SPEKTRI DHE TEMPERATURA E YJEVE - Shkenca.org

Përmbledhje:SahudinM.Hysenaj-1-SPEKTRI DHE TEMPERATURA E YJEVETë vetmin studim , të vetmen njohuri që e marrim për trupat qiellorë e ne veçanti për yjet emarrim me anë te spektrit të rrezatimit elektromagnetik që vie nga ata, respektivisht me anë të dritës qëvie nga yjet . Secili trup qiellor që ka temperaturë mbi zero absolute emeton spektër të rrezatimitelektromagnetik, rrezatim ky që ndryshon mes vete sipas gjatësive valore... andaj me plot te drejtëkonkludojmë se” pasaporta” e yjeve është spektri i rrezatimit elektromagnetik që vie nga ata,përkatësisht drita e tyre po nga ky këndvështrim e kujtojmë edhe një herë se astronomia është shkencëVROJTUESE e saktë dhe moderne. Duke analizuar dritën e yjeve mund ti parallogarisim saktëkarakteristikat me themelore të tyre që për nga numri janë gjashtë:1. Dritësia (L) 2. Tempertaura në fotosferë (T) 3. Rrezja (R) 4. Masa (m) 5. Përbërja kimikedhe 6. Mosha e yjeveMeqë jeta e planetit tonë është lidhur ngushtë me Diellin, karakteristikat e këtij të fundit janë tëllogaritura me saktësi, madje që karakteristikat e yjeve të tjerë ti thjeshtojmë skajshmërisht gjithmonëkarakteristikat e tyre i krahasojmë me karakteristikat e Diellit dhe gjithmonë i identifikojmë me simboline diellit ¤ . Thjeshtë, këto karakteristika më fundamentale të Yjeve kanë për njësi karakteristikat e diellittonë , Përbërjen kimike të Diellit veq e dimë ...përmban rreth 75% Hidrogjen , 25% Helium të masës(92.1% Hidrogjen dhe 7.8% Helium sipas numrit të atomeve ) të gjitha elementet e tjera kimikekontribuojnë vetëm me 0.2% në masën e përgjithshme të yllit tonë ndërsa karakteristikat e tjera të Diellitme saktësi janë : Dritësia L¤ = 3.83 10 26 W , Temperatura në fotosferë T¤ = 5780K ,Rrezja R¤ = 6.96 10 5 km, Masa m¤ = 1.99 10 30 kg , Mosha t = 5 10 9 vite .Për ta gjetur Dritësinë , Temperaturen dhe Rrezen e yjeve, shfrytëzojmë fuqinë e rrezatimitelektromagnetik në të gjitha gjatësitë valore , L= 4πR 2 δT 4 eff , Temperaturat në fotosferë që i llogarisimme këtë formulë i quajmë temperatura efektive dhe i shenojmë me Teff. Temperaturë kjo që mund takenë trupat absolut të zi me madhësi dhe dritësi të ngjashme me yjet, mu përë këtë nëse i njohim L dheTeff , gjejmë edhe Rrezen e yjeve :R = 1 / 2T 2 eff (L/πδ) 1/2 Nëse i njohim L dhe R , gjejmë edhe Teff të yjeve :Teff =( L / 4πR 2 δ) 1/4Nëse dëshirojmë ta llogarisim dritësinë e yjeve, atëherë shfrytëzojmë madhësinë absolute tëyjeve ku kemi thënë në leksionin paraprak se kjo karakteristikë e shkëlqimit nuk varet nga distanca.

Ligji i Vinit:mundtagjejmëtemperaturënetij.Respektivisht,dukeematurintensitetinerrezatimitspektraltë Spektridhetemperaturajanëtëlidhurarrënjësishtmesvete,dukeenjohurspektrinetrupitgjendjetëgaztë,respektivishtDielliynëështëlëmshgazrashtënxehta,vërtetështëpakeçuditshme sepsedendësiamesatareeDiellitështëmëemadheseajoeujit. temperaturëneDiellitnësipërfaqe(T≈6000K).Nëkëtëtemperaturëtëgjithalëndëtenjohurajanënëlargësitëetyre... Gjithashtudukeenjohurspektrin,mundtagjejmëedhedritësinëeyjeveenjëheritedheE = δ T 4 effdrejtëmefuqinëekatërttëtemperaturësefektive:-2-1 SPEKTRI DHE TEMPERATURA E YJEVESpektrateyjevevrojtohenmendihmëneteleskopëve,nëtëcilëtvendosenspektrografët.λmax . T = const.const. = 2.897 10 -3 mKmundtëgjejmësenëcilatgjatësivalorerrezatimiështëmaksimal.Posedojmëspektroskopëmetëcilët matengjatësitëvaloretërrezatimevetëndryshmetëspektrave,qëquhenspektrometër. trupitqiellorpërcaktojmëshpërndarjeneintensitetittërrezatimitsipasgjatësivevalore,nëkëtëmënyrëPra,kuredimëgjatësinëvalorepërtëcilënenergjiaerrezatimitështëmaksimalengaλmax . = const. / Tshtresatesipërmetëtyre(tekpjesadërrmueseetrupavetëtjerëqiellorëpërdorimrregulladhemetoda tëtjera.)Ngaformulakonkludojmësegjatësiakarakteristikeevalësλmax.ështënëpërpjestimtëGjejmëtemperaturënnësipërfaqeneyjeve,respektivishtpërcaktojmëtemperaturëntek( Ligji i Vinit ndryshe quhet edhe “ligji i zhvendosjes” ku dëshmohet se λmax . “zhvendoset” drejt vleravemë vogla kur rritet temperatura e yllit përkatësisht temperatura e e trupit rrezatues ).P.sh.PërDiellintonëλmax .zhdrejtëmetemperaturën:= 475 nmzëvendësojmënëformulënlartëdhegjejmëenergjiaerrezatuarngasipërfaqjaetrupitndriçuesbrendanjëintervalikohorështënëpërpjesëtimtë TënjëjtëntemperaturëmundtagjejmëedhengaligjiiStefan-Bolcmanit.Sipaskëtijligji,/m2K4 δ=5.6710-8W

ngjashëmsitrupatabsolutëtëziedhepsenëtëvërtetënukështëkrejtashtu.Trupaabsolutëtëzinji quajmëtrupatqëthithintëgjithërrezatiminqëbiembiatadhenjëheritjanërrezatuesidealë,sepse prandajLigjiiStefan-BolcmanitzabatohetdukesupozuarqëDiellidheYjetemetojnëdritëYjetdheDiellikonsiderohensitrupaabsolutëtëzivetëmmenjëshkallëtëcaktuartësaktësisë, ngaanatjetërvërtetëmateriaetyrejashtëzakonishtmirëethithrrezatimindhemepërpikërizbatohet rrezatojnënëdiapazoninetëgjithagjatësivevalore.formulaeStafan-Bolcmanit.tregonyjetekuqmëtëftohtëndërsanëanënedjathtëyjetmëtënxehtëmengjyrëtëkaltërt. fig.2Ngjyraeyjevedhelidhshmëriaesajmetemperaturëneyjevenësipërfaqe.Anaemajtëefigurës-3-Shpërndarja e enegjisë sipas gjatësive valore të diellit dhelakoreve te Plankut për disa temperatura fig.1përbërjaebrendshmeeyjeve).Diapazoni iqindramijëramilionavite,andajpësonndryshimenëgjatësivalore,intensitetetj(llogaritjeneshihnitek nukmundtëllogaritetdrejtpërdrejt,sepsengabërthamaderinësipërfaqetëtyreγ-kuantitinevojiten Ngaformulaefunditgjejmëtemperaturënnësipërfaqeneyjeve.Temperaturaeyjevenëbrendirrezatimit maksimal cakton ngjyrën e yjeve ,

temperaturaeyjevenësipërfaqe,andajyjetmetemperaturëtëvogëlnësipërfaqekanëngjyrëtëkuqe ndërsaatametemperaturëtëlartëkanëngjyrëtëkaltërt. Ekumtuamseλmax.varetngatemperaturaeyjevenësipërfaqe,ashtuedhengjyravaretnganëbotëneyjeverrallëherëhaseminëyjemetemperaturëmëtëulëtapomëtëlartëngakydiapazon. Temperaturëtëulëtkanëyjetmengjyrëtëkuqetëerrët(Betelgjezi,Alderbarani…)yjetmetemperaturë Pjesadërrmueseeyjevekanëtemperaturatnësipërfaqenga3000Kgjernë25000K,mundtëvrojtohetnëpjesënedukshmetëspektrit. mëtëvogëlse3000KkanëmaksimuminerrezatimitnëdiapazonininfratëkuqtëspektritdhevështirëYjetmetemperaturëmëtëlartëse30 ultraviolettëspektritdhegjithashtuvështirëvrojtohetnëpjesënedukshmetëspektrit.Përcaktimii temperaturavetregoiseyjetduhettëjenëtëgazta.Mezmadhiminetemperaturësmaksimumii000K,kanëmaksimumtërrezatimitnëdiapazoninVijatspektralejanëkarakteristikëpërçdoelement,prandajanalizaspektralepërcaktonjovetëm elementetkimikeqëepërbëjnënjëtrupqiellor,poredhepërqindjenetyre,shembullnësevërehetvija rrezatimitzhvendosetkahpjesaekaltërespektrit.eerrëtnëspektrineyllitqëipërgjigjetgjatësisëvalore653nm,edimësenëatëyllkahidrogjeneSpektrateyjevenëpërgjithësijanëspektrathithës,d.m.th.sfondivazhdueshëmindritshëmmëvijatë kështumeradhë.pakuptimtëtëflasimpërelementetkimiketokësore,planetare,yjoreapoqiellore.Gjithësiapërbërjenkimiketëyjeve. errëta.Spektriivazhdueshëmështëifotosferës,vijateerrëtadalinngashtresatqëjanëmbifotosferë dheqëthithinenergjinënëpjesëtpërkatësedhedefinitivishtpozicioniikëtyrevijavepërcaktonnëpërbërjenesajmateriale,respektivishtuniversiështëunikatdhepërbëhetprejelementevetënjëjta TënjëjtatelementekimikeqëgjendennëTokëgjendenedhenëyje,andajështëekimike.Natyrishtpërpjestimetedisaelementevendryshojnë,pokështundryshojnëedhekonditatetyre ështëunikeeheliumitrreth28%,teelementevetjerarreth2%(nëkuadërtë2%-itbëjnëpjesëkarboni,azoti,silici, fizike.Yjetkryesishtpërbëhenprejhidrogjenitdheheliumit,masaehidrogjenitnëyjeështërreth70%, oksigjenihekurietj).-4-

O,B,A,F,G,KdheM shënojmëmekëtoshkronjatëmëdhatëalfabetittonë:tekëtyregermavetëmëdhatëalfabetittonëpouarekomandojtambanimendthënien:O BurraArritiOh,BeAVenire:PërtëmbajturmendmëlehtërenditjenekëtyreshtatëklasavespektralepërkatësishtFineGirlKissMeedhengakëtushkëputimgermatepara,sikurtëpërkthehetkjofjali-5-2.KLASIFIKIMI SPEKTRALPërderisaspektrateyjevenukjanëtënjëjtë,ndahennëgrupe,qëquhenklasa spektrale(fig.3).SipasobservatorittëHarvardit(Sh.B.A)spektrateyjeveindajmënështatëklasëkryesore,tëcilatklasaiKlasifikimi spektral faktikisht është klasifikim temperaturash në spektrat e yjeve ,rekomandojmëedhenjëthënienëgjuhënangleze:FestaGëzimiKumbonMajavedhetaniishkëputimgermateparatësecilësfjalë,madjemundta“Obëhuvajzëemirë,mëputh“ nëgjuhëntonëdotëthotëFig.3 Spektra të yjeve nga klasat spektrale të ndryshme. (krahasoni me tabelën e mëposhtme)

nënklasa:O0,O1,O2,O3,O4,O5,O6,O7,O8dheO9.p.sh.klasaAkakëtonënklasa:A0,A1,A2,A3,A4,A përngakarakteristikatështëshumëmëeafërtmeklasën 5,A6,3.Gjenitemperaturënnësipërfaqenenjëylliiciliduketmengjyrëtëkuqe(700nm)? 2.Gjenitemperaturënnësipërfaqenenjëylliiciliduketmengjyrëtëkaltërt(450nm)?5.ÇfarëjanëngjyrateyjeveqëitakojnëklasësspektraleOdheB(Yjetmëtënxehtë) dhe klasësspektraleKdheM(Yjetmëtëftohtë)? 4.Ajanëtëzitrupatabsolutëtëzi?6.Pseyjetpavarësishtngapërbërjaetyreenjejtëkimikejapinkaqshumëspektratëndryshëm? -6-A7,A8dheA 9.Biefjala,nënklasaspektraleA gjersabiefjalaklasaA 95paraqetspektrineyllitpikërishtmesklasaveAdheF, Çdoklasëndahetnëdhjetënënklasaqëishënojmëmeindeksetnga0deri9p.sh.klasaOkakëtoTabela1.Përshkrimi i klasave spektrale.Klasat Spektrale KarakteristikatKlasakryesoreështëklasaG,tëcilësklasëitakonDielli,gjegjësishtDielliynëkanënklasënspektraleG2. FsesameklasënA.ODisangakarakteristikateklasavespektralemundtishihninëtabelënemëposhtme:sipërfaqe,K Ngjyra Dallohenkryesishtvijate HeporkaedhevijatëH,O Temperaturanë >25000 KaltërTëthekshmejanëvijate dheNtëjonizuarBA25000–10000 Kaltërnëtëbardhë VijateHjanëme HedhetëHjotëjonizuarFtëheliumitjanëtëdobëta 10000–7500 BardhëVijateHjanëtëdobëta, intensitetmaksimaleatoG7500–6000 Verdhënëtëbardhë Kësajklaseitakojnëyjete shihenedhevijateCaK6000–4500 Verdhë Mëtëtheksuarajënvijate metaleve,paraqitenedhe 4500–3500 Portokalltë ngjashmemeDiellintonëPyetje dhe detyra :M Itheksuarështëshiritii spektritmolekulartë shiritatëspektrit 3500–2000 Kuqe titan-oksidit1.Ciliyllkatemperaturëmëtëmadheaimengjyrëtëportokalltëapoaimëngjyrëtëkaltërt?