12.07.2015 Views

Mazingira Bora - TIST

Mazingira Bora - TIST

Mazingira Bora - TIST

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Most <strong>TIST</strong> Small Groups appreciate andpractice <strong>TIST</strong> Values. The success of <strong>TIST</strong>is based on the integrity and effort ofENGLISH VERSION<strong>TIST</strong> VALUES: The Foundation andStrength of <strong>TIST</strong>.individual members. Our achievements are largelyguided by each one of us keenly abiding by theseValues.In many of our activities, from tree planting,practicing Conservation Farming, improvingbiodiversity, Building or buying improved stoves,What is an indigenous tree?An indigenous, or native tree is one that is welladapted to an area because it has grown and reproducednaturally there over a long period of time.Not all species that are familiar to us are indigenous.Many have been introduced by people inareas far away. There are over 800 species of treesthat are indigenous in Kenya.Why are indigenous trees important?Because indigenous trees have evolved with thelocal environment, animals, plants, and other organismsaround them they are well suited to the area.They often require less maintenance than exotic,introduced species. They diversify our farms, so thatrisks of pest outbreaks can be lower. They providebiodiversity benefits such as habitat for wildlife anddiverse benefits for us from their fruits, timberleaves, and traditional medicine. Introduced, or exoticspecies, can provide many benefits, but somecan become weedy and crowd out other trees orcrops.When we plant indigenous trees on our farms,we are helping preserve species that have beenuseful to our mothers and fathers, to our grandparents,and to the people and wildlife of Kenya forgenerations. We are still learning about benefit ofthe many species around us. We have discoveredthat some are as fast growing as the exotic species.By Joseph Gitumateaching and practicing important health issues,protecting our lands against soil erosion and otherdegradation causes, fighting climate changes anddeforestation, protection our rivers for clean andadequate water and many others activities includingincome generating, <strong>TIST</strong> Values play a central role.In <strong>TIST</strong>, We Are. We are Honest; We areAccurate; We are Transparent; We are Servant toeach other; We are Mutually Accountable; We areRole Models; We are Volunteers.Indigenous Tree Species Have Multiple Benefits.When we plant indigenous species, we can helpensure that the trees and their benefits are therefor our children.In <strong>TIST</strong>, we have some additional biodiversityincentives for planting indigenous tree species.Groups near rivers, who follow <strong>TIST</strong>’s Best Practicefor Riparian areas and plant indigenous trees,may qualify to receive an additional incentivethrough the <strong>TIST</strong> Riparian Corridor initiative. Byhaving diverse indigenous species along the streamsand rivers, other insects, birds and animals will havethe ability to move and flourish.<strong>TIST</strong> Small Groups near protected forests, whoplant indigenous trees, may be eligible to join CFAgroups near them, to plant indigenous species andearn carbon income in these forests.Here are some of indigenous trees for Kenya;1. Muringa (Cordia Africana)2. Meru oak-muhuru (vitex keniensis)3. Mugumo, murumba (ficus thonningii)4. Podo, muthengera (podocarpus falcatus)5. Mwiria (prunus africana)6. Mutoo, Mukeu,(Dombeya rotundifolia).7. Muuti (erythrina abyssinica)8. Muuuku, (terminalia brownii)Try planting some indigenous tree in yourshamba this rainy season!3


ENGLISH VERSIONWe Are Servant To Each Other: Wamura ClusterLeader is a good Role Model.Last month, Wamura Cluster, through theirCluster Leader, Mr. Charles Ng’anga, boughtten (10) Envirofit stoves. These are <strong>TIST</strong>’smanufactured energy saving stoves.Charles volunteered to collect money frominterested members, sent the cash through MPesato Dorothy Naitore (the KitiMoto) in Meru. Luckily,one of the members from Wamura Cluster wasattending a seminar in Gitoro. He was sent to deliverthe ordered stoves to Wamura Cluster. Weencourage other Clusters to do the same. We willDeforestation is the removal of trees and otherwoody vegetation cover.Forests and woodlands cover about a third of theworld’s land surface. They regulate climate, protectwater resources, provide forest products (e.g.timber, medicine, fruit etc) worth billions of dollarsand support millions of plant and animal species.Yet they are being destroyed at a rate of 20 millionhectares per year. Half of the world’s populationdepends on these forests for fuel, yet roughly 100million people do not have enough fuel for minimalenergy requirements.Major causes of deforestation:Deforestation occurs when vegetation iscleared for activities like farming or grazing anduses such as: firewood, brick-making, fish smoking,tobacco-curing, tea-drying, construction, and timber.Forest degradation is when a forest becomesless diverse and resilient due to poor use andmanagement (for example, when old trees are allcut, leaving mainly brush, or when a useful plantspecies is all harvested, or when forest is heavilygrazed, so that trees can’t grow to replace thosethat die).Much of deforestation and forest landdegradation results from a lack of awareness ofthe full value of trees.In some cases, the value of trees may be knownbut poverty and the idea that there are no goodalternatives lead people to clear trees.By Dorothy Naitoreoffer discounts to such similar arrangements. Hereare varieties of manufactured energy saving jikos<strong>TIST</strong> is selling, to both <strong>TIST</strong> members and Non-<strong>TIST</strong> members, at subsidized prices.Envirofit G-3300:2,500 kshDeforestation and forest land degradation areserious problems. What can we do?Consequences of Deforestation.Soil erosion: lack of tree cover and root bindingexposes soil to erosion.Lack of forest resources: removing treesdestroys habitats, reduces biodiversity, removesfood and medicinal resources, and increasescompetition for construction materials. People willhave to walk further for firewood, and if forestproducts are being bought, prices will rise.Lack of other environmental benefits oftrees: Trees act as a windbreak, retain moisture,add oxygen to the air, and add nutrients to soil.Hence without trees the local climate will becomedrier with increased risk of flooding, wind erosion,decreasing soil fertility and diminished air quality.What can we do to prevent deforestation andforest degradation?Establish tree nurseries of diverse andindigenous trees and plant them yourself, ordistribute or sell seedlings to the community.Use energy-saving cook stoves that use lessfirewood and charcoal.Use alternative sources of energy and fuel whenpossible (e.g. heating from the sun, sawdust, coffeeand risk husks, grass, weeds, crop wastes, animalwaste).Carry out tree planting activities. Become asuccessful, effective <strong>TIST</strong> group! Encourage yourneighbors and friends to join <strong>TIST</strong> as well.4Envirofit 2-pot/ chimney attachment(to be used with G-3300):1,200 ksh


Do not cultivate land bordering a river orswamp. Leave trees and vegetation to grow toprotect these waters.Be careful to not over-graze land. Limit animals’access to tree seedlings that they may destroy, toENGLISH VERSIONgive the forest a chance to re grow.Encourage agro-forestry or the use ofwoodlots. Having trees on your land provides goodaccess to forest products and helps protect nearbyforest.5Small Group Best Practices: Action Steps andAction Planning.<strong>TIST</strong> groups do a lot of practical activities:Planting trees and improving agriculturaltechniques. When there is a lot of work tobe done, it is good to create action steps. Eachgroup member should tell the group what they aregoing to achieve that week. We are going to teachyou and your Small Group how to do actionplanning. Please share this with other members ofyour Small Group during your meeting.An action step is something that is:• Specific• Observable (a fly on the wall can see you do it!)• Measurable• Has a beginning and an end• Make sure your action step is realistic and thatyou can achieve it!For example, saying ‘I will plant trees’ is not anaction step because it is too general. ‘I will work onthree mornings this week to transplant 75 seedlingsinto our new grove’ is an action step because it isspecific (transplant 75 seedlings), observable(people can see you do it), measurable (75 seedlings,3 mornings) and has a beginning and an end(at the end of three days you can see the results).When your group meets again, allow tenminutes near the end of the small group meetingfor each person to report on his or her actionstep. Each person quickly:(1) Tells the group what their action stepwas for the past week.(2) States what they actually did.(3) States what action step they will takefor the following week.If the person succeeded in his or her actionstep, the group celebrates the success.If, as often happens to start with, the groupmember met only part of his goal, the groupencourages him / her and does not criticize orblame. When people are able to freely share theirsuccesses and failures they will be encouraged todo better each week.Encourage your Small Groupmembers to think of possible action steps. Makesure each is specific, measurable and realistic! Shareand celebrate the action steps that your SmallGroup has accomplished.Action Steps for Action Planning.A similar method can be used when planning. Herean example is given in brackets. When your groupis planning what to do, make sure your plans are:Specific (Our <strong>TIST</strong> Small Group will plant 1000trees at the local hospital by November 30)Measurable (How many? - 1000 trees will beplanted)Achievable/Realistic (Our <strong>TIST</strong> Small Group canplant 1000 trees in 5wks – 100 trees per Tuesdayand Thursday, 10 trees per person/per day)Time-bound (Has a beginning and an end - wewill plant the trees between Oct 15 to Nov 30)Observable (A fly on the wall can see us planting)SMARTO!This is the guide and test of your action steps foryour plan and helps you be specific:1) What – (Planting 1000 trees)2) Who – (<strong>TIST</strong> Small Group members by name)3) When – (Oct 15 – Nov 30)4) Where – (At the hospital)5) How – (We meet every Tuesday and Thursdayafternoon after the heat of the day and digholes, then plant the trees)6) Why – (To improve the area around thehospital, have more shade for patients andvisitors, people can sit under trees and theshade will make the hospital cooler)Now, try to practice action planning in your nextSmall Group meeting.


Weeding is important for these reasons:1. Your crops need water, soil nutrients and lightto grow strong. If there are weeds they willcompete with your crops for these things. Theweeds will use the soil nutrients and waterthat your crops need. The result is that yourcrops will be weaker and may not survive.2. If your area is not weeded, more pests may beattracted to the area. Pests can damage andkill your crops. The fewer weeds there are,the less chance there will be of snakes andinsects.Here are some of the advantages of weeding yourfields:• Crops grow faster because weeds don’t takethe nutrients and water from the soil.• Crops will become stronger and grow tallerin a shorter period of time.ENGLISH VERSIONKujengana: Don’t miss the blessing for your Small Group.Kujengana is a very important part of yourSmall Group weekly meeting. It says inEphesians 4:15,16 that we are to build eachother up into the fullness of Christ. Each person inyour <strong>TIST</strong> Small Group brings his or her own specialtalents and gifts to the entire group. One of thewonderful things that happen in the Small Group isrecognizing, sharing and using those God-giventalents.Kujengana is a way to let those talents be seenand be used. There are two parts to Kujengana:• Before the closing prayer, every person in thegroup says one specific, positive thing thatthe leader did at that meeting. For example,smiled, kept to time, made good plans,encouraged all group members to speak, greetedme and made me feel welcome, pointed outsomething that was going very well in themeeting or in the work the group was doing,etc. Each member needs to say somethingdifferent. This is not optional. Everyone givesKujengana to the servant leader. Some groupsalso give Kujengana to the co-leader.• In addition, if someone sees a gift shown by theleader, a group member can also say that.With Rotating Leadership, each week a newleader will receive Kujengana. Through Kujengana,we encourage each other on the good things thatweek’s leader did in the meeting and the talentsthe person showed.Kujengana is also the way we learn to look forpositive things about people and then say them.We all need to train our tongues to say the positive.In addition, the whole group learns what that groupthinks is important in a servant leader. The nextleaders will benefit from what they have heard inKujengana about previous leaders and know whatthe groups think is important in being a servantleader.In response to Kujengana, that week’s servantleader just says, “Thank you.” after each groupmember’s specific, positive statement. There is nodiscussion about how it could have been donebetter, or differently. Often, the person is happywhen he or she is told the good things he or shedid during the meeting. Sometimes we learn thingsabout ourselves we didn’t know!Kujengana helps the leader on that dayrecognize his or her talents and keep on using them.Kujengana also helps the Small Group because allthe members improve their servant leadership asthey learn. Kujengana is a double blessing!We are grateful for the good rains this season,but let’s remember to weed our crops.• Crops can get the sunlight they needunhindered.• Crops are not exposed to as many diseases.• Crops are more protected from a firespreading.• Clean fields indicate that small groups aremaintaining them and are good examples ofthe <strong>TIST</strong> program. This will attract many peopleto come and see your work.Once you have weeded the area, make sure youremove the weeds from the field. If you leave thedead weeds by the crops they may still attract pestsand diseases that can damage your crop. You maybe able to use weeds in compost manure since theheat from decomposition can kills weed seeds andsome diseases.Remember to keep weeding your tree groves too!6


May 2013 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKimeru VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.Mitheru Group of Council Members during their monthly meeting. Mitheru GOC iscomposed of Kagumo, Kaanwa, Mitheru and Kirubia Clusters.Inside:Mantu jameru jamega kiri arimi ba <strong>TIST</strong>: Nitutegeri ngugi na twakurukithua kairi! Page 2Jaria TISt ikirite: Musingi na inya ya <strong>TIST</strong>. Page 3Miti mithemba ya gintwire irina baita inyingi mono. Page 3Turi atungataniri: Mutongeria wa cluster ya Wamura ni wa gutegwa. Page 4Ugiti miti na kuthukua kwa miunda ya miituni thiina inene. Niatia tuumba kuthithia? Page 4Mitire iria miega buru ya ikundi bibinini: Matagaria na kubangira matagaria. Page 5Gwakana: Bukaaga kitharimo kia gikundi kienu. Page 6Nitugucokia nkatho niuntu bwa ngai inthongi ya mbura iji, indi gaturikane kurimira imerabietu. Page 6Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


Riria arimi beejaga amwe ndene ya ikundibibinini bia amemba batantatu gwita ikumina bairi, nibaritanagwa na kwirwa mantu jegiemantu jaria jathithagua ndene ya <strong>TIST</strong>, amwe nagutonya thokone ya ruugo, mbele ya gutonya ndeneya <strong>TIST</strong> bwega. Nyuma ya micemanio ya <strong>TIST</strong>ithingatene, bakiritanagwa na kugaana mantu, riunibagitaga igamba gutonya kana kurega gutonya kiri<strong>TIST</strong>.Baamua gutonya kiri <strong>TIST</strong>, nibasainaga kandarasiya GhG na kambuni ya Clean Air ActionCorporation (CAAC), kambuni iria imenyaga mantuja utari mbeca, gukurukithua na kwendia antu aarimi.Amemba ba <strong>TIST</strong> nibaambiragia kuanda mitiithiurukite nja, miunda, nduuji, cukuru, njira na kanisa.Miti iji niejanaga kirundi, ikanyia ukamati mithetu,ikoongera gukaranira kwa nyomoo na imera naigekira inya gukura kwa ithaka na nyaki. Kwongera,miti niejanaga, tunda iria cirijagwa, ndawa ciagintwire, irio bia ndithia, nkuu na into bia gwaka.O uria miti igukura, irio kenda bithithua ruugo rwakaboni nirujukagua ruugone na rugekwa mutine,mirine na muthetune. Miti yetu ikathimwa,gutegerwa na gukurukithua bwega nituthithagiriambeca na ikaa kiumo kia mbeca cia o igita kirimiunda yetu.Kambuni ya Clean Air Action niguraga kujukuakwa kaboni iji ni mantu jaria tuthithagia, ikajukiamatagaria jaria jakwendeka kumigarura ikaa krediticia kaboni iria ciendagua ndene ya thoko ya nthiguruyonthe. Thaa iji, niuntu bwa baita cia ntuura, na baitacia gukaranira kwa nyomoo na imera bibingi, kreditiiji nicionagwa ciri iria njega buru ndene ya nthiguruyonthe. Arimi ba <strong>TIST</strong> nibariagwa ruugo o mwakana bakoona gicunci kia mugwanja kiri ikumi kiri baitairia ikaumania na kwendia kwa ruugo.Narua, turina gikeno kuuga ati o kiri miti milioniithanthatu, ngiri mirongo mugwanja na maganajanana ja mirongo ithatu na imwe iria yaandi ni arimiba <strong>TIST</strong> na iria irioo ndene ya Kenya iria itari, mitimilioni ithano ngiri mirongo iiri na ithatu na maganajairi ja mirongo mugwanja na jumwe ya ijinikurukithitue na urito nibwikiri kirore. Miti ijiniritite kaboni iri na urito bwa tani ngiri maganajathatu ja mirongo itantatu na magana kenda namirongo mugwanja na inana mwankira au. O mwakatani inyingi ikaritwa igekwa ni miti iji. Tani ngiri iganarimwe ria magana janana na inyanya na magana jairija mirongo inna na kenda cia kaboni niciendetue natani iria igutigara ngiri igana rimwe ria mirongomugwanja na ijiri na magana mugwanja naa mirongoiiri na kenda nigucuirwa thoko.Mbeca iria ciaumaniria na tani iria cienderuencietire kiri kuria irandu riria CAAC yajukitie mbeleya kwendia nikenda iona mbeca cia kwambiria TIStKIMERU VERSIONMantu jameru jamega kiri arimi ba <strong>TIST</strong>:Nitutegeri ngugi na twakurukithua kairi!na kuejana mbeca cia mbele kiri arimi. Nitukwendakwira arimi bonthe ati CAAc niciritirite gucua thokoiria njega buru niuntu bwa kuona mbeca iria njegaburu cia kwendia kaboni. Mbeca cia utumiri ndeneya muradi ciarikia gukinyirwa ta uria GhG ikuuga,CAAC ikambiria kugaana baita iria ikwoneka naarimi (arimi bakionaga gicunci kia mirongomugwanja kiri o igana).Turikaneni, mbeca iu cilingi na cumuni (nandi1.7) cia o muti juria juandi na jwekwa niciriagwaigita riria miti iri iminini na kwou igikaga kaboniinkai. Nitwiji ati gukaranira kwa imera na nyomoocia mithemba imingi, nkuu, irio bia antu na nyomoona baita ingi ni inene kinyacio. Kethira nitwibangeniena turina motisha, no tuthuranie mbeca ing’anindene ya igita ria miaka na gwitonyithia kiri miradiingi iria iretaga mbeca.Ni riria aki miti yakura, yumbaga gwika kaboniinyingi na nirio tukoona gicunci kia mirongomugwanja kiri o igana kia baita. Rikana kinya atiri,miti muundene ni ya murimi. Ikundi bibinini bia <strong>TIST</strong>biria biandaga ndene ya ntuura iria cirigiritwe nithirikari, ta miitu, bakagaana baita iu cia kaboni naKFS na CFA iu. Miti ndene ya miitu ni ya KFS kananthiguru iu.Arimi ba <strong>TIST</strong> no bamenye kwegie miti yao nauria ing’ana kuumania na nthumba cia cluster cia<strong>TIST</strong> (Atarimiti) micemanione yao ya cluster. Onthumba ya <strong>TIST</strong> niei thimu ya <strong>TIST</strong> iria irina websiteithithitue ya <strong>TIST</strong> iria itethagiria kumenya kwegiemantu ja o gikundi gikinini na uuthu na ndene yamicemanio ya cluster.Amwe na kwendia kaboni, <strong>TIST</strong> niambagia nakugaana umenyo kwegie urimi bubwega nkuruki,gwika mithemba imingi ya nyomoo na imera amwe,miitu, thiria (amwe na Mukingo) na mantu ja witi nambele bwa rionthe na <strong>TIST</strong> niibangite gukinyiriaumenyo bubu burina bata kiri ikundi bibinini. Turinagazeti, micemanio ya o mweri ya cluster na seminanaria tugaanaga mitire iria miega ya kuthithia mantuiria twambitie.Baita ingi cia <strong>TIST</strong> ni amwe na;• Mbeca iria turiagwa kuumania na miti iriairimwoyo.• Iketha ririega nkuruki kuumania na urimibubwega• Gukaranira kwa mithemba ya nyomoo naimera gukwega nkuruki ndene ya miunda namiitu yetu• Gwakana ndene ya utumiri mantu ja kinandi,uritani na kubangania• Umenyo bwegie kurimaniria miti na imera• Acore baberu• Kumenya Utongeria na umenyeeri• Twanya twa kuritira bangi ngugi• Gwitikaniria kugaana baita2


Ikundi bibinini biria bingi bia <strong>TIST</strong> nibigwiragiruana kuthingatira jaria <strong>TIST</strong> ikirite. Kuumbana gwa<strong>TIST</strong> ni kuringanaga na uumma na ngugi ya oKIMERU VERSIONJaria TISt ikirite: Musingi na inya ya <strong>TIST</strong>.Ni Joseph Gitumamumemba. Jaria tuthithagia nijathingatanaga na oumwe wetu kuthingatira jaria <strong>TIST</strong> ikirite.Ndene ya mantu jamaingi jaria tuthithagia,kuuma kiri uandi miti, urimi bubwega, kuthongomiagukaranira kwa imera na nyomoo, gwaka kanakugura mariko ja nkuu inkai, kuritana na kuthingatiramantu ja thiria, kumenyeera miunda yetu kuumaniana gukamatwa kwa muthetu na jaria jangijajuthukagia, kurua na kugaruka kwa rera na kugitamiti, kumenyeera miuro yetu nikenda tuona ruujirurutheru na rurwingi na mantu jangi jamaingi jariajaretaga mbeca, jaria <strong>TIST</strong> ikirite nijendekaga mono.Ndene ya <strong>TIST</strong> Turi. Turi ba mma; Turi ba jariajario jongwa; Turi ba weru; Turi nthumba gati gatigetu; Turi ba Kumenyanira; Turi ba gutegwa; Turiaciritiri.3Miti mithemba ya gintwire irina baita inyingi mono.Muti jwa gintwire ni juriku?An indigenous, or native tree is one that is welladapted to an area because it has grown andreproduced naturally tMuti jwa gintwire ni juriajumenyaniritie na ntuura nna niuntu nijukuritenajwaciarana juriju ndene ya igita riraja. Ti mithembayonthe iria twije iri ya gintwire. Imingi niretetwe niantu kuuma ntuura ciri kuraja mono. Kurinamithemba ya miti nkuruki ya magana janana iria iriya gintire ndene ya Kenya.Niki miti ya gintwire irina bata?Niuntu miti ya gintwire nikurite na kugaruka amwena naria kumithiurukite, nyomoo, imera na tungituria tumithiurukite ning’anagira ntuurene iu bwega.Jaria maingi ititagia kumenyerwa umwe na mithembaingi iria ireti. Niingiagia biria biri miundene yetu nakwou kuumira kwa tunyomoo ni kunyiaga. Niejanagabaita cia gukaranira ta mung’uanano ikaro bianyomoo cia kithaka na baita inyingi ta matunda,mpao, mathangu na ndawa cia gintwire. Miti ya kwijairi baita inyingi indi imwe niejaga kiria na ikeengamiti na imera bingi.Riria twaanda miti ya gintwire ndene ya miundayetu, nitugutethia gwika mithemba iri ithiritwe iriya gutumirika kiri bababa na bamami betu, juju betuna kiri antu na nyomoo cia kithaka ndene ya Kenyaigitene riraja. No tukuthoma kwegie baita ciamithemba imingi iria ituthiurukite. Nitumenyete atimiti imwe iria ijite nikurangaga na mpui. Ririatwaanda miti ya gintwire tugatethia kumenyeera atimiti na baita ciayo cikethirua cirio kiri aanna betu.Ndene ya <strong>TIST</strong>, turina motisha cia kwongeragukaranira kwa mithemba iningi ya imera nanyomoo kiri baria bakuanda miti ya gintwire. Ikundiakui na nduuji biria bithingatagira mitire imiega ya<strong>TIST</strong> kiri ntuura iria iri nterene cia nduuji, nobiewempongeri gukurukira mubango jwa <strong>TIST</strong> jwaRiparian Corridor initiative. Gurukira kuanda mitimwanya ya gintwire nterene cia nduuji inini na inene,tunyomoo tungi, nyoni na nyomoo ikomba gwitaita na kuthongoma.Ikundi bia TISt akui na miitu ya thirikari, bariabaandaga miti ya gintwire, boomba gutonya kiriikundi bia CFA akui nabo, kuanda mithemba yagintwire na kwona mbeca kuumania na kabonindene ya miitu ijiAja ni miti imwe ya gintwire iria iri kenya;1. Muringa (Cordia Africana)2. Meru oak-muhuru (vitex keniensis)3. Mugumo, murumba (ficus thonningii)4. Podo, muthengera (podocarpus falcatus)5. Mwiria (prunus africana)6. Mutoo, Mukeu,(Dombeya rotundifolia).7. Muuti (erythrina abyssinica)8. Muuuku, (terminalia brownii)Geria kuanda muti jumwe jwa gintwire muundenejwaku mbura iji!


KIMERU VERSIONTuri atungataniri: Mutongeria wa cluster yaWamura ni wa gutegwa.Mweri muthiru, Wamura Cluster, gukurukiramutongeria wao, Mr. Charles Ng’anga,niyagurire mariko ja Envirofit ikumi. Jaja nimariko jathithitue ja <strong>TIST</strong> ja gutumira nkuu inkai.Charles nairitire kuuthurania mbecakuumania na amemba baria beendaga, atuma mbecaiu na njira ya M-Pesa kiri Dorothy Naitore ndeneya Meru. Na bahati injega, mumemba umwe wacluster ya Wamura neetite semina Gitoro.Natumirwe gwikia mariko jaja jetitue ni cluster yaWamura. Nitugwikira mwoyo cluster ingi kuthithiaMiitu na ithaka nibikunikirite gicunci kimwekiri bithatu bia ntiguru yonthe.Nimenyagira rera, igakunikira nduuji, igatua into (jampao, ndawa, matunda) biumba kuuma mbecainyingi na ikamenyeera imera na nyomoo inyingimono. Indi jau jonthe jari oo, nikuthukua hectaremilioni mirongo iiri o mwaka. Nusu ya antu bariabari nthigurune nibatumagira miitu iji ja nkuu, naantu milioni igana batina nkuu ing’ani cia gutumirakuthithia mantu ja kawaida ndene ya nja.Jaria jatumaga miti igitwa:Miti nigitagwa riria imera biagitwa nikendabiebera mantu jangi ta urimi kana kurithia namootumiri ja nkuu, kuthithia maiga, gutogia makuyu,kuumia mbaaki, kuumia majani, gwaka na mpao.Kuthukia kwa miunda ya miitu ni riria mwitujanyiyia mithemba ya miti na jwaremwa kuumirianiuntu bwa utumiri na umenyeeri bubuthuku(mung’uanano, riria miti imikuru igiti, yatigwa iminini,kana riria mithemba ya miti iria ikwendeka yagitwayonthe, kana riria mwitu jwarithua nainya, nikendamiti ikaremwa gukura antu a iria ikuite)Kugitwa kwamiti na kuthukua kwa miunda yamiitu kuria kwingi kuumanaagia na kuura kwaumenyo bwegie bata yonthe ya miti.Namwe, ubatu bwa miti nobumenyekane indiukia na ithuganio ria kwaga bungi bwa kuthithianiritumaga antu bakagita miti.Ni Dorothy Naitoreo ou. Tukagitira mbeca baria bakathithia mibangoikari ou. Aja ni mariko mithemba mwanya iriaithithitua ja nkuu inkai jaria <strong>TIST</strong> ikwendia kiriamemba ba <strong>TIST</strong> na baria bati ba <strong>TIST</strong> na mbecainkai.Envirofit G-3300:2,500 KshEnvirofit 2-pot/ chimneyattachment (igatumirwa naG-3300): 1,200 KshUgiti miti na kuthukua kwa miunda ya miitunithiina inene. Niatia tuumba kuthithia?Jaria jaumanagia na ugiti mitiUkamati bwa mithetu: kuura gwa gikunikirikuumania na miti na miiri nigutumaga muthetujugakamatwa.Kwaga biria biumanagia na miitu: kugita mitinikuthukagia ikaro, gukanyia mithemba ya nyomoona imera biria bigukaranira, gukathiria kiumo kiairio na ndawa, na gukoongera gushindanirwa kwainto bia gwaka. Antu bageeta kuraja nkuruki gucuankuu na kethira into kuumania na mwitukabikugurwa, uguri bugaitia.Kwaagia baita ingi cia miti kiri nariagututhiurukite: Miti ninyiagia ruugo, igeeka ruujimuthetune igita riraja, ikoongera ruugo rurwega naikoongera nutrienti muthetune. Kwou gutina mitirera ikaa injumu na kwigara kwa ruuji, gukamatwakwa muthetu ni ruugo kwingiye, unoru bwa muthetubunyie na ruugo rugie ruuko.Niatia tuumba kuthithia kuebera ugiti mitina kuthukua kwa miunda ya miitu?Thithia minanda ya miti ya mithemba imingina ya gintwire na umiande gwengwa kana uejanekana umiendie ntuurene.Tuumira mariko jamega jaria jatumagira nkuukana makara jamakaiTumira njira ingi cia mwanki riria ukuumba (ta mwanki jwa riua, sawdust, mati ja kahawa na4


mucere, nyaki, maria, matigari ja imera, matigari jantaka ya ndithia)Anda miti. Eni gikundi kiumbene na gigwitangugi gia <strong>TIST</strong>! Ikira inya aturi na acore baku gutonyakiri <strong>TIST</strong> kinyabo.Ukarima miunda iria iri akui na miuro kanairia. Tiga miti na imera bikure nikenda bikunikiraIkundi bia <strong>TIST</strong> nibiritaga ngugi inyingi iria cionekaga:kuanda miti na kuthongomia njira cia kurima. Ririakurina ngugi inyingi cia kugita, nibwega kubangiramatagaria. O mumemba wa gikundi nabati kwira gikundinimbi bakomba gukinyira kiumia kiu. Tukaburitana nakuritana gikundi giaku uria matagaria jabangagirwa. Itugaana bubu na amemba bangi ba gikundi giaku igiteneria mucemanio jwenu.Itagaria ni gintu kiri:• Gikwirungamira kiongwa• Gikwonekana (ngi iri ruthingone yombagukwona ukithithia!)• Gikuthimika• Kirina mwambirio na muthia• Menyeera ati itagaria riaku rikombika narikathithika!Mung’uanano, kuuga ‘Nkaanda miti’ ti itagaria niuntu gikini gintu gikiarie. ‘Nkarita ngugi mithenya ithatu kiumiagiki kuthamiria miti ya kuanda mirongo mugwanja naitano muundene jwetu jumweru’ ni itagaria niuntu nigintu gikwirungamira (kuthamia miti mirongo mugwanjana itano), gikwoneka(antu bagakwona ukithithia uju),gikuthimika(miti mirongo mugwanja na itano, mithenyaithatu) na kirina mwambirio na muthia (nyuma ya ntukuithatu ukoona maciara).Riria gikundi giaku gigatirimana kairi, ejana dagikaikumi muthiene jwa mucemanio jwa gikundi gikinininikenda o muntu wonthe aejana ripoti ya itagaria riawe.O muntu wonthe nampwi:(1) Eere gikundi itagaria riawe ria kiumia kiukithiri.(2) Akauga nimbi yongwa athithirie.(3) Akauga itagaria riawe ria kiumia kiukithingatite.Kethira muntu uju noombanire kiri itagaria riawe, gikundinikigwiranagirua amwe.Kethira, ja uria jaria maingi kwithagirwa gukari, mumembawa gikundi nombire kuthithia gicunci kia uria eendaga,gikundi nikimwikagira inya na gitimuthumbagia. Riria antuboomba kugaana batigukirana kuumbana na kugwa kwao,bagekirwa inyo kuthithia bwega nkuruki o kiumia. Ikirainya amemba ba gikundi giaku kuthuganiria matagariajaria boomba kujukia. Menyeera ati o itagariaKIMERU VERSIONnduuji.Menyeera utikarithie muunda nkuruki ya uriaubati. Ukenda ndithia cikinyira miti niuntu no ithukie,nikenda wa mwitu kanya ga gukura kairi.Kuanda miti muundene jwaku nigukuejaga intobiria biumanagia na miitu na gugagutethiakumenyeera miitu iria iri akui.Mitire iria miega buru ya ikundi bibinini:Matagaria na kubangira matagaria.nirikwirungamira, ni rikuthimika na rikoombika! Gaanana bugwirirue matagaria jaria gikundi kienu gikininikijukitie.Matagaria riria bukubangira mantu jariabukathithiaNjira ikwenda gukara uju no itumirwe kubangira. Ajamung’uanano nijuejani. Riria gikundi giaku gikubangirajaria gikathithia, menyeera ati mibango yenu iri:Specific- Yakuirungamira yongwa (Gikundi gikininigietu gia <strong>TIST</strong> gikaanda miti ngiri cibitari iria iri akuiigikinya mweri jwa ikumi na jumwe tariki mirongo ithatu)Measurable- Ikuthimika (Ing’ana? – Miti ngiriikaandwa)Achievable/Realistic- Igakinyirika (Gikundi gikininigietu gia <strong>TIST</strong> kiomba kuanda miti ngiri ndene ya biumiabitano- miti igana o Jumanne na Alhamisi, miti ikumi omuntu o ntuku)Time-bound- Ithimiri mathaa (Burina mwambiriona muthia – tukaanda miti gati gati ka Mweri jwa ikumitariki ikumi na ithano na mweri jwa ikumi na jumwetariki mirongo ithatu)Observable-Ikooneka (Ngi iri ruthingone igatwonatukianda)SMARTO!Jaja nijo ubati kuthingata kiri kuthithia matagaria jamubango jwenu nijagutethagia kuuga jaria jongwabukwenda jairungamirite:1) Nimbi– (Kuanda miti ngiri imwe)2) Nuu – (Amemba ba gikundi gikinini giia <strong>TIST</strong>)3) Rii – (Oct 15 – Nov 30)4) Naa – (Cibitari)5) Atia – (Tugatirimana o jumanne na jumatano ugoromwanki jwa ntuku jwathira na kwinja marinya, riutuande miti)6) Niki– (Kuthongomia aria kuthiurukite cibitari, kugiairundu bia aajii na ageni bibingi nkuruki, antu nobakare rungu rwa miti na kirundu gigatuma cibitariigie gapio)Nandi, gerieni bubangire matagaria jenu ndene yamucemanio jou jungi jwa gikundi gikinini.5


Gwakana ni gicunci kirina bata mono ndeneya mucemanio jwa gikundi kienu jwa okiumia. Iugaga ndene ya Aefeso 4:15,16 atinitubati gwakana tugakinyira uujuru bunthe bwaKristo. Muntu wonthe ndene ya gikundi gikinini gia<strong>TIST</strong> naretaga talanta na biewa bia mwanya kirigikundi kionthe. Gintu kimwe kiria kiri gia kurigariakiria gikarikaga ndene ya gikundi gikinini ni kwona,kugaana na gutumira talanta iu tuei ni Murungu.Gwakana ni njira ya kureka talanta iu cionwa nacitumirwa. Kurina icunci biiri ndene ya Gwakana:• Mbele ya iromba ria muthia, o muntu ndene yagikundi auge gintu kimwe gikieegagikwirungamira kiria mutongeria athithirie ndeneya mucemanio. Mung’uanano, nathekerie, nekiremathaa, nathithirie mibango imiega, neekireamemba bonthe inya, nanketherie na natumirendaigua nkinyite, naugire akwona gintu gigitabwega mucemanione kana ngugine ya gikundi,na jangi jamaingi. O mumemba nagwitia kuugagintu mwanya. Bubu ti bwa kwithurira. Muntuwonthe naakaga mutongeria wa uthumba. Ikundibimwe ibakaga kinya mutetheria wa mutongeria.• Kwongera, kethira muntu akwona kiewa ndeneya mutongeria, mumemba noauge.Gukurukira utongeria bwa kithiuruko, o kiumiamutongeria umweru agakwa. Gukurukira Gwakana,KIMERU VERSIONGwakana: Bukaaga kitharimo kia gikundi kienu.Kurimira kurina bata niuntu bwa mantu jaja:1. Imera biaku nibigwitia ruuji, irio kuumania namuthetu na weeru nikenda bigia inya. Kethirakurina iria, rigacindanira bibi na imera biaku.Iria rigatumiira irio bionthe muthetune na ruujiruria imera biaku bigwitia. Muthiene imerabiaku bikaaga inya na no biremwe gutuura.2. Kethira munda jwaku jutirimiri, tunyomoo turiatuthukagia imera notukucue tukeja antu au.Tunyomoo tutu no tuthukie na tukoraga imerabiaku. O uria iria rinyii nou twanya twa njokana tunyomoo tukanyiaAja ni mantu jamwe ja mantu jamega jariajaumanagia na kurimira miunda yaku:• Imera nibikurangaga niuntu iria ritikujukia iriokana ruuji kuuma muthetune.nitwikanagira inya kiri into bibiega biria mutongeriawa kiumia athithitie mucemanione na talanta iriamuntu ou onenie.Gwakana ni njira ya kinya kuthoma mantujamega kwegie antu na riu kujauga. Twinthenitugwitia gwitana nduume cietu kuuga mantujamega. Kwongera, gikundi kionthe nikimenyaga jariagikundi kithuganagia jarina bata kiri mutongeria wauthumba. Atongeria bangi bakoona baitakuumaniana jaria baigitue ndene ya Gwakana kwegieatongeria bangi na bakamenya jaria gikundikithuganagia jarina bata kiri mutongeria wa uthumbaArikia gwakwa, mutongeria wa kiumia kiu naugaga,‘Ibwega’ nyuma ya o mumemba wa gikundi augagintu gikithongi na gikwirungamira. Gutikwariria uriaaringi kuthithia bwega nkuruki kana na njira yamwanya. Jaria maingi, muntu nethagirwa akeni erwamantu jamega jaria athithirie mucemanione. Rimwena rimwe nitumenyaga mantu kwegie twingwa jariatutikwiji!Gwakana nigutethagia mutongeria wa ntukuiu kumenya talanta ciawe na gwita na mbelegwitumira. Gwakana kinya nigutethagia gikundigikinini niuntu amemba bonthe nibamenyagagutongeria bwega nkuruki o uria bakuthoma.Gwakana ni kitharimo nteere ijiri!Nitugucokia nkatho niuntu bwa ngai inthongi yambura iji, indi gaturikane kurimira imera bietu.• Imera bigakinyirwa ni riua riria bigwitiaritithiikwi• Imera bitiruguriri kiri mirimo imingi ta riu ringi• Imera nibimenyeeri nkuruki kuumania nagutamba kwa mwanki.• Miunda itina iria nionanagia anti ikundi bibinininibikumimenyeera na ati bari ming’uananoimiega ndene ya muradi jwa <strong>TIST</strong>. Bububugakucia antu babaingi beeje boone ngugi iriabugwita.Warikia kurimira munda jwaku, menyeera ati ukuritamaria muundene. Wajatiga akui na imera, nojakucietunyomoo tututhuku na mirimo iria yumba kuthukiakimera giaku. No utumire maria kuthithia mboleoniuntu mwanki jwa kuumania na kuya kwa mboleojukoraga mbegu cia maria na mirimo imwe.6• Imera bikagia inya na binenee nkuruki igiteneririnini.Rikana kurimira kinya munda jwaku jwa miti!


May 2013 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKikuyu VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.Mitheru Group of Council Members during their monthly meeting. Mitheru GOC iscomposed of Kagumo, Kaanwa, Mitheru and Kirubia Clusters.Thiini:Ndeto njega kuri arimi a <strong>TIST</strong>: nitutariirwo na tugathuthurio ringi! Page 2VALUES cia <strong>TIST</strong>: Muthingi na hinya wa <strong>TIST</strong>. Page 3Miti ya kinduire niikoragwo na mawega maingi. Page 3Nitutungatanagira: Cluster ya Wamura ni kionereria kiega. Page 4Gutema miti na guthukangia migunda ni mathina manene. Niatia tungika. Page 4Mitaratara miega ya ikundi nini: Makinya ma ciiko na makinya ma mibango. Page 5Riu ambiriria kurutithia mubango waku wira mecemanio uyu ungi uukite. Page 6Niturakena ni mbura kimera giiki, no nituririkane kurimira mimera iitu migunda-ini. Page 6Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


Riria arimi moka hamwe thiini wa ikndi nini6-12, nimathomithagio na makamenyithiomaundu ma <strong>TIST</strong>, na muno wendia wacarbon, mbere ya kuingira <strong>TIST</strong>.Thutha wa micemanio miingi, githomo nagucenjania magi, nomahote gutua matua mega kananimakuingira <strong>TIST</strong>.Mangitua itua kuingira <strong>TIST</strong>, nimekagira kiroreGreenhouse Gas Agreement na Clean Air ActionCorporation, cambuni iria iroraga thoko ya carbonhamwe na utari wa miti na wendia wayo handu hamurimi.Arimi a <strong>TIST</strong> nimambagiriria kuhanda mitihakuhi n a micii yao, migundaini, njuui-ini, cukuruiniohamwe na ruteere-ini rwa njira na makanithaini.Miti niiheanaga kiiruru, kunyihia tiiri gukuuo nimaai na kwongerera biodiversity, kunoria tiiri nakuhotithia gukura kwa ithaka cia ki-nduire na nyeki.Na makiria miti niiheanaga matunda ma kuria, dawacia ki-nduire, irio cia ngombe, ng na mbau cia gwaka.Riria miti irakura, carbon dioxide niigcagiokuma riera-ini na kuiigwo muti-ini, miri-ini na tiiriini.Miti ithimitwo, ikarorwo na guthuthurio weganiiheanaga carbon credits na mbeca micii-ini iitu.Clean Air Action niiguraga kunyihia kwa rierakumana na maundu maria tureka na kuoya makinyamaria magiriire kumatua carbon credits na gcindiakuri thoko ya carbon. Riu, tondu andu nimarateithikana mawega mangi ma biodiversity, credits cia <strong>TIST</strong>nicikoretwo iri imwe cia iria njega thiini wa thi. Arimia <strong>TIST</strong> nimamukagira marihi mbere o mwaka nanimekwamukira gicunji kia 70% kia marihi mothekumana na wendia wa carbon credits.Umuthi turi na gikeno tukianirira ati hari miti6,075,831 iria ihanditwo ni arimi a <strong>TIST</strong> na iri muoyothiini wa Kenya, itaritwo na igathuthurio, 5,023,271niihetukitio na igetikirika. Nimahotete kuruta360,978 tonnes cia carbon gukinyiria ha. O mwakacarbon ingi niikugucio ni miti iyo. Muigana wa188,249 tonnes niyendetio na 172,729 niirendio.Mbeca iria cionekete kumana na carbon creditsiria ciendetio cihuthiritwo kuriha thiiri wa ngomboiria Clean Air Action yaheanire kuri arimi.Nitukumenyithia arimi ati CAAC niirutiire gucariathoko iria njega niguo marihi makorwo mari mega.KIKUYU VERSIONNdeto njega kuri arimi a <strong>TIST</strong>: nitutariirwo natugathuthurio ringi!Mahuthiro maria metikaniirio thiini wa GHGmakinyanirio, nitukwambiriria kurihagicunji kia 75%kuri arimi.Turirikane, njoherera nini cia 1.50(riu ni 1.70)kuri muti wothe uri muoyo ihanditwo irihagwo ririamiti iri minini na iri na carbon credits nini. Nituuiati biodiversity, ngu, irio na mahuti ciri iguru muno.Tunginyitana wega, na twikirane hinya, notuhotekwona mbeca nyingi ci kwambiriria biashara ingi.No riria miti iri minene, greenhouse gasigukorwo iri njiganu na arimi mamukir gicunji kia75%. na uririkane miti iria ihanditwo mugundaiiniwa murimi ni ya murimi. Ikundi nini cia <strong>TIST</strong> iriacihandaga miti icigo iria njirigire ta mititu ya thirikarinimagayanaga mbeca cia carbon na KFS na CFA.Miti iyo niya KFShanduini ha bururi..Arimi a <strong>TIST</strong> nomamukire uhoro wa miti yaona muigana kuma kuri atari a miti a cluster hingoya micemanio ya cluster. O mutungati wote wa <strong>TIST</strong>niahetwo thimu ya mwanya ya <strong>TIST</strong> iria iri nawebsite ya <strong>TIST</strong> ya thimu na iria ihotithagia ikundinini kwamukira uhoro na njira huthu.Tiga wendia wa carbon credits, <strong>TIST</strong>niithomithanagia uhoro wa kwagirithia urimi,biodiversity, utungata wa mititu, ugima wamwiri(HIV/AIDS) na mitaratara ya kwirugamirirana <strong>TIST</strong> iri na mibango miega gutigirirra maundumaya nimakinyanira na makinyira arimi na ikundiciothe. Turi na ngathiti, micemanio ya o mweri yacluster na semina kuria mitaratara miegaithomithanagio.Mawega mangi ma <strong>TIST</strong> ni;1. ngombo cia marihi kuri miti iri muoyo.2. Kwagirithia urimi na kuhuthira Kilimo Hai.3. Kwagirithia biodiversity migunda-ini na kuriakuirige na kugitire.4. Kwagirithi uhuthiri wa technology, ithomo nawagiriru.5. Uhandi wa miti migunda-ini.6. Guthondeka arata.7. Utongoria na uigiririku.8. Mweke wa gtungatana.9. Uiguithanio wa kugayana marihi.2


Ikundi nyingi cia <strong>TIST</strong> nicikeneire na kurumiriravalues cia <strong>TIST</strong>. Kugacira kwa <strong>TIST</strong> urugamitioiguru ria uigiririki na uhoti wa amemba. Mariatuhotete nitondu o umwe witu niarumagirira valuesici na gucikenera.Thiini wa maundu maitu, kuma uhandi wa miti,kurima Kilimo Hai, kuongerera biodiversity,guthondeka na kwendia mariko ma <strong>TIST</strong>,guthomithania na kurumirira githomo kia ugima wamwiri, kugitira mignda iitu kumana na tiiri gukuuoMiti ya ki-nduire ni iriku?Muti o wothe wa ki-nduire kana wa tene ni uriaukuriire handu gwa kahinda kanene na ugaciara mitiigi na njira ya ki-nduire. Ti mithemba yothe ya mitituui iri ya ki-nduire. Miingi irehetwo ni andukumakundu kungi. Kuri na makiria ma miti 800 yaki-nduire thiini wa Kenya.Gitumi kia miti ya ki-nduire kugia bata.Tondu miti ino ikurite na njira ya ki-nduire, nyamu,miti ingi na indo igi cimirigiciirie. Ndibataragaubaciriri munene gukira miti ya guuka. Niitheremagamigunda-ini niguo tutambi tutigakorwo turi tuingi.Niigihagia biodiversity ta nyamu cia githaka namawega mangi ta matunda ngu mahuti na dawa ciaki-nduire. Miti ya guuka no ikorwo na mawega nomiingi niituikaga riia na igakuririra muno.Riria twahanda miti ya ki-nduire migunda-iniiitu, nituteithagia kugitira mithemba ya miti niguoguteithia aciari aitu na na andu othe a bururi waKenya. Niturathii tugithomaga mawega mamithemba ya miti ngurani iria iturigiciirie. Nituoneteati mithimba ingi ya miti ya ki-nduire niikuraga naihenyagukira miti ya guuka. Riria twahanda miti yaki-nduire, tutigagorora niyateithithia andu an ruciarorukite.KIKUYU VERSIONVALUES cia <strong>TIST</strong>: Muthingi na hinya wa <strong>TIST</strong>.Mwandiki: Joseph Gitumani maai na mathina mangi maingi maria marehagwoni ugaruruku wa riera na temi wa miti, kugitira njuuiniguo maai makorwo mari matheru na maiganu namaundu mangi maingi ta ma kwambiriria mitarataraya kwonaa mbeca, values cia <strong>TIST</strong> nicikoragwo namawega maingi.Thiini wa <strong>TIST</strong>, ithui turi. Turi ehokeku; Turiakinyaniru; tuhuthagira utheri; nitutungatanagira;nituigiririkaga; turi cionereria na nitwirutagira.Miti ya kinduire niikoragwo na mawega maingi.Thiini wa <strong>TIST</strong>, nituri na biodiversity ingi nanjoherera cia kuhanda miti ya ki-nduire. Ikundi iriairi hakuhi na njuui, iria irumagirira mitaratara ya<strong>TIST</strong> ya kuria kwaraga na makahanda miti ya kinduire,nomahote kugia na njoherera ici kuhitukiranjira ya <strong>TIST</strong> ya guteithia kuria kwaraga. Riria twagiana mithemba miingi ya miti ya ki-nduire njuui-iniciitu, tutambi na nyoni niciguthama.Ikundi cia <strong>TIST</strong> iria iri hakuhi na mititu yathirikari, iria cihandaga miti ya ki-nduire nacihotekuingira CFA iria cimakuhiriirie, kuhanda miti yaki-nduire na kwamukira marihi ma carbon creditsmititu-ini.Ino ni imwe ya miti ya ki-nduire iria iri Kenya;1. Muringa (Cordia Africana)2. Meru oak-muhuru (vitex keniensis)3. Mugumo, murumba (ficus thonningii)4. Podo, muthengera (podocarpus falcatus)5. Mwiria (prunus africana)6. Mutoo, Mukeu,(Dombeya rotundifolia).7. Muuti (erythrina abyssinica)8. Muuuku, (terminalia brownii)Geria kuhanda miti ya ki-nduire mugunda-ini wakukimera giki kia mbura!3


KIKUYU VERSIONNitutungatanagira: Cluster ya Wamura nikionereria kiega.Mweri muhetuku, cluster ya Wamurakuhitukira mutongoria wao, Mr. CharlesNg’ang’a, nimagurire mariiko 10 maEnvirofit. Maya ni mariiko maguthondekwo ni <strong>TIST</strong>.Charles nierutiire kungania mbeca kuma kuriarimi aria mendaga, agituma na njira ya Mpesa kuriDorothy Naitore(KitiMoto) thiini wa Meru. Kwamunyaka, umwe wa amemba kuma cluster yaWamura niathiaga semina Gitoro Meru.Niatumirwo amarehere mariiko macio.Niturahinyiriria cluster ingi ciike ta uguo. Turi naMwandiki: Dorothy Naitore.discounnt niundu wa andu mangienda. Maya nimamwe ma mariiko maria marahuthika na marendioni <strong>TIST</strong> kuri amemba na aria matari amemba nathogore mubacirire.Envirofit G-3300:2,500 ksh4Envirofit 2-pot/ chimney attachment(to be used with G-3300):1,200 kshGutema miti na guthukangia migunda ni mathinamanene. Niatia tungika.Deforestation ni utemi wa miti na ithaka.Mititu ni na ithaka ikoragwo iri gicunji kia 1/3 giathi. Niitheragia riera, kugitira ihumao cia maai,kuheana indo ta mba, dawa nam matunda iriamuigana wacio wa mbeca ni munene na ikanyitiriramithemba miingi ya miti. No niiathii na-mbere naguthukangio na njira nene muno ya 20 million acreso mwaka. Nuthu ya andu a ria makoragwo thimehokaga miti niundu wa mwaki no andu100million matiri na ngu ciakuigana cia kuruga.Itumi nene cia utemi wa miti:Deforestation yonekaga riria miti yeherioniundu wa itumi ta kurima, kuriithia na maundumangi ta gwetha ngu, guthondeka maturubari, gucinathamaki, gucinambaki, kumithia macani, miako nambau.Guthukio kwa mititu niriria mititu yanyihaniudu wa urugamiriri muuru(kwa muhiano, riria mitiiria mikuru yaninwo na gutigia tumiti tunini kanariria miti iria miega yatemwo kana kuriithio mahiuna miti ikaremwo nigukura a kuuma).Uthkangia munene wa miti na mititu ciumanagana kwaga umenyo wa mwega ma mititu.Kundu kungi, bata wa miti nomenyeke no ukiaugakorwo uri munene makiria na meciria ma atigutiri na njira ingi cia kunina ukia ucio tiga gutemamiti.Mathina ma gutema miti.Tiiri gukuuo ni maai: riria kwaga miti miingimiri ya miti iria inyitagirira tiiri niinyihaga.Kwaga mawega ma mititu: kunina miti nakumithukangia nikununyihagia biodiversity nakunina irio na dawa ohamwe na kwongerera wendiwa indo cia gwaka. Andu nimathiaga kuraihu magithangu na angikorwo nikugura maragura makwnderiogoro.Kwaga mawega ma maria maturigiciirie: mitiniinyihagia ruhuho, ikaiga ugunyu na kwongererariera ohamwe na kunoria tiiri. Na uguo riria tutarina miti riera nirithukaga na rikoma na ugwati wamuiyuro wa maai ugakorwo uri munene, tiiri gukuuoni ruhuho na kuhinyara ohamwe na riera guthuka.Niatia tungika niguo ugitire mititu iitukumana na guthukangio?Ambiriria nursery ya miti mithemba nguraniya ki-nduire na umihande migunda-ini na wenderieandu a ituura rianyu.Huthira riiko ria <strong>TIST</strong> niguo uhuthiri munenewa ngu uthire.Huthira njira ingi cia kuruga na kuhiuhia ta


kuhuthira riua, muura, makoni ma kahua, nyeki,mahuti na mai ma ng’ombe.Ambiriria mibango ya uhandi wa miti na utuikememba mwega wa ikundi cia <strong>TIST</strong>!Ndukarime hakuhi na njuui kana itomboya. Rkemiti ikure wega niguo tugitire maai maitu.Ikundi cia <strong>TIST</strong> niciikaga maundu maingimakwoneka: kuhanda miti na kwagirithia urimi.Riria kuri na wira muingi wa kurutwo, niwegaguthondeka makinya ma ciiko. O memba wa gikundiniagiriirwo nikwira aria angi uria magiriirwo ni gwikakiumia kiu. Nituguguthomithia ohamwe na gikundikianyu uria muguthondeka mubango wa ciiko.Menyithia amemba aria angi uhoro uyu mucemanioini..Mubango uyu ni kindu ta giki:• Maundu ma bata.• Maundu maria maroneka• Maundu maria mangithimika.• Maundu maria mari na kiambiriria na muthia.• Tigirira makinya maku nomahoteke.Kwa muhiano, kuga niukuhanda muti ti giiko. Kuga(giroko ithatu niguhanda miti 75 mugunda-ini) nigiiko tondu undu ucio uri na bata na niuraugakaundu(kuhanda miti 75), niuroneka (andunimakuona) nouthimike (miti 75, irooko 3) na urina kiambiriria na muthia(thutha wa matuku 3niukuona maciaro).Gikundi giaku giacemania ringi, itikiria ndagika 10mucemanio ugithira niguo o mundu aheanemubango wake wa ciiko. Omundu naihehnya:(1) Ira gikundi mubango wao wa kiumiakihituku.(2) Hutia maundu maria mekite.(3) Uga mibango iria igukorwo kuo kiumiagiukite.Murimi angihota gukinyaniria mubango wa ciiko ariaangi nimagiriirwo ni kumukenerera.Na angikorwo, ta uria maita maingi gukoagwo andumakiambiriria ati mukinyaniirie ciiko imwe, gikundiKIKUYU VERSIONNdukariithie muno mitituini. Ndukarekererienyamu ihinyarie mugunda na kuria tumimerea tunininiguo tukure wega.Hinyiriria andu kuhanda miti kuria mararimairio cia mugunda. Riria wahanda miti mugunda-ininiugitagira mititu iria iri hakuhi.Mitaratara miega ya ikundi nini: Makinya ma ciikona makinya ma mibango.nikiagiriirwo gwikira murimi hinya na matikamurutemahitia. Riria andu mari na kamweke ga kwiyariana kuga maria mahotete na maria matanahotanimahotaga kugia na hinya wa guthii na mbere akiumia. Hinyiriria arimi a gikundi giaku makorwona mubango wa ciiko ungihoteteka. Tigirira atimubango ucio niuraririria kindu! Araniriai namuonanie ciiko iria muhotete.Makinya ma mbango wa ciiko.Njira ihanaine no ihuthirwo riria urehariria. Hahahari na cionereria.Kwaririria kindu(gikundi gitu kia <strong>TIST</strong> nigikuhandamiti 1000 thibitari-ini tugikinyiria November 30)mangithimika(Miti iigana? Miti 1000 niyoikuhandwo)ingihoteteka (Gikundi gitu gia <strong>TIST</strong> nokihande miti1000 hari ciumia 5 – miti 100 o wakeri na wakana,miti 10 o mundu o muthenya.)mahinda (turi na kiambiriria na muthia- nitukuhandamiti gatagati ka October 15 – November30)Ingioneka (nginya ngi niirakwona ukihanda miti)SmartoGiki nikigeranio giakuonania kana niurarumiriramubango waku:1. Kii?(Kuhanda miti 1000)2. Uu?(Riitwa ria memba wa <strong>TIST</strong>)3. O ri? (October 15 – November 30)4. O ku? (Thibiari-ini)5. Atia(tucemanagia o wa-keri na wa-kanamiaraho thutha wa kuruta wira na tukenjamarima na tukahanda miti)6. niki?(niguo kwagirithia thibitari niguo kuhearwaru handu ha kiiruru)5


Kujengana: Ndukahitukwo ni irathimo thiiniwa gikundi kianyu. Kujengana ni gicunji kiabata thiini wa <strong>TIST</strong> micemanio-ini ya o wiki.Thiini wa Ephisians 4:15,16 ati twakane turi thiiniwa kristo. O mundu thiini wa gikundi kinini kia <strong>TIST</strong>arehage kiheo giake kia mwanya na akahe gikundigiothe. Maundu mamwe ma magegania mahanikagathiini wa gikundi ni gukurana na kuhuthira iheo iriamahetwo ni Ngai.Kujengana ni njira ya kuona na kurutithiaiheo wira. Kuri na miena iiri thiini wa Kujengana:• mbere ya mahoya ma kuhinga, o mundu thiiniwa gikundi akauga kindu kime kirahutia kaunduna nikiauthii wa na-mbere karia mutongoriaeka thiini wa mucemanio. Kwa muhiano, atheka,aiga mathaa, akorwo na mubango mwega, ekiraarimi hinya kwaria, angeithia na atuma njiguendi mucii, auga kaundu thiini wa mucemaniona gatuma mucemanio uthii na-mbere wega.O mundu agiriirwo nikuga kaundu ngurani.Kaundu gaka ni ka muhaka. O mundu augekaundu ga kujengana kuri atungata. Ikundi inginiciheanaga kujengana kuri munini wamutongoria.KIKUYU VERSIONRiu ambiriria kurutithia mubango waku wiramecemanio uyu ungi uukite.• Na makiria, angikorwo mundu nionete kiheokuma kuri mutongoria, no age uguo.Tukihuthira utongoria wa guthiururukana, o kiumiamutongoria mweru niakwamukira kujengana.Kuhitukira Kujengana, niturahinyiriria arimi namutongoria guthii na-mbere na maundu megakiumia kiu.Kujengana ni njira njega ya gukurana nakumenya kiria mundu arathimiirwo. Ithuothetwirute kwaragia maundu meega. Na makiria gikundigikona maundu maria mega na mabata mekitwo niatungati. Mutongoria uria uguka niagukorwoathomete kuma kuri atongoria aria angi.Hari kujengana ututngati wa kiumia kiuagacokeria andu ngatho o thutha wa omumembakuheana uhoro wake. Mutikariririe uriakaundu kangiekirwo wega na njira ngurani. Muno,mundu niakenaga riria erwo maundu mega mariaekite thiini wa mucemanio na makiria nituthomagamaundu maitu maria tutoi!Kujengana niguteithagia mutongoriakumenya kiheo giake na guthii na-mbere nagugitumira. Kujengana niguteithagia atongoriakwagirithia utongoria o magithomaga, Kujengana nikirathimo maita meeri.Niturakena ni mbura kimera giiki, no nituririkanekurimira mimera iitu migunda-ini.Kurimira nikwega niundu wa maundu maya:1. mimera yaaku niirabatara maai, unoru wa tiirina utheri niguo ikure na-hinya. Nagikorwo kurina riia thiini wa mugunda waku, nicigucindaniraindo ici. Riia riri rikuhuthira maai na ugunyuuria wagiriirwo nikuhuthirwo ni mimera yaaku.2. Angikorwo mugunda waku uri na riia, tutambinotuingire. Tutapi notuthukie na turage mimera.O uria kuri na riia noguo gutangikorwo nanyoka na tutambi.Maya nimo mawega maria ungiona riria wehutia riiamugunda-ni;• mimera niigukura na-ihenya tondu riiaritirahuthira indo cia mimera.• Mimera niikugia na hinya na iraihe gwa kahindakanini.• Mimera ndirarigiririo gukinyirwo ni utheri wariua.• Mimera ndinginyitwo ni mirimu.• Mimera ndiri na ugwati wa gucinwo ni miaka.• Migunda mitheru yonanagia ikundiniciramenyerera migunda yao na ni kionereriakiega thiini wa <strong>TIST</strong>. Njira ino niikuguciririaamdu aingi kuingira <strong>TIST</strong>.Riria warikia kurimira, tigirira niwehutia riia riothekuma mugunda. Ungitiga riia kuu noriguciririetutambi na mirimu ingi miingi iria cingithuki mimera.No uhuthire riia riri guthondeka thumu wa mahuti.Ririkana kurimira miti ya mugunda onayo.6


May 2013 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKiswahili VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.Mitheru Group of Council Members during their monthly meeting. Mitheru GOC iscomposed of Kagumo, Kaanwa, Mitheru and Kirubia Clusters.Ndani:Habari njema kwa wakulima wa <strong>TIST</strong>: Tumesahihishwa na kuthibitishwa tena! Ukurasa 2Maadili ya <strong>TIST</strong>: Nguzo na nguvu ya <strong>TIST</strong> Umeletewa. Ukurasa 3Miti aina ya Kiasili ina faida kadha. Ukurasa 3Sisi utumikiana: Kiongozi wa Cluster ya Wamura ni mfano wa kuigwa. Ukurasa 4Ukataji miti na kuzorota kwa mashamba yenye misitu ni shida kubwa sana. Tunaweza kufanyeje?Ukurasa 4Mienendo bora zaidi ya vikundi vidogo ya kufanya mambo tofauti: Hatua za kuchukua nakupangia hatua. Ukurasa 5Kujengana: Msikose baraka ya Kikundi chenu. Ukurasa 6Tunashukuru kwa sababu ya mvua tosha msimu huu, lakini tukumbuke kupalilia mimea yetu.Ukurasa 6Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


Wakulima wanapokuja pamoja katikavikundi vidogo vya watu sita kufika kumina wawili, wanafunzwa na kujuzwakuhusu vitendo vya <strong>TIST</strong>, pamoja na kuhusukujihusisha na soko la hewa, kabla ya kujiunga rasmina <strong>TIST</strong>. Baada ya mfululizo wa mikutano ya cluster,mafunzo na kubadilishana habari, ndipowanapoamua iwapo watajiunga au hawatajiungakatika <strong>TIST</strong>.Iwapo wataamua kujiunga na <strong>TIST</strong>, watatia sainimkataba wa gesi chafu (GhG) pamoja na kampuniya Clean Air Action Corporation (CAAC), kampuniinayoshughulikia uhesabu wa kaboni, ukaguzi nauuzaji kwa ajili ya wakulima.Washiriki katika TISt huanza kupanda mitikuzunguka nyumba zao, mashamba yao, mio midogo,shule, barabara na makanisa. Miti hii huwapa kivuli,hupunguza mmomonyoko wa udongo, huboreshabionuwai, huboresha udongo, na uhamasisha ukuajiwa vichaka na nyasi. Aidha, miti hutupa matundayanayoliwa, madawa ya kienyeji, chakula cha mifugo,kuni hata na vifaa vya ujenzi.Jinsi miti inavyokua, utengenezaji wa chakulahuchukua hewa ya kaboni kutoka hewani nakuiweka mtini, mizizini na udongoni. Ikipimwa,kuzingatiwa a kuhakikishwa inavyofaa, miti yetuhuleta pesa kutoka kwa uuzaji wa kaboni hii, ambayohuwa mfumo wa biashara kutokana na mashambayetu.Kampuni ya Clean Air Action hununua kaboniinayotolewa hewani kufuatia shughuli zetu, halafukuchukua hatua inayotakikana ili kuibadilisha hiikaboni kuwa mkopo wa kaboni halafu kuiuza katikasoko la ulimwengu. Saa hizi, kwa sababu ya faida zajamii, na faida za kibionuwai, mikopo hii ya <strong>TIST</strong>inachukuliwa kuwa iliyo bora kabisa duniani.Washiriki wa <strong>TIST</strong> hupata pesa za awali kila mwakana pia watapata asilimia sabini ya faida za mwishonibaada ya uuzaji wa kaboni hii.Leo tuna furaha kutangaza kuwa kati ya mitimilioni sita, sabini na tano elfu na mia nane thelathinina moja iliyopandwa na wakulima wa <strong>TIST</strong> na iliyopohai kufikia leo katika Kenya, iliyohesabiwa nakukaguliwa, miti milioni tano, ishirini na tatu elfu namia mbili sabini imehakikishwa na kupitishwa natani hizi zimethibitishwa. Miti hii imeweka tani lakitatu sitini elfu, mia tisa sabini na nane kufikia hapo.Kila mwaka tani zingine zitawekwa mtini. Kabonitani elfu mia moja themanini na nane, mia mbiliarobaini na tisa, zishauzwa na zilizobakia elfu miamoja sabini na mbili, mia saba ishirini na tisa ziposokoni.Pesa zilizotokana na tani zilizouzwa, zilielekeaKISWAHILI VERSIONHabari njema kwa wakulima wa <strong>TIST</strong>:Tumesahihishwa na kuthibitishwa tena!kulipa mkopo wa awali wa CAAC, uliochukuliwa ilikupata pesa za kuanzisha TISt na kulipa wakulimamalipo ya mapema. Tunataka kuwajuza wakulimakuwa CAAC ina nia ya kutafutasoko bora zaididuniani ili kupata malipo bora zaidi ya kaboni.Gharama ya muradi itakapogharamiwa, kamailivyorejelewa katika kandarasi ya GhG, CAACitaanza kugawana faida na wakulima (wakulimawatapata asilimia sabini )Tukumbukeni , motisha ile ndogo ya shilingimoja na cumni (sasa KSh 1.7) ya kila mti uliopndwana kuwekwa hai hulipwa wakati miti ilipo midogokiasi cha kuwa inaweka kaboni chache sana. Twajuakuwa thamani ya bionuwai, kuni, chakula cha watuna wanyama na faida za miti huwa juu zaidi. Tukiwatumejipanga na tuna motisha, twaweza kuweka pesatosha miakani za kuwekeza katika miradi mingineya mapato.Ni tu miti inapokomaa, thamani ya gesi chafuhuwa nyingi na itakapopata asilimia sabini ya faida.Pia kumbuka, miti iliyo shambani, hubaki kuwa maliya mkulima. Vikundi vidogo vya TISt vinavopandakatika maeneo ya hifadhi, kwa mfano misitu yaserikali, watagawana faida na KFS au na CFA yakaribu. Miti iliyo misituni ni mali ya KFS au taifa.Wakulima wa <strong>TIST</strong> waweza kupata taarifakamili kuhusu miti ya kila mmoja na nambari kutokakwa watumishi wa cluster wa <strong>TIST</strong> (wahesabu miti)katika mikutano yao ya cluster. Kila mtumishi waTISt amepewa simu ya <strong>TIST</strong> iliyo na tovuti ya TIStiliyotengezwa inayowezesha kupata taarifa kuhusukila kikundi kidogo kwa urahisi na katika mikutanoya cluster.Licha ya uuzaji wa kaboni, <strong>TIST</strong> pia huanzishana kugawana taarifa kuhusu kilimo bora, uhifadhiwa bionuwai, misitu, afya (pamoja na ukimwi) nashughuli za maendeleo endelevu na TISt hujipangakufikisha habari hii inayotumika kwa vikundi vidogo.Tuna magazeti, mikutano ya kila mwezi ya clusterna semina za kikanda ambapo tunagawana mienendoyetu bora tuliyoanzisha.Faida nyinginezo za <strong>TIST</strong> ni pamoja na;• Malipo ya mapema ya miti iliyo hai.• Vuno bora kutokana na Kilimo hai.• Bionuwai bora shambani na katika maeneohifadhi.• Kujenga uwezo wa utumizi wa teknolojia,mafunzo na ushirika.• Ujuzi wa Kilimo mseto.• Marafiki wapya.• Ujuzi kuhusu uongozi na usimamizi.• Fursa za kuwatumikia wengine.• Makubaliano ya kugawana faida.2


Vikundi vingi vidogo vya <strong>TIST</strong> hufahamu nakufuatilia maadili ya <strong>TIST</strong>. Mafanikio yetuhuongozwa na uadilifu na juhudi za kilaKISWAHILI VERSIONMaadili ya <strong>TIST</strong>: Nguzo na nguvu ya <strong>TIST</strong> Umeletewa.na Joseph Gitumammojawetu. Mafanikio yetu yanaongozwa kwaurahis na kufuatilia kwa maadili haya na kila mmojawetuKatika shughuli zetu nyingi, kutoka upandajimiti, kilimo hai, kuboresha bionuwai, kujenga aukununua meko bora, kufunza na kufuatilia masualaMti wa kiasili ni upi?Mti wa kiasili ni ambao umezoeana na eneo hilokwa sababu umekua na kuzaana wenyewe kwa mudamrefu. Si miti yote tunayoijua ni ya kiasili. Mingiimeletwe na watu kutoka maeneno yaliyo mbali.Kuna zaidi ya aina mia nane za miti ya kiasili katikaKenya.Ni kwa nini miti ya kiasili ni muhimu?Kwa sababu miti ya kiasili imebadilika pamoja namazingira, wanyama, mimea na viumbe wenginewanaoizunguka, inafaa kwa eneo hilo. Sana sanainahitaji utunzi mdogo kuliko miti iliyoletwa.Inaongeza mseto mashambani mwetu, kwa hivyouwezekano wa kuzuka kwa wadudu unapungua.Inaleta faida za kibionuwai kwa mfano huwa kikaocha wanyama pori na faida mbalimbali ketu kutokanana matunda, mbao, majani na dawa ya kiasili. Mitiiliyoletwa eneoni yaweza kuwa na faida nyingi lakinimingine huwa gugu na kuiondoa miti na mimeamingine.Tunapopanda miti ya aina ya kiasili mashambanimwetu, tunasaidia kuweka aina zilizokuwa muhimukwa mama na akina baba wetu, mababu zetu, nakwa watu na wanyama pori wa Kenya kwa vizazivingi. Bado tunasoma kuhusu faida za aina nyingizinazotuzunguka. Tumegundua kwamba baadhi yamiti hii hukua haraka kama miti ya aina ya kigeni.Tunapopanda miti ya aina ya kiasili, tunaweza kusaidiakuhakikishakuwa miti na faida zake zitawafikiawatoto wetu.muhimu ya kiafya, kulinda mashamba yetu dhidi yammomonyoko wa udongo na uharibifu wa sababunyingine, kukumbana na mabadiliko ya tabianchi naukataji miti, kulinda mito yetu ili kupata maji safi natosha na shughuli nyinginezo zinazoleta pesa, maadiliya <strong>TIST</strong> yana jukumu kubwa.Katika <strong>TIST</strong>, Tuko. Sisi ni waaminifu; Sisi niwenye usahihi; Sisi ni wenye Uwazi; Sisi utumikiana;Sisi huwajibika; Sisi ni mifano ya kuigwa; Sisi hujitolea.Miti aina ya Kiasili ina faida kadha.Katika TISt, tuna motisha nyongeza za bionuaikwa kupanda miti ya aina ya kiasili. Vikundi karibuna mito vinavyofuatilia mienendo bora kabisa ya<strong>TIST</strong> katika maeneo yaliyo karibu na mito nakupanda miti ya kiasili, vinaweza kustahili kupokeamotisha nyongeza kupitia mradi wa <strong>TIST</strong> RiparianCorridor initiative. Kwa kuwa na miti ainambalimbali ya kiasili kando ya mito midogo namikubwa, wadudu wengine, ndege na wanyamawataweza kusonga na kustawi.Vikundi vidogo vya TISt vilivyo karibu na misituiliyohifadhiwa, vinavyopanda miti ya kiasili, vyawezakuingia katika vikundi vya CFA vilivyo karibu nao, ilikupanda aina ya kiasili na kupata pesa kutokana nakaboni iliyo katika hii misitu.Iliyo hapa ni miti ya kiasili chache iliyo Kenya;1. Muringa (Cordia Africana)2. Meru oak-muhuru (vitex keniensis)3. Mugumo, murumba (ficus thonningii)4. Podo, muthengera (podocarpus falcatus)5. Mwiria (prunus africana)6. Mutoo, Mukeu,(Dombeya rotundifolia).7. Muuti (erythrina abyssinica)8. Muuuku, (terminalia brownii)Jaribu kupanda mti wa kiasili katika shambalakomsimu huu wa mvua!3


KISWAHILI VERSIONSisi utumikiana: Kiongozi wa Cluster ya Wamurani mfano wa kuigwa.Mwezi jana, Cluster ya Wamura, Kupitiakiongozi wao wa cluster, bwana CharlesNg’anga, ilinunua meko kumi (10) ya ainaya Envirofit. Haya ni meko ya kuokoa nishatiyaliyotengezwa kutoka kwa <strong>TIST</strong>Charles alijitolea kukusanya pesa kutokana nawanacluster waliokuwa na nia ya kununua, akatumapesa na njia ya M-Pesa kwa Dorothy Naitore(KitiMoto) aliye Meru. Kwa bahati nzuri, mmoja wacluster ya Wamura alikuwa anaelekea semina Gitoro.Alitumwa kuyafikisha meko haya yaliyoitishwa nacluster ya Wamura. Tunawahimiza cluster zingineUkataji misitu ni kutolewa kwa miti namimea mingine yenye mbao.Misitu na vichaka hufunika sehemu moja juu ya tatuya ardhi. Miti hubadilisha tabianchi, hulinda maji,hutupa vitu vinavyotokana na misitu (kwa mfano,mbao, dawa, matunda na vingine) vinavyo ughalimkubwa na huruhusu mimea na wanyama wengitofauti kuishi. Hata hivyo inakatwa kwa mwendokasi; hectare milioni ishirini kila mwaka. Nusu yawanaoishi kwa hii dunia hutumia misitu kama nishati,hata hivyo watu kama milioni mia moja hawananishati tosha kutumia kwa matumizi madogomadogo.Sababu za ukataji misituUkataji miti hufanyika wakati mimea inakatwaili kufungua shamba kutumika kwa njia nyinginekama kufungua shamba ili liweze kulimwa au kwamatumizi mengine kama kutumika kama kuni,kutengeneza matofali, kukausha samaki, kukaushamajani chai, kujenga na kama mbao.Kuzoroteka kwa shamba lenye msitu ni wakatimsitu unakuwa na miti ya aina chache na unashindwakuyavumilia mabadiliko yanayokuja kwa sababu yautumizi na usimamizi mbaya (kwa mfano, miti mizeeinapokatwa, ikiachwa midogo, ama aina fulaniikikatwa yote, hadi inapotea kutoka msituni, amamsitu unalishwa wanyama zaidi ya inavyoruhusiwa,hadi miti inashindwa kukua badala ya iliyokufa).Ukataji miti na uharibifu wa shamba lenye msitumwingi hutokana na kutokuwepo kwa ujuzi kuhusuthamani kamili ya miti.Wakati mwingine, thamani ya miti yaweza kuwainajulikana lakini umaskini na kutambulika kusiosahihi kuhusu ukosefu wa lingine la kufanyaUmeletewa na Dorothy Naitorekufanya vivyo hivyo. Tutawapa punguzowatakaojipanga kama hawa. Hapa ni meko ya kuokoanishati yanayouzwa na <strong>TIST</strong> kwa wanaTISt na wasiowanaTISt, kwa bei za ruzuku.Envirofit G-3300:2,500 Kshhulazimisha watu kukata miti.4Envirofit 2-pot/ chimneyattachment (to be itakayotumikana G-3300): 1,200 KshUkataji miti na kuzorota kwa mashamba yenyemisitu ni shida kubwa sana. Tunaweza kufanyeje?Shida zinazojitokeza kufuatilia ukataji wamisitu. Mmomonyoko wa Udongo:Ukosefu wamiti ya kufunika ardhi na mizizi huacha udongohatarini na huruhusu mmomonyoko wa udongo.Ukosefu wa rasili mali ya msitu tunayohitaji:kukata miti huharibu mahali pa wanyama pa kuishi,hupunguza viumbe hai/ bioanuwai, hutoa rasili maliya chakula na dawa na huongeza ushindani ili kupatavifaa vyz ujenzi. Watu wanahitajika kutembea mbalizaidi ili kupata kuni, na bei za bidhaa zinazotokamisituni zinapanda juu sana.Ukataji misitu unamaanisha ukosefu wa faidanyinginezo za miti: miti hupunguza upepo,uhifadhi unyevu, huongeza hewa safi hewani, nahuongeza virutubisho udongoni. Kwa hivyo bila mitihali ya anga ya mahali hapo itakuwa kavu zaidi nakuongeza hatari ya mafuriko, mmonyoko wa udongounaosababishwa na upepo, kupunguzwa kwa rutubaya udongo na kupunguzika kwa usafi wa hewa.Tunaweza kufanyeje ili kuzuia ukataji wamiti?Kuanzisha vitalu vya miti na kukuza miti ya kupandana kupeana au kuuza miti kwa wanajamii. Twafaakutia moyo wengine kupanda miti pia, na kujiungana <strong>TIST</strong>!Tumia meko ya kuokoa nishati, ambayo hutumiakuni na makaa chacheTumia nishati badala inapowezekana (kwamfano, joto la jua, machujo ya mbao, maganda yakahawa, nyasi, magugu, mabaki ya mimea, taka zawanyama).


Kujihusisha na shughuli za upandaji miti za jamii.Kuweni kikundi kizuri cha <strong>TIST</strong> chenye mafanikio!Himiza majirani na marafiki yako pia kuingiakatika <strong>TIST</strong>Usilime shamba lililopakana na mto. Iache mitina mimea kumea ili kulinda maji hayaKuwa mwenye macho usije ukalisha mifugoVikundi vingi vya <strong>TIST</strong> hufanya kazi nyingizinazoonekana: kupanda miti na kuboresha mbinuza ukulima. Wakati kuna kazi nyingi inayohitajikufanyika, ni vizuri kufanya mpango wa hatuazitakazochukuliwa. Kila mwanakikundi afaa kuambiakikundi ni kitu gani wataweza kufanya katika wiki hiyo.Tutawafunza nyinyi na kikundi chenu jinsi ya kufanyampango wa hatua zitakachochukulia kufanya kazi hiyo.Tafadhali gawana haya na wanakikundi wengine wakatiwa mkutano.Hatua ya Utekelezaji ni iliyo:• Maalum• Inayoonekana (Nzi iliyo ukutani yaweza kukuonaukifanya!)• Inayopimika• Iliyo na mwanzo na mwisho• Hakikisha hatua yako ya utekelezaji niitakayowezekana na unayoweza kufikia!Kwa mfano, kusema ‘Nitapanda miti’ si hatua yaUtekelezaji kwa sababu ni taarifa ya ujumla. ‘Nitafanyakazi asubuhi tatu wiki hii kupandikiza miche sabini natano shambani letu jipya’ ni hatua ya utekelezaji kwasababu ni iliyo maalum (kupandikiza miche sabini natano), inayoonekana(watu waweza kukuona ukifanya),inayopimika (miche sabini na tano, asubuhi tatu) naina mwanzo na mwisho(mwishoni mwa siku tatuutaona matokeo).Kikundi chako kitakapokutana tena, ruhusu dakika tanomwishoni mwa mkutano ili kila mtu aripoti kuhusu hatuayake mwenyewe ya utkelezaji. Kila mtu haraka:(1) Aambie kikundi hatua yake ya utekelezajiya wiki iliyopita.(2) Aseme ni nini chenyewe alichofanya.(3) Aseme hatua yake ya utekelezaji ya wikiinayofuata.Kama huyo mtu alifanikiwa katika hatua yake yautekelezaji, kikundi kinasherehekea fanikio hilo.Ikiwa, kama mara mengi inavyotokea, mwanakikundiameweza kufanikiwa kufikia kiwango fulani cha lengolake, kikundi kimtie nguvu na kisimkosoe au kumtialawama. Watu wanapoweza kugawana bila hofu kuhusuKISWAHILI VERSIONshamba kuliko inavyoruhusiwa. Usitake mifufoikaribie miche isije ikaharibu na kunyimu msitu nafasiya kukua mara ya pili.Himiza kilimo mseto na matumizi ya mashambamadogo ya miti. Kuwa na miti shambani mwakohukupa vitu vinavyotokana na msitu na husaidiakulinda msitu ulio karibu.Mienendo bora zaidi ya vikundi vidogo ya kufanyamambo tofauti: Hatua za kuchukua na kupangia hatua.mafanikio na kutofaulu kwao, watahimizwa kufanyavyema zaidi wiki inayofuatilia. Himiza wana kikundi chakokufikiria hatua za utekelezaji zinazowezekana. Hakikishakila mojawapo ni maalum, inapimika na inawezekana!Gawana na msherehekee hatua za utekelezaji kikundichako kilichotimiza.Hatua za utekelezaji unapofanya hatua zamipangoNjia sawa yaweza kutumiwa unapopangia kitu. Hapa nimfano katika mabano. Wakati kikundi chako kinapopangakitakavyofanya, hakikisha mipango yenu ni:Specific- Maalum (Kikundi chetu cha <strong>TIST</strong> kitapandamiti elfu moja katika hospitali mtaani kabla ya tarehethelathini, Novemba)Measurable-Inapimika (Ngapi? - Miti elfu mojaitapandwa)Achievable/Realistic –Inayoweza kufikiwa (Kikundichetu cha <strong>TIST</strong> chaweza kupanda miti elfu moja katikamuda wa wiki tano- miti mia moja kila jumanne naalhamisi, miti kumi kwa kila mmoja kila kila siku)Time-bound- Inapimiwa muda (Ina mwanzo namwisho- tutapanda miti kati ya tarehe kumi na tano,Octoba hadi tarehe thelathini Novemba)Observable- Inaonekana (Nzi ukutani yawezakutuona tukipanda miti. )SMARTO!Huu ni mwongozo na kipimo cha hatua zako zautekelezaji na unakusaidia kuwa maalum:1) Nini – (Kupanda miti elfu moja)2) Nani – (Wana Kikundi kidogo cha <strong>TIST</strong> kwa jina)3) Lini – (Oct 15 – Nov 30)4) Wapi– (Hospitalini)5) Aje – (Tutakutana kila Jumanne na Alhamisi alasiribaada ya joto la siku na kuchimba mashimo, halafutupande miti)6) Kwa nini– (Kuboresha eneo linalozungukahospitali, tuwe na kivuli zaidi kwa wagonjwa nawageni, watu waweze kukaa chini ya miti na kivulikitafanya hospitali iwe baridi zaidi. )+Sasa, jaribu kujizoesha kufanya hatua za mipango katikamkutano wako wa kikundi kidogo ujao.5


KISWAHILI VERSIONKujengana: Msikose baraka ya Kikundi chenu.Kujengana ni sehemu muhimu sana ya mkutanowa kila wiki wa kikundi chako. Inasema katikaAefeso 4:15,16 kuwa tujengane hadi tuwe nautimilifu wa Kristu. Kila mtu katika Kikundi chako cha<strong>TIST</strong> huleta talanta na zawadi zake maalum kikundini.Moja ya vitu vya kuajabisha inayotokea katika kikundikidogo ni kujua, kugawana na kutumia talanta hizoulizopewa na Mungu.Kujengana ni njia moja ya kufanya hizo talantakuonekana na kutumika. Kuna sehemu mbili zaKujengana:• Kabla ya ombi la kufunga, kila mtu katika kikundiaseme kitu kizuri maalum ambacho kiongoziamefanya katika mkutano huo. Kwa mfano,alitabasamu, aliweka masaa, alifanya mipangomizuri, aliwatia nguvu wanakikundi wotekuongea, alinisalimu na alinifanya nijisikienimekaribishwa, alisema kitu kilichokuwakinaendelea vizuri katika mkutano ama katikakazi iliyokuwa ikifanywa na kikundi, na kadhalika.Kila mwanakikundi anahitajika kusema kitutofauti. Hili si la kujichagulia. Kila mtu ajengekiongozi wa utumishi. Vikundi vingine hujengahata msaidizi wa kiongozi.• Kuongezea, ikiwa mtu ameona zawadiiliyoonyeshwa na kiongozi, mwanakikundianaweza pia kusema ni zawadi ipi.Kwa kupitia uongozi wa mzunguko, kila wiki kiongozimpya hujengwa. Kupitia Kujengana, tunatiana nguvukati yetu kuhusu vitu vizuri alivyofanya kiongozi wawiki hiyo mkutanoni na talanta alizoonyesha mtu huyo.Kujengana pia ni njia ya kujua kuangalia vitu vizurikuwahusu watu halafu kuvisema. Sote twahitajikufunza ndimi zetu kusema yaliyo mazuri. Kuongezea,kikundi chote hujua ni nini kikundi kinafikilia ni muhimukatika kiongozi mtumishi. Viongozi wanaofuatawatafaidika kupitia waliyosikia katika Kujenganakuhusu viongozi waliopita na kujua ni nini muhimukatika kuwa kiongozi.Kujibu wakati wa kujengana, kiongozi wa wikihiyo atasema, “Asante.” baada ya kila mwanakikundikusema taarifa nzuri iliyo maalum. Hakuna kujadilianakuhusu vipi kungekuwa kuzuri zaidi ama tofauti. Maranyingi, mtu huyo hufurahi anapoambiwa kuhusumambo mazuri aliyofanya wakati wa mkutano. Wakatimwingine, huwa tunajua mambo kujihusu ambayohatukuwa tunajua!Kujengana husaidia kiongozi wa siku hiyo kujuatalanta zake na kuzidi kuzitumia. Kujengana pia husaidiakikundi kidogo kwa sababu wana kikundi wotehuboresha uongozi wao wa utumishi wanapozidikujifunza.Kujengana ni baraka mara mbili!Tunashukuru kwa sababu ya mvua tosha msimuhuu, lakini tukumbuke kupalilia mimea yetu.Kupalilia kuna umuhimu kwa sababu hizi:1. Mimea yako yahitaji maji, virutubisho vyaudongo na mwanga ili ikue kinguvu. Kama kunamagugu yatashindana na mimea yako kupatavitu hivi. Magugu yatatumia virutubisho vyaudongo na maji ambayo mimea yako inahitaji.Matokeo ni kuwa mimea yako itakuwa dhaifuna yaweza kushindwa kuishi.2. Kama eneo lako halijatolewa magugu, waduduwatavutwa kwa eneo hilo. Wadudu wanawezakuharibu na kuua mimea yako. Kwa hivyomagugu yalivyo chache, ndivyo nafasi ya nyokana wadudu kuwa inapungua.Hapa zipo baadhi ya faida za kupalilia shamba lako:• Mimea Hukua haraka zaidi kwani maguguhayachukui virutubisho na maji kutoka kwaudongo.• Mimea itakuwa yenye nguvu na ikue kwa urefukwa wakati mfupi• Mimea yaweza kupata mionzi ya jua inayohitajibila kuzuiliwa• Mimea haijawekwa wazi ksz magonjwa mengi.• Mimea imezuiliwa kutokana na kuenezwa kwamoto• Mashamba yasiyo na magugu yanaonyeshakuwa vikundi vidogo vinayadumisha na ni mfanokatika mradi wa <strong>TIST</strong>. Hili litawavutia watuwengi kuja na kuona kazi yenu.Ukishapalilia eneo hilo, hakikisha umetoa magugukutoka shambani. Ukiyaacha magugu yaliyokufakaribu na mimea, bado yanaweza kuwavutia waduduna magonjwa ambayo yanaweza kuharibu mimeayako. Unaweza kutumia magugu kutengenezambolea kwa sababu joto la mtengano wa magugulaweza kuua mbegu za magugu na baadhi yamagonjwa.Kumbuka kupalilia mashamba yenye miti yako pia!6


May 2013 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKikamba VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.Mitheru Group of Council Members during their monthly meeting. Mitheru GOC iscomposed of Kagumo, Kaanwa, Mitheru and Kirubia Clusters.Nzini:Uvoo museo kwa aimi ma <strong>TIST</strong>. Nituvitukithitw’e na kwitikilw’a ingi! Page 2Mawalany’o ma <strong>TIST</strong>: Musingi na ulumu wa <strong>TIST</strong>. Page 3Mithemba ya miti ya kiene niyithiawa na moseo kivathukany’o. Page 3Twi athukumi umwe kwa ula ungi - Ngwatanio ya Wamura mutongoi ni ngelekany’o nzeo.Page 4Kwanangwa kwa itheka na mititu kuvyekwa ni nthina munene yu. nata tutonya kwika? Page 4Mawiko maseo ma tukundi tunini, matambya maosa na walany’o wa meko/wiko. Page 5Kwakana: Ndukavitukwe ni uathimo wa kakundi kaku kanini. Page 6Twina muvea nundu wa mbua mbungi ivindani yii, no tulilikane kuimiia mimea yitu. Page 6Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


Yila aimi ma tukundi tunini ta tukundi 6-12makwatana vamwe ni mamanyiaw’a iulu wamawiko ma <strong>TIST</strong> vamwe na undu wa kulikaviasalani wa kuta nzeve itavisaa (carbon business)mbee wa kulika nthini wa <strong>TIST</strong>. Itina wa kwithiwana mbumbano sya ngwatanio. kumanyiw’a nakuelew’a nivo maamuaa kana nimekwenda ulikanthini wa <strong>TIST</strong>.Ethiwa ni maamua kulika ngwatanioni ya <strong>TIST</strong>nimausuasya na kwikia saii ithangu ya “GreenhuouseGas Agreement with Clean Air Action Corporation(CAAC), ila ni kambuni ila yiaa na kwikia mawalany’oma kuvitukithw’a, ukunikili na kutewa kwa CarbonCredit vandu va muimi.Aimi ma Tist ni mambiiiaa uvanda mitiithyululukite nyumba, miundani, nguumoni sya mbusi,masukulu, maleluni na makanisani. Miti inoninenganae muunyi, kuola kukuwa kwa muthanga,kunosya muthanga na kutetheesya ikuthu na nyekikumea ungu wayo. Ingi miti nisya matunda mauya,ndawa sya kikamba, liu kwa indo, ngu na miti yakwaka.Oundu miti yianite now’o iendeea na kutumianzeve itavisaa (Carbon Dioxide) kuma nzeveni nakumia nthini wa mithamba, mii na muthanga.Ithimitwe, kusyaiiw’a na kuvitukithw’a miti yituniseuvasya “Carbon Credits” ila ni mumea mweuwa mbesa miundani yitu.Wiko Nzeve Ntheu ( Clean Air Action) nimauaa nzeve ino itavisaa ta “Carbon Credits” namaimita nthini wa soko sya nthi yonthe. Yu nunduwa useo kwa mbai na vaita kwa mbai <strong>TIST</strong> Creditsnitalikaa ta imwe kati wa ila nzeo sokoni wa nthiyonthe. Ala methiawa malikite sokoni ino na <strong>TIST</strong>nimakwataa ndivi yoo mbee kila mwaka nanimakwataa vaita wa 70% kuma vaitani w’onthe waCarbon Credits kuma kwoo ula watewa sokoni ithi.Umuthi twina utanu kuweta kana miti6,075,831 ila ivanditwe ni aimi ma Tist na yivo nginyayu nthini wa Kenya ila mitale na kuvitukithwa ni5,023,271 na carbon credit yayo nimitikile ila ietetetani 360,978 sya nzeve itavisa kuvika vau. Kila mwakatani ingi ikeethiwa siitwe ni miti. Tani ta 188,249 niitetwe na ila itiele ni 172,729 na niendee naumathiwa aui nthini wa soko.Kila kyakwatikana kumana na tani ila ndenisyaendie kuiva ikoani yila twainayo kwa CAACyila yalikile yila tweew’anie namo matunenge mbesasya kwambiia <strong>TIST</strong> na kuiva aimi ma Tist mbee.Twienda utavya aimi kana CAAC nimeyumityekutumanthia soko ila nzeo na mathooa maseo kwanzeve itavisaa. Yila utumiku kwianana na undu uilyiwalany’oni wa Greenhouse Gas (GHS) ukavikiwaKIKAMBA VERSIONUvoo museo kwa aimi ma <strong>TIST</strong>. Nituvitukithitw’ena kwitikilw’a ingi!CAA ikambiia kutunenga vaita undu waile ula ni70% kwa aimi.Tulilikane kauthuthio kala kanini ka Ksh.1.50(ila yu ni Ksh. 1.7) kwakila muti wivo ula waiviwewimuniini wina utena vaita munene wa “CarbonCredit” . Nitwisi kana ngu, liu na uithyo wa innokuma miti nino ni amwe kati wa vaita ila ni vaitamunene kati wa vaita ingi sya miti. Tukethiwatuyithuthia na tuvikie kwia mbesa itonya kwikiamaawia angi ma kuete vaita.No yila miti yeana na kuneneva tutonya kwonavaliu na greenhouse gas kwithiwa itonya kwina vaitana kutunenga vaita wa 70%. Ingi lilikana mitiyimiundani yiikala yi mali ya muimi. Ikundi nini sya<strong>TIST</strong> ila ivandaa miti yoo mitituni ya silikali makaanavaita wa Carbon na KFS na CFA. Nundu miti yootheyi mitituni ni mali ya KFS ya Nthi yitu Kenya.Aimi ma <strong>TIST</strong> no makwate uvoo iulu wa nambaya miti ila menayo na miti ila yina ngwatanio sya<strong>TIST</strong> (Cluster Servants Quantifiers) yila menawumbano wa kila mwai wa ngwatanio ya ikundisyoo. Kila muthukumi wa <strong>TIST</strong> nunengetwe simuSmart ya <strong>TIST</strong> ila yina website ya <strong>TIST</strong> ilaimutonyethsya kuvikia uvoo w’othe wa ikundi,tukundi na ngwatanio ila syithini wa <strong>TIST</strong> na yilamena mbumbano.Eka kuta Carbon Credits, <strong>TIST</strong> niseuvasya nakuaa uvoo iulu wa nzia nzeo sya uimi, kusuvia kithio,kusuvia mititu, uima wa mwii (ona iulu wa uwau wamuthelo) na mawia/mawiko ala matonya kuungama.Ingi <strong>TIST</strong> niyikiaa walany’o wa undu uvoo uu tonyakuvikia kila umwe na undu waile kuutumia kwitethyavamwe na tukundi na ikundi. Nitwi thiawa naNewletters, Mbumbano sya ngwatanio na seminasya isio vala tuthuthanasya na kumanyiany’a iulu wanzia nzeo sya utumia ila syivo na ila tuseuvitye nzau.Moseo angi ma kwithiwa nthini wa Tist nita:-• Nitwithiawa na mbesa mbange na kutuwakwoondu wa miti ila yivo.• Wongeleku wa ngetha kumana na uimi wakusuvia (CF)• Kwailya muthanga na miunda vamwe na isionzuvie• Kwaka andu ma ukwati wa nthi kwakumamanyisya, kutuia technology namawalany’o maseo• Uimi wa miti na liu vamwe• Anyanya eu• Kumanyisya Utongoi na uungami• Mavuso ma kuthukumana• Uaana vaita mwi ngwatanio2


KIKAMBA VERSION3Mawalany’o ma <strong>TIST</strong>: Musingi na ulumu wa <strong>TIST</strong>.(na Joseph Gituma)Tukundi twingi twa <strong>TIST</strong> ni tututaniaa nanituatiiaa mawalany’o ma <strong>TIST</strong>. Kuthaiiakwa <strong>TIST</strong> ni kuetetwe ni vinya kwa kilamemba na kwithiwa na ukiikiku. Kuvikia moneneala tuvikiite ni undu wa kila umwe kikalamawalany’oni ma Tist.Nthini wa mawiko maitu maingi, kuma kuvandamiti, kuima kwa kusuvia, kwaiya kithio, kuua kanakwaka maiko ma usuvia mwaki, kumanyiany’a namaundu ma uima wa mwii, kusuvia muthanga wituna kukutana na uvinduku na moalyuku ma nzeve,kukitana na kunyaiika kwa mang’alata na weu, kusuvimbusi kwondu wa kiw’u kitheu na maundu angimaingi ona la matueteae mbesa, mawalany’o ma Tistnimatethasya vanene tamo muti wa muongo.Nthini wa Tist, twivo. Twi akiikiku, twina uw’o,twithiawa kyenini, twi athukumi umwe kwa ungi,nitumasya utalo wa mwikalo, twi ngelekany’o,nitwiyumasya vate ndivi.Mithemba ya miti ya kiene niyithiawa na moseokivathukany’o.Muti wa kiene/kikamba niwiva?Muti wa kiene ni muti ula wimeasya vandu na ukekanesa ukethia niwendete nzeve ya kisio kiu naniwianaa na kuyaiika kisioni kwa ivinda iasa. Timithemba/mivai yoothe ya miti imee vandu ya kiene.Imwe yaetiwe ni andu kuma kuasa. ve mivai/mithemba mbee wa 800 ila ni ya kiene ya Kenya.Niki miti ya kiene ya vata?Nundu miti ya kiene niyaendeeie na kuendany’amuthanga, nzeve , andu, mawithyululuko, nyamu namimea ila ingi ya kisio kiu na yikaa nesa kisioni kiu.Kaingi miti ino ndyendaa kusumbiliilwa muno ta mitiya kuetwe. Niyailasya miunda yitu ukethia onatulinyu na tusamu tula twanangaa liu ni twaolwa.Ninenganae vaita wa kithio ta mawikalo ma nyamuna kutune vaita wa matunda, ngu, matu na ndawasya kikamba. Miti ya kuetwe niyithiawa na moseomayo onakau kaingi imwe nitwikaa ta yiia, ingiikamina miti ya kiene ya kisio kiu kana ona kuminaliu.Yila twavanda miti ya kiene miundani kwitu,nitutetheeasya kusuvia muvai/muthemba usu wamuti ula wai wa vata kwa syai maitu na andu maituvamwe na nyamu sya Kenya kwa ivinda na usyaowukite. No tuendee na kwimanyisya iulu wa mivaiila ituthyululukite. Nitwamanyie imwe ni yianaa namituki nundu niya kuka. Yila twavanda miti ya kuenenitutetheeasya kuikiithya kana miti ino na moseomayo makeethiwa vo kwa usyao wukite.Nthini wa Tist nitwithiawa na uthuthio kwondu wakithio na miti ya kiene. Ikundi na ngwatanio ila syivakuvi na mbusi ala maatiiaa mawalany’o maseo ma<strong>TIST</strong> kwondu wa nguumo sya mbusyi na kuvandamiti ya kiene, nimavitukithaw’a kukwata ndivi ingiya kumathuthya kumana na <strong>TIST</strong> Riparian CorridorInitiative. kwa kwithiwa na mivai kivathukany’oya miti ya kiene nguumoni sya mbusi, nyunyi tusamuna nyamu ikeethiwa na uthasyo wa kutembea nakwianiwa.Tukundi tunini twa <strong>TIST</strong> tula twi vakuvi namititu isuviawa na nituvandaa miti ya kienenimatonya kwitikila kulika nthini wa kikundi kyaCFA kila kivakuvi namo, kwoondu wa kuvanda mitiya kiene mitituni isu na kukwata ukwati kumana nakuta nzeve itavisaa.Vaa ve imwe mati wa miti ila ni ya kiene nthini waKenya.1. Muringa (Cordia Africana)2. Meru Oak - muhuru (Vitex keniensis)3. Kiumo, Mugumo, Murumba (ficus thoningii)4. Podo, muthengera (podocarpus falcatus)5. Mwiria, (Prunus Africana)6. Mutoo, Mukeu, (Dombeya rotundiflia)7. Muuti (erythrina abyssinica)8. Muuuku,(terminalia brownii)Tata uvande miti ya kiene muundani kwaku ivindaniyii ya mbua!


KIKAMBA VERSIONTwi athukumi umwe kwa ula ungi - Ngwatanio yaWamura mutongoi ni ngelekany’o nzeo.Mwai muthelu ngwatanio ya Wamura Cluster kwisila kwa mutongoi woo, Mr. CharlesNg’ang’a nimauie maiko ikumi (10) maenvirofit. Aya ni maiko kaseuvitwe ni <strong>TIST</strong> ma kusuviamwaki.Charles niweenyumisye kwosany’a mbesa kwaala mekwenda maiko aya na atuma mbesa ithi kwiDorothy Naitore(the Kiti Moto) kwa nzia ya Mpesae Meru. kwa vaati nzeo umwe wa amemba maWamura ai seminani Gitoro. Memba uyu niwewatumiwe kutwaa maiko aya kwa ngwatanio yaWamura. Nituuthuthia ngwatanio ila ingi syike uu.Kwenga ni kutema miti na kuvutha ikuthusyonthe ila syi vandu na kuvatia ve vathei.Mititu na miti ila ivwikite ikontyo inya sya nthi nitakilio kya itatu iulu wa yiana. Mititu na miti ino niyoietae uvinduku wa nzeve, kusuvia kiw’u na kutunekila tukwataa kuma mitituni ta ngu, ndawa, matundana ingi mbingi ila ni sya nthooa munene na ninenganyamu mithemba kivathukany’o mawikalo na liu. Indivailye uu no iendee na kwanangwa kwa kilio kyaeka20million kila mwaka. Nyusu ya andu onthe alame ungu wa sua mekwatasya mititu ino kwa liu,mauta, mwaki na ingi mililioni 100 sya andunisyithiawa na unyivu wa mwaki wa kutumia.Kitumi kya kwanangwa/kwengwa kwa Mititu.Nthina uyu ulikaa yila ndu meenga maseuvye miunda,makwate isio sya kuithya, makwate ngu, Mavivyematuvali, matoeesye makuyu, maseuvye mbaki,manyasye maiani, kwaka, na miti ya mwako.Ingi mutitu niwanangikaa yila weethia mutituwatumiwa nai ta miti muthemba umwe kuvetwa,kana miti ila mikuu kuvetwa vakatiwa miti ila mininikana kuithya ukethia ona vekalwa miti yoomanditonya umea ingi oundu ila ingi iendee na ukuana kuma.Kaingi thina uyu wa mititu kuthela uetawe niandu kulea umanya. kundu kumwe vata wa mitinowithie wisikie indi nundu wa ukya na nthinauyithia vai nzia ingi ateo andu kutema miti nakwenga.(na Dorothy Naitore)Tukamanenga ndisikauti meeka walany’o ta uyu. vaave mithemba imwe ya maiko aya matesawa ni Tistma kusuvia mwaki kwa thooa wi nthi kwa ene maTist ona ala mate amemba.Envirofit G-3300:2,500 ksh4Envirofit 2-pot/ chimney attachment(to be used with G-3300):1,200 kshKwanangwa kwa itheka na mititu kuvyekwa ninthina munene yu. nata tutonya kwika?Mathina ala maetawe ni mitutu na mitikwanangwa.kukuwa kwa muthanga: Miti yithiawa ta ngua yamuthanga na ila yavetwa muthanga nulekealw’akukuwa ni nzeve kana kiw’u.Kukosekana kwa mothwii ma mititu:- kutemamiti nikwanangaa mawikalo ma nyamu, kukaveta liu,ndawa na kuyongela kukilany’a vinya kwa miti yamwako. Andu makaendaa kuasa kumatha ngu, naethiwa syindu sya kuma mitituni no siuiwe nthooanonginya ukambata.Kwithiwa kutena vaita ingi kwamawithyululuko kuma mitini:- Miti nisiia nzeve,ikasuvia kimeu, ikongela nzeve ya oxygen, na ikongelaunou wa mithanga. kwoou vate miti uvinduku wanzeve ukaanangika na syindu ta muthanga kukuwani kiseve, kiw’u kuete mavuliko, na unou wamuthanga kuthela na nzeve kwithiwa yina kiko kingi.Nata tutonya kwika kusiia kwanangwa kwamititu na kwengwa?Kuseuvya ivuio sya mithemba mingi ya miti yakiene na kumivanda kana kumita nthini wa mbaisitu.Kutumia maiko ma usuvia mwaki ala matumiaangu nini kana makaa.Kutumia mithemba ingi ya mwaki ta uvyuvukuma suani, mututu wa musumeno, matu ma kaawa,nyeki, yiia, kana kyaa kya indo.


Ikia iseso ya kuvanda miti. Ithiwai mwi kikundikina ulumu na kimbee nthini wa <strong>TIST</strong>! thuthya atuina anyanyau kulika thini wa <strong>TIST</strong>.Ndukaime nguumoni sya mbusi kana utee wandia. Eka ikuthu na miti yiane kusuvia kiw’u kiu.Kwanangwa kwa itheka na mititu kuvyekwa ninthina munene yu. nata tutonya kwika?Ngwatanio na ikundi sya <strong>TIST</strong> nisyikaa maundumaingi ta kuvanda miti na kwongela utuikawa nima. Yila kwina wia mwingi ni useo kwosamatambya na kutavya kila umwe kila wailwenikwithiwa avikiite kyumwa kiithela. Nituu mumanyisyaundu wa kuvanga na matambya maosa. kwandaianeenanisyai kana utavye angi ma kakundi kenyu yilamwakomana mbumbanoni.Itambya ya meko ni kindu:-• Kiamuitwe nikiva• Kitonya kwoneka• Kitonya uthimwa• Kina mwambiio na muthya• Ikiithya itambya na wiko yila woosa noyivikikena yina kitumi.Kwa ngelekany’o ‘Ni nguvanda miti” usununeeni ti wiko . “Kyumwa kii nithukuma mithenyaitatu kumya miti 75 kivuioni na kumivanda vala yaile”yii ni itambya ya meko nundu niwinengete nginya ivindaya kukuna wia uu. No yoneke nundu nukwonekauivanda, ve kwambiia na kumina nundu itina wa ilamithenya itatu nitukwona undu wikite.Yila kakundi kenyu koombana mwiikithyanimwoosa ndatika ta 20 kila umwe kuweta itambyaya meko yila wosete okwa mituki.Kila umwe akaweta:- Itambya yila wosetekyumwani kiu kithelu Mawete kila mekite Na maiwetani itambya na wia ungi mwau mekwika kyumwa kiatiie.Kethiwa umwe ni wa vitukiwa ni itambya yakekikundi kyothe kikatana nundu wa kwithiwa niwikitenesa.Na ethiwa mundu akivikia yusu ya walany’owake kikundi kikamuthuthya kumina indi ti kumutulamuti na kumutalila makosa. Nundu yila andu meyelenena ukethia useo kwa umwe kana uvaluku nomawetaniena kuthuthania kwindu wa kwika nesa mbee. Thuthaniatukundi tunini na kutaana iulu wa matambya naKIKAMBA VERSIONIthya usyaitye ndukatie ing’alata, Sisya indoikaakwanangie miti ila uvandite na ila yi kivuioninikana mutitu wiane.Thuthany’ai iulu wa kuvanda miti na liu vamwe,nundu wina miti muundani nuu suvia mutitu ulawivakuvi naku na syindu ila utonya kwenda kumamutituni no ukwate kuma muundani waku.Mawiko maseo ma tukundi tunini, matambyamaosa na walany’o wa meko/wiko.mawalany’o ala mutonya kwika kwona kila umweakitana na kuvikia mawendi ma <strong>TIST</strong> kwa vamwe.Itambya ya wiko na walany’o wa itambyaNzia ino no itumike kwia walany’o ta wa mbee kwangelekany’o yila kakundi kenyu ke kwia walany’oikiithyaAmuai undu mukwika (Kakundi kaitu ka <strong>TIST</strong>nikeuvanda miti 1,000 tuivika November 30th)Kithimo (Yiana? - 1000 miti nikuvandwa)Niuvikiika ( kakundi kaitu no kavande miti 1000 kwaivinda ya sumwa itano - 100miti kila wakeli na waka,miti ikumi kwa kila umwe kwa muthenya mithenyaniisu)Ivinda (vena kwambiia na kumina - ta twivanda mitikuma Oct. 15 kinya Nov. 30)Kwoneka (wia uyu no woneke ona ni kaki ke ukutani)UI! Kii ni kithimi kya matambya na mawiko na nikitetheeasya kwithiwa na kuamua1. Ata - Kuvanda miti 10002. Nuu - Kakundi kanini ka <strong>TIST</strong> - ene kwa masyitwa3. Indii - Oct 15 - Nov 304. Va - kiwanzani kya sivitali5. Kwa nzia yiva - Kukomana kila wakeli na wakanaiya mawiyoo na kwisa maima naindi kuvanda miti6. Niki - Kwailya mawithyululuko ma sivitali , kwithiwavena muunyi awau na ala mavika vau sivitali matonyakwikala na kuikiithya ona sivitali niyeethiwa nauthithu kumana na nzeve ila ikuma mitini.Yu tatai kwosa itambya ya kwika itambya ya wiko yilamuukomana ingi wumbanoni.5


Kwakana ni kwavata muno nthini wa kakundikanini yila mwakomana kila kyumwa. Nthiniwa Aveso 4:15 - 16 yiasya tuthuthanie ithyikw aithyi kwindu wa uima wa Klisto. Kila umwekakundini kenyu kanini nuetae kinengokivathukany’o kwa kakundi kenyu. Kindu kimwemwaile ni kwika ni kwona na kwakana na inengo ilaNgai umunengete.Kwakana ni kueka inengo ila mwinasyokwoneka kila kimwe kiithukuma. Ve nzia ili syakwakana• Mbee wa mboya sya mwiso/kuvinga wumbano kilaumwe niwaile uweta undu wa kuthuthia ulamutongoi wikie nthini wa wumbano usu. Kwangelekany’o, kukeny’a, kusuvia masaa, walany’omuseo wa mivango, uneeni wa uthuthia andumaneene, ngethi itumie mundu ew’a e muthokyewumbanoni, kumya mwolooto iulu wa unduuwetiwe na weekwa ni kakundi kaa na weethiwawi museo mbee kwa kila umwe na angi maingi.Kila umwe nowaile uneena undu onakau nikwenda kwa mwene.• Ethiwa nimwoona kineng’o kinenganitwe nimutongoi wenyu nimwaile ukiweta nikana onakeamanye na kwiyikia vinya.KIKAMBA VERSIONKwakana: Ndukavitukwe ni uathimo wa kakundikaku kanini.Na utongoi wa kumanisya/kithyululu kilakyumwa mutongoi mweu akaakawa. Kwakanani kilaumwe watongosya kyumwa kiiu akeethiawa akikitenundu kinengo kyake kila kitena ungi akeethiawaatonya utavya na kuthuthw’a iulu wakyo ni amembaala angi yila meuneenea kwakana.Kwakana ni nzia ingi ya kusisya maundu alamaseo munduni na kumaweta, ithyoonthe nitwailweuvundisya nimi situ kuneena mauseo ma umwe kuthiula ungi. Nikana withie kila umwe niwoona nakusoma kuma utongoini wa uthukumi wa kila umwewanyuvwa kutongosya. Mutongoi ula ungimukanyuva akeethiwa emanyiity’e maundu meukuma kwakanani kwenyu kula mwaaka mutongoiula ei mbee wake. Ethiwa mukaneenany’a kwakwakana ukeethia vaina mundu ukuthianyungunyisya ayasya undu, unduu uu wialile kwikwanundu kila umwe ena muyo na nimwianie nikwithiwaethiwa motongoi ona akitie kwasya “nimuvea” kilaumwe ena muyo na vai mundu ukwiw’a ataile namundu atavya useo wake nutanaa na kumanya unduuteisi iulu wake mwene.Kwakana ni uathimo keli nundu ula uteisikinengo kyake akimanya nuendeeaa na kukitumiana ungi akevundisya kuma kwake kwoondu wautongoi ula wanengwa.Twina muvea nundu wa mbua mbungi ivindani yii,no tulilikane kuimiia mimea yitu.Kuimiia nikuseo nundu wa itumi ii:-1. Mimea yaku nikwenda kiw’u, liu kumamuthangani na kyeni nikana yiane nina vinya.Ethiwa vena yiia niyiusindana na mimea yakukwosa syindu ii ila ikwendeka ni mimea yakukwiana na kwithiwa yi milumu nanundu wa uuivikia kwosa na noilee uvituka kana kwikala.2. Ethiwa kisio kyaku tikiime tusamu ta iinyunitonya kwendeew’a ni uthungu usu na iyukakwananga mimea yaku. Oundu vandu vauvatheete vate na yiia niw’o vena ivuso inini yaukwatwa ni iinyu na nzoka.Vaa vena moseo amwe ma kuimia mimea:-• mimea niyianaa na mituki nundu vaina yiiayiumina liu na kiw’u.• Mimea nikwiana yina vinya nakuasava kwamituki nthini wa ivinda inini.• Mimea nikukwata kyeni kya sua vate kusiiwa.• Mimea nisuviikite kumana na mowau alamatonya kuma yiiani.• Mimea nisuviitwe kumana na mwaki kunyaiika.• Miunda mitheu ni wonany’o kana tukundinitumitheetye na niwonany’o museo nthini wamawalany’o ma <strong>TIST</strong>. Undu uu niwendeeasyaandu aingi namakendeew’a nikuka kwona wiawenyu.Itina wa kuima kisio ikiithya kana yiia yiu niwayiveta.Yila wayitia vau niyitonya kuete tusamu ta iiyu ilaitonya kwana mimea. No utumi yiia kuseuvya vuuwa yiima nundu mwaki ula wivo niwuaa ngii sya yiiana mowau ala yiia yithiawa yikuite.Lilikana kuimia miti yaku onayo.6


May 2013 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKipsigis VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.Mitheru Group of Council Members during their monthly meeting. Mitheru GOC iscomposed of Kagumo, Kaanwa, Mitheru and Kirubia Clusters.Inside:Logoiwek chekororn en temik ‘ab <strong>TIST</strong>: kogevalidatenech ak keverifienech kora! Page 2Values chebo <strong>TIST</strong>: Foundation ak Strength nebo <strong>TIST</strong>. Page 3Ketik che Indigenous Species kotinye manufaa chechang’. Page 3Ki kiboitnik chebo ageng’e en echek tugul: Wamura Cluster Leader ko Role Model ne kararan.Page 4Tilet ‘ab osnoshek ak degradation nebo imbarenik ‘osnoshek koshida che yachen ne ne kimuchekeyai? Page 4Practice che koron en Groupishek che meng’ech: Steps chebo boishonik ak panganet.Page 5Techet ‘ab ge; Rib men kosirin koberuret nebo groupit ngung’. Page 6Kimwae kongon’goi en robta ne kokotesak ,lakini koyoche kibwat keisten weeds en mbarenikchok. Page 6Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


Yon’ kotuyo temik en grouishekchemeng’echen chetinye bik 6-12, kineteagobo tuguk chemiten en <strong>TIST</strong> activities,tuguk cheu carbon business, kotomo kochutu <strong>TIST</strong>.Yon kageyai tuyoshek chebo Cluster, training akwallet ‘ab ng’ololutik , keamuaan angot kochute ananmochute <strong>TIST</strong>.Angot koamuan kole chute <strong>TIST</strong>, kosigneniGreenhouse Gas Agreement ak Clean Air ActionCorporation (CAAC), kambunit netononchincarbon credit quantification, Verification, ak ne katatemik .Participants chebo <strong>TIST</strong> konome komine ketiken korik kwai , ak imbarenik , oinoshek , sugulishek, barabanenik ak kanisoshek . ketichuton kogonuuronok , bose erosion, ak kotes bioderversity ,itoltole ng’ung’unyek , ak kotoret rutunet ‘ab ketikche che shrubs ak susuwek . kora , ketik kogonulogoek che kiome , kerichek ‘ab timin , fodder chebotugchok , kwenik ak tuguk che kitegsen .Yon rutu ketik , photosynthesis kocheru carbondioxide en koristo agityo kokonor en ketit wood,tigitik ak ng’ung’unyek. Yon kagibiman komye ,kemonitaren ak keverifyen , ketikchok kokonu“carbon credits,” cash crop ne imbya nebotemikchok.Clean Air Action ko ole reductions chebocarbon kobun kasishekchok , akoyai kasishek tugulche mogotin koger kole kochut carbon creditsaagityo koalda en world market. En ing’uni ,angamun nyoru community borotet , ak manufaachebo biodiversity, credits chebo <strong>TIST</strong> ko ageng’een che kororon en ng’weny komugul . Participantschebo <strong>TIST</strong> konyoru carbon pre-payment en kilakenyit ak konyor 70% chebo net profits chebunualdaet ‘ab carbon credits.En raini , kogiboiboi kemwa kele ketik6,075,831 che kimine temik ‘ab <strong>TIST</strong> ago tago sobtoskora en Kenya Kenya, che kigiit akkequantifien,chekigevefien ko 5,023,271 ak toneschechwaget kogi kecertifien. Kigogon net tonnes360,978 chebo carbon agoi rani. En kila kenyittonnes kesequestereni ketik. En tugul ko 188,249carbon tonnes che kigealda ago che tagong’etu ko172,729 tonnes ago miten en market.Proceeds /revenue chebunu tones chekagealdakobendi pre-sale debt che kikocommitten CAAC,asi konyor rabinik che kiinomen <strong>TIST</strong> agityo kogochiadvance payments temik . kimoche kinaiisi temikkelenchin CAAC kocommitted koger kole konyormarkets chetinye olutik che kororon chebo carbon.Yon kageitchi expenses chebo program kou ye siratKIPSIGIS VERSIONLogoiwek chekororn en temik ‘ab <strong>TIST</strong>:kogevalidatenech ak keverifienech kora!en Greenhouse Gas (GHG), konome CAACkobcheitat net profits kogochi temik (70%kobunchin temik).Ongibwat kole , incentive nebo Ksh 1.50(ing’uni ko Ksh 1.7) chebo ketit agetugul negakiminak kerib keliboni en saait non tagomeng’echen ketikago tinye “carbon credit” value ne mi’ ng’weny.King’en kora kele biodiversity, kwenik , omitwogikak fodder nebo ketik ak manufaa alak kobo maana. Kigeorganizen ak kemotivaten, kimuche kiyumrabinik en kenyishek chun bwonen asi kendi projectsalak che konu rabinik.Yon kagoechegitun ketik kityo ole wendi barakvalue nebo greenhouse gas agoik nebo maana saidikenyoru net profits nebo 70%. Kora ibwaat ile ketikchemiten en imbarenik kobunchin temindet .groupishek chemeng’echen chebo tist chemine enkomoswek cheribotin , kou osnoshek che gazetted,kobchee carbon profits ak KFS ak local CFA. Ketikchemiten en osnoshek kobo KFS ak emet.Temik ‘ab <strong>TIST</strong> komuche konyor informationagobo ketik record ak numberit kobun <strong>TIST</strong> ClusterServants (Quantifiers) en tuyoshek chebo Cluster.Agetugul en Servants chebo <strong>TIST</strong> kogigikochi <strong>TIST</strong>Smart phone chetinye Customized mobile websitenebo <strong>TIST</strong>neyoe kasit ‘ab nyorunet ‘ab informationchebo Groupishek che meng’echen koig raisi entuyoshek ‘ab Cluster.Kotabala Carbon credits, <strong>TIST</strong> kodevelopeniak konaasi bik agobo walutik chenyolu en minset,biodiversity conservation, osnoshek , ribet ‘abborto(koboto HIV/AIDS) ak development activitiescheny’olunotin ago banganat <strong>TIST</strong> koger kole koitchiGroupishek chemeng’echen ngalechuton. Kinyenewsletters , tuyoshek chebo kila arawet en localcluster ak regional seminars ole kinetege agobopractices che kigenai.Manufaa alak chemiten en <strong>TIST</strong> ko kou;• Stipend pre-payment chebo ketik chesobtos.• Teset ‘ab rurutik ang’amun en ConservationFarming• Kotesak biodiversity en imbarenikchokkorotinwek che kirebe.• Teget ‘ab local capacity en technology use,training ak organization• Naet ‘ab Agro forestry.choronok.• Kandoinatet ak management skills• Kasarta iboishechi bik alak .• Agreement nebo kibchei profits.2


KIPSIGIS VERSIONValues chebo <strong>TIST</strong>: Foundation ak Strength nebo <strong>TIST</strong>.By Joseph GitumaChechang’ en Groupishek ‘ab <strong>TIST</strong> koyoniak koyoe kou en <strong>TIST</strong> Values. Borotetnetinye <strong>TIST</strong> kotiyenge integrity ak effortnebo membayat agetugul. Borotenyon kotiyenge chiagetugul ne membayat ak kisubi Values ichutonkomye.En activities chechoget chechang’ , konamminet ‘ab ketik , keyai kasit ‘ab ConservationFarming, Ribet ‘ab biodiversity, teg’et aka let ‘abimproved stoves, kanetishet ak practicing nebong’alek chetinyege ak borto, Ribet ‘ab imbarenikchokkomabar erosion nebo ng’ng’unyek ak tugun alakche imuche kowech ng’ung’unyek, keyom keistenclimate changes ak tilet ‘ab osnoshek, ribet ‘’aboinoshekchok asi kenyorun bek che yomech agotililen ak tuguk alk chechang’ agot generatingincome, <strong>TIST</strong> Values koche nomu kwenet en chutugul.En <strong>TIST</strong>, We Are. Ko ketononchini imanit; kiaccurate; ki Transparent; Ki cheyochin ge kasishek ;Ki Mutually Accountable; Ki Role Models; agokiVolunteers.3Ketik che Indigenous Species kotinye manufaachechang’.Ne ketit ne indigenous?Ketit ne indigenous anan native ko ketit ne kirutuinegen en komosoton ago kigonamge ak oloton enkenyishek chechang’. Mo ketik tugul che king’enkoindigenous. Chechang’ kochekiki ibu koyobkomoswek alak. Miten species chesire 800 ketikche indigenous en Kenya.Ene asi kobo maana sana ketik cheindigenous?Angamun ketik che indigenous kogikonamge al emetnebo local environment, tyong’ik , minutik , aktyong’ik che meng’echen komeng’chinndos tugul .Sanasana komomogchinge ribet newon kosir ketikche exotic, species che kigiibu en komoswek alak.Diversifyeni imbarenikchok , asi kobos risk nebokonam tyong’ik minutikchok. Konu biodiversityborotushek cheu tyong’ik ab timin aka k manufaaalak cheu logoek , bogoinik, ak kerichek ab timin.Species chebo ketik chegigiibu , komuche agichekkogon manufaa, lakini alak komuche koig weedykowech minutik ab imbarenik.Yon kagimin ketik che indigenous enimbarenikchok , ketoreti kerib ketik chegikotoretsigikchok, ak bomorishekchok, ak kora en bik alakkou tyong’ik ‘ab timin en generations chetagobwonen . taginetege agobo manufaa chebo ketikcheterterchin chemiten en karibu echek. Kogenaikele alak korutu kochogu kou exotic species. Yonkagimin ketik che indigenous, kingen kele mitenketik ak manufaa chetinye ago tun toreti logokchok.En <strong>TIST</strong>, ketinye biodiversity ne tesat enincentives ne kiminen ketik che indigenous.Groupishek che rubege ‘ak oinoshek , che isubi<strong>TIST</strong>’s Best Practice chebo Riparian areas ako mineketik che indigenous , komuche konyoru incentivesche tesat kobunu <strong>TIST</strong> Riparian Corridor initiative.Yon itinye indigenous species che chang’ en olerubege ak oinoshek , tyong’ik , ak taritik konyorunafasi koyem en ketik.Small Groups chebo <strong>TIST</strong> en ole rubege akosnoshek , che mine ketik che indigenouskomuchekochut CFA cherubege tugul, asi komin ketik cheindigenous ak konyor rabinik kobunu carbon .Ichochu ko alak en ketik che indigenous chemitenen Kenya;1. Muringa (Cordia Africana)2. Meru oak-muhuru (vitex keniensis)3. Mugumo, murumba (ficus thonningii)4. Podo, muthengera (podocarpus falcatus)5. Mwiria (prunus africana)6. Mutoo, Mukeu,(Dombeya rotundifolia).7. Muuti (erythrina abyssinica)8. Muuuku, (terminalia brownii)Yom imin ketichuton en imbaret ng’ung en kasaritonbo robta!


KIPSIGIS VERSIONKi kiboitnik chebo ageng’e en echek tugul: WamuraCluster Leader ko Role Model ne kararan.By Dorothy NaitoreEn arawanikonyet, Wamura Cluster, kobunCluster Leader nenywanet , Mr. CharlesNg’anga, kokoal Envirofit stoves (10).Ichochuton ko chekochobe <strong>TIST</strong> ago ribe maatstoves ichuton.Kogoge Charles koyum rabinik kobunmembaek che kimogching’e,Kiimuche iyogte rabinikkobun MPESA koba Dorothy Naitore (theKitiMoto) en Meru. En bahati , Ageng’e en membaekchebunu Wamura Cluster kogiwendi seminarnekimiten en Gitoro. Kogigiyokto kogoito stovesDeforestation kotilet ‘ab ketik ak tuguk alakche tinye bogoinik .Osnoshek ak woodlands kotuche a third neboimbarenik tugul chemiten en ng’weny komugul.Regulateni climate, Ribe ole bunu bek , konuproducts chebo osnoshek (kou bogoinik , kerichek, logoek etc) che ite billionishek ak koribe tyongikmillionishek . Lakini kitile kila kenyit 20 millionhectares nebo ketik. Nusu nebo bik chemiten enngwondut kotienge osnoshek konyor kwenik,ang’andan bik 100 million komonyoru fuel chebokasishek ‘ab kaa.Tuguk che ibu deforestation:Tilet ‘ab ketik komuche kobit yon kagitil ketikasi kobit nafasi nebo minet ‘ab minutik anan kokeboishen koig ole ome tuga kora kimuche keistokobunchi: kwenik , chobet ab bricks, fish smoking,tobacco-curing, tea-drying, tegset , ak bogoinik.Forest degradation ko yon koig osnet lessdiverse ak koig resilien ang’amun mogirib komye(kou , yon kagitil ketik che yosotin tugul , akkebagach, anan ko yon kagitil chebo maana tugul,anan yon kaam tuga osnet saidi,).che chang en bik che tile ketik ko angamuunmoingen maana nebo ketichuton ak maana neboimbarenik ‘ab osnet.ichoton koba Wamura Cluster. Kisome clusters igokoyai kou niton . Kigoito discounts en bang’onutikche niton. Ichochu ko alak en jikos chegitinye en<strong>TIST</strong> kioldechini membaek ak Non-<strong>TIST</strong> membaek,en beit ne bosot.Envirofit G-3300:2,500 kshEnvirofit 2-pot/ chimney attachment(kiboishen ak G-3300): 1,200 kshTilet ‘ab osnoshek ak degradation nebo imbarenik‘osnoshek koshida che yachen ne ne kimuche keyai?En komoswek alak , Beishek ‘ab ketik ko naatlakini ang’amun en bananda ak ang’amun motinyebik ole iwishinge kotile ketik.Consequences chebo Deforestation.Erosion en ngungunyek : yon momitencover nebo ketik ak tigitik korahisi ole loito bekngungunyek.Betos resources chebo osnoshek: Tiet ‘abketik kobore menget ab tyong’ik, bose biodiversity,bose omitwogik ak kerichek chebo timin, ak kotesborchinetab ge nebo bogoinik chebo tegset. Yochekoba bik ole lo asi konyor kwenik , ago angot keoldotuguk ab osnoshek kotesoksei beeit ab tuguk.Betos borotushek chebo osnoshek: Ketikko windbreakers , ribe moisture , tese oygen enkoristo , ak kotes nutrients en ngungunyek. Ennoton anyun yon momiten ketik koitu floods , winderosion, bosok toltolyet ‘ab ngungunyek akkowechok koristo.Ne ne kimuche keyai keisten deforestationak degradation nebo osnoshek?Kechob nurseries chebo ketik diverse ak ketikche indigenous agityo imin inyendet , anan ialdekomin bik ab kokwet4


Boishen energy-saving cook stoves cheboishenkwenik anan ko makaa che tuten .Boishen tuguk alak chebo maat cheu (e.g. asista, sawdust, coffee ak rice husks, suswek , chemasai ,wastes chebo minutik ak tyongik).Keyai kasist ab minset ab ketik ko kokwet. Igunne borot en <strong>TIST</strong> group! Mwochin bik ‘ab kokwetak choronok kochut <strong>TIST</strong>.Mat iminse en ole rubege ak oinet ana ko soet.Gropishek en <strong>TIST</strong> koyoe kasishek che hcangche practical:minet’ab ketik akripetnywai, ak koimproven temishet.Yonmiten kasit newo ne keyoe , ko kararan kechobaction steps. Membayat ake tugul komwoi kineyochin groupit wiki noton .Kipendi kinetok akgroupishek kwok o;e kichopto action planing.Kaikai omdechin membaek alak chebogroupishek chemeng’echen yon omi tuyet.KIPSIGIS VERSIONBagaten ketik korut ak korib komoswek chuton.Ribge amat ibagach kaam tuga imbarenik saidi.Mat ibagach tuga koitchi seedlings chebo ketik, asikogochi osnet nafasi korut.Mwaiten agobo agro-forestry anan koboishenik ab woodlots . Yon itinye ketik enimbaretngung kogonin nafasi iitchi products cheboosnet.Practice che koron en Groupishek chemeng’ech: Steps chebo boishonik ak panganet.Action Steps chebo Action PlanningKimuche kora keboishen oret noton yon kiyoeplanning. Ne isubu ko koborunet.yon yoe groupitneng’ung pang’anet iker ile pangonuti chotonkou ni:Che tetoyotin (Groupishek che meng’ech en<strong>TIST</strong> ko mine ketik 1000 en sipitalishek chebokaribu kotomo koit November 30)5Action step ko kit ne:• Mwoe direct.• Tokunot.• Pimonoshek.• Tinye kanamet ak mwisho.• Yoche ko itchinoshek panganet!Yon kotuyo kora gropitngung’, ichomchiminutishek tamain ko aror chitugul agobo actionplan nenyinet. Chi ake tugul en harak:(1) Kit ne kiu action plan nenywan .(2) komwa tuguk che kiyai.(3) Komwa action plan che tinye en wikitne isupu.Ango ko kibor chito en action plannenyinet koboiboiyenchin groupit.Angot koimuch kotimisan membayat actionplan nenyinet, kokochin muguleldo groupitinendet. Yon kakomuch pik kopcheikabutoshechwaik ak siroshekchwai koibu kibageng’een groupit.Igil membaek chebo groupishek chemeng’echen koker ole tot kochopto action stepschechwaget. Yoche ko pimonoksek, itchinoksek alaktugul en action steps ichuton. Yon kokotar chitugul, obchei chuton akityo oboiboiyenchi chuton.Pimanoksei (Ata? – Ketik 1000, che kemine)Itchinoksei, (Groupishek che meng’echkomuche komin ketik 1000 en 5wks – 100 ketiken Tuesday ak Thursday, ketik 10, chito age tugulkila petut)Tinye kanamet ak mwisho (Oct. 15 agoi Nov. 30)Togu. SMARTO!Inoni ko kit ne iborun ako testen action plan nekaro chob:1) Ne– (Minet ‘ab ketik 1000)2) Ng’o– (<strong>TIST</strong> membaek ‘ab groupishek chemeng’echen)3) ou’– (Oct 15 – Nov 30)4) Ano – (En sipitali )5) namna gani– (kituitosi kil Tuesday akThursday jioni yon kokobata asita nepeleketik , akityo kemin ketik)6) Amune – (Kikararanit compound neposipitali ak kechopchi uronok pik chemionidos ak pik chenyokokotisie )Ingunon jaribunanan oyai action planning en tuyetne isubu nebo groupit.


KIPSIGIS VERSIONTechet ‘ab ge; Rib men kosirin koberuret nebogroupit ngung’.Teget ‘ab ge en groupit ko bo maana engroupishek che mengechen chebo <strong>TIST</strong>.Mwoe en Ephesians 4:15,16 yoche ketechke en kanyitet ‘ab Christ. Chitukul en groupishekche meng’echen en <strong>TIST</strong> koibu talentaishek chwoikkobwa <strong>TIST</strong>. Kit agenge ne kararan en groupishekko naet ‘ab talentaishek che kikekonech.Techet ‘ab ke ko oret ne kimuche keboishentalentaishek chok. Miten komoswek oeng’ entechet ‘ab ge;• Kotoma kesa saaet ne letu, kesom chitugulkomwa kit ageng’e ne kararan agobokandoindet. Tuguk cheu , kitoreti chi tugulen boishoni, kiiborwon kit ne kitomosich etc..Yoche komwa membayat age tugul kit neterchin. Inoniton komo optional. Chitugulkokochin teget’ kondoindet nekobo kasaraton. Ogo groupishek kokochin kujeng’anatoretik ‘ab kondoik.Yon miten zung’uganet ‘ab kandoinatet , kila wikitkonyoru kandoindet Kujengana. En Kujengana,Ketie ke en tuguk che kororon che koyaikandoindet nebo wiki noton ak talentaishek chekoibor chi choton.Kujengana kora kotoretech kenai olekicheng’toi tuguk che kororon en membaek .Yochekinet ng’elepwokik chok komwa tuguk che tech’. kora, konoe groupit noton kit neibwote kolebo maana en kandoik. Kandoik che rube koneteke en ng’alek che kakas en kujengana akopokandoik che kokobata ak konai kit ne ibwotemembaek kole yomeke en servan leaders.En wolunet nebo Kujengana, komwoe kondoindetnebo wiki noton kole ‘ kong’oi’, yon kakomwamembayat age tugul . Inoniton koboiboitekandoindet ‘ab wiki noton yon kakemwochi tugukche kororon che koyai en groupit ak tuyoshek.En yuton kimuche kinet ke tuguk chekimoging’en akobo echek!Kujengana kotoreti kandoindet ‘abkasaraton konai talentaishek che tinyeakotakoboishen. Kujengana kora kotoretigroupishek che meng’echen , ang’amun kandoiktugul kotese skills chebo kandoinatet. Kujenganako berurto konyil oeng’Kimwae kongon’goi en robta ne kokotesak ,lakinikoyoche kibwat keisten weeds en mbarenik chok.Stoet tap saratik en mbarenik k obo maanangamun:1. Minutik kuk komokchin ke bek,omitwokik ‘apngweny ak asista . Angot ko miten weedskorepen omitwokik minutik. En let komuchkomeyo minutik .2. Angot ko mokisto saratik en mbarenik ,koibutyong’ik ‘ap timin kobwa mbarenik. Tyong’ikchepo timin kobore minutik. Pose ndarokchemiten mbaret anan ko murek.Ichochu ko manufaa chepo istoet tap saratik enmbarenik:• Rutu ko choku minutik en mbarenik kochoku ngamun kokeisto saratik.• Nyoru minutik asista ne mokyinke.• Minutik komonyoru mionwokik.• Terotin minutik , en saait no miten maat .• Mbarenik che tililen koboru Groupishek chemeng’echen koripe mbarenik ak minutik enmbarenik kou en <strong>TIST</strong> program.Inoniton kolipubik che chang’ kobwa koker mbarenik.Yon kariiste saratik en imbar ,iistesaratik choton en mbar’.Angot I pakakte saratikche meyotin en mbar korupe kea k minutik kolibumianwokik ak tyong’ik kobwa mbar. Imucheiboishen saratik chuton ichopen mbolea safing’amun ‘decomposition’ kobore tyong’ik akmionwokik.6• Minutik kokimekitun ngamun mamitensaratik.Ibwat istechi kiik akichek saratik!

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!