Təbii fəlakətlər riskinin azaldılması üzrə müəllimlər üçün metodik ...

üçün strukturlu sellər daha təhlükəli sellər sayılır. Sel 15 km/s sürətlə və bir neçə dalğa iləhərəkət edə bilər. Sel yolunda duran bütün maneələri aşır və getdikcə enerjisini artırır.Onlarladaima mübarizə aparılır.Yüksək sürətlə hərəkət edərək sellər tez-tez böyük uçurumlara səbəb olur. 1970-ci ildə Perudasel bir neçə şəhəri məhv edərək 50 mindən artıq insanın ölümünə və 800 mindən artıqinsanın evsiz qalmasına səbəb olmuşdu. Dağ süxurunun və palçıq həcminin hərəkətə keçməsiaşağıdakı işarələrlə büruzə verilir:Torpaqda gözlənilmədən çatların əmələ gəlməsi, içəri və çöl divarlarının, su borularının,asfaltın üzərində gözlənməyən çatların əmələ gəlməsi, qəfi ldən səs küyün yaranması, çaylardasuyun səviyyəsinin kəskin sürətdə düşməsi, palçıqlı toz buludunun əmələ gəlməsi və s.Sel – mineral maddələrin, daşların və dağ süxurunun qırıntılarının ( selin həcminin 10-15%-dan 75%-a qədər tutur) birləşməsindən əmələ gələn daşqındır. Bu daşqın intensiv yağışların,qarların əriməsinin, zəlzələnin, moren göllərinin daşmasının və sürüşmələrin nəticəsindəəmələ gəlir. Malik olduğu məhv edici qüvvəsindən başqa sellərin təhlükəsi onların qəfi ldənyaranmasındadır. Ölkəmizin 10%-i sellərin təcavüzünə məruz qalır. Qeydiyyata alınmış selnövlərinin sayı 6000-ə yaxındır.Öz tərkibinə görə sel axınları palçıqlı (suyun və narın torpağın, kiçik həcmdə daşların qarışığı,həcmin çəkisi =1,5-2 t/m kub), daş-palçıqlı(suyun, çınqılın və kiçik daşların qarışığı u=2,1-2,5t/m kub), daşlı-sulu (su ilə əsasən iri daşların qarışığı u=1,1-1,5 t/m kub) olur.Bir çox dağlıq ərazilərdə, məhz elə o yerə xas olan sel növləri mövcuddur. Belə Karpatdağlarında nisbətən az qüvvəsi olan daşli-sulu sellər, Şimali Qafqazda əsasən daş-palçıqlı,Orta Asiyada isə palçıqlı sellər müşayiət olunur. Adətən sel axınlarının sürəti 2,5- 4,0 m/s olur,bəzən isə 8-10 m/s və daha çox təşkil edir.Azərbaycanın ən çox əhalisi olan Bakı şəhəri, zəlzələlərin və sürüşmələrin tez tez baş verdiyiyüksək seysmik zonada, Xəzər dənizinin sahilində yerləşir. Ən çox sürüşmə təhlükəsi olanzonalar ölkənin dağlıq şimal və cənub zonasında yerləşir. Respublika ərazisində qeyd olunmuşsürüşmələr respublikaya çox böyük maddi və mənəvi ziyan vurub.Sellərlə mübarizənin müxtəlif üsulları var. Bunlar: suyun və kütlənin qarşısını almaqüçün quraşdırılmış bəndlər, sel axının dağıdılması üçün quraşdırılan kaskadlar, enişlərinmöhkəmlənməsi üçün tikilən divarlar, suyu çəkəcək yeni su kanallarının inşası və s kimitədbirlərin həyata keçirilməsini qeyd etmək olar.İndiki zamanda selləri proqnoz etmək üsulları mövcud deyil. Bununla belə, bir neçə seltəhlükəsi olan rayonlarda sellərin yaranmasını təxmin etmək üçün xüsusi amillər vardır. Belə ki,selin baş verməsi ehtimalı daha yüksək olan rayonlarda yağıntının 1-3 gün müddətində kritikhəcmi və 10 gün müddətində havanın kritik temperaturu təyin olunur (təbii fəlakətlər zamanıtəhlükəsizlik qaydaları).5-ci Modul Yer sürüşmələri və sellər101