LETTUCE edited - HELVETAS

hortimanualMarulja(Sallatë e Gjelbër)Lactuca sativa

InformatatTHEMELORETë dhënat e përgjithshme● Marulja është kulturë mjaft e vjetër të cilën e kanë kultivuar edhe popujt elashtë të mesdheut● Sipërfaqet me marule në Kosovë janë në rritjeKy është publikim i Projektit Zvicran për Promovimin eHortikulturës - Kosovë, PZPH-K, i aplikuar nga Intercooperationdhe i financuar nga Agjencia Zvicrane për Zhvillim.Përdorimi● Gjethet e marules dallohen kryesisht me përmbajtje të lartë të materieve mineraledhe vitaminaveKy publikim është përgatitur në bashkëpunim me stafin e projektittë FAO-së / Serbi. Materiali është përkthyer, është adaptuardhe është botuar nga ekipi i PZPH-K Intercooperation: KeithMorriss, Nora Gola, Maxhun Shehaj, Samir Riza,Magbule Hyseni,Luan Hoti, Faton Nagavci dhe Robert Berlin.Rishikimi final teknik është bërë nga dr. Skender Kaçiu, vlerësimine përdorimit të termave të mbrojtjes së bimëve e ka bërë prof. dr.Latif Susuri, ndërsa redaktimin gjuhësor mr. Shefqet Riza.● Ka përdorim të gjerë në të ushqyerit e njeriut kryesisht në gjendje të freskët sipërbërëse e sallataveKonsumi vjetor i vlerësuar i marules në Kosovë është afro 5200 tPër kokë të banorit konsumohen 2.6 kgBurimi i shenimeve: Intercooperation - Zakonet blerëse dhe shprehitë konsumuesepër pemë dhe perime në Kosovë - shtator 2001KOORDINATORE E PUBLIKIMITMagbule HysenihortimanualNr. 3 MARULJAKonsumi vjetor i vlerësuar i marules në Zvicër është 34930 tPër kokë të banorit konsumohen 4.99 kg*Burimi i shënimeve: www.szg.chFOTOGRAFITËPZPH-KFAODISENJI GRAFIKIara Vega-LinharesU SHTYP NË SHTYPSHKRONJËNILIRI, PrishtinëSwiss Project for Horticultural Promotion – Kosovo, SPHPKIntercooperation, zyra në Prishtinë:Ekrem Rexha st. No.3 Arberia/DragodanTel/Fax: +381 (0)38 243 034 • Po.Box No.2 Pristina, KOSOVAIntercooperation, zyra në Gjakovë:Mihail Grameno rd. No.3Tel/fax: +381 (0) 390 25 479 - GJAKOVA, KOSOVAKoleksioniN o 1 KAROTAN o 2 LAKRAN o 3 MARULJAN o 4 FASULJAN o 5 QEPA DHE HUDHRAN o 6 DOMATJAV I T I 2 0 0 2VendetSipërfaqja e mbjellur (Ha)BE* 133.601Zvicra* 1.160Greqia* 4.200Turqia* 17.900Bullgaria* 520Kroacia 3.086Kosova** 20Burimet e shënimeve:FAOSTAT** Vlerësim nga MBPZHR & Intercooperation/PZPHK*Prodhimi: Në një hektare mund të prodhohen nga 120,000 deri në 160,000 koka të marules .Royal Sluiss - Holandëinfo@intercoopkos.org • www.intercoopkos.org1

TreguKRAHASONI PRODHIMTARINË TUAJ:● Planifikoni prodhimin tuaj● Planifikoni prodhimtarinë e hershme ose të vonshme● Mbani shënime të prodhimtarisë● Specializohuni për prodhimtari, sepse do të bëheni i njohurKultivimi i Lakrës në disa vende të EvropësÇmimi● Ndyshimet e çmimeve me shumicë dhe pakicë në tregun e Prishtinës (2001-2003)R E N D I M E N T I (t/ha) I M A R U L Ë SKosova**KroaciaBullgaria*Turqia*Greqia*Zvicra*BE*0 20,000 40,000 60,000 80,000 100,000 120,000 140,000Burimet e shënimeve:FAOSTAT** MBPZHR, DMPB 2003tSipërfaqja e mbjellur (Ha)M A R U L AÇ M I M I M E P A K I C Ë I M A R U L E SMuajtë Viti 2001 Viti 2002 Viti 2003Mars 0.45 0.68 0.70Prill 0.25 0.70 0.70Maj 0.25 0.39 0.50Qershor 0.00 0.45 0.45Korrik 0.00 0.73 0.50Gusht 0.31 0.70 0.50Shtator 0.25 0.70 0.50Tetor 0.32 0.73 0.50Nëntor 0.42 0.55 0.50Dhjetor 1.25 0.50 0.501.41.210.80.60.40.20Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nëntor DhjetorViti 2001 Viti 2002 Viti 2003Burimi i shënimeve : "Monitorimi" javor i çmimeve të pemëve dhe perimeve të freskëta nga Tregu i Madh i Prishtinës - SPHPK/Intercooperation2 3

KushtetE SUKSESITK I MARULESultivimiToka● Kultivimi i marules bëhet në toka të pasura me materie ushqyese, mesatarishttë lehta deri mesatarisht të rënda, me regjim të mirë ujoro-ajror dhe mereaksion neutral deri të dobët acidik (vlera e pH 6- 7,2)Temperatura● Marulja është bimë e klimës së freskët dhe me lagështi● Temperatura optimale për mbirje të farës së sallatës është 12-15°C● Mbirja ndodh edhe në temperaturë më të ulët në 2-4°C, por në kushte të tillambirja zgjatë shumë kohë● Gjatë përgatitjes së fidaneve temperatura mesatare gjatë ditës duhet të silletndërmjet 8-12 °C, ndërkaq gjatë natës ndërmjet 6-10 °C● Pas ndërrimit të fidaneve në vend të përhershëm temperatura duhet të sillet ndërmjet12-16°C● Temperaturat e larta mbi 25°C kanë ndikim mjaft të dëmshëm në rritjen dhezhvillimin e bimëve dhe cilësinë e kokave të marules sidomos nëse ato përcillenme thatësiLagështia● Kërkesat më të mëdha për lagështi të kësaj bime janë në fazën e formimit tëkokës. Në këtë fazë lagështia tokësore duhet të jetë në kufijtë 65-75% tëKFU-së (kapaciteti fushor ujor)Kultivimi imarules nëserrë në Shipol- MitrovicëA F A T E T● Marulja dallohet me vegjetacion të shkurtë, prandaj kjo kulturë kultivohet siparakulturë ose paskulturë e ndonjë kulture tjeter që mbillet si bimë kryesore.Për këtë shkak marula shfaqet në treg atëherë kur mungojnë perimet tjera nëgjendje të freskët● Kultivimi i marules në kushte tona bëhet në fushë dhe në mjedise të mbrojtura(në serra, në gjysmë serra)M J E D I S E T Ë M B R O J T U R AKultivimi i marules në fushë të hapur në Shipol - MitrovicëProdhimi MBJELLJA Ndërrimi i fidanit VjeljaVjeshtore 10 gusht-10 shtator 01-30 shtator 05 tetor-20 nëntorDimërore (pa ngrohje 10 shtator-25 shtator 10 tetor-30 tetor 15 nëntor-10 dhjetor(me ngrohje) 10-20 tetor 15 nëntor-1 dhjetor 15 shkurt-10 marsHerët në pranverë (pa ngrohje) 5-20 nëntor 15 dhjetor-5 janar 10-30 mars(me ngrohje) 1-15 dhjetor 15-30 janar 1-20 prillA F A T E TN Ë F U S H Ë T Ë H A P U RProdhimi MBJELLJA Ndërrimi i fidanit VjeljaI hershëm, pranverore (pa agrotekstil) 15-30 janar 1-15 mars 10-30 maj(me agrotekstil) 10-20 janar 20-30 shkurt 15 prill-1 MajVerore 15 maj-15 korrik 1 qershor-10 gusht 1 korrik-15 shtatorVjeshtore (pa agrotekstil) 20 korrik-25 gusht 10 gusht-10 shtator 15 tetor-15 nëntor(me agrotekstil) 15-30 gusht 5-20 shtator 15 nëntor-15 dhjetor45

P I MARULESSasia e farës përmbjellje për 1m 2është 1-1.5 gr,ndërsa për haështë 250-450 grlehërimiPlehërimi klasik● Para ndërrimit të fidanëve në dozë 50-80 g/m 2 NPK (8:16:24 ose10:20:30)Riplehërimi● 10-15 ditë pas ndërrimit në dozë 10-15 g/m 2 (NAG)● 10-15 ditë pas riplehërimit të parë (nëse bimët janë në gjendje të dobët)GJATË KULTIVIMIT NË MJEDISE TË MBROJTURA● Vlerat orientuese të plehërave minerale që përdoren para mbjelljes gjatë përgatitjessë tokës së bashku me plehërat organike janë: 40-80 g N, 50 g P 2 O 5 ,dhe 120-150 g K 2 O/ 10 m 2● Toka për kultivim të marules duhet të jetë e lehtë, me plleshmëri të mirë dhepërshkueshmëri për ujin e tepërt● Marulja rritet në toka me reaksion neutral deri të dobët acidik, me vlerë të ph 6-7● Duke pasur parasysh faktin se marulja dallohet për kohën relativisht tëshkurtër vegjetative (60-80 ditë), materiet ushqyese jo vetëm që duhet tëjenë në sasi të mjaftueshme, por ato duhet të jenë edhe në gjendje të shfrytëzueshmenga bima● Në qoftë se përdoren plehërat organike, atëherë duhet të përdoret plehu i djegurmirë në dozë 2-3 kg/m 2 . Kjo sasi e plehut hudhet gjatë përgatitjes së tokësGjatë prodhimittradicional tëfidanëve në lehetë nxehta,trashësia eshtresës së substratitduhet tëjetë 10-15 cmvarësisht ngaperiudha kohorenë të cilën këtaprodhohen● Ujitja duhet të bëhet rregullisht, por në asnjë mënyrë nuk duhet të teprohet,sepse në raste të tilla shfaqen sëmundje● Në fushë të hapur ku mbjellja bëhet në mars, marulja ujitet shumë rrallëMënyrat e kultivimit● Marulja kryesisht kultivohet me anë të fidanit (shumë rrallë me mbjelljedirekte të farës në vendin e përhershëm)PËRGATITJA E FIDANËVE TË MARULES BËHET NË FORMA TË NDRYSHME:● Për prodhim në fushë të hapur fidanët prodhohen në lehe gjysmë të nxehta,kurse për prodhim në serra përgatitja e tyre bëhet në vetë serrat● Pavarësisht prej vendit ku prodhohen fidanët, është me rëndësi që ata të jenëtë shëndoshë, të kalitur mirë dhe që të ndërrohet së bashku me substratin qëmbështjell sistemin rrënjor (jo me rrënjë “të zhveshura”)● Shtretërit (lehet e nxehta) mbitokësorë me një strehë në përgjithësi janë mëtë përhapur. Ndërtohen më lehtë dhe në rast nevoje mund të zhvendosen nëvende të tjera. Shtretërit (lehet) nëntokësorë janë të adaptuar më tepër përprodhim më të hershëm.● Elementet e leheve me një strehë janë: korniza, dritaret, shavari, trapi, burimii nxehtësisë dhe substrati për bimë.Burimi i nxehtësisë● Për mënyrën tradicionale të prodhimit të fidanëve burim i nxehtësisë në lehetë nxehta më së shpeshti është plehu i stallës.● Mënyra intensive e prodhimit të fidanëve të marules mbështetet në substratetë gatshme në saksi dhe në mjedise ku kontrollohen kushtet mikroklimatike.Ujitja● Ujitja në mjediset e mbrojtura (në serra) rekomandohet nga muaji shkurt derinë fillim të prillitSubstrati● Për prodhim të fidanëve përdoret substrati i dezinfektuar me përmbajtje tëelementeve të nevojshme për këtë fazë të rritjes dhe zhvillimit të bimëve.67

Dezinfektimi i substratit● Dezinfektimi mund të bëhet me preparate kimike apo në forma të tjera (sip.sh me avull uji).● Për këtë qëllim mund të përdoren këto preparate kimike: Basamid granulat(40-50g/m 2 , vepro sipas udhëzimit) ZINEB, ORTHOCID (50 g/ m 2 të përzihetmirë me substrat) PREVICUR (1.5% (15 ml në 1 lit ujë/m 2 ). Preparatet e theksuarafuten në substrat në thellësi 19-15 cm● Për luftimin e dëmtuesve në tokë përdoren preparatet: 1. GALITION Caunter,ROVOCID● Preparatet e theksuara përzihen me substratin dhe futen në thellësiMasatE PËRKUJDESJESKultivimi në mes rendeve● Duhet të bazohen në sigurimin e një regjimi optimal të lagështisë, në kultiviminnë mesrende, riplehërimin, mbrojtjen nga temperaturat e ulëta (përmesmbulesës së bimëve me materiale të ndryshme, sidomos me agrotekstile)dhe mbrojtjen nga sëmundjet, dëmtuesit dhe barërat e këqija.● Gjatë kultivimit në mjedise të mbrojtura (gjatë periudhës dimëror) duhetpasur kujdes që të sigurohet temperatura optimale.● Gjatë kultivimit të marules aplikohet shpesh edhe mulçimi i sipërfaqes sëmbjellur rëndom me folie plastike të zezë.● Aplikimi i kësaj mase ka disa përparësi (mënjanon shfaqjen e barërave tëkëqija, akumulon më mirë lagështinë, mban tokën më të ngrohtë etj.)● Përgatitja e tokës për ndërrimin e fidanëve duhet të jetë shumë cilësore● Përgatitja e tokës fillon menjëherë pas largimit të parakulturës, me ç’rastbëhet edhe përdorimi i plehërave.89

Kultivarët● Për mbjellje përdoren farëra të kultivarëve të ndryshëm, varësisht nga mënyrae kultivimit, kërkesat e tregut. Kemi disa lloje të marules: 1. Kokëputere , 2.Iceberg , 3. Romane, 4. Latine, 5. Batavia etj.VARIETET KULTIVARËT - Kokëputere ÇMIMI I FARËSArrow Është shumë e përshtatshme për prodhimtari pranverore -vjeshtore dhe posaçërisht për 10gr 20prodhimtari verore në fushë të hapur. Është kultivar me rendiment të lartë, ka ngjyrë tëmbyllët dhe kokë të madhe. Është rezistent ndaj virusit të mozaikut të marules.Fulmaria Është kultivar i hershëm me rezistencë të lartë ndaj sëmundjeve. Ështe shumë e 10gr 20përshtashme për mbjellje në verë dhe për prodhimtari pranverore e vjeshtore. Ky kultivarveçohet si shpejtformues i kokës .Oresto Është kultivar i përshtatshëm për prodhimtari të hershme dhe të vonshme në serrë, por 10gr 12edhe gjatë sezonës ( verore –vjeshtore ) në fushë të hapur. Ka madhësi dhe mbushje të rozetësmesatarisht të madhe. Është pjesërisht rezistente ndaj “Kalbëzimit të marules” (Bremia Lactucae)dhe nuk çahen,shpohen majet e gjetheve të sajVolga Është varietet voluminoz me gjethe të trasha me ngjyrë mesatarisht të gjelbër me rozetë të 10gr 20mirë. Është rezistent ndaj”Kalbëzimit të marules” (Bremia Lactucae) BL 1 –16, 17, 19 + 21 sidhe tolerues ndaj virusit LMV (Lattice mosaie virus). Është shumë e përshtatshme përprodhimtari pranverore dhe vjeshtoreEsmeralda Është kultivar tipik për prodhimtari të mbyllur me madhësi dhe mbushje mesatare të rozetës. 10grËshtë rezistent ndaj mozaikut të gjethit .ICEBERG TIPDynamicËshtë kultivar i hershëm me madhësi mesatare, me kokë kompakte në formë të rrumbullakët.VARIETET KULTIVARËT - Kokëputere nga kompania Hild ÇMIMI I FARËSDustin Është marulë kompakte për prodhimtari në serra, me kokë pak të hapur. Ka gjethe 10 gr 32.50mesatarisht të trasha, me shkëlqim dhe ngjyrë të gjelber.Përdoret për prodhimtari vjeshtore-dimerore dhe pranverore në vende të mbyllura. 1 gr 5.20Është rezistenete ndaj “Kalbëzimit të marules” (Bremia Lactucae) BL 1 - 22.Mënyra e vjeljes së marules në Shipol të MitrovicësNëse bimët e vjelura janëtë destinuara për tregjetnë afërsi, vjelja mund tëkryhet edhe para largimittë lagështisë së mëngjesit,ndërsa për ato qëduhet të transportohennë tregje pakmë të largëta, vjeljaduhet të bëhet paslargimit të lagështisë ngabimëtPaketimi i marules në Shipol të MitrovicësSylvesta Është kulturë me gjethe mesatarisht të trasha, me ngjyrë mesatarisht të gjelber dhe 10 gr 33.20me kokë të madhësisë mesatare. Formon kokë me kurorë të rregullt dhe me tolerancë kundërdeformimit të mbrendshëm. Dallohet me zhvillim të hershëm të kokës.Pëdoret për prodhimtari pranverore – verore dhe vjeshtore në fushë të hapur. 1 gr 5.30Është rezistent ndaj morrit të gjetheve të marules (Nasonovia ribisnigri) dhe “Kalbëzimit tëmarules” (Bremia lactucae) BL 1 – 17, 19 + 21 si dhe tolerues ndaj virusit LMV(Lattice mosaie virus).Edox Është marule me kokë mesatarisht të madhe dhe me ngjyrë të thellë të kuqe. 10 gr 33.20Ka gjethe të forta dhe të lidhura e të qëndrueshme ndaj motit të keq. 1 gr 5.30Është e përshtatshme për tërë sezonën e lirë të prodhimit.Është rezistent ndaj “Kalbëzimit të marulës ” (Bremia lactucae) BL 1 -17 + 21ICEBERG TIPBarcelona Është kultivar i tipit “Saladin”. Ka kokë të madhe të mbushur mirë. Dallohet me zhvillim të 10 gr 33.20hovshëm dhe të qëndrueshëm ndaj deformimit të mbrendshëm. 1 gr 5.30Përdoret për prodhimtari pranverore–verore dhe vjeshtore.Është rezstent ndaj “Kalbëzimit të marules ” (Bremia lactucae) BL 1 – 16, 19 + 21Është rezistent ndaj morrit të gjetheve të marules (Nasonovia ribisnigri).Vjelja e marules● Vjelja kryhet në kohën e pjekjes teknologjike, atëhere kur kokat apo rozetate gjetheve (varësisht nga kultivari) arrijnë madhësinë karakteristike● Vjelja zakonisht kryhet me dorë, me prerje të kokave apo të rozetës sëmarules, me ç’rast bëhet edhe pastrimi i gjetheve të dëmtuara● Te kultivarët me pjekje të njëtrajtshme të kokave dhe me kërcell të lartë (nëngastra të mëdha) vjelja mund të bëhet edhe në mënyrë të mekanizuarProgrami i shkurtë i mbrojtjes● Respektimi i qarkullimit bimor, masat preventive mbrojtëse me preparatetp.sh., si Previkur në fazën e fidanit (3-4 litra 0.25% tretësirë në m 2 )MBROJTJA PAS NDËRRIMIT TË FIDANËVESëmundjet dhe dëmtuesit1. Vrugu i marules (Bremia lactucae);2. Kalbëzimi i marules (Botritis/Sclerotinia);3. Insektet● Fungicidet për luftimin e shkaktarit të vrugut janë: Dithane (25g/100 m 2 ),Mankogal (25g/100 m 2 ), Ridomil Gold (25g/100 m 2 ), Tattoo (40mg/100 m 2 ),Aliet (25-35g/100 m 2 ), Quadris (15ml/10 lt. ujë)● Fungicidet për luftimin e shkaktarit të kalbëzimit janë: Mythos (25 ml/10 lit.ujë), Ronilan (6 ml/10 lit. ujë), Sumilex (6 ml/10 lit. ujë)● Insekticidet për luftimin e insekteveActellic 50 EC, Actara, Mospilan, Pirimor 25 WG...4. Kërmijtë5. Luftimi i barërave të këqija6. Largimi i ambalazhit të vjetër1011

S E MARULESëmundjet● Njollat e mbyllta shfaqen në sipërfaqe të nervit qendror të gjethit të cilatjanë në kontakt me tokën● Në fazat e mëvonshme sëmundja shtrihet edhe në pjesët e brendshme tëkokës së bimës● Pjesët e infektuara kanë ngjyrë të errët dhe kalben.Kalbëzimi i bardhë (Sclerotinia spp.)BIOLOGJIA E PATOGJENIT● Dimërimi i kërpudhës sigurohet në mbeturina bimore ose në bimë në formëtë sklerotëve a të micelit. Këto organe mbijnë dhe shkaktojnë infektimin nëlagështi të lartë● Temperaturat mesatare janë16-22°C, ndërsa lagështia e lartë e tokës dhe relativee ajrit favorizojnë zhvillimin e sëmundjesMASAT E LUFTIMIT● Dezinfektimi i farës● Sterilizimi i dheut● Mënjanimi i bimëve të infektuara● Për mbrojtje përdoren këto fungicide:Cineb (200 gr/100 l), Radocine (300gr/100l), Bavistin (100 gr/100l)Rënia e fidanitSIMPTOMAT● Njollat e para të sëmundjes shfaqen në qafën e kërcellit të bimëve të reja mengjyrë të errët, me inde të zbutura, që më vonë rrëzohen dhe vyshken● Në pjesët e infektuara shfaqet shtresa e bardhë si pambuk me disa kokërrzatë zeza apo skleroteMASAT E LUFTIMIT● Të rregullohet lagështia e tokës● Të luftohen barërat e këqija, të bëhet zhdukja e bimëve të infektuara● Për luftimin e kërpudhës Sclerotinia spp. përdoret fara e dezinfektuar dhe trajtimii bimëve me fungicide-botricide (Ronilan, Rovral, Sumilex)Kalbëzimi i bardhëVrugu i sallatës (Bremia lactucae)BIOLOGJIA E PATOGJENIT● Kërpudha zhvillohet në indin ndërqelizor● Infektimin e shkaktojnë sporanget në pikë të ujit, në temperaturë 0-21°C,në atë optimale 10°C● Sëmundja shkaktohet gjatë motit të freskët dhe me lagështiSIMPTOMAT● Së pari vërehet ngjyra e gjelbër e çelët me njolla ngjyrë hiri● Marulja është e ndjeshme ndaj kësaj sëmundjeje në të gjitha fazat e rritjesdhe të zhvillimit● Nga veprimi i patogjenit bimët e reja zhduken, ndërkaq ato të rriturat dëmtohendhe kanë cilësi të dobëtMASAT E LUFTIMIT● Aplikimi i qarkullimit bimor● Sterilizimi i dheut● Mënjanimi i bimëve të infektuara● Për mbrojtje përdoren këto fungicide: Metalaxyl, Fosetyl-Al, PropamocarbRënia e fidanit (Rhizoctonia solani)BIOLOGJIA E PATOGJENIT● Kërpudha dimëron në tokë në formë të sklerotëve ose të micelit● Patogjeni i infekton fidanët në fazën e mbirjes dhe mugullimit të farës të cilëtrrëzohen në tokë dhe kalbenSIMPTOMAT● Shenjat e para të sëmundjes vërehen në gjethet e poshtmeVrugu i sallatës1213

Kalbëzimi i hirtë (Botrytis cinerea)BIOLOGJIA E PATOGJENIT● Dimëron në pjesët e infektuara bimore● Në bimë të reja bartet me anë të farës● Moti me lagështi dhe i freskët favorizon zhvillimin e sëmundjesSIMPTOMAT● Shfaqen njolla me ngjyrë të përhimtë● Njolla të ngjashme shfaqen në gjethe dhe në kërcell● Pjesët e infektuara të bimëve kalben edhe nga veprimi i organizmave të tjerësaprofit● Moti me lagështi dhe i freskët favorizon zhvillimin e sëmundjesMASAT E LUFTIMIT● Zhdukja e bimëve të infektuara● Zvogëlimi i lagështisë dhe ajrosja e vendeve të mbyllura● Përdorimi për trajtim i fungicideve: Rovral, Sumilex, RonilanNematodat e gungëzimit të rrënjës (Meloidogyne spp.)BIOLOGJIA E PATOGJENIT● Nematodat e gungëzimit të rrënjëve dëmtojnë bimët e ndryshme duke shkaktuarfryrje apo gungëza në rrënjë● Në këtë mënyrë pengohet lëvizja e substancave ushqyese, dhe ngecin bimëtnë rritje● Infektimi shkaktohet nga momenti i mbirjes së bimëve, por kjo ndodh edhenë fazat e mëvonshme● Çdo femër vendos 500 vezë në masë zhelatinore● Larvat e nematodave dalin në tokë e pastaj shkaktojnë infektiminSIMPTOMAT● Bimët e infektuara kanë ngjyrë të verdhë të zbehtë me gjethe të vyshkura qëngecin në rritje dhe gjatë ditëve me diell vyshken● Kokat e marules ngecin në rritje dhe kanë cilësi të dobët ushqyese● Shenjat më karakteristike janë në organet nëntokësore të bimës● Në rrënjë shfaqen fryrje dhe gungëza me madhësi të ndryshmeKalbëzimi i hirtëVirusi i trashjes së damarëve të marules(Lattuce big vein virus)BIOLOGJIA E PATOGJENIT● Bartet me zoospore të kërpudhës Olpidium brassicae dhe e infektojnëmarulen, endevinë, etj.MASAT E LUFTIMIT● Ne serrë nematodat luftohen gjatë sterilizimit të dheut me avull të ujit apome anë të fumigimit me nematocide● Luftimi biologjik i tyre bëhet me endospore të bakterit Pasteuria penetransSIMPTOMAT● Shenja kryesore të sëmundjes është shfaqja e ngjyrës së verdhë të zbehtë nëdamarë të gjetheve, në afërsi të lozës (bishtit)● Shenjat e tilla janë më të shpeshta në kulturat kokëputerNematodat egungëzimit të rrënjësMASAT E LUFTIMIT● Disa kultivarë të marules janë tolerantë● Luftohen bartësit apo vektorët e virusitVirusi i trashjes së damarëve1415

AB1. SHPENZIMET E PUNËS1. SHPENZIMET E PUNËSP RODHIMI I MARULES NË SERRA TË NGASTRAVE ME MADHËSI 0.1 (1000 M 2 )Nr. Punët operative Mjetet Shpenz. teknike (€) Ditët e punës Shpenz. e punës (€)1 Lërimi traktor 25 0 252 Plehërimi me pleh të stallës 20 1 353 Frezimi (2X) traktor 15 0 154 Mbjellja vegla të dorës 75 2 1505 Plehërimi me pleh artificial (3x) 12.5 6 756 Ujitja pompë 25 2 507 Mbrojtja e bimëve (3x) spërkatëse 12 2 248 Luftimi i barërave të këqija (3x) vegla të dorës 12 4 489 Fertilizimi vegla të dorës 36 1.5 1510 Vjelja dhe punimet pas vjeljes vegla të dorës 15 20 30011 Transporti traktor 30 2 60Gjithsej: 7972. SHPENZIMET E MATERIALEVENr. Materialet Njësia Sasia Çmimi (€) Shpenzimet (€)1 Farë gr 60 0.9 542 Plehu i stallës t 5 10 503 N:P:K (15:15:15 ) kg 150 0.24 364 NAG kg 50 0.18 95 Urea kg 50 0.25 12.56 Benlate kg 0.4 40 16Gjithsej: 177.53. SHPENZIMET TJERA 3004. SHPENZIMET E FUQISË PUNËTORE 15€/ditë kokë4. RENDIMENTI 12,000 marule5. ÇMIMI ME SHUMICË 0.2 €/kg6. GJITHSEJ SHITJA 2400 €7. SHPENZIMET E PËRGJITHSHME 1,274.5 €8. SHPENZIMET E PRODHIMIT 0.10 €/kg9. FITIMI 1,125.5 €P RODHIMI I MARULES NË FUSHË TË HAPUR NË SIPËRFA QE PREJ 1 HANr. Punët operative Mjetet Shpenz. teknike (€) Ditët e punës Shpenz. e punës (€)1 Lërimi traktor 150 0 1502 Frezimi (2X) traktor 100 0 1003 Mbjellja vegla të dorës 90 6 5404 Plehërimi me pleh artificial (3x) 15 3 455 Ujitja pompë 15 20 3006 Mbrojtja e bimëve (3x) spërkatëse 15 3 457 Luftimi I barërave të këqija (3x) vegla të dorës 15 3 458 vjelja dhe pas vjeljes vegla të dorës 15 20 3009 Transporti traktor 30 2 60Gjithsej : 1,5852. SHPENZIMET E MATERIALEVENr Materialet Njësia Sasia Çmimi (€) Shpenzimet (€)1 Farë 10gr 450 20 9002 N:P:K (15:15:15 ) kg 500 0.24 1203 Benlate gr 100 40 44 Previcur 1 ltr 50 505 Alium humisin 5 ltr 5 256 Sal12 5 ltr 5 25Gjithsej: 1,1243. SHPENZIMET TJERA 3004. SHPENZIMET E FUQISË PUNËTORE 15€/ditë kokë4. RENDIMENTI 120,000 marule5. ÇMIMI ME SHUMICË 0.15 €/kg6. GJITHSEJ SHITJA 18,000 €7. SHPENZIMET E PËRGJITHSHME 3,009 €8. SHPENZIMET E PRODHIMIT 0.02 €/kg9. FITIMI 14,991 €1617

7LlojillojeTË MARULESKOKËPUTERELloji ICEBERGLloji BATAVIALloji LATINELloji ROMANALloji GJETHEGJELBERLloji KERCELLOR1819

SËMUNDJET DHE DËMTUESIT KRYESOR TË MARULESPhythium ultimum - Rënia e fidanitFusarium oxysporum - Fuzarioza e marulesBemisia tabaci - Krahë bardhaLattuce big vein virus - virusi i trashjes së damaréve të marulesBotrytis cinerea - Kalbëzimi i hirtë20

MarulaBrassica OleraceaTë dhënat historike të kultivimit të marules (Lactuca sativa L., Asteraceae) fillojnë në Egjiptin e Lashtë (Keimer1924; Harlan 1986). Të dhënat e paregjistruara për zhvillimin e saj mund të kenë origjinë nga Lindja e Mesmeku, siç duket, kanë ekzistuar llojet e shumta të marules së egër dhe është e mundur që kultivimi i saj të ketëfilluar nga këtu. Por të dhënat që i posedojmë e kanë zanafillen në Dinastinë IV të Egjiptit të Lashtë (përafërsisht2500 vjet para erës së re), me shfaqjen mjaft real të marules në vizatimet e varrezave.Në vizatime paraqitet marulja me kërcell të trashë dhe të gjatë me gjethe të ngushta, me maje (Ryder1999). Marulja me kërcell edhe sot kultivohet në Egjipt; kërcejtë hahen të papjekura sikurse kërcejtë eselinos. Lloji tjetër i marules është me gjethe të ngushta e të gjata dhe që prodhon fara të cilatshtypen për prodhimin e vajit për ushqim. Ky lloj rritet edhe sot në Egjipt dhe në vendetfqinje të Egjiptit, por ndoshta kjo lloj maruleje mund të ketë qenë mjaft e lashtë.Marulja bashkëkohore me kërcell duket disi si marulja romane dhe ka gjasaqë ky lloj i mëvonshëm i marules filloi të përhapet përgjatë DetitMesdhe. Rozetet e rrafshta shpesh janë shfaqur si varietete jonormalenë marulen romane dhe siç duket marulja me gjethe pa kokësë pari është shfaqur në këtë mënyrë. Marulja ishte mjaft e popullarizuarnë Greqinë dhe Romën e Lashtë, ku kanë ekzistuarforma të ndryshme të saj qoftë me gjethe të blerta ose të kuqe.Marulja u shfaq në veri, në Evropën Perëndimore dhe lloje tëndryshme të reja janë shfaqur që nga shekulli XV. Këtu përfshihenmarulja kokëputere, marulja latine dhe lloji kokëdredhur.Kristofor Kolombo ka mundur që marulen ta ketë dërguar në kontinentine ri - në Amerikë, në vitin 1494 në udhëtimin e tij të dytë.Hapi i fundit i shumimit të llojit të marules është bërë më 1941me lirimin e “Liqeneve të mrekullueshme”, lloji i parë i vërtetë imarules Iceberg. Kjo është më e madhe dhe më fortë se maruljakokëdredhur, e cila është zhvilluar më herët në Evropë, e njohur silloji Batavia Marulja gjithashtu ka depërtuar edhe në Kinë dhe sëpari atje është vërejtur në shekullin V. Marulja kineze ështëgjithashtu me kërcell, por më shumë është konsumuar si perim i zierse sa si perim i freskët.Në çerekun e fundit të këtij shekulli janë bërë ndryshime të rëndësishme në zhvillimindhe përdorimin e marules dhe të sallatës. Zhvillimi i llojeve me vlerë të shtuarveçanërisht në paketimin për konsumatorë, shtimi i shumë llojeve të reja me gjetheveçanërisht të vogla dhe ngritja e vetëdijes së konsumatorëve, dietistëve dherestoranteve për vlerat ushqyese dhe antioksidante të sallatës megjethe të gjelbëra dhe të kuqe është gjithnjë në rritje e sipër.Projekti Zvicran përPromovimin e HortikulturësKosovë