Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector - WCVA

Mae’nsyniad,ond a yw’nfusnes?Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector

Mae’n syniad, ond a yw’n fusnes?Canllawniau ar gyfer masnachuyn y trydydd sectorHydref 2011Detholwyd gan Mel WitherdenISBN 1 903416 85 XCyhoeddwyd gan Cyngor Gweithredu Gwirfoddol CymruWCVA yw’r mudiad ymbarél cenedlaethol ar gyfer y trydyddsector yng Nghymru. Am dros 75 o flynyddoedd rydym wedi bodyn gweithio gyda’r sector i wella cymunedau a newid bywydau.Mae WCVA, cynghorau gwirfoddol sirol (CGS) a chanolfannaugwirfoddoli (CG) yn rhan o rwydwaith o fudiadau cymorth sy’nhelpu pobl ar draws Cymru a ysbrydolir i wneud gwahaniaethcadarnhaol i’w cymunedau. Rydym yn gweithio gydagelusennau, grwpiau gwirfoddol a chymunedol, mentraucymdeithasol, ymddiriedolwyr a gwirfoddolwyr unigol. MaeWCVA yn gweithio ar lefel genedlaethol, tra mae’r CGS a’r CGyn gweithio ar lefel leol, a 22 o ganolfannau gwirfoddoli ynrecriwtio ac yn lleoli gwirfoddolwyr.Prif Swyddfa: Tŷ Baltig, Sgwâr Mount Stuart, Caerdydd, CF10 5FHLein Gymorth: 0800 2888 329Ffacs: 029 2043 1701Elusen gofrestredig 218093Cwmni Cyfyngedig drwy Warant 425299Cofrestrwyd yng Nghymru

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorCynnwysCyflwyniad 5I bwy mae’r canllawiau hyn? 61: Cychwyn arni – o’r dechrau’n deg 102: Y camau cyntaf 172.1 Pam dechrau masnachu? 17Beth na all mudiadau sy’n masnachu ei wneud 17Gwir fanteision masnachu yn y trydydd sector 20Ambell enghraifft o fasnachu yn y trydydd sector 252.2 O’r dechrau’n deg 28Cyn ichi ddechrau 28Tri chwestiwn sylfaenol 302.3 Cynnwys y gymuned 32Pam cynnwys y gymuned? 32Cysylltu â’r cyhoedd: cynnal cyfarfodydd cymunedol 332.4 Ffurfio’r grŵp llywio 362.5 Beth yw pwrpas y masnachu? 39Pwyntiau i’w cofio 39Byddwch yn glir ynglŷn â’r anghenion 40Rhoi eich amcanion cymdeithasol ar glawr 422.6 Ddylech chi fod yn cadw busnes, beth bynnag? 45Ydych chi eisiau cadw busnes mewn gwirionedd? 46Mae’n syniad, ond a yw’n fusnes? 47Ydych chi eisiau gwneud arian? 492.7 Canllawiau ymarferol ar gyfer dewis syniadau busnes 51Golwg gyffredinol: 51Cam 1: Er mwyn cael un syniad da, meddyliwch am sawl un 52Cam 2: Defnyddiwch ychydig o grebwyll busnes 55Cam 3: Cyllideb ar gefn amlen 56Cam 4: Amser i ystyried 593: Creu cynllun busnes 603.1 Oes angen cynllun busnes arnon ni mewn gwirionedd? 60Beth yw diben cynllunio? 62Cynllunio i fod yn ddiddrwg didda 643.2 Ysgrifennu’r cynllun busnes 68Cynllun ar gyfer pob achlysur? 68Paratoi’r cynllun busnes - sut i fynd ati’n gyffredinol 70Ysgrifennu’r cynllun 73Y rhagolwg llif arian 74Cynlluniau ac astudiaethau gan ymgynghorwyr allanol 76Treialu’r masnachu a chychwyn ar raddfa fach 781

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector4: Strwythurau cyfreithiol a llywodraethu 804.1 Corffori neu beidio? 81Cyn ichi ddechrau: 81Beth yw corffori? 82Pa bryd y dylid corffori cwmni? 83Beth mae hyn yn ei olygu? 85Cysylltiadau 864.2 Y dewisiadau sydd ar gael i gyrff sy’n masnachu 87Y pethau sylfaenol 87Y dewisiadau sydd ar gael i gyrff sy’n masnachu 90Cwmnïau cyfyngedig drwy warant –manteision ac anfanteision 92Manteision ac anfanteision Cwmnïau Budd Cymunedol 93Cysylltiadau 954.3 Elusennau a masnachu 96Deall eich sefyllfa 96Mathau o fasnachu 984.4 Dewis strwythur: elusennau 101Cofrestru elusen neu beidio 102Cyrff Corfforedig Elusennol 1044.5 Cwmnïau budd cymunedols 106Beth yw Cwmnïau Budd Cymunedol? 106Gwerth Cwmnïau Budd Cymunedol 107Darpariaethau allweddol y ddeddfwriaeth 109Cyswllt 1114.6 Oes angen ichi sefydlu is-gwmni masnachu? 112Beth yw is-gwmni masnachu? 113Manteision ac anfanteision is-gwmnïau masnachu 1145: Ariannu a sicrhau adnoddau argyfer y busnes 1175.1 Y buddsoddiad iawn i’ch busnesau newydd 117Cynllunio at y dyfodol 117‘Cynaliadwyedd’ neu ‘dwf’ 118Cynllunio ac arian cychwyn 123Cynllunio ar gyfer twf yn y dyfodol 1265.2 Darparu adnoddau ar gyfer mentrau cynaliadwy 127Beth yw ystyr cynaliadwyedd? 127Ariannu hyblyg ac amrywiol 130Camau ymarferol i’ch gwneud yn fwy cynaliadwy 1325.3 Ariannu’r gangen masnachu 138Dewisiadau ariannu ar gyfer elusennau a’uhis-gwmnïau masnachu 138Dyletswyddau cyfreithiol pan fydd elusennau’nbuddsoddi mewn is-gwmnïau masnachu 141Sut mae hyn yn helpu’r elusen? 1435.4 Codi arian drwy gyfranddaliadau a bondiau 1456: Rheoli a monitro ariannol 1486.1 Hanfodion monitro ariannol? 148Golwg gyffredinol 1482

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorBod o ddifri ynglŷn â’r busnes 151Pwy sy’n gwneud y gwaith monitro? 1556.2 Systemau ariannol a chadw cofnodion 158Golwg gyffredinol ar y system ariannol 159Cadw arian ar wahân 160Defnyddio canolfannau costau 1636.3 Llif arian a rheoli credyd 1666.4 Adroddiadau ariannol 170Yr hyn sydd ei angen 170Deall y fantolen 172Y gyllideb ac adroddiadau’r gyllideb 176Monitro ariannol i ddechreuwyr rhonc 1787: Rheoli twf 1857.1 Sut olwg sydd ar dwf 185Pwyntiau twf mentrau 185Modelau datblygu eraill: 187Dulliau o dyfu’ch busnes 1897.2 Twf: arian ar gyfer datblygu 191Yr her o ran ariannu twf 191Chwalu’r rhwystrau 193Felly, o ble y daw’r arian i’w fuddsoddi? 196Ffynonellau ar gyfer benthyciadau 1987.3 Gwneud i asedau weithio 199Pwysigrwydd bod cymunedau’n berchen ar asedau 199Dewisiadau ar gyfer trosglwyddo asedau 201Rhagweld pryderon am risgiau 205Rhagor o wybodaeth 2077.4 Masnachu ar-lein 208Beth mae masnachu ar-lein yn ei olygu? 209Y siop ar-lein 210Rheoleiddio 213Gwybodaeth 2147.5 Trethu 215Treth gorfforaeth 215TAW 216Rhyddhad ardrethi i elusennau 218Treth Stamp 219Trethu mudiadau nad ydyn nhw’n elusennau 2197.6 Defnyddio Cymorth Rhodd 220Sut mae Cymorth Rhodd yn gweithio i gwmnïau: 220Cwmnïau sy’n eiddo i elusennau 2217.7 Cymorth Rhodd ar roddion gan unigolionac ar roddion i siopau elusen 224Ar beth arall y gallaf hawlio Cymorth Rhodd? 2258: Rheoli a llywodraethu 2268.1 Elfennau sylfaenol rheoli busnes 226Pa rinweddau y mae eu hangen ar y busnes? 227Cadw rheolaeth 2303

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorYmdrin â’r tensiynau mewn menter gymdeithasol 2328.2 Rheoli er mwyn bod yn gynaliadwy 235Beth yw cynaliadwyedd 235Camau at sicrhau mudiad cynaliadwy 2368.3 Sicrhau bod y staffio’n iawn 240Math newydd o gyflogaeth 240Ambell air am greu swyddi fel un o nodaumenter gymdeithasol 2448.4 Rolau cyfarwyddwyr 245Cyfansoddiad byrddau cyfarwyddwyr 245Swyddogion y bwrdd 247Rolau cyfarwyddwyr sydd â phwysigrwydd arbennigmewn mentrau cymdeithasol 2488.5 ‘Perchnogaeth y gymuned’ 2508.6 Cyfyngiadau sy’n effeithio ar elusennau ac is-gwmnïau 252Cyfrifoldebau am fonitro is-gwmnïau masnachu 252Trin problemau ariannol yn yr is-gwmni masnachu 253Rhannu cyfleusterau’r elusen 2549: Mentrau cymdeithasol a chyrff cymorth 2579.1 Gweithio gyda’r sector cyhoeddus 257Angen newid yr amgylchedd 2579.2 Gweithio gyda gweithwyr datblygu 26010: Ffynonellau cymorth 26210.1 Rhaglenni sydd ar y blaen yn cynorthwyo mentrau 26310.2 Mwy o ganllawiau a chefnogaeth 267Atodiad 1: Mathau o strwythur cyfreithioli fentrau cymdeithasol 268Atodiad 2: Cynllun busnes enghreifftiol 272Atodiad 3: Cyfrifyddu costau fesul uned 276Canllawiau cam wrth gam i fentrau sy’n contractioam wasanaethau 2764

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorCyflwyniadCanllawiau ynglŷn â masnachu i elusennau, grwpiau cymunedol amentrau cymdeithasol yw’r rhain.Weithiau, bydd mudiadau heb fryd ar wneud elw sy’n codi cyfransylweddol o’u hincwm drwy fasnachu neu’n bwriadu gwneud hynnyer mwyn codi arian, yn cael eu galw’n fentrau cymdeithasol. Doesdim ots am ddiffiniadau manwl. Beth sy’n bwysig yw penderfynu aimasnachu yw’r peth iawn i chi ac os felly, eich bod yn masnachu’neffeithlon.Bydd y canllawiau hyn yn eich tywys chi drwy’r broses gamwrth gam.Maen nhw’n ystyried – pam dechrau, cynllunio busnes,llywodraethu, ariannu ac adnoddau, monitro, rheoli twf affynonellau cymorth.Maen nhw hefyd yn cynnig nifer o syniadau a modelau defnyddiol.Rwy’n gobeithio y byddan nhw o help i bawb sy’n ystyriedmasnachu yn y trydydd sector ac i bawb sy’n gwneud hynny eisoes.Graham Benfield OBE5

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorI bwy mae’r canllawiau hyn?Mae’r canllawiau hyn ar gyfer pobl sydd:• yn gweithio mewn unrhyw ffordd i fudiad trydydd sector, neu’nbwriadu dechrau mudiad o’r fath, ac• yn gobeithio neu’n bwriadu masnachu, neu’n gwneud hynnyeisoes• yn awyddus i’r gweithgareddau hynny bara, yn hytrach na bodyn fentrau sy’n cychwyn ac yna’n darfod• yn awyddus i’r mentrau fod yn gynaliadwy, neu i allu eu cynnaleu hunain mewn rhyw ffordd (byddwn ni’n ceisio egluro hyn ynwell wedyn)• yn awyddus i’r masnachu greu ‘elw’ neu ‘weddill’, ac• yn awyddus i’r gweddill hwnnw gael ei ddefnyddio atbwrpas cymdeithasol, fel rheol i sicrhau rhyw fudd elusennol,cymdeithasol neu gymunedol.Beth yw ystyr y ‘trydydd sector’? Mae gan wahanolfathau o fudiadau wahanol amcanion. Mae’rcanllawiau hyn i unrhyw fudiad sy’n rhannu ethosy rhan fwyaf o fudiadau gwirfoddol, sef• cydweithio• arddel pwrpas penodol• gweithio ar ran pobl eraill, ac fe all y bobl hynny fod yn unrhywunigolion neu grwpiau bron iawn (ond nid yn gyfranddalwyr felrheol) gan gynnwys:− y bobl a gaiff fudd o’r elusennau− aelodau clybiau a chymdeithasau ac ati− holl drigolion cymuned neu ardal (er enghraifft, os yw’nganolfan gymunedol neu’n bartneriaeth adfywio)• defnyddio model cyfansoddiadol (ac mae cyfansoddiad ynhanfodol) sy’n eich cyfyngu i weithredu drwy ryw fath ostrwythur grŵp neu bwyllgor, ac fe all hwnnw fod yn strwythurdemocrataidd neu beidio• bod aelodau’r pwyllgor neu fudiad llywodraethu’r mudiad i gyd,neu’r rhan fwyaf ohonyn nhw’n gwneud y gwaith heb gael tâl.6

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorBeth os nad yw’r diffiniad hwn yn eich cynnwyschi’n union? Does dim pwynt dadlau am y peth.Mae eithriadau i’r diffiniad hwn, ac os nad yw’neich cynnwys chi’n union, dydy hynny ddim yngolygu na allwch chi lwyddo. Pob lwc.MasnachuMae’r canllawiau hyn yn sôn am fasnachu gan gyrff y trydyddsector yn ei ystyr ehangaf. Fe all y cwsmeriaid fod yn gyrffcyhoeddus neu’n gyrff preifat, yn ddefnyddwyr neu’n bobl sy’ncael budd yn sgil prosiectau elusennol, neu’n aelodau’r cyhoedd.Gall y gweithgareddau busnes eu hunain amrywio’n fawr iawn.Dydy’r rhestr hon ddim yn cynnwys popeth, ac mae rhagor oenghreifftiau yn Adran 2.1, ond dyma ryw flas ichi:• cadw siopau sy’n gwerthu nwyddau ail law• cynnal atyniadau i ymwelwyr a siopau rhoddion sy’ngysylltiedig â nhw• codi tâl mynediad i ddigwyddiadau adloniant rheolaidd• darparu gwasanaethau dan gontract i gyrff cyhoeddus – i’rhenoed neu i bobl anabl, er enghraifft• codi tâl ar ddefnyddwyr am wasanaethau megis lleoedd mewnysgol feithrin neu ar gyrsiau hyfforddi• gwaith ymgynghorol• gosod swyddfeydd, lle mewn warws neu lety preswyl• cynhyrchu, atgyweirio neu ailgylchu mewn gweithdai affatrïoedd• gwerthu nwyddau mewn marchnadoedd neu ar y rhyngrwydBeth sy’n arbennig am y trydydd sector?Efallai fod cyhoeddi canllawiau masnachu i gyrff gwirfoddol ‘ynunig’ (a’r rheini’n cynnwys popeth o grwpiau llywio newyddi ymddiriedolaeth datblygu heb ddim trosiant i elusennaucenedlaethol sy’n gwario miliynau o bunnoedd y flwyddyn) ynymddangos yn gul ac yn blwyfol braidd ar y wyneb. Byddai digono bobl ym myd busnes y sector preifat yn dweud wrthych chi fody syniad yn un cwbl hurt.• Y ddadl ‘Busnes yw busnes’: Bydd llawer o gynghorwyrac arbenigwyr busnes, swyddogion datblygu economaidd,gwefannau’r sector cyhoeddus ac entrepreneuriaid go iawn yndweud wrthych yn ddi-flewyn-ar-dafod mai ‘busnes yw busnes’.Does dim gwahaniaeth ai’r trydydd sector ynteu’r sector preifatsydd wrthi – dim ond un ffordd sydd o fynd o’i chwmpas hi. Osydych chi am gael eich trin fel achos arbennig, medden nhw,mae’n debyg eich bod chi’n mynd o’i chwmpas hi yn y fforddanghywir. Os gwrandewch chi ar eu doethinebu nhw ac arddim byd arall, fe all hynny danseilio’ch hyder a’ch gadael ynpendroni pam mae datblygu busnes yn waith mor anodd.7

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector• Cadw busnes ar y lleuad: Does dim gwahaniaeth o ran cadwbusnes – yr amgylchedd sy’n wahanol. Does dim ots ai ar yDdaear ynteu ar y Lleuad y byddwch chi’n chwarae golff –fydd y rheolau ddim yn newid, ond, pan fydd disgyrchiant ynun rhan o bump a’r atmosffer yn sero, bydd gofyn ichi newidambell beth er mwyn chwarae’n llwyddiannus.• Amgylchedd y trydydd sector: Mae’r gwahaniaethau rhwngamgylchedd y sector preifat ac amgylchedd y trydydd sectoryn effeithio o ddifrif ar sut mae’r gêm fenter yn cael ei chwarae.Dydy’r gwahaniaethau cyffredinol hyn ddim yn wir ymmhobman, ond maen nhw’n ddigon cyffredin i egluro’r pwynt.Yn y trydydd sector:− Nid budd ariannol personol yw’r prif ysgogiad. Does dimperchennog ac, fel rheol, does dim cyfranddalwyr sy’ndisgwyl cael cyfran o’r elw.− Mae’r cyfrifoldeb yn y pen draw ac, yn aml iawn, yr hollbenderfyniadau allweddol, yn nwylo gwirfoddolwyr di-dâl, ynhytrach nag yn nwylo’r bobl sydd â budd ariannol personolyn y fenter.− Mae cyfarwyddwyr gwirfoddol yn llai tebygol o lawer ofentro. Maen nhw’n debygol o fod yn ymddiriedolwyr sy’ngyfrifol am asedau’r gymuned neu’r elusen, a does fawr ogymhelliant iddyn nhw gamblo â’r asedau hynny.− Ar y cyfan, dydy busnesau sy’n cael eu rhedeg ynuniongyrchol gan bwyllgorau gwirfoddol ddim yn gweithio,ac fe all fod yn anodd i grwpiau drosglwyddo’r rheolaethi unigolion cyflogedig ac yn fwy anodd byth iddyn nhw’ugoruchwylio’n effeithiol.• Marchnad y trydydd sector: Bydd llawer o fudiadaucymunedol ac elusennol yn masnachu heb wneud fawr o elw,a bydd yn rhaid iddyn nhw addasu eu trefniadau rheoli mewnffordd arbennig, er enghraifft drwy ddefnyddio staff di-dâl neufanteisio ar ewyllys da’r cyhoedd:− byddan nhw’n gweithio mewn marchnadoedd sydd wedi caeleu hanwybyddu gan y sector preifat (ac, weithiau, rhai y mae’rsector cyhoeddus wedi rhoi’r gorau iddyn nhw) oherwyddnad ydyn nhw’n gwneud elw neu am eu bod nhw’n rhy fach.− byddan nhw’n aml yn darparu gwasanaethau ar gyfer y boblsydd â’r lleiaf o allu i dalu, neu’n gweithio mewn cymunedausydd eisoes wedi’u llesteirio gan anfantais economaidd.• Ddim yn arbennig, ond yn wahanol: Mae gan rai mathaueraill o fasnachu yn y trydydd sector, ond nid pob un ohonynnhw’n sicr, lawer mwy’n gyffredin â’r sector preifat oherwyddeu maint (ee, y prif wasanaethau cyhoeddus) neu oherwydd eugwreiddiau a’u trefniadau rheoli (ee, busnesau amgylcheddola gychwynnir gan entrepreneuriaid â gweledigaeth). Maeeraill, megis cymdeithasau tai, wedi bwrw’u gwreiddiau morddwfn nes nad oes angen canllawiau cyffredinol i ddangosy ffordd iddyn nhw. Y pwynt am y trydydd sector yw, er eifod yn amrywiol ei natur, bod ganddo nodweddion cyffredinsy’n golygu bod cyhoeddi canllawiau cynhwysfawr yn bethymarferol a chall i’w wneud.8

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth1: Cychwyn arni – o’r dechrau’n degRhestr i’r rhai sy’n cychwyn arni o’r dechrau’n deg sydd yn y bennod hon i ddangos iddyn nhw beth y bydd disgwyliddyn nhw’i wneud er mwyn datblygu busnes masnachol.Mudiadau newydd a chyrff sy’n bodoli eisoesMae’n debyg y gellir tybio y bydd mudiadau cymunedol agwirfoddol sy’n bodoli eisoes ar y blaen i grwpiau newydd sy’ndechrau mentrau cymdeithasol. Mae’n debygol y bydd gan y rhain:• nodau ac amcanion fel mudiad• cyfansoddiad• strwythur rheoli sylfaenol• sgiliau pwyllgora a gweithdrefnau penderfynu• rhywfaint o drefniadau i gadw cofnodion ariannol.Allwch chi ddim tybio y bydd y manteision hyn nac yn addasnac yn ddigon cadarn ar gyfer cynnal gweithgareddau masnachu.Ond mae’n golygu y gallwch chi, mae’n debyg, neidio dros lawero’r gwaith paratoi ar gyfer dechrau mudiad newydd (adrannau2.1 i 2.4).Gwybod ble mae’r man cychwyn• Osgoi rhagdybiaethau: Pan fydd grwpiau o bobl yn ystyriedposibiliadau masnachu, mae’n hawdd i ragdybiaethau dynnueu sylw oddi ar y bêl ac yn hawdd iddyn nhw gael eu drysugan dybiaethau pobl eraill ynglŷn â’r pethau maen nhw’nceisio’u cyflawni a pha fathau o weithgarwch sy’n realistig, ynbriodol neu’n ddilys. A dweud y gwir, mae pob busnes newyddyn wahanol. Ychydig iawn o reolau sydd yr un yr un morberthnasol i bawb sy’n dechrau arni – chi piau’r dewis.• Bod yn glir ynglŷn â’r hyn rydych chi am ei gyflawni: Felly,os ydych chi’n dechrau o’r dechrau ac yn bwriadu defnyddio’rcanllawiau hyn, mae angen ichi feddwl yn ofalus ynglŷn â’chman cychwyn a meddwl, yn gyffredinol, beth rydych chi’nceisio’i wneud.10

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Rhannu eich syniadau: Mae’n arbennig o bwysig hefyd ichirannu’r syniadau hyn â’r bobl sy’n gweithio gyda chi er mwynsicrhau cyn lleied o gamddealltwriaeth a chamddisgwyliadauag sy’n bosib.Y rhestr cychwynDrwy weithio drwy’r rhestr hon o gwestiynau, fe ddylai hynny fodyn help ichi a’ch cydweithwyr ddechrau gweld y llwybr yn glir, pagymorth y bydd ei angen arnoch chi a pha gynllunio y bydd eiangen. Er enghraifft:• ai mudiad newydd fydd hwn ynteu fyddwch chi’n datblygumudiad sy’n bodoli eisoes?• beth yw’ch rhesymau dros ddechrau masnachu (ac oes ots pafath o fusnes fydd hwn)?− i gyflawni’ch amcanion elusennol neu gymdeithasol ynuniongyrchol? (hy, a fydd y masnachu ei hun yn creu buddcymdeithasol?)− i ehangu neu i wella’r budd sy’n dod yn sgil gwasanaeth neuwasanaethau sy’n bodoli eisoes?− i greu incwm i gefnogi prosiect neu gorff sy’n bodoli eisoes(ai dim ond budd cymdeithasol anuniongyrchol a gaiff ymasnachu?)− i ddarparu swyddi, hyfforddiant neu ryw fath arall o fuddeconomaidd uniongyrchol?• pa fuddion penodol rydych chi am eu cyflawni?− pa ardal ddaearyddol neu grŵp o bobl a gaiff fudd o hyn?− beth yw anghenion y gymuned neu’r grŵp o bobl rydychchi’n awyddus i’w helpu?− oes gennych chi dystiolaeth am yr anghenion hyn? (hyd ynoed os ydych chi’n siŵr bod yr angen yno, efallai y byddangen ichi argyhoeddi mudiadau ariannu a darpar gefnogwr)• oes ‘na reswm da dros gyfyngu’ch opsiynau masnachu,ynteu a ddylech chi wella’ch cyfle o lwyddo drwy edrych ar ygweithgareddau posib ar raddfa ehangach?• pa fath o fudiad (os oes un yn bodoli eisoes) sy’n dechrau’r fenter?− ydy’r mudiad hwnnw’n bodoli ers tro?− ydy’r mudiad yn cael ei redeg yn dda?− ai elusen yw’r mudiad hwn?− ydy’r gymuned yn ei gefnogi?− ydych chi/fyddwch chi’n gweithio mewn partneriaeth â chyrfferaill? Pwy?11

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• oes gennych chi syniad clir am y busnes/au rydych chi ameu cynnal?− allwch chi fod yn hyblyg ynglŷn â hyn?− oes gennych chi unrhyw syniadau eraill os gwelwch chi nadyw’r awgrymiadau cychwynnol yn ymarferol?• pa wybodaeth a sgiliau sydd gan eich grŵp eisoes, a pha rai ygall fod eu hangen arno?− arbenigedd ym maes busnes, megis rheoli, marchnata acadnoddau dynol?− datblygu cymunedol? Gwybodaeth am fentrau cymdeithasol?− codi arian?− ymchwil i’r farchnad, astudiaethau dichonoldeb a chynlluniobusnes?− rheoli prosiectau a rheolaeth ariannol?− sgiliau proffesiynol? (pensaernïol, cyfreithiol ac ati).Cynllunio’r busnesDylech chi gofio nad oes ‘sat nav’ dibynadwy ar gael ar gyfermasnachu. Bydd sawl peth annisgwyl yn digwydd ar y daith hon,a bydd eich man cychwyn, eich nod yn y pen draw, a’r tagfeyddtraffig a’r dargyfeiriadau ar hyd y ffordd yn dylanwadu’n drwmarni. Dyma’r camau sylfaenol y bydd angen ichi eu dilyn, mae’ndebyg, er nad o reidrwydd yn y drefn hon:• sefydlu grŵp llywio i ddatblygu’r prosiect masnachu• rhestru’r buddion cymdeithasol rydych chi am eu sicrhau• rhestru’r syniadau busnes• llunio cyfansoddiad (gan gynnwys cofrestru cwmni ac elusen osyw hynny’n briodol)• ymgynghori (â’ch cymuned, â buddiolwyr, â’r prif fudiad)• cynnwys pobl eraill yn y cynllunio• ysgrifennu cynllun busnes12

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthDechrau’r busnesMae angen rhoi sylw i nifer fawr iawn o bethau. Dyma ambell un:• ffurfio’r bwrdd masnachu a hyfforddi’r cyfarwyddwyr• codi arian – ar gyfer offer, adeilad, y cyfnod cychwynnol, ‘cyfalafgweithio’• sefydlu systemau’r busnes: cadw cofnodion ariannol, rheolicredyd, y gyflogres, TAW, systemau prynu, adroddiadauariannol,• sefydlu’r busnes – marchnata a gwerthiannau, rheoli costau,rheoli stoc, gofalu am gwsmeriaid, rheoli ansawdd• sefydlu a gweithredu systemau personél – recriwtio, contractau,goruchwylio staff, cydymffurfio â deddfau cyflogaeth ac ati.Mae rhywfaint o’r tasgau hyn yn dasgau cyfarwydd i lawer o gyrffgwirfoddol traddodiadol. Ond os yw rhai ohonyn nhw’n golygufawr ddim ichi ar hyn o bryd, mae hynny’n ddigon dealladwy.Ond, peidiwch â dychmygu na fyddan nhw’n berthnasol i chi aci’ch busnes. Darllenwch ymlaen.Datblygu’r busnesMae’r camau nesaf, ar ôl ichi ddechrau menter, yn llai tebygolbyth o ddilyn gam wrth gam nag yr oedd y broses gychwynnol.Ond dyma rai o’r materion y bydd angen i gyfarwyddwyrbusnesau sy’n datblygu fynd i’r afael â nhw. Byddwn yn ymdrinâ’r rhain yn nes ymlaen.• Goruchwylio gweithgarwch masnachol a rheoli risgiau busnes− datblygu a marchnata gwasanaethau− monitro’r sefyllfa ariannol a pharatoi adroddiadau yn ei chylch• Deall sut mae busnesau’n tyfu− rheoli cyflymder y twf− datblygu asedau eiddo− symud oddi wrth grantiau i fenthyciadau− datblygu cronfeydd wrth gefn, ail-fuddsoddi elw, rheoli trethiant• Datblygu trefniadau llywodraethu a rheoli wrth i amgylchiadaunewid− datblygu cyfansoddiadau− recriwtio a chadw aelodau’r bwrdd− aelodaeth y cwmni− olyniaeth rheolwyr• Gweithredu ar sail amcanion cymdeithasol− ymdrin â thyndra rhwng y gymuned a’r busnes− sicrhau bod y gymuned yn cymryd rhan− sicrhau bod defnyddwyr yn ymwneud â’r llywodraethu13

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthTabl 1.2: Canllawiau cam wrth gam ar gyfer sefydlu gwahanol fathau o gyrff masnachuCam GweithreduAdran yn yCanllawiauMudiadau masnachunewydd a rhai ar raddfa fachMudiadau cymunedol yngyffredinolElusennau sy’n bodolieisoes a darpar elusennauCychwyn arnidod â phobl at ei gilydd 2.3/2.4 ffurfio grŵp eang ei sylfaen denu cefnogaeth ehangach cynnwys partneriaidpenderfynu beth yw’ch nodau sylfaenol 2.5 hanfodol hanfodol hanfodolarchwilio syniad/au busnes 2.7 llunio rhestr o bosibiliadau llunio rhestr o bosibiliadau ystyried sawl opsiwnffurfio partneriaeth 2.4 doeth os yw’n briodol os yw’n briodolcael help a chyngor hanfodol os oes angen os oes angenystyried statws elusennol ydy hyn o fantais? ydy hyn o fantais?fydd masnachu’neffeithio ar statws?Archwilio syniadau busnescostio ar gefn amlen 2.7 3 3 3rhestru marchnadoedd,cystadleuaeth3.2 3 3 3astudiaeth ddichonoldeb 3.2 3 3 3Penderfynu ar strwythur cyfansoddiadolllunio cyfansoddiad sylfaenol 2.4 3 - -penderfynu ar y strwythur masnachu 4.2 3oes angen is-gwmnimasnachu arnoch chi?datblygu syniadau ar gyfer‘perchnogaeth gymunedol’2.5 os oes angen 3 o bosib14

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthCam GweithreduAdran yn yCanllawiauMudiadau masnachunewydd a rhai ar raddfa fachMudiadau cymunedol yngyffredinolElusennau sy’n bodolieisoes a darpar elusennauCael cynllun busnespenderfynu pwy fydd yn gwneud hyn 3.2 3 3 3cael cyngor, arbenigedd, neu arian argyfer ymgynghorydd3.2 3 3 3cynnwys eich tîm yn y cynllunio 3.2 3 3 os yw’n briodolParatoi’r mudiadcodi arian fel y bydd angen 5.1 3 3 3dewis aelodau’r bwrdd masnachu;darparu hyfforddiant8.4 3 3 3cofrestru’r cwmni masnachu 4.1-4.6 argymhellir argymhellir argymhellirymgynghori â chyfrifydd 4.6 os yw’n briodol trafod cynlluniau â’r cyfrifyddParatoi’r busnesdatblygu cynllun marchnata a’i roiar waith4.2 3 3 3penodi’r rheolwr 8.3 3 3 3sefydlu systemau ariannol y busnes,TAW, yswiriant ac atisefydlu trefn adroddiadau ar gyfer ybusnes6.2 3 systemau newydd yn hanfodol mae’n debyg6.4 3 systemau newydd yn hanfodol mae’n debygsefydlu swyddfa 3 3 315

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthCam GweithreduAdran yn yCanllawiauMudiadau masnachunewydd a rhai ar raddfa fachMudiadau cymunedol yngyffredinolElusennau sy’n bodolieisoes a darpar elusennausefydlu system rheoli ansawdd 8.1 3 3 3penodi staff 8.3 3 3 3rhoi cynnig ar gynllun masnachupeilot neu gychwyn3.2 yn aml yn beth doeth os yw’n briodol os yw’n briodolRheoli twf y busnessicrhau bod y gymuned yn dal igymryd rhan8.5 3 3 os yw’n briodolcynnwys defnyddwyr yn y drefnllywodraethuos yw’n briodol os yw’n briodol os yw’n briodolsymud oddi wrth grantiau ifenthyciadau7.2 fel y bydd angen fel y bydd angen fel y bydd angenystyried datblygu asedau eiddo 7.3 argymhellir argymhellir argymhellircadw gweithgareddau busnes agweithgareddau elusennol ar wahân6.2 fel y bydd angen hanfodol i elusennau hanfodolymdrin â thensiynau rhwnggweithgareddau cymdeithasol agweithgareddau busnes8.1 bod yn barod i weithredubod yn barod iweithredurhaid osgoi hyncynllunio olyniaeth arweinwyr 8.4 argymhellir argymhellir argymhellir16

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth2: Y camau cyntaf2.1 Pam dechrau masnachu?Mae’r adran hon yn sôn am y llu o fanteision sydd ynghlwm wrth fasnachu er mwyn i grwpiau weld yn glir beth maennhw’n ceisio’i gyflawni. Mae’n rhestru hefyd rai o’r pethau y mae’n anodd i fentrau masnachau eu cyflawni.Beth na all mudiadau sy’n masnachu ei wneud?Mae angen bod yn gall ynglŷn â hyn: Nid masnachu yw’r atebi bopeth. Ers i syniad y fenter gymdeithasol lanio ar yr agendawleidyddol, rydyn ni wedi gorfod wynebu peryglon gorbwysleisioa chamliwio’i manteision posib. Mae’r potensial i fudiadaugwirfoddol gynnal busnesau wedi cael ei gamddehongli’nddybryd, ac mae angen ymwrthod bob tro â honiadaucyfeiliornus fel hyn er mwyn gwarchod pobl ddibrofiad rhaggwneud camgymeriadau niweidiol. Er bod rhai’n llwyddo, dymarai o’r pethau nad yw grwpiau cymunedol ac elusennau fel rheolyn dda am eu gwneud:• creu swyddi cynaliadwy mewn ardaloedd di-fraint: Anamly bydd masnachu yn y trydydd sector yn creu nifer fawr oswyddi cynaliadwy, yn enwedig os yw’r grwpiau cymunedolyn gweithio mewn ardaloedd di-fraint. Pan lwyddir i greuswyddi parhaol, dylai hynny fod yn achos dathlu, ac fe ddylaifod yn fwy na dim ond rhoi tic fel mater o drefn ar adroddiadmonitro. Y rheswm dros hyn yw bod swyddi’n mynd a dod ynsgil grantiau ac amgylchiadau’r farchnad, fel sy’n wir hefyd amfentrau traddodiadol mewn ardaloedd di-fraint.• creu swyddi â chyflogau da: Mae’r gwaith yn aml yn waithar gyflog isel, a dyma’r union beth y dylen ni ei ddisgwyl panfydd swyddi’n cael eu creu mewn ardaloedd ymylol ac mewnmannau lle mae’r cyfleoedd economaidd yn brin.17

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• disodli swyddi sydd wedi’u creu gydag arian grant: Byddllawer o fusnesau traddodiadol yn ei chael hi’n anodd creudigon o incwm i gadw’u gweithwyr eu hunain mewn swyddi.Mae’r syniad y bydd mudiadau gwirfoddol cymharol fach yngallu rhedeg busnesau sy’n gwneud cymaint o elw nes eu bodyn gallu neilltuo arian i ddarparu cyflogau ar gyfer prosiectaucymunedol a chymdeithasol yn afrealistig yn yr amodaueconomaidd presennol. I fudiadau gwirfoddol maint canolig,mae masnachu bob amser yn debygol o fod yn ffrwd incwmychwanegol at eu gweithgareddau eraill.• cynnig atebion sydyn yn y fan a’r lle i broblemau ariannu:Yn sicr, fe all busnesau helpu i gynnal prosiectau cymdeithasola chymunedol sy’n bodoli eisoes, ond fe ddylech chi fod ynofnadwy o ofalus wrth geisio rhagweld pa bryd y gwelwch chi’rbudd hwnnw. Fe all gymryd misoedd lawer i roi cychwyn arfenter ac mae sawl blwyddyn yn debygol o fynd heibio cyn ichiweld elw sylweddol yn sgil y masnachu. (A dweud y gwir, osoes angen help arnoch chi ar frys, mae’n debyg ei bod eisoes ynrhy hwyr i fusnes newydd eich achub chi.)• rhoi ei holl elw i elusen: Os bydd unrhyw fudiad yn rhoi’r hollarian sy’n weddill ganddo i elusen, fydd ganddo ddim byd arôl i’w ailfuddsoddi yn ei weithgareddau busnes ei hun. Fydd yfenter ddim yn gallu tyfu, ac mae’n bosib y bydd yn sefyll yn eihunfan ac yn methu.18

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthPa mor anodd yw cynnal swyddi cymdeithasol? Dylai’r cyfrifiadbras isod ddangos pa mor anodd y gall fod i fenter ddefnyddio’igweithgareddau masnachu i gynnal swyddi mewn prosiectaucymdeithasol a chymunedol.Dywedwch fod mudiad cymunedol llwyddiannus amddefnyddio’i elw i ddisodli grant ar gyfer un swydd â chyflogo £20,000. Mae gwir gost y swydd, gan gynnwys gorbenion,yn debygol o fod yng nghyffiniau £25,000. All y busnes ddimcyfrannu ei elw i gyd – efallai y bydd angen iddo gadw £10,000neu ragor o’i elw blynyddol i’w fuddsoddi yn y busnes yn ydyfodol, rhag ofn y bydd angen diswyddo staff neu rhag ofn ybydd argyfwng yn codi. Felly, bydd angen o leiaf £35,000 arno.Os yw’r elw iach ac annhebygol braidd gymaint â 30%, (sef costgweithredu’r busnes llai gwerth y gwerthiannau, wedi’i rannugan werth y gwerthiannau ac wedi’i luosi â 100), byddai angeni’r fenter sicrhau gwerthiannau gwerth £117,000 neu ragor. Osyw’r elw’n 20%, bydd angen gwerthiannau gwerth £175,000.Fe all hynny olygu masnachu ar lefel sylweddol i fenter fach. Ondmae’r byd go iawn yn tueddu i wneud pethau’n fwy anodd byth:Os oes treth gorfforaeth i’w thalu ar hyn, mae’n amlwg y byddangen gwerthu mwy.• Wedyn, rhaid ystyried y ffactor dynol: beth fydd gan staffy busnes i’w ddweud am lefel eu cyflog nhw os yw’r elwmaen nhw’n ei greu’n cael ei ddefnyddio i gyflogi gweithiwrsydd ddim yn cynhyrchu incwm? Gobeithio y byddan nhw’ngallu gwerthfawrogi’r manteision cymdeithasol. Ond bethos bydd cyflog y swydd newydd yn fwy na’r cyflog maennhw’n ei gael?• Cofiwch hefyd, er ei bod yn hollbwysig anelu at wneud elw,fod llawer o gyrff sy’n masnachu yn y trydydd sector yn ybyd go iawn yn hapus i glirio’u costau ar y dechrau, a fyddennhw ddim yn disgwyl gwneud llawer o elw o gwbl yn eublynyddoedd cyntaf.19

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthGwir fanteision masnachu yn y trydydd sectorMathau o fudd: Ar ôl delio â’r gor-ddweud a’r camargraffiadau, feallwn ni nawr ddechrau bod yn fwy cadarnhaol. Fe all masnachufod o fantais enfawr mewn gwirionedd. Ond mae angen ichifod yn glir pam rydych chi’n gwneud hyn. Mae’n bosib rhannu’rmanteision yn ddau brif fath:• effaith uniongyrchol y masnachu ei hun, megis gofalu amyr henoed neu bobl anabl drwy gynnal canolfan ddydd nadoes neb arall yn barod i’w darparu• manteision anuniongyrchol y masnachu, megis creugweithgarwch economaidd a swyddi newydd, ni waeth pafath o fusnes sydd dan sylw.Manteision cymdeithasol uniongyrchol:• Gwasanaethau nad yw’r sector cyhoeddus yn eu darparu:Wnaeth mudiadau gwirfoddol ddim manteisio cymaint agyr oedd pobl wedi’i ddisgwyl ar y cyfle i ddarparu gofalcymdeithasol pan ddechreuodd y sector preifat ymwneud llawermwy â gofal i’r henoed yn yr 1990au. Ond, pan fyddan nhw’ngwneud hynny, maen nhw’n honni’n aml eu bod yn gwneud ygwaith hwn oherwydd eu bod nhw’n credu eu bod yn darparugwell gwasanaethau nag y mae’r sector preifat (gyda’r nod owneud elw) ac awdurdodau cyhoeddus (a’u gorbenion yn aml ynuwch ac efallai wedi’u lled guddio).• Adeiladau a gwasanaethau sydd wedi’u datganoli gany sector cyhoeddus: Mae polisïau’r llywodraeth, pwysaueconomaidd a thoriadau ar wario cyhoeddus yn annogawdurdodau lleol i drosglwyddo gwaith darparu rhaigwasanaethau i grwpiau yn y gymuned. Mae canolfannaucymunedol ar flaen y gad yn hyn o beth. Mae’n amlwg ynhollbwysig i grwpiau sy’n ysgwyddo’r cyfrifoldeb am adeiladaucymunedol gael:− cynllun busnes sy’n dangos sut mae modd eu cynnal mewnffordd gynaliadwy, neu− gontract cadarn gyda’r awdurdod (a chynllun busnes yn gefniddo) ar gyfer darparu’r gwasanaeth, sydd o leiaf yn talucostau’r diffyg blynyddol• Cynnal gwasanaethau hollbwysig: Nid yw’n beth anghyffredini grwpiau cymunedol gamu i’r bwlch ac ysgwyddo gwaithdarparu gwasanaethau mewn ardaloedd gwledig (ac weithiaumewn ardaloedd trefol sy’n wynebu anfanteision difrifol) -ardaloedd nad yw cwmnïau preifat yn eu gweld yn hyfyw rhagor– mae hyn yn cynnwys siopau, swyddfeydd post a thafarndai.20

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Gwneud adeiladau a gwasanaethau cymunedol yngynaliadwy: Lle bydd adeiladau eisoes yn eiddo i gyrffcymunedol neu elusennau, mae’n dod yn fwyfwy pwysig eucynnal fel busnesau er mwyn gwneud iawn am grantiau sy’ndiflannu ac er mwyn talu costau gweithredu cynyddol.− Efallai y bydd angen i ganolfannau cymunedol a neuaddaupentref ymwneud llawer mwy â’u cymdogaeth leol er mwynymateb i ofynion defnyddwyr sy’n talu rhent a’u sbarduno iffurfio mudiadau newydd i ddefnyddwyr.− Efallai y bydd angen i gyfleusterau chwaraeon a hamddenfentro mwy er mwyn darparu amrywiaeth ehangach oweithgareddau a denu mwy o ddefnyddwyr.− Ffordd arall o gynnal adeiladau cymunedol fel busnesauyw rhoi lle i denantiaid parhaol sy’n talu rhent a’r rheini’ncynnig gwasanaethau sy’n hanfodol i’r gymuned – enghraifftglasurol o hyn yw symud swyddfa bost leol sydd wedi cau ineuadd y pentref.• Hyfforddiant ffurfiol: Dechreuodd mudiadau cymunedol acelusennau ddarparu hyfforddiant gan ei weld yn wasanaeth ygellid ei farchnata’n eang (a hynny’n aml dan gontract gydachyrff addysgu, asiantaethau hyfforddi preifat neu awdurdodaulleol) cyn belled yn ôl ag yn yr 1980au. Mae hyfforddi’n gallubod yn fusnes sy’n gwneud elw, ond erbyn hyn, mae’n faescystadleuol iawn.• Gweithle dan reolaeth i feithrin datblygu economaidd:Mae gweithleoedd dan reolaeth ac unedau meithrin, sy’ndarparu amgylchedd gwarchodol ar gyfer meithrin busnesaunewydd, wedi bod yn rhan bwysig o fasnachu cymunedol yn yDeyrnas Unedig. Ond hyd yn hyn, dydy mudiadau cymunedolyng Nghymru ddim wedi ymwneud cymaint â meddu achynnal y math hwn o ased er bod esiamplau nodedig megisYmddiriedolaeth Datblygu Gorseinon, sy’n rheoli Pentre MenterEnterprise Village, ar brydles o 3M.• Prosiectau amgylcheddol a thechnoleg amgen: Mae rhaimudiadau yn y trydydd sector yn straffaglu i gael troedleymhlith y busnesau ‘gwyrdd’ newydd oherwydd bod angeniddynt weithredu ar raddfa fach a chystadlu â chwmnïau’r sectorpreifat (neu sefydlu partneriaethau cydariannu cymhleth ânhw). Efallai fod cymhelliant arloesol ar waith i leihau gwastraff,i arbed ynni neu ddod o hyd i ddewisiadau amgen sy’n gwneudllai o niwed i’r amgylchedd. Ond mae tystiolaeth gynyddol ygall cynlluniau cynhyrchu pŵer fod yn ffordd o wneud digon oelw i noddi prosiectau yn y gymuned.21

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthManteision anuniongyrchol masnachu yn y trydydd sector: Maellawer o ffyrdd eraill i fentrau fasnachu at ‘bwrpas cymdeithasol’.Dyma ambell un:• Codi arian at bwrpasau elusennol craidd: Fel mudiadaucymunedol lleol, mae elusennau o bob maint sydd â phwrpasaua buddiolwyr mwy penodol yn cael eu gorfodi fwyfwy iymwneud â gweithgareddau masnachol. Maen nhw’n gwneudhynny fel hyn:− Cystadlu am gontractau i ddarparu gwasanaethau ar gyfer ybobl maen nhw’n ceisio’u helpu.− Cadw siopau elusen sy’n gwerthu nwyddau a gyfrennir ganbobl, dyma’r enghreifftiau mwyaf amlwg a chyfarwydd ofasnachu a’u nod yw darparu arian yn uniongyrchol ar gyfergweithgareddau elusennol. Mae ganddyn nhw fantais ynaml oherwydd bod y cyhoedd yn awyddus i gefnogi euhamcanion elusennol.− Gweithgareddau masnachu sy’n gysylltiedig â’u heiddo –siopau amgueddfa, caffis a bwytai eiddo’r YmddiriedolaethGenedlaethol er enghraifft.• Cronfeydd i gefnogi prosiectau cymunedol a chymdeithasol:Erbyn hyn, y ffaith bod mudiadau cymunedol yn wynebunewidiadau o ran cael eu hariannu drwy grantiau yw’rcymhelliant mwyaf iddyn nhw fasnachu. Nid yr elw sy’ncael yr effaith fwyaf yn y cyfnod cychwynnol, ond y gallu’nsyml i ddenu incwm ychwanegol. Gall busnesau mentraucymdeithasol eithaf ymylol hyd yn oed sy’n cael eu cynnal ochryn ochr â’r brif fenter gymunedol neu’r brif elusen, gyfrannuarian yn uniongyrchol drwy:− dalu rhent a rhannu adeiladau sy’n cael eu tanddefnyddio− rhannu costau ar y cyd megis cost cynnal a chadw adeilad− talu am gostau offer, gwasanaethau TG a chontractau cynnal achadw, neu fe allan nhw rannu’r costau hynny− darparu staff ychwanegol i gynnig gwasanaethau ar y cydac yn rhatach – gwasanaeth gofalwr, glanhau, cadw llyfraucownt, gwasanaethau’r gyflogres, gweinyddiaeth gyffredinoler enghraifft22

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Gwneud elusennau a grwpiau cymunedol yn fwy effeithiol:Gall masnachu gael effaith enfawr ar effeithiolrwydd y priffudiad drwy− gyflwyno arferion rheoli busnes mwy trefnus drwyddi draw− ehangu amrywiaeth y sgiliau rheoli arbenigol sydd ar gael;gall un swydd rheoli newydd yn unig gynnig llu o dalentaunewydd, a hynny’n aml mewn meysydd megis rheoli busnes aphersonél, a chyllid− sicrhau bod mwy o hyblygrwydd ymhlith y staff ar bob lefel, ahynny dim ond drwy ddarparu mwy o bobl− gwella technoleg ac adnoddau eraill – ee, drwy ddarparuoffer newydd i’w rannu• Creu swyddi: Bydd prosiectau’r farchnad lafur drosiannol,cwmnïau cymdeithasol ac ambell fusnes cymunedol yn cael eusefydlu’n llwyr neu’n bennaf er mwyn creu swyddi a chyfleoeddhyfforddi i bobl ddi-waith.• Hyfforddiant anffurfiol a datblygiad personol: Anaml y byddmudiadau sy’n masnachu’n gweld gwella sgiliau a meithrinhyder yn brif gymhelliant wrth iddynt greu gwaith gwirfoddola chyfleoedd anffurfiol i gael hyfforddiant. Ond, dyma un ogynhyrchion mwyaf cyffredin, uniongyrchol ac effeithiol 30mlynedd o ddatblygu cymunedol, a hynny mewn cymunedaudi-fraint ac ymhlith elusennau sy’n diwallu anghenion grwpiauo bobl ddi-fraint. Ymhell o fod yn ail orau, y math hwn ohyfforddiant yn aml yw’r unig floc adeiladu ymarferol i bobl ymae diweithdra ac ynysu cymdeithasol yn difetha’u bywydau,problemau y mae cynlluniau prif ffrwd y llywodraeth wedi methumynd i’r afael â nhw. Bydd y buddiolwyr yn aml yn cynnwys:− pobl ifanc ddi-waith− oedolion sydd wedi colli eu gwaith− menywod sy’n dychwelyd i’r farchnad lafur− pobl ddi-waith o leiafrifoedd ethnig− pobl ag anableddau dysgu ac anableddau corfforol− pobl â phroblemau iechyd meddwl23

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Adeiladau’n asedau er mwyn creu sicrwydd tymor hir: Maebod yn berchen ar adeiladau i’w defnyddio’n weithleoedd danreolaeth yn cael ei gydnabod bellach gan lywodraeth y DeyrnasUnedig a Chymdeithas yr Ymddiriedolaethau Datblygu yn gyfrwngo bwys er mwyn creu mudiadau adfywio cymunedau cynaliadwy.Gweler adran 7.3. Mae risg ynghlwm wrth unrhyw adeilad sy’nased (o ran ei gynnal a’i gadw a’i fforddiadwyedd). Ond, fe allannhw hefyd gynnig llu o fanteision sy’n cyfrannu at gynaliadwyedda rhyddid eu perchnogion. Bydd y rhan fwyaf o elusennau agrwpiau cymunedol yn ei chael hi’n anodd dychmygu hyn:− incwm rhent rheolaidd gan denantiaid, y gellir defnyddiorhywfaint ohono i gefnogi gweithgareddau cymdeithasol acelusennol− hyblygrwydd a lle ar gyfer busnesau a phrosiectaucymdeithasol newydd wrth iddynt gael eu datblygu− ymdeimlad o annibyniaeth oddi ar gyrff cyhoeddus a chyrffsy’n rhoi grantiauMasnachu gan gymunedau budd: Mae ethos cydweithredolcynhenid y trydydd sector yn golygu ei fod yn denu mentraubusnes gan bobl sy’n rhannu’r un buddiannau yn hytrach nachan gymuned sy’n rhannu’r un ardal ddaearyddol. Dymaambell enghraifft: cyhoeddi, drama ac adloniant, mentraucydweithredol sy’n marchnata crefftau, cynlluniau amgylcheddol,garddwriaeth ac (am gyfnod byr mewn enghraifft unigryw yn yrAlban) amaturiaid ym maes rhagolygon y tywydd. Mae’r mentraumasnachol sy’n cael eu creu yn sgil cydweithredu’n rhyfeddol oamrywiol. Mae’r budd cymdeithasol ehangach yn aml yn amlwghyd yn oed pan nad hynny yw’r prif gymhelliant, er enghraifft:• bydd mentrau cydweithredol sy’n cynnwys cyhoeddwyrac actorion yn meithrin dealltwriaeth neu gyfranogaethddiwylliannol yn lleol neu ymhlith y gymuned• bydd ffermwyr yn dod at ei gilydd i werthu eu cynnyrch ermwyn gwneud elw personol, ond drwy wneud hynny, maennhw’n helpu i gynnal cymunedau gwledig a’u cadw’n fyw− ased cyfalaf y gellir ei ddefnyddio i fenthyca arian ar gyferdatblygiadau cyfalaf yn y dyfodol− (weithiau) ased y gellir ei werthu er mwyn sicrhau incwmsylweddol24

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthAmbell enghraifft o fasnachu yn y trydydd sectorGwasanaethau nad yw’r sector cyhoeddus yn eu darparu:Dyma ambell un:• Cyfleusterau i’r henoed: Bydd rhai cartrefi gofal yn cael eucynnal gan elusennau, ac mae prosiectau arloesol eraill wedicael eu datblygu i ddarparu cyfleusterau gofal dydd i’r henoed(ee, prosiect Tŷ Deva Partneriaeth Parc Caia yn Wrecsam). Daw’rincwm o fwy nag un ffynhonnell, o ffioedd a thaliadau preifat, aco gontractau gydag awdurdodau lleol.• Prosiectau i bobl anabl: Mae adrannau gwasanaethaucymdeithasol cynghorau wedi bod yn hapus yn aml i roicontractau i ymddiriedolaethau datblygu a grwpiau elusennol achymunedol eraill i ddarparu prosiectau sy’n cynnig cyfleoeddcymdeithasol a chyfleoedd gwaith i bobl ag anableddaucorfforol ac anableddau dysgu.• Gofal plant: Ychydig flynyddoedd yn ôl, roedd rhai grwpiaucymunedol yn datblygu meithrinfeydd i blant dan oedran ysgol.Mae’r farchnad wedi dirywio ers i ysgolion ddechrau darparumeithrinfeydd i blant tair a phedair oed, ac mae’r trydydd sectoryn cystadlu â meithrinfeydd preifat. Mae ymdrechion i gynnalclybiau ar ôl ysgol sy’n codi tâl yn wynebu anawsterau felmentrau hunangynhaliol.Gwasanaethau y mae’r sector preifat wedi rhoi’r gorau iddyn nhw:Enghreifftiau clasurol o’r rhain yw siopau pentref a swyddfeyddpost. Mae cynlluniau cludiant gwledig, gorsafoedd petrol athafarndai weithiau’n cael eu gweld yn yr un goleuni.Er enghraifft:• Mae’r gymuned yn Llanbadarn ym Mhowys, a’r pentref mewnman hwylus ar briffordd o’r gogledd i’r de drwy’r canolbarth, yncynnal siop, swyddfa bost a gorsaf betrol ers i fusnes preifat gau.• Dechreuodd Menter Gydweithredol Cymuned Blaengwynfigadw’r siop fwyd leol ym mhentref diarffordd Blaenllynfi yngNghastell-nedd Port Talbot yn yr 1980au pan adawodd y CooperativeWholesale Society y lle’n wag. Mae’r siop yn dal aragor ac yn chwarae rhan bwysig ym mywyd y gymuned.Adloniant a hamdden yn y gymuned:• Institiwt Cwmaman ger Aberdâr yn Rhondda Cynon Taf ywun o’r hen adeiladau cymunedol mwyaf sydd wedi cael eiaddasu i ddarparu campfeydd, sinemâu a theatrau ynghyd âgweithgareddau eraill i gynhyrchu incwm.25

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Mae campfa Ton-mawr 2000 ym mhentref diarffordd Tonmawrger Castell-nedd yn enghraifft anghyffredin o adnodda godwyd at y diben ac a sefydlwyd drwy ddefnyddio ariany Swyddfa Gymreig ddechrau’r 1990au. Defnyddiwyd incwmrhent drwy osod unedau cyffiniol i’w defnyddio’n ffatrïoedd ermwyn ymateb i her sicrhau cynaliadwyedd.Prosiectau amgylcheddol a thechnoleg amgen: Mae mentraullwyddiannus – prosiectau ffermydd gwynt Ecodyfi, gwres biomascymunedol Dinas Mawddwy, cynllun hydro cymunedol Tal-y-bont– yn lledaenu’n gyflym led led Cymru gyda rhai yn creu incwm.Busnes i gefnogi prosiectau cymdeithasol: Roedd GwasgCymuned Cwmbrân, a oedd ar waith rhwng 1974 ac 1989, yndangos sut yr oedd modd cynnal gweithgareddau elusennoldrwy ddarparu hyfforddiant cymunedol llwyddiannus. Roedd yncynnal amrywiaeth o brosiectau hyfforddi, datblygu cymunedola gwirfoddoli, yn ogystal â phapur newydd i’r gymuned amflynyddoedd lawer, ac yn defnyddio busnes argraffu, cyhoeddillyfrau a siop lyfrau a oedd yn gwneud elw i gefnogi’r prosiectauhynny. Methodd yn y pen draw, fel sy’n aml yn digwydd,oherwydd bod y busnes yn cael ei reoli’n wael yn hytrach nagoherwydd bod ei gweithgareddau yn y gymuned o dan bwysau.Busnesau â’r nod o greu swyddi: Dyma ambell enghraifftnodweddiadol: canolfannau galw, tirlunio a chwmnïau diogelwchar stadau tai a stadau diwydiannol, lle mae’n bosib creu nifergymharol fawr o swyddi nad oes angen sgiliau neu fawr o sgiliauar eu cyfer. Prif broblem rhai o’r rhain yw ei bod mor hawddi gystadleuwyr sy’n gweithio yn yr economi ddu neu ar ffinyr economi honno bennu cyfraddau is na phrisiau contractauprosiectau cymunedol sy’n cael eu rheoli’n fwy ffurfiol.Codi arian ar gyfer elusen: Mae’r siopau darbodus a siopaunwyddau ail-law a gedwir gan fudiadau megis MIND, Barnardos,Sefydliad Dewi Sant a llu o rai eraill yn olygfa gyffredin ar y strydfawr. Mae’r elusen ganser Gymreig Tenovus yn cynhyrchu dros 60y cant o’i incwm o £7.5 miliwn drwy fasnachu.Hyfforddiant: Mae Gweithdy Dove a chanolfan Hyfforddi Glynnedd,y ddau ohonynt mewn rhannau diarffordd o Gastell-neddPort Talbot, yn enghreifftiau o fentrau cymunedol sydd wedi creubusnes llwyddiannus drwy ddarparu hyfforddiant. Fel mentrauhyfforddi eraill, mae Dove yn darparu meithrinfa ddydd hefyd.26

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthDefnyddio asedau eiddo i ddatblygu adnoddau cymunedol:• Prosiect menter gymdeithasol a gostiodd £7m yn yr harbwr yngNghaernarfon yw Galeri ac mae’n cynnig gweithle a chanolfan argyfer y celfyddydau ac adloniant. Cyn datblygu’r fenter gymdeithasolflaengar hon, a chodi adeilad yn arbennig at y diben, bu’r cwmni’ngweithio’n ddiflino am dros 10 mlynedd yn prynu ac yn ailddatblygusiopau a swyddfeydd yng Nghaernarfon at ddefnydd masnachol, acwedyn, daeth y fenter enfawr o adeiladu’r Galeri ei hun. Y prosiectgwych hwn yw’r ateb pendant i’r llu o amheuwyr sy’n dal hebeu hargyhoeddi mai datblygu asedau yw’r ffordd iawn i fentraucymdeithasol ddatblygu.• Sefydlwyd Ymddiriedolaeth Datblygu Westway yn 1971 i ddatblygu23 erw o dir o dan yr M4 yn Kensington a Chelsea. Drwy ddatblygutir ac adeiladau’n ddoeth, llwyddwyd i greu adnodd sy’n eiddoi’r gymuned a hwnnw’n cynnwys gweithle a chyfleusterau argyfer chwaraeon, y celfyddydau ac addysg. Erbyn hyn, hi ywymddiriedolaeth datblygu gyfoethocaf y Deyrnas Unedig.• Mae Partneriaeth Gymunedol Dyffryn Dyfrdwy yng Nghefn Mawr,Wrecsam, wedi dechrau prynu a lesio, adnewyddu a gosod eiddo ermwyn adfywio’r pentref, pentref a fu unwaith yn ferw o ddiwydiant.27

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth2.2 O’r dechrau’n degOs ydych chi am fod yn rhan o fudiad sy’n masnachu’n llwyddiannus yn y trydydd sector, bydd angen i chi gadw’ch golwgar y nod, a bod yn benderfynol, yn gadarn ac yn ddyfeisgar. Does dim modd i’r canllawiau hyn ddweud popeth wrthychchi y mae angen ichi ei wybod. Chi a’ch cydweithwyr o reidrwydd fydd arbenigwyr eich busnes chi. Ond, gadewch inniddechrau drwy sôn am y pethau y mae angen ichi feddwl amdanyn nhw a’r pethau y mae angen ichi ochel rhagddyn nhw.Cyn ichi ddechrauPwyntiau i’w cofio ...• yw ‘menter gymdeithasol’ neu fasnachu cymunedol, nidstrwythur clir a phendant ar gyfer math penodol o fudiad.• Gall mudiadau sy’n masnachu wneud unrhyw beth fwy neulai. Chi piau’r dychymyg a’r creadigrwydd. Yr unig beth y gally canllawiau hyn ei wneud yw eich helpu i drafod yr hyn mae’nei olygu.• Bydd angen amser – cyhyd â blwyddyn efallai.• Does ‘na ddim llwybr cam wrth gam y bydd pob menternewydd yn ei ddilyn. Meddyliwch amdani fel hyn. Nid yngymaint dilyn map ffordd y byddwch chi ond yn hytrach,byddwch chi’n closio at syniad gan ddefnyddio un o fapiaulloeren Google.• Bydd y llwybr a ddilynwch chi’n dibynnu llawer ar eich mancychwyn ac i ble rydych chi’n bwriadu mynd – felly, fe ddylechchi ochel rhag modelu’ch proses cynllunio’n fanwl ar yr hyn maemudiad gwirfoddol arall wedi’i wneud.• Fe ddewch chi ar draws rhwystrau a siomedigaethau ar y ffordd.Mae hynny’n anochel, felly byddwch yn barod i weithio o’ucwmpas.• Os ydych chi’n dechrau o’r dechrau’n deg, bydd y broses ynamlwg yn fwy anodd nag os ydych chi’n datblygu mudiadsydd eisoes wedi cael ei draed dano. Peidiwch â disgwyl gweldcanlyniadau ar unwaith.28

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthCeisiwch gael ychydig o wybodaeth sylfaenol:• Bydd angen ichi gael gwybod rhagor am fasnachu yn ytrydydd sector.− Llwythwch ddeunyddiau i lawr oddi ar wefannau priodol; a’urhannu gyda’ch grŵp.− Ewch i weld dau neu dri o brosiectau yn eich ardal – fe allgweld beth mae pobl eraill yn ei wneud eich ysbrydoli drwyroi syniadau (hollol wahanol) ichi am yr hyn y gallech chi eiwneud.− Ymunwch â rhwydweithiau a siaradwch â chyrff ambarélam eich cynlluniau. Fe all eu gwefannau fod yn ffynonellaugwybodaeth gwych, a does dim byd yn well na siarad âphobl sydd eisoes wedi gwneud yr hyn rydych chi’n bwriadu’iwneud.− Mae’n bosib y bydd rhywfaint o’r wybodaeth gewch chi’ncroesddweud ei gilydd. Heriwch unrhyw gyngor dryslyd agofynnwch am ail neu drydedd farn.• Trafodwch y syniad yn anffurfiol gyda’ch cydweithwyr a phoblo’r un fryd. Ceisiwch benderfynu:− beth rydych chi’n awyddus i’w gyflawni a sut y gall masnachufod o help i wneud hynny− pwy arall y gallwch chi ddibynnu arnyn nhw i gefnogi’chcynlluniau− pwy arall y mae’n rhaid ichi eu cynnwys o’r cychwyn− pa adnoddau y bydd eu hangen arnoch chi i ddechraucynllunio – man cyfarfod, ffordd o gyfathrebu, adnoddau argyfer ymweliadau− pa sgiliau y bydd eu hangen arnoch chi yn eich grŵp− pwy allai geisio’ch atal neu’ch perswadio i beidio â bwrw‘mlaen, oes ganddyn nhw bwynt, pam y dylech chi fwrw‘mlaen, sut y gallwch chi osgoi cael eich taro oddi ar eich echel− pa gyrff neu unigolion allanol a allai helpu• Astudiwch y canllawiau hyn.29

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Byddwch yn glir ynglŷn â lle mae’ch man cychwyn. Efallai fodhyn yn amlwg ond mae’n gwneud gwahaniaeth enfawr, adibynnu:− a ydych chi’n gweithio gyda chorff gwirfoddol sy’n bodolieisoes a bod hwnnw am ddechrau masnachu (ac nad oes dimyn ei rwystro rhag gwneud hynny), ynteu− a ydych chi’n gweithio gyda chorff sy’n bodoli eisoessy’n bwriadu sefydlu mudiad newydd i ymgymryd âgweithgareddau masnachu, ynteu− a ydych chi’n dechrau o’r dechrau’n deg.• Paratowch gynllun ar gyfer eich camau nesafTri chwestiwn sylfaenolTri pheth sylfaenol i’w hystyried: Dydy dechrau masnachu ddimyn dilyn proses cam wrth gam yn dwt. Bydd llawer o’r tasgausy’n cael eu disgrifio yma’n gorgyffwrdd â’i gilydd. Bydd angenichi ddod yn ôl at ambell gam o bryd i’w gilydd, droeon efallai,er mwyn sicrhau eu bod yn iawn neu er mwyn gwneud eichcynlluniau’n fwy clir ac yn fwy penodol. Yn fwy na dim, byddangen ichi benderfynu ynglŷn â thri pheth cwbl sylfaenol:• Beth fydd y busnes –− pam fod angen y fenter?− beth fydd y ‘pwrpas cymdeithasol’?− beth wnewch chi i ennill arian?− wnaiff unrhyw un dalu ichi? Faint?− faint y bydd yn ei gostio i’w gynnal?• Pwy fydd yn ymwneud â’r peth –− pwy sy’n mynd i arwain er mwyn rhoi cychwyn ar bethau?− oes angen cefnogaeth y gymuned arnoch chi?− pwy fydd yn ffurfio’r grŵp sy’n cynllunio’r busnes?− oes angen ichi gynnwys partneriaid eraill?− pwy arall y mae angen ichi ymgynghori â nhw?− i bwy y byddwch chi’n gofyn am gyngor?− sut wnewch chi ffurfio bwrdd?30

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Pa fath o drefniadaeth fyddwch chi’n ei defnyddio –− sut y cewch chi wybod am yr opsiynau?− ydych chi’n dechrau gydag unrhyw fath o grŵpcyfansoddiadol? (os nad ydych, sefydlwch un nawr)− wnewch chi ddefnyddio elusen gofrestredig?− fydd angen cwmni masnachu ar wahân arnoch chi?− pa bryd y bydd angen ffurfio unrhyw gwmnïau newydd?Pennu’r blaenoriaethau: Bydd llawer o bobl yn boddi’n fuan ynbroses wrth boeni am eu strwythur cyfansoddiadol. A dweud ygwir, does dim pwynt poeni am gwmnïau a statws elusennol cynichi benderfynu beth fydd eich busnes. Ac mae’n anodd gwneudhyn heb ichi o leiaf ddechrau dod â grŵp o bobl at ei gilydd i’chhelpu i gynllunio’r fenter neu ymgynghori â chyrff eraill ynglŷnâ’ch cynlluniau.31

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth2.3 Cynnwys y gymunedCafodd grŵp bychan o bobl yng nghymoedd y de syniad da, sef, creu menter gymdeithasol i ehangu twristiaeth. Roeddennhw’n argyhoeddedig bod angen y busnes, ond roedd ofn arnyn nhw y byddai’r bobl a oedd yn gyfrifol am ddatblygutwristiaeth yn yr ardal yn ceisio’u hatal nhw. Felly, er i weithwyr cymorth geisio’u hannog i fwrw ‘mlaen, roedden nhw’ngyndyn o sôn yn gyhoeddus am eu cynllun menter ac yn gyndyn o ymgynghori â phobl eraill yn ei gylch. Ar ôl llawer ogynllunio ond ychydig iawn o weithredu, fe gawson nhw ar ddeall fod prosiect adfywio lleol arall yn bwriadu bwrw ‘mlaenâ syniad masnachu tebyg hebddyn nhw. Fe gawson nhw eu cau allan o’r prosiect, fel yr oedden nhw wedi’i ofni yn y llecyntaf - nid oherwydd eu bod nhw wedi ymgynghori â’r gymuned, ond oherwydd nad oedden nhw wedi gwneud hynny.Pam cynnwys y gymuned?Pan fydd hynny’n ddefnyddiol• Bydd y rhan fwyaf o fentrau’n elwa o gael cefnogaeth y gymunedneu’r cyhoedd, os mai dim ond er mwyn sicrhau eu bod nhw’ngallu denu cwsmeriaid. I lawer, mae’n gwbl hanfodol.• Hyd yn oed os ydych chi’n hyrwyddo prosiect â chylch gwaithcul, a bod y budd cymdeithasol yn niwlog braidd ac nad oesdim cysylltiad lleol penodol (fel sy’n wir am rai elusennauarbenigol), fe ddylech chi ddal i ystyried manteision posibymgynghori â’r cyhoedd neu gynnwys pobl o’r tu allan yngynghorwyr ac yn gyfarwyddwyr.• Peidiwch â cheisio cadw’r rheolaeth i gyd yn eich dwylo chi’chhunain. Os ydych yn bwriadu ymgynghori o gwbl, gwnewchhynny ar y cychwyn pan fydd dal cyfle ichi gynnwys syniadauclyfar, dychmygus ac arloesol yn eich cynlluniau.Y manteision: ‘Cynnwys pobl’ yn y cyd-destun hwn yw sicrhaubod pobl sydd â diddordeb yn y gweithgareddau rydych chi’n eucynnig neu’r budd cymdeithasol rydych chi’n gobeithio’i gyflawniyn cyfrannu eu barn, eu syniadau, eu gwybodaeth, eu sgiliauneu’n rhoi help ymarferol i chi gynllunio a sefydlu’r fenter Gallcynnwys y gymuned:32

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• roi tystiolaeth ichi ei bod yn eich cefnogi ac yn ymwneud â’rfenter, a bydd y rhan fwyaf o noddwyr yn mynnu gweld hyn• rhoi gwybodaeth leol neu arbenigol ichi am y farchnad ar gyfereich busnes• rhoi gwybodaeth ichi am yr anghenion rydych chi’n ceisio’udiwallu; a thystiolaeth i noddwyr eich bod wedi ymchwilio i’ranghenion hynny• rhoi aelodau cyntaf eich bwrdd ichi• rhoi cronfa o bobl ichi a allai fod yn aelodau o’ch bwrdd yn ydyfodol wrth i gyfarwyddwyr newid• rhoi cyfleoedd ichi recriwtio gwirfoddolwyr eraill• darparu cefnogwyr i’ch helpu i gyflwyno’ch achos ac agordrysau• rhoi cysylltiadau busnes ichi• rhoi gwybodaeth a sgiliau arbenigol ichi gynnal y busnes• rhoi llwybr parod ichi at help proffesiynol (a hwnnw weithiau argael am ddim)• rhoi ymdeimlad amlwg a dilys o bwrpas ichi i’ch cymell• rhoi dilysrwydd i’ch ymdrechion• rhoi adborth ichi: rhoi ffordd ichi o fesur eich dylanwad,ac ymchwil barhaus i’r farchnad, a hynny am ddim• rhoi rhywfaint o warchodaeth ichi os bydd anghytuno mewnoldifrifolCysylltu â’r cyhoedd: cynnal cyfarfodyddcymunedolY nodau: Bydd y gwaith yn dechrau go iawn gyda’r cyfarfodyddcynllunio neu’r ymgynghori ffurfiol cyntaf. Nod y rhain yw:• rhannu eich syniadau â’r trigolion, â mudiadau lleol, â darpargefnogwyr a phobl eraill sydd â diddordeb yn eich cynlluniau.• clywed barn pobl a’u cael i leisio’u cefnogaeth• sicrhau bod pobl a chyrff sydd â diddordeb yn eich cynlluniau’ncael y wybodaeth ddiweddaraf• diffinio’r ardal ddaearyddol y bydd y prosiect yn ei gwasanaethu• canfod neu gadarnhau beth yw anghenion y gymuned neufuddiolwyr eraill, a sut y gall y fenter helpu• canfod ffynonellau cymorth ac arian posib33

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• dechrau ffurfio grŵp llywio eang ei sylfaen ar gyfer y prosiect ihelpu gyda gwaith cynllunio a datblygu’r fenterDod â phobl at ei gilydd – ambell awgrym: Gall wynebu’rcyhoedd fod yn beth poenus. Ond nid dyma’r adeg ichi fod ynswil neu’n amddiffynnol.• Gwahoddwch unigolion a mudiadau penodol i ‘gyfarfodagored’. Mae’n bosib y bydd ‘cyfarfod cyhoeddus’ llawn ynanodd ymdrin ag ef ac na fydd yn arbennig o gynhyrchiol.• Dosbarthwch y gwahoddiadau’n eang gan awgrymu bod poblyn eu rhannu i’w ffrindiau ac i gydweithwyr eraill.• Targedwch unigolion yn ogystal â swyddogion a chynrychiolwyrmudiadau’r gymuned leol a chyrff cyhoeddus.• Gwahoddwch wrthwynebwyr posib hefyd. Fe allan nhw’chhelpu i weld pa anawsterau y byddwch chi’n eu hwynebu, acwrth eu cau nhw allan, yr unig beth y byddwch chi’n ei wneudyw rhoi bwledi iddyn nhw.• Gofynnwch i bawb sy’n bresennol roi eu henwau a’umanylion – e-bost, ffôn a chyfeiriad. Cadwch gronfa ddatasyml o’ch cysylltiadau.• Anfonwch nodiadau adborth o bob cyfarfod at bawb ar eichrhestr, gan gynnwys y rhai nad oedden nhw’n bresennol.Gallai’r agenda ar gyfer yr ychydig gyfarfodydd cyntaf gynnwys:• penodi cadeirydd ar gyfer y cyfarfod• cyflwyniad byr am fentrau cymdeithasol• siaradwr o brosiect masnachu arall• trafodaeth ynglŷn â pham mae angen prosiect a pha fanteisioncymdeithasol a allai ddeillio ohono (bydd angen i gyrff newyddroi tystiolaeth yn ddiweddarach fod angen eu menter)• yr help a’r arian y bydd eu hangen arnoch chi• y camau nesaf a dyddiad y cyfarfod nesafCynnal y cyfarfodydd cychwyn• Dewiswch gadeirydd da – rhywun sy’n gallu arwain a rheoli’rdrafodaeth agored. Rhybuddiwch rywun ymlaen llaw os oesmodd. (Mae angen gwneud hyn er mwyn sicrhau rheolaethdda, nid er mwyn rhoi’r grym yn nwylo rhywun).34

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Ceisiwch sefydlu’r tir cyffredin− chwiliwch am gonsensws, ond rhowch gydnabyddiaethagored i unrhyw wahaniaethau− ceisiwch gydnabod safbwyntiau negyddol, ond peidiwch âgadael iddyn nhw’ch taflu oddi ar eich echel (bydd pobl sy’ncodi amheuon yn aml yn diflannu’n fuan yn y broses, ondos penderfynan nhw aros gyda chi, fe allan nhw fod o help igadw traed pobl ar y ddaear)• Byddwch yn gadarnhaol ac yn bositif, ond byddwch ynrealistig: Fe all mudiadau sy’n masnachu’n llwyddiannus gaeleffaith ryfeddol. Ond fe all gymryd blynyddoedd i lwyddo.Byddwch yn agored ynglŷn â hyn.• Peidiwch â cheisio penderfynu gormod: Rhannwch syniadaua gadewch i bobl ddweud eu dweud. Ond peidiwch âgwneud penderfyniadau sy’n eich clymu – bydd angenrhagor o wybodaeth arnoch a llawer mwy o waith cynllunio’nddiweddarach.• Daliwch ati: Yr unig benderfyniad hollbwysig y mae angen ichiei wneud yn y cyfarfod cyntaf yw eich bod yn cyfarfod eto’nfuan – ymhen pythefnos neu dair wythnos os oes modd – ermwyn cynnal y momentwm.35

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth2.4 Ffurfio’r grŵp llywioPwrpas y grŵp llywio: Cam cychwynnol pwysig i’r rhan fwyaf o gyrffnewydd yw ffurfio grŵp llywio dros dro. Gwaith y grŵp hwn fyddcynllunio’r fenter masnachu newydd a’i helpu i sefydlu ei bwrdd cyntaf.Mae hyn yn ddefnyddiol, hyd yn oed i gyrff sydd wedi’u sefydlu eisoesac i grwpiau o bobl sydd eisoes wedi ymrwymo’n gadarn i’r fentermasnachu neu rai nad ydyn nhw’n bwriadu cynnwys y gymunedehangach. Mae’n cynnig:• Fforwm hyblyg, agored ar gyfer trafod a chynllunio y gellir ynrhwydd ei agor yn ddiweddarach i gynnwys trigolion lleol,mudiadau sy’n bartneriaid ac eraill.• Fforwm ar gyfer trafod eich cynlluniau ac ymgynghori yn eucylch.• Mudiad sydd ar wahân yn llwyr i unrhyw fudiad cymunedolneu elusennol sy’n bodoli eisoes sy’n hyrwyddo neu’n cefnogi’rfenter newydd i ddechrau’n annibynnol.• Grŵp gorchwyl penodol sy’n gallu rheoli datblygu’r fenter danreolaeth mudiad sy’n bodoli eisoes.• Cyfnod pontio cyn i bobl orfod gwneud ymrwymiad; allwchchi ddim gofyn i bobl ddod yn gyfarwyddwyr cwmni sy’nmasnachu cyn iddyn nhw wybod beth y bydd yn ei wneud neubeth fydd eu cyfrifoldebau, felly’r cyfan rydych chi’n gofyn igefnogwyr ei wneud yw helpu i sefydlu’r prosiect.• Manteision eraill:− mae’n rhoi amser ichi gynllunio ar gyflymder sy’n addas argyfer y bobl sy’n ymwneud â’r prosiect− fe allwch chi adeiladu’r tîm yn raddol drwy weld ymhlemae ‘na fylchau o ran sgiliau a recriwtio unigolion eraill cyn ichisefydlu’r cwmni− fe allwch chi ddefnyddio cyfnod y grŵp llywio i ddechraudatblygu gwybodaeth a sgiliau darpar gyfarwyddwyrFfurfio’r grŵp llywio: Bydd aelodaeth eich grŵp llywio’ndibynnu ar eich man cychwyn. Dylai mudiadau newydd a chyrffcymunedol geisio sicrhau bod yr aelodaeth mor eang ag sy’nbosib. A dibynnu ar eich man cychwyn, efallai y byddwch chiam gynnwys:36

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• cynrychiolwyr o’r mudiad sy’n ‘hyrwyddo’r’ fenter ac yn eichhelpu i roi cychwyn ar bethau• partneriaid mewn mudiadau eraill• rhywun sy’n cynnal mentrau tebyg yn rhywle arall• pobl â sgiliau penodol• unigolion a chynrychiolwyr o grwpiau eraill â diddordebau neunodau tebyg neu’r gymuned yn gyffredinol• gweithwyr cymorth megis staff datblygu cymunedol• darpar ddefnyddwyr eich gwasanaethau• cynghorwyr lleolCyfansoddiad y grŵp llywio: Gall fod o fantais ichi sefydlucyfansoddiad ffurfiol i’r grŵp llywio drwy greu cymdeithasgymunedol syml heb ei chorffori. (Gall eich cyngor gwirfoddolsirol lleol roi cyfansoddiad sylfaenol parod ichi er mwyn sefydlugrŵp â phwyllgor a swyddogion a nifer o reolau sylfaenol.) Dymafanteision hyn:• mae rheolau syml ar gyfer cyfarfodydd ac aelodaeth ac ati’nhelp i gynnal cyfarfodydd yn hwylus ac i osgoi dadleuon• mae cynnal mudiad cymunedol bychan yn hyfforddiant dai aelodau dibrofiad cyn iddyn nhw ysgwyddo cyfrifoldebaucyfarwyddwr• fe all grŵp â chyfansoddiad wneud cais am grantiau bychainar gyfer pethau fel offer swyddfa a chostau cyfarfodydd, neuar gyfer gwaith ymgynghorol sy’n ymwneud ag astudiaethaudichonoldeb a chynlluniau busnesCynnal y momentwm: Ar ôl yr un neu ddau gyfarfod cyntaf, feddylech chi ddechrau mynd ati gyda’ch gilydd i wneud rhywfainto waith cynllunio o ddifrif. Bydd hyn yn help i feithrin tîm sy’nrhannu’r un amcanion a’r un ddealltwriaeth. Bydd angen ichi:• Gynnal cyfarfodydd yn rheolaidd ac yn aml er mwyn sicrhaubod pethau’n symud yn eu blaen – fel rheol, bob pythefnosfydd orau yn ystod y cyfnod hwn, dydy unwaith y mis ddim ynddigon aml.• Cadw’r cyfarfodydd yn agored i bobl newydd, hyd yn oed osoes gennych bwyllgor â chyfansoddiad.• Annog amrywiaeth o bobl i gymryd rhan – mae’r cynlluniogorau’n cael ei wneud gan bobl o amrywiaeth o wahanolgefndiroedd a chanddyn nhw wahanol ddiddordebau.37

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Os bydd pobl allweddol yn absennol, anfonwch wahoddiadaupersonol atyn nhw neu rhowch gynnig ar ddwyn perswâd.• Gwnewch yn siŵr eich bod yn symud ar y cyflymder cywir:− mapiwch y tasgau y mae angen ichi eu gwneud a gosodwchdargedau ichi’ch hunain• Anelwch yn uchel, ond byddwch yn agored ac yn realistig am yranawsterau – bydd cydweithwyr yn cael eu siomi yn y pen drawos byddwch chi’n eu harwain i gredu y gallan nhw gyflawni’ramhosib.− gweithiwch ar gyflymder sy’n gyfforddus i’r rhan fwyaf o bobl− peidiwch â mynd yn rhy gyflym, ond peidiwch ag ailadroddtrafodaethau oherwydd bod rhywun wedi colli cyfarfod− os bydd rhywun yn mynegi rhwystredigaeth, deliwch âhynny’n effeithiol (mae rhywun yn sicr o gwyno nad ydychchi’n bwrw ymlaen yn ddigon cyflym, neu eich bod yn troi’nsiop siarad); felly esboniwch pam mae angen cynllunio a sutmae’r broses yn gweithio mewn mannau eraill− gall symud yn rhy araf lethu ysbryd pobl, felly, os byddpethau’n dechrau llusgo, gofynnwch am gyngor gan rywunsydd wedi gweld y broses cynllunio yn rhywle arall• Gwrandewch ar sylwadau’r rhai sy’n codi amheuon, ondpeidiwch â gadael i’r rheini’ch rhwystro.38

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth2.5 Beth yw pwrpas y masnachu?Peryglon dibynnu ar delepathi: Bydd pobl yn aml yn tybio bod diffinio amcanion budd cymunedol prosiect newydd ynbroses mor syml nes bod modd defnyddio telepathi, hynny yw, heb drafferthu eu trafod â chydweithwyr. O safbwyntymarferol, os tybiwch chi fod pawb yn cytuno â’ch amcanion, yn hwyr neu’n hwyrach, bydd rhywun yn siŵr o gyflwynoamcanion sy’n groes iddyn nhw. Mae hynny’n achosi dryswch a gwrthdaro. Roedd diffiniad un fenter mewn pentrefym Mhowys mor niwlog pan ddechreuodd nes bod y grŵp o ffermwyr a oedd yn rhan ohoni’n credu, â rheswm da, eubod yn rhan o fenter marchnata gydweithredol, ac y bydden nhw’n rhannu’r holl fudd ariannol ymhlith ei gilydd. Roedderaill yn y gymuned yn llai siŵr ynglŷn â sut y byddai’r elw’n cael ei ddefnyddio. Y canlyniad oedd diffyg ymddiriedaeth,cyhuddiadau, methiant trychinebus o ran arweiniad, gwastraffu grant enfawr, a syniad busnes gwych yn chwalu i’rpedwar gwynt.Pwyntiau i’w cofioY ddau bwrpas: Mae mudiadau masnachu mentrau cymdeithasolyn wahanol oherwydd bod ganddyn nhw ddwy brif swyddogaethi’w cyflawni ar yr un pryd – cynnal busnes llwyddiannus a chreurhyw fath o fudd cymdeithasol. Mae angen ichi gynllunio ar gyfery ddau. Ac fe ddylech chi’n sicr wahaniaethu rhyngddyn nhw osydych chi am wneud y ddau beth yn iawn.Camau cyntaf creu cynllun busnes: Yn eich cyfarfodydd cyntaf,bydd angen ichi ddechrau manylu ynglŷn â’r hyn rydych chi’nbwriadu’i wneud a pham. Bydd hyn yn darparu’r deunydd crai ybydd ei angen arnoch chi’n ddiweddarach ar gyfer y dasg fwy, sefcynhyrchu cynllun busnes neu gynllun datblygu (gweler Adran 3).Er mwyn creu cynllun busnes da, bydd angen:• tystiolaeth bod angen y prosiect• tystiolaeth bod modd cyflawni a chynnal y prosiect yn ariannol• pwrpas neu weledigaeth glir ar gyfer y tymor hir• amcanion a nodau y gallwch eu mesur39

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• gweithgareddau busnes (gan gynnwys blaenoriaethau ygallwch chi eu rheoli)• targedau gweithredol ac ariannol y gallwch chi eu monitro a’udefnyddio i fesur cynnyddEgluro’ch syniadau – eich gweledigaeth, eich nodau a’chbusnes: Pan fydd y rhan fwyaf o grwpiau llywio’n dechrau, byddeu syniadau am yr hyn maen nhw am ei wneud yn eithaf niwlogac wedyn byddan nhw’n llwyddo i greu syniad pendant ar y cyddrwy gynllunio a thrafod. Dyma restr o gwestiynau a allai fod ohelp i’ch tywys drwy’r broses:• pam mae angen y fenter?• beth fydd y ‘pwrpas cymdeithasol’?• beth rydych chi am ei newid neu ei gyflawni yn y tymor hir?• beth y gallwch chi ddisgwyl ei gyflawni’n realistig ymhen rhyw3 i 5 mlynedd?• beth wnewch chi i ennill arian?• wnaiff unrhyw un dalu ichi? Faint?• faint y bydd yn ei gostio i’w chynnal?Pam yr holl siarad? Efallai eich bod yn teimlo bod yr atebioni’r cwestiynau uchod yn hollol syml. Ond weithiau, fe all fod ynanodd bod yn benodol neu sicrhau cytundeb yn y grŵp. Helproblemau at y dyfodol fyddwch chi oni fydd gennych chi syniadclir ynglŷn ag i ble rydych chi’n mynd ac onid oes consensws tegynglŷn â hyn ar y dechrau yn y grŵp llywio neu yn y mudiaddrwyddo draw.Byddwch yn glir ynglŷn â’r anghenionOnid yw’r anghenion yn glir eisoes?• Efallai ei bod yn amlwg i chi pam mae angen y gweithgarwchmasnachu rydych chi’n bwriadu’i gynnig. Ond fe all fod ynbwysig ichi ddadansoddi’n ofalus yr anghenion cymunedol neuelusennol rydych chi’n gobeithio’u diwallu er mwyn penderfynupwy fydd yn elwa o’ch menter a sut y byddwch chi’n cynnal yprosiect neu er mwyn perswadio noddwyr i’ch cefnogi.• Ar gyfer mudiadau adfywio megis ymddiriedolaethau datblygu,fe all fod yn ddryslyd a hyd yn oed yn asgwrn cynnen onifyddwch chi’n cydnabod eich bod yn ceisio mynd i’r afael agamrywiaeth o anghenion cymdeithasol ac economaidd ar yr unpryd, ac y gall fod angen ichi flaenoriaethu’r rhain.40

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Fe all ceisio diwallu amrywiaeth o wahanol anghenion fod ynarfer da – mae’n denu mwy o ddarpar aelodau i’r bwrdd, ynogystal â chefnogwyr a noddwyr. Ond gwnewch yn s i bod ŵ rpawb sy’n aelod o’r g r ŵ llywio’n p gwybod ymhle mae’n sefyll.• Ystyriwch yr enghraifft syml o brosiect ailgylchu a fydd yncyflogi pobl ag anableddau dysgu. Ai masnachu er mwyn creuswyddi parhaol i bobl y bydd hwn, i feithrin eu sgiliau a’u hyder,i sicrhau budd i’r amgylchedd, ynteu i sicrhau’r incwm mwyafposibl er mwyn cadw prosiect cymdeithasol gwerth chweil ar eidraed? Ynteu a fydd yn gwneud y pethau hyn i gyd? Heb gaeldarlun clir, fe allai’r busnes ei gael ei hun mewn sefyllfa lle byddganddo’r telerau anghywir ar gontract, trefniadau staffio gwaela bwrdd cyfarwyddwyr amhriodol.Dechreuwch ymgynghori: Mae mwy nag un ffordd o ddogfennuanghenion y bobl rydych chi’n gobeithio’u helpu. Dyma ambellawgrym:• Neilltuwch un cyfarfod o’r grŵp llywio i drafod syniadau’raelodau.• Gallai cynnal cyfarfod ymgynghori agored ehangach â’rgymuned sicrhau mwy o gefnogaeth gan y gymuned honnoac arwain at ganlyniadau mwy dilys (ond gochelwch rhag codidisgwyliadau na fyddwch chi’n gallu eu gwireddu).• Os oes gennych yr adnoddau, ystyriwch gynnal ymarfer‘cynllunio go iawn’ lle bydd trigolion yn cael help i greu modelo’r newidiadau y bydden nhw’n hoffi eu gweld yn eu cymuned.• Mae’n hawdd anghofio am rai grwpiau yn y gymdeithas– efallai y bydd angen ichi gymryd camau arbennig i gaelgwybod beth yw anghenion pobl anabl neu rieni sengl erenghraifft, sy’n ei chael hi’n anodd mynd i gyfarfodydd.• Ceisiwch gael gwybod pa ymchwil sydd wedi’i wneud o’rblaen, gwahoddwch yr ymchwilydd neu’r mudiad sydd wedi’igomisiynu i gyfarfod.• Gall ffigurau’r cyfrifiad a ffigurau iechyd ac ystadegau eraill yllywodraeth roi syniad rhagorol ichi am anghenion cymunedaua grwpiau o bobl – maen nhw ar gael ar y rhyngrwyd gan ySwyddfa Ystadegau Gwladol (www.neighbourhood.statistics.gov.uk) ac mae gan adran polisi neu ddatblygu economaiddeich awdurdod lleol gryn siŵr odebau o ystadegau a allai fod ynddefnyddiol ichi.• Efallai y bydd angen i fudiadau newydd gynnal arolwgcymunedol gan ddefnyddio holiadur (ond peidiwch â dyblygugwaith sydd wedi’i wneud eisoes).41

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Fe allwch chi gyflogi ymchwilydd neu ymgynghorydd i gynnalastudiaeth dichonoldeb neu i ysgrifennu cynllun busnes:casglwch ganlyniadau eich ymgynghoriadau chi’ch hun atei gilydd, ac os ydych chi’n talu iddyn nhw i ymgynghori,gwnewch yn siŵr eu bod yn gofyn am farn y bobl iawn.Byddwch yn realistig ynglŷn ag ‘anghenion’’: Sicrhewch fod ydrafodaeth ynglŷn ag anghenion y gymuned yn gytbwys ac ynrealistig.• Ydych chi’n wrthrychol? Mae’n hawdd tybio beth yw anghenionpobl heb sicrhau bod y ffeithiau’n gywir.• Ydych chi’n cael eich tynnu i ryw gyfeiriad penodol? Mae’nbosib y bydd ymgyrchwyr yn gor-ddweud beth yw angheniongrwpiau penodol o bobl y maen nhw’n eu cefnogi; byddwch ynofalus nad yw hyn yn arwain at safbwynt anghytbwys.• Ydych chi’n camgymryd dymuniadau am anghenion? Er ei bod yngwbl briodol bod pobl yn awyddus i wella ansawdd eu bywyd,fydd noddwyr a chefnogwyr ddim o reidrwydd yn meddwl bodpopeth y maen nhw’n gofyn amdano’n angen go iawn.• Ydy’r nodau rydych chi’n eu gosod yn rhai y mae modd eucyflawni? Ar adeg pan fydd awdurdodau lleol yn dymchwelpyllau nofio, does dim gobaith i drigolion gael canolfanchwaraeon ym mhob pentref. Ond beth am fentrau sy’ndefnyddio adeiladau lleol yn well at ddibenion hamdden, neu’ncludo pobl i leoliadau yn rhywle arall?• Ydych chi’n cymhlethu pethau ormod? Efallai mai’r angen yn symlyw sicrhau bod gweithgareddau cymdeithasol neu elusennolsy’n bodoli eisoes yn fwy cynaliadwy, ac nad yw natur y busnesy byddwch chi’n ei gynnal yn bwysig iawn ar yr amod ei fod yncynhyrchu incwm. Mae hynny’n ‘fenter gymdeithasol’ hefyd.Rhoi eich amcanion cymdeithasol ar glawrDiffinio amcanion budd cymunedol - ambell awgrym:Pan fyddwch chi’n glir ynglŷn â pha anghenion y byddwchchi’n eu diwallu, fe allwch chi ddechrau diffinio’ch ‘amcanioncymdeithasol’ ar ffurf sy’n ddealladwy i’ch grŵp llywio, i’chdarpar gefnogwyr, i’ch prif fudiad ac i’ch cymuned, a’r rheini’namcanion y maen nhw’n gallu eu cefnogi. Oni allwch chi roi hynar glawr, does dim llawer o obaith ichi allu cyfleu’r hyn rydychchi’n ei wneud i bobl eraill. Dyma ambell awgrym.Beth i’w wneud: Ceisiwch lunio rhestr o bob math o fuddcymunedol sy’n berthnasol i’ch menter.42

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthPam? Allwch chi ddim dechrau elusen neu Gwmni BuddCymunedol heb ddweud yn benodol beth rydych chi am iddynnhw’i gyflawni. Synnwyr cyffredin yw trin gweithgarwch mentergymdeithasol yn yr un ffordd.Pryd? Yr adeg orau i ddiffinio’ch amcanion cymdeithasol ywyn nyddiau cynnar eich grŵp llywio. Gallwch ddefnyddio’rdrafodaeth fel ymarfer meithrin tîm y gall pawb gyfrannu ato.Sut?• Byddwch yn drefnus: Neilltuwch amser ar gyfer y drafodaeth.Cadwch nodiadau a dosbarthwch grynodeb wedyn. Trafodwcheich casgliadau’n gryno yn y cyfarfod nesaf i gadarnhau’r hynrydych wedi cytuno arno.• Byddwch yn benodol: Ceisiwch ysgrifennu rhestr hawdd eideall o’r buddion cymdeithasol ac economaidd rydych chi ameu cyflawni.• Byddwch yn realistig: Defnyddiwch yr ymarfer i gytuno ynglŷnâ’r hyn y gallwch ei gyflawni mewn gwirionedd. Gwnewch ynsiŵr nad yw’r amcanion unigol yn groes i’w gilydd.• Peidiwch â drysu rhwng amcanion a ‘datganiad cenhadaeth’:Datganiad cyffredinol yw datganiad cenhadaeth a’i fwriad ywperswadio pobl fod gennych amcanion manwl (hyd yn oed osnad oes).• Byddwch yn gynhwysfawr: Peidiwch â chyfyngu’ch huni ddweud sut y byddwch chi’n defnyddio’r elw. Mae ganlawer o gyrff masnachu amcanion cymdeithasol eang ahyblyg. Rhestrwch nhw i gyd (economaidd, cymdeithasol,amgylcheddol, diwylliannol), gan ddweud sut y byddwch yn eucyflawni (ee, drwy’r gwasanaethau neu’r nwyddau y byddwchyn eu gwerthu, eich arferion cyflogi, eich polisïau amgylcheddolac ati).• Blaenoriaethwch: Rhowch eich amcanion yn nhrefneu blaenoriaeth os gallwch chi. Bydd hyn yn help ichi’nddiweddarach wrth ichi dargedu’ch ymdrechion a’chadnoddau.• Dewiswch pa amcanion sydd yn yr adran gyntaf a pha raisydd yn yr ail adran: Mae angen gwahaniaethu’n glir rhwng ypethau y gallwch ac y byddwch chi’n eu cyflawni o’r cychwyn acamcanion eraill a fyddai’n ddymunol. ee, efallai y gallech chi gaelincwm rhent drwy rentu lle yn eich adeilad ar unwaith, ond maeanelu at greu digon o elw i gyflogi swyddog codi arian yn nodtymor hwy ac yn nod o bosib na fyddwch chi byth yn llwyddo i’wwireddu. Heblaw eich bod chi’n gwahanu’ch amcanion fel hyn,bydd bob tro’n ymddangos ar bapur bod eich busnes cymunedolyn methu.43

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Ceisiwch gael consensws, nid cytundebau wedi’u hysgrifennumewn gwaed: Dylai’r ymarfer fod yn ddisgrifiadol nid ynrhagnodol a dylai egluro eich cyd-bwrpas, yn hytrach na bodyn bolisïau pendant. Does dim ots os oes mân wahaniaethaubarn cyn belled â bod pawb yn cytuno’n gyffredinol ar y prifamcanion.• Cyhoeddwch: Defnyddiwch eich rhestr o amcanion buddcymunedol i roi gwybod i bobl am yr hyn rydych chi’n ei wneud– ar ffurf taflenni, adroddiadau, gwybodaeth i’w rhoi i staff agwirfoddolwyr ac ati.• Adolygwch: Ddylai eich rhestr o amcanion budd cymdeithasolddim aros yn ddigyfnewid am byth. Efallai y bydd syniadauac agweddau newydd yn datblygu’n naturiol, yn enwedigos byddwch chi’n llwyddo. Mae’n bosib y gwelwch chifod rhai eraill yn anymarferol. Felly taflwch nhw i’r bin. Osbyddwch chi’n gwneud unrhyw fath o archwilio cymdeithasolneu adolygiad neu werthusiad blynyddol, dylai diwygio’chamcanion ddod yn rhywbeth sy’n digwydd fel rhan o’r drefn.44

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth2.6 Ddylech chi fod yn cadw busnes, beth bynnag?Pobl heb ddim neu fawr ddim profiad busnes a heb fawr o ddiddordeb mewn gwneud arian fydd yn aml yn dechraugweithgareddau masnachu yn y trydydd sector. Wedyn, byddan nhw’n ceisio rhoi syniadau masnachu gwael ar waithac yn methu deall pam nad yw eu caffi cymunedol yn llwyddo. Mae’r bennod hon yn ymdrin â’r camau cyntaf syml,sef, penderfynu a ydych chi eisiau cadw busnes mewn gwirionedd.Deall busnes: Cyn ichi gynllunio i fasnachu mewn unrhyw ffordd,mae’n bwysig deall beth mae hynny’n ei olygu a pham rydych chieisiau gwneud hyn. Dyma rai o’r prif bethau y bydd angen i’chgrŵp ymdrin â nhw:• sylweddoli gwerth agwedd broffesiynol at fusnes, hyd yn oedwrth fasnachu ar raddfa fach yn y gymuned• derbyn bod angen mynd ati o ddifri gydag agwedd fasnachol atddatblygu, boed fawr neu fach• goresgyn unrhyw ragfarnau gwrth-fusnes yn eich grŵp, yn eichprif fudiad neu yn y gymuned ehangach• bod yn barod am yr anawsterau a’r gwaith caled sydd ynghlwmwrth gadw busnes• pwyso a mesur eich syniadau masnachu’n drwyadl cyn dechrau• deall y tir cyffredin a’r gwahaniaethau rhwng busnesautraddodiadol a gweithgarwch menter (nac ydyn, dydyn nhwddim yr un fath, dim ots beth y bydd rhai cynghorwyr yn eiddweud wrthych chi)Mae’n bryd wynebu’r gwir: Mae’n bryd edrych yn ofalus areich cynlluniau, er mwyn sicrhau nad ydych chi ar fin gwneudcamgymeriad hynod o boenus. Ydych chi’n barod i wneud yraddasiadau emosiynol angenrheidiol, y cyfaddawdau ymarferol a’rpenderfyniadau anodd er mwyn sicrhau’r cyfle gorau o lwyddo, ac ermwyn osgoi’r pethau sydd gan amlaf yn arwain at fethu? Felly:• ydych chi eisiau cadw busnes?• fedrwch chi weld pa fusnesau y dylech chi eu hosgoi?• ydych chi’n wir eisiau gwneud arian?45

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthOs ateboch chi ‘na’ i’r cwestiynau uchod, efallai nad ydychchi’n barod. Wrth ddatblygu menter gymdeithasol, er ei fod ibob golwg yn gwestiwn gwirion, y cwestiwn pwysicaf, o ransut mae’ch menter yn gweithio a chwestiwn sy’n berthnasoli’ch llwyddiant neu’ch methiant yn y pen draw, yw: ‘ydych chieisiau gwneud arian?’ Yr unig ffordd gall o ddechrau yw treuliorhywfaint o amser yn meddwl am oblygiadau’r cwestiwn hwn oran eich cynlluniau.Ydych chi eisiau cadw busnes mewn gwirionedd?Claddu rhagfarnau gwrth-fusnes: Mae’n bosib (er yn llai tebygolo lawer nag yr oedd prin flwyddyn neu ddwy yn ôl) y bydd rhaipobl yn eich mudiad neu yn y gymuned yn elyniaethus neu’namheus eu hagwedd at fudiad gwirfoddol sy’n bwriadu cynnalbusnes. (Efallai y dewch chi ar draws agweddau negyddol tebygac y cewch chi gyngor amheus, am resymau cwbl groes i’w gilydd,gan aelodau’r gymuned fusnes.) Rhagfarn ac anwybodaeth yny trydydd sector – gan y bobl hynny er enghraifft sy’n dadlau ydylai ‘busnes’ wasanaethu’r ‘gymuned’ – yw un o’r rhesymau drosberfformiad eithaf siomedig masnachu yn y trydydd sector yn y30 mlynedd diwethaf. Mae’n bryd gwthio’r amheuwyr i’r cyrion achael hyder yn eich cynlluniau.• Peidiwch â chywilyddio eich bod yn gwneud arian os mai eich nodyw sicrhau bod eich mudiad neu’ch cymuned yn well eu byd.• Ni ddylai ‘elw’ fod yn air budr i gyrff masnachu cymunedol – osmai anelu at glirio’ch costau’n unig fyddwch chi, mae perygl i’rbusnes fethu’n llwyr y tro cyntaf ichi wynebu cyfnod anodd.• Yr unig adeg y mae busnes yn anfoesol yw pan fydd yn cael eigadw gan bobl anfoesol.• Dydy gweithgarwch busnes ddim o reidrwydd yn anghydnawsag anghenion pobl a chymunedau di-fraint – fe all siopgornel sydd ar agor bob awr o’r dydd gyfrannu mwy at lescymdeithasol ac economaidd ardal na chanolfan gymunedolnad oes fawr o neb yn ei defnyddio.• Dydy gweithgarwch masnachu yn y gymuned ddim ynanghydnaws â ‘datblygu cymunedol’ fel y byddai ambellburydd yn arfer dadlau; a dweud y gwir, gall addysgu, meithrinhyder, datblygu sgiliau a chreu cyfleoedd i bobl fod gystal bobtamaid â gwaith datblygu confensiynol, gan wneud hynny’ngyflymach yn aml iawn.• Dydy hi ddim yn hawdd dadlau yn erbyn y gŵyn bodbusnesau’n tueddu i gam-fanteisio ar weithwyr, yn enwedig panfyddwch chi’n gweithredu a’ch cefn yn erbyn y wal; ond fe allmentrau cymdeithasol:46

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− gynnig mwy o ddemocratiaeth i weithwyr, eu trin yn decach adangos ymrwymiad i wella’u hamodau a’u cyflogau pan fyddyr amgylchiadau ariannol yn caniatáu hynny, ac− os bydd popeth arall yn methu, fe allan nhw roi rheswm iweithwyr deimlo’u bod dan lai dan orthrwm a hyd yn oeddeimlo’n hapus weithiau, er bod y fenter yn cam-fanteisioarnynt.Gwaith caled heb fawr o wobr: Bydd pobl sy’n dechrau mentergymdeithasol weithiau’n eu twyllo’u hunain y bydd y profiad ynamlwg yn well na gweithio mewn busnes traddodiadol, neu ybydd eu bywyd yn debyg iawn i’w bywyd pan oedden nhw’ngweithio i fudiad cyhoeddus neu i elusen. Yn y cyswllt hollbwysighwn, mae busnes menter gymdeithasol lwyddiannus, oreidrwydd, yr un fath ag unrhyw fusnes arall – yn heriol, yn waithcaled, yn gymhleth, yn ansicr o bosib, a gobeithio y bydd yn rhoiboddhad personol i rywun yn y pen draw. Peidiwch â thrafferthudechrau prosiect masnachu oni fydd modd ichi ei staffio â phoblsy’n barod i weithio’n galed am dâl cymharol fychan.Mae’n syniad, ond a yw’n fusnes?Dechrau mewn anwybodaeth: Mae’n beth call dechrau gandybio nad ydych chi’n wir yn gwybod beth rydych chi’n eiwneud, ond eich bod yn barod i gael gwybod. Bydd llawer iawn ogrwpiau masnachu newydd yn y trydydd sector yn cael eu baglugan orfrwdfrydedd a hunan-dwyll am nad ydyn nhw’n llwyddo iwahaniaethu’n syml rhwng:• darparu gwasanaeth a chadw busnes• posibiliadau busnes (pethau y gallen nhw eu gwneud) achyfleoedd busnes (syniadau mentrus a allai weithio)• bod yn frwd o blaid syniad a deall beth mae hynny’n ei olygumewn gwirioneddAmbell gamddealltwriaeth gwyllt a niweidiol: Ar y cyfan, byddgrwpiau cymunedol ac elusennau’n gwneud penderfyniadau eithafgwael am eu gweithgareddau masnachu. Gadewch inni ddechraudrwy ystyried pa weithgareddau y byddai’n well iddyn nhw beidioag ymgymryd â nhw. Cyn ichi benderfynu’n derfynol beth fyddeich gweithgarwch masnachu, dyma rai o’r pethau na ddylech chieu meddwl:47

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Mae’r arbenigedd, a’r dechnoleg gennym ni ... Mae’n amlwgyn help os oes gennych chi’r sgiliau a’r adnoddau sydd euhangen arnoch i gadw busnes. Ond does dim cysylltiad ogwbl rhwng hynny â bod cwsmeriaid yn penderfynu gwario’uharian. Mae angen mwy na chegin llawn cyfarpar arnoch chi argyfer busnes arlwyo llwyddiannus, mwy na garddwr di-waith igynnal meithrinfa planhigion, a mwy na chyfrifiadur i ddarparugwasanaeth dylunio ac argraffu.• Oni fyddai’n beth braf ... Mae bod yn frwd dros syniad ynhelp mawr os ydych chi’n ceisio troi diddordeb preifat yn fentermasnachu, Ond heb fod yn wrthrychol a heb gynnwys poblsy’n meddu ar lawer o sgiliau a diddordebau eraill, fe all fod ynanfantais hefyd. Efallai y bydd grwpiau o bobl sy’n frwd drosreilffyrdd, er enghraifft, yn straffaglu am flynyddoedd i agorhen leiniau. Ond ychydig iawn ohonyn nhw fydd byth yn cynnalrheilffyrdd llwyddiannus.• Mae’r angen yno, felly rhaid bod marchnad... Un camsyniadarbennig o gyffredin yw meddwl bod angen amlwg amwasanaeth penodol o reidrwydd yn golygu bod galw amdano.Byddai realydd efallai’n dweud bod yr angen yn bodoli am yrunion reswm nad oes galw masnachol amdano. Enghraifft dda ywmeithrinfeydd plant: byddai’r prisiau y byddai’n rhaid i fusneshyfyw eu codi yn rhy ddrud o lawer i’r bobl hynny sydd ag angengofal dydd fwyaf er mwyn gwella’u rhagolygon am waith.• Mae grantiau ar gael... Weithiau, bydd cynlluniau grantiauarbennig yn cael eu cyflwyno i annog pobl i sefydlu mathaupenodol o wasanaeth. Ond fe all fod angen dewin i droi clustogariannol dros dro’n fuddsoddiad effeithiol er mwyn adeiladumenter barhaol arno. Yn aml iawn, nid yw’r rhagolygon ar gyfercreu busnes yn realistig, dim ots faint y bydd pobl yn dymunohynny – a gwelwyd bod hyn yn wir yn aml yn y gorffennol wrthi’r nawdd ar gyfer cludiant cymunedol neu glybiau ar ôl ysgolddod i ben.Rydyn ni’n meddwl ei fod e’n hyfyw, felly rhaid ei fod e:Yr hunan-dwyll mwyaf peryglus yw’r agwedd QED at ddatblygubusnes.• Gall bron unrhyw un â syniad busnes maen nhw’n gwblymroddedig iddo brofi y bydd yn siŵr o lwyddo – i’w bodloninhw’u hunain, o leiaf.• Hyd yn oed pan fydd rhywun yn dweud dro ar ôl tro ei fodyn debygol o fethu’n drychinebus, byddan nhw’n sgubo’rgwrthwynebiadau i’r naill ochr fel mân frychau mewn syniadfwy neu lai’n gallu profi bod du yn wyn, yw’r hoelen olaf ynarch cynllunio busnes.48

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Os gadewch chi i bobl sy’n arddel y dull QED ddilyn eu trywyddeu hunain, byddan nhw hefyd yn dangos y bydd y busnes ynhawdd ei gynnal ac nad oes angen cynllun busnes a dweudy gwir. Rhaid eu hatal ar bob cyfrif (neu o leiaf eu hannog yngwrtais i beidio).Ydych chi eisiau gwneud arian?Cymhelliant ariannol: Does dim rhaid i fudiadau sy’n masnachuyn y trydydd sector fod wedi’u cymell gan y syniad o ddod yngyfoethog. Ond rhaid i’ch busnes gael ei arwain gan o leiaf un personsy’n awyddus i wneud arian. Efallai mai creadigrwydd neu bŵer neudrachwant sy’n eu hysgogi, a byddant bob tro’n pwyso a mesurcanlyniadau ariannol eu gweithredoedd – archebion newydd aenillwyd, gwariant, buddsoddiadau ac ati. Heb yr ysgogiad hwn,mae’n llawer mwy anodd llwyddo.Rheoli, gwneud arian a moesoldeb: Fydd pawb sy’n ymwneudâ’r prosiect ddim yn rhannu’r cymhelliant hwn. Felly, beth fydd rôly rheini ohonoch sy’n cael eich cymell mwy gan y gobaith o greubudd cymdeithasol na chan y cyfle i hel cyfoeth i’r busnes?• Bydd angen i gyfarwyddwyr sicrhau hefyd bod y busnes yn caelei gynnal mewn ffordd ‘foesol’, h.y, yn onest ac yn deg, a’i fodyn cydymffurfio â’r safonau y mae’r cwmni’n eu pennu.• Ar y llaw arall, pwrpas y busnes yw gwneud arian, felly ddylaipenderfyniadau polisi a rheoli fyth ei rwystro rhag gwneudhynny heb reswm da.• Rhaid caniatáu i reolwyr wneud penderfyniadau busnesa mentro, a hynny’n gyflym yn aml – pan fyddan nhw’nbargeinio, yn pennu taliadau, yn buddsoddi, yn rheoli dyledionac ati – heb eu cyfyngu o reidrwydd i ddulliau mwy gofalus ytrydydd sector.• Gochelwch rhag cael eich denu at y tir uchel moesol sy’n honnibod byd busnes yn fyd aflywodraethus a llwgr ar brydiau trabo’r trydydd sector bob tro’n gofalu’n dda am ei arian; nid ywhynny’n wastad yn wir.• Os ydych chi’n wir yn poeni am foeseg gwneud arian, efallai ydylech chi sefyll o’r neilltu.• Pan fydd eich busnes wedi cael ei sefydlu, bydd angencyfarwyddwyr sy’n gallu sicrhau ei fod yn cael ei gynnal ofewn y gyfraith, ac os yw’r busnes yn rhan o elusen, byddcyfyngiadau eraill arnoch chi hefyd; felly does dim rhwydd hynti bawb wneud fel y mynno.49

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthDdylen ni gamblo ag arian pobl eraill? Bydd y rhan fwyaf ofusnesau sy’n cychwyn o’r newydd yn methu o fewn rhyw ddwyneu dair blynedd, ac mae llawer o’r rheini wedi’u seilio ar waithcynllunio da a’r perchnogion i bob golwg yn gwybod bethroedden nhw’n ei wneud. Felly, ddylech chi fod yn gamblo gydagarian pobl eraill – arian cyhoeddus, adnoddau cymunedol, neuasedau elusennau a sefydlwyd er budd pobl eraill? Does dim atebiawn i hyn. Ond os ydy hyn yn eich poeni, efallai eich bod ynorbetrus. Os ydych chi’n rhy ofalus gydag arian, mae’n bosib nadydych chi’n un da iawn am wneud rhagor ohono.Arweinyddion digyfaddawd: Un o’r pethau gorau amweithgareddau mentrau cymdeithasol yw bod modd i rywunfeithrin menter gynaliadwy weithiau ar sail syniadau masnachusy’n ymddangos yn anobeithiol, a hynny heb ddim gwybodaethfusnes – am fod rhywun yn gwbl ddigyfaddawd ac morymroddedig. Mater o sicrhau arweiniad personol cadarn yw hiwedyn (ac ymdrinnir â hyn ym Mhennod 8). Ond fel rheol, doesdim angen ichi dyrchu’n ddwfn iawn i’r enghreifftiau hyn i weldmai’r ffactorau sy’n sbarduno’r llwyddiant yw bod yn uchelgeisiolo fentrus a’r ysgogiad i wneud arian.50

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth2.7 Canllawiau ymarferol ar gyfer dewis syniadau busnesRoedd mudiad hyfforddi yn y gymuned mewn ardal led wledig yn awyddus i ddatblygu gweithgareddau busnes i greuswyddi a chyfleoedd gwaith i’w hyfforddeion. Roedd ganddyn nhw bedwar syniad ar gyfer masnachu roedden nhw’ngobeithio’u datblygu. Ar ôl gofyn am nawdd gan asiantaeth cymorth, a gwneud cyfrifiadau sydyn, fe sylweddolon nhwnad oedd golchfa a busnes cludiant yn debygol o lwyddo. Er eu bod yn siomedig, dechreuodd y grŵp ganolbwyntio ary ddau bosibilrwydd arall, a’u lansio ar ôl cynnal astudiaethau dichonoldeb. Bu’r busnes arlwyo a’r busnes gofal plantyn llwyddiannus am bron 20 mlynedd. Un o’r ffactorau a gyfrannodd at eu llwyddiant oedd eu bod wedi dewis daubosibilrwydd cadarn o blith rhestr hwy a oedd yn cynnwys syniadau anymarferol - er bod cyngor y noddwr hefyd ynamlwg wedi bod o help.Golwg gyffredinol:Mae’r bennod hon yn disgrifio proses ar gyfer dethol syniadaubusnes o blith rhestr o bosibiliadau, sy’n addas iawn ar gyfer ytrydydd sector.Ai dyma sut mae dechrau busnes mewn gwirionedd? Efallaiy byddai rhai mentrau preifat mwy unplyg yn meddwl bodmynd ati fel hyn yn anobeithiol o amhroffesiynol o ran busnes,ond peidiwch â phoeni am hynny. Mae busnesau traddodiadolyn fwy tebygol o ddechrau oherwydd bod pobl wedi baglu ardraws un syniad da, neu am eu bod yn awyddus i sefydlu cwmniannibynnol yn yr un maes â’u cyflogwr presennol. Mae angeni gyrff cymunedol ac elusennol fynd ati mewn ffordd wahanoloherwydd bod eu hanghenion yn hollol wahanol.• Byddan nhw’n dechrau masnachu’n bennaf oherwydd eu bodam gynhyrchu incwm neu oherwydd bod angen iddyn nhwwneud hynny, mewn unrhyw ffordd sy’n briodol; felly, efallai ybydd ganddyn nhw sawl opsiwn i ddewis o’u plith.51

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Byddan nhw’n gweithio mewn meysydd ac mewngweithgareddau lle mae’r elw’n fach (oherwydd bod eucymunedau’n rhai di-fraint neu oherwydd bod eu cleientiaida’u defnyddwyr yn agored i niwed neu’n wynebu anfanteision);felly, mae angen iddyn nhw bwyso a mesur yn ofalus pa fenter,os oes un o gwbl, a allai fod yn gynaliadwy.• Mae’r unigolion sy’n cynnal y mentrau hyn yn cael eu cymellgan lu o wahanol bethau (sicrhau grantiau, dyheadau dyngarol,defnyddio’n well y sgiliau neu’r cyfleusterau sydd ar gael eisoes,mynd ar drywydd diddordebau personol ac ati) ac efallai nadoes ganddyn nhw fawr o brofiad ym myd busnes; felly, byddangen iddyn nhw fod mor wrthrychol ag y bo modd.Sut mae mynd ati? - Dyma ambell awgrym: Mae’r camau isod yncynnwys:• Cam 1 – Gweithio fel grŵp i restru nifer o wahanol syniadaumasnachu posib.• Cam 2 – Cynnal asesiad rhagarweiniol o’r holl syniadau ermwyn creu rhestr fer o bosibiliadau.• Cam 3 – Gwneud ychydig o gyfrifiadau ariannol cychwynnoli weld a oes unrhyw un o’r syniadau hyn yn dal yn ymarferol.• Cam 4 – Aros a chynllunio’n ofalus sut mae bwrw ymlaenâ’ch syniad ar gyfer masnachu.Cam 1: Er mwyn cael un syniad da, meddyliwcham sawl unSut mae mynd ati’n gyffredinol: Mewn sawl achos, gan gynnwysmewn prosiectau adfywio cymunedol ac ymddiriedolaethaudatblygu, fe ddylech chi anelu at greu rhestr fer o syniadaumasnachu posibl ar gyfer eich busnes. Gallwch chi fynd ati’nsystematig wedyn i fireinio’ch rhestr a gweld pa un o’r syniadauyw’r un mwyaf addawol gan hoelio’ch sylw ar gychwyn hwnnw.• Os bydd eich grŵp yn dechrau heb yr un syniad o gwbl (aceithrio syniadau niwlog fel ‘creu swyddi’ neu ‘wella ansawddbywyd ein cymuned’) bydd angen ichi gynnal sesiwnsyniadau’n gyntaf er mwyn rhestru’r holl bosibiliadau y gallwchfeddwl amdanyn nhw, ac wedyn creu rhestr fer o’r rheini.• Ceisiwch gael rhestr fer o oddeutu 4 neu 5 awgrym hyd yn oedos ydych chi’n meddwl eich bod eisoes yn gwybod yn union bethrydych chi am ei wneud. Os yw eich syniad gwreiddiol yn unarbennig o dda, fe ddylai sefyll ei dir yn wyneb y lleill, ac os nadyw, dyma’r adeg i gael gwybod hynny, nid wedyn.• Byddwch yn hyblyg, yn agored eich meddwl ac yn ddyfeisgar,yn enwedig wrth drafod syniadau sydd yn eich golwg chi’n rhaisy’n amlwg yn syniadau da.52

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Peidiwch â gwrthod unrhyw beth yn ystod y cam hwn, hyd ynoed syniadau sy’n ymddangos yn hurt, oherwydd mae’n bosibmai’r rhain fydd y rhai gorau yn y pen draw.Gofynnwch i’r gymuned: Gall ymgynghoriad cyhoeddus (galwcyfarfod cyhoeddus neu ddosbarthu holiaduron er enghraifft) fodyn help mawr am sawl rheswm:• cael gwybod pa fathau o wasanaethau masnachol agwasanaethau cymunedol y byddai pobl yn hoffi eu gweld• cael gwybod pa wasanaethau sy’n bodoli eisoes – a pha rai ydylech eu hosgoi• creu rhestr hir gychwynnol, gobeithio, ichi ddethol ohoni• annog eich grŵp llywio i ehangu ei ffordd o feddwl, oherwyddfe all awgrymiadau afrealistig hyd yn oed ysgogi syniadau eraill• cynnig awgrym cyffredinol ynglŷn ag a oes marchnadoeddposib ar gyfer y busnes• codi diddordeb yn gyffredinol yn yr ymarfer a dangos eich bodyn agored i awgrymiadauCreu’r rhestr gychwynnol: Bydd angen ichi gynnal sesiwnsyniadau ymhlith y grŵp llywio a phobl eraill sydd o bosib âdiddordeb neu rywbeth i’w gyfrannu. Cyfarfod yn cynnwysrhwng dwsin ac 20 o bobl fyddai orau efallai a’r rheini’ncynrychioli amrywiaeth eang o wahanol gefndiroedd – grwpiauac elusennau lleol, asiantaethau cymorth y trydydd sector,busnesau, llywodraeth leol. Dyma ambell awgrym ynglŷn â sutmae cynnal sesiwn syniadau ar gyfer busnes:• Dechreuwch drwy grynhoi’n fras beth yw menter gymdeithasola pham rydych chi’n gwneud hyn.• Ewch ati i gynnal y sesiwn syniadau cyn gynted ag y bo modd;gwnewch yn siŵr ei bod yn hwyl gan greu brwdfrydedd –mae’r canlyniadau’n well pan fydd pobl wedi ymlacio ac ynymroi i’r broses.• Gofynnwch i bobl feddwl am unrhyw weithgareddau a allaigreu incwm sy’n cael eu cynnal gan y gymuned neu gan fudiadelusennol.• Defnyddiwch siart droi neu hysbysfwrdd neu wal iganolbwyntio’u sylw.• Ysgrifennwch bob syniad a gynigir, a chymerwch gam yn ôl obryd i’w gilydd i atgoffa pobl neu i dwtio’r rhestrau.53

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Gweithiwch gyda’ch gilydd fel grŵp i sicrhau’r amrywiaethehangaf bosib o syniadau a’r rheini wedi’u seilio ar wybodaethleol – gall syniadau hurt hyd yn oed ysgogi pobl eraill feddwl.• Os yw’r grŵp yn fawr, ymrannwch yn grwpiau llai ar gyferrhywfaint o’r sesiwn, ond nid ar gyfer y sesiwn i gyd; peidiwch âgadael i hyn arafu’r momentwm.• Rhestrwch y gwasanaethau masnachol a chymunedol sydd argael eisoes a thynnu sylw at unrhyw fylchau mawr y gallech chifanteisio arnyn nhw.• Rhestrwch y grwpiau o bobl nad yw eu hanghenion yn caeleu diwallu gan y gwasanaethau hynny – oes ‘na unrhywbosibiliadau i fasnachu yma?• Ceisiwch amcangyfrif pa rai o’r gwasanaethau lleol hynny sy’ncael eu defnyddio’n arbennig o dda – efallai fod galw yno nadyw’n cael ei ddiwallu’n llwyr.• Ceisiwch restru’r holl wasanaethau neu’r cynnyrch y byddaiaelodau unigol eich grŵp yn hoffi’u gweld (nid yw rhestr oddymuniadau’n adlewyrchu’r farchnad, ond fe all arwain atsyniadau).• Wedyn, efallai y dylech restru’r rhesymau pam y byddai’rsyniadau hyn yn rhai gwirioneddol wael i’w troi’n fentrau (nidyw hyn o reidrwydd yn beth da o ran meithrin tîm, ond fe allfod yn arbennig o dda am finiogi’ch gallu i fod yn feirniadol).• Cofiwch mai syniadau gwreiddiol yn aml yw’r rhai gorau –peidiwch â dewis y pethau amlwg bob tro, ond gochelwchhefyd rhag syniadau anymarferol.Hyd yn oed os ydych chi’n gwybod yn bendant beth rydych chiam ei wneud: Os ydych chi’n meddwl mai dim ond un syniadposib y gallech chi fynd ar ei drywydd o ddifrif, efallai y byddechchi’n dewis hepgor y broses syniadau a mireinio yng Ngham 1 a 2isod gan symud ymlaen yn syth i archwilio cyllideb gychwynnol.Ond dylech geisio cadw meddwl agored a gochel rhag neidioymlaen yn rhy gyflym. Er enghraifft:• Cynllunio ar gyfer gweithgareddau cysylltiedig: Os bydddarpar noddwr neu gleient yn cynnig contract ichi gynnalmeithrinfa ddydd, go brin bod llawer o bwynt ichi edrych arbosibiliadau campfa neu ddarparu llety i dwristiaid. Ond efallaiy byddai’n werth ichi ystyried gweithgareddau masnachu ategolneu gysylltiedig. Fydd angen gwasanaeth arlwyo neu gludiantar eich meithrinfa? Fydd hyn yn agor y drws i ddarparu cyrsiauhyfforddi?54

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Gwella syniadau da: Os ydych chi’n wir wedi penderfynu’nbendant ar un syniad ar gyfer masnachu, fe allwch chi ddali ddefnyddio’r sesiwn syniadau i wella’r syniad hwnnw. Erenghraifft, dywedwch mai’r awgrym yw y dylech gynnal ‘siopgrefftau’. Tybed a fyddai mynd ati mewn ffordd wahanol yngwneud ei rhagolygon gymaint â hynny’n well?− Tybed fyddai ‘siop rhoddion’ yn well?− Ddylai’r siop werthu nwyddau sy’n cael eu cynhyrchu gartrefneu nwyddau ethnig?− Oes ‘na le i nwyddau ail law a hen bethau, eitemau arbenigola nwyddau i’w casglu?− Fyddai modd dilyn thema arbennig (gwyrdd?) neu fyddaimodd canolbwyntio ar fathau arbennig o gynnyrch?Cam 2: Defnyddiwch ychydig o grebwyll busnesBydd angen cael gwared ar syniadau anobeithiol: Y cam nesaffydd gwneud asesiad cychwynnol o bob syniad, a thaflu o’r neilltu’rrheini sy’n amlwg yn ddiffygiol pan ofynnir ambell gwestiwn heriol:• fyddai unrhyw un yn talu amdano? Fyddech chi’n talu amdano?• fyddai ‘na ddigon o bobl i dalu amdano er mwyn gwneud ypeth yn werth ei wneud o safbwynt masnachol?• oes ‘na fusnesau eraill fyddai’n cystadlu â chi?• oes ‘na unrhyw rwystrau/gofynion difrifol a allai’ch atal rhagdatblygu’r syniad – eiddo, offer, cyfyngiadau cyfreithiol, hawlcynllunio, gwrthwynebiad gwleidyddol?• a fydd defnyddwyr, buddiolwyr, cleientiaid neu’r cyhoedd yndebygol o’ch gwrthwynebu?• os oes angen cyfalaf arnoch chi, ai dyma’r math o fenter a fyddyn denu grantiau neu fenthyciadau?• oes gan eich grŵp chi’r sgiliau a’r wybodaeth i gynnal y mathhwn o fusnes? Pa mor hawdd fydd cyflogi pobl o’r fath?• ydy’r syniad hwn yn rhy uchelgeisiol wrth ichi gymryd eich camaucyntaf i fyd busnes (allech chi ei gadw wrth gefn tan rywbryd eto)?Dim ond un neu ddau y mae eu hangen: Fe’ch cynghorir yn gryf ibeidio â cheisio cynllunio ar gyfer mwy nag un neu ddau ar y tro, neui ddechrau masnachu mewn mwy nag un busnes ar y tro. Os yw’rgwaith hidlo cychwynnol yn dal i’ch gadael â rhestr fer sy’n cynnwyssawl syniad addawol, bydd angen ichi eu mireinio eto. (Bydd rhaigrwpiau’n ceisio lansio sawl busnes gan ddisgwyl i un ohonyn nhwlwyddo ond mae hyn yn beth peryglus iawn i’w wneud - yr un morannoeth â rhoi cynnig ar sawl partner ar yr un pryd gan obeithio ygwnaiff un ohonyn nhw ŵr neu wraig addas ichi.)55

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Ceisiwch ddewis yr un sy’n amlwg yn cynnig y cyfle gorau ichilwyddo yn awr.• Os yw’n anodd dewis rhwng dau neu fwy o opsiynau, bydd ynrhaid ichi benderfynu’n nes ymlaen ar sail ymchwil astudiaethddichonoldeb.• Os bydd gennych chi syniadau ‘dros ben’ sy’n rhy uchelgeisiol\drud\problematig am y tro, neu sydd ychydig yn fwy ansicr, feallwch eu troi’n ‘gynllun datblygu’ tymor hir i dywys eich polisiyn y dyfodol ac argyhoeddi cefnogwyr eich bod o ddifrif.• Ceisiwch wrthsefyll y demtasiwn o ddechrau cwmnirhyngwladol cyn ichi wybod sut mae gweithio’r til. Os dyma’chmenter gyntaf, dewiswch fath o fasnachu a fydd yn rhoi profiaddefnyddiol ichi a rhagolygon o lwyddo’n fuan.Cam 3: Cyllideb ar gefn amlenGwerthusiad sylfaenol iawn: Nesa, heb ddefnyddio mwy o lei wneud eich cyfrifiadau nag a fyddai gennych ar gefn amlen,ceisiwch weld a oes cyfle o gwbl i’ch busnes weithio’n ariannol.• Efallai y gallai’r grŵp llywio wneud hyn gyda’i gilydd. Ond hydyn oed os bydd un aelod yn gwneud hyn ar ei ben ei hun, feddylai gyflwyno’r canlyniadau i’r grŵp i gyd.• Cofiwch, nid cynllunio busnes yw hyn, dim ond asesu’rposibiliadau’n gyflym ac yn fras. Amcangyfrifon fydd y ffigurau,ond dylech geisio dyfalu orau allwch chi ar y pryd.• Mae’n syfrdanol faint o bobl sy’n mynd ati’n fwriadol i osgoigwneud hyn, efallai er mwyn osgoi’r gwirionedd siomedig nadyw eu babi nhw’n debygol o ffynnu mewn gwirionedd. Mae’nhollbwysig.• Peidiwch â phoeni na fydd yr amcangyfrif bras cychwynnol hwnyn un manwl gywir. Hyd yn hyn, dyna’r wybodaeth orau syddgennych chi. Rhywbeth i adeiladu arno.• Os ydych chi’n bwriadu cyflogi ymgynghorydd allanol iysgrifennu cynllun busnes ichi, byddwch chi’n arbed llawer oamser ac arian drwy fod yn siŵr bod gennych syniad gwerthcynllunio ar ei gyfer.• Un cwestiwn syml sydd: allech chi o bosib ennill digon o arianmewn blwyddyn i glirio’r holl arian rydych chi’n debygol o’i wario?56

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Yn bwysicach byth, bydd gwneud y gwerthusiad ad hochwn eich hun (yn hytrach na throsglwyddo’r dasg yn syth igynllunydd busnes) yn eich gorfodi i feddwl am yr hyn y maecadw’r busnes yn ei olygu mewn gwirionedd. Dim ots faintrydych chi’n ei wybod, pa mor gywir neu anghywir yw eichamcangyfrifon, byddwch yn dysgu mwy bob tro y byddwchchi’n mireinio’r gyllideb.Amcangyfrif yr incwm: Dyfeisiwch ffordd syml o asesu’ch gallu iennill. Bydd y manylion yn amrywio, a dibynnu ar y busnes, onddyma syniad ichi:• Faint ar gyfartaledd y gallwch chi ei godi’n rhesymol am bobgwerthiant neu am bob gweithgarwch wrth ddarparu’chgwasanaeth? (Mae’n help os ydych chi’n gwybod beth maepobl eraill yn ei godi am wasanaethau tebyg.)• Faint o gwsmeriaid y gallwch ddisgwyl eu cael yn rhesymol bobdydd/bob wythnos/bob mis ar ôl ichi roi cychwyn arni o ddifrif?• Am faint o wythnosau cyflawn bob blwyddyn (neu oriau yrwythnos) y bydd eich busnes yn gweithio pan fydd ar waithyn llwyr, hy, ar ôl tynnu’r holl amser a gollir oherwydd gwyliaustaff, salwch, cynnal a chadw, sefyll o gwmpas ac ati?• Nawr, gan ddefnyddio fformiwla syml, cyfrifwch faint y gallechchi ei ennill mewn blwyddyn iawn petai’r busnes yn gweithioi’w botensial llawn; sef: eich taliadau ar gyfartaledd ar gyferpob gwerthiant wedi’i luosi â nifer y gwerthiannau yr wythnos,wedi’i luosi ag union nifer yr wythnosau gweithio llawn bobblwyddyn.Amcangyfrif y gwariant: Nodwch yn awr gostau bras popeth ygallwch feddwl amdano y bydd yn rhaid ichi wario arian arno igynnal eich busnes yn ystod blwyddyn lawn:• Faint o staff y bydd eu hangen arnoch i sicrhau’r incwm agyfrifwyd uchod? Oni allwch wneud hynny, dyfalwch (gangofio y bydd cyfanswm y cleientiaid/teclynnau y gallwch euprosesu/eu gwneud/eu gosod/eu hatgyweirio/eu hanfon yn caelei gyfyngu’n benodol gan botensial ffisegol eich staff, yr offer ybyddan nhw’n ei ddefnyddio, yr adeilad ac ati).• Faint o amser staff rheoli a gweinyddu fydd ei angen arnochchi?• Tua faint y byddwch chi’n ei dalu i’r staff ar y gwahanolraddfeydd? Felly, tua faint fydd cyfanswm eich bil cyflogau?Peidiwch ag anghofio ychwanegu oddeutu 11% ar gyfercyfraniadau Yswiriant Gwladol a mwy na hynny os ydych chi’nbwriadu cyfrannu at bensiwn staff.57

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Faint y byddwch chi’n ei wario ar y stoc neu’r deunyddiau craiy bydd eu hangen arnoch chi i ddarparu lefel y gwerthiannauneu’r gwasanaethau rydych chi’n ei rhagweld? Efallai bod modddefnyddio mesur y fawd i wneud hyn yn haws – ee, tybio boddeunyddiau crai’n 50% o gost y bwyd a werthir mewn caffi, neuyr ychwanegir 30% ar gyfartaledd at bris nwyddau yn eich siop.• Beth fydd gorbenion rhedeg y busnes? Bydd eich treuliau’ncynnwys costau rhentu’r adeilad o’r maint arbennig y bydd eiangen arnoch, gwres, golau a dŵr, ffonau, nwyddau swyddfa,cynnal a chadw, diogelwch, yswiriant, gwasanaeth cyfrifydd,ad-dalu benthyciadau rheolaidd ac ati (gallai tabl 6.1 fod ynddefnyddiol).• Anwybyddwch unrhyw gostau cychwyn a chyfalaf ar hyn obryd (er enghraifft ar gyfer prynu offer ac adeilad); nid cyfrifo’chgallu i wneud elw rydych chi, dim ond ceisio gweld a oesgennych chi fusnes.• Mae’n debyg y bydd angen ichi adeiladu cronfa wrth gefn iadnewyddu unrhyw offer drud yn y dyfodol megis cerbydau,felly dylech gyfrif hynny’n wariant yma.Felly, allai’r prosiect lwyddo? Mae’r cam nesaf yn amlwg. Ondgochelwch rhag darllen gormod iddo.• Adiwch yr holl wariant a’i dynnu o gyfanswm yr incwm i weld aydych chi’n debygol o wneud elw ynteu golled.• Os elw yw’r ateb peidiwch â chyffroi gormod. Cofiwch maicyfrifiad ar gyfer gweithio ar gapasiti llawn mewn blwyddynmasnachu lawn yw hyn, ar ôl ichi gael eich traed danoch.• Os colled yw’r ateb, efallai y bydd angen ichi feddwl am syniadarall. Ond os yw’r golled yn fach, yn ôl yr amcangyfrif, gallwchfynd yn ôl at y ffigurau a’u mireinio:− sicrhewch fod y cyfrifiadau ychydig yn fwy manwl gywir y trohwn− ceisiwch gael gwared ag unrhyw beth costus diangen− penderfynwch a allwch chi ennill rhagor drwy wneudpethau’n wahanol ac ati• Os yw’n ymddangos y gallai’r busnes lwyddo, dechreuwchfeddwl sut y byddech chi’n argyhoeddi mudiad grantiau neureolwr banc sy’n mynegi amheuaeth:58

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− gweithiwch drwy bob cyfrifiad eto, gan fireinio’ramcangyfrifon mor ofalus ag y bo modd a chan ddefnyddio’rwybodaeth sydd ar gael gennych (gan gadw nodiadau’r trohwn er mwyn ichi gyfeirio atyn nhw’n ddiweddarach)− byddwch yn llai optimistig ynglŷn â’r incwm, byddwch ynfwy llym ynglŷn â’r costau a gweld sut mae hynny’n effeithioar y darlun− dylech gynnwys rhai o’r rhwystrau a’r anawsterau sy’n sicro godi− gwiriwch y canlyniad; os yw’n dal i ddangos elw enfawr,mae’n debygol eich bod wedi methu rhywbeth, felly rhowchgynnig arall arni!• Cyn belled, nid ydych wedi profi dim. Ond, wrth wneud ygwaith mewn ffordd systematig ac wrth fod yn benderfynol ogamu ymlaen, byddwch o leiaf yn dechrau sylweddoli bod cantac un o bethau y bydd yn rhaid ichi gael gwybod amdanyn nhweto cyn ichi allu dechrau’ch busnes.Cam 4: Amser i ystyriedMeddyliwch yn awr am y cynnydd rydych chi’n ei wneud ...Cadwch bethau mewn persbectif: Bydd angen i’ch grŵp llywiogydnabod mai cyfnod cychwynnol y broses cynllunio yw hwn,ac y gallai pethau fynd o’u lle o hyd.Caniatewch ichi’ch hunain deimlo’n hunanfodlon: Gallwchdeimlo’n fodlon o wybod, os ydych chi wedi cynllunio o ddifrifac wedi cyrraedd cyn belled â hyn, eich bod eisoes mewn gwellsefyllfa na llawer o grwpiau mwy ffwrdd â hi eu hagwedd.Glynwch wrth eich gwerthoedd: Efallai y bydd rhai aelodau’nteimlo bod meddwl yn fasnachol yn golygu gwthio’r elusen neu’rgymuned o’r neilltu neu eu bod yn colli eu henaid. Yn eich dwylochi mae hynny.Dechreuwch feddwl am y dyfodol: Yn ystod y camau nesaf,bydd angen ymdrech ddifrifol a bydd gofyn gwario llawer o arian.Meddyliwch yn ofalus am y camau nesaf er mwyn bwrw ymlaen.Byddwch yn ofalus: Mae symud o fudiad nad yw’n masnachuyn y trydydd sector i weithio i fenter gymdeithasol yn debyg igyfnewid rhaw am JCB. Arfau gwahanol sy’n cael eu defnyddioat yr un diben sylfaenol yw’r rhain, ond mae angen cadw llawermwy o reolaeth ar un ohonyn nhw, rhag ofn ichi gladdu’ch hun.59

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth3: Creu cynllun busnes3.1 Oes angen cynllun busnes arnon ni mewn gwirionedd?Dydy’r ffordd mae prosiectau masnachu yn y trydydd sector yn cael eu hariannu yn y Deyrnas Unedig yn gwneudfawr ddim i sbarduno prosiectau sy’n cael eu cynllunio’n dda. Yn wir, fe all hyd yn oed eu gwneud yn gyndyn o fyndati i gynllunio’u busnes o ddifrif. Yr enghraifft amlycaf o hyn efallai yw’r problemau sydd wedi codi yn sgil nawdd ganEwrop ar gyfer mentrau cymdeithasol. I bob golwg, mae’r drefn hon wedi eithrio’n benodol fusnesau a allai lwyddodigon i fod yn gystadleuol. Mae’r bennod hon yn disgrifio’r hyn sy’n wynebu pobl sy’n gwneud cais am nawdd, yndatgelu gwendidau ceisiadau am grantiau sy’n mynd ati i dwyllo’r noddwyr, ac yn dangos sut y gall gweithwyrdibrofiad lunio cynigion o safon sy’n denu nawdd ac yn creu mentrau cadarn.Terminoleg cynllunio: Does dim terminoleg gyffredin y maepawb yn cytuno arni ar gael ar gyfer y gwahanol fathau o waithymchwil a dogfennau cynllunio y bydd noddwyr yn mynnu eucael ac a gynhyrchir gan reolwyr prosiectau ac ymgynghorwyr.Gan fentro pechu’r puryddion, dyma ganllaw bras i ystyr ygwahanol dermau.• ‘Cynllun Busnes’: Term cyffredinol am unrhyw ddogfen cynllunioyw hwn, ac mae’n cael ei ddefnyddio erbyn hyn gymaint argyfer gweithgareddau cymunedol traddodiadol nad ydyn nhw’nymwneud â masnachu ag ar gyfer gweithgareddau masnachol,mawr a bach. Mae’n gallu cyfeirio at gynllun cyffredinol mudiadneu at weithgarwch busnes penodol, at weithgarwch syddwrthi’n cael ei gynllunio neu at unrhyw gam yn ystod datblygiad ygweithgarwch hwnnw. Mae ei union gynnwys fel rheol yn dibynnuar bwy sy’n debygol o’i ddarllen. Ddylech chi ddim tybio dim byd.• ‘Astudiaeth ddichonoldeb’: A bod yn fanwl gywir, dogfenymchwil yw hon i benderfynu a yw’n werth mynd ar drywyddgweithgarwch penodol.60

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− Mae’n mynd ati’n benodol i ateb cwestiynau fel hyn: ‘ydy’rsyniad yn ymarferol?’, ‘oes ‘na farchnad?’, ‘beth fydd y gost?’,‘allai’r syniad ennill digon?’ ac ‘oes modd goresgyn y rhwystrau?’− Ar lefel ymarferol, mae’r term yn aml yn cael ei ystyried fel petai’nyn gyfystyr â ‘chynllun busnes’. Ac mae rheswm da dros hynny:mae’n bosib y bydd adroddiad manwl astudiaeth ddichonoldebyn cynnwys yr un wybodaeth yn union ag sydd mewn cynllunbusnes, neu efallai na fydd ond angen newid ambell beth yma athraw er mwyn iddo wneud y gwaith hwnnw.− Ond, efallai na fydd yr astudiaeth ddichonoldeb yn ateb ycwestiwn, ‘sut yn union rydyn ni’n mynd i sefydlu’r fenterhon a’i chynnal?’ Felly, fe all fod yn hollbwysig, adeg y camcomisiynu, sicrhau eich bod chi a’ch ymgynghorydd yncytuno’n benodol ynglŷn â’r hyn gaiff ei gynhyrchu. Fel arall,fe allech chi fod ag adroddiad drud yn eich dwylo sy’n dweudy gallai busnes lwyddo, ond yn dweud dim wrthych ynglŷn âsut mae mynd ati i’w sefydlu.• ‘Cynllun Datblygu’: Mae’r term ‘cynllun datblygu’ yn fwytebygol o gyfeirio at ddatblygiad cyffredinol neu ddatblygiadtymor hwy mudiad, efallai lle bydd yn rhy gymhleth neu’nrhy fuan darparu manylion ariannol a manylion eraillam bob gweithgarwch unigol. Gall fod yn ddefnyddiol iymddiriedolaeth datblygu newydd pan fydd hi’n rhy fuangwerthuso gweithgareddau masnachu unigol neu ffynonellaugrantiau, neu i ddisgrifio esblygiad cyffredinol menter sy’nbodoli eisoes.• ‘Cynllun strategaeth’: Mae ‘cynllun strategaeth’ neu ‘gynllunstrategol’ yn tueddu i gyfeirio at ffordd o feddwl fwy cyffredinolna’r math o gynllunio y mae ei angen er mwyn datblygumenter. Ar y llaw arall, dylai cynlluniau busnes (neu gynlluniaudatblygu) gynnwys cyfeiriadau at faterion cyffredinol megissut mae’r fenter yn cydweddu â strategaethau perthnasol yllywodraeth a chyfeiriad cyffredinol y mudiad.• ‘Cynllun gweithredol’, ‘cynllun rheoli’ a ‘chynllungweithredu’: Bydd y rhain weithiau’n cael eu hatodi at gynllunbusnes neu fe allan nhw fod yn ddogfennau mewnol ar wahân,ac maen nhw’n egluro sut yn union y bydd y busnes neu’rgweithgareddau’n cael eu datblygu, eu rheoli a’u gweinyddu.Gall paratoi cynllun fel hyn fod yn werthfawr er mwyn rhoisyniadau cymhleth neu sawl gwahanol syniad ynglŷn â menterar waith. Maen nhw’n gallu bod yn ddefnyddiol weithiau igefnogi ceisiadau am arian ac i ddangos bod mudiad yn galludelio â newid. Maen nhw’n debygol o ddangos sut y byddpethau’n gweithio am gyfnod penodol neu gyfyngedig, onddydyn nhw ddim yn debygol o ddangos y rhesymau dros hynnynac amcanion ehangach a thymor hwy’r mudiad.61

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthBeth yw diben cynllunio?Perswadio noddwyr: Un pwrpas sydd i’r rhan fwyaf helaetho’r cynlluniau busnes a baratoir gan gyrff y trydydd sector, sefperswadio noddwyr i ymateb yn gadarnhaol i geisiadau am grant,ac yn llai aml i geisiadau am fenthyciadau neu adeiladau. Dyma uno ffeithiau bywyd (er y gall hyn amharu’n ddifrifol ar y cynlluniau euhunain ac ar ansawdd y mentrau sy’n deillio ohonyn nhw os byddy broses cynllunio’n broses wael). Ond nod canllawiau’r adran honyw pwyso ar fudiadau i fanteisio ar y cyfnod cynllunio anodd ermwyn iddyn nhw gael cymaint o fudd ohono ag y bo modd.Pwrpas cynlluniau busnes: Mae pawb yn mynd ati fel lladdnadroedd i ddefnyddio cynlluniau busnes er mwyn sicrhaugrantiau neu fenthyciadau ac mae hynny’n tueddu i guddio’upwysigrwydd ehangach wrth ddatblygu unrhyw fenter. Canlyniadhyn yw bod llawer o fudiadau’n mynd i drafferth a chostau enfawri baratoi dogfennau a’r rheini heb fod o lawer o fudd iddyn nhw.Dylech geisio cofio’r holl resymau dros greu cynllun busnes:• i gefnogi ceisiadau am grantiau a benthyciadau• i ddiffinio pwrpas a natur y busnes, yn enwedig pan na fyddy masnachu ond yn un agwedd ar fudiad sydd ag amcanionelusennol neu gymdeithasol ehangach• i hyrwyddo’ch cynlluniau i ddarpar gefnogwyr• i ddenu cyfarwyddwyr newydd a rhoi gwybodaeth iddyn nhw• i ddeall eich marchnadoedd a chynnig sicrwydd bod y fenter ynhyfyw neu’n gynaliadwy cyn ichi ddechrau• i bennu targedau ariannol a gweithredol a ddefnyddir i fonitro’rcynnydd ac i dywys camau a gymerir yn y dyfodol• cyn hyn i gyd, i ddarparu proses drafftio sy’n rhoi cyfle ichiarchwilio’r cynllun yn fanwl – fe allwch chi ddeall, cynllunio arheoli’r fenter yn y dyfodolManteision y broses cynllunio: Dim ond un math o ganlyniad i’rbroses cynllunio yw’r ddogfen cynllun busnes derfynol a gwerthy deunydd ysgrifenedig sydd ynddi. Mae ‘na ganlyniadau eraillhefyd – y profiad o’i gynhyrchu, a’r dogfennau mewnol syddwedi’u paratoi yn ystod y broses. Peidiwch â dychryn pan fyddnoddwr yn gofyn ichi am gynllun busnes. Fe all creu cynllunbusnes da:• fod o help ichi egluro’ch amcanion, a rhannu’ch dyheadaugyda’ch cydweithwyr• annog gwaith tîm ymhlith aelodau’ch grŵp• eich gorfodi i ddefnyddio ffigurau i brofi’ch rhagolygon o lwyddo• dweud wrthych chi a allwch chi fforddio cynnal eich busnes62

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• eich rhybuddio am beryglon ariannol yn y dyfodol• eich helpu i ddeall yn fanwl y gweithgareddau masnachurydych chi’n bwriadu eu rhoi ar waith• eich helpu i weld posibiliadau newydd neu bosibiliadau erailla’ch annog i fod yn hyblyg• egluro’r hyn y mae angen ichi ei wneud a phwy y mae euhangen arnoch chi i reoli a staffio’r mudiad• creu glasbrint ar gyfer datblygu yn y dyfodol• pennu’r targedau a’r dulliau mesur a ddefnyddir i fonitro’chcynnydd• tynnu sylw at y gwendidau y mae angen ichi fynd i’r afael ânhw a pham y gallech chi fethuEgluro’r amcanion: Mae cynllunio’n bwysig i ymddiriedolaethaudatblygu ac i gynlluniau eraill sydd â sawl amcan cymdeithasol,economaidd ac amgylcheddol a’r rheini efallai braidd yn niwlogynglŷn â’r hyn y maen nhw’n awyddus i’w gyflawni a beth yw eublaenoriaethau.• Drwy ddiffinio’r pethau hyn ar bapur, bydd yn help ichi greudarlun clir o’ch prosiect, ichi’ch hun ac i’r byd y tu allan• Drwy gydweithio i lunio amcanion ar gyfer eich cynllun busnes,bydd hynny’n gymorth i gadarnhau cyd-bwrpas eich grŵp aci ganolbwyntio ar unrhyw raniadau y mae angen ichi fod ynymwybodol ohonyn nhw.Gwaith tîm: Os nad ydych chi wedi cael cyfle i gydweithio feltîm o’r blaen, dyma’r adeg ichi ddysgu am eich cydweithwyra’ch prosiect ar yr un pryd. Gall cynllunio fod yn broses ddwys,ymarferol sy’n annog pobl i ddatrys problemau ar y cyd, igydweithredu ac i gyfaddawdu. Drwy fynd ati yn y ffordd iawn,bydd yn greadigol, yn gynhyrchiol, yn gymdeithasol ac, fel rheol,bydd pobl yn mwynhau’r profiad. [Gweler hefyd adran 3.2 ynglŷnâ defnyddio ymgynghorwyr.]Deall a meddwl cyn gweithredu: Po fwyaf y byddwch chi’narchwilio’ch cynlluniau ar gyfer gweithgareddau a’r sefyllfaariannol, mwyaf y sylweddolwch chi eu bod nhw’n llawndiffygion, problemau, dewisiadau ac atebion. Mae hyn yn wiram bob agwedd arall bron ar eich cynllunio, boed hynny’n osodstaff mewn swyddfeydd, yn droi gwaith yn swyddi, ynteu’n troi’n‘widgets’ yn ‘sbigots’.Hyblygrwydd: Wrth wynebu problemau go iawn a phroblemauposib sy’n codi yn ystod y cam cynllunio, bydd hynny’n eichsbarduno i fod yn hyblyg ac yn ddyfeisgar, ac efallai y cewch chisyniadau cwbl newydd ynglŷn â chreu incwm neu reoli’ch menter.63

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthRheoli’r mudiad: Peidiwch â dechrau gyda syniad pendantam staffio a swyddogaethau’r bwrdd. Drwy ddeall eichgweithgareddau masnachu’n fanwl, bydd hynny’n help ichi weldpa sgiliau y bydd eu hangen ar eich staff, beth fydd costau eucyflogi a pha drefniadau rheoli y bydd angen eu sefydlu. Gallaihyn hefyd ddangos pa rinweddau a galluoedd y bydd angen i’rcyfarwyddwyr feddu arnyn nhw a pha fath o swyddogaethau ydylai’r rhain eu hysgwyddo.Rheoli’r dyfodol: Bydd y cynllun yn lasbrint ar gyfer y mudiadrydych chi am ei greu, a bydd yn dangos ichi a ydy’ch amcanionyn realistig, a beth y mae angen ichi ei wneud i’w gwireddu.Bydd hefyd yn pennu targedau ac amserlenni i chi eu defnyddio ifonitro’ch cynnydd.Hunanymwybyddiaeth: Os ydych chi’n onest, bydd paratoi’rcynllun yn help ichi wynebu’ch gwendidau fel grŵp a’r diffygionsydd yn eich prosiect, er na fyddwch chi bob tro o bosib yn sônam y rhain yn y ddogfen y byddwch yn ei chyhoeddi. Efallai maidyma’ch cyfle olaf i wneud rhywbeth yn eu cylch cyn iddyn nhwddechrau ymddangos yn eich gwaith ar ffurf problemau ymarferol.Cynllunio i fod yn ddiddrwg diddaDillad newydd yr ymerawdwr: Ers degawdau mae masnachucymunedol yn y Deyrnas Unedig yn gaeth i gyfyng-gyngorcynllunio sinigaidd, lle bydd grwpiau’n aml yn gallu cael grantiauhael ar sail cynlluniau busnes gwan neu ffuglennol sy’n dweuddim ond yr hyn y maen nhw’n meddwl y bydd eu noddwyr amei glywed. Ond fe all hyn arwain at ganlyniadau echrydus o ranhygrededd masnachu yn y gymuned. Gwelwyd enghraifft glasurolo hyn wrth i’r mudiad busnesau cymunedol ddymchwel yn yrAlban yn yr 1990au gan ddatgelu gwir natur dillad newydd yrYmerawdwr i noddwyr.Dim ots am y cynllun, gadewch inni weld yr arian – chwe matho sinigiaeth: Mae rhesymau da dros ddechrau’r canllawiau hyndrwy ddisgrifio cynllunio gwael. Wnaiff cynllunio busnes gwaelddim cyfoethogi bywydau pobl ddi-fraint na chymunedau tlawd.Ac mewn gwirionedd, mae’n helpu i feithrin yr union ddibyniaethar grantiau y mae pobl yn ceisio dianc rhagddi. Yn gyntaf, maeangen inni edrych ar y pethau hynny sy’n rhwystro pobl rhagcynllunio’u busnes yn dda, rhwystrau sy’n cael eu creu gan ysystem grantiau ei hun.64

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Os dyna’r hyn y mae’r noddwr am ei gael... Mae cynlluniogwael yn dechrau gyda’r syniad mai’r cyfan y mae ei angen ywdogfen sy’n dweud yn syml yr hyn mae’r noddwr, yn eich barnchi, am ei glywed. Y gorau y medrwch chi obeithio amdano ywcael grant i wneud rhywbeth sy’n eithaf tebygol o fod yn amhosib(ond fyddwch chi ddim yn gwybod y naill ffordd na’r llall).• O leiaf fe allwn ni baratoi cais da: Fydd y rhan fwyaf o bobl sy’nceisio datblygu gweithgareddau masnachu yn y trydydd sectorddim yn trafferthu cynllunio o gwbl. Maen nhw’n paratoi dadlar gyfer buddsoddi (arian grant). Fel rheol, mae’r ddadl hon yndisgrifio syniad busnes sy’n creu argraff ac yn cynnwys atebionamwys twt i’r holl gwestiynau anodd am farchnadoedd, cost,sgiliau a rheoli. Efallai mai’r pwyslais hwn ar y cyflwyniad ermwyn perswadio noddwyr (sydd weithiau’n gwybod cyn lleiedam ddatblygu busnes â’r ymgeiswyr) sy’n gyfrifol am y ffaithryfedd fod cynlluniau busnes y trydydd sector yn aml yn cael euparatoi’n well na’r rheini a baratoir ar gyfer mentrau preifat arraddfa fwy. Efallai eu bod yn fwy ymwybodol o’u delwedd nabusnesau’r byd-go-iawn maen nhw’n eu disgrifio.• Fe benderfynwn ni beth i’w wneud pan fyddwn ni’ngwybod faint o arian fydd gennym ni: Efallai y byddairhywun yn meddwl ei fod yn arbed amser wrth baratoi cynlluntrawiadol, credadwy ond llawn dychymyg ar gyfer noddwyrgan wneud iddo gydweddu â realiti’n nes ymlaen os bydd ycais yn llwyddo. Ond mae hynny’n golygu eich bod yn gorfodcynllunio ddwywaith, a mynd drwy bob math o lwybrautrofaus i guddio’ch ystryw pan fydd y grant yn cyrraedd. Mae’rymddygiad hurt yma’n eithriadol o gyffredin.• Fe gawn ni fwy o arian drwy or-ddweud: Un ddichellgyffredin yw chwyddo’n ddramatig y swm mae rhywun yngwneud cais amdano gan ddisgwyl y bydd y noddwyr yn rhoillai, sef fwy neu lai y swm sydd ei angen ar y prosiect mewngwirionedd. Mae dadl gref dros ddenu arian cyhoeddus acelusennol i gymunedau tlawd – ond nid pan fydd hynny’n creumentrau gwan sy’n methu yn y pen draw. Mae mynd ati fel hynyn hynod ddiffygiol:− os bydd eich cynllun yn ystumio’ch anghenion ariannu, gobrin bod neb yn gwybod beth yw’ch anghenion mewngwirionedd− mae’ch cynllun yn ddiwerth fel arf i fonitro cynnydd y busnesa’i sefyllfa ariannol65

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− mae mynd ati’n fwriadol i baratoi cynlluniau busnescamarweiniol yn hunanddinistriol oherwydd fe allai arwain atymateb negyddol gan y noddwr yn ddiweddarach yn y broses– sceptigaeth, amheuon, monitro ymwthiol neu rwystrol,rheolau ac amodau sy’n eich llesteirio, a gwrthod ceisiadauam grant arall neu ddilyniant− ydych chi wedi meddwl beth fyddwch chi’n ei wneud osdigwydd i noddwr ffôl roi mwy o arian ichi nag y mae eiangen arnoch? Heb gynllun busnes da, mae’n debyg maigwastraffu’r nawdd wnewch chi• Go brin byddan nhw’n darllen ein cynllun beth bynnag:Mae pobl yn llai tebygol o lawer o roi sylw difrifol i gynlluniaubusnes annibynadwy, ffug neu chwyddedig. Ond mae hynny’ngolygu nad oes ffordd ddibynadwy o asesu ceisiadau amgrantiau. Felly, mae nawdd i fentrau masnachu’n troi loteri ac maecynlluniau busnes yn ddiwerth mewn gwirionedd i noddwyr.• Dyna beth roedden nhw eisiau’i weld: Weithiau, bydd noddwyryn ymuno fwy neu lai’n frwd mewn twyll amheus, pan fyddan nhwam weld arian yn cael ei bwmpio i ardal, er enghraifft. Mae’n hysbysbod un mudiad yn y llywodraeth wedi gwrthod cymeradwyo grantchwe ffigur ar gyfer prosiect menter gymunedol fawr nes i’r fenterhonno ailysgrifennu’ch cynllun busnes - proses ddrudfawr - ganddileu’r datganiadau gonest am ei diffygion. Wrth gwrs, doedd awnelo hyn ddim â hyfywedd y busnes. Ffordd oedd hi i weisionsifil a gwleidyddion ddiosg y cyfrifoldeb am y risg a’i drosglwyddo igrŵp diniwed yn y gymuned.Niweidio’ch rhagolygon eich hun: Mae mudiadau elusennol achymunedol yn fwy cyfforddus o lawer â’r syniad o gynllunio nagyr oedden nhw ddegawd neu ddwy yn ôl. Ond maen nhw’n dal iganolbwyntio gymaint weithiau ar sefyll ar eu pennau a gwneudolwyn dro nes bod eu cynlluniau busnes o bosib yn well am greuargraff ar ddarpar noddwyr nag am roi gwybodaeth iddyn nhw.Gwir niwed hyn yw:• ei fod yn gwastraffu amser: beth yw’r diben i weithiwrprysur, gwybodus dreulio wythnos waith neu ragor yn paratoicynllun ffug?• ei fod yn creu busnes nad oes modd ei reoli: gall cynlluniauffug sy’n ddigon ffodus o arwain at weithgarwch masnachuarwain at fusnesau digynllun gorffwyll sydd byth yn cychwyn oddifrif ac yn mynd ar gyfeiliorn yn fuan iawn.• ei fod yn cyfyngu ar dwf: bydd y syniadau busnes gorau hydyn oed yn anos eu datblygu, eu rheoli a’u monitro os yw’rcynllun yn wael; efallai y byddan nhw’n llwyddo i oroesi drwyreoli argyfyngau o hyd, ond maen nhw’n llawer llai tebygol odyfu i’w potensial llawn.66

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• ei fod yn meithrin dibyniaeth ar grantiau: mae cynlluniogwael yn annog egin fusnesau, a ddylai fod yn anelu at fodyn gynaliadwy, i gael eu cynnal fel prosiectau cymunedoltraddodiadol sy’n dibynnu ar grantiau.• ei fod i bob golwg yn fethiant: mae’n anochel y bydd noddwyryn llai tebygol o lawer o helpu yn y dyfodol.Niweidio’r trydydd sector: Mae cynllunio gwael yn niweidiomasnachu yn y trydydd sector yn gyffredinol oherwydd:• ei fod yn arwain at berfformiad gwael a methiant – acyn cadarnhau rhagfarnau’r rheini sy’n disgwyl i fentergymdeithasol fethu• ei fod yn cynnig esgusodion i arianwyr beidio â mentro• ei fod yn ategu dibyniaeth ar grantiau yn y trydydd sector• ei fod yn dwyn adnoddau oddi ar gynlluniau mwy gwerthchweil• ei fod yn torri ysbryd yr union bobl a’r union gymunedau difrainthynny y mae’r masnachu’n ceisio’u helpuBeth os na fydd neb yn gofyn ichi am gynllun busnes?Ysgrifennwch un beth bynnag. Wir! Yn ddiweddar, oherwydd bodsafon cynifer o gynlluniau busnes mor wael, bydd rhai mudiadausy’n rhoi grantiau i gefnogi gweithgareddau masnachu yn y trydyddsector yn dweud wrth ymgeiswyr nad oes angen iddyn nhwgyflwyno cynllun. Byddan nhw’n asesu’r prosiect ar gyfer grant yngyfan gwbl ar sail ffurflen gais. Popeth yn iawn os yw’r ffurflen wedigofyn am yr un lefel o ddadansoddi ag y byddai ei hangen mewncynllun busnes da. Ond, os mai bwriad y broses ymgeisio yw sicrhau‘atebolrwydd cyhoeddus’ yn hytrach na chynllunio da, fel sy’n amlyn wir, gellid dadlau bod hyn yn groes i les gorau’r ymgeiswyr.A dweud y gwir, does dim byd cystal ag ysgrifennu cynllun gonesta manwl sy’n archwilio realiti’r bwriad i fasnachu – dim ots os yw’rnoddwyr am weld cynllun o’r fath neu beidio.All cynllunwyr gwael wella? Fe all pobl ddisglair a hynodymroddedig weithiau greu gwyrthiau bach yn eu cymunedau achynnal mentrau llwyddiannus heb wneud fawr o waith cynllunioo gwbl. Mae’n debyg mai eu diffyg amynedd a’u natur drahaussy’n eu gwneud nhw’n entrepreneuriaid da yn y lle cyntaf. Gelliddadlau y bydden nhw wedi bod yn llwyddiannus beth bynnag, acnad oedden nhw byth yn bobl a fyddai’n cael eu dal yn ôl drwyddarllen canllawiau ynglŷn â sut i fynd ati. All y rhan fwyaf o boblddim fforddio bod mor ddiamynedd â hyn.67

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth3.2 Ysgrifennu’r cynllun busnesPenderfynodd mudiad datblygu cymunedol ar ystâd dai yng nghymoedd y de dderbyn cynnig deniadol gan rywun igreu cynllun busnes am ddim ar gyfer menter arlwyo newydd – a honno’n fenter a oedd yn cynnig posibiliadau ar gyfercreu swyddi a sicrhau mwy o annibyniaeth ariannol. Oherwydd bod gwasanaeth yr ymgynghorydd ar gael am ddim,doedd dim rhaid i’r grŵp ddilyn y drefn arferol o lunio briff manwl, cael geirdaon i’r ymgynghorydd a goruchwylio’rbroses yn ofalus. Ond ffantasi oedd y cynllun busnes a grëwyd – yn rhagweld trosiant amhosib o gannoedd o filoeddo bunnau. Yn hytrach na rhoi hwb i’r fenter, canlyniad hyn oedd bod aelodau’r grŵp yn crafu’u pennau am fisoeddynglŷn â’r cynllun diwerth, a doedden nhw ddim yn gallu gweld ffordd arall o ddatblygu eu syniadau.Cynllun ar gyfer pob achlysur?Fformat y cynllun busnes: Bydd siâp sylfaenol y cynllun ynweddol debyg, pa bwrpas bynnag fydd iddo a phwy bynnag fyddy gynulleidfa. Dylai’r cynllun gynnwys:• crynodeb a chyflwyniad• cyd-destun a chefndir eich cynllun• eich nodau busnes a’ch amcanion cymdeithasol• y cynigion ymarferol• sut y caiff y busnes ei reoli• faint fydd y costau sefydlu ac o le y daw’r arian• faint, yn fanwl, fydd y costau cynnal, a sut rydych chi wedicyfrifo’r incwm rydych chi’n disgwyl ei ennill• tystiolaeth o lif arian cadarn – hy, y bydd gennych chi ddigon oarian yn y banc o hyd i dalu am eich gwariant• y targedau y byddwch chi’n eu defnyddio i fesur eich cynnydd(Gweler hefyd y rhestr o gynnwys cynllun busnes yn Atodiad 3)• y cwsmeriaid, y gystadleuaeth a’r dystiolaeth fod marchnad argael ar gyfer y gwasanaeth a/neu’r cynnyrch68

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthCynllunio - brig y mynydd iâ: Bydd cynnwys manwl eichdogfen ar ddiwedd y broses cynllunio’n dibynnu i raddau ar eiswyddogaeth sylfaenol.• Wrth lansio menter masnachu am y tro cyntaf, bydd gofyncael cynllun sy’n pwysleisio capasiti’r mudiad (ei adnoddau,sgiliau’r cyfarwyddwyr, a thystiolaeth ei fod yn gallu rheoli’rbusnes) a’i hyfywedd masnachol a’i gynaliadwyedd.• Gall cynllun ar gyfer ehangu busnes sy’n bodoli eisoes neuychwanegu syniadau masnachu newydd ddibynnu ar hanesy mudiad o lwyddo yn y gorffennol. Ond efallai y bydd angentynnu sylw at dystiolaeth ynglŷn â lefelau buddsoddi addas neugapasiti ffisegol.• Bydd cynllun busnes sy’n disgrifio strategaeth fwy tymorhir i baratoi’r ffordd at gyfer menter sy’n bodoli eisoesmegis ymddiriedolaeth datblygu (y bydd noddwyr mewnawdurdodau lleol yn debygol o ofyn amdano) yn canolbwyntiollai ar ddarparu gwasanaethau a mwy ar gynaliadwyeddcyffredinol (gweler adran 5.2 ac 8.2).Beth os oes mwy nag un gynulleidfa? Mae’n debyg y bydd angeni’ch cynllun siarad â sawl gwahanol gynulleidfa ar yr un pryd, ac ybydd pob un o’r rheini’n disgwyl neu angen cael dogfen wahanol eiharddull. Dyma rai o’r cynulleidfaoedd posib:• adrannau awdurdodau lleol sydd â diddordeb yn y gwasanaethauy byddwch yn eu darparu, neu sy’n ariannu’r gwaith• ymddiriedolaethau elusennol a noddwyr eraill, a phob un o’rrheini â gwahanol set o flaenoriaethau ariannu• darpar gwsmeriaid• darpar gefnogwyr a’r cyhoedd• darpar gyfarwyddwyr• eich aelodau, eich defnyddwyr a’ch staff y gall fod angen ichiddenu eu cefnogaethFaint o gynlluniau? Meddyliwch sut y caiff eich cynllun busnes eiddefnyddio. Fe all fod yn demtasiwn ysgrifennu gwahanol fersiwn o’rcynllun i bob cynulleidfa, yn enwedig os ydych chi’n meddwl y byddymateb rhai grwpiau o ddarllenwyr yn llai ffafriol i ambell agweddar eich cynlluniau. Ond gochelwch rhag mynd i drafferth heb fodangen. Fe all dau neu dri opsiwn syml wneud y gwaith i’r dim.• Fe all fod yn amhosib rheoli’r gwaith o ysgrifennu gwahanolfersiynau o’r prif gynllun ar gyfer pob cais am arian, ac efallai ybydd hynny’n anonest oni fyddwch chi’n eithriadol o drefnus.Paratowch un fersiwn, ond mewn dogfen ar wahân sy’namrywio, dywedwch sut y gallai pob darpar noddwr helpu.69

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Bydd llawer o bobl yn gyndyn o ddarllen dogfen hir. Paratowchddogfennau crynhoi i’w dosbarthu’n ehangach. Fe ellir teilwra’rrhain ar gyfer cynulleidfaoedd unigol.• Os oes unigolion neu grwpiau sy’n debygol o weld bai ar eichcynllun, go brin y llwyddwch chi i atal hyn drwy roi fersiwnwedi’i doctora iddyn nhw sy’n anwybyddu’ch gwendidau.Mae’r gwirionedd yn haws ei amddiffyn beth bynnag.• Dosbarthwch ‘ddrafftiau ar gyfer ymgynghori’, er mwyn iamrywiaeth eang o bobl gael cyfle i ymateb. Fe allwch chiddewis beth i’w newid yn nes ymlaen.• Efallai y bydd gan rai pobl, er nad ydyn nhw byth yn debygol oddarllen eich cynllun busnes, ddiddordeb o hyd yn ei gynnwys.Y ffordd hawsaf o’u cyrraedd yw drwy roi cyflwyniad Powerpointmewn cyfarfod cyffredinol blynyddol neu mewn digwyddiadarall. Dosbarthwch gopi print o’r cyflwyniad i bobl eraill.Ysgrifennu cynllun ar gyfer un gynulleidfa bwerus: Y rhaigwaethaf am fynnu gweld cynlluniau busnes sy’n dweud storibenodol - fel rheol ynglŷn â chynaliadwyedd yw mudiadau yllywodraeth (ond nid nhw yw’r unig droseddwyr). Efallai y byddannhw am olygu’r testun neu hyd yn oed newid eich blaenoriaethauer mwyn sicrhau bod y geiriad yn hollol iawn ar gyfer ycynghorwyr neu’r swyddogion a fydd yn darllen y ddogfen.Efallai bod eu bwriadau’n dda (helpu i ryddhau cymorth ariannolneu atgyfnerthu partneriaeth) ond mae’n codi cwestiynau ynglŷnag annibyniaeth y busnes a’r ddogfen cynllunio. Fe all hefyd fodyn ffordd i fudiad megis awdurdod lleol reoli pethau. Mae angenichi bwyso a mesur a yw plygu i bob cais er eich lles chi mewngwirionedd. Weithiau, mae gwrthod ambell bwynt unigol ynhanfodol er mwyn cynnal hygrededd y ddogfen a chynnal hunanbarchyr elusen neu’r grŵp cymunedol.Paratoi’r cynllun busnes -sut i fynd ati’n gyffredinolPryd?• Yn y byd go iawn, bydd y rhan fwyaf o gynlluniau busnes yncael eu hysgrifennu pan fydd eu hangen – pan fydd ymdrechioncodi arian ar fin cychwyn, neu pan fydd rhywun arall yngofyn am gael gweld cynllun. Fe all hyn sicrhau ffocws clir asbarduno’r gwaith.• Ond mae angen ichi ddechrau meddwl am y dasg a thrafod ycynnwys yn gynt o lawer na hyn, wrth ichi ffurfio’r grŵp neuwrth ichi archwilio’r syniad busnes.70

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Efallai y gallwch chi neu y bydd angen ichi sicrhau arian igyflogi ymgynghorydd o’r tu allan i ymchwilio i’r cynllunbusnes a’i ysgrifennu. Bydd angen ichi ganiatáu sawl mis argyfer hyn, a mwy na hynny, os ydych chi am godi arian i dalu iymgynghorydd. (Gweler gweithio gydag ymgynghorwyr isod).• Gadewch ddigon o amser i’r bwrdd neu’r grŵp llywio drafod ycynllun wrth iddo ddatblygu, yn enwedig os ydych chi’n fudiadmasnachu newydd.I bwy mae’r cynllun? Cofiwch mai’ch cynllun chi yw hwn. Maeangen ichi sicrhau mai chi sydd berchen arno.• Ychydig o werth fydd iddo os byddwch chi’n teimlo’i fod yn caelei dywys neu’n cael ei reoli gan fudiad allanol megis awdurdodlleol neu noddwr.• Os oes ymgynghorydd yn ymwneud â’r peth, trefnwchgyfarfodydd rheolaidd er mwyn i’ch grŵp allu cyfrannu.• Oni fydd y cynllun yn cynnwys syniadau aelodau’ch grŵp,efallai y byddwch chi’n colli’r cyfle i glywed syniadau ymarferolbuddiol, beirniadaeth adeiladol a sicrhau cymeradwyaeth ganbawb. Dyma’r cyfle gorau ichi gynnwys aelodau’ch grŵp mewnffordd gynhwysfawr yn y broses cynllunio.Beth os bydd y noddwr yn ceisio’ch llywio? Weithiau, byddnoddwr yn rhoi cyngor i chi sy’n help, naill ai cyn ichi ysgrifennu’rcynllun neu ar ôl ichi gyflwyno drafft, ynglŷn â’r hyn y dylaieich cynllun busnes ddweud. Mae hyn yn aml yn rhywbeth i’wgroesawu’n fawr. Ond gwnewch yn siŵr eich bod yn deall y negesyn iawn, a meddyliwch yn ofalus sut mae ymateb.• Ydy’r noddwr yn gweld diffyg go iawn yn eich cynnig? Gallaihyn fod yn wybodaeth ddefnyddiol.• Ydych chi’n gwrthod cyngor da oherwydd eich bod chi’ngyndyn o roi’r gorau i syniad sy’n annhebygol o weithio?• Ydyn nhw’n dweud wrthych chi ‘dydy’r math yma o brosiectddim yn cyfateb i’n meini prawf’? Os felly, ydy hi’n werth ichiaddasu’ch cynllun er mwyn cael eich dwylo ar arian grant neuwastraffu amser ar gais sy’n siŵr o fethu?• Ydyn nhw’n gofyn ichi or-bwysleisio’r rhagolygon ar gyfer eichprosiect oherwydd bod y noddwr yn awyddus ichi gael grant?• Ydyn nhw’n dweud wrthych chi na ddylech chi geisio gwneudelw oherwydd y byddai hynny’n creu cystadleuaeth annhegâ busnesau sy’n bodoli eisoes? Mae’n werth herio’r syniadhwn, oherwydd go brin y bydd masnachwyr bach cymunedolac elusennol yn debygol o allu cystadlu fel hyn ac nid yw’ngymorth o gwbl i’r ddarpar fenter masnachu.71

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthPwy sy’n gwneud y gwaith?• Mae cynllunio busnes yn sgil werthfawr, felly, hyd yn oed os nadoes gan neb brofiad blaenorol o wneud y gwaith, mae’n werthichi feithrin rhywun i’w wneud yn eich tîm os gallwch chi. Felsy’n wir am godi arian, bydd rhywun yn gwella wrth ymarfer.• Fel rheol, bydd un person yn cael ei ddirprwyo i ysgrifennu’rcynllun – uwch weithiwr neu reolwr os oes staff cyflog yny fenter, neu aelod gwirfoddol o’r mudiad sydd â phrofiadcynllunio busnes os gallwch chi ddod o hyd i un. Ond dylechsicrhau eich bod yn ymgynghori’n rheolaidd â phawb arallynglŷn â’r syniadau a fydd yn cael eu cynnwys yn y cynllun.• Ffordd fwy anodd o fynd ati yw dirprwyo aelodau o’r grŵpi ysgrifennu neu gynhyrchu gwybodaeth ar gyfer gwahanolagweddau ar y cynllun. Mae hyn yn wych ar gyfer meithrin tîma rhannu syniadau mewn mudiad sy’n wirfoddolwyr i gyd, ondmae angen ichi fod yn ymroddedig ac yn ddewr. Mae’n anoddcydlynu paratoi’r gwahanol rannau, ac fel rheol, bydd o leiafun person na fydd yn llwyddo i gwblhau ei ddrafft, a bydd dalangen ichi gael rhywun i gysoni’r arddull ysgrifennu ac asio’rddogfen at ei gilydd.• Mae cyflogi ymgynghorydd yn ddewis da iawn er mwyn sicrhaucanlyniad proffesiynol os gallwch chi fforddio hynny. Ond mae’ndal i olygu llawer iawn o waith.Faint o amser ddylai hyn gymryd? Efallai y bydd gwaith paratoia’r trafod yn cymryd tipyn o amser, ond mae’n beth da cwtogi ar ycyfnod ysgrifennu gymaint ag y bo modd. Os cymerwch chi fisoeddi ysgrifennu adroddiad, sut ar y ddaear y llwyddwch chi i gadwbusnes masnachol? Dylech chi gwblhau’r gwaith ysgrifennu mewnmis neu lai na hynny, a chyfuno hyn â dwy neu dair o sesiynaucynllunio ac adrodd yn ôl dwys sy’n cynnwys y grŵp i gyd.Oes angen help arnoch chi?• Mae llawer o’r broses cynllunio’n broses hollol resymegol a doesdim angen sgiliau arbennig. Felly, fel rheol, does dim angenmynd ar gyrsiau hyfforddi arbenigol ar baratoi cynllun busnes.• Efallai y byddwch chi’n teimlo’n fwy cyfforddus os gwahoddwchchi rywun o’ch cyngor gwirfoddol sirol neu o fenter arall i roicyflwyniad i’ch grŵp am baratoi cynllun.• Edrychwch ar enghreifftiau o gynlluniau sydd wedi’u paratoigan fudiadau eraill er mwyn cael syniad o’r hyn y mae ei angen,ac yn ddelfrydol, holwch rywun arall am eu barn ynglŷn â’renghreifftiau rydych chi’n eu defnyddio – dydych chi ddim amddilyn arferion gwael mudiad arall.• Efallai y bydd rhai pethau’n peri anhawster ichi o hyd ac ybydd angen cymorth penodol arnoch gan hyfforddwr neugynghorwr, neu rywun o fenter arall i’ch helpu ee:72

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− i werthuso’r angen neu’r farchnad− i gostio’r cynnyrch neu’r gwasanaeth.− i baratoi’r rhagolwg llif arian• Mae asiantaethau menter ar gael yn y rhan fwyaf o ardaloedd a’rrheini’n cynnig cyngor, cymorth a hyfforddiant i fusnesau bachnewydd sy’n cychwyn, ac fe all y rhain fod yn ffynhonnell dda argyfer rhoi cyngor ichi ynglŷn ag agweddau technegol y cynllunio(gweler y rhestr o gysylltiadau isod) Ond cofiwch y rhybudd ynAdran 1 y canllawiau hyn. Does dim dal y bydd yr arbenigwrbusnes rydych chi’n siarad ag ef yn cydymdeimlo â’ch nodau nacyn gefnogol i’ch rhagolygon.Ysgrifennu’r cynllunMae’r canllawiau a ganlyn yr un mor berthnasol i ddatblygu neuehangu unrhyw fath o fenter elusennol neu gymunedol fwy neu lai,gan gynnwys y rheini nad ydyn nhw’n masnachu.Y pethau sylfaenol:• Defnyddiwch yr arfau iawn: Prin bod angen dweud bodproseswyr geiriau, taenlenni, e-bost a cho bach yn hollbwysigar gyfer unrhyw ddogfen sy’n esblygu oherwydd fe all fodsawl fersiwn ohoni ar gael yn y pen draw a bydd angen ichi eurhannu â’ch cydweithwyr.• Byddwch yn hyblyg: Does dim angen ichi ysgrifennuadrannau’r cynllun yn eu trefn. Gall neidio o fan i fan drwy’rtestun fod o help ichi gadw’r syniadau ffres a’u cydgysylltu,ac efallai y bydd y dasg yn llai o fwrn wedyn Fe allwch lenwi’rbylchau’n ddiweddarach.• Diwygiwch y cynllun wrth ichi fynd yn eich blaen: Mwyaf ybyddwch chi’n meddwl am y prosiect, gwell y byddwch chi’nei ddeall. Un ffordd bosib o fynd ati yw ei adeiladu haen wrthhaen, gan ddechrau gyda chynllun amlinell ac wedyn llenwi’rbylchau gyda gwybodaeth fwy manwl fesul cam.Beth am y gwir? Mae’r cynlluniau gorau’n disgrifio mentrau goiawn sydd â chyfle da o lwyddo, felly y peth gorau yw anghofio amy ffuglen rydych chi’n meddwl y byddai’r noddwr am ei gweld.• Anaml y bydd anonestrwydd yn talu, ac os ydych chi am eiddefnyddio’n arf, mae angen ichi fod yn gelwyddgi da iawni lwyddo.− mae honiadau a gor-ddweud di-sail fel plorod ar groen llyfn irywun sydd wedi hen arfer astudio cynlluniau− os collwch chi ymddiriedaeth y darllenwr ar un pwynt, byddyn dechrau amau gwirionedd y ddogfen drwyddi draw73

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− os dywedwch chi gelwyddau yn eich cynllun busnes i greuargraff ar noddwr neu gefnogwr, mae’n rhy hawdd o lawerichi golli golwg ar y gwirionedd wrth ymwneud â nhw yn ydyfodol neu hyd yn oed o fewn eich mudiad chi’ch hun• Pwysleisiwch yr agweddau cadarnhaol go iawn ar bob cyfrif.Ond peidiwch â gwneud unrhyw ddatganiadau na allwch chieu cyfiawnhau’n nes ymlaen os cewch chi’ch herio.• Byddwch yn onest am eich gwendidau hefyd. Mae cynllun da’ncydnabod y pethau dydych chi ddim cystal am eu gwneud acyn dangos sut y gwnewch chi oresgyn diffygion. Mae hyn yneich gwneud yn fwy credadwy ac yn dangos eich bod yn gallubod yn hunanfeirniadol.Y rhagolwg llif arianPwysigrwydd y rhagolwg llif arian: Y rhagolwg llif arian (gweleradran 6.3) yw’r rhan o’r cynllun sy’n dangos gydag argyhoeddiadbod yr incwm y byddwch chi’n ei gynhyrchu yn ystod cyfnod odair neu efallai bum mlynedd yn golygu bod gennych chi ar bobadeg ddigon o arian i dalu am eich gwariant. Os byddwch chi’nonest, bydd hyn yn tynnu sylw at y problemau ac yn eich gorfodi ifeddwl drwy’r busnes i ganfod atebion.Paratoi’r rhagolwg:• Peidiwch byth ag ofni gofyn am help os bydd ei angen arnochchi.• Peidiwch â meddwl am ddechrau’r gwaith cynllunio ariannolheb ddefnyddio taenlen gyfrifiadurol i baratoi’r rhagolwg(hyd yn oed os nad ydych chi wedi defnyddio un o’r blaen,bydd yr amser a dreuliwch chi’n dysgu sut mae trin taenlen ynfuddsoddiad cadarn i’r fenter yn y tymor hir).• Byddwch yn gwbl onest â chi’ch hunain am y symiau ybyddwch chi’n eu hennill ac yn eu gwario. Fe all unrhyw unwneud i fenter edrych yn dda gyda thipyn o ddychymyg. Maeangen wynebu realiti. Os yw eich rhagolygon yn anghywir, fe ally busnes fethu.• Cyfrifwch bopeth mor ofalus ag y gallwch, a gwneud yffigurau’n fwy cywir bob tro y byddwch chi’n diwygio’r llif arian.(Er enghraifft, y tro cyntaf ichi gofnodi amcangyfrifon ar gyferrhenti ac yswiriant yr adeilad, mae’n bosib y byddan nhw wedi’useilio’n fras ar ffigurau menter debyg. Yn ddiweddarach, feddylech chi geisio defnyddio dyfynbrisiau cadarn gan asiantautai a chwmnïau yswiriant.)74

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Efallai fod ystadegau ar gyfer eitemau megis lefelau gwariant ycwsmer mewn gwahanol fathau o fusnesau ac mewn gwahanolrannau o’r wlad ar gael ar y rhyngrwyd. Hyd yn oed pan nafydd y ffigurau’n uniongyrchol berthnasol i’ch cynlluniau, efallaiy byddwch chi’n gallu defnyddio’r rhain i fesur pa mor gywiryw’ch cyfrifiadau chi.• Fel arfer, bydd cysylltiad clos rhwng gwerthiannau a chostau,felly, trwy wella’n rheolaidd y ffordd y byddwch chi’namcangyfrif eich incwm o werthiannau, fe gewch chi wellsyniad ichi am eich costau, a’r gwrthwyneb. Yn bwysicach byth,peidiwch ag anghofio y bydd addasu amcangyfrifon eich incwmo werthiannau yn sylweddol yn debygol o effeithio hefyd areich costau gweithredu.• Mae pawb yn gwybod bod rhagolygon ariannol ar gyferbusnesau newydd yn orobeithiol. Felly, mae angen ichiddyfeisio senario lle bydd eich costau’n uwch na’r disgwyl(oherwydd bydd pethau’n siŵr o godi a chostau nad oeddechchi wedi cyllidebu ar eu cyfer) a bydd angen mwy o amser i’rincwm gronni nag y byddech chi’n ei ddymuno (oherwydddyna’r gwir). Wedyn, ceisiwch weld sut y byddech chi’n goroesiac yn tyfu yn y sefyllfa honno.• Ewch ati o hyd i fireinio’r ffigurau y byddwch chi’n eu rhoi ar ydaenlen:− Os yw’r rhagolygon yn dangos elw’n fuan yn y broses, feddylech chi chwilio am gamgymeriadau a gwneud eichtybiaethau’n fwy pesimistig. Wedyn, edrychwch i weld ydypethau’n dal i weithio.− Os yw’r ymdrechion cyntaf yn dangos bod y busnes ar eigolled, dechreuwch feddwl ymhle y gallwch chi arbed arian,ac oes ‘na ffyrdd realistig o gynhyrchu mwy o incwm.• Peidiwch â disgwyl mai fersiwn gyntaf y rhagolwg – na hyd ynoed y drydedd na’r bedwaredd – fydd yr orau na’r ddiwethaf.Wrth ichi ddatblygu’ch cynlluniau, byddwch yn meddwl ameitemau rydych chi wedi anghofio amdanyn nhw, yn cywirogwallau ac yn mireinio’ch ffigurau.• Byddwch yn amyneddgar. Dyma un o rannau mwyafgwerthfawr yr holl broses cynllunio, a bydd gweddill yr ymarferyn haws o lawer ichi ar ôl ichi sicrhau bod eich syniad busnes yngwneud synnwyr ariannol.75

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthSicrhau cefnogaeth yr amheuwyr: Yn ddelfrydol, bydd eich grŵpcyfan yn gweld manteision cynllunio ariannol da. Ond peidiwch âdibynnu ar hynny. Efallai y bydd rhai pobl yn teimlo dan fygythiadac y bydd angen ichi berswadio’r amheuwyr i roi sylw mwy difrifoli’r peth. Dyma rai o’r pethau y byddan nhw’n dweud, o bosib:• ‘Dydyn ni ddim yn deall y pethau hyn, felly peidiwch â’ncynnwys, da chi:’ Dylai unrhyw un sy’n mynd i fod yn gyfreithiolgyfrifol am y fenter geisio deall sut mae’n gweithio’n ariannol. Sutarall fyddan nhw’n gwybod beth i’w wneud os bydd pethau’nmynd o’u lle?• ‘Mae rhagolygon ariannol wastad yn anghywir.’ Ydyn. Ond,mae’r un peth yn wir yn aml am amserau cyrraedd trenau abysiau. Dydy hyn ddim yn ddadl o blaid peidio â chael amserlenni.• ‘Allwn ni ddim creu rhagolygon dibynadwy ar gyfer y tri misnesa, felly beth yw’r pwynt cael rhagolygon llif arian am dairblynedd?’ Mae’r brotest hon yn un ddealladwy, ond mae daubwynt pwysig yma:− Mae’r rhagolygon yn eich gorfodi i archwilio a deall sut mae’rbusnes yn gweithio dros gyfnod, ac mae tair blynedd yngyfnod digon teg.− Fel rheol, bydd angen rhagamcan dair blynedd arnoch chi iasesu’n iawn a oes gennych chi obaith rhesymol o lwyddo. Yrheswm dros hyn yw bod blwyddyn 1 bob tro’n cynnwys ycyfnod cychwyn (ac o bosib arian grant) ac y bydd hynny’nystumio’r darlun ar gyfer y flwyddyn honno. Go brin ybyddwch chi wedi dechrau clirio’ch costau hyd yn oed tanrywbryd yn ystod blwyddyn 2 (ac rydych chi’n fwy tebygol owneud hynny yn yr ail flwyddyn nag yn y flwyddyn gyntaf)ac felly wnewch chi ddim gweld y busnes yn rhedeg fel y maeangen iddo wneud tan y drydedd flwyddyn lawn. Yn yr unmodd, os oes gennych chi arian grant am dair blynedd, mewngwirionedd, bydd angen rhagolwg pum mlynedd arnoch chi.• ‘‘Does gynnon ni ddim amser.’ Sut allwch chi redeg busnes, ‘ta?Cynlluniau ac astudiaethau ganymgynghorwyr allanolCadw rheolaeth: Mae’r rhan fwyaf o’r canllawiau uchod yn tybiobod y grŵp llywio neu’r bwrdd yn rheoli’r broses cynllunio. Maehyn yn arfer da, hyd yn oed os bydd eich mudiad yn cael nawddi gyflogi arbenigwr i werthuso anghenion cymdeithasol neugymunedol, i gynnal ymchwil i’r farchnad, i gynhyrchu cynllunbusnes neu i helpu i sefydlu menter gymdeithasol newydd o’rdechrau’n deg.76

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthAnsawdd: Dylech chi fod yn ymwybodol bod ansawdd gwaithymgynghorwyr allanol yn amrywio. Mae rhai’n amhrisiadwy aceraill yn gwbl ddiwerth. Efallai mai dyma’r rheswm gorau, ond nidyr unig reswm, dros roi sylw manwl i waith eich ymgynghoryddwrth iddo fynd rhagddo.Perchnogaeth: Beth bynnag yw cwmpas gwaith yrymgynghorydd, mae’n bwysig bod y grŵp yn deall ac yn‘perchnogi’r’ gwaith hwnnw. Ystyr perchnogi yw bod aelodau’rgrŵp yn dangos yr un ymrwymiad i’r cynigion neu’r cynlluniauâ phetai’r grŵp wedi gwneud yr holl ymchwil a’r cynllunio’uhunain. (Mae’r un pwynt yn berthnasol, gyda llaw, i aelod ofudiad sy’n ysgrifennu cynllun ac yn ei gyflwyno i’w gydweithwyri’w fabwysiadu heb ei drafod.)Canllawiau ar gyfer defnyddio ymgynghorwyr allanol• Tendro: Dilynwch unrhyw ofynion gan eich noddwr ynglŷnâ thendro, a gofynnwch am gyngor (gan fentrau eraill neuasiantaethau cymorth) os nad ydych chi’n siŵr sut mae myndo’i chwmpas hi. Hyd yn oed os nad oes yn rhaid ichi wneudhynny, mae defnyddio proses tendro bron bob tro’n beth calli’w wneud, oni fyddwch chi am gyflogi ymgynghorydd rydychchi wedi gweithio gydag ef o’r blaen.• Y briff: Rhaid ichi baratoi briff ysgrifenedig manwl ar gyfery gwaith (neu fan leiaf gael ymgynghorydd rydych chi’nymddiried ynddo i baratoi un sy’n cyflawni’ch manyleb). Dylaihyn gynnwys y gwaith sydd i’w wneud, faint o amser y byddei angen, y dyddiad cwblhau a’r gost. Ystyriwch hyn a’i drafodgyda’r ymgynghorydd cyn dechrau’r gwaith er mwyn osgoicamddealltwriaeth.• Holi am yr ymgynghorydd: Peidiwch byth â chyflogiymgynghorydd heb:− edrych ar eu gwefan neu ar eu CV i weld oes ganddyn nhwbrofiad sy’n berthnasol i’ch prosiect− cyfweld â nhw’n bersonol neu gyfarfod â nhw i drafod yprosiect− os nad ydych chi’n gyfarwydd â’u gwaith, ceisio geirda neugymeradwyaeth gan rywun arall – dyma’r ffordd orau o gaelgwybod am eu gallu ac unrhyw wendidau y mae angen ichiroi sylw iddyn nhw.77

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Cael popeth yn glir:− Gwnewch yn siŵr bod yr ymgynghorydd yn deall yr hynrydych chi’n ceisio’i wneud. Dydy busnesau traddodiadol,mentrau adfywio cymunedol ac elusennau eraill sy’nymwneud â masnachu ddim i gyd yr un peth.− Byddwch yn glir ynglŷn â’ch gofynion – edrychwch ar yradran am derminoleg ym mhennod 3.1.− Dywedwch i ba raddau rydych chi’n disgwyl iddyn nhwymgynghori â’ch bwrdd neu â’ch bwrdd llywio. Fan leiaf,dylid trefnu trafodaethau manwl â’r grŵp i gyd pan fyddyr ymgynghori’n dechrau, hanner ffordd drwodd ac adegcynhyrchu cynllun drafft.• Cydweithredu: Does dim byd gwell mewn gwirionedd na bod yrymgynghorydd yn gweithio’n glos gyda’ch grŵp mewn cyfres ogyfarfodydd drwy gydol y broses. Os bydd hyn yn elfen ganologo’r ymgynghori:− bydd yr ymgynghorydd yn gwybod mwy am eich cynlluniau− byddwch chi’n gallu sicrhau ansawdd y gwaith a’i fod ynsymud i’r cyfeiriad iawn• Eich profiad cyntaf o reoli: Efallai y bydd grwpiau dibrofiadnewydd yn teimlo’n anghyfforddus yn rhoi cyfarwyddiadaui ymgynghorydd profiadol, ac mae rhai grwpiau’n fodlondadlwytho’r gwaith ar yr ymgynghorydd er mwyn ysgafnhaueu baich gwaith hwy eu hunain. Ond, fe all hyn fod yn gyflegwych i grwpiau newydd ysgwyddo cyfrifoldeb o ddifrif amreoli am y tro cyntaf (ymarfer bach ar gyfer y gwaith go iawnar ôl sefydlu’r busnes). Dylech chi drin yr ymgynghorydd felrhywun sy’n gweithio i chi, a phenderfynu gyda’ch gilyddpa ganlyniadau rydych chi’n disgwyl eu gweld a monitro’rcanlyniadau hynny.Treialu’r masnachu a chychwyn ar raddfa fachPwrpas ‘treialu’r masnachu’: Gallwch ‘dreialu’r masnachu’ ermwyn rhoi gwasanaeth neu farchnad ar brawf ar raddfa fach cynymrwymo adnoddau, a chyn ichi hyd yn oed fuddsoddi amseri baratoi cynllun busnes a dyfalu’ch rhagamcanion ariannol.Mae peryglon ynghlwm wrth hyn. Ond mae’n arbennig o addasi elusennau a chyrff eraill yn y trydydd sector os yw eu prifweithgarwch arferol mewn maes arall, ac oes nad oes ganddynnhw fawr o brofiad masnachu.− bydd y grŵp yn ‘berchen’ ar y cynllun terfynol78

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthBeth mae hyn yn ei olygu:• Treialu: Dyma ambell enghraifft o dreialu:− gwerthu blychau o ffrwythau a llysiau dros y cownter ynnerbynfa’ch canolfan gymunedol i weld a fyddai gan boblddiddordeb mewn menter bwyd gydweithredol, cludo llysiaugerddi i gartrefi.− dethol prototeipiau o grefftau i’w gwerthu mewnmarchnadoedd a ffeiriau lleol er mwyn pwyso a mesur ymatebcwsmeriaid.− darparu gwasanaeth arlwyo ar gyfer rhai digwyddiadau agynhelir gan eich partneriaid i weld beth fyddai’r goblygiadaupetai staff eich caffi’n arallgyfeirio i ddarparu gwasanaetharlwyo allanol.− mesur costau’r deunyddiau, amser staff a chostau cysylltiedigeraill ar gyfer yr eitemau neu’r gwasanaethau rydych chi’n eudarparu.− monitro ymateb cwsmeriaid neu ddefnyddwyr a gwahoddawgrymiadau, cynnal arolygon os bydd hynny’n briodol,neu ddefnyddio ffurflenni adborth a siarad â staff neuwirfoddolwyr.− gweld a ydy’r masnachu’n tarfu ar weithgareddau sy’nbodoli eisoes (drwy ddwyn, tynnu sylw neu ddyblygumarchnadoedd, er enghraifft).− edrych ar reoli ansawdd a gweld sut mae angen gwella’rcynnyrch neu’r gwasanaeth a’i fonitro os penderfynwch chigreu menter fasnachol lawn.− cynnal cynhadledd fach yn eich adeilad eich hun i weld pamor addas yw’r adeilad, yr offer a’ch menter chi i ddarparucyfleusterau tebyg ar gyfer mudiadau eraill.• Ymchwil ddefnyddiol i’r farchnad: Gall treialu’r masnachu fodyn ymchwil berffaith i’r farchnad – a does dim ots a ydych chiwedi penderfynu ei ehangu’n fusnes ar raddfa lawn neu beidio.Felly, dylech baratoi’n iawn drwy gasglu a dogfennu cymaint oymateb ag y bo modd – er enghraifft:79

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth4: Strwythurau cyfreithiol a llywodraethuMae’n beth eithaf cyffredin i grwpiau llywio a byrddau ddefnyddio mwy o’u hegni’n trafod strwythur cyfreithiol eusefydliad yn y dyfodol nag yn cynllunio’r busnes maen nhw’n bwriadu ymgymryd ag ef. Ac, i bob golwg, dydy’r amsera dreulir yn trafod y pwnc ddim o reidrwydd yn golygu eu bod nhw’n teimlo’n hyderus mai’r strwythur hwnnw yw’r uniawn ar gyfer eu hamgylchiadau.Mewn un elusen yng Nghymru, cafwyd dadl hir ynglŷn ag a ddylid sefydlu is-gwmni masnachu a oedd yn eiddo’nllwyr i’r elusen i ymgymryd â gweithgareddau busnes a gofalu am ei hasedau, ynteu a ddylid manteisio ar strwythurnewydd o fri’r Cwmni Budd Cymunedol. Oherwydd bod pawb mor frwd o blaid sefydlu Cwmni Budd Cymunedol,dyna a sefydlwyd maes o law. Yn anffodus, roedd y broses hon wedi bod yn un mor hir nes iddyn nhw anghofio wrthgofrestru beth oedd eu hamcanion gwreiddiol. Drwy ddamwain, sefydlwyd y Cwmni Budd Cymunedol a oedd fwy neulai’n annibynnol ar yr elusen ei hun. Cymerodd dipyn o amser i holl oblygiadau’r camgymeriad ymddangos. Gadawydyr elusen heb ddim asedau a oedd yn eiddo iddi hi ei hun, ac oherwydd telerau grant a gafwyd i ailddatblygu adeilad,‘doedd dim modd cywiro’r camgymeriad am flynyddoedd.Fe all fod yn well cadw’r trefniadau mor hyblyg ag y bo modd fel y gellir eu haddasu wrth i amgylchiadau newid neuwrth i gamgymeriad ddod i’r golwg.80

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth4.1 Corffori neu beidio?Argymhellir y dylid defnyddio cwmnïau cyfyngedig, ym mhobachos bron, ar gyfer gweithgareddau menter. Nid a ddylid cofrestruneu beidio yw’r dewis pwysig ond pa fath o gwmni. Yn anffodus,mae goblygiadau cyfreithiol ymddangosiadol ffurfio cwmni’n creullawer iawn o boen meddwl, cyfyng-gyngor ac ansicrwydd. Rhithyn aml yw’r problemau hyn, er, ar brydiau, mewn sefydliadau mwycymhleth, mae’r dewisiadau mewn gwirionedd yn rhai anodd eugwneud. Nod yr adran hon yw symleiddio’r pethau hyn.Cyn ichi ddechrau:Egluro’r iaith: Mae ambell bwynt am derminoleg y mae angenichi fod yn gyfarwydd â nhw:• Yr enw ar sefydliadau sydd heb eu cofrestru’n gwmnïaucyfyngedig yw ‘cymdeithasau anghorfforedig’.• Yr enw ar broses creu cwmni o unrhyw fath yw ‘corffori’.• ‘Memorandwm ac erthyglau’r cwmni’ yw’r ffurf arbennig argyfansoddiad sy’n cael ei ddefnyddio gan gwmnïau corfforedig.• Mae’r termau ‘Bwrdd’, ‘Bwrdd Cyfarwyddwyr’, ‘BwrddYmddiriedolwyr, ‘Pwyllgor Rheoli’, ‘Cyngor Rheoli’ ac atifwy neu lai’n gyfystyr â’i gilydd. Gallwch alw’r grŵp sy’nllywodraethu’ch sefydliad beth bynnag ddymunwch chi.Peidiwch â dychryn: Does dim rhaid i’r penderfyniad i gofrestrufel cwmni cyfyngedig fod yn brofiad trawmatig, dim ond ichiwneud pethau mewn ffordd drefnus.• Mae’n gwbl naturiol; mae llawer o bobl debyg i chi’n gwneudhyn drwy’r amser.• Mae digon o brofiad ar gael ichi ei ddilyn mewn grwpiaucymunedol ac elusennol sy’n bodoli eisoes, ac mae llawer ogynghorwyr ar gael yn y trydydd sector.• Does dim rhaid ichi wario arian ar gyfreithiwr i gofrestru’chcwmni oni fyddwch chi’n disgwyl sefydlu strwythuranghyffredin a chymhleth. Os ydych chi, mae’n debyg y byddangen cyfreithiwr arnoch chi sy’n arbenigwr ym maes cofrestrucwmnïau ar gyfer y trydydd sector, ac fe all hyn fod yn ddrud.81

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Yn ôl rhai staff sy’n gweithio ym maes datblygu mentraucymdeithasol, yn aml iawn, cyfansoddiadau sydd wedi’u lluniogan gyfreithwyr sy’n achosi’r problemau mwyaf i gyrff y trydyddsector – oherwydd eu bod nhw’n wahanol i’r patrwm safonol.• Mae’r broses cofrestru’n eithaf rhwydd, a ddylai hi ddimdychryn neb.• Mae’r broses cofrestru’n gyflym – fel rheol o fewn pythefnos,heblaw bod Tŷ’r Cwmnïau’n dychwelyd eich ffurflennioherwydd nad ydyn nhw wedi cael eu llenwi’n iawn.Beth yw corffori?Mae cwmnïau cyfyngedig yn endidau cyfreithiol: Wrthgofrestru’ch grŵp fel cwmni cyfyngedig, bydd hynny’n newidstatws cyfreithiol y bobl sy’n gyfrifol amdano.• Cymdeithasau anghorfforedig (grwpiau sydd heb gofrestrueto i ddod yn gwmnïau cyfyngedig) – o safbwynt y gyfraith,nifer o unigolion ar wahân yw’r rhain ac mae pob un ohonynnhw’n bersonol gyfrifol am weithgareddau’r mudiad.• Cyrff corfforedig – hy, o safbwynt y gyfraith, ystyrir cwmnïaucyfyngedig o unrhyw fath a Chymdeithasau Diwydiannol aDarbodus yn endidau unigol, a’r rheini ar wahân i’r bobl sy’ngyfrifol amdanynt. Os digwydd i rywun ddechrau achos cyfreithiolyn erbyn cwmni elusennol neu gwmni sy’n eiddo i’r gymuned,ac mae hynny’n annhebygol, y cwmni fel rheol fydd yn wynebuachos llys, nid cyfarwyddwyr neu staff y cwmni fel unigolion.Gwarchodaeth atebolrwydd cyfyngedig: Y math mwyafcyffredin o gwmni o lawer yn y trydydd sector yw ‘cwmnicyfyngedig drwy warant’. Yn wahanol i fathau eraill o gwmnïau,does dim cyfranddalwyr mewn cwmni fel hyn. Felly, does dimperygl i’r aelodau golli eu buddsoddiad - dim ond swm cyfyngedigo arian (fel rheol £1 neu £10), y maen nhw wedi gwarantu i’w daluos digwydd i’r cwmni fethu â thalu ei ddyledion. Yn fras, dydy’raelodau ddim yn bersonol atebol am ddyledion eu cwmni.Y strwythur ffurfiol: Wrth gael ei gorffori’n gwmni cyfyngedigbydd gofyn i fudiad gael strwythur ffurfiol penodol – ond nid ywhyn mewn gwirionedd yn wahanol iawn i’r strwythur y byddy rhan fwyaf o grwpiau gwirfoddol sydd heb eu corffori’n eiddefnyddio. Bydd yn cynnwys rheolau ynglŷn â phethau fel hyn:82

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• aelodaeth gyffredinol y cwmni: (sef y bobl a’r mudiadau syddâ’r pŵer i ethol neu benodi’r cyfarwyddwyr - er, weithiau, osafbwynt ymarferol, mae’r ‘bwrdd’ a’r ‘aelodaeth’ ehangach ynunion yr un fath â’i gilydd)• pwy gaiff fod yn aelod o’r cwmni• maint a chyfansoddiad y bwrdd• sut y cynhelir cyfarfodydd y bwrdd a’r cwmni• sut y dylid trin yr asedau os caiff y cwmni ei ddirwyn i ben• sut mae ymdrin â materion eraill megis paratoi adroddiadau,gwrthdaro rhwng buddiannau, a’r ffordd y caiff cyfarwyddwyreu penodi neu eu hetholStatws cyhoeddus ffurfiol: Mae gan y cwmni atebolrwyddcyhoeddus – rhaid iddo ffeilio manylion ei gyfarwyddwyr a’igyfrifon yn Nhŷ’r Cwmnïau. Ond, o safbwynt ymarferol, cymharolychydig o gyfyngiadau cyfreithiol sydd ar yr hyn y gall ei wneudneu ar sut y dylai ymddwyn, ac eithrio’r cyfyngiadau y mae’ndewis eu gosod ar ei gyfer ei hun ym memorandwm ac erthyglau’rcwmni, neu’r cyfyngiadau a orfodir arno drwy gyfraith elusennauos yw’n gwmni elusennol.Cyfrifoldebau cyfreithiol: Mae poeni am eich cyfrifoldebaucyfreithiol yn rheswm eithriadol o wael dros benderfynu peidio âffurfio cwmni cyfyngedig. Fel rheol bydd aelodau grwpiau sy’npoeni am oblygiadau cyfreithiol dod yn gyfarwyddwyr cwmniheb ddeall y pwynt. Mae ganddyn nhw gyfrifoldebau cyfreithioleisoes i’r cyhoedd ac i’r bobl y maen nhw’n ymwneud â nhw drwyfusnes, o’r cychwyn cyntaf pan fyddan nhw’n ffurfio grŵp llywioi gynllunio’u menter. Y cyfan y bydd statws cwmni’n ei roi iddynnhw yw ambell gyfrifoldeb ychwanegol (a dydy’r rheini ddim ynrhai beichus iawn) yn gyfnewid am y fraint o gael eu gwarchoddrwy atebolrwydd cyfyngedig. Er mwyn gwneud pethau’n hawsbyth, mae’r gyfraith sy’n ymwneud â dyletswyddau Cyfarwyddwyrerbyn hyn wedi cael ei chynnwys yn Neddf Cwmnïau 2006.Pa bryd y dylid corffori cwmni?Ydy hyn yn syniad da? Eich dewis chi fydd penderfynu ffurfio cwmnicyfyngedig a pha bryd i wneud hynny. Fodd bynnag, mae’n debygoliawn y bydd unrhyw brosiect masnachu sydd o ddifrif yn cyrraeddpwynt lle bydd cofrestru’n beth doeth iawn i’w wneud oherwyddbod y cyfrifoldebau ariannol neu gyfreithiol mor fawr. Mae’r rhestrisod yn rhoi syniad bras ichi pa bryd y dylech chi weithredu:• Oes ‘na asedau sylweddol i’w gwarchod – ee, adeilad?• Oes gennych chi gyfrifoldebau sylweddol o ran cyflogi pobl?83

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Ydych chi’n ysgwyddo cyfrifoldebau cyfreithiol sy’n ei gwneudhi’n fwy priodol neu’n fwy angenrheidiol ichi gael un endid? –er enghraifft− les adeilad – mewn mudiadau anghorfforedig, mae’n bethcyffredin i ddau o’r aelodau fod yn bersonol gyfrifol drwylofnodi cytundebau les a chontractau eraill fel unigolion, acefallai y gwelir bod hyn yn faich annheg neu afresymol− gweithgareddau sy’n creu dyletswyddau neu risgiausylweddol i’r cyhoedd (er enghraifft gwarchod defnyddwyr amaterion iechyd a diogelwch) – mae unrhyw lefel sylweddol oddarparu gwasanaethau neu fasnachu’n debygol o olygu hyn• Ydych chi’n ymwneud â gweithgareddau masnachu a allai greurisgiau ariannol personol i’ch aelodau – ee, petai’r busnes ynmethu neu petai colledion sydd heb eu rhagweld neu heb euhyswirio?• A fydd gwneud hynny mewn gwirionedd yn gwella’ch delweddo safbwynt noddwyr a chefnogwyr? – dylai grwpiau ochel rhagdod dan bwysau gan swyddogion mudiadau cyhoeddus nadydyn nhw’n wir yn deall y trydydd sector; efallai nad yw’n bethdrwg cofrestru pan fydd rhywun yn dweud wrthych am wneud,ond mynnwch gael cyngor annibynnol gan asiantaeth cymorthos ydych chi’n poeni.Pryd yw’r amser gorau i gofrestru’r cwmni?• Ddim yn rhy fuan: Bydd rhai mudiadau’n dewis cofrestru felcwmnïau cyfyngedig ar y cychwyn un.− os cofrestrwch chi cyn paratoi’ch cynllun busnes, mae peryglichi ddewis strwythur amhriodol ar gyfer eich cwmni− weithiau, fe all trafodaethau technegol am y memorandwma’r erthyglau a chyfrifoldebau cyfarwyddwyr dynnu sylwgrŵp newydd oddi ar y pethau pwysig, ac mae’n bosib hefydy bydd trafodaethau hyn yn cadw darpar aelodau draw• Pan fydd y gweithgareddau’n galw am hynny: Efallai ybyddai’n well gadael y corffori nes ichi weld bod angenymarferol ichi gael statws cwmni, er enghraifft:− er mwyn sefydlu’r bwrdd cyfarwyddwyr i ysgwyddo’rcyfrifoldeb am weithredu cynllun busnes sydd newydd eigwblhau− pan fydd yn rhaid ichi gymryd camau ynglŷn ag eiddo neufaterion cyflogi− os bydd strwythur presennol eich cymdeithas anghorfforedigyn dechrau mynd yn gymhleth84

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Cyn cofrestru fel elusen: Os ydych chi’n bwriadu sefydlu cwmnielusennol, bydd angen ichi gynllunio ar gyfer corffori’r cwmni achofrestru’r elusen ar yr un pryd. Bydd strwythur newydd y CorffCorfforedig Elusennol, (y disgwylir iddo gael ei gyflwyno yn 2011ar ôl tipyn o oedi) yn gwneud hyn yn haws na’r broses ddaugam sydd wedi bod ar waith yn y gorffennol. (Gweler adrannau4.3 a 4.4 isod sy’n trafod y gwahanol fathau o strwythurau amasnachu elusennol.) Os byddwch chi’n cofrestru cymdeithasanghorfforedig fel elusen yn gyntaf ac wedyn y penderfynuei throi’n gwmni cyfyngedig, bydd yn rhaid ichi ailgofrestru’relusen. Mae hyn yn fwy cymhleth, ac mae’n golygu:− ailymgeisio i’r Comisiwn Elusennau am statws elusennol argyfer y cwmni neu’r Corff Corfforedig Elusennol newydd− trosglwyddo’r asedau o’r hen fudiad i’r un newydd (mae’ndebyg y bydd angen cyngor proffesiynol arnoch ynglŷn âhyn)− dirwyn y gymdeithas anghorfforedig i ben yn ffurfiolBeth mae hyn yn ei olygu?I gofrestru cwmni, bydd angen dilyn ychydig o gamau sylfaenol:• dewis enw derbyniol sy’n ddigon gwahanol i enwaucofrestredig eraill sy’n bodoli eisoes, heb gyfyngiad cyfreithiol,ac enw rydych chi’n teimlo’n ffyddiog na fydd yn achosigwrthdaro â defnyddwyr sydd ag enwau masnachu tebyg(gweler canllawiau Tŷ’r Cwmnïau).• llunio memorandwm ac erthyglau’r cwmni; mae’n hawdd iawnseilio’r rhain ar batrwm parod sydd ar gael gan:− eich cyngor gwirfoddol sirol lleol− y Comisiwn Elusennau (hyd yn oed os nad ydych chi’nbwriadu gwneud cais am statws elusen ar hyn o bryd)− eich prif fudiad (os mai cangen annibynnol leol o fudiadcenedlaethol ydych chi)− mudiadau ambarél, asiantaethau cymorth a chyrff aelodaethsy’n cefnogi gweithgareddau’ch grŵp− Tŷ’r Cwmnïau• darllen a llenwi’r pecyn ymgeisio perthnasol ac anfon cais iDŷ’r Cwmnïau (gan dalu ffi ymgeisio fechan), neu i’r ComisiwnElusennau ar gyfer Corff Corfforedig Elusennol (cais am ddim).• penderfynu corffori• penderfynu pa bryd i gorffori85

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthCysylltiadauTŷ’r Cwmnïau: Mae pecynnau ffurfio cwmni, taflennigwybodaeth a ffurflenni Tŷ’r Cwmnïau ar gael ganDŷ’r CwmnïauHeol y GoronCaerdydd CF14 3UZFfoniwch Ganolfan Gyswllt Tŷ’r Cwmnïau 0870 3333 636Gwefan: www.companieshouse.gov.ukY Comisiwn Elusennau: www.charitycommission.gov.uk86

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth4.2 Y dewisiadau sydd ar gael i gyrff sy’n masnachuMae’r adran hon yn disgrifio’r dewisiadau sydd ar gael i fentrau cymdeithasol o ran strwythurau cyfreithiol, ac mae’nceisio tawelu’r ofn y bydd llawer o bobl yn ei deimlo wrth geisio dewis.Y pethau sylfaenolCymhlethdodau ymddangosiadol: Mae’n ddigon dealladwypam mae pobl yn dychryn wrth feddwl am ddewis strwythurcyfreithiol priodol, er nad yw’r peryglon yn rhai mawr.• Bydd rhai pobl sydd heb weithio yn y trydydd sector o’r blaenyn ei gweld hi’n rhyfedd bod cwmnïau cyfyngedig yn gallubod yn elusennau hefyd, a’r gwrthwyneb. Mae’r syniad y gall‘pobl gyffredin’ ddod yn gyfarwyddwyr cwmni’n gallu bodyn ddieithr hefyd, yn enwedig i drigolion cymunedau di-fraintlle bydd mudiadau adfywio’n aml yn gweithio. Felly, fe allfod rhwystrau rhesymegol ac emosiynol ar waith o’r cychwyncyntaf.• Mae ymdrechion diweddar gan y llywodraeth i ddiwygiocyfraith elusennau ac i helpu (er mewn ffordd fach) mudiadausy’n masnachu yn y trydydd sector yn cymhlethu maes a oeddeisoes yn ddrysfa o ddewisiadau.• Fe all goblygiadau’r term ‘strwythurau cyfreithiol’ wneud i rai oaelodau grwpiau llywio boeni’n waeth.• Mae gofyn i bobl wneud rhes o benderfyniadau anghyfarwyddgan ddewis y naill beth neu’r llall. Mae’n golygu mwy na dimond dewis yn syml o blith rhestr - ac efallai y bydd pobl ynteimlo’n ansicr ynglŷn ag i ble mae hyn yn eu harwain.Tawelu meddwl: Mae’n bosib na fydd gwybodaeth yn ddigon arei phen ei hun. Weithiau, yr hyn sydd ei angen mewn gwirioneddyw rhywun i dawelu’ch meddwl. Dyma fan cychwyn.• Mae gennych chi gyfrifoldebau cyfreithiol eisoes: Dydy caelcyfansoddiad cyfreithiol ddim yn golygu bod mwy o risg ichi –mae’n help ichi reoli’ch cyfrifoldebau’n well.• Mae angen i gyrff sy’n masnachu yn y trydydd sector gael eurhedeg gan gwmnïau cyfyngedig o ryw fath (gweler Adran4.1), felly, fe allwch chi anghofio am opsiwn y gymdeithasanghorfforedig a ddefnyddir mewn mannau eraill.87

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Y prif fathau o gwmni cyfyngedig: Dim ond pedwar mathgwahanol o gwmni cyfyngedig neu bartneriaeth sydd ar gael (acmae pob un o’r rheini’n cael ei ddiffinio yn ôl pwy biau nhw) – adim ond dau o’r rhain sy’n berthnasol i weithgarwch masnachu’rbrif ffrwd yn y trydydd sector. Dyma’r pedwar math:− cwmnïau cyfyngedig cyhoeddus (anghofiwch y rhain -fyddwch chi ddim yn ffurfio plc!)− partneriaethau atebolrwydd cyfyngedig (ar gyfer unigolionmae’r rhain yn bennaf)− cwmnïau cyfyngedig drwy gyfranddaliadau (bydd mentraumasnachu cymunedol yn defnyddio’r rhain weithiau)− cwmnïau cyfyngedig drwy warant• Hyblygrwydd: Mae cwmnïau cyfyngedig drwy warant neudrwy gyfranddaliadau’n golygu bod modd cael trefniadaueithriadol o hyblyg. Os bydd pobl yn gwneud camgymeriadau,fel rheol, nid y strwythurau fydd ar fai, ond y ffordd y byddannhw’n addasu’r strwythurau hynny yn eu sefyllfa nhw. Mae hihefyd yn haws newid pethau’n nes ymlaen nag y mae’r rhanfwyaf o bobl yn ei ddychmygu.• Strwythurau at bwrpas arbennig: Mae dau strwythurcyfreithiol newydd wedi ymddangos yn ddiweddar. Mewnffordd, ‘opsiynau ychwanegol’ yw’r rhain yn hytrach nadewisiadau craidd anodd. Dyma’r ddau strwythur:− Cyrff Corfforedig Elusennol - cwmnïau cyfyngedig drwywarant yw’r rhain ond mae ganddyn nhw statws elusennolsy’n rhan o’u gwneuthuriad.− Cwmnïau Budd Cymunedol – cwmnïau sy’n cael eurheoleiddio mewn ffordd arbennig yw’r rhain ac maennhw naill ai wedi’u cyfyngu drwy warant neu drwygyfranddaliadau.• Cyd-destun y strwythurau cyfreithiol newydd: Mae’n wirdweud bod y ddau strwythur newydd hyn wedi cymhlethu’rdewisiadau i fentrau masnachu newydd. Ond dydyn nhw ddimyn ddigon pwysig i golli cwsg drostyn nhw. Dyma ambell bethi dawelu’ch meddwl unwaith eto:− Dydy’r opsiynau newydd mewn gwirionedd yn ddim bydmwy nag amrywiadau ar y strwythurau a’r trefniadau sy’nbodoli eisoes i gwmnïau cyfyngedig drwy warant neugwmnïau cyfyngedig drwy gyfranddaliadau.88

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− Gellir defnyddio’r trefniadau eraill sydd ar gael eisoes igyflawni’r rhan fwyaf o’r hyn sydd ganddyn nhw i’w gynnigi fentrau masnachu bychain i ganolig eu maint yn y trydyddsector. Felly, yr un dewisiadau sylfaenol sydd gennych chiyn y bôn, ni waeth beth a ddywed y bobl sy’n pleidio’rstrwythurau newydd hyn.− Os gwelwch chi y byddai defnyddio un o’r strwythurau hyn ofantais ichi, gwnewch hynny. Maen nhw’n hollol ddiniwed.− Ond, os digwydd ichi wneud y dewis anghywir, ac maehynny’n annhebygol, fe allwch chi gan amlaf newid ystrwythur yn nes ymlaen. Anhwylustod yn hytrach naphroblemau cyfreithiol fydd yn eich disgwyl. Ond mae’n wir ygallai gwneud penderfyniadau gwael olygu eich bod yn talumwy o dreth.• Trefniadau cyfansoddiadol eraill: Efallai y dewch chi ar drawsambell fformat cyfreithiol sydd ychydig yn fwy idiosyncratig argyfer mathau penodol o fenter gymdeithasol Ond, ac eithriodan amgylchiadau arbennig iawn, dydyn nhw ddim yn cynnigmwy o fanteision nag y mae cwmnïau cyfyngedig. Fel rheol, feall pobl sy’n newydd i’r maes eu hanwybyddu.− Cymdeithasau Diwydiannol a Darbodus – mae’r rhainyn rhan o’r mudiad cydweithredol a oedd yn bwysig yn ygorffennol ac yn cynnal ei ethos, ond maen nhw’n tueddu ifod yn fwy trwsgl ac yn llai hyblyg na chwmnïau cyfyngedigdrwy warant. Eu mantais fawr nhw yw eu bod yn gallugwerthu cyfranddaliadau i’r cyhoedd. Os ydych chi’n meddwlam godi arian ar gyfer eich busnes fel hyn, efallai mai dyma’rstrwythur cyfreithiol i chi. Gweler adran 5.4 am godi ariangyda chyfranddaliadau a bondiau.− Undebau credyd - mudiadau arbenigol sy’n cael eu rheoli’nllym yw’r rhain ac maen nhw’n defnyddio strwythurcyfreithiol cymdeithasau diwydiannol a darbodus ond maeeu fformat cyfansoddiadol yn wahanol (gweler CymdeithasUndebau Credyd Prydain yn www.abcul.org).− Ymddiriedolaethau – strwythurau anghorfforedig yw’rrhain a dydyn nhw ddim yn cynnig atebolrwydd cyfyngedig.Maen nhw’n wynebu’r un problemau â chymdeithasauanghorfforedig o ran dal teitl i eiddo, llofnodi contractau ac ati.89

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Telerau heb statws cyfreithiol: Mae llawer o dermau’n caeleu defnyddio sydd heb ystyr o gwbl o safbwynt cyfraithPrydain, a does dim trefniadau cyfansoddiadol penodol yngysylltiedig â nhw. A dweud y gwir, disgrifio ffordd o weithiomae’r rhain (a hynny braidd yn amwys ar brydiau) ac maennhw’n adlewyrchu sut mae ffasiynau a gwleidyddiaeth ytrydydd sector wedi newid dros y 30 mlynedd diwethaf. Doesdim angen ichi ymchwilio iddyn nhw, ac yn sicr, ddylech chiddim cael eich cyfyngu ganddyn nhw – er y bydd y bobl sy’neu cefnogi weithiau’n argymell cyfansoddiadau oddi-ar-y-silff.Dyma rai o’r termau hynny:− busnesau cymunedol− mentrau cydweithredol cymunedol− ymddiriedolaethau datblygu cymunedol− partneriaethau cymunedol− ymddiriedolaethau datblygu− mudiadau heb fryd ar wneud elw− cwmnïau cymdeithasolY dewisiadau sydd ar gael i gyrff sy’n masnachuCwmnïau cyfyngedig drwy warant yw’r fformat mwyaf cyffredino lawer ar gyfer masnachu, oherwydd, fel mae’r enw’n awgrymu,mae atebolrwydd ariannol y cyfarwyddwyr a’r aelodau fel rheolwedi’i gyfyngu os digwydd i’r busnes fethu. Er nad yw’r rhain ynddelfrydol, maen nhw’n hynod o hyblyg ac fel rheol, dyma’r dewisamlwg. Mae’n bosib eu haddasu i weithredu, ymhlith pwrpasaueraill, fel:• cwmnïau masnachu annibynnol – gyda statws elusennol neuhebddo• cwmnïau daliannol elusennol (neu anelusennol) gydag isgwmnïaumasnachu• is-gwmnïau masnachu• mudiadau adfywio ym mherchnogaeth y gymuned sy’nymwneud â llawer o weithgareddau• mentrau cydweithredol dan reolaeth gweithwyr (er bod yrhain yn aml yn defnyddio strwythurau dan ddeddfwriaethCymdeithasau Diwydiannol a Darbodus)− mentrau cydweithredol gweithwyr90

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthCwmnïau cyfyngedig drwy gyfranddaliadau – gall mudiadausy’n masnachu yn y trydydd sector ddefnyddio’r rhain mewn dwybrif ffordd:• Mentrau masnachu annibynnol (a’r rheini’n aml yn y gymuned)lle bydd grwpiau o unigolion neu gyrff yn gallu prynucyfranddaliadau i fuddsoddi yn y gweithgareddau masnachu, abod yn berchen arnynt, gyda’r gweithgareddau hynny’n cael eucynnal er budd y gymdeithas:− Maen nhw wedi cael eu defnyddio, er enghraifft, mewncymunedau gwledig i godi arian i brynu adeiladau a busnesaumegis swyddfeydd post a siopau sydd dan fygythiad.− Weithiau, cynigir cyfran o’r elw i’r cyfranddalwyr unigol,ar ffurf difidend, er mwyn eu denu i fuddsoddi, neu efallaiy gwelir y cyfranddaliad fel benthyciad di-log tymor hir igefnogi gwasanaethau hanfodol yn y gymuned.− Mae’n arbennig o bwysig sicrhau bod buddsoddwyr yndeall telerau eu hymrwymiad ariannol, er mwyn osgoidrwgdeimlad yn y gymuned os na chaiff y difidendaudisgwyliedig eu talu. Gwelwyd enghraifft o chwalfa ddifrifolmewn cymuned wledig oherwydd bod prosiect wedi’iddiffinio’n wael ac unigolion wedi cyfrannu cannoedd obunnoedd iddo. Gweler hefyd adran 5.4.− Mae’n bosib i gyrff lleol, megis grwpiau cymunedol, fod ynberchen ar gyfranddaliadau mewn menter gymdeithasol ermwyn cadw’r elw yn eu cymunedau – megis gyda thyrbinaugwynt bychain neu gynlluniau pŵer trydan-dŵr (Mae BroDyfi Community Renewables wedi braenaru’r tir gyda’r mathhwn o drefniant yng Nghymru).• Is-gwmnïau masnachu: Mae elusennau, ymddiriedolaethaudatblygu a mentrau cymunedol eraill yn gwneud llawer mwy oddefnydd o gwmnïau cyfyngedig drwy gyfranddaliadau fel isgwmnïaumasnachu sy’n eiddo’n llwyr iddynt. Gweler adran 4.6Cwmnïau Budd Cymunedol• Mae’r Cwmni Budd Cymunedol wedi’i gyflwyno er mwyn helpumentrau cymdeithasol sy’n gweithredu er budd y cyhoeddi gofrestru cwmnïau newydd yn rhwydd ac yn rhad ac ermwyn gwarchod eu hasedau a’u helw pan fyddan nhw’n denubuddsoddiadau o’r tu allan.• Mae memorandwm ac erthyglau’r cwmni’n dweud bodasedau’r fenter ‘dan glo’ ac felly does dim modd eu dosbarthuymhlith yr aelodau na’u trosglwyddo i gwmnïau eraill, ac eithrioi fudiad arall sydd a’i asedau yntau dan glo, megis Cwmni BuddCymunedol neu elusen. (Mae hyn hefyd yn wir am elusennau).91

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Rhaid i Gwmnïau Budd Cymunedol gyflwyno adroddiadblynyddol i’r Rheolydd sy’n dangos bod y cwmni’n cael eigynnal er budd y cyhoedd.• Trafodir Cwmnïau Budd Cymunedol yn fanwl yn 4.5.Cyrff Corfforedig Elusennol:• Math newydd o gwmni yw’r rhain ac oherwydd bod ganddynnhw statws elusen, mae eu hatebolrwydd yn gyfyngedig.• Fel sy’n wir am bob elusen, dydyn nhw ond yn addas ar gyfermasnachu o dan amgylchiadau penodol, sef:− os yw eu gweithgareddau masnachu’n weithgareddau sy’n caeleu caniatáu o dan y gyfraith sy’n rheoli elusennau - ‘masnachuprif bwrpas’, ‘masnachu ategol’ neu ‘fasnachu ar raddfa fach’(gweler diffiniadau o’r termau yn adran 4.3 isod).− os ydyn nhw’n berchen ar is-gwmnïau masnachu a’r rheini hebfod yn elusennol.• Does dim angen dilyn proses ddau gam cofrestru cwmni elusennol- gyda Thŷ’r Cwmnïau yn gyntaf ac wedyn gyda’r ComisiwnElusennau. Os ydych chi’n dechrau cwmni elusennol o’r newydd,dyma’r llwybr i’w ddilyn. Os ydych chi’n elusen gofrestredig eisoes,does dim angen ichi newid, ond fe allwch chi os dymunwch.Cwmnïau cyfyngedig drwy warant –manteision ac anfanteisionManteision:• ‘atebolrwydd cyfyngedig’ - yn gwarchod cyfarwyddwyr rhagcael eu dal yn bersonol gyfrifol am golledion os aiff y cwmni idrafferthion, ar yr amod eu bod wedi ymddwyn yn briodol• mae cwmnïau cyfyngedig drwy warant yn cael eu defnyddio’neang iawn - felly mae gwybodaeth amdanyn nhw ar gael ynrhwydd a digon o enghreifftiau go iawn ar gael ichi eu gweld• dyma’r fformat safonol ar gyfer cwmnïau elusennol• mae setiau safonol o femorandwm ac erthyglau cwmni ar gaelyn rhwydd ar y rhyngrwyd a hynny am ddim• mae’r fformat yn eithriadol o hyblyg, ac mae’n gallu bod ynaddas ar gyfer y rhan fwyaf o fathau o weithgarwch masnachuyn y trydydd sector• maen nhw’n addas iawn ar gyfer trefniadau democrataidd arlefel bwrdd ac ar gyfer cynnig aelodaeth agored i gymunedauac elusennau• mae’n bosib eu cynllunio hefyd mewn ffordd sy’n eu gwneudnhw’n sefydliadau diogel ac annemocrataidd iawn sy’ngwarchod asedau masnachu92

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• maen nhw’n rhad i’w sefydlu ac yn rhad i’w cynnal• maen nhw’n sicrhau atebolrwydd cyfreithiol a chyhoeddus sy’ntueddu i annog arferion daAnfanteision:• nid yw cwmnïau cyfyngedig drwy warant yn strwythuraudelfrydol ar gyfer rheoli gweithgareddau masnachu syml - erenghraifft, gall y trefniadau ar gyfer aelodaeth o’r cwmni aphenodi pobl i’r bwrdd fod yn drwsgl.• fe all y ffaith eu bod nhw’n hyblyg arwain at ddryswch neuanghytundebau ynglŷn â sut y dylid eu strwythuro a’u cynnal.• costau ychwanegol posibl cael unigolyn cymwys i baratoicyfrifon blynyddol• mae angen trefniadau arbennig (megis y rheini a ddarperir gangwmnïau budd cymunedol) er mwyn rhoi asedau ‘dan glo’ erbudd y gymuned ac er mwyn gwneud trefniadau partneriaethfasnachol gyda chyrff eraill• dydyn nhw ddim ar eu pen eu hunain yn cynnig y manteisiontreth arbennig hynny y byddai mentrau cymdeithasol yndymuno’u cael (yn wahanol i gyrff corfforedig elusennol achwmnïau cyfyngedig drwy warant sydd â statws elusennol)• oherwydd bod gofyn llenwi datganiadau blynyddol a ffeiliocyfrifon blynyddol mae’n golygu ychydig bach o fiwrocratiaethychwanegol, ac ar ben hynny, os bydd rhywun yn hwyr ynffeilio’r adroddiadau sy’n ofynnol, mae ‘na drefn dirwyoawtomatig sy’n eithaf llym• mae gofyn i enwau’r ymddiriedolwyr, a’r cyfrifon, fod ar gael i’rcyhoedd eu harchwilio.• mae rhai sy’n aelodau o bwyllgorau mudiadau bychain ynteimlo’n anesmwyth ynglŷn â chael eu galw’n ‘gyfarwyddwyr’neu ynglŷn â’u ‘cyfrifoldebau cyfreithiol’ er nad oes angeniddynt deimlo fellyManteision ac anfanteision CwmnïauBudd CymunedolDisgrifir Cwmnïau Budd Cymunedol yn fanwl yn adran 4.5. Ondmae’n fuddiol cymharu eu manteision a’u hanfanteision ochr ynochr â rhai cwmnïau traddodiadol cyfyngedig drwy warant, sef ymath o gwmni maen nhw’n fwyaf tebygol o gael eu cymharuâ nhw.Y manteision: O safbwynt mudiadau cymunedol ac elusennolbychain, mân fanteision yn unig sydd i sefydlu Cwmni BuddCymunedol cyfyngedig drwy warant. Efallai y bydd mentraumasnachu mwy o faint yn eu gweld nhw’n fwy defnyddiol.93

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Mae Cwmnïau Budd Cymunedol yr un mor hyblyg fwy neulai â chwmnïau cyffredin sy’n gyfyngedig drwy warant neugyfranddaliadau.• Maen nhw wedi’u bwriadu ar gyfer mudiadau masnachu yn ytrydydd sector sy’n ehangu ac sydd ag asedau sylweddol i’wgwarchod, ac maen nhw’n addas iawn ar gyfer mudiadau o’r fath.• Mae’r trefniadau ‘cloi asedau’ yn golygu y gall Cwmnïau BuddCymunedol fod yn ddefnyddiol wrth sefydlu partneriaethaugyda busnesau traddodiadol - er enghraifft, er mwyn denubuddsoddiad preifat ar gyfer datblygiad ar raddfa fawr yn ygymuned megis fferm wynt, heb fod perygl i’r cwmnïau sy’nrhan o’r bartneriaeth gymryd asedau’r gymuned rywbryd yn ydyfodol.• Gall y tag ‘budd cymunedol’ dynnu sylw’r cyhoedd at yffaith mai er budd y cyhoedd y mae’r mudiad bodoli. Y buddcysylltiadau cyhoeddus posib hwn yw’r unig wir fantais i’r rhanfwyaf o Gwmnïau Budd Cymunedol bychain.• Oherwydd bod cyn lleied o Gwmnïau Budd Cymunedol yncael eu sefydlu maen nhw’n amlwg iawn - ac fe allai hyn fod ynddefnyddiol o ran marchnata a chysylltiadau cyhoeddus.• Mae’n bosib i elusennau fod yn berchen ar Gwmni BuddCymunedol fel is-gwmni masnachu (er nad yw’n glir ydy hyn o fwyo fantais na bod yn berchen ar fathau eraill o is-gwmni oherwyddbod trefniant ‘cloi asedau’ gan elusennau beth bynnag).Anfanteision:• Mae Cwmnïau Budd Cymunedol yn creu dryswch drwy gynnigopsiynau ychwanegol ar gyfer strwythur cyfansoddiadolmentrau cymdeithasol. Mae’r dryswch yn waeth oherwydd body manteision honedig yn aml yn cael eu gor-ddweud, ac fellydydyn nhw ddim yn gwneud synnwyr i newydd-ddyfodiaidi’r maes pan fyddan nhw’n ceisio penderfynu pa lwybrcyfansoddiadol i’w ddilyn.• Mae’n costio ychydig yn fwy (£35 y flwyddyn o’i gymharu â £15ar gyfer cwmni cyffredin).• Mae’n golygu mymryn yn fwy o fiwrocratiaeth, Rhaidysgrifennu Adroddiad Budd Cymunedol bob blwyddyn a’igyflwyno i Reolydd Cwmnïau Budd Cymunedol Tŷ’r Cwmnïau iddangos sut mae’r cwmni mewn gwirionedd wedi gweithreduer budd y gymuned.• Dydy Cwmnïau Budd Cymunedol yn cael dim o’r manteisiontreth a gaiff elusennau ac mae elusennau hefyd yn cynnig yfantais o roi ‘asedau dan glo’.94

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthCysylltiadauFfynonellau gwybodaeth: Gweler y mudiadau a restrir yn10.1 a 10.295

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth4.3 Elusennau a masnachuBydd llawer o bobl yn credu nad oes gan elusennau’r hawl i fasnachu. Ond mae hyn ymhell o fod yn wir, ac maeelusennau’n masnachu yn faes dryslyd iawn sy’n codi ofn ar lawer o gyrff sy’n newydd i fyd masnach a hyd yn oed arrai sydd wedi hen gael eu traed danynt. Mae’n debyg mai canlyniad hynny yw bod llawer o brosiectau a allai fod ar euhelw o gael statws elusennol byth yn cofrestru, a bod nifer fawr o is-gwmnïau masnachu’n cael eu sefydlu’n ddiangengan ddilyn egwyddor ‘gwell gwneud rhag ofn’.Deall eich sefyllfaDatrys y dryswch: Nid yw’n syndod bod rhywfaint o ddryswch yncodi, oherwydd go brin bod cyfraith elusennau a chyfraith trethusy’n ymwneud â masnachu’n syml. Ond, does dim dwywaith nadoes modd osgoi’r boen maen nhw’n ei hachosi.• Y peth pwysig cyntaf i’w gofio yw ei bod hi’n annhebygol iawny cewch chi’ch hun mewn trafferthion difrifol os gwnewchchi’r penderfyniadau anghywir am elusennau a masnachu.Mae’n bosib y bydd yr elusen yn colli arian - neu, yn fwy cywir,yn methu ag arbed arian - ac efallai y bydd hi’n wynebu’ranhwylustod o orfod cael trefn ar bethau’n ddiweddarach ynsgil camgymeriadau diniwed. Fyddai neb yn dymuno gweld hynyn digwydd wrth gwrs, ond fydd ‘na neb yn mynd i’r carchar.• Yn ail, ‘does dim disgwyl ichi allu proffwydo’r dyfodol wrth ichisefydlu rhywbeth mor gymhleth â gweithgarwch masnachu erbudd cymdeithasol. Bydd amgylchiadau’n newid, bydd eichmenter yn esblygu mewn ffyrdd eithaf annisgwyl, ac mae’nbosib y bydd deddfwriaeth yn newid hefyd. Felly, efallai y byddangen ichi ail-addasu strwythur eich cwmni i ryw raddau bethbynnag, a’ch trefniadau masnachu, eich darpariaeth ar gyfertalu neu osgoi treth gorfforaeth ac ati, a hynny os ydych chiwedi gwneud camgymeriadau ar y cychwyn neu beidio.• Rydych chi’n llawer llai tebygol o wneud cam gwag os gwnewchchi fymryn o waith cartref syml cyn cychwyn. Edrychwch isod iweld lle mae rhagor o wybodaeth ar gael.96

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthDilyn y llwybr – adrannau eraill y Canllawiau hyn• Mathau o fasnachu a chyfraith elusennau: Mae’r adran hon ynymdrin â gwahanol fathau o fasnachu a’r hyn sydd ar y cyfan yndderbyniol ac yn annerbyniol yn ôl cyfraith elusennau.• Manteision ac anfanteision sefydlu elusen: Gweler adran 4.4• Is-gwmnïau masnachu: Os yw eich mudiad yn elusen eisoes,efallai y bydd adran 4.5 sy’n trafod is-gwmnïau masnachu o fwyo ddiddordeb ichi.• Rheoli materion ariannol is-gwmnïau masnachu: Gweleradran 5.3.• Trethu: Mae adrannau 7.5 a 7.6 yn trafod y gwahaniaeth o rantreth os byddwch chi’n masnachu elusen neu’n masnachu drwystrwythur arall.• Rheol: Mae Pennod 8, yn enwedig adran 8.6 yn edrych arfaterion ehangach sy’n ymwneud â rheoli elusennau.Cael cyngor: Mae’r adran hon yn cyflwyno’r prif faterion. Onddydy hi ddim yn cynnwys popeth o bell ffordd, ac fe ddylechgeisio rhagor o wybodaeth a chyngor o fannau eraill - ac oesmodd, dylech geisio cael y cyngor hwnnw gan sefydliad neuunigolyn sy’n deall yn iawn yr hyn rydych chi’n anelu at ei wneud.Dyma ambell ffynhonnell:• Y Comisiwn Elusennau: Mae taflenni gwybodaeth defnyddiol argael ichi eu llwytho i lawr oddi ar wefan y Comisiwn Elusennau.Mae’r rhain yn gallu bod yn eithaf manwl, felly daliwch atigyda’r adrannau hynny sy’n ymddangos yn berthnasol i chi.• Eich prif fudiad os ydych chi’n gangen neu’n aelod o fudiadcenedlaethol.• Mudiadau ambarél megis Cymdeithas YmddiriedolaethauDatblygu Cymru a Chanolfan Cydweithredol Cymru.• Gweithwyr datblygu lleol - fe ddylai’r rhain allu dod o hyd iatebion i’ch cwestiynau oni allan nhw ymateb ar unwaith.• Prosiectau tebyg i’ch prosiect chi mewn mannau eraill.• Cyfrifydd eich mudiad - fe ddylai allu’ch cynghori ynglŷn âthreth gorfforaeth a goblygiadau TAW, ond nid o reidrwyddynglŷn â strwythurau cyfansoddiadol.• Mae gwefan WCVA yn ffynhonnell wybodaeth bwysig ac yncyfeirio elusennau at gyrff eraill; Mae WCVA hefyd yn cyhoeddie-gylchlythyron rheolaidd i ymddiriedolwyr a chanllawiaueraill am faterion megis llywodraethu, rheoli a chyflogi mewnelusennau. Gall staff hefyd ddarparu gwybodaeth gyffredinolam gyfansoddiadau a materion cyfreithiol. I gael gwybodrhagor ewch i’r wefan yn www.wcva.org.uk neu cysylltwch âhelp@wcva.org.uk97

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthPam fyddai busnesau am fod yn elusennau? Bydd llaweriawn o fentrau’n tyfu’n naturiol o waith datblygu cymunedola gwasanaethau cymunedol sy’n bodoli eisoes. Wrth sefydluymddiriedolaethau datblygu, yr holl bwrpas yw sefydlu mudiadsy’n ceisio darparu a chefnogi gweithgareddau sy’n gyffredinol‘elusennol’ eu natur ac sydd hefyd yn masnachu er mwyn cyfrannuat eu gwneud yn fwy cynaliadwy. Yn y naill sefyllfa a’r llall,mae’n debyg y bydd o fudd i’r gymuned ac i’r prif fudiad gadwneu sicrhau statws elusennol drwy gofrestru gyda’r ComisiwnElusennau.Oes dewis? Os yw eich amcanion yn gwbl elusennol, yn ôl ygyfraith, rydych chi’n cael eich ystyried yn elusen yn awtomatig,ac os bydd eich incwm yn fwy na £5000 y flwyddyn, fel rheol,bydd gofyn ichi gofrestru gyda’r Comisiwn Elusennau (er bod rhaieithriadau prin i hyn). O safbwynt ymarferol, bydd llawer o boblyn anwybyddu’r gofyniad hwn, sy’n golygu bod ‘dewis’ cofrestrufel elusen yn llai clir.Oes ots ai elusen yw eich mudiad masnachu?• Mae rhai mathau o fasnachu’n annerbyniol i elusennau o dangyfraith elusennau (gweler isod).• Mae sawl consesiwn treth gorfforaeth gwerthfawr ar gyfer yrelw (y gweddill) y bydd elusennau’n ei wneud, consesiynau nadydyn nhw ar gael i fusnesau eraill.• Bydd elusennau’n cael rhyddhad ardrethi ar eiddo masnachol.• Bydd elusennau’n cael consesiynau TAW o dan rai amodau prin(ond peidiwch â disgwyl i’r rheoliadau fod yn hawdd eu dilyn osydych chi’n newydd i’r maes).Mathau o fasnachuPa fathau o fasnachu sydd yn dderbyniol i elusennau? Maemwy o bosibiliadau i elusennau fasnachu nag y bydd rhai poblyn meddwl. Ond mae angen ichi fod yn glir ynglŷn â pha fath ofasnachu yw hwn - hy, sut y bydd y Comisiwn Elusennau aChyllid a Thollau EM yn ei weld. Esbonnir y categorïau hyn ynfwy manwl isod:• nad ydynt yn fasnachu – hy, gweithgareddau nad yw’rComisiwn yn eu hystyried yn fasnachu o safbwynt technegol• ‘masnachu prif bwrpas’ – hy, gweithgareddau sy’n cyflawni’nuniongyrchol eich holl amcanion elusennol neu rai ohonynt• ‘masnachu ategol’• masnachu ar raddfa fach sydd, er nad yw’n fasnachu prifbwrpas nac yn fasnachu ategol, yn peri risg isel i’r elusen• masnachu arall: gweithgareddau eraill gan gynnwys loteri98

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthPa fathau o fasnachu gan elusen na fyddai o bosib yn dderbyniol?Ambell gyngor:• mae cyfansoddiad neu femorandwm ac erthyglau rhaielusennau’n cynnwys rheolau penodol sy’n gwaharddmasnachu - rhaid ichi gael gwybod ai dyma’ch sefyllfa chi• does dim modd i godi arian ar ei ben ei hun fod yn amcanelusennol, ac felly, rhaid i fenter masnachu a sefydlir gyda’rbwriad o godi arian ddod o dan un o’r penawdau uchod ermwyn i’w gweithgarwch gael ei ystyried yn weithgarwchcyfreithlon• pe gallai’r masnachu beri risg i’r elusen, yr ateb fel rheol ywsefydlu is-gwmni masnachu (gweler isod ac adran 4.6)• mae maint y risg yn hollbwysig ac efallai y bydd angen iymddiriedolwyr bwyso a mesur ffactorau megis maint yr elusen,cost cynnal y busnes a’r farchnadGweithgareddau nad ydynt yn fasnachu: Dydy’r canlynol ddimyn cael eu hystyried yn fasnachu ac felly, maen nhw’n cael euhystyried yn weithgareddau sy’n dderbyniol i elusennau:• gosod adeiladau a thir dros ben lle nad oes dim gwasanaethau’ncael eu darparu ar gyfer y defnyddiwr, felly− os bydd tenant yn rhentu ystafell gan yr elusen am rentsy’n cyfateb i renti’r farchnad, fyddai hynny ddim yn cael eiystyried yn fasnachu− ond, os bydd tenant yn rhentu ystafell mewn gweithle danreolaeth, bydd hynny’n cael ei ystyried yn fasnachu• gwerthu neu logi nwyddau sy’n rhoddion• gwerthu buddsoddiadau ac asedau a ddefnyddir at ddibenionelusennol‘Masnachu prif bwrpas’: Mae hyn yn golygu unrhyw fasnachusy’n cael ei wneud wrth gyflawni’r nodau a restrwyd yngnghyfansoddiad yr elusen, gan gynnwys masnachu a wneir gany buddiolwyr.• ambell enghraifft:− tâl mynediad a thocynnau ar gyfer sioeau theatr,amgueddfeydd ac orielau celf a redir gan elusennau syddwedi’u sefydlu at y dibenion hyn− gwerthu nwyddau sydd wedi’u gwneud gan bobl aganableddau dysgu mewn elusen sy’n cefnogi pobl anabl− ffioedd a godir gan ysgol breifat99

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• buddiannau elusennol: Dydy’r elusen ddim yn gorfod talu trethgorfforaeth ar yr elw a wnaiff wrth fasnachu, ar yr amod bod ygweddill hwnnw’n cael ei ddefnyddio i gefnogi nodau’r elusen.Masnachu ategol: Masnachu yw hwn sy’n un o isgynhyrchion prifweithgareddau elusen, ac sy’n cyfrannu at ei llwyddiant:• Enghraifft o hyn fyddai caffi gan elusen sy’n darparu canolfangymuned neu hamdden a, theatr neu amgueddfa, a llyfrau sy’ncael eu gwerthu gan elusen ymchwil neu addysgiadol.• Caiff masnachu ategol yr un manteision treth â masnachu prifbwrpas.• Does dim modd ystyried codi arian ar ei ben ei hun yn fasnachuategol.• Does dim terfynau clir o ran trosiant, felly gochelwch rhagmeysydd niwlog. Efallai na fydd masnachu ar raddfa fawr - ee,canolfan gymuned sy’n ymwneud yn bennaf â chadw caffimasnachol llwyddiannus - yn cael ei gyfri’n fasnachu ategol atddibenion treth.Masnachu ar raddfa fach: Mae’n bosib y bydd masnachu nad oesmodd cyfiawnhau ei fod yn fasnachu prif bwrpas neu’n fasnachuategol, yn dderbyniol i’r Comisiwn Elusennau (os nad yw’n peririsg o gwbl) gan osgoi treth gorfforaeth (os yw’n gymwys ar gyferyr ‘eithriad graddfa fach’ a ddisgrifir isod).• Y manteision: Mae mân fanylion y consesiwn treth hwn yngymhleth. Ond mae’r manteision yn glir i lawer o elusennau. Yneu dyddiau cynnar, mae’r trefniant hwn yn ysgafnhau’r baich argyrff elusennol bychain sy’n dechrau masnachu heb arian grantsylweddol yn gefn iddynt .• Mae’r eithriad graddfa fach yn caniatáu i rywun beidio â thalutreth ar drosiant masnachu os yw’n is na £5000, neu os yw’nfwy na’r ffigur hwnnw ond yn llai na 25% o gyfanswm incwmyr elusen, hyd at fwyafswm masnachu o £50,000 y flwyddyn.(Er enghraifft os oes gan elusen gyfanswm incwm o £20,000,rhaid i’r trosiant masnachu fod yn £5,000 neu’n llai; rhaid ielusen â chyfanswm trosiant sy’n fwy na £200,000 gael trosiantmasnachu sy’n llai na £50,000 os yw am osgoi cael ei threthu arei helw.)• Rhybudd: Mae Cyllid a Thollau EM yn ychwanegu un categoriincwm niwlog a elwir yn ‘adnoddau a enillir o weithgareddauamrywiol’ wrth gyfrifo’r trosiant masnachu. Felly, holwch nhwos ydych chi’n poeni o ddifrif ynglŷn â beth sy’n gymwys. Maelein gymorth i elusennau ar gael a dyma’r wefan:www.hmrc.gov.uk/charities100

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth4.4 Dewis strwythur: elusennauRoedd cwmni adfywio elusennol oedd yn cynnal prosiectau cymdeithasol wedi sefydlu is-gwmni masnachu. Roeddei busnes hamdden masnachol yn ehangu ac roedd yn awyddus i sicrhau trefniadau rheoli mwy annibynnol aphroffesiynol. Roedd cadeirydd yr elusen yn arweinydd carismatig, yn meddu ar sgiliau busnes ac ef oedd wedi bodyn gyfrifol am ei sefydlu. I bob golwg, roedd hyn yn gyfle delfrydol i’r elusen gynnig swydd â chyflog iddo fel rheolwrgyfarwyddwry busnes hamdden. Ond, yng nghanol eu brwdfrydedd, roedd yr ymddiriedolwyr wedi anghofio nachaiff elusen ond cyflogi ymddiriedolwyr, a bod hynny’n wir am ei phrif gwmni ac am ei his-gwmnïau sy’n cael eurheoli ar wahân, os yw’r memorandwm a’r erthyglau’n rhoi’r pŵer iddi wneud hynny. Hyd yn oed wedyn, byddaiangen cael cymeradwyaeth y Comisiwn Elusennau i awdurdodi penodi’r cadeirydd. Daeth yn sioc boenus iddynnhw sylweddoli bod angen mynd drwy broses fiwrocrataidd ddiflas i gywiro pethau. Roedd yn rhaid i’r cadeirydd a’igyd-ymddiriedolwyr ofyn iddyn nhw’u hunain: oedd gorfod gweithio o fewn cyfyngiadau cyfraith elusennau mewngwirionedd er budd menter ddeinamig?101

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthCofrestru elusen neu beidioO blaid ac yn erbyn: Mae’r rhan fwyaf o weithgareddau masnachu’rtrydydd sector yn gysylltiedig ag elusennau (maen nhw naill ai’ncael eu cynnal gan elusennau neu gan is-gwmnïau sy’n eiddo ielusennau). Ond dydy hyn ddim yn golygu mai elusen yw’r trefniantgorau i chi. Mae rhai uwch reolwyr yn dweud ei fod o fantais peidio âchael eich rhwystro gan gyfyngiadau statws elusennol. Efallai mai’chteimladau chi am eich gweithgareddau busnes yn gymaint â phwysoa mesur y manteision fydd yn llywio’ch dewis.Manteision i gyrff sy’n masnachu:• Treth ar elw: Fel rheol, fydd elusennau cofrestredig yngNghymru a Lloegr ddim yn talu treth gorfforaeth ar elw (mae’rtrefniadau’n wahanol yn yr Alban ond mae’r system dreth yncynnig manteision tebyg). Yn sicr, dyma’r fantais bwysicaf ilawer o gyrff. Mae’n golygu:− bod elusen sy’n masnachu fel rheol yn gallu cadw’i helw i gyd− bod cwmni masnachu nad yw’n elusen yn gallu rhoi rhywfainto’i elw neu ei elw i gyd i elusen o dan y cynllun CymorthRhodd heb orfod talu treth gorfforaeth. (Gweler adran 7.6)• Rhyddhad ardrethi i elusennau: Gall rhyddhad ardrethi fod ofudd mawr i fentrau bach ac ymylol, ond go brin bod hyn ar eiben ei hun yn cyfiawnhau cofrestru fel elusen. (Gweler adran 7.5)− Yn ôl y gyfraith, mae gofyn i awdurdodau lleol roi 80% oryddhad i elusennau ar eu hardrethi busnes, ac fe gân nhwddewis rhoi rhyddhad iddynt ar yr 20% sy’n weddill fel nadoes yn rhaid talu dim ardrethi. Bydd llawer o elusennau’n elwadrwy beidio â gorfod talu ardrethi o gwbl ac os nad dyma’rsefyllfa awtomatig yn eich ardal chi, mae’n werth pwyso areich cyngor.− Gall adeiladau, megis siopau elusen, sy’n cael eu hincwm igyd drwy werthu nwyddau sy’n rhoddion fanteisio hefyd ary rhyddhad gorfodol o 80%. Mae’r un fantais yn berthnasolhefyd pan fydd mwyafrif yr incwm yn dod yn sgil gwerthunwyddau, hyd yn oed os bydd siop yn gwerthu nwyddau sy’nrhoddion a nwyddau a brynir.− Mae rhai awdurdodau lleol hefyd wedi cael eu perswadio i roirhyddhad ardrethi ar eiddo mudiadau masnachu yn y trydyddsector er nad ydyn nhw’n gwerthu nwyddau sy’n rhoddion.Mae’n werth pwyso ar eich awdurdod lleol.− Gall is-gwmnïau masnachu sy’n rhannu adeilad â’u prif elusenrannu’r rhyddhad ardrethi hefyd. Ond fe ddylech chi holi’chawdurdod lleol i gadarnhau beth yw’r sefyllfa.102

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Rhyddhad rhag talu Treth Stamp: Mae cael eich eithrio rhag talutreth stamp yn berthnasol i unrhyw drawsgludiad, trosglwyddiadneu lythyr i elusen - pwynt bach i’w gofio wrth brynu eiddo.• Rhyddhad treth ar roddion preifat: Gall trefniadau CymorthRhodd fod o fudd gwirioneddol i lawer o elusennau – gweleradran 7.7.• TAW: Mae manteision bychain iawn o ran TAW (ar gyfer ychydigo fathau penodol o fasnachu) Gweler Adran 7.5• Delwedd gyhoeddus: Mae cael eich cofrestru’n elusen yndangos mai elusen yw’r mudiad o safbwynt y gyfraith ac felly eifod yn dod o dan awdurdodaeth y Comisiwn Elusennau. Fe allhyn helpu i greu delwedd o fudiad sydd ag enw da. Ond wnaiffhyn ddim argraff ar bawb, felly, mae’n dibynnu â phwy rydychchi’n delio.• Safonau ymddygiad: Drwy ei reoliadau a’i argymhellion, mae’rComisiwn Elusennau’n pennu safonau arferion da ar gyfermudiadau cyhoeddus, ac fe ellid dadlau y dylai’r rhain fod ynberthnasol i unrhyw gwmni sy’n defnyddio arian cyhoeddusneu sy’n dibynnu ar y cyhoedd am gefnogaeth. Wrth gwrs,dydy hyn ddim yn golygu bod yn rhaid i’ch cwmni fod ynelusen gofrestredig er mwyn cadw safonau uchel, ond fe all fodo help i’ch cadw ar y trywydd iawn.)• Ariannu: Mae gan ychydig o ymddiriedolaethau a rhoddwyrbolisi o roi grantiau i elusennau yn unig. Bydd sawl peth ynpenderfynu a yw hyn yn ffactor o bwys i chi:− ydych chi’n cyflawni gweithgareddau elusennol,cymdeithasol, cymunedol neu amgylcheddol yn ogystal âmasnachu, neu fel rhan ohono− pa mor fawr yw’ch busnes a beth yw eu natur (peidiwch âdisgwyl i noddwyr elusennau fuddsoddi mewn menter os maiei hunig ddiben yw cynhyrchu incwm)− ai arian grant ynteu fenthyciad sydd ei angen arnoch chi’nbennaf− i bwy fyddwch chi’n gwneud cais am grantiauAnfanteision i gyrff masnachu:• Rheoliadau i elusennau: Rhaid i elusennau gydymffurfio âdeddfwriaeth elusennau, ac mae rhai pobl yn meddwl bodhynny’n tarfu ar ryddid busnesau i weithredu’n effeithiol. Erenghraifft, mae’n gorfodi rheolau llym ar ambell agwedd eithafsylfaenol ar weithgarwch cwmnïau:− pwy sy’n gallu elwa o’ch gwaith103

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− pwy sy’n gallu bod yn ymddiriedolwr/yn gyfarwyddwr (gallhyn gyfyngu ar eich gallu i benodi gweithwyr neu ar euperthynas â’r bwrdd)− y broses ar gyfer penodi cyn ymddiriedolwyr yn staff− sut mae’r cyfrifon yn cael eu cadw mewn sefydliadau mwy− ar beth y gallwch chi wario arian y busnesau (dim ondi wireddu eu hamcanion elusennol y caiff elusennauddefnyddio’u hadnoddau)• ‘Ymyrraeth’ y Comisiwn Elusennau: Mae elusennau’n dod odan awdurdodaeth y Comisiwn Elusennau, sy’n gallu cychwynymchwiliad ffurfiol os amheuir bod rhywun yn camymddwynneu’n camreoli ac mae ganddo bwerau sylweddol, gan gynnwysy pŵer i ddiswyddo a disodli ymddiriedolwyr. Fe all hyn arwainat ymchwiliadau sy’n draul ar amser gan dynnu’ch sylw oddiar eich prif amcan os bydd chwythwyr chwiban yn achwynamdanoch, boed yr achwyn hwnnw’n deillio o’r bwriadau gorauynteu’n faleisus (er, o safbwynt ymarferol, ni fydd y rhan fwyaf oelusennau byth yn dod ar draws sefyllfa o’r fath).• Adrodd dwbl: Rhaid i gwmni cyfyngedig drwy warant sy’ndod yn elusen gofrestredig anfon datganiadau blynyddol acadroddiadau blynyddol at Dŷ’r Cwmnïau ac at y ComisiwnElusennau. Does dim rhaid ichi wneud hyn os defnyddiwch chistrwythur newydd y Corff Corfforedig Elusennol.• TAW: Lleiafrif bychan iawn sy’n cael unrhyw fanteision TAW ynsgil statws elusennol.Cyrff Corfforedig ElusennolGwell dewis i gwmnïau elusennol: Mae strwythur newydd yCorff Corfforedig Elusennol a ddaw i rym yn 2011, yn cyfuno’rbroses ddwy haen flaenorol, sef cofrestru cwmni cyfyngedigdrwy warant ac wedyn ei gofrestru’n elusen. Mae llywodraethy Deyrnas Unedig wedi bod yn dadlau’n gryf o blaid y rhestr ofanteision isod, a byddai’n anodd gweld pam y byddai cwmnïauelusennol newydd yn y dyfodol yn dewis defnyddio’r hendrefn. Does dim modd gwybod eto a fyddai’n werth i gwmnïauelusennol sy’n bodoli eisoes droi’n gyrff corfforedig elusennol.104

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Cofrestru unwaith: Dim ond gyda’r Comisiwn Elusennauy bydd angen i Gorff Corfforedig Elusennol gofrestru, ondbydd angen i elusen sy’n gwmni gofrestru gyda’r ComisiwnElusennau a chyda’r Cofrestrydd Cwmnïau. Hyd yn awr, un o’rproblemau mawr oedd nad oedd sicrwydd yn aml y byddaiamcanion elusennol y cwmni cyfyngedig yn dderbyniol i’rComisiwn Elusennau.• Un datganiad blynyddol a threfn adrodd symlach: Dim ondun adroddiad blynyddol y bydd gofyn i fudiad corfforedigelusennol ei baratoi, o dan Ddeddf Elusennau 1993. Byddmudiad cofrestredig elusennol yn cyflwyno un datganiadblynyddol o dan y gyfraith elusennau ond bydd yn rhaid ielusen sy’n gwmni baratoi datganiad blynyddol o dan gyfraithcwmnïau ac, os oes ganddi incwm dros £10,000, rhaid iddibaratoi datganiad blynyddol ar wahân o dan gyfraith elusennau.• Llai o gost: Fydd y Comisiwn Elusennau ddim yn codi tâl o gwblam gofrestru a ffeilio gwybodaeth.• Manteision eraill:− ffurflenni cyfansoddiadol symlach, ac, fe honnir, mwy ohyblygrwydd o ran cyfansoddiad− haws uno elusennau− trefn gorfodi nad yw’n cosbi’r mudiad corfforedig elusennol eihun am unrhyw gamymddwyn gan ei gyfarwyddwyr• Troi’n fudiad corfforedig elusennol: Bydd yn eithriadol osyml i gwmnïau elusennol a chymdeithasau diwydiannol adarbodus elusennol droi’n gyrff corfforedig elusennol. Dylaifod yn gymharol syml hefyd i ymddiriedolaethau elusennol achymdeithasau anghorfforedig wneud hynny.• Gofynion ffeilio symlach: Bydd gofyn i fudiad corfforedigelusennol anfon ei gyfrifon, ei adroddiadau a’i ddatganiadau aty Comisiwn Elusennau, ond bydd angen i elusen sy’n gwmni euhanfon at y Cofrestrydd Cwmnïau hefyd.• Gofynion symlach ynglŷn â newid y cyfansoddiad: Does dimangen i fudiad corfforedig elusennol adrodd i’r CofrestryddCwmnïau.105

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth4.5 Cwmnïau budd cymunedolMae cwmnïau budd cymunedol yn gam mawr ymlaen o ran bod y wladwriaeth yn cydnabod mentrau cymdeithasolyn y Deyrnas Unedig. Ond eto i gyd, mae’n siomedig ei bod wedi methu cyfle i helpu busnesau llai yn y trydydd sector.Does dim dwywaith nad oes lle i’r rhain ar gyfer mentrau mwy sylweddol a chyfoethog o ran eu hasedau, ond maepobl yn anghytuno ynglŷn â’u gwerth i fudiadau cymunedol, ac, fel yr oedd rhai’n rhagweld, dydyn nhw ddim wedicael llawer o effaith hyd yn hyn.Beth yw Cwmnïau Budd Cymunedol?Y strwythur newydd:• Cefndir. Sefydlwyd Cwmnïau Budd Cymunedol o dan DdeddfCwmnïau 2004 gyda’r nod o greu math newydd o gwmni llebyddai’r elw’n cael ei ddefnyddio er budd cyhoeddus.• Yn ôl y llywodraeth, dyma’r nod:− lleihau costau a chymhlethdod sefydlu mudiadau masnachu‘heb fryd ar wneud elw’ er budd y gymuned− helpu i godi proffil ‘mentrau cymdeithasol’− helpu cwmnïau sy’n cael eu rhedeg er budd y gymuned a’rgymdeithas i gael gafael ar gyllidCloi asedau:• Nes creu Cwmnïau Budd Cymunedol, doedd dim un fforddsyml a chlir o gloi asedau cwmnïau cyfyngedig i’w defnyddioer budd cyhoeddus, ac eithrio drwy statws elusennol. Roeddhyn yn golygu bod adeiladau ac eiddo arall a oedd yn eiddoi gyrff a oedd yn masnachu er budd y gymuned yn fregus, ynenwedig petai mentrau’n buddsoddi symiau mawr drwy nawddmasnachol.• Mae’r cwmni budd cymunedol yn cynnig gwarchodaeth hyblyga thryloyw, gan roi asedau ‘dan glo’ er mwyn sicrhau eu bod yncael eu cadw er budd y gymuned. Bwriedir i’r fformat gael eiddiffinio’n glir ac iddo fod yn hawdd ei adnabod.106

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Mae elusennau’n cynnig yr un warchodaeth ond mae’r drefnreoleiddio’n llymach ac mae mwy o gyfyngiadau ar y math ofasnachu y caiff cwmnïau ei wneud.Rheolydd Cwmnïau Budd Cymunedol:• Er bod llawer o strwythur cyfansoddiadol Cwmnïau BuddCymunedol yn gyfarwydd i unrhyw un sydd wedi gweithiogyda chwmnïau cyfyngedig drwy warant a chwmnïau preifatcyfyngedig drwy gyfranddaliadau, mae cyflwyno systemrheoleiddio newydd i gwmnïau budd cymunedol yn gamarloesol o bwys.• Y Rheolydd sy’n gyfrifol am sicrhau bod cwmnïau sy’ndefnyddio’r strwythur hwn yn cydymffurfio â’r gofynion adroddblynyddol a’u bod mewn gwirionedd yn gweithredu er budd ygymuned.• Mae’r rheoleiddio hwn mewn gwirionedd yn gyfnewid am yfraint o gael rhoi asedau ‘dan glo’.Gwerth Cwmnïau Budd CymunedolY manteision: (Gweler hefyd adran 4.2.)• Strwythur symlach, haws ei ddeall: Bydd Cwmnïau BuddCymunedol yn cynnig fformat cyfansoddiadol cymharol syml,safonol ar gyfer mudiadau mentrau cymdeithasol i’w gwneudyn haws iddynt ddenu buddsoddiadau masnachol ar gyfer eudatblygu. Gwelwyd bod hyn yn angenrheidiol oherwydd:− mae rhai mudiadau (gan gynnwys grwpiau mentraucymunedol mwy o faint, mentrau cydweithredol, cwmnïaucymdeithasol ac ati) yn aml wedi wynebu rhwystrau am fodangen iddyn nhw ymdopi â strwythurau cyfansoddiadol sy’nbodoli eisoes (megis cwmnïau anelusennol cyfyngedig drwywarant, cwmnïau elusennol, cymdeithasau diwydiannol adarbodus), heb fod un o’r rheini’n arbennig o addas ar gyfereu gweithgareddau.− mae’r ddrysfa o drefniadau cyfansoddiadol parod sydd wedicodi yn sgil hynny wedi dychryn darpar fuddsoddwyr ar gyferrhai mentrau sy’n ehangu.• Y clo asedau: Prif bwrpas Cwmnïau Budd Cymunedol ywdarparu ffurf ar gwmni sy’n sicrhau bod asedau cwmni’n caeleu rhoi dan glo i’w defnyddio er budd y gymuned yn unig, heborfodi’r un lefel o gyfyngiadau arnynt ag a orfodir ar elusennau.• Cysylltiadau â’r gymuned: Bwriedir i’r trefniadau rheoleiddiosicrhau bod Cwmnïau Budd Cymunedol yn creu cysylltiadaucryf rhwng eu gweithgareddau a’r cymunedau y maen nhw’neu gwasanaethu.107

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Llai o reoleiddio nag ar elusennau: Mae Cwmnïau BuddCymunedol yn ddewis yn lle elusennau. (All Cwmnïau BuddCymunedol ddim bod yn elusennau: rhaid dewis y naill neu’rllall) O dan rai amgylchiadau, pan fydd y cyfyngiadau ar fuddpersonol sy’n rhan o statws elusennol yn rhwystr - er enghraifft,pan fydd entrepreneur unigol yn sefydlu menter masnachu erbudd y gymuned ond ei fod yn cael ei orfodi i roi’r rheolaeth ynnwylo ymddiriedolwyr yr elusen er mwyn iddynt gael eu cyflogigan y busnes.• ‘Clwb y Cwmni Budd Cymunedol’: Roedd y llywodraethyn gobeithio y byddai’r Cwmni Budd Cymunedol yn dod ynfformat cydnabyddedig ar gyfer mentrau cymdeithasol sy’nmasnachu. Digwydd y araf braidd, i bob golwg, y mae pethau,ond mae’r ffaith bod grwpiau’n gallu dweud eu bod yn aelodauo glwb bychan sy’n defnyddio’r strwythur cyfreithiol diweddarafyn rhoi elfen o fri iddyn nhw.• Hyblygrwydd: Bydd Cwmnïau Budd Cymunedol yn gallucynnig bron popeth y mae cwmnïau cyffredin cyfyngedig drwywarant a chwmnïau cyfyngedig drwy gyfranddaliadau yn gallueu cynnig.Y ‘clo asedau’ - ambell siom i fentrau llai: Mae’r syniadbod Cwmnïau Budd Cymunedol yn ffordd o annog mentraucymdeithasol yn amheus braidd yng ngolwg y llu o fudiadaumasnachu bychain sy’n straffaglu yn y trydydd sector ac yn eucael eu hunain ynghlwm wrth statws elusennol am mai dyna’rffordd fwyaf diogel iddynt oroesi. Does dim o’i le ar GwmnïauBudd Cymunedol - ond go brin y bydd llawer o bobl yn awyddusi’w defnyddio a bydd llawer o’r rheini sydd yn eu defnyddio’ngweld nad ydyn nhw’n gwneud llawer iawn o wahaniaeth. (Ar yllaw arall, petaen nhw wedi ysgafnhau baich treth Cwmnïau BuddCymunedol a lliniaru rheoliadau TAW er budd mudiadau’r trydyddsector, fe allai hynny fod wedi newid yr hinsawdd a gwella’rrhagolygon ar gyfer mentrau newydd yn ogystal ag ar gyfermentrau sydd wedi cael eu traed danynt.)• Treth gorfforaeth: Dydy Cwmnïau Budd Cymunedol ddimyn cael dim o’r manteision treth a gaiff elusennau. I lawer ofentrau masnachu bychain yn y gymuned (sy’n aml yn dibynnuar gefnogaeth gwirfoddolwyr) efallai mai’r rhyddhad trethi elusennau fyddai’r peth fyddai’n gwneud y gwahaniaethrhwng goroesi a methu yn y blynyddoedd cynnar. Mae hyn ynarbennig o berthnasol yn enwedig i elusennau â ffynonellauincwm cymysg a throsiant masnachu llai na £50,000. Ychydigo fanteision, os o gwbl, fydd i’r elusennau hyn droi’n GwmnïauBudd Cymunedol a dechrau talu treth gorfforaeth.108

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Hyblygrwydd a symlrwydd cyfansoddiadol: Bydd mentrausy’n methu fforddio troi’n Gwmnïau Budd Cymunedoloherwydd treth yn dal i orfod ymdopi â chyfyngiadau cyfraithelusennau a’r strwythurau cyfansoddiadol blêr ar gyferelusennau sy’n masnachu.• Dyblygu clo asedau elusennau: Y prif beth newydd maeCwmnïau Budd Cymunedol yn ei gynnig yw’r clo asedau,ond mae hynny eisoes yn un o elfennau hanfodol cwmnïauelusennol. Felly, os yw mentrau’n gallu masnachu fel elusennauhynny (neu drwy is-gwmnïau sy’n eiddo i elusennau) ac ynhapus i wneud hynny, go brin y byddan nhw’n gweld bod ganGwmni Budd Cymunedol lawer o fanteision i’w cynnig.Manteision i fentrau mwy a mentrau sy’n ehangu: Priffuddiolwyr y ddeddfwriaeth a greodd Gwmnïau Budd Cymunedolfydd mentrau mwy a mentrau sy’n ehangu (nid gyd o anghenraidyn y trydydd sector). Bydd yn rhain yn sicr yn gweld bod y cloasedau’n ei gwneud yn haws iddyn nhw gael benthyciadau ifuddsoddi yn eu datblygiad ac i ddenu partneriaid o’r sectorpreifat i’w helpu i ehangu sgôp eu gweithgareddau. Y broblem,wrth gwrs, yw nad yw’r ddeddfwriaeth yn ei gwneud yn haws ogwbl i fentrau bychain dyfu’n fentrau mwy yn y lle cyntaf.Darpariaethau allweddol y ddeddfwriaethY trefniadau sylfaenol: Cwmnïau Budd Cymunedol:• fe all y rhain naill ai fod yn gwmnïau cyfyngedig drwy warantneu yn gwmnïau cyfyngedig drwy gyfranddaliadau (o danDdeddf Cwmnïau 1985)• fe allan nhw ddilyn yr un broses corffori sylfaenol (ffi £20)a gweithdrefnau adrodd blynyddol a ffioedd blynyddol âchwmnïau eraill (gydag ambell elfen ychwanegol)• rhaid iddyn nhw ymrwymo i fynd ar drywydd buddiannau’rgymuned, a rhaid iddyn nhw fodloni’r Rheolydd Cwmnïau BuddCymunedol pan gân nhw’u corffori eu bod yn bodloni’r ‘PrawfBudd Cymunedol’• rhaid iddyn nhw gyhoeddi ‘adroddiad budd cymunedol’blynyddol i ddangos pa gamau a gymerir i fynd ar drywyddbuddiannau cyhoeddus a chymunedol• rhaid iddyn nhw adlewyrchu rôl a phwysigrwydd rhanddeiliaidlleol (staff, buddiolwyr, noddwyr, cyfranddalwyr) drwy eucynnwys gymaint ag y bo modd yn y cwmni ac adrodd ynglŷnâ’u hymdrechion i’w cynnwys109

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthAsedau a chyllid: Cwmnïau Budd Cymunedol:• mae ganddyn nhw ‘glo’ statudol parhaol ar werth eu helw a’uhasedau - sy’n golygu eu bod nhw’n gallu masnachu a gwneudelw, ond does dim modd i neb gymryd adnoddau’r cwmnïaua’u defnyddio er budd preifat• maen nhw’n yn gallu defnyddio asedau’n sail ar gyfer caelbenthyg arian• maen nhw’n gallu codi cyfalaf drwy werthu cyfranddaliadau (ery bydd cap ar y difidendau sy’n daladwy ar y cyfranddaliadau ermwyn cyfyngu ar ddosbarthu elw i randdeiliaid) ond...• ...maen nhw wedi’u gwarchod rhag cael eu meddiannu mewnffordd niweidiol ac mae’r gyfraith yn eu gwahardd rhag cael eurheoli’n llwyr gan fuddsoddwyr• maen nhw’n rhydd i sefydlu is-gwmnïau - naill ai CwmnïauBudd Cymunedol eraill neu gwmnïau nad ydyn nhw’nGwmnïau Budd Cymunedol heb gap ar daliadau difidend• maen nhw’n yn gallu trosglwyddo gweddill i elusennauac i Gwmnïau Budd Cymunedol eraill ar yr amod bod yrhanddeiliaid a’r Rheolydd yn cytuno• mae gofyn iddyn nhw ddefnyddio asedau er budd y gymunedos cân nhw eu dirwyn i ben - hy, eu trosglwyddo i elusen neui Gwmni Budd Cymunedol arall (a pheidio â chaniatáu i’wdosbarthu ymhlith yr aelodau)• maen nhw’n gorfod cydymffurfio â chyfraith ansolfedd - hy, feallan nhw golli eu hasedau os ân nhw’n fethdalwyr• atal asedau sydd wedi’u darparu gan roddwyr rhag cael euhatafaelu gan gredydwyr anaddas os aiff y Cwmni BuddCymunedol yn fethdalwr (gall y rhoddwyr roi amodau ynghlwmwrth eu rhodd)Gweithgareddau anghymwys: Wnaiff y llywodraeth ddimcaniatáu i’r rheolydd ymwneud â dadleuon gwleidyddol ynglŷn âbudd cymunedol, felly, bydd rhai mathau o gyrff yn anghymwysi fod yn Gwmnïau Budd Cymunedol. Mae’r rhain yn cynnwysmudiadau sydd:• yn bleidiau gwleidyddol neu’n eu cefnogi• yn cynnal ymgyrchoedd gwleidyddol neu’n ymwneud âphynciau llosg gwleidyddol, gan gynnwys ymgyrchu o blaid acyn erbyn bywddyrannu, erthylu, rhyddid i ysmygu ac ati110

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthRheoliadau eraill:• fe all cwmnïau sy’n bodoli eisoes droi’n Gwmnïau BuddCymunedol• rhaid i unrhyw newid i amcanion cwmni gael ei gymeradwyogan y RheolyddCeisiadau: Ar y cyfan, mae’r broses ymgeisio’n debyg i’r brosesar gyfer cwmnïau eraill er bod un ffurflen ychwanegol lle byddyn rhaid i’r ymgeisydd ddatgan beth yw’r budd cymunedol. Maemodd llwytho ffurflenni a chanllawiau oddi ar wefan CwmnïauBudd Cymunedol.CyswlltRheolydd Cwmnïau Budd Cymunedol:Tîm Cwmnïau Budd CymunedolYstafell 3.68Tŷ’r CwmnïauHeol y GoronCaerdydd, CF14 3UZFfôn: 029 2034 6228 (gwasanaeth neges llais 24 awr yw hwn)Gwefan: www.cicregulator.gov.uk111

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth4.6 Oes angen ichi sefydlu is-gwmni masnachu?Mae sefydlu is-gwmni masnachu’n ddull sydd wedi cael ei ddefnyddio ers tro i wahanu masnachu oddi wrth brifweithgareddau’r brif elusen. Pan fydd yr un mudiad yn cynnal sawl gweithgaredd masnachu, fe all creu is-gwmnïauar wahân warchod asedau pwysig a gweithgareddau ariannol-gadarn rhag gorfod ysgwyddo colledion mentrauamhroffidiol. Ond maen nhw’n gallu creu eu peryglon eu hunain os nad ydyn nhw’n cael eu rheoli’n dda ac os bydd ysawl sy’n gyfrifol am fusnesau am ddianc rhag crafangau rheolaeth yr elusen.Rhoddwyd y rhyddid i fwrdd a staff is-gwmni masnachu yn Ne Cymru ddatblygu eu busnes hamdden heb fawr oymyrraeth gan ymddiriedolwyr y brif elusen. Ond, ymhen amser, daeth y busnes yn fwy rhydd nag yr oedd neb wedi’iragweld. Yn y pen draw, dechreuodd weld yr elusen fel mudiad barus a oedd yn codi rhent arno. Roedd y cwmnimasnachu a oedd yn tanberfformio’n anwybyddu ceisiadau am wybodaeth a chynlluniau busnes. Dechreuodd ei staffhyd yn oed gynllunio i sefydlu eu helusen eu hunain. Methodd y trafodaethau a’r unig ateb ymarferol er mwyn cadwtrefn ar yr is-gwmni anystywallt oedd ei gau a sefydlu trefniadau rheoli newydd. Costiodd hynny’n ddrud i’r elusen aci’w henw da.112

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthBeth yw is-gwmni masnachu?Is-gwmnïau:• Cwmni cyfyngedig preifat gyda chyfranddaliadau yw is-gwmniac mae’n eiddo’n llwyr i gwmni arall (weithiau bydd grŵp ogwmnïau’n berchen ar y cyfranddaliadau ar y cyd pan fyddannhw’n sefydlu mentrau cydweithredol).• Fe all y prif gwmni, yr unig gyfranddalwr, (sydd weithiau’n caelei alw’n gwmni daliannol) reoli is-gwmni’n llwyr drwy ei fwrdd,gan gynnwys penodi a diswyddo’r cyfarwyddwyr. Fe all fodsawl is-gwmni, pob un yn cyflawni gwahanol weithgareddau.• Gall elusennau, cwmnïau anelusennol cyfyngedig drwy warant,Cwmnïau Budd Cymunedol a chwmnïau preifat cyfyngedigdrwy gyfranddaliadau i gyd sefydlu is-gwmnïau.Beth yw eu diben? Bydd mudiadau gwirfoddol ac elusennau’nsefydlu is-gwmni masnachu am ddau brif reswm:• pan fydd yn rhaid ichi wneud hynny - oherwydd nad yw’r elusengofrestredig yn cael masnachu yn y ffordd rydych chi am iddofasnachu (gweler manylion yn Adran 4.3 am y mathau o fasnachuy caiff elusen ymwneud â nhw heb orfod sefydlu is-gwmni)• pan fyddwch chi’n dewis gwneud hynny - oherwydd bod mantaiso gael y gweithgareddau masnachu a’r prif fudiad ar wahânBeth mae hyn yn ei olygu?: Mae sefydlu is-gwmni masnachu’ngymharol syml a di-boen. Os nad ydych chi’n siŵr, holwch fudiadmasnachu arall sydd wedi dilyn yr un llwybr am eich cynlluniau,neu gofynnwch i gynghorwr cyfreithiol daro golwg drostyn nhw.Mae cofrestru’n broses syml ac fe allwch chi ei reoli’n fewnol heborfod talu i bobl broffesiynol megis busnes corffori cwmnïau neugyfreithwyr.• Mae’n golygu cofrestru cwmni cyfyngedig drwygyfranddaliadau yn Nhŷ’r Cwmnïau. Mae erthyglau cwmnienghreifftiol ar gael i’w llwytho i lawr oddi ar wefan Tŷ’rCwmnïau.• Ar y ffurflen gais, mae angen rhoi manylion y cyfarwyddwyr(dau o leiaf), ac ysgrifennydd y cwmni, nifer y cyfranddalwyr(un fel rheol) a gwerth y cyfranddaliadau (ffigur nominal,dyweder £100).Beth ddylech chi alw’r cwmni?• Y brif egwyddor wrth enwi is-gwmni masnachu yw eich bodchi’n ei gwneud hi’n glir bod gan y brif elusen a’r is-gwmnimasnachu hunaniaeth ar wahân. Mae hyn yn golygu y dylai’renwau fod yn wahanol er mwyn osgoi unrhyw ddryswch rhwngy ddau.113

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Gellir cynnwys enw’r brif elusen yn enw’r is-gwmni masnachu,ar yr amod nad yw hynny’n creu camargraff. Mae’n dderbynioldefnyddio enw fel hyn: ‘Cwmni Gwerthu [enw’r elusen] Cyf’ aryr is-gwmni.• Yn ôl cyfraith elusennau, chewch chi ddim defnyddio’r geiriau‘elusen’ nac ‘elusennol’ yn enw unrhyw gwmni, ac ni ddyliddefnyddio’r geiriau hyn yn nheitl yr is-gwmni heblaw eu bod ynrhan o enw’r brif elusen.Manteision ac anfanteision is-gwmnïaumasnachuManteision is-gwmnïau masnachu:• cyfraith elusennau: Ni chaiff elusen wneud unrhywweithgarwch masnachu sylweddol - ni waeth a yw hynny’nfasnachu prif bwrpas ynteu’n fasnachu ategol fel y’i disgrifir ynadran 4.3 - oherwydd gallai hyn beryglu asedau’r elusen. (Erenghraifft, gallai’r busnes fethu gan adael dyledion y byddai’nrhaid i’r elusen eu talu.) Mae masnachu drwy is-gwmni yn llehynny’n dileu’r perygl hwn.• gwarchod asedau’r mudiad: Does dim rhaid i gyrffanelusennol ddilyn yr un llwybr i warchod eu gweithgareddaucraidd a’u hadeiladau ac asedau eraill rhag methiant posiblgweithgareddau masnachu, er eu bod nhw hefyd yn aml yndewis defnyddio is-gwmnïau masnachu.• manteision treth: Y rheswm cryfaf dros sefydlu strwythur prifelusen gydag un is-gwmni masnachu neu fwy nag un is-gwmniyw, os bydd elw’r busnes yn cael ei drosglwyddo i’r elusen drwygyfrwng Cymorth Rhodd, ni fydd rhaid iddyn nhw dalu TrethGorfforaeth. I lawer o gyw fentrau, does dim angen meddwldwywaith am sefydlu is-gwmni sy’n arbed treth.• eglurder: i elusennau fe all y rhaniad rhwng gweithgareddaucymdeithasol (elusennol) a masnachol wneud pethau’n glir istaff a gwirfoddolwyr, ac fe all fod yn ddefnyddiol at ddibenionhyrwyddo a marchnata.• rheoli: Fe all fod yn ddefnyddiol iawn gallu creu diwylliantbusnes caletach yn yr ochr masnachu sy’n wahanol i naws ybrif elusen a hithau ymboeni mwy am elfennau cymdeithasolgofalu am fuddiannau gwirfoddolwyr, hyfforddeion a grwpiauo ddefnyddwyr a chleientiaid di-fraint.114

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthAnfanteision is-gwmnïau masnachu:• cost a chymhlethdod: Ambell waith, bydd prif gwmnïau’nsefydlu pob gweithgarwch masnachu fel is-gwmni ar wahân. Feall hyn fynd yn ddryslyd ac yn ddrud i gyrff bach eu gweinydduos bydd mwy na dwy neu dair menter masnachu ganddyn nhw.Er enghraifft, rhaid paratoi a ffeilio cyfrifon ar wahân yn Nhŷ’rCwmnïau ar gyfer pob cwmni.• elw: Fe all y cymhelliant treth fod yn dwyllodrus - gall fod angensawl blwyddyn cyn i is-gwmnïau wneud digon o elw i orfodtalu treth sylweddol.• cyfyngiada: Mae gan is-gwmnïau masnachu elusennau laio ryddid nag y byddai rhywun yn ei feddwl weithiau. Allymddiriedolwyr elusennau ddim gwneud swyddi o fewn ycwmnïau masnachu oherwydd bod hyn yn cael ei weld yn fuddariannol gan yr elusen. Rhaid i’r elusen adrodd i’r ComisiwnElusennau am weithgareddau a materion ariannol ei hisgwmnïaufel petai’n cyflawni’r gweithgareddau hynny ei hun.• rheolaeth: Mae ymddiriedolwyr elusennau’n dal yn gyfrifolam weithgareddau ac asedau eu his-gwmnïau masnachu. Allannhw ddim gadael i’r bwrdd busnes ddilyn ei drywydd ei hun ermwyn ysgafnhau eu baich nhw eu hunain.Partneriaethau ac is-gwmnïau mewn cydberchnogaeth: Gallis-gwmnïau gael mwy nag un perchennog. Enghraifft ddiddorolo gwmni menter gymdeithasol mewn cydberchnogaeth yw TidyTrev a sefydlwyd gan Ymddiriedolaeth Datblygu Glynebwy acYmddiriedolaeth Datblygu Tredegar i wneud gwaith ailgylchu acamgylcheddol ar y cyd.• Manteision: Manteision partneriaethau ffurfiol yw:− annog cydweithredu mewn meysydd a gweithgareddau lle ygallai cystadlu am gontractau fod yn niweidiol− cyfuno adnoddau ac arbenigedd dau fudiad neu fwy er mwyncreu mudiadau darparu gwasanaethau sydd â mwy o allu agrym ar y cyd nag y gall menter ei gyflawni ar ei phen ei hun• Anfanteision− Fe all sefydlu prosiectau ar y cyd fod yn draul ar amser, ac maeangen gweithdrefnau manwl, gan gynnwys cytundeb rhwngy partneriaid ynglŷn â sut y rhennir yr elw− Fe all cydweithredu rhwng dau fusnes ar wahân sydd â’uharferion gweithio’u hunain godi problemau ymarferolsylweddol115

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− Fe all tensiynau godi’n rhwydd os bydd y naill bartner neu’rllall yn methu â chyflawni neu’n amharod i gyflawni ei hollymrwymiadau yn y trefniant ar y cyd.• Rhagor o ganllawiau: Gall cwmnïau ar y cyd olygu trefniadaucymhleth sydd y tu hwnt i gwmpas y canllawiau hyn. Awgrymiry dylid ymgynghori â Chymdeithas yr YmddiriedolaethauDatblygu neu â chynghorwyr cyfreithiol sy’n arbenigwyr arffurfio cwmnïau (nid yw hyn bob tro’n ddewis rhad) i gaelrhagor o wybodaeth.Rhagor o wybodaethI gael gwybod rhagor am is-gwmnïau masnachu, gwelertaflen canllawiau’r Comisiwn Elusennau CC37 Elusennau aDarparu Gwasanaeth Cyhoeddus neu gofynnwch am gyngorgan asiantaeth gymorth sy’n arbenigo mewn masnachu yn ytrydydd sector. Ym Mhennod 5 ystyrir amrywiaeth o faterionsy’n ymwneud ag ariannu a chyllid elusennau a mentrau sy’nmasnachu’n gyffredinol, gan gynnwys y cyfyngiadau cyfreithiolar elusennau a manteision treth.116

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth5: Ariannu a sicrhau adnoddau ar gyfer y busnes5.1 Y buddsoddiad iawn i’ch busnesau newyddWeithiau, bydd pobl sy’n argymell masnachu drwy fentrau cymdeithasol nad ydynt yn ymwneud yn uniongyrchol âgrwpiau cymunedol neu elusennau yn hyrwyddo syniad o fasnachu yn y trydydd sector sy’n ymwneud mwy â’r hyn ybyddent yn hoffi’i weld nag â’r hyn sydd ei angen ar fudiadau. Mae’n gwbl gamarweiniol awgrymu y gallai grwpiaufod yn creu swyddi neu’n ysgwyddo gwasanaethau’r cyngor os ydyn nhw’n straffaglu i ddelio â thoriadau tebygol yneu grantiau a thalu eu costau craidd.Mae’r adran hon yn canolbwyntio ar ambell fater allweddol i’w ystyried pan fyddwch chi’n cychwyn busnes yn ytrydydd sector - beth yn union rydych chi’n ceisio’i gyflawni drwy’ch gweithgareddau masnachu? Pa adnoddau y maeeu hangen arnoch chi? Ac o ble y cewch chi’r adnoddau hynny? Mewn geiriau eraill: sut y byddwch chi’n buddsoddi yneich busnes newydd?Cynllunio at y dyfodolYdy ‘buddsoddi mewn busnes’ yn berthnasol i ni? Buddsoddiyn eich busnes a dechrau ei ddatblygu. Efallai y bydd newyddddyfodiadi’r maes yn teimlo mai rhywbeth y bydd prosiectaumwy yn ei wneud yw buddsoddi mewn busnes. Ond, mae’ndebyg y bydd angen rhywfaint o adnoddau er mwyn cychwyn arwaith treialu’r gweithgareddau masnachu hyd yn oed ar raddfafach. Bydd menter fwy sylweddol yn sicr yn gostus i’w chychwyn- yn ariannol ac o ran yr amser, yr ymdrech, yr ewyllys da, aco bosib o ran y deunyddiau a’r offer a gyfrennir gan y bobl a’rmudiadau sy’n ymwneud â chefnogi’r fenter. Mae’n hanfodol ichidreulio amser yn cynllunio’r hyn y bydd ei angen arnoch chi i’wfuddsoddi mewn busnes newydd a sut y byddwch chi’n sicrhau’radnoddau hyn.117

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthY camau cyntaf: Bwriedir yr adran hon yn bennaf ar gyfermentrau masnachu newydd ac mae’n ymwneud â’r canlynol:• egluro nodau eich busnes - er mwyn ichi wneud y math iawno fuddsoddiad• ariannu cynllunio’ch busnes• cyfalaf cychwyn• edrych ymlaen at ragor o fuddsoddi wedynMaterion eraill sy’n ymwneud â buddsoddi ac adnoddau:Mae rhagor o wybodaeth mewn adrannau diweddarach:• Mynd ar drywydd cynaliadwyedd: gweler adran 5.2• Ariannu is-gwmnïau masnachu: gweler adran 5.3• Defnyddio asedau eiddo i ddatblygu’r busnes: gweler adran 7.3• Ariannu datblygu ac ehangu: gweler adran 7.2• Codi arian drwy gyfranddaliadau a bondiau: gweler adran 5.4• Manteisio ar ryddhad treth: gweler adrannau 7.5 a 7.6’Cynaliadwyedd’ neu ‘dwf’Beth rydych chi am i’ch masnachu ei gyflawni? Mae sut yr ewchchi ati i ariannu’ch gweithgareddau masnachu yn y trydydd sectoryn dibynnu ar yr hyn rydych chi am ei gyflawni. Efallai bod hyn ynamlwg, ond gall fod gwahaniaeth sylfaenol rhwng:• ‘amcanion cynaliadwyedd’ – y prif amcan yma yw gwellarhagolygon mudiad sy’n bodoli eisoes o oroesi, ac• ‘amcanion twf neu ddatblygu’ – yma, twf yw’r prif amcan,o ran trosiant ariannol, nifer neu amrywiaeth y gwasanaethaua’r gweithgareddau, nifer y swyddi neu ryw agwedd arall ary busnesPam mae angen ichi fod yn glir ynglŷn â’ch nodau?: Anaml ytynnir sylw at y gwahaniaeth hwn wrth drafod masnachu yn ytrydydd sector oherwydd ei bod yn ddeniadol dweud ein bod amsicrhau cynaliadwyedd a thwf. Ond, mae rhesymau ymarferol dapam y dylai busnesau newydd sicrhau ffocws cliriach.• Mae ymarferwyr yn y maes ac asiantaethau cymorth ynanghytuno cryn dipyn ynglŷn â ‘hyfywedd’, ‘cynaliadwyedd’a beth y dylai mentrau sy’n masnachu fod yn ceisio’i gyflawni.Felly, mae angen ichi ochel rhag cyngor anghyson, a bod ynsiŵr nad yw eich nodau chi yn groes i nodau’r rheini sy’n eichcynghori.118

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Fe all eich uchelgais i ehangu yn yr hirdymor fod yn eithriadol obwysig. Ond, os yw masnachu yn y trydydd sector yn newyddichi, mae fel rheol yn fwy diogel cael cynllun i ddatblygu’chbusnes gam wrth gam yn hytrach na llamu yn eich blaen. Maegwneud mudiad sy’n bodoli eisoes yn fwy cynaliadwy’n fancychwyn da, yn enwedig mewn hinsawdd economaidd ansicr.• Gall twf sydyn fod yn beth braf ac fe all greu argraff. Ond dydyhyn ddim bob tro’n arfer busnes da - yn enwedig os dewch chiar draws problemau llif arian, neu os ewch chi’n orddibynnol arun cwsmer neu un contract.Cynllunio ar gyfer cynaliadwyedd neu ddatblygu’r busnes:Mae Tabl 5.1 yn dangos sut mae’r man cychwyn unigol acamcanion cychwynnol mudiadau masnachu’n debygol o alw amwahanol strategaethau ar gyfer sicrhau adnoddau ar gyfer eugweithgareddau. Gall wneud gwahaniaeth enfawr, er enghraifft,a yw’r masnachu’n cael ei seilio ar fudiad sy’n bodoli eisoes ac ai’rbrif nod yn bennaf yw gwneud y gweithgareddau presennol ynfwy cynaliadwy, ynteu ddatblygu cyfleoedd masnachu newydd.• Os nad yw eich nodau yn glir, fe allech chi wastraffu’ch amsera’ch egni ar gynllunio a chodi arian heb gyrraedd unman.• Dydy mentrau llwyddiannus ddim yn codi o unman. Ganamlaf, maen nhw’n tyfu o wreiddiau bychain ac yn gwneudcynnydd araf cyson ar y cychwyn. Os nad oes ganddyn nhwstrategaethau i oroesi’r blynyddoedd cynnar, fydd ‘na ddimmudiadau profiadol ar gael mewn ychydig o flynyddoedd syddâ’r gallu a’r màs critigol i ehangu i feysydd newydd.119

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthTabl 5.1: Buddsoddi mewn gwahanol fathau o fentrau masnachu a darparu adnoddau ar eu cyferAmcanion cynaliadwy ar gyfer elusennau a grwpiaucymunedol sy’n bodoli eisoesAmrywio’r ffynonellau incwm er mwyn dibynnu llai argrantiau, a cheisio peidio â gorfod dibynnu ar grantiauyn yr hirdymorGoblygiadau o ran ariannu ac adnoddau• hyfforddi’r staff i gynnal gweithgareddau presennol mewnffordd fwy proffesiynol• sicrhau arian ar gyfer astudiaethau dichonolrwydd a chynlluniaubusnes er mwyn datblygu gweithgareddau masnachu newydd• cyflwyno taliadau am wasanaethau neu wneud y prisiau’n fwyrealistig• sicrhau contractau masnachol• defnyddio asedau adeiladau’n well drwy eu gosod• symud gweithgareddau sydd ar y gweill eisoes i is-gwmnïau amanteisio ar Gymorth RhoddAddasu i newidiadau yn y ffordd y mae mudiadau cyhoeddusyn comisiynu gwasanaethau• troi grantiau presennol yn gontractau• bidio am gontractau newydd mewn cystadleuaeth agored120

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthAmcanion cynaliadwy ar gyfer elusennau a grwpiaucymunedol sy’n bodoli eisoesEhangu’r amrywiaeth o wasanaethau a gynigir heb gynyddu’rangen am grantiauGoblygiadau o ran ariannu ac adnoddau• canfod marchnadoedd newydd ar gyfer gwasanaethau sy’nbodoli eisoes• datblygu gwasanaethau cysylltiedig• treialu syniadau busnes newydd drwy gynlluniau ‘masnachupeilot’ ar lefel iselDatblygu strategaethau a dulliau rheoli codi arian miniocach ermwyn ymestyn grantiau’n fwy• cynnwys ffioedd rheoli mewn bidiau• llenwi gofod gwag gyda phrosiectau sy’n talu rhent• archwilio’r dewisiadau ar gyfer cynnwys gwirfoddolwyr mewnffordd fwy cynhyrchiol• rhannu offer yn fwy effeithiol• cynnwys ‘canolfannau costau’ i wella’r monitro ariannolCynnal gwasanaethau megis swyddfeydd post a siopau’rpentref nad yw cwmnïau masnachol yn eu gweld yn hyfywbellach• codi grantiau a/neu fenthyciadau i brynu/prydlesu eiddo• codi grantiau a/neu fenthyciadau i’w defnyddio’n gyfalafgweithio i gychwyn menter121

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthAmcanion cynaliadwy ar gyfer elusennau a grwpiaucymunedol sy’n bodoli eisoesGwneud gwaith adfywio lleol drwy feddu ar asedau adeiladaua’u datblyguGoblygiadau o ran ariannu ac adnoddau• canfod ffyrdd o ddefnyddio eiddo sy’n cynhyrchu incwm• sicrhau morgeisi er mwyn prynu adeiladau• codi grantiau a benthyciadau i ddiweddaru ac ailddatblygu• codi grantiau i staffio’r broses datblyguCanfod marchnadoedd newydd i greu swyddi, creu manteisioni’r amgylchedd a chyfoeth lleol ac ati, drwy ddatblygu mentraumwy sylweddol• codi grantiau ar gyfer astudiaethau dichonolrwydd achynlluniau busnes• sicrhau benthyciadau masnachol ar gyfer offer a chychwynbusnes• codi grantiau lle mae’r rheini ar gael122

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthCynllunio ac arian cychwynOes wir angen grantiau arnoch i gychwyn? Bydd rhai mudiadaugwirfoddol yn meddwl bod yn rhaid iddyn nhw gael cymorthgrant cyn iddyn nhw fentro gwneud dim byd newydd. Nid dyma’rffodd orau o fynd ati i fasnachu o reidrwydd oherwydd:• mae’n bosib treialu gweithgareddau masnachu ar raddfa fach,gweld beth sy’n bosib a magu arbenigedd a hyder yn rhad - gallcaffi yn neuadd y pentref ddechrau gyda llestri ail law, cwrs amddim ar hylendid bwyd i grŵp o wirfoddolwyr a photel o lefritha phaced o fagiau te (a holl bwynt masnachu yw ei fod yn taluei gostau ei hun)• os bydd yn well gan grŵp wneud cais am grant na thorchillewys a rhoi cynnig ar ennill ychydig o arian, mae’n bosib nafydd yn llwyddo i argyhoeddi darpar arianwyr na’i aelodau eihun y bydd yn gallu rhedeg busnesArian ar gyfer cynlluniau busnes: Os byddwch chi’n gwneudcais am grantiau ar gyfer astudiaethau dichonoldeb a chynlluniaubusnes, fel rheol, bydd angen i’ch cais ddangos:• bod y syniad yn un a allai weithio• bod gan eich mudiad y gallu i reoli’r broses ymchwilio, a hynnyos mai chi’ch hun fydd yn gwneud hyn ynteu y byddwch chi’ncyflogi ymgynghorydd• hyd yn oed cyn paratoi’r cynllun busnes, ei bod yn ymddangosna fyddai’r prosiect yn wirion o ddrud i’w lansio ac y byddai’nllwyddo i gael pob caniatâd angenrheidiol• bod mudiad credadwy ar gael i sbarduno’r prosiect yn ei flaenos digwydd iddo fod yn ymarferol• eich bod yn barod i gydweithio â phartïon eraill â diddordeb asicrhau canlyniadau sy’n cydweddu â strategaethau mudiadaucyhoeddus. (Yn aml iawn bydd angen ichi ymgynghori achydweithredu ag eraill cyn gynted â phosib yn y brosescynllunio)Dydy hi ddim yn syndod ei bod yn haws o lawer i elusennau amudiadau cymunedol sy’n bodoli eisoes nag i newydd-ddyfodiaidgael arian yn ystod y cam hwn.Lansio’r busnes: Pan fyddwch chi’n cychwyn gweithgarwchmasnachu newydd, boed fawr neu fach, mae’n debyg y byddangen arian arnoch chi, a chymorth o fath arall hefyd efallai,er mwyn paratoi ar gyfer y busnes, darparu cyfarpar, a thalu’rcostau gweithredu cychwynnol. Mae’n arbennig o bwysig ichiwahaniaethu rhwng y gwahanol gostau hyn yn eich gwaith codiarian (fel rheol, ni fydd yn bosib ichi gyfnewid grantiau cyfalafa refeniw) ac, wrth ichi fonitro’ch cynnydd yn nyddiau cynnarhollbwysig y masnachu. Dyma rai o’r costau a all ddod i’ch rhan:123

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• ymgynghorwyr cynllunio busnes• prydles adeilad (neu brynu/morgais)• ailddatblygu, uwchraddio neu ailaddurno adeilad• offer cyfalaf megis cyfrifiaduron a pheiriannau swyddfa, cerbydac offer arall y mae eu hangen yn benodol er mwyn darparu’chgwasanaeth neu ar gyfer gwaith cynhyrchu• lansio’r busnes, gan gynnwys recriwtio, hysbysebu ac unrhywhyrwyddiadau neu ddigwyddiadau sy’n gysylltiedig â hynny• datblygu prosiectau, rheoli neu staffio drwy’r cyfnod cynlluniohyd at y lansio• cyflogau staff a rheolwyr yn y cyfnod ar ôl lansio nes bod digono incwm i dalu am y gwariant, dim ots pa mor hir fydd hyn(cofiwch - mae hyn bron bob tro’n gyfnod hwy ac yn costio mwyna’r disgwyl)Adnoddau mewnol: Efallai y bydd mudiadau sy’n bodoli eisoes yngallu talu llawer o’r costau hyn o’u hadnoddau eu hunain - drwyarallgyfeirio staff, cynnwys gwirfoddolwyr, defnyddio’r lle sydd argael ac offer yn well, fel nad ydyn nhw’n ymddangos yn eitemaugwariant ar wahân. Mae hynny’n newyddion da. (Ond, rhaid ielusennau gofio y bydd hyn yn dechnegol yn cynnwys buddsoddieu harian elusennol, oni fyddan nhw’n defnyddio grantiau maennhw wedi’u cael yn benodol at y diben hwn.) Gallai’r datblygiadhefyd gynnwys meddu ased adeilad gan fudiad cyhoeddus a rhentubychain iawn, rhoddion o offer swyddfa a dodrefn nad oes mo’uhangen a tharo bargeinion gyda busnesau lleol ac ati. Felly, does dimrhaid i chi gael grantiau a gwario arian.Ffynonellau nawdd allanol ar gyfer prosiectau: A thybio bodgennych chi gynllun busnes sy’n dangos bod marchnad ar gael argyfer yr hyn rydych chi am ei gynnig, a bod gennych amcangyfrifonrhesymol o’r costau, bydd llawer o gyrff yn dymuno chwilio am ariangrant hefyd. Mae’n debyg y bydd prosiectau mwy o faint a chyrffmwy hyderus yn ceisio benthyciadau (gweler isod ac adran 7.2) Maegrantiau ar gyfer masnachu’n newid o hyd a bydd angen ichi bwysoa mesur pob ffynhonnell bosib yn ofalus er mwyn gweld a allech fodyn gymwys ac a allai ddiwallu’ch anghenion. Gall rhestru noddwyrfod yn gamarweiniol. Ond fe allech chi archwilio ffynonellau megis:• arian a ddosberthir gan Lywodraeth Cymru• Cronfa’r Loteri Fawr, a fydd o bosib yn darparu arian yngNghymru ar gyfer meddu a datblygu adeiladau’n asedau• ymddiriedolaethau elusennol â diddordeb mewn datblygucynaliadwy megis Ymddiriedolaeth Adfywio’r Meysydd Glo• y prif gyrff ariannu a chymorth yn eich maes gweithgarwchpenodol chi, megis y Bwrdd Croeso124

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• cronfeydd yr Undeb Ewropeaidd ar gyfer datblygu mentrau,hyfforddiant sgiliau ac ati• adrannau datblygu economaidd awdurdodau lleol• partneriaethau Cymunedau yn Gyntaf yn y cymunedau yngNghymru sy’n gymwysFfynonellau gwybodaeth am grantiau: Mae’n haws caelgafael ar wybodaeth am nawdd nag am grantiau. Dyma ambellffynhonnell:• Mae Cynghorau Gwirfoddol Sirol (CGS) yn darparu gwasanaethcyngor ariannol cynhwysfawr i fudiadau trydydd sector - gannodi cyfleoedd am gyllid, ysgrifennu ceisiadau llwyddiannusam arian, paratoi cynlluniau busnes a chostau ariannol i gefnogicynigion.• Mae WCVA a’r CGS yn cynhyrchu set gyffredin o daflennigwybodaeth sy’n cael eu diweddaru’n rheolaidd, wedi’u lleolidrwy wefannau WCVA a CGS.• Mae bwletin newyddion ariannol WCVA yn rhoi’r newyddiondiweddaraf i gyd ar faterion ariannol sy’n effeithio ar y trydyddsector ac yn cyfeirio darllenwyr at gyfleoedd am gyllid,hyfforddiant a digwyddiadau. Cofrestrwch i dderbyn newyddionariannol – www.sustainablefundingcymru.org.uk/news• Mae Porth Cyllid WCVA yn rhoi mynediad i gronfa ddata ogyfleoedd am gyllid yn y DU, cyngor a chymorth am godi arianac argymhellion ar sut i arallgyfeirio arian –www.sustainablefundingcymru.org.uk/fundingportal• Fe all eich cyngor gwirfoddol sirol lleol ddarparu meddalweddcronfa ddata ichi ganfod ffynonellau ariannol. Mae modd prynurhai cronfeydd data hefyd neu gael trwydded i’w defnyddio:− Grantfinder - cronfa ddata lle gellir chwilio am grantiau abenthyciadau’r UE a Llywodraeth y DU, ymddiriedolaethauelusennol a noddwyr corfforaethol a ddefnyddir gan nifer oCGS – www.grantfinder.co.ukMae aelodau WCVA yn gymwys i chwilio ar grantfinder amddim – cysylltwch â Lein Gymorth WCVA ar 0800 2888 329.− Pecyn cyfarwydd a ddefnyddir gan lawer o GynghorauGwirfoddol Sirol yw Funder Finder. Fe all grwpiauddefnyddio hwn am bris rhesymol am 24 awr ar y tro, ynwww.funderfinder.org.uk− cronfa ddata gynhwysfawr fawr ei pharch yw trustfunding.org.uk. a gyhoeddir gan y Cyfeiriadur Newid Cymdeithasol.Mae’n cynnig tanysgrifiadau blynyddol (er nad yw’n rhad);ewch i www.trustfunding.org.uk125

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Cymdeithas Ymddiriedolaethau Datblygu Cymru, asiantaethauMenter, Cwmnïau Cymdeithasol Cymru, Clymblaid MentrauCymdeithasol Cymru a Canolfan Cydweithredol Cymru (gweler10.1 i gael y manylion cyswllt)• Mae cyfeiriaduron drud ar ffurf llyfrau’n cael eu cyhoeddi bobblwyddyn gan y Cyfeiriadur Newid Cymdeithasol ac mae’r rhainar gael gan Amazon neu’n uniongyrchol gan y Cyfeiriadur ynwww.dsc.org.ukCynllunio ar gyfer twf yn y dyfodolOpsiynau ariannu ehangach: Peidiwch â gadael i athroniaethdibynnu-ar-grantiau cynifer o gyrff y trydydd sector gyfyngu ar eichgorwelion. Er na fydd mudiadau sydd wedi’u sefydlu o’r newydd yndebygol o fod yn ddigon hyderus i geisio benthyciadau, ac na fyddganddyn nhw’r hygrededd i wneud hynny chwaith, fe all elusennaua grwpiau sy’n bodoli eisoes ac sy’n bwriadu masnachu ystyriedopsiynau ariannu ehangach. Mae’r rhestr isod yn rhoi blas ichi ar yposibiliadau ehangach hyn. Ystyrir rhai ohonyn nhw ar wahân ynadran 5.3 a 5.4 ac ym Mhennod 7, ystyrir y posibiliadau ar gyfer twfmewn mudiadau masnachu sydd wedi’u sefydlu eisoes.• grantiau diamod• ennill incwm a defnyddio elw• contractau gydag arian cyfalaf• grantiau sy’n gysylltiedig â benthyciadau• benthyciadau heb eu sicrhau:• morgeisi a benthyciadau wedi’u sicrhau• bondiau a chyfranddaliadau• ymdrech wirfoddolTuag at strategaeth ariannu ac adnoddau: Dylai’r cynllun busnesddangos yn glir eich agwedd at ddarparu adnoddau ar gyfer eichgweithgareddau busnes. Bydd darpar gefnogwyr yn disgwylhynny, a bydd angen hynny ar eich cyfarwyddwyr a’ch staff chi’chhunain i dywys eu penderfyniadau. Dylai’r cynllun gynnwys:• datganiad ynglŷn â sefyllfa eich gweithgarwch masnachu ac i blemae’n mynd (gorau oll os oes targedau) ar y continuum enfawrrhwng dibynnu ar grantiau ac annibyniaeth ariannol lwyr.• i ba raddau y bydd incwm a enillir (o ba ffynonellau bynnag) yncyfrannu• diben a natur yr arian ychwanegol (grantiau neu fenthyciadauneu’r ddau) os bydd ei angen arnoch chiBydd angen ichi benderfynu beth rydych chi’n anelu at eiwneud a beth y gallwch ei gyflawni mewn gwirionedd yn y tymorbyr i ganolig.126

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth5.2 Darparu adnoddau ar gyfer mentrau cynaliadwyWeithiau does a wnelo’r cam cyntaf at wella adnoddau mudiadau sy’n masnachu yn y trydydd sector fawr ddim âchynhyrchu grantiau newydd neu ennill incwm. Mae a wnelo mwy â defnyddio’r hyn sydd ganddyn nhw eisoes ynwell. Mae’r adran hon yn trafod y gwahanol dactegau y gall mudiadau eu defnyddio pan fydd noddwyr yn mynnu eubod yn dangos eu ‘cynaliadwyedd’, pan fydd grantiau presennol yn cael eu crebachu neu’n cael eu hatal, a phan nafydd amodau masnachu yn yr economi ehangach yn galonogol. Mae Adran 8.2 yn ymwneud â’r newidiadau cyfateboly mae angen eu gwneud yn y drefn rheoli a llywodraethu er mwyn creu mudiad mwy cynaliadwy.Beth yw ystyr cynaliadwyedd?Rheidrwydd i fentrau sy’n egino: I fusnesau newydd a busnesausy’n datblygu, rhaid i gynaliadwyedd fod yn un o’u prif nodau.Mae hyn yr un mor angenrheidiol i• elusennau a grwpiau cymunedol nad ydyn nhw’n masnachusydd am fanteisio ar fasnachu i’w helpu i oroesi pan fydd arianyn brin• mentrau masnachu sy’n bodoli eisoes ac sy’n ceisio goroesimewn hinsawdd economaidd lemDiffinio ‘cynaliadwyedd’ a hyfywedd’: Mae angen esboniorhywfaint ar y term ‘cynaliadwyedd’.• Mae ‘cynaliadwyedd’ yn air sy’n cael ei orddefnyddio, ac maeiddo lu o wahanol ystyron yn dibynnu ar ai cyfeirio y mae at yramgylchedd, at gymunedau di-fraint, at wledydd sy’n datblygu,at sefydliadau ac at weithgareddau datblygu o ba fath bynnag.• I’r rhan fwyaf o gyrff sy’n masnachu yn y trydydd sector, maeei ystyr yn syml ac yn ymarferol - sef bod cyfanswm eich hollffynonellau incwm yn ddigon i ganiatáu i’ch gweithgareddaubarhau o’r naill flwyddyn i’r llall.127

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Mae cynaliadwyedd yn golygu defnyddio unrhyw ystryw i sicrhaueich bod chi’n dal yma y flwyddyn nesa a’r flwyddyn wedyn. Acmewn cyd-destun busnes, dydy’r term ddim fel rheol gyfystyr â‘hyfywedd’. Ymhlith pethau eraill, mae hyfywedd yn awgrymubod ‘incwm o’r gwerthiannau’n unig’ yn ddigon i dalu’r costaugweithredu, gan sicrhau bod y busnes yn gallu goroesi a thyfu.• Mewn busnesau traddodiadol, yn gyffredinol, mae ‘hyfywedd’annibynnol yn cael ei ystyried yn nodwedd hanfodol (er y byddrhai pobl yn dadlau bod pawb yr un mor awyddus i gael cymorthgrant os gallan nhw, ni waeth pa fath o fusnes sydd ganddyn nhw).Adeiladu busnes gan ddefnyddio sawl gwahanol ffynhonnellincwm: Yn groes i fusnesau traddodiadol, bydd masnachu yn ytrydydd sector yn aml yn dechrau o fan cychwyn cwbl wahanol.Gellir adeiladu cynlluniau ar gyfer gweithgareddau masnachunewydd ar amrywiaeth enfawr o wahanol fathau o incwm affynonellau, gan gynnwys grantiau tymor hir a thymor byr argyfer cyfalaf a refeniw, nawdd, cytundebau lefel gwasanaeth,contractau gwasanaeth, ymgynghoriadau, rhenti, ffioedddefnyddwyr, gwerthu tocynnau, ffioedd aelodaeth a gwerthuuniongyrchol. Bydd rhai hyd yn oed yn gobeithio etifeddu ariandrwy ewyllysiau. Yr amrywiaeth hon yw un rheswm pam mae bydbusnes traddodiadol wedi’i chael hi mor anodd deall sut y gallmasnachu yn y trydydd sector weithio mewn gwirionedd.Goroesi’n fan cychwyn: Anaml iawn y bydd mentrau a seilir arweithgareddau elusennol neu gymunedol yn ei chael hi’n hawddcael eu traed danyn nhw. Efallai na fydd llwyddo, yn y blynyddoeddcynnar o leiaf, yn golygu fawr mwy na dim ond goroesi. A bod ynblaen, mae hyn yn golygu:• sylweddoli nad opsiwn na bonws yw bod yn gynaliadwy:sylweddoli ei fod yn nod hollbwysig, a bydd angen ichi fod yngadarn ac yn ddiwyro i gyrraedd y fan honno• cynllunio at y dyfodol er mwyn sicrhau eich bod chi bob tro’nsylweddoli beth all fynd o’i le ac na chewch chi’ch taro oddi areich echel oni fydd eich gweithgareddau busnes yn gweithio felyr oeddech chi wedi gobeithio• gafael yn yr awenau a mynd ati’n frwd i feithrin yramgylchiadau sydd fwyaf tebygol o arwain at gynaliadwyeddModel ‘busnes cynaliadwy’: O safbwynt ymarferol, mae llawero’r hyn y mae’n rhaid ichi ei wneud er mwyn bod yn gynaliadwy’ndebyg i ymdrech orffwyll braidd i ad-drefnu’r seddi ar gefn yTitanic er mwyn cael golygfa well wrth i’r cwch suddo. Ond maepwrpas busnes cadarn i hyn ac mae’n aml yn cael ei anwybyddupan fydd pobl yn sôn am ‘ennill mwy o incwm’ a ‘lleihau’rddibyniaeth ar grantiau’.128

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthEfallai y bydd angen ichi anelu at sicrhau model busnes cwbl newyddi’ch mudiad. Dyma rai o’r nodweddion cynt-ac-wedyn nodweddiadolsy’n dangos pa fath o weddnewid y gellid ei ddisgwyl:• Mae prosiectau a mentrau bregus, anghynaliadwy yn tueddu iddibynnu ar:− nifer fach o grantiau mawr neu nifer fach o gontractau mawr,neu’r ddau− un hoff weithgarwch sydd wrth ‘galon’ y mudiad, a hwnnwmae’n debyg yn cael arian grant - fe all fod yn brosiectcymdeithasol ac iddo ychydig iawn o botensial creu incwm− gweithgareddau creu incwm eraill a all fod yn llwyddiannus areu pen eu hunain, ond sy’n cael eu gwaedu’n ariannol gan yprif brosiect a’r ffaith bod angen talu am y tîm rheoli− tîm rheoli craidd sy’n cael ei noddi ar wahân drwy grant neu felrhan o’r gweithgareddau cymdeithasol - ac oherwydd ei fod ynfregus, a allai ddymchwel y mudiad i gyd os daw’r cymorth i ben− staff a gwirfoddolwyr yn llawn ewyllys da ond nid oreidrwydd yn dilyn arferion da• Model ar gyfer cynaliadwyedd: All pawb ddim cyflawni’r hollnodweddion hyn, ond mae dod yn fwy cynaliadwy’n golygusymud tuag at:− lai o grantiau ‘anhepgor’ mawr− llai o gontractau mawr nad oes modd cael rhai yn eu lle− craidd rheoli a gweinyddu i’r mudiad sydd, os oes modd ogwbl mewn gwirionedd, yn cynhyrchu arian yn ogystal â’iwario ar staff drud (fe allai hyn gynnwys incwm rheolaidd orenti adeiladau, neu werthu gwasanaeth ymgynghori ar ffurfamser ac arbenigedd staff uwch)− rhoi rôl ganolog newydd i’r gweithgareddau masnachumwyaf bywiog, cadarn, proffidiol ac addawol o blith y rheinisydd gennych chi eisoes− gweld potensial codi arian am wasanaethau a ddarperir am ddim− cadw’r hoff weithgarwch, sef calon gymdeithasol a moesegoly mudiad, ond rhoi lle newydd iddo - lle mae’n wynebu’r unarbedion a’r un gofynion i greu incwm â phopeth arall, ondlle bydd yn llai agored i niwed am fod ganddo rôl sy’n llaiuchelgeisiol− prosiectau a gweithgareddau ‘ategol’ newydd y gellir eudatblygu unrhyw bryd (a’u cau os nad ydyn nhw’n gweithioneu pan ddaw’r arian i ben) ond nad ydyn nhw’n gwneudfawr ddim i fygwth y craidd cynaliadwy129

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthAriannu hyblyg ac amrywiolY Wasg hyblyg, gynaliadwy - astudiaeth achos: Fe ddaethbusnes cymunedol cyntaf Cymru, Gwasg Gymunedol Cwmbrânyn fenter wirioneddol gynaliadwy a oedd yn gallu rhoi eihelw i chwaer elusen rhyw saith mlynedd ar ôl ei chychwyn.Llwyddodd i gyflawni hyn gydag amrywiaeth o brosiectaubusnes a chymunedol gan ymateb i gyfres o argyfyngau:• fe ddechreuodd fel papur newydd cymunedol gyda chymorthgrant a gyhoeddid gan staff datblygu cymunedol• ar ôl dwy flynedd, pan ddaeth y grant i ben, fe droesannhw at hysbysebu masnachol a nawdd gan fusnesau o danreolaeth gwirfoddolwyr• fe brynon nhw wasg argraffu er mwyn argraffu’r papur ynfewnol pan gynyddodd y biliau argraffu’n sylweddol• sefydlwyd busnes argraffu fesul job i greu swyddi i ddauwirfoddolwr amser llawn a oedd dan bwysau i symud ermwyn cael gwaith cyflog yn rhywle arall• dechreuwyd prosiect cyhoeddi llyfrau gyda nawdd grant iehangu gwaith y busnes argraffu• agorwyd siop lyfrau ail law i dalu’r rhent pan adawodd tenant• codwyd arian grant ar gyfer prosiectau newydd i ddenuffioedd rheoli ac incwm rhent - ac wedyn cafwyd cymorthswyddog gwirfoddol, a chyhoeddi papur newydd cymunedolarall yn nhref gyfagos Pont-y-pŵl, ynghyd â chynllungwybodaeth gymunedol a hyfforddi a oedd yn gysylltiedig â’rpapur cymunedolLlwyddodd Gwasg Gymunedol Cwmbrân i oroesi am 14 mlyneddi gyd gan ailgylchu oddeutu £10,000 o elw ar gyfer ei helusen.Dydy’r hyblygrwydd hwn ddim yn eithriad ymhlith mentraucymdeithasol sy’n para - dilynodd Menter Dyffryn Aman lwybramrywiol tebyg a goroesi am 20 mlynedd.130

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthFfordd ymarferol o sicrhau cynaliadwyedd: Y llwybr gorau ermwyn sicrhau cynaliadwyedd yn y trydydd sector yw sicrhaumwy o amrywiaeth o ran gweithgareddau a mwy o hyblygrwyddwrth weithio. Mae’n bosib o hyd mai ennill un contract tymor hirgwerthfawr, neu faglu ar draws syniad busnes sy’n sicr o lwyddofydd yr ateb a fydd yn gwneud ffortiwn ichi. Ond ychydig iawno gyrff sydd mor glyfar nac mor ffodus â hynny - a does gan nebamser i aros a gweld.• Cynaliadwyedd: Mae cynaliadwyedd yn golygu mwy na bodyma’r flwyddyn nesa, ac ymhen tair blynedd a phum mlynedd;does a wnelo hyn ddim yn unig, nac o reidrwydd, â chynnalbusnesau proffidiol (ni waeth beth a ddywed cynghorwyrproffesiynol amheus, swyddogion datblygu economaidd adarparwyr gwasanaethau statudol wrthych chi). Mae elw’ngryn help, ond mae ffyrdd eraill o gyrraedd y nod.• Hyblygrwydd: Hyblygrwydd yw un o gryfderau mwyaf ytrydydd sector (er ei fod weithiau’n clymu’i hun mewn cywirdebgwleidyddol ac arferion cyflogi anymarferol). Gallu newid yngyflym a derbyn her yw’r union rinweddau sydd eu hangen argyrff sy’n masnachu.• Arallgyfeirio: Bydd pobl sy’n gweithio mewn diwydiannau sy’nwynebu argyfwng, megis ffermio a physgota’n aml yn cael euhannog i ganfod ffyrdd eraill o ychwanegu at eu hincwm prin,ac mae hyn yn gweithio i lawer ohonyn nhw.− Fe all arallgyfeirio weithio’n arbennig o dda hefyd i gyrffmegis elusennau adfywio cymunedol sydd ag amcanionamrywiol a llu o wahanol brosiectau, boed y rheini eisoes ynymwneud â masnachu o ddifri neu beidio.− Mae llawer llai o sgôp i elusennau un pwrpas ac elusennaucymdeithasol (sy’n gwasanaethu anghenion plant cyn-ysgol,yr henoed neu bobl anabl er enghraifft), ond fe allan nhwddal i amrywio’u gwasanaethau, er enghraifft drwy amrywio’rcleientiaid maen nhw’n eu targedu, yr ardaloedd lle maennhw’n gweithio a hyd yn oed yr amrywiaeth o gyrff sy’n rhoicontractau iddyn nhw.Beth sy’n gorfod newid? Dydy bod yn hyblyg ac yn amrywiolddim yn llwybr hawdd. Mae’n debyg ei fod yn golygu newid yrhyn rydych chi’n ei wneud a’ch ffordd o’i wneud, ac o bosib, newidholl ddiwylliant eich mudiad (neu o leiaf y rhannau ohono sy’nmasnachu) a gweithio gystal ag y gallwch chi i newid diwylliant yrheini rydych chi’n gweithio iddyn nhw er mwyn iddyn nhw ddealleich anghenion. Mae Adran 8.2 yn disgrifio pum prif gam wrth reoli’rbroses hon drwyddi draw:131

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• creu mudiad craidd sefydlog• meithrin diwylliant menter• delio â’r ymateb negyddol i newid• sicrhau cymorth a gweithio gyda phartneriaid• pennu targedau a mesur cynnyddY prif gamau: Mae angen ichi wneud hyn:• cael gwared ar wastraff, sy’n golygu atal arian rhag llifo i’rdraen drwy weithgareddau masnachu na allan nhw mo’ucynnal eu hunain• gwarchod craidd y mudiad fel bod rheolwyr yno i’ch arwain(efallai y bydd diswyddo’r prif weithredwr neu’r swyddog cyllidyn arbed tipyn o arian ichi, ond pwy sydd am sicrhau bodgennych chi unrhyw incwm o gwbl y flwyddyn nesa?)• defnyddio’r asedau sydd gennych chi i’r eithaf:gweithgareddau, cyfleusterau, pobl neu adeiladau; ystyriwchbob ffordd bosib o’u defnyddio i sicrhau mantais bosib• amrywio ffynonellau incwm fel nad ydych chi’n dibynnugormod ar un noddwr, un cwsmer neu un gweithgarwchCamau ymarferol i’ch gwneud yn fwycynaliadwyCynllunio ar gyfer ariannu ac adnoddau hyblyg: Yn fwypenodol, dyma rai o’r camau uniongyrchol y bydd angen ichi eucymryd i wella’ch sefyllfa ariannol a’ch masnachu:• gwneud penderfyniadau anodd ynglŷn ag ambell weithgareddanghynaliadwy• defnyddio’r asedau sydd gennych eisoes yn well− canfod ffyrdd o gynhyrchu incwm o’ch gweithgareddaupresennol− canfod cynhyrchion a gwasanaethau ychwanegol y gallwchchi eu hychwanegu at y rhai sydd gennych eisoes− creu incwm ychwanegol drwy’r adeiladau rydych chi’n eudefnyddio• gweld yr opsiynau a pharatoi cynlluniau ar gyfergweithgareddau cynhyrchu incwm newydd.• cynyddu’r ymdrech codi arian - ond er mwyn ehangu’r sylfaenariannu, nid er mwyn bod yn fwy dibynnol ar grantiau132

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• os ydych chi’n wir yn wynebu trychineb ariannol ac nad oesgennych chi ddim byd i’w golli, gweld a oes modd mentro ermwyn achub pethau (gall, fe all hyn weithio weithiau)Rhoi’r gorau i weithgareddau sy’n cael eu cynnal ganweithgareddau eraill:• Trawsgynnal gweithgareddau nad oes modd eu fforddio:Efallai y bydd hyn yn boenus, ond rhaid ichi ystyried o ddifriroi’r gorau i weithgareddau sy’n gwneud colledion a allaiddymchwel y gweithgareddau eraill sy’n eu cynnal. Mae’rtrydydd sector ar y cyfan yn ffynnu’n rhagorol yn ei lu oweithgareddau a hynny’n rhannol oherwydd ei fod yn aml yngallu cynnal prosiectau sydd heb ddigon o adnoddau drwyddefnyddio gweddill a wneir mewn mannau eraill. Ond wnaiffhyn ddim gweithio gyda’ch busnesau oni allwch chi greumudiad cynaliadwy yn y lle cyntaf.• Pan fydd pethau wedi mynd i’r pen: Os bydd prosiect neuweithgarwch yn draul ar weddill y mudiad, fe allwch chi ei gauar unwaith. Neu, fe allwch chi roi un cyfle olaf iddo, gan greucynllun goroesi sy’n newid ei strwythur, ei drefniadau staffio,costiadau, blaenoriaethau ac ati, a chan bennu targedau llymwedi’u hamserlennu iddo brofi ei hun.• Codi taliadau a chroesi’ch bysedd: Ambell waith, ac efallai nadyw hyn ond yn wir mewn ychydig o achosion, mae’n bosib codineu gynyddu taliadau. Mae gwneud hyn yn aml yn golygu bodllai o bobl yn defnyddio gwasanaeth ac felly, mewn gwirionedd,dydy o ddim yn cynhyrchu dim incwm neu fawr ddim incwmychwanegol. Byddwch yn ofalus - ond os nad oes gennych ddimar ôl i’w golli, waeth ichi roi cynnig arni beth bynnag.• Contractau i gau’r bwlch yn yr incwm: Pan fydd gwasanaetho dan fygythiad, fel rheol, y rheswm yw bod yr arian sy’nmynd allan fymryn yn fwy na’r incwm, ond bod y gwahaniaethhwnnw’n mynd yn fwyfwy anghynaliadwy. Felly, efallai ybydd hi’n bosib dod o hyd i gontractwr a fydd yn sylweddoli’rmanteision o osgoi cau’r prosiect drwy chwistrellu arianychwanegol i ategu’r enillion a gewch chi drwy ffioedddefnyddwyr. Mae’n bosib mae adran gwasanaethau cymdeithasolfydd y contractwr hwn sy’n prynu llefydd i ddefnyddwyranghenus iawn mewn canolfan ddydd gymunedol i’r henoed,neu fusnes lleol sy’n contractio i brynu llond llaw o lefydd mewnmeithrinfa. Bydd angen sgiliau negodi a gwerthu da arnoch chi abydd angen dal ati er mwyn ennill y ddadl.133

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthDefnyddio’r asedau sydd gennych eisoes yn well: Fel rheol,bydd prosiectau cymunedol a mentrau masnachu cymedrol eumaint sy’n cynnig nifer o wahanol wasanaethau’n gallu dod ohyd i ffyrdd newydd o ddefnyddio’r adnoddau sydd ganddynnhw mewn ffordd fwy proffidiol. Efallai y bydd angen i staff acymddiriedolwyr gydweithio mewn sesiwn syniadau er mwyngweld sut mae cynhyrchu rhagor o incwm. Peidiwch â chyfynguar eich dychymyg; meddyliwch yn greadigol am unrhywbosibiliadau a rhowch unrhyw beth sy’n swnio’n addawol arbrawf. Fe all hynny amrywio o’r amlwg i’r syniadau hollol hurthynny a allai weithio.• incwm newydd o’ch gweithgareddau presennol:− marchnad newydd i’ch gwasanaeth nad ydych chi wedimentro iddi o’r blaen: beth am restr bostio newydd i dargeducyhoeddusrwydd i’ch clwb cinio (neu i’ch gwerthiannaudrwy’r post, neu beth bynnag) ar gyfer gwahanol gleientiaidneu gwsmeriaid, neu a allech chi hyrwyddo’ch llyfr am haneslleol i farchnad ffyniannus Gogledd America, neu ddenudisgyblion ysgol o ben arall y sir neu’r wlad i’ch llety sgubor?− cynnyrch neu wasanaethau newydd sy’n estyniad naturiolar yr hyn rydych chi’n ei wneud eisoes - sesiynau arbennigyn eich campfa sydd wedi’u targedu at bobl wedi ymddeol,neu werthu cynnyrch neu roddion tymhorol yn eich sesiynaubingo wythnosol neu’ch canolfan ddydd.− creu marchnadoedd newydd drwy ddod â dau weithgarwchsydd gennych eisoes at ei gilydd mewn ffyrdd newydddiddorol - allai’ch caffi cymuned gynhyrchu amrywiaeth ogacennau a melysion ‘cartref’ i’w gwerthu yn eich swyddfabost? Fyddai mwy o bobl yn ymuno â dosbarthiadauhyfforddi neu addysg petaech chi’n cynnig tocynnau amddim i ffilmiau, dramâu neu gyngherddau yn eich neuaddbentref neu’ch theatr? A allai’r ganolfan ymwelwyr neu’r ffermgymuned gynnig teithiau ceffyl a chert i atyniadau cyfagos?• syniadau masnachu cwbl newydd sy’n cydweddu â’rgweithgareddau sydd gennych eisoes ac y gellir eu treialu’nrhad a’u rhoi ar waith yn gyflym i brofi’r farchnad• cynhyrchu incwm ychwanegol o’r adeiladau rydych chi’n eudefnyddio - dyma un o’r ffyrdd gyflymaf a gorau i fentrau ennillarian, er enghraifft drwy− ad-drefnu’r lle rydych chi’n ei ddefnyddio er mwyn gallugwneud mwy yno neu er mwyn gosod lle i bobl eraill− dechrau gweithgareddau cynhyrchu incwm bychain a fydd oleiaf yn codi digon o arian i dalu’r rhent am ystafelloedd gwag− gwella’r adeilad er mwyn denu rhenti uwch134

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− troi ardaloedd nad oes modd eu defnyddio’n swyddfeyddneu’n weithfannau y gellir eu gosod− datblygu partneriaethau newydd sy’n dod â chyrff o’r un brydâ chi i’ch adeilad− cyflwyno trwyddedau newydd i denantiaid er mwyn sicrhaubod yr incwm rhenti’n fwy rheolaidd neu’n fwy diogel− ailystyried polisïau gosod er mwyn cynyddu’r amrywiaeth odenantiaid posib− defnyddio ffyrdd newydd o hysbysebu’r lleCynllunio gweithgareddau busnes newydd: Efallai y byddwchchi’n teimlo nad nawr yw’r amser gorau ichi beryglu’ch dyfodol ynmentro i feysydd busnes newydd, a chithau’n chwilio am ffyrddo arbed arian a sicrhau sefydlogrwydd eich mudiad. Ond mae‘na resymau dros ddadlau y gall gweld yr opsiynau a pharatoicynlluniau ar gyfer gweithgareddau cynhyrchu-incwm newyddfod yn beth call i’w wneud.• ar y maes lansio: Fe all fod yn ddefnyddiol iawn ichi gaelcynlluniau trefnus yn barod er mwyn ichi neidio i flaen y ciwos digwydd i noddwr gyhoeddi bod arian newydd ar gael ynsydyn ar gyfer datblygu menter gymdeithasol.• y cyntaf i’r felin: IOs gallwch chi ddod o hyd i wasanaeth neufarchnad sy’n gwneud yn rhesymol dda (neu sy’n cadw’i benuwchben y dŵr) yn ystod dirwasgiad, yn aml iawn, fe all hynnyolygu mai chi fydd y cyntaf i fanteisio pan fydd yr economi’ngwella.• rhannu’r baich: TBydd mudiadau sy’n masnachu yn y trydyddsector yn llwyddo fel rheol am eu bod nhw’n hyblyg, nidoherwydd bod ganddyn nhw fusnesau sy’n eu gwneud nhw’ngyfoethog, neu systemau rheoli sy’n arbennig o drefnus. Panfydd pethau’n anodd, efallai y byddai o fudd ichi geisio talucyflogau neu gostau adeilad drwy arallgyfeirio i sawl gwahanolweithgaredd cynhyrchu incwm ar raddfa fach. Mwyaf parodfyddwch chi i ymateb i’r sefyllfa, gorau fydd eich siawns o oroesi.Cynyddu’ch ymdrechion codi arian:• Ie, o ddifri: Efallai fod cynyddu’ch ymdrechion codi arian ermwyn dibynnu’n llai ar grantiau’n ymddangos yn groes i’rgraen, ac efallai y bydd rhai pobl yn dweud bod hyn yn wirion.Ond cynaliadwyedd yw’r nod, nid hyfywedd, ac fe all grantiauchwarae rhan bwysig dros dro neu hyd yn oed yn barhaol aryr amod eich bod chi’n eu defnyddio’n ddoeth. (A pheidiwchâ gadael i neb wneud ichi deimlo’n euog drwy awgrymunad oes gennych chi rinweddau ‘busnes go iawn’. Pa fusnestraddodiadol fydd yn gwrthod arian grant pan fydd ar gael?)135

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Pa fath o grantiau? Yr hyn sydd ei angen arnoch chi yw llai ograntiau ‘byw neu farw’, sef y grantiau hynny, petaen nhw’ndod i ben a fyddai’n golygu y byddai’n rhaid ichi ddechraudiswyddo staff allweddol a rhoi’r gorau i ddarparu rhaigwasanaethau. Mae’r trydydd sector wedi gorfod byw o’r llawi’r genau fel hyn erioed, ac mae menter gymdeithasol yn cynnigrhywbeth gwell. Hyd yn oed os yw grantiau’n bwysig ichi, feallai fod yn hollbwysig ichi geisio:− arallgyfeirio’ch codi arian drwy ddenu nifer fwy o grantiau llaisy’n cyfrannu at eich costau craidd anfasnachol, er mwyn ichiddod yn llai dibynnol ar un ariannwr mawr− sicrhau bod y cyfnodau ariannu’n cael eu darwahanu ermwyn osgoi’r argyfyngau blynyddol pan fydd grantiau mawryn dod i ben− codi grantiau ar gyfer gweithgareddau i ymestyn yr hynrydych yn ei wneud eisoes, yn hytrach nag i warchod eichprosiectau bregus− codi grantiau sy’n annog datblygu menter, gan roi lle i chigael eich gwynt atoch wrth ichi droi cynlluniau sydd ar waitheisoes neu gynlluniau newydd yn fusnesau masnachu− sicrhau grantiau ar gyfer unrhyw brosiectau defnyddiol sy’n talugorbenion er mwyn helpu i dalu am graidd rheoli’r mudiad. (Osydych chi’n teimlo bod mynd ati fel hyn yn rhy sinigaidd, maehynny’n ddigon teg. Ond bydd rhywun arall yn bachu’r grantos na wnewch chi, ac efallai na fydd yn llwyddo i sicrhau cystalcanlyniadau. Mae’n rhan o gadw busnes, a phetai’r trydyddsector yn cael ei ariannu’n fwy rhesymol fyddai dim angen hyn.)Pan fydd pethau’n mynd i’r pen - strategaeth ar gyfer goroesi:Fel rheol, dydy gamblo ddim yn syniad da i fentrau’r trydyddsector sydd dan bwysau mawr. Anaml y cewch chi rywbeth amddim. Ond beth os ydych chi wedi bod yn ofalus, wedi cronniarian wrth gefn ac yn cynllunio ddigon ymlaen i sylweddol bodeich mudiad ar fin dirwyn i ben? Pan na fydd gennych ddim bydar ôl i’w golli, gallwch bob tro ystyried:• y buddsoddiad llwyddo-neu-fethu: Mae hyn yn golygucanfod prosiect busnes newydd a all achub eich mudiad osbydd yn llwyddo, ond na wnaiff lawer o niwed os bydd ynmethu ar wahân i roi terfyn ar eich prosiect - sef yr hyn sy’n siŵro ddigwydd beth bynnag. Mae hyn wedi gweithio weithiau.(Mae’n rhaid gochel rhag ambell beth: peidiwch â gwneud dimbyd fel hyn os ydych chi eisoes mewn dyled neu os byddwchchi’n creu dyled newydd, a gwnewch yn siŵr eich bod ynymgynghori’n llawn â phawb, gan gynnwys staff y gallai hyneffeithio arnyn nhw.)136

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• rhewi’ch gweithgarwch: Efallai nad yw rhoi’r gorau i’r rhanfwyaf o’ch gweithgarwch yn ymddangos yn strategaeth ddaar gyfer cynaliadwyedd. Ond os mai’r unig ddewis arall ywgweithredu ar golled nes i’ch arian ddirwyn i ben maes o lawa bod yn rhaid ichi ddiswyddo staff beth bynnag, mae torri’nôl a chau cyn i bethau fynd yn rhy ddrwg yn beth call. Felhyn, efallai y gallwch chi warchod craidd y mudiad, rhywfainto’ch cronfeydd wrth gefn ac un neu ddau aelod allweddolo’r staff. Yna, fe allech chi fod yn barod i ailadeiladu pan fyddamgylchiadau’n gwella, gan ymddangos ar ffurf gwbl wahanolo bosib. Mae’n digwydd. Ond nid yn aml.• partneriaethau ac unos:− Mae’r Comisiwn Elusennau yn sylweddoli bod gormod oelusennau’n gwneud yr un gwaith mewn rhai meysydd, ac yneu hannog i uno lle bydd hynny’n ymarferol. Ond yn y trydyddsector, yn wahanol i fusnesau traddodiadol, bydd gormodo bobl yn meddwl ei bod yn well i bawb fethu nag ildio igystadleuydd.− Os ydych yn dechrau amau a wnewch chi lwyddo i oroesi,dechreuwch siarad â chyrff a allai o bosib fod yn bartneriaidaddas ichi. Byddwch yn agored eich meddwl. Peidiwch âdisgwyl taith hawdd. Ond peidiwch â synnu os gwelwch chifod gennych lawer yn gyffredin â chydweithwyr annisgwyl.Gallai uno effeithiol olygu uno gyda phrosiect gwahanol iawnsy’n ategu’ch gweithgareddau yn ogystal ag uno gydag un sy’ngorgyffwrdd â nhw.Tuag at gynaliadwyedd tymor hir: Mae’r awgrymiadau hyn ynarbennig o berthnasol i gyrff y trydydd sector sy’n croesi’r bont ifaes masnachu. Mae Pennod 8 ac Adran 8.2 yn benodol, yn trafodffyrdd o feithrin cynaliadwyedd busnes tymor hir.− Mae hyn yn wirion. Petai mudiadau sy’n wynebu anawsterau’nfwy parod i chwilio am bartneriaid cyn iddi fynd yn rhy hwyr, feellid gwarchod llawer o brosiectau gwerthfawr a’r blynyddoeddo ymdrech a buddsoddi sydd wedi’u cynnal.137

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth5.3 Ariannu’r gangen masnachuBydd y berthynas rhwng elusennau sy’n masnachu a’r is-gwmnïau masnachu y maen nhw’n eu sefydlu yn aml ynberthynas ansicr ac amwys. Dydy hi ddim yn rhy anodd llithro i arferion sy’n groes i ganllawiau’r Comisiwn Elusennau.A siarad yn blaen, diben y trefniant yw codi arian ar gyfer yr elusen, ond weithiau, mae’n ymddangos fel petai codiarian yn nod llai pwysig nag ymestyn ystod y gweithgareddau. Mae’r adran hon yn trafod cyfrifoldebau elusennau oran rheoli eu cyfrifoldebau ariannol i’r is-gwmnïau masnachu.Pa fath o fasnachu elusennol?• Masnachu er mwyn codi arian: Mae a wnelo’r adran hon agelusennau sy’n sefydlu ac yn buddsoddi mewn is-gwmnïaumasnachu at ddibenion codi arian, yn hytrach masnachu prifbwrpas - gweler adran 4.3.• Masnachu prif bwrpas yw masnachu sy’n uniongyrcholberthnasol i amcanion yr elusen, ac felly, byddai’r arian ymae’n ei ddarparu ar gyfer ei his-gwmni’n ‘ffordd elusennol oddefnyddio arian’, yn hytrach nag yn fuddsoddi arian er mwyngwneud elw. (Gallai elusen ddewis sefydlu cwmni masnachuprif bwrpas at ddibenion rheoli ymarferol, ond yn sicr nid ywhyn yn angenrheidiol.)Dewisiadau ariannu ar gyfer elusennau a’u hisgwmnïaumasnachuCostau cychwyn: Caiff elusennau fuddsoddi mewn cychwynmentrau masnachu, ar yr amod eu bod yn cydymffurfio â nifer ogyfyngiadau ac â’r gofyniad cyffredinol bod rhagolygon rhesymoly gwnaiff y buddsoddiad elw i’r elusen. Bydd angen i unrhywweithred fod yn gyson â’r dyletswyddau buddsoddi yn llyfrynCC14 y Comisiwn Elusennau. Buddsoddi Cronfeydd Elusennol:Egwyddorion Sylfaenol.Mathau o fuddsoddi: Caiff elusennau fuddsoddi arian mewn isgwmnisy’n masnachu drwy:• roi benthyciad iddo• prynu cyfranddaliadau (buddsoddi mewn ecwiti)138

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• rhoi gwarant• rhoi rhoddAnelu at wneud elw: Mae’r Comisiwn Elusennau yn dweud ydylai is-gwmni sy’n masnachu ddod yn ariannol hyfyw cyn gyntedag y bo modd.• Oni ragwelir y gall yr is-gwmni fod yn ariannol hyfyw o fewndwy flynedd, dylid ‘ystyried yn ofalus’ pa mor briodol ywymgymryd â’r gweithgarwch masnachu hwnnw.• Disgwylir i is-gwmnïau elusennau sy’n masnachu fod yn gwblhunangynhaliol o safbwynt ariannol o fewn pum mlynedd. Ar ôlhyn, ddylai ddim bod angen iddyn nhw gael benthyciad gan ybrif elusen er mwyn gweithredu.Gofynion cyffredinol wrth fuddsoddi: Mae angen i elusennaufod yn arbennig o ofalus os ydyn nhw’n rhoi benthyg arian i’rgweithgarwch masnachu neu’n buddsoddi ynddo.• Cyn buddsoddi arian yr elusen mewn is-gwmni sy’n masnachu,dylai’r ymddiriedolwyr gadarnhau:− bod gan yr elusen bwerau yn ôl ei memorandwm a’iherthyglau sy’n caniatáu’n benodol iddi fuddsoddi mewncwmni masnachu y mae’n berchen arno− nad yw’r buddsoddiad yn rhy fentrus a pheryglus− bod y buddsoddiad yn unol â pholisi buddsoddi presennol yrelusen ei hun• Dim ond os yw’r buddsoddiadau’n fasnachol gadarn y gellirystyried eu bod nhw er budd yr elusen, hy, rhaid iddyn nhw fodwedi’u sicrhau a rhaid iddyn nhw ennill cyfradd elw deg.• Dylai elusennau gadw cofnod o bob penderfyniad buddsoddi,gan gynnwys pam y penderfynwyd felly. Y rheswm dros hyn ywoherwydd y gallai Cyllid a Thollau EM ofyn am weld cynlluniaubusnes a rhagolygon llif arian ar gyfer yr is-gwmni masnachuac y gallen nhw ddileu esemptiad treth yr elusen ei hun os nadydyn nhw’n fodlon bod y buddsoddiad wedi’i wneud:− at ddibenion elusennol yn unig− er budd yr elusen ac− nid er mwyn osgoi trethBenthyciadau:• Cyngor y Comisiwn Elusennau yw y dylai buddsoddi yn ygangen masnachu gan y brif elusen fel rheol ddigwydd ar ffurfbenthyciadau wedi’u sicrhau yn unol â thelerau’r farchnad.139

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Ad-dalu benthyciadau:− Rhaid talu taliadau llog ar fenthyciadau i’r elusen. Mae hyn yngolygu nad oes modd eu trosglwyddo i’r balans sy’n weddillar y benthyciad a gadael iddyn nhw gronni.− Rhaid i gytundeb benthyca rhwng elusen ac is-gwmnimasnachu fod yn gytundeb ysgrifenedig gan ddarparu argyfer adennill y benthyciad.Buddsoddi mewn Ecwiti:• Os bydd yr elusen yn buddsoddi mewn ecwiti yn yr is-gwmnimasnachu, rhaid i hynny fod o fewn pwerau buddsoddi’r elusena rhaid iddo fod yn gam masnachol cadarn.Grantiau a rhoddion: Gall elusennau roi rhoddion i is-gwmnimasnachu - ee, trosglwyddo grant cychwyn a ddyfarnwyd ganfudiad ariannu allanol.Gwarantau: Efallai y bydd gan elusennau’r pŵer yn eumemorandwm a’u herthyglau i warantu benthyciadau masnacholer mwyn datblygu is-gwmnïau masnachu. Ond efallai y byddrhwystrau difrifol rhag gwneud hynny.• Efallai y bydd benthycwyr masnachol yn gofyn i’r brif elusen roigwarant os byddant yn meddwl bod yr is-gwmni ei hun yn peririsg anfoddhaol. Ond fe allai hyn olygu bod asedau’r elusen eihun yn agored i risg mewn ffordd sy’n anfoddhaol i’r ComisiwnElusennau - a phetai rhywbeth yn mynd o’i le ar y buddsoddiad,gallai’r ymddiriedolwyr fod yn bersonol atebol.• Dewis arall yw bod ymddiriedolwyr unigol yn rhoi gwarantbersonol, er y gallai fod yn eithriadol o annoeth iddynt gytuno iwneud hynny.• Mae’n bosib osgoi’r broblem drwy sicrhau benthyciadau ganfuddsoddwyr sy’n deall mentrau cymdeithasol, er enghraifft yBanc Elusennau a’r Gronfa Buddsoddi Leol. Nod y sefydliadauhyn yw rhoi benthyciadau i’r trydydd sector ac felly maen nhw’narbenigwyr ar ariannu datblygu mentrau masnachol.Trosglwyddo elw i’r elusen: Efallai y bydd hi’n well gan elusennaudalu treth gorfforaeth ar rywfaint o elw’r is-gwmni er mwyn iddynnhw ddal gafael ar arian i ddatblygu’r busnes.• Os bydd yr holl elw’n cael ei drosglwyddo ar ffurf CymorthRhodd, fe all yr is-gwmni fynd yn brin iawn o arian paroda methu â manteisio ar gyfleoedd i ehangu. Mae hyn ynbosibilrwydd go iawn. Fe all rhoddion Cymorth Rhodd esgeuluswneud difrod difrifol i fenter masnachu.• Ar y llaw arall, os na throsglwyddir dim elw o gwbl i’r elusen,mae’n amlwg nad yw’r is-gwmni’n cyflawni ei bwrpas, sefariannu’r elusen, a bydd angen i’r ymddiriedolwr fod yn ofaluswrth barhau i’w gefnogi.140

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthDyletswyddau cyfreithiol pan fydd elusennau’nbuddsoddi mewn is-gwmnïau masnachuY prif gyfrifoldeb: Rhaid i ymddiriedolwyr y brif elusen allucyfiawnhau rhoi cymorth ariannol i is-gwmni masnachu fel fforddbriodol o fuddsoddi adnoddau’r elusen. Ym mhob achos, rhaid ifuddiannau’r elusen ddod flaenaf. Dylai unrhyw fuddsoddiad fodyn gyson â pholisi buddsoddi cyffredinol yr elusen.Rheolau cyffredinol ar gyfer buddsoddi: Mae’r ComisiwnElusennau’n cynnig cyngor diamwys i ymddiriedolwyr pa brydbynnag y byddan nhw’n buddsoddi adnoddau elusen. Mae’r unystyriaethau’n union yn berthnasol i fuddsoddiad gan brif elusenmewn is-gwmni masnachu ag i unrhyw fuddsoddiad ariannol arallmewn mudiad allanol. Rhaid iddyn nhw:• fod yn sicr bod y buddsoddi o fewn pwerau buddsoddi’r elusen• bod mor ofalus a medrus wrth fuddsoddi ag sy’n rhesymol odan yr amgylchiadau• ystyried pa mor addas i’r elusen yw buddsoddiadau megis ybuddsoddiad penodol y bwriedir ei wneud• ystyried pa mor addas yw’r buddsoddiad penodol dan sylw, felbuddsoddiad sy’n ymddangos yn fuddsoddiad priodol• ystyried bod angen amrywio buddsoddiadau, fel sy’n briodolyn unol ag amgylchiadau’r elusen, ac• fel rheol, sicrhau ac ystyried cyngor ynghylch y buddsoddiadgan rywun y mae’r ymddiriedolwyr yn rhesymol gredu eifod yn gymwys i roi’r cyngor hwnnw ar sail ei allu a’i brofiadymarferol yn y maes ariannol ac mewn materion eraill; maeangen i’r cyngor roi sylw i’r pwyntiau ynglŷn ag addasrwydd acamrywiaeth a grybwyllwyd uchodBuddsoddi mewn is-gwmni masnachu pan nad yw hynny’nfasnachu prif bwrpas: Pan fydd ymddiriedolwyr yn buddsoddiadnoddau elusen mewn is-gwmni masnachu ar gyfer masnachunad yw’n fasnachu prif bwrpas, mae’r Comisiwn Elusennau’ndisgwyl i ymddiriedolwyr:• ystyried a yw buddsoddi’r arian er budd yr elusen drwygymharu hynny â’r buddiannau a’r elw a wneid drwy ddetholffurfiau eraill ar fuddsoddi• bod yn fodlon ar hyfywedd ariannol yr is-gwmni masnachu, arsail ei gynllun busnes, rhagolygon llif arian, rhagamcanion elw,dadansoddi risg a gwybodaeth arall sydd ar gael• cael cyngor priodol am y buddsoddiad, a hyfywedd ariannol yris-gwmni masnachu141

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− bydd ‘priodol’ yn dibynnu ar yr amgylchiadau− dylai cost cael cyngor fod yn gymesur â maint y buddsoddiady bwriedir ei wneud• ystyried am faint y gallai’r arian fod wedi’i glymu yn ybuddsoddiad - rhag ofn y bydd ei angen cyn hynny at rywbwrpas arall.• ystyried a chael cyngor priodol am y posibilrwydd o geisio arianannibynnol yn hytrach na bod yr elusen yn ariannu’r fenter.• ystyried y gallai fod goblygiadau o ran treth os digwydd i’rbenthyciadau i is-gwmnïau masnachu neu’r buddsoddiadaumewn ecwiti fod yn amhriodol.Ad-dalu benthyciadau ac ansolfedd anfwriadol: Mae perygly gallai elusen wneud ei his-gwmni masnachu’n fethdalwrdrwy ddamwain os bydd y cwmni masnachu’n talu ei elw igyd i’r elusen fel nad yw’n gorfod talu treth gorfforaeth. Gallaihyn olygu nad oes gan yr is-gwmni’r adnoddau i barhau i addalubenthyciad. Yna, heb asedau’n gefn iddo, fe allai wynebucyfyngiadau difrifol deddfwriaeth ansolfedd.Rhannu’r risg gyda buddsoddwyr allanol:• Mae elusennau’n rhydd i chwilio am fuddsoddwyr allanol i’whelpu i ariannu eu his-gwmnïau, naill ai drwy fenthyciadau neugyfranddaliadau.• Mae cyfranddaliadau’n debygol o fod yn llai deniadol nabenthyciadau i fuddsoddwyr sy’n ceisio sicrhau elw o’rbuddsoddiad, ond fe all cyfranddaliadau fod yn ffordd dda oddatblygu cysylltiad lleol â phrosiectau.• Gall ariannu benthyciadau drwy gydfenter leihau manteision yris-gwmni i’r elusen yn sylweddol os yw’r cyfraddau llog yn uchel.• Dylai ymddiriedolwyr sicrhau eu bod yn sefydlu dealltwriaethglir gyda’u partneriaid ynglŷn ag amcanion y buddsoddiader mwyn osgoi gwahaniaethau nad oes modd eu datrys ynnes ymlaen a allai wneud difrod sylweddol i’r berthynas, ac feddylen nhw gynllunio ar gyfer ‘strategaeth ymadael’ rhag ofn i’rberthynas chwalu.• Cydfentrau a chymorth rhodd: Mae’r ffordd y bydd Cyllida Thollau EM yn ymdrin â Chymorth Rhodd yn newid ynsylweddol os bydd elusennau’n ymgymryd â mentrau ar y cyd,ac fe ddylai ymddiriedolwyr fod yn ymwybodol o’r goblygiadaucyn iddyn nhw fuddsoddi fel hyn.142

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthRhagor o wybodaeth: Mae rhagor o wybodaeth amddyletswyddau buddsoddi ymddiriedolwyr ar gael yn adran‘Canllawiau i ymddiriedolwyr’ gwefan y Comisiwn Elusennau.Sut mae hyn yn helpu’r elusen?Beth am yr elusen? Ym myd go iawn masnachu’r trydydd sector,bydd llawer o entrepreneuriaid yn cael eu cymell (ac fe ddylennhw gael eu cymell) yn sgil yr addewid o ddatblygu busnesausy’n llwyr ym mherchnogaeth mudiadau cymdeithasol cyfrifol.Bydd y rhain yn cael eu sbarduno gan eu brwdfrydedd i greubuddiannau na fyddan nhw ar eu pen eu hunain o reidrwydd yngwireddu amcanion elusennau’r mudiadau a’u sefydlodd - swyddinewydd, rheoli adnoddau a gwasanaethau gan y cleientiaid a’rbuddiolwyr ac ati. Yn anffodus, o safbwynt cyfreithiol, nid dymabwrpas yr is-gwmni masnachu. Felly, ydy’r ymddiriedolwyr a’r isgwmnïauar fai?Dychwelyd arian i’r elusen: Elfen ganolog o waith yr is-gwmniyw helpu i ariannu’r elusen. Ond nid yw hyn yn anodd eiddangos mewn menter gymdeithasol sydd wedi’i chynllunio’nrhesymol dda. Efallai y bydd yr arian ar ffurf elw uniongyrchol ar ybuddsoddiad neu fanteision anuniongyrchol eraill:• ad-daliadau ar y benthyciad a’r llog sy’n daladwy arnyn nhw• Cymorth Rhodd (gweler adran 7.6) sef, yn dechnegol, adenillionar gyfranddaliad yr elusen yn y mudiad masnachu (maemanteision Cymorth Rhodd yn y cyswllt hwn yn gwrthbwyso’nllwyr unrhyw reswm dros dalu difidend ar gyfranddaliadau)• taliadau rhent am adeilad na fyddai’r elusen yn gallu ei osodfel arall• defnyddio offer ar y cyd (drwy godi tâl ar ddefnyddwyr) sydd eiangen ar yr elusen ac ar ei his-gwmni (fe allai fod goblygiadautechnegol o ran treth yn y cyswllt hwn gan ei fod yn incwm aenillir gan yr elusen, ond mae’n debygol iawn o fod yn gymwysi’w ystyried yn fasnachu ar raddfa fach)Egluro amcanion yr elusen: Un canlyniad diddorol cynllunioi lansio gweithgareddau masnachu yw y gall ymddiriedolwyrddechrau gweld y posibilrwydd o newid eu hamcanion elusennol.• Yr ardal sy’n cael budd: Yr enghraifft amlycaf yw ymestyn yrardal sy’n cael budd er mwyn i’r elusen gynhyrchu incwm drwywerthu ei gwasanaethau mewn trefi neu mewn siroedd eraillheb i hyn gael ei ystyried yn weithgarwch codi arian. Nid ywhyn fel rheol yn anodd ei wneud.143

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Newid pwrpas: Mae newid pwrpasau elusen yn fwy o broblem.Er enghraifft, efallai y bydd elusen a sefydlwyd i ddarparucyfleusterau hamdden i blant hyd at 11 oed yn gweld cyfleoeddmasnachol i ddarparu hyfforddiant i bobl ifanc ac oedolion ifancdi-fraint. Ond byddai angen iddi newid ei hamcanion elusennoler mwyn i’r gweithgarwch hwn gael ei weld yn ‘fasnachu prifbwrpas’ yn hytrach nag yn godi arian.Os felly, efallai y byddan nhw’n dewis gwneud heb fanteision trethCymorth Rhodd a manteision eraill statws elusennol a sefydluCwmni Budd Cymunedol (gweler adran 4.2).• Cymeradwyaeth y Comisiwn Elusennau: Does dim moddrhagweld agwedd y Comisiwn Elusennau at gais am gael newidcymal amcanion y memorandwm a’r erthyglau. Yn sicr, byddangen tystiolaeth arnyn nhw fod angen y gwasanaeth a bod yrelusen yn gallu darparu’r gwasanaeth estynedig heb i hynnyeffeithio er gwaeth ar gyflawni ei hamcanion eraill. Wrth gwrs,rhaid i’r gweithgarwch newydd hefyd fod yn weithgarwch sy’namlwg yn elusennol.Ond sut mae hyn yn hybu menter? Mae ‘mentrau cymdeithasol’yn beth poblogaidd ar hyn o bryd yn y byd go iawn, a byddllawer o entrepreneuriaid y trydydd sector yn cael eu cymell ganyr addewid o fod yn rhydd rhag bod o dan fawd canfyddwyrgrantiau a chyrff cyhoeddus, ac mae hynny’n beth da. Dydynnhw’n sicr ddim eisiau gorfod cydymffurfio â chyfyngiadau’rComisiwn Elusennau ac ofni colli arian neu freintiau am eu bodwedi torri’r rheolau biwrocrataidd.144

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth5.4 Codi arian drwy gyfranddaliadau a bondiauBeth yw cyfranddaliadau a bondiau? Mae cyfranddaliadaua bondiau’n cynnig ffordd i gwmnïau masnachu’r trydyddsector a chymdeithasau diwydiannol a darbodus godi arian gangefnogwyr i ariannu eu mentrau. Mae’r trefniadau cyfreithiol yngymhleth, a dim ond cyflwyniad cryno y gellir ei gynnig yma.Mae’n hollbwysig cael canllawiau gan arbenigwr. Yn syml:• Ystyr dyroddi cyfranddaliadau yw bod cwmni neu gymdeithasddiwydiannol a darbodus yn cynnig cyfranddaliadau.Buddsoddiadau mewn cwmni yw’r rhain ac fe allan nhw daludifidendau i gyfranddalwyr, ond yn aml iawn, ym mentrau’rtrydydd sector, fyddan nhw ddim yn gwneud hynny.• Wrth ddyroddi bondiau, cynigir i sawl person fenthyca arian ifudiad ar delerau tebyg am nifer o flynyddoedd. Cyfalaf dyleddros gyfnod hir yw hyn.Pa fathau o gwmnïau? A dibynnu ar y math o gwmni dan sylw,mae cyfyngiadau ar werthu cyfranddaliadau i’r cyhoedd. Mae llaio gyfyngiadau ar werthu bondiau.• Mae’r Ddeddf Cwmnïau’n gwahardd cwmnïau preifatcyfyngedig drwy gyfranddaliadau (gan gynnwys cwmnïaubudd cymunedol cyfyngedig drwy gyfranddaliadau) rhagcynnig cyfranddaliadau i’r cyhoedd. Ystyr ‘y cyhoedd’ yn y cyddestunhwn yw mwy na 50 o bobl.• Dim ond cwmnïau cyhoeddus cyfyngedig drwygyfranddaliadau (plcs) sy’n gofyn am leiafswm o £50,000mewn cyfalaf cyfranddaliadau, sy’n cael cynnig cyfranddaliadaui’r cyhoedd.• Gall cwmnïau cyfyngedig drwy warant (gan gynnwys CwmnïauBudd Cymunedol) gynnig bondiau i’r cyhoedd.• Mae Deddfau Cymdeithasau Diwydiannol a Darbodus yncaniatáu i gymdeithasau cydweithredol (mudiadau ‘a’u brydar wneud elw’) a strwythurau a elwir yn ‘gymdeithasau erbudd cymunedol’ ( mudiadau ‘heb fryd ar wneud elw’)gynnig cyfranddaliadau neu fondiau i’r cyhoedd. Oherwyddhyn, mudiadau cydweithredol sy’n dyroddi’r rhan fwyafo gyfranddaliadau o dan reolau’r ddeddf CymdeithasauDiwydiannol a Darbodus.145

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthY manteision:• Gall dyroddiad cyfranddaliadau llwyddiannus godi symiausylweddol i brosiectau poblogaidd. Cododd y GanolfanDechnoleg Amgen ger Machynlleth £1m yn 1989 ac maeenghreifftiau o brosiectau eithriadol â’u seiliau yn y gymuned ynLloegr sydd wedi codi hyd at £200,000.• Gall dyroddi cyfranddaliadau a bondiau fod yn ffordd gymharolrad o godi cyfalaf oherwydd efallai na fyddan nhw’n taludim difidendau na llog yn y blynyddoedd cynnar, a than raiamgylchiadau, efallai na fydd yn rhaid iddyn nhw ad-dalugwerth y cyfranddaliad.• Gall cyfranddaliadau a bondiau ddenu aelodau cymuned atymgyrch codi arian i gefnogi menter masnachu gymunedol.Maen nhw’n denu cyhoeddusrwydd a gwirfoddolwyr er mwynrhoi cychwyn ar brosiectau.• Gall ymrwymiad ariannol gan y gymuned ddangos cefnogaeth igefnogwyr a buddsoddwyr eraill. Gall dyroddi cyfranddaliadaua bondiau hefyd lenwi bylchau hollbwysig os nad ywbuddsoddwyr masnachol yn fodlon rhoi benthyg arian i dalucost lawn prosiect.• Gellir pennu ffigur sy’n briodol ar gyfer anghenion y prosiect ynswm ar gyfer y buddsoddiadau unigol. Mewn ardaloedd mwycefnog, fyddai hi ddim yn afresymol rhoi pris o £50 neu ragorar gyfranddaliadau a bondiau, ond mewn cymunedau tlotach,efallai y byddai £5 neu £10 yn ffigur rhesymol.Anfanteision:• Mae’n gymharol ddrud sefydlu a rheoli trefn i ddyroddi bondiaua chyfranddaliadau - dywedir ei fod yn costio £2,500 neu ragor,felly dydy hyn ddim yn addas ar gyfer prosiectau ar raddfa lai.• Mae’r ochr gyfreithiol yn gymhleth ac efallai na fydd hyn atddant pawb.• Does dim gwarant y bydd dyroddi bondiau neugyfranddaliadau’n llwyddo i godi’r holl fuddsoddiad sydd eiangen arnoch. Efallai y bydd llwyddo’n dibynnu ar ba morddeniadol yw’r prosiect, pa mor effeithiol yw’r cynllun busnesneu faint o effaith gaiff yr ymgyrch.• Bydd cymunedau tlotach, lle bydd yr angen cymdeithasol ynfwy o bosib, yn ei chael hi’n anodd codi’r un symiau ag y byddardaloedd mwy cefnog, lle y gall rhai buddsoddwyr fod ynfodlon cyfrannu £500 neu £1000 y pen. Mae’n werth ystyriedhyn yn ofalus cyn gwario ac ymdrechu i sefydlu cynllun.146

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthGwybodaeth:• Mae Canolfan Cydweithredol Cymru yn arbenigwyryn y maes yng Nghymru: ffôn 029 2055 4955; gwefanwww.walescoop.com.• Mae adroddiad Cymdeithas yr YmddiriedolaethauDatblygu, Community Share and Bond Issues - The sharpesttool in the box gan Chris Hill o Brosiect Camberwell, Llundainyn cynnig canllawiau ac enghreifftiau defnyddiol ynLlundain. Cymdeithas yr Ymddiriedolaethau Datblygu:ffôn 0845 458 8336; gwefan www.dta.org.uk.147

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth6: Rheoli a monitro ariannol6.1 Hanfodion monitro ariannolOs bydd un o gyrff masnachu’r trydydd sector yn methu, y pwyllgor rheoli neu fwrdd y cyfarwyddwyr sy’n gyfrifol yn y pendraw, ac, o dan rai amgylchiadau, fe allen nhw fod yn ariannol gyfrifol. Eto i gyd, mae llawer o fentrau a ddechreuodd felprosiectau yn y gymuned yn ei chael hi’n anodd cynhyrchu mantolen fisol hyd yn oed a chysoni’r gweddill sydd yn y banc iddangos sut maen nhw’n gwneud. Mae’r bennod hon yn dangos sut y gall y bwrdd gadw gwell rheolaeth ar ei arian.Golwg gyffredinolCyfrifoldebau’r bwrdd: Mae’r Bwrdd yn gyfrifol am y busnes,ac er mwyn gwneud hyn, nhw sy’n gorfod dal yr awenau (er nafyddan nhw fel rheol yn ei reoli o ddydd i ddydd). Maen nhw’nysgwyddo’r cyfrifoldeb hwn drwy:• benodi pobl i reoli materion ariannol y busnes - y Trysorydd(aelod o’r bwrdd), y rheolwr, y swyddog cyllid neu weinyddwrcyllid i gadw cofnodion a pharatoi adroddiadau, a’r cyfrifydd iddilysu’r cyfrifon blynyddol a rhoi cyngor arbenigol• monitro’u gwaith• penderfynu sut y caiff gwybodaeth ariannol ei chyflwyno i’rbwrdd a sut y caiff ei thrafod• rheoli’r rhan fwyaf o’r penderfyniadau mawr neu’r hollbenderfyniadau am faterion megis cyflogi a buddsoddi• sicrhau eu bod yn deall sut mae’r busnes yn perfformio• cymryd camau os aiff pethau o’u lleBeth yw pwynt monitro ariannol mewn busnes? Mae monitroariannol yn hollbwysig. Gwaith y rheolwr a’r bwrdd yw:• sicrhau bod pethau’n cael eu gwneud yn iawn• helpu cyfarwyddwyr i ddeall y busnes er mwyn iddyn nhw gaelyr arfau i wneud penderfyniadau polisi• cadw golwg ar berfformiad y busnes148

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• sylwi ar rybuddion am dueddiadau yn y busnes er mwyncynllunio camau priodol a chymryd penderfyniadau rheolipriodol mewn da brydBeth os bydd y bwrdd a’r rheolwr yn methu â monitro?• Fel sy’n wir am bopeth ym myd busnes, gall fod ynhawdd beio’r staff os aiff pethau o’u lle. Ond mae angen igyfarwyddwyr fod yn ymwybodol o hyd mai eu gwaith nhw ywcyflogi a chefnogi staff uwch a sicrhau bod systemau ar waithi’w rhybuddio am unrhyw broblemau. Os bydd menter ynmethu oherwydd rheolaeth ariannol wael, fe all system monitroariannol wan fod yr un mor gyfrifol â phenderfyniadau busnesgwael neu gamgymeriadau gan staff unigol.• Fydd pobl sy’n newydd i fyd busnes yn aml ddim yn sylweddolipa mor eithriadol o anodd yw rheoli’r hyn sy’n digwydd. Ynhytrach na theimlo’u bod nhw’n rheoli’r busnes, yn aml iawn,yn y pen draw y busnes fydd yn eu rheoli nhw. Dydy monitroeffeithiol ddim yn gwarantu y bydd pethau dan reolaeth. Ondyn sicr, does dim modd cadw pethau dan reolaeth heb fonitro.• Os bydd menter yn methu oherwydd bod y cyfarwyddwyrheb gadw rheolaeth iawn ar ei materion ariannol, o dan raiamgylchiadau, fe ellir eu dal yn bersonol gyfrifol am y colledion,hyd yn oed mewn cwmni cyfyngedig (ee, os byddan nhw’nmasnachu a hwythau’n fethdalwyr, neu os byddan nhw’ncamddefnyddio arian elusen). Mae monitro’n rheolaidd ynarwydd da bod cyfarwyddwyr sydd heb sgiliau proffesiynolwedi ymddwyn yn gyfrifol.• Fe all busnes lithro o fod yn hyfyw i fod yn fethdalwr mewn cynlleied â thri mis. Mae hynny’n golygu y gall gymryd cyn lleied âdau gyfarfod bwrdd misol - tra bo’r rheolwr neu’r trysorydd yncyflwyno esgusodion yn hytrach nag adroddiadau ariannol - iladd menter.• Pam y byddai neb yn gwneud yr holl waith i sefydlu a chynnalmenter gymdeithasol ac wedyn yn troi ei gefn arni yn awr eichyfyngder?Sut maen nhw’n wahanol i gyrff gwirfoddol eraill: Prosessystematig o archwilio gwybodaeth sy’n cael ei pharatoi’nrheolaidd at y diben hwnnw yw monitro ariannol. Does fawr owahaniaeth sylfaenol rhwng y trefniadau ar gyfer monitro ariannolmewn busnes a monitro ariannol unrhyw fudiad gwirfoddol arallsy’n cael ei gynnal yn dda neu elusen a chanddi gyfrif banc prysur.Felly, os oes gennych gefndir o weithio yn y trydydd sector, byddllawer o’r gwaith hwn yn gyfarwydd iawn ichi. Ond fe ddylech chihefyd ddisgwyl gweld ambell wahaniaeth pwysig:• mae angen ichi ganolbwyntio ar ennill arian, felly, mae’n debygy bydd y wybodaeth sy’n cael ei monitro’n cael ei chyflwyno a’idehongli’n wahanol.149

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• rhaid monitro o leiaf bob mis oni fydd y busnes yncanolbwyntio’n llwyr ar gontractau tymor hir a bod eidrefniadau incwm a gwariant yn ddigyfnewid (bydd llawero elusennau’n gadael gweinyddwyr yn gyfrifol am y sefyllfaariannol ac yn cynnwys yr ymddiriedolwyr bob chwarter).• pan fydd amgylchiadau masnachu’n anodd, efallai na fydddewis arall ond monitro’r cynnydd bob wythnos neu hyd ynoed bob dydd.• bydd rhai rhoddwyr grantiau’n gorfodi amodau monitro ar ymudiadau maen nhw’n eu noddi a bwriad y rheini’n bennaf ywgwarchod eu henw da nhw’u hunain am eu cywirdeb ariannolyn hytrach na meithrin arferion da ymhlith y rhai sy’n derbyn ygrantiau. Canlyniad hyn yw bod monitro wedi cael ei ddiystyrua’i weld yn rhywbeth sy’n creu rhwystredigaeth ac sy’nfiwrocrataidd. Ond mewn gwirionedd, mae monitro ariannolmewnol gan fentrau cymdeithasol yn rhan gwbl hanfodol o’rgwaith ac mae angen gwneud hyn er mwyn:− deall eich cynnydd− mireinio effeithiolrwydd eich systemau (megis marchnata,dosbarthu, rheoli credyd ac ati)− gwneud penderfyniadau ariannol ar sail gwybodaeth ar lefelpolisi ac ar lefel gweithredu− ymateb yn ddiymdroi i gyfleoedd newydd ac i broblemau a allfod yn niweidiolSut mae monitro’n rhan o’r drefn?:• Cofnodion beunyddiol: Bydd angen i’r fenter ddod o hydi weithiwr neu wirfoddolwr i gofnodi manylion sylfaenol yrarian a dderbynnir, yr arian a werir, biliau a dderbynnir, ac ati.(Weithiau, bydd sicrhau parhad yn broblem pan fyddwch chi’ndibynnu ar wirfoddolwyr, a bydd llawer o brosiectau’n gweld eibod yn hanfodol talu i rywun).• Cyfrifon rheoli: Bydd angen i rywun hefyd roi’r wybodaethariannol grai hon ar fformat ystyrlon a dealladwy - y fantolen,cyfrifon incwm a gwariant, cyllidebau ac adroddiadaucyllidebol. Gyda’i gilydd, gelwir y rhain yn ‘gyfrifon rheoli’,oherwydd mae eu hangen er mwyn cynnal y busnes. Gall creu’radroddiadau hyn fod yn waith i weinyddwr ariannol, i uwchreolwr neu weithiau i aelod gwirfoddol o’r bwrdd a elwir yn‘drysorydd’.• Rheoli busnes: Bydd y Rheolwr ac aelodau eraill o’r staff yndefnyddio’r wybodaeth hon i:− roi rhyw syniad am sut mae’r busnes yn perfformio o ddydd iddydd, gan gynnwys gweithgareddau masnachu unigol, i’wtywys gyda materion megis marchnata, rheoli ansawdd150

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− tywys sut mae’r cyfrif banc yn cael ei reoli, pa bryd y telirbiliau, cymryd camau i reoli credyd− cynllunio ar gyfer y tymor hwy− cynllunio cyllidebau− cadw golwg am rybuddion a allai sbarduno camau i warchodadnoddau neu i’w defnyddio mewn ffyrdd gwahanol• Monitro ar lefel y bwrdd: Bydd y bwrdd yn defnyddio’radroddiadau hyn i:− asesu sefyllfa ariannol y mudiad, a gofyn cwestiynau mewncyfarfodydd− pwyso a mesur cynnydd o’i gymharu â’r rhagamcanion yn ycynllun busnes a’r gyllideb− tywys eu penderfyniadau terfynol ar bolisi ac argymhellionbuddsoddi a wneir gan y Rheolwr− tywys amseru penderfyniadau gwario mawr eraill am bethaumegis recriwtio staff− cadw golwg am arwyddion o berygl i’r busnes− sbarduno archwiliadau annibynnol o bryd i’w gilydd ar sutmae cofnodion ariannol y cwmni’n cael eu paratoi, diogelwchcofnodion arian parod ac ariannol ac atiBod o ddifri ynglŷn â’r busnesOfn cyfrifon: Mae llawer o gyfarwyddwyr sydd fel arall o ddifrifyn ofalus wrth weithio mewn mudiad gwirfoddol neu elusennolac sydd wedi cychwyn ar weithgareddau masnachu yn ymddwynmewn ffyrdd a fyddai’n cael eu hystyried yn ddi-hid ac ynanghyfrifol mewn busnes preifat. Maen nhw’n osgoi camaudiogelu, yn anwybyddu arferion da syml o ran monitro ariannolac, yn y pen draw, does ganddyn nhw fawr mwy na’r gafaelmwyaf amwys ar sefyllfa ariannol eu mentrau. Mae’n gas gan raifeddwl am gyfrifon rheoli, neu maen nhw’n codi ofn arnyn nhw.Sut allan nhw ddisgwyl llwyddo?Gweld y rhybuddion: Mae’n amlwg nad yw’n fwriad gan ycyfarwyddwyr hyn wneud difrod. Ond mae diosg eu cyfrifoldebyn ddiniwed fel hyn yn dangos nad ydyn nhw o ddifri ynglŷnâ chadw busnes. Efallai mai dyma un rheswm pam nad ywmudiadau gwirfoddol eisoes wedi sefydlu mentrau mwy tymorhir. Weithiau, fe all cyfarwyddwyr nad ydyn nhw’n mynd i’r afaelâ monitro ariannol fod yn faich. Gall staff a chynghorwyr wneudcamgymeriadau. Ond os oes gennych chi bolisïau a systemaucadarn ar waith, dydy hi ddim yn rhy anodd gweld y gwendidau.Dyma ambell beth i gadw golwg arnyn nhw.151

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthOsgoi cyfrifoldeb: Bydd llawer o gyfarwyddwyr (a rhai rheolwyr)yn credu ei bod yn ddigon dirprwyo awdurdod llawn i weithiwrcymwys y mae modd ymddiried ynddo i reoli’r busnes arran y bwrdd, gan gynghori’r cyfarwyddwyr ynglŷn â phobpenderfyniad pwysig. Ond mae angen i’r cyfarwyddwyr hefyd -neu o leiaf rai ohonynt - gadw golwg ar y sefyllfa ariannol a’i dealler mwyn:• pwyso a mesur y cyngor maen nhw’n ei gael gan y staffa gweithwyr proffesiynol eraill a sicrhau eu bod nhw’ngallu manteisio ar wahanol safbwyntiau er mwyn gwneudpenderfyniadau cadarn• osgoi rhoi gormod o gyfrifoldeb mewn un man, a rhoi gormodo faich ar weithwyr unigol neu eu hynysu• goruchwylio, canfod bylchau o ran sgiliau ac anghenionhyfforddi• sicrhau parhad os bydd staff yn absennol neu’n ymddiswyddo• cynnig cymorth ac arweiniad os aiff pethau o’u lle• canfod unrhyw anonestrwydd a lleihau’r posibilrwydd oamheuaeth ynglŷn ag anonestrwyddTanseilio achos y busnes: Er bod ganddyn nhw fwriadau da, feall rhai cyfarwyddwyr danseilio’u cydweithwyr os byddan nhw’nbersonol yn ei chael hi’n anodd croesi’r bont o fod yn grŵpyn y gymuned sy’n cael ei noddi drwy grantiau i fod yn fentergymdeithasol.• Dyma’r rhai sy’n dal i ddadlau o blaid cynnal ffair sborion neuwneud cais i’r Loteri Fawr er mwyn hybu ffigurau masnachugwael, yn hytrach na mynd at wraidd y broblem. Mae’n siŵrbod lle i ddulliau codi arian traddodiadol, ond nid ar draulrheoli materion ariannol gweithgareddau masnachu’n iawn.• Os oes tuedd i’ch cyfarwyddwyr golli’r plot o ran monitroariannol, mae angen rhoi hyfforddiant rheoli busnes sylfaenoliddyn nhw. Os ydyn nhw’n dal i fod yn gyndyn o newid,mae’n debyg y byddan nhw’n fwy o help yn monitro darparugwasanaethau nag yn rheoli’r sefyllfa ariannol.Amwysedd: Peidiwch ag ildio i gyfrifwyr a phobl broffesiynoleraill sy’n defnyddio iaith nad ydych chi’n ei deall. Os ydyn nhw’ncael eu talu i’ch helpu chi, mae angen iddyn nhw ddysgu amweithgarwch mentrau cymdeithasol a siarad â chyfarwyddwyr astaff mewn iaith ddealladwy heb ddefnyddio jargon na thermautechnegol amwys.152

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthEsgusodion dros fethu â monitro: Mae’r esgusodion dros fethu âgwneud gwaith monitro ariannol fel rheol yn amlwg ac yn hawddeu gweld:• ‘Dydyn ni ddim yn gwybod sut’ - mae hyn yn awgrymu bodangen hyfforddiant ar frys.• ‘Doedden ni ddim yn gwybod bod angen’ - arwydd ogynllunio busnes gwallus neu gyfathrebu gwael; gwnewch ynsiŵr bod monitro ariannol yn cael ei gynnwys ar unwaith ymmholisïau a gweithdrefnau’r mudiad.• ‘Rydyn ni’n rhy brysur’ - gellir datrys hyn drwy aildrefnublaenoriaethau; does fawr o ddim byd arall sy’n bwysicach.• ‘Dydyn ni ddim eisiau’. Rydyn ni’n barod i weithio ar unrhywbeth bron iawn, ond nid ar y cyfrifon. A thybio na wnaiffperswâd weithio, yr unig ateb yw dod o hyd i bobl eraill sy’nfodlon ysgwyddo’r cyfrifoldeb.• ‘Dydyn ni ddim yn deall’ - weithiau, fe ellir datrys hyn drwyhyfforddi.• ‘Dydyn ni wir ddim yn deall a wnawn ni byth’. Mae honyn broblem go iawn, - problem ddifrifol a phroblem sy’ncodi ym mhobman mae’n debyg. Efallai mai dim ond hanneraelodau bwrdd cyffredin sy’n gallu ymateb yn emosiynol acyn ddeallusol i golofnau o ffigurau. Mae archwilio’r cyfrifon yndebyg i godi bonet car - er bod rhai gyrwyr yn berffaith fodlonbaeddu eu dwylo, bydd llawer o rai eraill yn ildio’u diogelwchcorfforol ac ariannol ar unwaith i ‘arbenigwyr’. Felly:− gofynnwch i bobl fod yn onest am lefel eu dealltwriaeth− ceisiwch gael gwybod pa fath o hyfforddiant, os o gwbl, aallai eu helpu, ond peidiwch â thybio bod hyn yn fater hawddei ddatrys− oni all hyfforddi helpu, rhowch y rôl monitro ariannol ibwyllgor cyllid bychan sy’n cynnwys pobl nad ydyn nhw’ndioddef o’r un clefyd− gwnewch hi’n glir y bydd y cyfarwyddwyr yn dal yn gyfrifolam lywodraethu ariannol da - dydy anhawster dehongligwybodaeth ariannol ddim yn eu hatal rhag gofyn am gyngora gwneud penderfyniadau busnes cadarn ar ôl iddyn nhwgael esboniad153

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• ‘...a’r rheswm pam nad oes adroddiad cyllid eto’r mis yma...’:Efallai mai gwaedd am help yw hyn, neu arwydd bod gan rywunrywbeth i’w guddio. Mae angen ichi gymryd camau cadarnyn ddi-oed, yn gyntaf i archwilio beth yw’r broblem, ac yn aili sefydlu adroddiadau ariannol rheolaidd heb esgusodion cyngynted ag y bo modd.Arwyddion o berygl pan nad oes adroddiad ariannol: Mae’nbwysig deall pam mae ‘na broblem.• Sgiliau gwael: Ydy hi’n bosibl nad oes gan y sawl sy’n gyfrifoly sgiliau mae eu hangen arnoch chi mewn gwirionedd a’u bodnhw’n cuddio’r gwir? Ystyriwch eu gallu a rhowch gymorthiddyn nhw os oes angen. Efallai bod gormod o gywilydd arnynnhw gyfaddef eu gwendid, felly fe all fod yn fater o hyder hefyd.Ond, oni lwyddwch chi i ddelio â’r broblem, mae perygl difrifoly bydd y busnes yn dioddef.• Blaenoriaethau anghywir: Efallai nad yw’r person sy’n gyfrifolyn rhoi’r flaenoriaeth angenrheidiol i’r gwaith? Holwch ai rheoliamser sy’n gyfrifol am hyn ynteu ddiffyg dealltwriaeth. Dylai’rbwrdd neu’r rheolwr llinell roi arweiniad clir ynglŷn â’r hyn sy’nofynnol.• Amau rhywbeth gwaeth: Rheswm llai cyffredin o lawer drosbaratoi adroddiadau ariannol annigonol yw anonestrwydd.Gan fod unrhyw gyhuddiad o anonestrwydd yn niweidiol iawni fudiad, mae’n ddyletswydd ar y bwrdd ddileu unrhyw saildros amau rhywun drwy fynnu bod adroddiadau llawn yn caeleu cyflwyno iddyn nhw bob mis a’u bod yn agored i bobl graffuarnyn nhw. (Os nad yw’r cyfrifon yn gywir i bob golwg neu osanwybyddir ceisiadau am wybodaeth, rhaid i’r bwrdd archwiliohyn, dim ots pa mor amhoblogaidd y gall hyn fod. Ymdriniwchâ’r sefyllfa mewn ffordd sensitif a chyfrinachol. Ond byddwchyn bendant ac yn benderfynol.)Adroddiadau gwael: Mae adroddiadau gwael cyn waethed âpheidio â chael adroddiad o gwbl, a dylai’r bwrdd gymryd camaui gywiro pethau cyn gynted ag sy’n bosib. Dyma ambell wallcyffredin gan grwpiau sy’n gwybod y dylen nhw fod yn monitro,ac sy’n dal i fethu â gwneud pethau’n iawn:• does dim adroddiad ariannol wedi’i baratoi: efallai fodmethiant yn y systemau, yn enwedig os mai’r rheswm yw− ei bod hi’n anodd dod o hyd i drysorydd dibynadwy - yna,rhaid ichi wneud pethau mewn ffordd wahanol154

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− roedd y rheolwr neu’r trysorydd yn rhy brysur - rhowchweithdrefnau ar waith yn well neu ddiwygio blaenoriaethau’rgwaith− roedd aelodau’r bwrdd yn rhy gwrtais i ofyn amdano -mynnwch gael adroddiad• y wybodaeth anghywir – rhaid i’r bwrdd archwilio mantolenfisol (gweler adran 6.4), ond yn aml iawn, mae mudiadaugwirfoddol mor gyfarwydd ag edrych ar gyllidebau a chyfrifongwariant nes bod siawns dda mai dyna a gyflwynir iddyn nhwyn lle mantolen• gwybodaeth amherthnasol – pan sonnir wrth fyrddau am gostpapur toiled yn hytrach nag am gostau darparu gwasanaethmasnachol neu gyflogi pobl, dyna beth fydd yr aelodau’n eidrafod• gormod o wybodaeth – mae’n eithriadol o gyffredin i reolwrbrwd (neu ystrywgar) roi cymaint o wybodaeth nes ei bod hi’nanodd i’r cyfarwyddwr ddidoli’r hyn sy’n berthnasol ac yn bwysig• iaith y cyfrifydd – dylai adroddiadau gael eu cyflwyno mewniaith y gall y cyfarwyddwyr ei deall - does dim angen defnyddioiaith ffurfiol y cyfrifydd. Mae’n gelyniaethu poblPwy sy’n gwneud y gwaith monitro?Mynd ati mewn gwahanol ffyrdd: Fe all y tîm sy’n goruchwylio’rmaterion ariannol amrywio o drefn lle bydd yr holl gyfarwyddwyrac uwch reolwyr yn dod at ei gilydd mewn cyfarfodydd rheolaiddac aml, yn y naill ben, i graffu gan y rheolwr cyffredinol yn unig neuis-weinyddwr yn y pen arall. O safbwynt ymarferol, bydd trefniadauy cytunir arnynt (a’r rheini efallai ymhell o fod yn berffaith o’rcychwyn) yn colli stêm ac yn cael eu dilyn ar hap. Yn sicr, byddsefyllfaoedd yn codi lle na fydd neb yn goruchwylio’r cyfrifon.Y bwrdd llawn: Ambell waith, y ffordd orau o sicrhau bod y cyllidyn cael ei reoli’n briodol yw adolygu cyfrifon rheoli’n rheolaiddyng nghyfarfodydd misol llawn y bwrdd.• Manteision:− yn dda am helpu pawb i ddeall y busnes ac ysgwyddo’rcyfrifoldeb amdano, yn enwedig mewn mentrau bychain yn ygymuned− yn ddefnyddiol os bydd sgiliau busnes, cyllid a rheoli’r bwrddwedi’u taenu’n denau neu’n brin• Anfanteision:− mae’n bosibl y bydd pobl prin eu dealltwriaeth o’r busnes yndylanwadu gormod ar y drefn monitro a phenderfynu155

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− mae angen gofal er mwyn osgoi sefyllfa lle bydd y bwrdd yngwthio’r prif swyddog gweithredol i’r cyrionPwyllgor cyllid arbennig: Bydd pwyllgor cyllid fel rheol yncynnwys y Rheolwr cyflogedig, Trysorydd y bwrdd, ac aelod neufwy nag un aelod arall o’r bwrdd. Gallai swyddog cyllid cyflogedigfod yn bresennol fel aelod neu fel cynghorwr.• Manteision:− craffu mwy dwys ar faterion ariannol− ffordd fwy priodol ac effeithiol o ddefnyddio sgiliau gweithwyrproffesiynol ar y bwrdd megis cyfrifwyr neu staff banc− gall tîm sefydlog bychan hefyd gynorthwyo gyda’r gyllidebflynyddol ac wrth werthuso syniadau newydd ar gyfer y busnes− gellir ymddiried mewn grŵp sy’n amlwg yn annibynnol, osyw’n cyfarfod bob mis, i graffu ar y sefyllfa ariannol a’r cyfrifon• Anfanteision:− cyfarfod misol arall i’r Rheolwr a’r gwirfoddolwr ei fynychu− fydd dim angen i’r adroddiadau a baratoir ar gyfer y priffwrdd gan y Pwyllgor cyllid fod mor fanwl− mae perygl i’r trafodaethau gael eu hailadrodd wrth i’radroddiadau gyrraedd y prif fwrdd, gan arwain at ddyblygu arhwystredigaeth i aelodau’r pwyllgor‘Tîm Cyllid’: Gallai hwn fod yn bwyllgor bychan iawn agweithredu fel pwyllgor o’r fath. Efallai mai dim ond y rheolwr a’rTrysorydd fydd yr aelodau.• Manteision: gallai’r grŵp fod yn grŵp bach tynn â ffocwsclir sy’n haws ei gynnull pan fydd angen gwneud hynny nachynnull pwyllgor mwy o faint.• Anfanteision:− mae cael tîm bychan yn golygu y bydd cyfarfodydd yn cael eugohirio oni fydd un o’r aelodau ar gael− gall timau o ddau fod yn effeithlon, ond nid ydynt oreidrwydd yn gallu craffu’n dda - bydd yr aelodau’n llaitebygol o ofyn cwestiynau treiddgar, ac efallai y byddgweddill y bwrdd yn eu hystyried yn griw bach dethol− gall y tîm ariannol fod yn esgus i aelodau eraill y bwrdd beidioâ dangos dim diddordeb o gwbl yn y sefyllfa ariannol156

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthCraffu gan y brif elusen: Fan leiaf, dylai elusen gael yr unadroddiadau ariannol fel mater o drefn ag a gaiff bwrdd ycwmni masnachu, ac mae’n rhydd i ofyn am ragor o wybodaethunrhyw bryd. Mae’n arfer da i fwrdd yr elusen gynnwys un ogyfarwyddwyr yr is-gwmni masnachu sydd â sgiliau busnes da, acsy’n gallu cyfleu gwybodaeth i’r ymddiriedolwyr.Goruchwyliaeth annibynnol:• Amheuaeth beryglus: Mae’n hollbwysig bod systemaurheolaidd a chydnabyddedig ar waith er mwyn sicrhau nadoes neb o’r staff na’r swyddogion yn gyfrifol am dwyll ariannolac er mwyn canfod twyll o’r fath. Nid dim ond gochel rhaganonestrwydd yw hyn. Mae angen gwarchod pawb rhag caeleu hamau o dwyll, yn enwedig y rheini sy’n gwneud gwaith sy’neu gwneud fwyaf agored i’r posibilrwydd hwn. Y rheswm droshyn yw oherwydd y niwed difrifol a wneir i ymddiriedaeth a’rberthynas rhwng pobl pan amheuir unrhyw un o afreoleidd-draariannol neu gamddefnyddio adnoddau.• Angen rhywun wrth gefn: O safbwynt ymarferol, mae hyn yngolygu, wrth ddefnyddio adnoddau’r mudiad mewn unrhywffordd sylweddol, bod angen cynnwys o leiaf ddau berson -yn yr un modd ag y mae’n rhaid i ddau unigolyn lofnodi pobsiec yn rheolaidd. Does dim rhaid i’r gweithwyr sy’n gwneudy swyddi ‘wrth gefn’ hyn gael eu dethol yn arbennig. Y cyfanmae angen ei wneud yw eu henwi mewn gweithdrefnauysgrifenedig - ail berson i oruchwylio cofnodi a bancio arianparod, awdurdodi’r staff i brynu nwyddau sy’n werth mwy naswm penodol, rhywun i ddilysu treuliau’r staff a’r bwrdd, ac ati.157

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth6.2 Systemau ariannol a chadw cofnodionFe ddechreuodd mudiad cymunedol a oedd wedi hensefydlu yng Nghymru droi prosiectau a oedd wedi bodyn cael cymorth grant yn weithgareddau masnachu.Ond doedd y mudiad ddim yn meddwl ei bod yn bwysigiawn iddo addasu’r system cyfrifon mewn unrhyw fforddsylweddol. Roedd pecyn cyfrifiadurol gweddol soffistigedigar waith ganddyn nhw eisoes i ddadansoddi sut roedd pobgrant yn cael ei wario er mwyn paratoi adroddiadau’neffeithlon ar gyfer cyllidwyr. Ac roedd incwm a gwariantpob busnes yn cael ei gofnodi’n ofalus er mwyn gwirio’ucynnydd hwythau.Ar ôl dwy flynedd o dwf calonogol wrth i’r amrywiaeth oweithgareddau masnachol ac anfasnachol ddod yn fwyfwycymhleth, roedd adroddiad ariannol yn dangos yn sydynfod y mudiad wedi colli miloedd o bunnoedd dros ychydigfisoedd a hynny’n gwbl annisgwyl. Wrth ddilyn trywyddy golled, gwelwyd bod aelod o’r staff wedi trosglwyddo’rarian i un o’r gweithgareddau masnachu newydd heb roicost y cyflogau yn erbyn y busnes.Wrth ymchwilio i’r sefyllfa, datgelwyd sawl gwendidpwysig yn y drefn ariannol.• Roedd yn eithriadol o anodd adrodd am wir sefyllfaariannol pob gweithgarwch oherwydd nad oedd trefniant‘canolfan gostau’ ar waith (gweler isod). Doedd hi ddimyn glir faint o arian a oedd ganddyn nhw ar y dechrau, adoedd adrannau na busnesau gwahanol ddim yn codi tâlar ei gilydd am wasanaethau neu adnoddau.• Roedd y system adrodd chwarterol, a oedd yn gweithio’nddigon da ar gyfer prosiectau a oedd yn cael euhariannu drwy grantiau, wedi golygu eu bod nhw wedimeddwl mai rhywbeth dros dro oedd y golled, a hynnyar ôl tri mis. Ond ar ôl chwe mis, roedd hyn wedi bod ynniweidiol iawn. Byddai adroddiadau misol wedi tynnusylw at y broblem yn gynt o lawer (gweler adran 6.4).• Mae mudiadau amlwedd megis ymddiriedolaethaudatblygu’n gallu wynebu peryglon difrifol os byddgweithgarwch yn gwneud colledion mawr sy’n tanseilio’rfenter drwyddi draw. Mae modd lliniaru’r perygl hwn drwysefydlu is-gwmnïau ar gyfer gwaith masnachu newydd.158

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthGolwg gyffredinol ar y system ariannolCyflwyniad: Dydy busnesau sy’n cael eu cynnal gan elusennau agrwpiau cymunedol ddim mor wahanol â hynny i weithgareddauanfasnachol yn y trydydd sector ac felly, does dim angen systemgwbl wahanol arnyn nhw i gadw trefn ar eu sefyllfa ariannol. Mae’relfennau sylfaenol yn gyfarwydd ac mae canllawiau ar gael mewnmannau eraill (ee, canllawiau Cyngor Gweithredu GwirfoddolCymru Adeiladu ar graig, nid ar dywod). Ond mae rhai agweddau’nwahanol, a thynnir sylw at y rhain yn y crynodeb isod.Beth sydd ei angen ar y mudiad? Dydy’r eitemau a ganlyn ddimyn ddewisol. Oni allwch chi ddarparu’r pethau sylfaenol sydd ar yrhestr hon, efallai y bydd hi’n anodd ichi reoli’n effeithiol:• cyfrif banc• gweithdrefnau diogel ar gyfer trin arian parod a’i fancio os ywhynny’n berthnasol• gweithdrefnau ar gyfer prosesu a chofnodi taliadau eraill sy’ndod i mewn ac ar gyfer talu biliau mewn pryd• systemau cyflogres a thalu wrth ennill• llyfr arian parod neu raglen gyfrifiadurol ar gyfer cofnodi incwma gwariant a chyfansymiau misol• dadansoddiad adrannol (a elwir hefyd yn ‘ganolfannau costau’)os bydd mwy nag un gweithgarwch gwahanol ar waith• system rheoli credyd i ymdrin ag anfonebau sy’n mynd allan acnad ydyn nhw’n cael eu talu yn y fan a’r lle• trefniadau gan elusennau sy’n cynnal gweithgareddaumasnachu nad ydyn nhw’n brif bwrpas ar gyfer gwahanu staff,asedau a materion ariannol yr elusen oddi wrth y rheini sy’nberthnasol i’r masnachu• trefniadau i wahanu materion ariannol prif gwmnïau ac isgwmnïau• rhywun i ddiweddaru’r llyfr arian parod ac i baratoiadroddiadau ariannol• cyllideb realistig sy’n dangos bod gennych chi ddigon o incwmar gyfer y gwariant a ddisgwylir• cyfarfod misol o’r bobl sy’n gyfrifol am faterion ariannol - felrheol y bwrdd neu bwyllgor cyllid• yr ‘Adroddiad Ariannol’ fel eitem orfodol ar yr agenda yn ycyfarfod hwnnw• adroddiad ariannol ysgrifenedig sydd ar gael i bob aelod cyn ycyfarfodydd lle cân nhw eu trafod159

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthGweithdrefnau newydd: Efallai y bydd pobl sy’n symud o gyrffyn y trydydd sector nad ydyn nhw’n masnachu yn anghyfarwyddâ’r canlynol:• gwahanu is gwmnïau• dadansoddi fesul canolfan gostau• rheoli credyd• tîm monitro• fformat yr adroddiad ariannol ei hun (gweler Adran 6.4)Beth y byddwch chi’n ei fonitro? Dyma’r prif faterion i chwilioamdanyn nhw, yn nhrefn eu blaenoriaeth:• Oes gennych chi ddigon o arian i dalu’r hyn sy’n ddyledusi’ch staff ar hyn o bryd, i’ch cyflenwyr, i Gyllid a Thollau EM(didyniadau talu wrth ennill a TAW)• Oes gennych chi’r adnoddau angenrheidiol i barhau i fasnachu- hy, i dalu’ch costau cynnal, am eich stoc a’ch deunyddiau yn yrwythnosau i ddod?• O ble y daw eich busnes yn y dyfodol - hy, pa archebion syddgennych chi, pa ymdrechion rydych chi’n eu gwneud i ddenuneu i gynnal busnes neu gyllid sydd gennych eisoes a busnesnewydd?• Oes ar bobl arian i chi ac ydych chi’n gwneud digon o ymdrechi sicrhau bod yr arian yn dod i mewn?• Ydych chi’n masnachu mewn ffordd ddarbodus a phroffidiol -hy, ydy’r swm rydych chi’n ei dalu allan yn fwy ynteu’n llai na’rswm rydych chi’n ei wario i gynnal y busnes?• Ydych chi’n masnachu o fewn y gyllideb y cytunwyd arni?Cofnodion incwm a gwariant: Dim ond y ddau gwestiwn olafy gellir eu hateb drwy edrych ar y cofnodion incwm a gwariantmisol. Mae angen mantolen fisol ar gyfer yr eitemau eraill.Cadw arian ar wahânCyfrifon banc ar wahân? Efallai y bydd llawer o newyddddyfodiaidi fentrau cymdeithasol yn teimlo’n reddfol y byddganddyn nhw fwy o reolaeth dros wahanol agweddau ar eugwaith os bydd ganddyn nhw gyfrifon banc ar wahân i bobun. Fel rheol, camgymeriad yw hyn. Gallai mewn gwirioneddolygu bod eu gwaith cyfrifo’n fwy cymhleth, a bod costau’r bancyn uwch. Mae’r Comisiwn Elusennau yn derbyn nad yw hydyn oed yn un o’r gofynion bod prif elusennau ac is-gwmnïaumasnachu’n cadw cyfrifon ar wahân - er bod trefniadau i gadwcofnodion ariannol ar wahân yn rhywbeth sy’n angenrheidiol yn ôly gyfraith. Fel rheol, mae’n bosib gwneud yr holl waith gwahanuangenrheidiol drwy ddefnyddio system dadansoddi dda.160

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthAngen dadansoddi: Bydd unrhyw un sydd â phrofiad o gadwcofnodion ariannol yn gyfarwydd ag egwyddor dadansoddiincwm a gwariant o dan wahanol benawdau - cyflogau, rhent,nwyddau swyddfa ac ati - er nad yw bob tro’n amlwg efallai pammae angen gwneud hyn. Dyma rai o’r rhesymau dros wneud hyn:• cymharu gwahanol fathau o incwm a gwariant â rhagolygon ygyllideb er mwyn monitro’r cynnydd a chadw rheolaeth ariannol• rhoi gwybodaeth i arianwyr ynglŷn â sut y defnyddir eu grantiau• gwahanu gweithgareddau gwahanol gwmnïau, gan gynnwys prifelusennau a’u his-gwmnïau masnachu, at ddibenion cyfreithiol• gweld sut mae gwahanol weithgareddau masnachu’n perfformio• nodi eitemau sy’n cael eu trin ar wahân gan gyfrifwyr atddibenion treth• cyfrifo pa mor broffidiol yw mentrau masnachu, adenillion arfuddsoddiadau ac atiDadansoddi gwahanol ffynonellau incwm:• Ymateb i ofynion cyllidwyr: Mae un math pwysig oddadansoddi eisoes yn gyfarwydd i gyrff gwirfoddol nad ydynnhw’n masnachu. Mae’n rhwystredig bod angen darparuadroddiadau ar wahân i amrywiaeth o wahanol gyllidwyr ermwyn dangos sut mae eu harian yn cael ei wario. Felly efallaieich bod eisoes wedi gweld y gall cadw trefn ar bob grantfod yn hunllef oni fydd gennych chi system gadarn i gadwcofnodion ariannol.• Dadansoddi wrth fynd yn eich blaen: Yr unig ffodd o wneudhyn yn effeithlon yw dadansoddi’ch gwariant wrth ichi fyndrhagoch a dibynnu ar bwy sy’n ei ariannu. Fel arall, byddangen ichi fynd yn ôl at eich cofnodion a dadansoddi pethauo’r newydd bob tro y bydd angen paratoi adroddiad. Mae’nhollbwysig hefyd mynd ati fel hyn wrth fonitro incwm agwariant pan fydd mwy nag un ffynhonnell incwm masnachuneu amrywiaeth o weithgareddau masnachol ac anfasnachol.Elusennau ac is-gwmnïau masnachu: Un o ofynion cyfraithelusennau yw mai dim ond i hyrwyddo amcanion yr elusen yceir defnyddio adnoddau elusen. Felly, mae’n annerbyniol i’r isgwmnisy’n ymwneud â masnachu nad yw’n fasnachu prif bwrpas(gweler diffiniadau o’r gwahanol fathau o fasnachu yn 4.3) elwaar staff, eiddo neu gyfleusterau neu asedau ariannol y brif elusen.Caiff yr elusen rentu neu fenthyca’i hasedau i’w his-gwmni am bristeg y farchnad. Ond, mae hyn yn golygu bod angen cadw cofnodgofalus o’r canlynol:• unrhyw amser y bydd staff yr elusen yn ei dreulio’n gweithio i isgwmni,a gwerth cyfatebol eu tâl fesul awr neu o ran eu cyflog161

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• cyfran o adeiladau’r elusen y mae’r is-gwmni’n ei defnyddio agwerth rhent y cyfleusterau hynny• pa gyfran o swyddfeydd ac offer eraill sy’n eiddo i’r elusen addefnyddir gan yr is-gwmni a gwerth rhent y cyfleusterau hynny• unrhyw fenthyciadau a roddir i is-gwmni - rhaid i’r rheini fod argyfradd y farchnad a rhaid eu had-dalu o fewn cyfnod rhesymolEfallai yr hoffech chi wirio manylion y gofynion hyn gyda’rComisiwn Elusennau neu ymgynghori â’ch cyfrifydd ynglŷn â sutmae sicrhau bod eich trefniadau’n briodol.Monitro gwahanol weithgareddau masnachu: Bydd llawero fentrau, yn enwedig y rheini sy’n codi yn sgil prosiectauadfywio cymunedol, yn ymgymryd â mwy nag un gweithgarwchmasnachu penodol ar y tro. Efallai y bydd cysylltiad eithaf agosrhwng y rhain (megis meithrinfa a chlwb ar ôl ysgol, neu weithdydylunio graffig a chyhoeddi llyfrau), neu efallai y byddan nhw’nhollol wahanol i’w gilydd (megis meithrinfa a dylunio graffig).Naill ffordd neu’r llall, mae’n hanfodol cadw cofnodion sy’n gadaelichi wahanu incwm a gwariant pob un er mwyn deall y busnes a’igadw dan reolaeth.• Mae’n gadael ichi gasglu gwybodaeth werthfawr am gostio,staffio a marchnata’ch gweithgareddau.• Mae’n dangos ar unwaith pa weithgareddau sy’n broffidiola pha rai sy’n gwneud llai o elw ac mae’n gadael ichi addasupethau ar wahân mewn ffordd sy’n briodol i anghenion pob un.• Mae’n help i leihau’r posibilrwydd o ddefnyddio menterlwyddiannus yn ddamweiniol i gynnal menter sy’n llaillwyddiannus - ac fe all hynny’n rhwydd eich gadael gyda dauweithgarwch masnachu sydd wedi methu.Dadansoddi’n fuan: Wrth ichi gychwyn arni i fasnachu, mae’ndebyg y bydd lefelau incwm pob gweithgarwch yn fychan iawni ddechrau, yn enwedig os ydych chi wedi dechrau’n betrus neuwedi profi’r farchnad drwy dreialu prosiectau. Efallai na fydd hi’namlwg ar unwaith bod angen ichi ddadansoddi sefyllfa ariannolpob un. Ond yn ddiweddarach, wrth iddyn nhw ddechrau tyfu,efallai y byddwch chi’n difaru peidio â gwneud hynny’n gyntoherwydd byddwch chi wedi colli cyfle i gasglu gwybodaeth a allaifod yn werthfawr. Felly, mae’n aml yn werth cynllunio o’r cychwyni gael system hyblyg (er nad oes rhaid iddi fod yn gymhleth).Bydd hyn yn rhoi cyfle ichi ddadansoddi sawl gweithgarwch fel‘adrannau’ neu ‘ganolfannau costau’ annibynnol (gweler isod).162

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthDefnyddio canolfannau costauCyfrifo ar gyfer amrywiaeth: Byddai cwmni masnachu preifat arystâd ddiwydiannol yn cael ei ystyried yn rhyfedd, neu hyd yn oedyn orffwyll, petai’n darparu cyfleusterau meithrinfa, yn gwneudnwyddau crefft, yn cadw caffi, ac yn cynnig gwasanaethauymgynghori. Ond pan fydd mudiad cymunedol yn gwneud ypethau hyn i gyd, mae’n fwy tebygol o ennyn edmygedd naganghrediniaeth. O’u cymharu â busnesau traddodiadol, maegweithgareddau llawer o fentrau masnachu’r trydydd sector (ynenwedig y rheini â’u gwreiddiau mewn prosiectau cymdeithasolneu gymunedol) yn tueddu i fod yn rhai cymysg ac yn rhai nadydyn nhw’n arbenigol. Mae angen systemau cyfrifo arnyn nhwsy’n addas ar gyfer hynny.Defnyddio canolfannau costau:• Yng nghyd-destun rheoli cyfrifon busnes sy’n fentergymdeithasol fechan, mae’r term ‘canolfan gostau’ yn golyguadain neu adran o gwmni y gellir dyrannu costau (ac incwm)iddi’n benodol. (Peidiwch â chael eich drysu gan ddiffiniadaueraill llai perthnasol.)• Mae’r cyfrifon yn cael eu cadw’n ganolog, a hynny mae’n debygdrwy ddefnyddio un cyfrif banc. Ond, mae holl gostau craiddy mudiad - cynnal yr adeiladu, darparu gwasanaethau rheolia gweinyddu cyffredinol, gwasanaethau proffesiynol, ad-dalubenthyciadau ac ati - yn cael eu dyrannu i’r gwahanol adrannauneu’r gwahanol ganolfannau costau, a dibynnu ar i ba raddaumaen nhw’n cael eu defnyddio.• Pan fydd yr incwm a gynhyrchir drwy’r gweithgarwch yn caelei ychwanegu at gyfrif yr adran, mae’n amlwg ar unwaith pafasnachu sy’n broffidiol a pha fasnachu nad yw’n talu. Drwy fyndati fel hyn, mae pob gweithgarwch masnachu unigol yn gwybodyn weddol gywir faint mae’n ei gostio i’r mudiad ei gynnal.Y manteision: Gall codau cyfrif cyfrifiadurol ddyrannu’r costau hynyn awtomatig ar draws yr adrannau i gyd wrth gofnodi unrhywdaliad, a gellir cynhyrchu adroddiadau yn y fan a’r lle i ddangoseu cynnydd. Mae gwahanu gwybodaeth fel hyn yn amhrisiadwyoherwydd ei fod yn golygu bod modd tynnu gwybodaeth o’rsystem yn rhwydd i helpu i wneud pethau fel hyn:• cynhyrchu adroddiadau ariannol misol yn gyflym i ddangossafon perfformiad pob gweithgarwch• cyfrifo ac addasu agweddau megis lefelau staffio a thaliadau amwahanol fathau o gynnyrch a gwasanaethau163

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• gwybod faint o hyrwyddo a buddsoddi y mae ei angen ar bobgweithgarwch a faint y gellir ei fforddio.Dyrannu costau:• Os bydd pob gweithgarwch masnachu’n defnyddio’i adeilad eihun, fe all fod yn gymharol syml nodi rhai costau’n union drwyddarparu biliau ar wahân ar gyfer rhent, gwres a phŵer a hydyn oed ffonau efallai. Ond fe all fod yn fwy cymhleth os mai dimond ystafelloedd ar wahân sydd gennych neu os bydd pobl ynrhannu ystafelloedd. Wedyn, bydd angen i chi amcangyfrif.• O ran dyrannu costau craidd megis rheolaeth a gweinyddiaethgyffredinol - hy, penderfynu faint y bydd pob gweithgarwchmasnachu sydd brin yn hyfyw yn ei gyfrannu at gynnal ymudiad - go brin y bydd unrhyw ffigurau ‘cywir’, y cyfan y gellirei wneud yw amcangyfrif gystal ag y gallwch chi.• Efallai’n wir y cewch chi’ch temtio i fod yn hael wrth ddyrannucostau i fentrau newydd neu rai sy’n straffaglu tra bo eraillyn gallu fforddio cyfrannu mwy. Ond ymarfer mewnol ywhwn, felly does dim drwg os bydd rhywfaint o’r masnachu’ndangos colled, yn enwedig pan fydd hyn yn help i’ch atal rhaggwastraffu adnoddau ar fusnes nad yw’n debyg o lwyddo.• Fel rheol, dydy hi ddim yn hollbwysig sut yn union y byddwchchi’n rhannu’r costau craidd cyn belled â’ch bod yn amcangyfrifcanrannau sy’n deg. Fe allwch chi addasu’r rhain unrhyw brydos ydych chi’n meddwl eich bod wedi gwneud camgymeriadneu os bydd yr amgylchiadau’n newid.• Gwnewch yn siŵr bod cofnod ysgrifenedig ar gael i ddangossut a pham rydych chi wedi dyrannu’ch costau er mwyn i boblsy’n archwilio neu’n ysgwyddo’ch system cyfrifon allu ei rhannua’i deall.Codi trawsdaliadau:• Mae hyn hefyd yn gadael ichi gofnodi taliadau y bydd uncanolfan gostau’n eu codi ar ganolfan gostau arall - er enghraifftos bydd gan eich caffi gontract i ddarparu prydau i’r feithrinfa.• Os cyfyngwch chi’ch hun i un cyfrif banc, a dyna syddorau, fydd yr arian ei hun ddim yn symud, er y gall fod ynddefnyddiol paratoi anfonebau er mwyn cael llwybr papur iolrhain trafodion mewnol.• Cofiwch eithrio gwerth trafodion mewnol o gyfanswm trosianty busnes, neu bydd eich ffigurau incwm a gwariant yn cael eugorddatgan.164

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthY craidd fel canolfan gostau: Bydd llawer o gyrff yn gweldbod angen iddyn nhw drin eu craidd rheoli yn adran ar wahânat ddibenion cyfrifo (er ei fod yn cynhyrchu incwm) a dangostrawsdaliadau i’r adrannau masnachu. Mae hyn yn anochel osbydd yr un mudiad yn cynnwys gweithgarwch cymdeithasol sy’nmasnachu a gweithgarwch nad yw’n masnachu. Ond dydy hiddim yn beth doeth cymhlethu gormod ar bethau.Enghraifft: Efallai nad yw’n amlwg pa mor bwerus yw defnyddiocanolfannau costau i reoli’ch busnes. Yn Atodiad 4, rhoddir rhagor oganllawiau ac enghraifft benodol ar gyfer costio contract newydd.Defnyddio meddalwedd cyfrifon:• Mae’n bosibl cofnodi trafodion gwahanol adrannau neuganolfannau costau mewn llyfrau arian parod â llaw neuddefnyddio taenlenni syml. Ond po fwyaf o weithgareddausydd, mwyaf cymhleth fydd hi ichi baratoi adroddiadau.Mae rhaglenni cyfrifiadurol sy’n delio’n benodol â chyfrifonar eu gorau pan fydd gennych chi o leiaf dair neu bedair oganolfannau costau.• Mae rhai rhaglenni’n haws eu defnyddio na rhai eraill. Maemeddalwedd drutach a mwy cymhleth yn rhoi mwy ohyblygrwydd ar gyfer datblygu tymor hir. Felly, fe ddylechgeisio cyngor am yr hyn sy’n diwallu’ch gofynion orau.• Pan fyddwch chi’n dechrau defnyddio rhaglen gyfrifon argyfrifiadur, cofiwch ddefnyddio system cofnodi â llaw ochr ynochr â hynny am gyfnod, rhag ofn bod problemau’n codi o ransut mae’r system wedi’i gosod.165

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth6.3 Llif arian a rheoli credydOs byddwch chi’n cadw siop neu gaffi, byddwch chi’n disgwyl i gwsmeriaid dalu ichi yn syth ar ôl ichi weini bwyd iddynnhw. Ond mewn sawl math o fusnes, fyddwch chi ddim yn gallu codi tâl ar eich cwsmeriaid tan wedyn. Hyd yn oed panfyddwch chi’n gofyn iddyn nhw dalu drwy anfon anfoneb, mae’n beth cyffredin i’r cwsmer oedi cyn talu. Mae angen ichifod yn barod ar gyfer y cymhlethdodau a’r anawsterau sy’n codi yn sgil hyn - un o agweddau anochel byd busnes.Pwysigrwydd rheoli credyd: Does dim ots ai darparugwasanaethau dan gontract i gyrff cyhoeddus a phreifat ydychchi, gwerthu nwyddau i fanwerthwyr, ynteu rentu ystafell ar gyfercyfarfod, go brin y cewch chi’ch talu yn y fan a’r lle. Felly, maeangen system rheoli credyd arnoch chi i gadw trefn ar yr arian sy’nddyledus. Mae goblygiadau pwysig i hyn ond fydd pawb ddim ynsylweddoli hynny:• Gan eich bod chi’n gorfod ysgwyddo cost darparu’r gwasanaethdipyn cyn ichi gael eich talu amdano, fe allai hynny effeithio’nddifrifol ar eich llif arian, hy, rhaid ichi dalu cyflogau a chostaucynhyrchu a gwasanaethau ymlaen llaw.• Ar ôl iddyn nhw gael yr hyn roedden nhw am ei gael gennychchi, ychydig o gymhelliant fydd gan hyd yn oed eich cwsmeriaidmwyaf gonest a chefnogol i’ch talu’n gyflym, yn enwedig os yweu llif arian nhw’u hunain yn achosi problemau.• Bydd mudiadau mawr, gan gynnwys ambell fudiad cyhoeddus,yn disgwyl cael cyfnodau hir o gredyd, fel mater o drefn. Felly,dydy hi ddim yn eithriad gorfod disgwyl deufis i gael eich talu.• Mae cynnig credyd i gwsmeriaid yn ychwanegu elfen newyddar unwaith i’ch system cadw llyfrau - sef bod angen cofnodi achadw golwg ar y bobl y mae arnyn nhw arian ichi.• Mae’n debygol iawn y bydd angen systemau neu o leiaf drefnarnoch chi i atgoffa pobl i dalu eu biliau, i fynd ar ôl talwyr hwyrac i ddelio â’r rheini sy’n gwrthod talu.Ai dyma’r math o fusnes rydych chi am ei gael? Fe all pwysaurheoli credyd wneud y gwahaniaeth rhwng busnes hyfyw abusnes sy’n prysur droi’n rhy anodd neu’n rhy gymhleth i’w reolimewn ffordd gost effeithiol. Dyma rai o’r ffactorau y mae angenichi gynllunio ar eu cyfer:166

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Y rhagolwg llif arian: Dylech chi adlewyrchu unrhyw oedi wrthdalu mewn rhagolwg llif arian yn eich cynllun busnes - mae hynyr un fath â chyllideb ar gyfer eich prosiect, ond mae’n cael eigostio fis wrth fis i gynnwys yr union adeg y mae angen ichidalu am staff, stoc a deunyddiau, a’r union adegau y byddwchchi’n derbyn taliadau.• Credyd banc: Gallai oedi wrth dalu olygu bod angen ichi gaelcredyd gan eich banc; bydd angen trefnu hyn ymlaen llaw, adydy hyn ddim o reidrwydd yn rhywbeth y gellir ei warantu ifusnesau newydd. Allwch chi ddim cael benthyg arian am ddim.Bydd llog y banc yn ychwanegu at eich costau gweithredu.• Cyfalaf gweithio: Hyd yn oed os bydd eich mudiad ynddigon ffodus o gael cronfeydd wrth gefn neu arian grant i’wddefnyddio’n ‘gyfalaf gweithio’, fydd yr arian sydd wedi’i glymumewn biliau cwsmeriaid sydd heb eu talu ddim ar gael ichi eifuddsoddi yn y busnes, i brynu offer newydd er enghraifft.• Peryglon busnes sy’n tyfu: Gall fod yn sioc sylweddoli bodbusnes sy’n cynnig credyd i gwsmeriaid yn wynebu problemauarbennig os digwydd iddo dyfu’n gyflym iawn. Po fwyaf owaith wnewch chi, mwya’n y byd y bydd yn rhaid ichi ei daluallan ar unwaith, a mwya’n y byd y gall fod angen i chi gaelbenthyg er mwyn ariannu hyn yn y tymor byr. Dydy hi ddim ynanghyffredin o gwbl i fusnesau traddodiadol dyfu’n rhy gyflyma’u tagu eu hunain â dyled oherwydd na allan nhw faddau i’rcyfle i ehangu. Does ond angen i un cwsmer mawr fethu â’chtalu ac fe allai’ch menter fynd yn fethdalwr.• Cymhellion i dalu: Efallai y bydd angen ichi gynnig cymhellioni’ch cwsmeriaid dalu’n fwy prydlon.− Y ffordd fwyaf deniadol efallai fydd ychwanegu cosb oychydig o ganrannau am dalu’n hwyr. Ond fe all hynelyniaethu cwsmeriaid, ac mewn byd cystadleuol, fe allunrhyw beth sy’n cynyddu eu costau’n annisgwyl eu troi nhwymaith.− Neu, fe allech chi gynnig gostyngiad iddyn nhw am dalu’ngynnar, er y bydd hyn yn golygu addasu’ch trefniadau prisioneu dderbyn y byddwch chi’n ennill llai nag yr oeddech wedi’iobeithio.System rheoli credyd: Gall y system rheoli credyd symlaf hyd ynoed fod yn eithaf cymhleth. Mae’n debygol o gynnwys:• Trefniadau ar gyfer anfonebu cwsmeriaid wrth iddyn nhw gael ygwasanaeth neu’r nwyddau (neu’n fuan wedyn).• Cofnod o’r anfonebau a anfonwyd (mewn system a weinyddir âllaw, y ffeil anfonebau heb eu talu fydd honno).167

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• System i ddangos pa anfonebau sydd wedi’u talu (ffeilanfonebau wedi’u talu).• System ar gyfer anfon datganiadau’n rheolaidd (bob mis) neuail-anfonebu pob cwsmer sydd heb dalu (mae amseru’r drefnhon yn dibynnu ar y math o fusnes - fe all fod ar ddiwedd y miscyfredol neu yn ystod neu ar ddiwedd yr ail fis); bydd datganiadyn rhestru’r holl anfonebau sydd heb eu talu gan gwsmera’r cyfanswm sy’n ddyledus, ac mae hyn yn aml yn hanfodoloherwydd bydd llawer o fusnesau masnachol yn dal taliadauanfonebu yn ôl nes iddyn nhw gael datganiad.• System ar gyfer cynhyrchu cyfanswm y dyledion sydd heb eutalu ar unrhyw adeg er mwyn gallu cynnwys hwn yn y fantolenfisol a’i gyflwyno i’r cyfarwyddwyr.• Monitro anfonebau sydd heb eu talu i ganfod taliadau difrifolo hwyr (8 wythnos neu fwy efallai) a galwadau ffôn i ofyn igwrtais iddyn nhw dalu.• Galw eto i atgoffa’r talwyr hwyr gwaethaf nad ydych chi wedianghofio amdanyn nhw.• Trefniadau posibl gydag asiantaeth casglu dyledion i geisiocasglu gan bobl sy’n gwrthod talu ichi, neu’ch system chi’chhun ar gyfer mynd â thalwyr gwael i’r llys hawliadau bach.Mynd ar drywydd talwyr hwyr: Gall un neu ddau fil mawr syddheb eu talu wneud y gwahaniaeth rhwng llwyddo a methu mewnbusnes bach. Ond does neb yn ei chael hi’n hawdd mynd ardrywydd talwyr hwyr. Dyma ambell beth i’w gofio.• Er y bydd y rhan fwyaf o’ch cwsmeriaid credyd yn anrhydeddusac yn talu’n ddi-oed, mae’n eithaf tebygol y bydd rhai,oherwydd anawsterau ariannol neu anonestrwydd hyd yn oed,yn gwneud eu gorau i osgoi talu; allwch chi ddim fforddio bodyn hael wrthyn nhw.• Bydd unrhyw oedi o ran anfon anfonebau neu ddatganiadauneu o ran ffonio pobl er mwyn mynd ar drywydd henddyledion yn cael ei weld yn wendid; ac mi fyddan nhw’n talui’w cyflenwyr taerach yn gyntaf.• Bydd angen ichi gael polisïau clir er mwyn i’r staff wybod pagamau sydd i’w cymryd wrth fynd ar drywydd dyledion drwg.• Byddwch yn eithriadol o ofalus a chadw cofnod o’ch hollgysylltiadau ysgrifenedig a dros y ffôn gyda thalwyr hwyr. Efallaiy bydd angen y wybodaeth arnoch chi os bydd y rhain yn troi’ndalwyr gwael.168

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Mae gwahaniaeth rhwng bod yn daer a bod yn ymosodol.Dylai galwadau ffôn i dalwyr hwyr fod yn alwadau rheolaidd,proffesiynol, cwrtais; gallwch fod yn gadarn ond ddylech chifyth fod yn bersonol neu’n ddadleuol.• Os oes unrhyw gwestiwn ynglŷn ag a yw taliadau’n wir ynddyledus, fe ddylech eu harchwilio’n llawn gan ymddiheuro osydych chi wedi gwneud camgymeriadau.• Peidiwch â bygwth ‘camau pellach’ yn ddifeddwl oherwyddychydig o opsiynau sydd gennych chi.• Un cam defnyddiol yw dweud wrth dalwyr hwyr iawn yw eibod yn ddrwg gennych ond y bydd yn rhaid ichi ddilyn polisi’rcwmni a rhoi eu dyled ‘yn nwylo’ch cyfreithwyr’; ychydig iawnmae hyn yn ei olygu ond fe all fod yn rhybudd terfynol cyn ichigymryd camau cyfreithiol go iawn neu dderbyn ei bod yn rhaidichi ysgwyddo’r golled.• Efallai na fyddai’r syniad o ddefnyddio asiantaethau casgludyled at eich dant, ond fe allan nhw fod o help weithiau osoes gennych chi nifer o daliadau’n ddyledus. Holwch pa fatho gwmni yw’r asiantaeth y byddwch yn ei chyflogi a sut maennhw’n mynd ati - dydych chi ddim am gael eich cysylltu âdulliau ymosodol.• Prin bod llawer o bwynt ichi ddefnyddio asiantaeth casglu dyled(a thalu comisiwn sylweddol ar unrhyw arian gaiff ei adennill)nes ichi gyrraedd pen draw eich systemau mewnol.• Gall weithiau fod yn werth ichi archwilio’r trefniadau ar gyfermynd ar drywydd dyledion drwg drwy system y Llys Sirol - aelwir yn gyffredin yn ‘llys hawliadau bychain. Ond cofiwch:− er nad yw’r Llys yn fiwrocrataidd iawn, ac er nad oes angenichi gael eich cynrychioli gan dwrnai, mae weithiau’n ddoethcael cyngor cyfreithiol− bydd yn rhaid ichi dalu ffi− fe all y broses fod yn draul ar amser, felly efallai na fydd ynwerth ichi fynd ar drywydd symiau bychain iawn− hyd yn oed os bydd y dyfarniad o’ch plaid, nid yw’n gwarantuy cewch chi’ch talu’r hyn sy’n ddyledus ichi gan ddyledwyrcyfrwys− mae rhagor o wybodaeth a ffurflenni ar gael gan WasanaethLlysoedd EM yn www.hmcourts-service.gov.uk• Gwnewch yn siŵr bod y staff gwerthu’n gwybod pwy ydy’rbobl hyn sy’n gwrthod talu eu biliau - fyddwch chi ddim amgynnig credyd iddyn nhw eto.169

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth6.4 Adroddiadau ariannolFe all busnes sy’n cael ei gynnal yn wael lithro o fod ‘yn cadw deupen llinyn ynghyd’ i ansolfedd mewn cyn lleied â thrimis. Oni fyddwch chi’n paratoi adroddiadau ariannol misol, efallai na welwch chi hyn yn dod. Ac oni fyddwch chi’nparatoi adroddiadau ariannol misol, go brin bod gennych chi fusnes effeithiol.Yr hyn sydd ei angenSut mae mynd ati: Mae angen i fyrddau gael gwybodaeth ariannol:• sy’n ddefnyddiol (yn cynnwys y pethau y mae angen iddynnhw’u gwybod)• sy’n hawdd iddyn nhw’i darllen a’i deall yn gyflym• y gallan nhw ddysgu i’w deall• y gallan nhw’i chwestiynuYr Adroddiad Ariannol misol hanfodol: I’r rhan fwyaf o fusnesaua chan amlaf, dim ond dau ddarn o bapur y mae eu hangen argyfarwyddwyr sef:• mantolen wedi’i symleiddio ar ddiwedd pob mis yn dangosbeth yw gwerth eich gweithgarwch− fanylion trafodion gwirioneddol y mis diwethaf a’r flwyddynhyd hynny, a− rhagolygon blaenorol ar gyfer yr un cyfnodau er mwyn gallucymharu’r ddauMae Tabl 6.1 a Thabl 6.2 yn dangos esiampl o’r patrwm ar gyferyr adroddiadau hyn. Gwaith busnesau unigol eu hunain ywpenderfynu pa fanylion yn union y dylai’r rhain eu cynnwys ar saileu profiad wrth fonitro.Y fantolen wedi’i symleiddio:• Pam? Mae’r fantolen yn hawdd iawn ei pharatoi (os cadwch chigofnodion ariannol da) ac mae’n cynnig llwyth o wybodaeth.Ar ei ffurf symlaf, gall unrhyw gyfarwyddwr ddysgu i’w deall yngyflym.• cyfrif incwm a gwariant wedi’i gyfuno ag adroddiad cyllidebsy’n dwyn ynghyd170

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Beth mae’n ei wneud? Mae’r fantolen yn cynnig ciplun o fainto arian a fyddai gennych ar unrhyw ddiwrnod penodol (felrheol diwrnod olaf y mis) pe gallech chi gyfuno’r holl ariano’ch holl gyfrifon banc a’ch blychau arian parod, petai eichcwsmeriaid yn talu ichi’r holl arian sy’n ddyledus, petaechchi’n gwerthu’ch holl stoc masnachu, ac wedyn petaech chi’ntalu’ch holl ddyledion i’ch cyflenwyr, unrhyw TAW a thaliadausy’n ddyledus i Gyllid y Wlad, ac unrhyw fenthyciadau gan ybanc. Mae’n giplun manwl sy’n dangos faint yw gwerth ochrmasnachu’r busnes.• Beth mae’n ei ddweud? Y swm fydd gennych yn y diweddyw eich asedau cyfredol net. Nid swm o arian go iawn yw hyn,felly peidiwch â chyffroi gormod. Ond fe all fod yn werthfawrer mwyn dangos sut mae’ch menter yn perfformio o fis i fis.Os yw’r ffigwr yn finws yn hytrach nag yn blws, fe ddylai fodrheswm da dros hynny - megis benthyciad i’w fuddsoddi yn ybusnes. Fel arall, fe allech fod mewn trafferthion difrifol.• Beth nad yw’n ei ddweud? Anwybyddwch yr eitemau na allwchchi eu troi’n arian parod yn rhwydd neu’n realistig - megis offerac adeiladau. Bydd y rhain yn ystumio’r darlun, ac fe allan nhwfod yn anodd eu hasesu. Fydd y fantolen hon ddim yn cyfatebi’r fantolen yn eich cyfrifon blynyddol, a dyma pam y dywedir eibod ‘wedi’i symleiddio’.Adroddiad cyfrif incwm a gwariant misol:• Beth yw hyn?: Mae’r cyfrif incwm a gwariant ar ei symlaf yndweud wrthych pa arian sydd wedi dod i mewn a pha ariansydd wedi mynd allan (wedi’u heitemeiddio o dan benawdausafonol, gan gynnwys ffigurau gwerthiannau ar wahân os oesgennych fwy nag un gweithgarwch masnachu) yn ystod y missydd wedi mynd heibio.• Beth mae’n ei ddweud?: Bydd hwn yn help i ddangos a yw’rgweddill yn y banc wedi cynyddu neu wedi gostwng, ond fawrmwy na hynny.• Beth mae’n ei wneud?: Mae’r ddau gyfrif yn gyfle ichi graffuar sut mae’r busnes yn gwario’i arian ac i drafod sut mae’nennill arian. Mae hynny’n gwbl ddilys. Yn anffodus, mae tueddofnadwy i’r cyfrif gwariant sbarduno dadleuon sy’n tynnu sylwoddi ar wir hanfodion perfformiad y busnes. Mae’n beth dai reolwyr roi terfyn ar y trafodaethau hyn cyn gynted ag y bomodd os nad ydyn nhw’n berthnasol.• Beth nad yw’n ei wneud? Y cyfrif incwm a gwariant yw uno elfennau disgwyliedig yr adroddiad ariannol, a bydd llawero adroddiadau’n mynnu ei gynnwys. Ond, a dibynnu ar ymath o weithgarwch, fe all gwybodaeth o fath arall, megiscymariaethau â’r gyllideb, fod yn fwy defnyddiol.171

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthDeall y fantolenDechreuwch yma: Y fantolen yw’r darn pwysicaf un o wybodaethariannol y bydd y rhan fwyaf o gyfarwyddwyr yn dod ar ei draws.Os nad ydych chi’n gyfarwydd â mantolenni, mae angen ichiddysgu am eu cynnwys a sut mae eu dehongli. I chi mae’r adranhon. Dylech chi gyfeirio hefyd at y fantolen enghreifftiol ar gyferMentrau Rhywle Cyf yn Nhabl 6.2. Dyma’r hyn y mae’r fantolen ynei gynnig ichi:• golwg gyffredinol ar sefyllfa ariannol y mudiad• ffordd syml o gadw golwg ar newid• y posibilrwydd o ddilyn trywydd gwahanol weithgareddau arwahân• y sicrwydd bod trefn dda ar y rhan fwyaf o’r agweddau ar eichtrefniadau cadw cofnodion ariannol• atebion i gwestiynau na fyddai newydd-ddyfodiaid o bosibwedi meddwl eu gofynMonitro mwy nag un gweithgarwch masnachu: Os oes ganeich mudiad fwy nag un gweithgarwch masnachu, efallai y byddangen addasu adroddiadau eich mantolen i ddangos manylionpob un ar wahân, yn ogystal â’r darlun cyfansawdd ar gyfer ysefydliad drwyddo draw. Efallai y bydd y wybodaeth gyfun ynhaws ei chasglu at ei gilydd ac yn haws i gyfarwyddwyr ei deall.Ond fe ddylai swyddogion cyllid baratoi ffigurau ar wahân wedi’uheitemeiddio ar gyfer pob busnes, hyd yn oed os nad yw’r rhainbob tro’n cael eu dosbarthu i’r bwrdd cyfan.Gwybod eich bod mewn dwylo diogel: Y dystiolaeth orau ygallwch ei chael bod gennych reolaeth o safon dros eich sefyllfaariannol yw bod yr holl wybodaeth hon yn cael ei chyflwynoi’r cyfarwyddwyr ar bapur ar adeg benodol bob mis (ynghydâ system i’r trysorydd neu’r pwyllgor cyllid wirio cywirdeb ywybodaeth a gyflwynir o bryd i’w gilydd).• Mae cael adroddiad llawn fel hyn ynddo’i hun yn awgrymubod y cynorthwyydd cyfrifon, y trysorydd, y rheolwr, neu bwybynnag sy’n gwneud y gwaith, wedi cofnodi’n briodol holldrafodion ariannol y mis, wedi bancio’r sieciau a’r arian parod,wedi talu’r biliau, ac wedi paratoi’r wybodaeth berthnasol.• A dibynnu ar anghenion eich mudiad, efallai y bydd y fantolenhefyd yn cynnwys canlyniadau gwiriadau a gweithdrefnauallweddol eraill, gan gynnwys:172

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− sicrhau nad oes dim dyledion cudd neu symiau wedi’ugwario’n ddirybudd nad ydyn nhw wedi cyrraedd y cyfrifbanc eto− dangos pwy sydd mewn dyled i’r busnes, faint yw’r dyledionhynny ac ers pryd− sicrhau bod taliadau talu-wrth-ennill yn gyfoes− cadw cofnod TAW parhaus− cysoni’r arian mân− archwilio’r stoc bob mis− cysoni’r arian sydd yn y banc a sylwi ar unrhyw wallaucyfrifydduMae adroddiad misol syml yn cynnig llawer iawn o dawelwchmeddwl i rywun.Cymariaethau misol: Mae’r fantolen hefyd yn ffordd ragorol ogael ciplun o’ch sefyllfa ar ddiwedd pob mis. Fe all fod yn fwydefnyddiol hyd yn oed i ddangos sut mae pethau’n newid drosgyfnod wrth ichi gymharu ffigurau’r fantolen dros nifer o fisoedd.Hyd yn oed os na fydd cyfarwyddwyr fel rheol yn archwilio mwy namis ar y tro, rhaid i swyddogion sy’n paratoi adroddiadau ar gyfer ybwrdd ddysgu i weld tueddiadau cadarnhaol ac arwyddion perygl,a bod yn barod i adrodd yn eu cylch.Cadw golwg ar eich asedau: Dyma’r pethau y dylech fod ynymwybodol ohonyn nhw yn adran ‘asedau’ y fantolen.• Golwg gytbwys ar y gweddill yn y banc: Peidiwch â chael eichcyffroi os bydd gweddill mawr yn y cyfrif cyfredol na chael eichdigalonni os bydd y gweddill hwnnw’n fychan. Dydy’r ariansydd yn y banc ddim o reidrwydd yn dangos pa mor iach yw’rbusnes ac mae cyfarwyddwyr a pherchnogion busnesau bachym mhobman yn camddeall hyn yn llwyr. (Os digwydd i chidalu swm Talu wrth Ennill y mis diwethaf yfory neu os talwchchi siec fawr i’r banc am waith a wnaethoch chi ddau fis yn ôl, feallai’r gweddill yn y banc godi neu ostwng filoedd o bunnoedd.Ond fydd eich sefyllfa ariannol ddim wedi newid o gwbl.) Ondmae angen ichi sicrhau bod digon o arian parod ar gael os oesgennych daliadau pwysig i’w gwneud.• Balans y cyfrif adnau: Fe all hyn gynnwys arian wrth gefn aroddir o’r neilltu i dalu am ddiswyddiadau posibl neu gynilionar gyfer offer neu brosiectau yn y dyfodol, ac efallai y byddwchchi am i hwn gael ei ddangos fel ‘cronfeydd wrth gefn’ er mwynosgoi rhoi camargraff i staff a gwirfoddolwyr.• Arian mewn llaw: Dydych chi ddim am weld symiau mawr o dany pennawd ‘arian mewn llaw’. Fel rheol, taliadau arian rydych chiwedi’u derbyn ond heb eu bancio eto yw’r rhain - ac nid yw hynyn arfer da o ran diogelwch.173

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Arian mân: Er hwylustod, gellir hepgor hwn os yw’r swmrydych chi’n ei gadw’n swm bychan. Ond fe allai ei gynnwysannog staff i wirio balans yr arian mân bob mis.• Dyledwyr:− Dylai’r wybodaeth hon fod ar gael yn uniongyrchol drwy’chcofnodion rheoli credyd.− Os nad oes llawer o ddyledwyr, fe allai fod yn fuddiol eurhestru ar y fantolen.− Dylai cyfarwyddwyr fod yn effro i lefelau uchel neu lefelaucynyddol o gredyd i gwsmeriaid ac i ddyledion unigol sy’nparhau o’r naill fis i’r llall. Os oes gormod o’r rhain, mae’ndebyg bod angen gwella’ch system rheoli credyd.− Fe allwch chi gynnwys yn yr asedau unrhyw daliadau grantsydd heb gyrraedd eich mudiad, naill ai o dan bennawd‘dyledwyr’, neu o dan bennawd ar wahân os yw taliadau’rgrant yn aml yn hwyr.• Stoc a phwysigrwydd gwirio’r stoc:− Mae angen i fusnesau sy’n cynhyrchu nwyddau ac yneu gwerthu, megis gweithdai crefft, caffis a siopau, gaelgwybodaeth am lefelau eu masnachu, eu stoc neu eudeunyddiau crai am sawl rheswm. Fe all y gofyniad i gynnwyseu gwerth ar y fantolen atgoffa pobl i wirio’r stoc yn fisol oleiaf er bod y tasgau hynny’n amhoblogaidd.− Fe all stoc busnes fod yn elfen bwysig o’i asedau, er bod yffordd yr amcangyfrifir ei werth yn amrywio a dibynnu arnatur y busnes. Mae’n amlwg yn bwysig mynd ati mewnffordd gyson.− Mae cyfri’r stoc yn dangos beth sy’n gwerthu, beth yw’rgalw gan gwsmeriaid a beth sy’n wastraff a dylid adlewyrchuhynny wrth brynu ac wrth gostio’r hyn rydych chi’n ei werthu.− Fe all cyfri’r stoc ddatgelu a oes unrhyw ddwyn ac a oesangen camau diogelu. Mae pawb sy’n gwerthu creision amelysion yn sylweddoli bod tuedd iddyn nhw ddiflannu, ondychydig sy’n sylweddoli faint o elw’n union mae’r dwyn hwnyn ei lyncu. Dyma un o blith sawl ffactor sy’n gysylltiedig ârheoli a chadw trefn sy’n gyfrifol am y ffaith bod cyn lleied ogaffis cymunedol yn llwyddo.174

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthCadw golwg ar eich dyledion: Dyma’r pethau y dylech fod ynymwybodol ohonyn nhw yn adran ‘dyledion’ y fantolen.• Credydwyr:− Mae angen ichi gael gwybodaeth ddiweddar yn rheolaiddam eich dyledion i gyflenwyr er mwyn sicrhau bod gennychchi adnoddau i dalu’r biliau am ddeunyddiau crai, nwyddauswyddfa, y prif wasanaethau ac ati.− Os yw’r cyfanswm sydd arnoch chi i’ch credydwyr yn cynydduo fis i fis, efallai eich bod yn gwario gormod ar y fenter. Gallaihefyd olygu bod staff yn oedi cyn talu biliau er mwyn cadwarian yn y banc. Naill ffordd neu’r llall, fe all fod yn rhybudd.− Yn groes i hynny, os yw’r cyfanswm sydd arnoch chi i’chcredydwyr yn isel iawn, fe allai fod o fudd ichi ofyn a yw eichbusnes yn manteisio i’r eithaf ar gyfleusterau credyd gyda’chcyflenwyr. Does dim pwynt ichi dalu’n ddi-oed eich hun osyw hyn yn effeithio er gwaeth ar falans eich cyfrif cyfredolneu’n arafu’ch ad-daliadau ar fenthyciadau a gorddrafftiau.• Treth, YG a TAW: Fe all taliadau sy’n ddyledus i Gyllid a ThollauEM fod yn symiau sylweddol. Dylai ffigurau cywir ar y fantolenddangos bod cofnodion y gyflogres a TAW yn rhai diweddar acna chewch chi drafferth eu talu.• TAW: Fe all busnesau sydd wedi cofrestru i dalu TAW fod yndalwyr treth net neu’n adhawlwyr treth net. Naill ffordd neu’rllall, fe ddylai fod gennych chi system cadw cofnodion ariannolsy’n cadw cofnod parhaus ar wahân o’r trafodion mae TAW ynddyledus arnyn nhw a chyfanswm cronnus y dreth.• Taliadau ymlaen llaw: Weithiau, efallai y bydd rhywun yntalu ichi am waith cyn ichi ei wneud ac y byddwch chi hyd ynoed yn derbyn rhai grantiau’n gynnar. Os felly, bydd eich balansyn y banc yn artiffisial o uchel. Felly, ac mae hyn yn ddyrysbraidd, bydd angen ichi gofnodi’r taliadau cynnar hyn feldyledion (hy, er bod yr arian yn y banc, o safbwynt technegol,mae’r arian hwn yn ddyledus i rywun arall ar y pryd). Efallai ybyddwch chi’n meddwl nad yw hyn o bwys, ond os anghofiwchchi addasu pethau ar gyfer taliadau cynnar, bydd yn amhosibichi gymharu’ch mantolenni mewn ffordd ystyrlon dros ymisoedd wedyn.Deall eich ‘asedau cyfredol net’: Yn olaf, er bod y cyfanswm hwnyn ddiystyr ar ei ben ei hun, cyfanswm yr asedau cyfredol net yw’rffigur sydd ei angen arnoch chi i ddangos a yw eich menter yngwneud cynnydd neu beidio.175

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Drwy baratoi tabl a’i ddiweddaru’n rheolaidd sy’n dangosffigurau asedau cyfredol net ar gyfer pob mis yn y flwyddyndiwethaf (neu graff efallai i ddangos y canlyniadau’n gliriach i’rrhai y maen gas ganddyn nhw golofnau o ffigurau), fe welwchchi a yw eich sefyllfa ariannol yn gwella ynteu’n gwaethygudrwyddi draw.• Fe all amrywiadau dros fis neu ddau fod yn rhywbeth dros dro,ond mae unrhyw beth y tu hwnt i hynny’n debygol o awgrymutuedd. Dim ond os yw’n tyfu y gall busnes oroesi mewngwirionedd, felly rydych chi’n chwilio am gynnydd cyson ynffigur yr asedau cyfredol net. Os yw’r duedd yn symud yn gysoni’r cyfeiriad arall, mae’n bryd cymryd camau i gywiro pethau.Y gyllideb ac adroddiadau’r gyllidebPam mae angen cyllideb arnoch chi?:• Monitro cynnydd: Heb gyllideb, fydd gennych chi ddim pwyntiaucyfeirio i wybod ymhle rydych chi’n sefyll, na thargedau chwaith.Mae’n anodd gwybod a ydych chi’n llwyddo, ac os ydych chi’nllwyddo, mae’n bosib nad ydych chi’n cael y pleser o wybod hynny.• Cynllunio: Heb gyllideb, prin y gallwch chi gynllunio ar gyfer ydyfodol (pennu codiadau cyflog i’ch staff, prynu offer newydd,datblygu mentrau newydd ac ati), neu mi fyddwch yn gwneudhynny yn y tywyllwch.• Awdurdod i reoli: Mae angen cyllidebau ar reolwyr er mwyniddyn nhw gael awdurdod. Pan fydd cyfarwyddwyr wedicymeradwyo’r rhagolygon, dylai’r prif swyddog gweithredol fodyn rhydd i roi’r penderfyniadau gwario a restrir ynddyn nhwar waith (a thybio bod y cynnydd a welir go iawn fwy neu lai’ngyson â’r gyllideb).Beth roedden ni’n ei wybod wrth ysgrifennu’r Cynllun Busnes?• Os mai’r unig gyllideb sydd gennych yw’r ffuglen sydd yn eichCynllun Busnes a hwnnw’n gynllun a ddefnyddiwyd gennych igreu argraff ar arianwyr, mae bron yn sicr y bydd angen ichi eidiweddaru cyn gynted ag y bo modd.• Efallai eich bod yn meddwl mai twyllo yw ailysgrifennu’chrhagamcanion ariannol pan fyddan nhw’n anghywir. Ond nidbwriad rhagamcanion cyllidebol yw profi’ch gallu i ragweld ydyfodol, hyd yn oed os mai dyna sut mae’n ymddangos wrthichi eu hysgrifennu.• Bydd unrhyw fodel o gyllideb sy’n cyflwyno darlun oddatblygiad eich busnes yn ddefnyddiol i ryw raddau. Wedyn,wrth ichi gynhyrchu mwy o fersiynau, bydd pob un yn elwayn sgil eich profiad ymarferol, ac yn tyfu’n raddol agosach at yffordd y mae’ch busnes yn gweithio mewn gwirionedd - gan roimwy a mwy o reolaeth ichi drosto.176

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthMireinio’r rhagolygon:• Wrth ichi gymharu’ch incwm a’ch gwariant go iawn, bennawdwrth bennawd, â rhagamcanion eich cyllideb, byddwch chi’ndechrau gweld beth sy’n gweithio a beth sydd ddim. Mae hynyn hollbwysig er mwyn monitro incwm gwerthiannau.• Fe all fod yn eithriadol o ddefnyddiol i chi fireinio ambell beth,drwy wahanu’r incwm yn wahanol fathau o werthiannauac adrodd ar bob un ar wahân. Os byddwch chi’n darparugwasanaeth arlwyo, er enghraifft, bydd angen ichi gaelcyfansymiau wedi’u heitemeiddio ar wahân ar gyfer yr arianmae’r caffi’n ei dderbyn yn ystod y dydd, ar gyfer y brechdanaua werthir ar eich rownd, ac ar gyfer arlwyo mewn digwyddiadauac achlysuron arbennig. Bydd hyn yn dweud wrthych chi pamor broffidiol yw pob gweithgarwch ac fe all roi adborth ichiam eich strategaethau marchnata.• Fe allwch chi hefyd fireinio’ch rhagolygon gwariant yngngoleuni’ch profiad a’u gwneud nhw’n fwy manwl. Ondpeidiwch ag anghofio’r anfanteision: mwyaf o wybodaethy byddwch chi’n ei darparu, mwya’r risg y bydd sylw’rcyfarwyddwyr yn cael ei dynnu at fanylion llai perthnasol acholli golwg ar ddatblygu’r busnes yn gyffredinol.Adroddiadau ar y gyllideb: Mae adroddiad ar y gyllideb yncymharu’r incwm a’r gwariant go iawn â’r rhagolygon, ac fe all hynfod yn ffordd dda o fesur cynnydd. Bydd llawer o gyrff yn y trydyddsector nad ydyn nhw’n masnachu’n defnyddio’r rhain hefyd.• Pa bryd y dylech chi eu defnyddio?: Mae monitro’r gyllideb ynddefnyddiol dan yr amgylchiadau hyn:− wrth ddechrau masnachu pan fydd angen i’r rheolwr a’rcyfarwyddwyr wybod pa mor agos yw’r berthynas rhwngeu rhagolygon yn eu cynllun busnes a’r sefyllfa go iawn wrthfasnachu er mwyn iddyn nhw allu addasu eu cynlluniau’nddiymdroi.− pa bryd bynnag y gellir gwneud gwaith rhagamcanu ariannolyn gymharol ddibynadwy - ee, pan fydd contractau tymor hirgennych chi neu pan fydd eich amgylchiadau masnachu’nsefydlog.− pan fydd y sefyllfa ariannol yn arbennig o dynn: ar yr adegauhyn, mae fel rheol yn hanfodol cael adroddiadau rheolaiddar sail rhagamcanion cyllidebol, ac fe ddylai rheolwyr eumonitro’n wythnosol neu hyd yn oed yn ddyddiol ar adegargyfwng (nid arfer da dewisol yw hyn: bydd unrhyw un syddwedi wynebu argyfwng ariannol yn ei fusnes yn cadarnhaubod monitro ar y lefel hon yn hollol angenrheidiol).177

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Faint o wybodaeth?− y cyfnod cyfredol: Mae rhagolwg ar gyfer y mis neu’rchwarter cyfredol fel rheol yn cynnig tipyn o wybodaeth wrthei roi ochr yn ochr â’r incwm a’r gwariant go iawn ar gyfer yrun cyfnod.− y flwyddyn hyd yn hyn: Mae cyfansymiau hyd yn hyn ynystod y flwyddyn ariannol - gwirioneddol a rhagolygon - ynrhoi darlun mwy cytbwys na chyfansymiau misol ar eu pen euhunain, ac mae hi’n wir yn werth eu paratoi a’u dosbarthu (erei bod yn anodd awtomeiddio’r diweddaru misol yn llwyr arsystemau sy’n seiliedig ar daenlenni).− adroddiadau cyllidebol fis wrth fis: Mae’n bosib cyfuno’rholl adroddiadau misol hyd yn hyn yn y flwyddyn gyfredol, achynnwys rhagolygon ar gyfer y flwyddyn gyfan ar un ddalen- ac fe allai hyn fod yn ddefnyddiol ar gyfer trafodaethaumanwl is-bwyllgor cyllid. Ond anaml y bydd cael cymainto wybodaeth o’i flaen yn ddefnyddiol i gyfarfod llawn o’rbwrdd. (Un ffordd o dynnu sylw at y cyfnod cyfredol ynunig yw defnyddio amlygydd lliw neu gysgod. Ond maeperygl o hyd y byddwch chi’n gorlwytho cyfarwyddwyr âgwybodaeth.)− ‘yr un cyfnod y llynedd’: Gall busnesau tymhorol yn enwedigfod ar eu hennill o gael adroddiadau sy’n cynnwys llai owybodaeth gyllidebol, ond sy’n cynnwys colofn neu golofnauar gyfer manylion incwm a gwariant y gellir eu cymharu â’run cyfnod y llynedd a/neu â sawl blwyddyn cyn hynny. Gallhyn ddangos twf neu ddirywiad gwahanol weithgareddaumasnachu a chanolbwyntio’r sylw ar hysbysebu a hyrwyddo.• Beth maen nhw’n ei ddweud?: Efallai na fydd y gymhariaethgyllidebol yn dweud llawer wrthych chi os nad yw dyddiadau’rtaliadau a’r derbyniadau’n rheolaidd, ac fel rheol, bydd angengofal wrth ei dehongli. Os bydd ffigur y trosiant misol yngostwng yn sydyn, sut mae gwybod ai taliad sydd wedi’i warantusydd wythnos neu ddwy’n hwyr, ynteu ai’r gwerthiannau syddwedi crebachu?Monitro ariannol i ddechreuwyr rhoncOs ydych chi’n dechrau o’r dechrau: Bydd llawer o bobl ynymwneud â rheoli gweithgarwch mentrau cymdeithasol acfelly, mae’n anochel y bydd rhai ohonyn nhw’n gweithredu felcyfarwyddwyr cwmnïau sy’n masnachu heb fod ganddyn nhwfawr o wybodaeth am sut mae byd busnes yn gweithio nacychwaith fawr o ymdeimlad â hynny. Dyma ambell gyngor iddechreuwyr.178

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthPeidiwch â theimlo cywilydd: Does dim ots os ydych chi’n caeleich dychryn gan gyfrifon neu os nad oes gennych chi syniad ambeth y dylech chi fod yn chwilio, peidiwch â bod yn swil rhagdweud wrth eich cyd-gyfarwyddwyr neu’ch cydweithwyr. Osbyddwch chi’n esgus deall adroddiadau ariannol a chithau hebfod yn eu deall o gwbl, fe allech chi greu problemau i’r mudiad.Peidiwch â sôn am bapur toiled: Bydd pobl yn siarad yn reddfolam y pethau maen nhw’n eu deall. Dyna pam, pan fydd rhaicyfarwyddwyr wrth weld adroddiad manwl ar gyfer mudiadaumasnachu cymhleth, yn trafod cost papur toiled - neu unrhywbeth arall sy’n gwneud iddyn nhw deimlo’n gyfforddus. Unrhywbeth i osgoi nodweddion llai cyfarwydd cyllid busnes. Mae’nddigon dealladwy efallai bod pobl yn dadlau ynglŷn â manionpan ddylen nhw fod yn monitro’r adroddiad ar y gyllideb. Ond ynaml iawn, dydy hynny o ddim help o gwbl i’ch busnes. Dylech chiosgoi gwneud hyn, a llusgo’r drafodaeth yn ôl i’r llwybr iawn cyngynted ag y bo modd pan welwch chi bobl eraill yn ei wneud.Rhifau ac iaith syml: Mae modd lliniaru’n sylweddol y problemausydd ynghlwm wrth gael pobl i ymwneud ag adroddiadauariannol drwy roi adroddiadau ysgrifenedig byr i gyfarwyddwrmewn iaith syml i’w helpu i ddehongli’r ffigurau. Yna, bydd pawbyn gwybod beth yw’r materion dan sylw.Peidiwch ag ofni edrych yn dwp: Mae gan gyfarwyddwyr yrhawl, neu ddyletswydd hyd yn oed, i ofyn cwestiynau twp am ycyfrifon os bydd hynny’n help iddyn nhw ddeall y busnes. Byddpobl yn aml yn ofni gofyn y pethau amlwg, ond fe all ymholiadausyml fod yn heriol, ac efallai y bydd yr atebion yn goleuo pawb.Gofynnwch gwestiynau anodd: Monitro yw hyn wedi’r cyfan.Felly, mae unrhyw gwestiwn a allai’ch helpu chi a’ch cydweithwyri ddod yn nes at ddeall perfformiad y fenter yn gwestiwn dilys.Os nad yw’r wybodaeth ar gael yn rhwydd neu os nad yw’rcyfarwyddwyr yn fodlon ar yr ateb, mae dewisiadau eraill -adroddiad i’r cyfarfod nesaf, sgwrs â’r rheolwr neu’r trysoryddwedyn, neu gael golwg breifat ar gofnodion y cyfrifon eu hunain.Dyma holl bwynt cael cyfarwyddwyr.Ymddiried yn y rheolwr:• Cydweithio: Mae angen i’r rheolwr/y prif weithredwr(a dibynnu ar ba deitl y byddwch yn ei ddefnyddio) a’rcyfarwyddwyr gydweithio wrth fonitro a dehongli’r cyfrifon.Mae cydweithredu a meithrin ymddiriedaeth er lles y ddau.Bydd y rhan fwyaf o reolwyr yn croesawu cyfarwyddwyrsy’n dangos diddordeb o ddifrif yn eu cyfrifon oherwyddbod hynny’n golygu eu bod yn gallu rhannu eu pryderon a’ullwyddiannau.179

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Byddwch yn ofalus o’r hyn rydych chi’n ei ddweud: Wrthgwrs, mae’n iawn i gyfarwyddwyr fod yn ochelgar os ydynnhw’n gweld bod rhywun yn gyndyn o ddatgelu gwybodaeth.Ond mae’n hollbwysig iddyn nhw fod yn eithriadol o sicreu bod nhw ar dir cadarn cyn cwestiynu cymhwysedd neuddilysrwydd y prif weithredwr - oherwydd fe all hynny wneuddifrod i’r berthynas - difrod na fydd oes modd ei drwsio.Peidiwch â gwneud dim byd ar frys: Bydd llawer o’rpenderfyniadau ynglŷn â gwella’r ffordd y rhedir y busnes yndeillio o drafodaethau ynglŷn â’r adroddiadau ariannol. Dynaran o werth y broses. Ond mae’n debyg bod y rheolwr yn fwycyfarwydd o lawer â’r sefyllfa ariannol nag y mae’r bwrdd. Felly,dylai cyfarwyddwyr fod yn eithriadol o ofalus ac yn sicr eu bod ardir cadarn os byddan nhw’n gwneud unrhyw benderfyniadau:• sydyn, heb eu cynllunio neu benderfyniadau sydd heb euhystyried yn drwyadl• y mae’r rheolwr yn anghytuno â nhw, ond yn gorfod eu rhoi arwaith• yn tanseilio awdurdod neu allu’r rheolwr i weithredu’nannibynnol er lles y busnesGwahaniaethu rhwng ‘gwerthiannau’ ac ‘incwm’:• Fel y crybwyllwyd uchod, mewn rhai busnesau sy’n cynnigcredyd i’w cwsmeriaid, mae gwahaniaeth pwysig rhwng:− gwerthiannau, hy, y trafodion sy’n creu gwerth i’r busnesond nad ydyn nhw o anghenraid yn golygu eich bod chi’ncael taliad ariannol yn y fan a’r lle wrth ddarparu nwyddau agwasanaethau ar gyfer y cwsmer, ac− incwm, hy, arian a dderbynnir pan delir am nwyddau agwasanaethau yn y pen draw• Gall pobl ddibrofiad ym maes cyllid busnes ddrysu’n rhwyddrhwng y ddau wrth archwilio gwybodaeth masnachu.Cymerwch fenter gymdeithasol fach sy’n cynhyrchu cardiauNadolig gwahanol. Mis Hydref, mis Tachwedd a mis Rhagfyryw’r misoedd gorau yn y flwyddyn i werthu’r cynnyrch a misIonawr yw’r gwaethaf. Ond dydy arian gwerthiannau’r cyfnodprysur cyn y Nadolig ddim yn dechrau llifo i mewn tan fisIonawr. Mae’n hanfodol bod yn ymwybodol o’r darlun sylfaenolhwn ar gyfer yr holl benderfyniadau busnes wnewch chi fwyneu lai, o wybod pa bryd i recriwtio staff a’u diswyddo i asesua yw’n briodol datblygu marchnadoedd newydd a buddsoddimewn offer newydd.180

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Hyd yn oed os na fyddwch chi’n cadw golwg ar fanylion cynnaly busnes, dylai’r fantolen ddweud wrthych chi beth yn unionsy’n digwydd. Yn yr enghraifft uchod− fe allai dibynnu ar yr adroddiad incwm a gwariant ar gyfer misIonawr gamarwain newydd-ddyfodiad i feddwl eich bod chi’ngwneud ffortiwn• dehongli eu gweithgareddau masnachu a threfniadaeth eubusnes mewn ffordd sy’n berthnasol i amcanion cymdeithasoleu mudiad, a sicrhau cyn lleied o gysyniadau busnes ag y bomodd sy’n groes i’r amcanion cymdeithasol hynny− drwy gymharu’r mantolenni dros sawl mis (yn benodol ynewid misol yn ffigurau’r ‘asedau cyfredol net’ fe gewchwybod a yw eich gwerthiannau mewn gwirionedd yn creuelw i chiSicrhau bod fformat yr adroddiadau’n iawn i chi: Efallai byddangen i gyfarwyddwyr wneud y canlynol, ac yn sicr, mae ganddynnhw’r hawl i wneud hyn:• pennu beth fydd fformat a chynnwys adroddiadau ariannol i’wgwneud yn fwy dealladwy i’r aelodau• cael hyfforddiantynglŷn â materion busnes a materion ariannol,ac ynglŷn â sut mae dehongli adroddiadau ariannol• cael cymorth i ddeall am nodweddion arbennig masnachuyn y trydydd sector sy’n ei wneud yn wahanol i fathau eraill oweithgarwch busnes181

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthTabl 6.1: Esiampl o adroddiad cyfrif incwm a gwariant misolMae’r amlygu’n tynnu sylw at y ffigurau ar gyfer y mis cyfredolMENTRAU UNRHYWLE CYFAdroddiad cyfrif incwm a gwariant ac adroddiad ar y gyllideb ar gyfer (mis)Rhagolwgar gyfer (mis)Gwir:ar gyfer (mis)Rhagolwg y flwyddynhyd yn hyn:Gwir: y flwyddynhyd yn hyn:INCWMGwerthiant math 1Gwerthiant math 2Gwerthiant math 3GrantiauTaliadau aelodaethIncwm arallCyfanswm182

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthRhagolwgar gyfer (mis)Gwir:ar gyfer (mis)Rhagolwg y flwyddynhyd yn hyn:Gwir: y flwyddynhyd yn hyn:GWARIANTTâl fesul awr/cyflogau, YGFfioeddRhent a threthiGwres a golauFfônOffer swyddfa ac argraffuTeithio a chludiantCyhoeddusrwyddGlanhauAtgyweirioYswiriant ac archwilioCostau’r bancAmrywiolOffer cyfalafCyfanswmBALANS183

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthTabl 6.2: fformat enghreifftiol ar gyfer mantolenMENTRAU UNRHYWLE CYFMantolen ar (ddiwedd mis) ………………........................ASEDAUBalans y cyfrif cyfredol £Balans y cyfrif adnau £Arian mân £Arian mewn llaw £Dyledion (yn ddyledus gan gwsmeriaid) £Gwerth stoc masnachu £Benthyciadau i gyrff eraill £Asedau a derbyniadau eraill sy’n ddyledus £Cyfanswm asedau £ADYLEDIONBenthyciadau heb eu talu £Credydwyr (yn ddyledus i gyflenwyr) £TALU WRTH ENNILL £TAW sy’n ddyledus £Taliadau ymlaen llaw (nad ydynt yn ddyledus eto) £Dyledion eraill £Cyfanswm dyledion £BAsedau Cyfredol Net£A-B184

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth7: Rheoli twf7.1 Sut olwg sydd ar dwf?Fe all gymryd blynyddoedd i fentrau’r trydydd sector esblygu o fod yn gyrff bregus sy’n dibynnu ar grantiau er mwyndarparu gwasanaethau i fod yn gyrff hyderus cynaliadwy a chanddyn nhw weithgareddau busnes sydd i ryw raddau’ngorfod gwneud elw. Mae’n anochel bod mudiadau yn newid mewn sawl ffordd yn ystod y broses hon, a hynny ar hapyn aml, a does ‘na ddim un model penodol ar gael ar gyfer eu datblygu. Ond os deallwch chi beth yw’r opsiynau a phagamau datblygu y dylech chi gadw golwg arnyn nhw yn eich mudiad chi’ch hun, byddwch chi wedi’ch arfogi’n well iadnabod ac ymateb i gyfleoedd ar gyfer twf wrth iddyn nhw godi.Pwyntiau twf mentrauPwyntiau twf yn ymddangos: Bydd mentrau llwyddiannus yntueddu i esblygu fel pwyntiau twf o’u cymharu â gweithgarwchy trydydd sector o’u cwmpas. (Y jargon ar hyn o bryd yw‘mudiadau angor cymunedol’) Yn nodweddiadol:• Fel mae’r diffiniad yn awgrymu, mudiadau sy’n tyfu yw’r rhain.• Drwy gael adnoddau ychwanegol, bydd ganddyn nhwstrwythurau rheoli cadarnach - does dim rhaid i’r prif swyddoggweithredol neu’r rheolwr fod yn brif swyddog cyllid rhagor,nac yn rheolwr personél, yn glerc rheoli ansawdd ac yn ofalwr(er mae’n debyg y bydd yn dal i gynorthwyo yn ôl y galw).• Maen nhw’n paratoi ystod ehangach o weithgareddau, acefallai y byddan nhw’n ymdrin â sawl math gwahanol o grant acincwm a enillir.185

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Maen nhw’n ymgymryd â phrosiectau anos a mwy sylweddol acmaen nhw’n cynhyrchu mwy o incwm yn eu sgil.• Pan fydd yn rhaid gwario arian grant newydd yn gyflym (megisllithriad diwedd blwyddyn yn y sector cyhoeddus) bydd yr arianhwnnw’n aml yn dod i’w dwylo nhw oherwydd eu bod ynmeddwl ar eu traed, eu bod nhw’n hyblyg, ac oherwydd bodganddyn nhw gynlluniau ar y silff yn barod i’w rhoi ar waith.• Maen nhw’n gweithredu dros ardal ddaearyddol ehangachoherwydd eu bod nhw wedi codi contractau a fyddai efallaiwedi mynd i gyrff llai cyn hynny, neu oherwydd eu bod nhwwedi perswadio cynghorau ac eraill eu bod nhw’n gymwys iwneud gwaith a oedd ar un adeg yn cael ei wneud gan gyrff ysector cyhoeddus neu gan fusnesau preifat.• Mae’r gymhareb arian grant : incwm a enillir wedi gostwng ynsylweddol.• Mae ganddyn nhw lesiau tymor hir ar eiddo sy’n eu gwneudnhw’n fwy diogel.• Maen nhw’n gweithio mewn partneriaeth â chyrff y sectorcyhoeddus, ac maen nhw’n cael eu trin â mwy o barch (ondanaml iawn y cân nhw’u trin fel mudiadau cyfartal).• Mae pobl eraill yn cydnabod eu harbenigedd, ac felly maennhw’n ffynonellau cyngor a chefnogaeth i gyrff gwirfoddol eraill(a hynny’n aml fel mudiadau sy’n cefnogi ac yn hybu datblygucymunedol neu ddatblygu mentrau cymunedol), ac efallai ybyddan nhw’n gwerthu sgiliau eu staff drwy waith ymgynghori.• Maen nhw’n aeddfed, yn annibynnol ac yn hunangynhaliola hynny oherwydd bod ganddyn nhw amrywiaeth o sgiliau,bod pobl wedi gweithio’n galed ac oherwydd ffawd pur ac,oherwydd yn gefn i hynny, bod eu cyfarwyddwyr a’u staff ynbarod i fod yn hyblyg a mentro ar ôl iddyn nhw bwyso a mesury goblygiadau.Sut mae pwyntiau twf yn gweithio?: Nid yw’n syndod arbennigbod mentrau cymdeithasol llwyddiannus yn tyfu fel hyn. Ondbu’n rhaid aros i’r llywodraeth a rhannau eraill o’r trydydd sectorddeffro i arwyddocâd meithrin eu llwyddiant.• Dydy pwyntiau twf ddim yn debyg i fusnesau cymunedolo’r hen fath: Mae pwyntiau twf mentrau cymdeithasolllwyddiannus yn gwbl groes i’r model busnes cymunedolannibynnol gyda dim ond un neu ddau weithgarwch masnachuallweddol a ddatblygodd yn yr Alban ac mewn pocedi ynysigmewn mannau eraill yn yr 1980au a’r 1990au. Dydy mudiadaugwirfoddol ddim yn dda am ddynwared unplygrwyddbusnesau traddodiadol.186

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Mae’r twf wedi’i seilio ar amrywiaeth o wahanol fathau ogyllid ac ar ystod o weithgareddau:− os bydd un gweithgarwch yn methu, fe all ddiflannu hebeffeithio ar sefydlogrwydd y mudiad drwyddo draw, felly,dros gyfnod, maen nhw’n gallu gwrthsefyll pethau’n well.− bydd mentrau’r trydydd sector yn aml yn dewis rhoicymhorthdal i’r gweithgareddau sy’n colli arian wrth iddynnhw gael eu traed danynt.• Maen nhw’n ehangu i farchnadoedd newydd pa brydbynnag y gallan nhw: As in the case of dynamic conventionalbusinesses,− mae arbedion maint yn eu gwneud nhw’n fwy effeithlon− mae sicrhau arbenigedd yn eu meysydd (hyd yn oedmewn meysydd eithaf sylfaenol) yn ychwanegu at ystod eugwasanaethau ac yn gwneud yr hyn sydd ganddyn nhw i’wwerthu’n fwy deniadol• Maen nhw’n gwerthu eu sgiliau fel hyfforddwyr, felasiantaethau datblygu, fel cynghorwyr ac fel ymgynghorwyr,hy, maen nhw’n gallu sicrhau pris y farchnad am euharbenigedd a’u profiad (a bydd y rheini’n tyfu cyn belled ag ybyddan nhw’n darparu gwasanaethau eraill).• Maen nhw’n gyrff da i’r sector cyhoeddus fuddsoddiynddyn nhw:− maen nhw’n cynnig gwerth da o ran gwasanaethaucyhoeddus pan gân nhw asedau, contractau, grantiau,cyfrifoldebau newydd ac anogaeth− o’i gymryd drwyddo draw mae mudiad masnachu sy’nehangu yn y trydydd sector ac yn dod yn fwy cynaliadwy ynfuddsoddiad cymharol dda: dydy popeth ddim yn llwyddo,ond oherwydd ei fod yn amrywiol ei natur, wnaiff y fenterddim diflannu dros nos− yn wahanol i gyrff adfywio a datblygu cymunedol nad ydynnhw’n masnachu, mae’r adenillion ar y buddsoddiad hwn yncynyddu fwyfwy dros gyfnod ar ôl dechrau’n araf fel rheolModelau datblygu eraill:Patrymau twf gwahanol: Mae’r datblygiad ‘pwynt twf’ ynberthnasol yn bennaf i gyrff a phartneriaethau amlswyddogaethcadarn, megis ymddiriedolaethau datblygu sy’n gallu bod ynhyblyg. Ond mae modelau eraill ar gael sy’n dangos nodweddioneithaf gwahanol ac sy’n tueddu i gael eu barnu yn ôl gwahanolsafonau. Dyma ambell enghraifft.187

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthPan fydd y rhagolygon ar gyfer twf yn fwy cyfyngedig: Mae llai ogyfle i elusennau sy’n darparu gwasanaethau cymdeithasol ar gyfergrwpiau o bobl benodol megis plant neu bobl anabl, a’r rheini sy’nmynd i’r afael ag anghenion arbenigol, gyflawni gwaith ar y raddfahon. Efallai y byddan nhw’n estyn eu ffiniau daearyddol er mwyncodi mwy o incwm drwy gontractau. Ond yn y pen draw, efallai naall creiddiau elusennol eu gwasanaethau cymdeithasol anhepgorfyth fod yn gwbl gynaliadwy. Nid methiant ‘mo hyn. Realiti nadoes modd dylanwadu arno ydyw oherwydd bod rhaid i gyrffcyhoeddus arbed arian drwy dorri grantiau.Model Oxfam: Fe all elusennau daro ar ffordd arbennig oeffeithiol o fasnachu sy’n magu traed yn fwy cyffredinol ac yntroi’n ‘fasnachfraint’.• Efallai mai’r enwocaf a’r hynaf o’r rhain yw’r brand o siopausydd i’w gweld ledled y Deyrnas Unedig ond a ddechreuwyd ynRhydychen gan elusen datblygu tramor o’r enw Oxfam. Roeddyn syniad da ac fe deithiodd yn eithriadol o dda. Mae’r patrwmwedi cael ei ddynwared dro ar ôl tro.• Does dim rhaid i fudiad fod yn berchen ar fasnachfraint. Maebancio amser wedi datblygu dulliau radical ac wedi lledaenudrwy’r wlad, ac mae’r banciau hyn fel rheol yn gyrff lleol a’ustrwythurau a’u trefniadau eu hunain sydd wedi’u cynllunioi gydweddu ag amgylchiadau lleol. Weithiau, fel sy’n wir amYmddiriedolaeth Datblygu Creation ym Mlaengarw, Peny-bontar Ogwr, maen nhw’n dod yn rhan o fudiad mentergymdeithasol arall. Yn y cyfamser, ategir y ‘brand’ drwy gael eihyrwyddo’n genedlaethol a’i gefnogi gan yr elusen Banc Amser.Tyfu er mwyn goroesi: Mae datblygiad diddorol arall ym maesmentrau cymdeithasol i’w weld yn yr undebau credyd a fagoddtraed yn y Deyrnas Unedig gan ymdrechu i ddynwared eullwyddiant mewn trefi bychain mewn gwledydd megis Iwerddona Chanada. Daeth yn glir yn fuan iawn nad oedd y model lleoliawn yn addas ar gyfer y Deyrnas Unedig ac y byddai undebaucredyd yn methu oni chaniateid iddyn nhw weithio drosardaloedd daearyddol llawer mwy o faint - siroedd a dinasoedd ynhytrach na chymdogaethau.188

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthCynlluniau’r Farchnad Lafur Drosiannol: Mae marchnadoeddllafur trosiannol yn fodel cwbl wahanol ar gyfer mentrau’r trydyddsector, a’r rheini’n aml yn cael eu gweithredu gan gyrff mwy olawer. Yma, yr amcan craidd yw cynorthwyo pobl sy’n ei chaelhi’n anodd cael gwaith i gael y math o brofiad a fydd yn gymorthiddyn nhw symud i swyddi yn economi’r brif ffrwd. Maen nhw’ncael grantiau mawr am gyfnod contract penodedig (er enghraifft,gan Gronfa Gymdeithasol Ewrop), a dydyn nhw ddim yn teimlo’run rheidrwydd i dyfu o ran maint fel y disgwylir i fersiynau eraillar fentrau cymdeithasol wneud. Efallai oherwydd mai mudiadausylweddol sy’n cynnal y rhain fel rheol, dydyn nhw ddim yndioddef o’r un stigma o fod yn anghynaliadwy ag y mae grwpiaucymunedol ac elusennau. Ond dydyn nhw ddim o reidrwydd ynbyw’n hirach.Dulliau o dyfu’ch busnesGwerth Cymru a chaffael i fentrau bychain: Mae LlywodraethCymru wedi hyrwyddo’n frwd y cysyniad o lywodraeth leol yncaffael gwasanaethau gan fusnesau bychain yng Nghymru o dangynllun Gwerth Cymru.• Tendro: O dan gynllun Gwerth Cymru, mae mentrau’r trydyddsector yn gallu manteisio ar dendro am gontractau awdurdodaulleol. Mae hyn yn cynnwys mudiadau cyhoeddus yn rhoicontractau ar gyfer gwasanaethau gofal cymdeithasol personol,hyfforddi, ymgynghori ac ymchwil, ac fe all ddwyn manteisionuniongyrchol i elusennau a mentrau cymunedol.• Gwybodaeth am Werth Cymru: Mae Gwerth Cymru yngweithredu o dan faneri PrynwchiGymru (cyngor i gyrffcyhoeddus) a GwerthwchiGymru, sy’n cynnig gwasanaethe-bost am ddim i fusnesau Cymru ynghyd â chyhoeddiadauynglŷn â chontractau yn y sector cyhoeddus yng Nghymru ynogystal â llawer o rannau eraill o’r Deyrnas Unedig.− Gall unrhyw ddarpar gontractwyr gofrestru ar gyfer ygwasanaeth yn www.sell2wales.co.uk.− I gael gwybod rhagor am gynllun Gwerth Cymru ewch iwww.wales.gov.uk/topics/Gwellagwasanaethaucyhoeddusa chliciwch ar ‘Gwell Gwerth am Arian’.189

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthRhagor o ganllawiau: Adrannau eraill yn y canllawiau hyn sy’nceisio’ch helpu i gynllunio a sicrhau bod eich menter gymdeithasolyn tyfu yw:• Dewis syniadau busnes: adran 2.7• Creu cynllun busnes: adrannau 3.1 a 3.2• Dulliau o ariannu’r busnes: adran 5.1• Darparu adnoddau ar gyfer mentrau cynaliadwy: adran 5.2• Codi arian drwy gyfranddaliadau a benthyciadau: adran 5.4• Arian ar gyfer datblygu: adran 7.2• Gwneud i Asedau Weithio: adran 7.3• Rheoli er mwyn bod yn gynaliadwy: adran 8.2190

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth7.2 Twf: arian ar gyfer datblyguBydd llawer o bobl yn honni heb feddwl am y peth a heb dystiolaeth mai’r broblem o ran ariannu mentrau cymdeithasolyw nad yw’r math iawn o arian ar gael. Ond, y broblem go iawn yw bod llawer o fentrau nad ydyn nhw’n gwybod pafath o arian y maen nhw’n dymuno’i gael, a phan fyddan nhw’n dewis, eu bod nhw’n tueddu i wneud camgymeriadau.Yr help mwyaf o ran ariannu twf mentrau cymdeithasol fyddai help i ymarferwyr ynysig ym mhobman i ddeall yropsiynau sydd ar gael a dysgu sut mae sylweddoli beth sydd ei angen arnyn nhw wrth i’w gweithgareddau ddatblygu.Yr her o ran ariannu twfChwedl a realiti: Dywedir yn aml fod masnachu’r trydydd sectoryn cael ei ddal yn ôl oherwydd anawsterau ariannu. Mae’n debygbod hyn yn wir yn y gorffennol, ac mae’n bosib y bydd rhaiprosiectau mawr a chymhleth iawn sy’n cynnwys partneriaethaurhwng mudiadau yn y gymuned a chyrff yn y sector preifat (ee, argyfer prosiectau ynni adnewyddadwy drud) bob tro’n straffaglu iddenu cefnogwyr. Ond mae llawer o ffactorau eraill yn nes gartref affactorau mwy dadleuol braidd sy’n cyfyngu ar dwf busnesau. Oniwnewch chi wynebu’r rhain, a bod yn blwmp ac yn blaen, byddannhw’n dal i rwystro mentrau rhag cyflawni eu potensial.Pam mae twf mor anodd i fentrau cymdeithasol? Dyma rai o’rffactorau sy’n aml yn gysylltiedig â’i gilydd sy’n cyfyngu ar dwfnaturiol busnesau’r trydydd sector. Efallai y byddai rhai’n ystyriedbod rhai o’r syniadau hyn yn hereticaidd. Ond hyd yn oed os nadyw pawb yn cytuno ar unwaith ynglŷn â beth yw ffynhonnell yproblemau, mae’n beth iach cynnal y ddadl.• dibyniaeth enfawr y trydydd sector ar grantiau, a hynny wedi’iachosi gan (ymhlith pethau eraill)− hanes hir o gael arian grant− polisïau ariannu gwan gan rai mudiadau sy’n rhoi grantiau,sy’n cyfyngu’n ddiangen ar risg, hyblygrwydd, arloesi acuchelgais191

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• diffyg hyder ymhlith elusennau a chyrff cymunedol (a hynny’naml yn cael ei feithrin gan ansicrwydd parhaol y trefniadauariannu) - a achosir gan− y ffaith bod benthyciadau’n anneniadol o’u cymharu âchyfforddusrwydd arian grant− y ffaith bod pobl yn anghyfarwydd â modelau buddsoddimewn busnes a’r derminoleg• cyndynrwydd i fentro− amharodrwydd mudiadau cyhoeddus i ganiatáu neu i annogmudiadau cymunedol i dderbyn heriau a allai olygu menter -a hynny ar ei amlycaf ar ffurf agweddau cyson o negyddol atgynlluniau trosglwyddo asedau− amharodrwydd mudiadau cymunedol i ‘gamblo gyda’(hy, buddsoddi) yr arian cyhoeddus y maen nhw’n gyfrifolamdano− y cyfyngiadau angenrheidiol ar ddefnyddio cronfeydd elusen• natur ynysig prosiectau arloesol a’u harweinwyr, a all deimlo(heb fod sail dros hynny)− nad oes ganddyn nhw’r amser i rwydweithio neu fynd igynadleddau− eu bod nhw’n ‘rhy wahanol’ i gydymffurfio â meini prawfariannu pobl eraill− nad oes angen i bobl eraill ddweud wrthyn nhw sut maedatblygu• disgwyliadau afrealistig o ran canlyniadau sydyn neu rai nadoes modd eu cyflawni ar gyfer busnesau a’r rheini weithiau’ncael eu meithrin gan swyddogion cyhoeddus a gwleidyddion• diffyg sgiliau mewn mentrau sydd wedi mentro i fenthycaarian ond sydd wedi methu â deall pwysigrwydd gwneudymchwil gadarn i’r farchnad, cynllunio’r busnes, rheoli risg arheolaeth ariannol• rhwystrau a grëir gan strwythurau cyfreithiol – y defnydd eanga wneir o elusennau fel cyfrwng ar gyfer mentrau cymdeithasola methiant deddfwriaeth y Cwmni Budd Cymunedol i ddarparudim byd sy’n sylfaenol well ar gyfer mentrau sy’n egino• diffyg arweiniad cydlynol ar draws yr hyn a elwir weithiau’n‘sector mentrau cymdeithasol’, lle mae− amrywiaeth o asiantaethau cymorth wedi hyrwyddoagweddau gwahanol a’r rheini heb fod bob tro’n agweddaucyson at gynaliadwyedd, arian grant, datblygu, trosglwyddoasedau, buddsoddi ac ati192

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− mae cyngor rhagweithiol ac anogaeth i feddwl ynentrepreneuraidd weithiau’n anos cael gafael arno nag y maeffynonellau gwybodaeth i’r rheini sydd eisoes yn gwybodbeth y mae angen iddyn nhw’i wneud• opsiynau ariannu dryslyd – sef nid diffyg cyllid ond yranhawster a gaiff pobl ddibrofiad i ddeall a chael gafael ar ytrefniadau angenrheidiol, ac fe all hyn ddigwydd oherwydd:− diffyg cymorth i fentrau wrth iddyn nhw wneudpenderfyniadau cymhleth ynglŷn ag ariannu− yr amrywiaeth o gynlluniau ariannol gyda gwahanol lefelauariannu a gwahanol amodau− marchnata diystyr; beth mae’n ei olygu mewn gwirioneddos bydd mudiad ariannu’n dweud ei fod yn ‘buddsoddmewn mentrau cymdeithasol’ a chynifer o wahanol fathau ofusnesau bodoli yn y trydydd sector?− prinder pecynnau ariannu sy’n addas ar gyfer mentraubychain a rhai sy’n egino• diwylliannau’n gwrthdaro: cyfuniad o’r amheuaeth sydd ganrai entrepreneuriaid cymunedol ynglŷn â’r diwydiant buddsoddiariannol (sy’n waeth yn sgil chwalfa’r banciau yn 2008-09),a’r gwirionedd bod rhai arianwyr yn y sector preifat nad ydynnhw’n wir yn deall mentrau’r trydydd sector ac na allan nhwwneud hynny ychwaith.Risgiau gwael: Wrth gwrs, yn aml iawn, byddai’n amlwg ynannoeth i sefydliad roi benthyciad i fudiad gwirfoddol ac ynannoeth i’r mudiad hwnnw ei dderbyn. Mae’r ffaith bod cynifero fentrau’n gweithredu mewn cymunedau di-fraint ac mewngweithgareddau na all y sector preifat na’r sector cyhoeddus eucynnal yn creu rhwystr enfawr. Ond os yw’r amheuon yn ddi-sail,gwaith y mentrau cymdeithasol yw dadlau eu hachos yn fwy taera gwneud rhagor i argyhoeddi pobl.Chwalu’r rhwystrauBeth yw ystyr hyn? Mae’r rhestr dorcalonnus hon o rwystrau’ndangos hefyd beth y dylai pobl sy’n newydd i fyd cyllid busnes eiwneud i wella’u rhagolygon.193

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthByddwch yn fwy agored eich meddwl: Defnyddiwch eichdychymyg a byddwch yn greadigol yn eich menter:• mae busnesau’r trydydd sector yn aml yn rhyfeddol o greadigol,felly defnyddiwch eich dychymyg i freuddwydio am ba fath ofudiad y gallai eich mudiad chi fod gyda’r math iawn o gymorth.• ceisiwch gynnal cyfarfodydd adolygu rheolaidd i’rcyfarwyddwyr a’r staff (unwaith y flwyddyn fan leiaf) achynnwys sesiynau am bosibiliadau’r tymor hwy: os bydd rhaisyniadau’n codi dro ar ôl tro, bob tro y byddwch chi’n cyfarfod,efallai y dylech chi fynd ar drywydd y rhain yn fwy difrifol• peidiwch â chael eich cyfyngu drwy feddwl o hyd beth ygallech chi ei wneud petai’r grant gennych chi - mae ffyrdderaill o wneud i bethau ddigwydd• ewch i ymweld â phrosiectau eraill yn rheolaidd,canolbwyntiwch ar y cynlluniau sy’n eich ysbrydoli, a cheisiwchgael gwybod sut y llwyddwyd i’w cyflawniByddwch o ddifrif ynglŷn â benthyciadau:• Y prif bwynt ynglŷn â benthyciadau yw bod yn rhaid eu talu’nôl, hyd yn oed y benthyciadau ‘meddal’ hynny sydd heb eusicrhau. Felly, a allwch chi dalu’r ad-daliadau?• Wynebwch y ffaith y gallwch chi’n wir golli’ch adeiladau a’chprosiectau gwerthfawr yn gyfan gwbl os nad wnewch chi addalubenthyciadau sydd wedi’u sicrhau.• Ond peidiwch â bod yn rhy ofnus. Os byddwch chi’nbuddsoddi’n ddoeth mewn eiddo a bod rhywbeth yn mynd o’ile, dylai fod gennych ased o hyd y gallwch ei werthu i dalu’chdyledion. Mae’n gam yn ôl, ond nid yn drychineb llwyr.• Canolbwyntiwch ar ddatblygiadau cyfalaf yn gyntaf− adeiladau ac adnewyddu lle y gallwch weld ffordd glir ogynhyrchu incwm er mwyn ad-dalu’r benthyciad− offer a thechnoleg i gyrraedd marchnadoedd mwy a mwyproffidiol, a gwaith sy’n talu’n well• Dylech osgoi unrhyw risg ddiangen:− peidiwch â meddwl am fenthyca arian i dalu costau refeniw osydych chi’n ddibrofiad− peidiwch byth â chael benthyg arian i ddatrys eich anawsterauneu i gynnal menter sy’n methu oni fydd gennych chi gynllunhollol bendant i ddangos sut y bydd y buddsoddiad yngweithio194

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthByddwch o ddifrif ynglŷn â chynllunio:• Ysgrifennwch gynlluniau busnes realistig - nid y rhai y byddwchchi’n eu hysgrifennu i blesio noddwyr lle y byddwch chi’ndweud unrhyw beth dan haul i gael y grant, ond cynlluniau ybyddwch chi’n eu hysgrifennu ar eich cyfer chi’ch hun i ddangosyn union beth y mae angen ichi ei wneud.• Wynebwch wendidau’ch prosiect, hyd yn oed pan fydd hyn ynbrifo, ac ewch i’r afael â nhw.− gofynnwch i gynghorwyr annibynnol ddisgrifio’r gwendidauichi− ceisiwch ddod o hyd i ffyrdd o liniaru’r peryglon a’r risgiauond nid i’w cuddio• Rhestrwch y pethau a fydd yn codi amheuon ymhlith staffcyllid, partneriaid a banciau - a dangos sut rydych chi wedimynd i’r afael â’r rhain neu sut y byddwch chi’n gwneud hynny.Mynnwch gael cyngor a chymorth cadarn:• Gwnewch eich gwaith cartref cychwynnol i gael gwybodcymaint ag y gallwch chi am y posibiliadau, y ffynonellau ariannua’r amodau: mae modd casglu digon o wybodaeth drwy− bori ar y we− ymweld â phrosiectau eraill− mynd i gynadleddau a seminarau− cysylltu’n uniongyrchol ag asiantaethau cymorth− cynnal gwiriadau rhagarweiniol ar sefydliadau ariannol• Nawr, dadansoddwch y wybodaeth. Bydd angen pwyso amesur popeth drwy ystyried:− beth sy’n dal yn ddryslyd ac yn anodd ei ddeall, a phagwestiynau y mae’n dal angen ichi eu hateb?− beth yw’r prif ddewisiadau ymarferol sydd ar gael ichi? Ydychchi’n eu deall nhw’n llwyr?− pa ffynonellau gwybodaeth i bob golwg yw’r rhai mwyafdibynadwy?• Gweithiwch gyda’ch cynghorwyr: Bydd angen i’r bobl sy’neich cynghori fod yn amyneddgar, bydd angen iddyn nhwroi eu sylw a’u hamser ichi a bydd angen iddyn nhw fod ynonest. Maen nhw’n fwy tebygol o fod felly os oes gennych chiberthynas agored, lle mae’r naill yn ymddiried yn y llall ac yn eibarchu. Mae hynny’n golygu gwrando o ddifrif ar eu cyngor.Os byddwch chi’n anwybyddu’ch cynghorwyr, mae’n debyg ybyddan nhwythau’n eich anwybyddu chi yn y dyfodol. Felly, osnad ydych chi am dderbyn eu cyngor, esboniwch pam na wnaiffhynny weithio.195

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthFelly, o ble y daw’r arian i’w fuddsoddi?Ystyried y posibiliadau ehangach: Peidiwch â gadael i ddewiscyfyng rhwng grantiau a benthyciadau gyfyngu ar eich gorwelion.Dydy’r rhestr isod ddim yn gynhwysfawr, ond mae’n rhoi blas i chiar y posibiliadau ehangach.Grantiau: Does dim rhaid i grantiau fod yn ddrwg ichi os nadydych chi’n bwriadu dibynnu’n llwyr arnyn nhw ac os ydynnhw’n help i ryddhau potensial menter ddeinamig ac arloesol.Os siaradwch chi â’r noddwyr iawn, fe welwch chi y byddannhw’n deall yr hyn rydych chi’n ceisio’i wneud ac am helpu hebdarfu arnoch chi.Ennill incwm: Dyma sut y bydd llawer o fusnesau’n tyfu. Feall gosod eiddo, er enghraifft, greu incwm sylweddol i’wailfuddsoddi mewn gweithgareddau masnachu newydd os nadoes angen ad-dalu benthyciadau ac os oes marchnad ar gyfer yradeilad. Fe all mentrau sydd ag ystod o wahanol ffynonellau oincwm a enillir (contractau masnachol, ffioedd a thaliadau amwasanaethau ac ati) weld bod ganddyn nhw arian dros ben, ar yramod nad ydyn nhw hefyd yn straffaglu i ariannu craidd drud oreolwyr a gweinyddwyr. Ond fe all fod problemau mawr:• fe all defnyddio elw i ariannu gwaith ehangu gynnwys llawer o‘ecwiti chwys’ poenus ar ffurf staff yn gweithio oriau hir heb dâlneu weithgarwch gwirfoddol.• fe allai defnyddio elw gweithgarwch masnachu sy’n bodolieisoes i ariannu busnes arall danseilio iechyd tymor hir y fentersy’n creu’r cyfoeth: mae’n amlwg yn well os bydd menterlwyddiannus yn buddsoddi er mwyn ehangu’r fenter honno.• bydd cadw’r elw i’w fuddsoddi yn y dyfodol hefyd yn golygubod treth gorfforaeth yn daladwy ac, fel rheol, does dim modddileu honno drwy Gymorth Rhodd.• ni fydd y rhan fwyaf o fentrau cymdeithasol (er gwaethafoptimistiaeth ambell gyfarwyddwr a dychymyg rhai eraill) yngwneud elw i’w ailfuddsoddi yn ystod yr ychydig flynyddoeddcyntaf.Defnyddio’r masnachu presennol i ariannu’r ehangu: Mae llawero fusnesau’n prynu’r offer newydd neu’n adnewyddu’r offer y maeeu hangen arnyn nhw ar sail eu harcheb fawr ddiweddaraf. Efallaimai’r unig ffordd o ddiwallu anghenion cwsmer fydd prynu darno feddalwedd na fyddech chi’n gallu ei fforddio fel arall ar gyferbusnes dylunio neu offer taflunio newydd ar gyfer cynhadleddbroffidiol yn eich canolfan gymunedol. Mae buddsoddi’r arianyn awr yn debygol o olygu y byddwch chi ar eich colled o ranyr archeb arbennig honno. Ond, yn y dyfodol, byddwch chi’ngallu codi rhagor, darparu gwell gwasanaeth neu weithio’n fwyeffeithiol. Cyn bo hir, byddwch chi’n bidio am waith a oedd tuhwnt i’ch cyrraedd cyn hynny.196

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthContractau gydag arian cyfalaf: Yn yr un modd, weithiau, byddmentrau’n gallu sicrhau contractau i ddarparu gwasanaethau igyrff cyhoeddus lle mae cost y buddsoddi angenrheidiol yn caelei thalu gan y ffi maen nhw’n ei chodi. Byddai hyn ar ben y swmy mae ei angen i dalu cyflogau a chostau gweithredu ac fe ellidei ddefnyddio i dalu am offer hanfodol a gwella adeiladau. Yna,dylai’r gwelliannau hyn, cerbyd newydd, cyfleusterau cegin,neu welliannau i adeiladau efallai - gael eu darparu ar gyferdefnyddwyr eraill naill ai yn awr, neu pan ddaw’r contract i ben.(Os bydd y cyfle’n codi, fe ddylech chi feddwl yn ofalus amsicrhau’r budd tymor hir posibl gorau o’r gwelliannau y byddwchyn buddsoddi ynddyn nhw. Mae’n syfrdanol cyn lleied o hyn sy’ndigwydd a faint o offer drud ac adeiladau o safon sy’n sefyll ynsegur pan ddaw contractau i ben.)Grantiau sy’n gysylltiedig â benthyciadau: Ni fydd mudiadauariannu’n darparu trefniadau ar gyfer grantiau a benthyciadau ary cyd yn ddigon aml, er y gall hyn fod yn hynod o werthfawr ermwyn dechrau diddyfnu mentrau oddi ar ddibyniaeth ar grantiau.Mae Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru ac AwdurdodDatblygu Cymru, fel yr oedd, ill dau wedi cynnal cynlluniau o’rfath yng Nghymru.Benthyciadau heb eu sicrhau: Bydd mudiadau sy’n cydymdeimlo âgweithgarwch mentrau cymdeithasol ac sydd o bosibl yn cefnogi’rtrydydd sector, yn aml yn cynnig benthyciadau heb eu sicrhau neufenthyciadau ‘meddal’. Bydd nifer o gyrff yn helpu i brynu asedauadeilad, ac felly’n cynnig dewis arall yn lle morgais confensiynol.Mae cynlluniau busnes cadarn yn hollbwysig.Benthyciadau wedi’u sicrhau: Fe all benthyciadau wedi’u sicrhaua morgeisi confensiynol fod yn ddefnyddiol hefyd i gyrff sy’ncaffael ac yn datblygu asedau eiddo. Mae’n hollbwysig caelcynlluniau busnes cadarn.Bondiau a chyfranddaliadau: Mae dyroddi bondiau achyfranddaliadau’n boblogaidd ymhlith mudiadau cydweithredol,ac maen nhw’n cynnig cyfleoedd i godi arian sy’n aml yn cael euhesgeuluso gan gyrff cymunedol. Darperir rhagor o wybodaethyn adran 5.4197

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthCodi arian drwy apêl neu ymdrech wirfoddol: Er bodbenthyciadau i fusnes yn amlwg yn ffordd aeddfed o gefnogiehangu sy’n gallu ennill hygrededd ymhlith cwsmeriaid a pharchgan noddwyr yn y dyfodol, mae’n bosib y bydd y ffordd henffasiwn o godi arian yn dal i weithio. Mae gallu gwirfoddolwyr igodi arian drwy wneud pethau rhyfeddol neu drwy wneud fawrmwy na gwneud llawer o stŵr yn ddiarhebol. Fe all fod yn waithofnadwy o galed, ac mae angen ymrwymiad mawr. Ond weithiau,fe all ymdrech o’r fath achub a chaffael adeiladau gwerthfawr, asicrhau bod modd defnyddio unwaith eto eiconau’n treftadaeth,ein diwylliant a’n hamgylchedd sydd dan fygythiad a hynnymewn ffordd gynhyrchiol sy’n talu. Os dilynwch chi’r llwybr hwn,bydd yn rhaid ichi sicrhau o hyd bod gennych chi gynlluniaubusnes realistig, targedau cynhyrchu incwm y mae modd eucyflawni i gynnal eich prosiect, a digon o ynni ar ôl i’w gwireddu.Ond dydy hynny ddim yn rheswm dros fod yn ffroenuchel ynglŷnâ’r grym sydd gan wirfoddoli i newid y byd.Ffynonellau ar gyfer benthyciadauFfynonellau i brosiectau’r ‘trydydd sector’: Bydd gwahanolddarparwyr benthyciadau’n cynnig gwahanol lefelau o gyllidi grwpiau’r trydydd sector, a bydd gan bob un ei feini prawfpenodol a’i gyfraddau ad-dalu ei hun. Bydd cynlluniau ariannu’nmynd a dod, ac mae eu hamcanion a’u telerau a’u hamodau’nnewid o hyd, ond byddai’n werth cael golwg arnynt. Felrheol, bydd darparwyr yn disgwyl gweld adenillion da ar eubuddsoddiad, ond byddan nhw hefyd yn cydnabod pwysigrwyddystyriaethau cymdeithasol, moesegol ac amgylcheddol.Er mwyn sicrhau nad yw’r deunydd yn y cyhoeddiad hwn yndyddio’n rhy gyflym, mae’r darparwyr a’r cynlluniau y cyfeirir atynnhw uchod wedi’u rhestru yn nhaflen wybodaeth 7.5 Benthyciadau,rhan o’r gyfres Dod o hyd i arian a’i gael sydd ar gael i’w lwythoi lawr oddi ar wefan Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru neuwefan unrhyw Gyngor Gwirfoddol Sirol. Mae’r taflenni gwybodaethhyn yn cael eu diweddaru’n rheolaidd er mwyn sicrhau bod ywybodaeth a’r cysylltiadau’n gyfoes.198

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth7.3 Gwneud i asedau weithioEfallai mai’r cam pwysicaf un i elusennau a chyrff y trydydd sector wrth iddyn nhw ddatblygu mentrau cymdeithasolyw trosglwyddo asedau adeiladau segur o gyrff cyhoeddus i reolaeth a pherchnogaeth y gymuned. Eto i gyd,flynyddoedd ar ôl i’r syniad godi ac er bod Adolygiad Quirk a gomisiynwyd gan y llywodraeth yn 2007 wedi cydnabodgwerth hyn ers tro gan sbarduno newidiadau polisi yn San Steffan ac ym Mae Caerdydd, mae rhai’n dadlau o hydmewn ambell fan fod hyn yn risg ddifrifol i asedau awdurdodau lleol ac na all mudiadau cymunedol ymdopi â’r peth.Mae perygl newydd ar y gorwel yn awr y bydd toriadau gwario’n perswadio rhai mudiadau cyhoeddus i gaelgwared ar rai adeiladau nad ydyn nhw’n hyfyw drwy eu trosglwyddo i grwpiau cymunedol diniwed. Yr ateb ywpeidio â gadael i’r rhwystrau eich atal, ond paratoi’ch mudiad i fod yn ddigon cadarn ac effeithiol i ysgwyddo’r her asylweddoli’r potensial enfawr y gall y prosiectau trosglwyddo asedau iawn ei gynnig.Pwysigrwydd bod cymunedau’n berchenar asedauManteision posib: Roedd Adolygiad Quirk yn cynnig gweledigaethgalonogol o gymunedau wedi’u hadfywio a hynny’n cael eisbarduno o’r tu mewn a ‘thwf ffrwydrol o entrepreneuriaidcymdeithasol’ yn sgil newid perchnogaeth syml hwn. Mae’rtrydydd sector yn cydnabod yn gyffredinol y manteision a restrirynddo ar gyfer y cymunedau hynny lle mae’r asedau:• Mae defnyddwyr asedau sydd dan reolaeth cymunedau’n gallucynllunio’n well ar gyfer y dyfodol.• Bydd gweithgareddau creu cyfoeth a swyddi’n dod â mwy oincwm a gwell iechyd.• Gall creu cyfoeth gael effaith luosol bwerus - gan adfer hyder,gwneud busnesau’n hyfyw a gwella prisiau tir, gan ddenubuddsoddiadau newydd.199

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Gall mudiadau angor cymunedol sy’n seiliedig ar asedauchwarae rhan bwerus yn hybu cydlyniant cymunedol, ac fe allbod yn berchen ar asedau gael dylanwad mawr o ran meithrinhyder cymunedau.• Mae’r gweddill a grëir gan y mudiad cymunedol yn aros yn ygymuned ac fe allan nhw gynnal prosiectau arloesol a darparucyfleusterau cymunedol a chymorth i ddatblygu.• Weithiau, bydd gan yr adeiladau a ysgwyddir statws eiconaidd.Fe all eu hadfer i’w defnyddio mewn ffordd gynhyrchiol sy’nrhoi sylw i anghenion lleol roi hwb seicolegol sylweddol igymunedau a gobaith newydd iddyn nhw.Heriau anodd: Mae llawer o enghreifftiau o fentrau sydd wedigwireddu’r weledigaeth optimistaidd hon. Ond, o safbwyntymarferol, mae’n anochel nad yw sicrhau’r holl fanteision hyn yn ybyd go iawn nac yn hawdd nac yn sicr o ddigwydd.• Mae bod yn berchen llwyr ar asedau neu gael les tymorhir arnyn nhw’n golygu bod mudiadau yn ysgwyddo cryngyfrifoldeb, a bydd yn rhaid iddyn nhw berswadio perchnogionyr adeiladau fod ganddyn nhw’r sgiliau angenrheidiol, tarobargen fanteisiol, a datblygu ffyrdd o ddefnyddio’r busnes athrefniadau rheoli i wireddu’r manteision hynny.• Fe all dewis y ffurf ar drosglwyddo asedau sydd orau i’r mudiadcymunedol neu’r elusen fod yn ddryslyd (gweler isod).• Gan nad yw pob ased a drosglwyddir i’r trydydd sector ynllwyddo, mae gan yr amheuwyr yn awr dystiolaeth hefyd o’rmethiannau i gyfiawnhau herio’r broses gaffael os ydyn nhw’ndewis gwneud hynny.• Ar yr un pryd, mae’n anochel y bydd toriadau gwario’narwain at fwy o frwdfrydedd mewn awdurdodau lleol o blaidtrosglwyddo adeiladau/cyfleusterau cymunedol sy’n gwneudcolled i gyrff bychain sydd yn llai galluog byth i’w gwneud yngynaliadwy.• Os disgwylir i grwpiau lleol ysgwyddo’r cyfrifoldeb amatgyweiriadau heb gymorth grant, bydd angen iddyn nhw fodyn eithriadol o hyderus eu bod nhw’n gallu codi’r incwm maennhw’n debygol o fod â’i angen. Os bydd y cyfleusterau’n cael eucau maes o law, arnyn nhw y teflir y bai.200

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthDewisiadau ar gyfer trosglwyddo asedauSut y gellir trosglwyddo asedau: Mae amrywiaeth syfrdanol oddewisiadau ar gael i gyrff cymunedol sy’n dechrau archwilio’rposibiliadau ar gyfer bod yn berchen ar eiddo a’i ddefnyddio,ac mae llawer o’r rheini’n ddewisiadau nad ydyn nhw’n golygubod yn berchen llwyr ar yr eiddo. Efallai’n wir y byddan nhw’neu cael eu hunain yn negodi neu hyd yn oed yn gwrthdaro â’uhawdurdod lleol ynglŷn â’r ffurf fwyaf priodol ar drosglwyddoiddyn nhw. Mae Tabl 7.1 yn dadansoddi’n wrthrychol fanteisionac anfanteision pob dewis. (Mae angen ichi ei ddarllen gydameddwl agored. Peidiwch ag anghofio bod cynghorau fel rheolyn hapusach gyda sefyllfa sy’n eu gadael nhw â mwy o awdurdodac yn gadael y fenter â llai o reolaeth. Felly, efallai y byddairhywbeth sy’n ymddangos yn anfantais i chi yn cael ei weld ynfantais i awdurdod amheus, gan gryfhau’ch siawns o sicrhautrosglwyddiad llwyddiannus.)201

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthTabl 7.1 Mathau o ddeiliadaeth wrth drosglwyddo asedMath o ddeiliadaeth Manteision AnfanteisionRhydd-ddaliadPrynu’r eiddo fel perchennog llwyrdrwy ddogfen gyfreithiol a elwir yn‘drawsgludiad’Lesddaliad hirPrynu les sy’n para 22 mlyneddneu fwy a thalu ‘premiwm’ (cyfalafcychwynnol) ac wedyn rhent isel.Mae gan y lesai holl gyfrifoldebauperchennog rhydd-ddaliad• Sicrwydd perchnogaeth• Creu ased y gellid ei werthu• Annibyniaeth• Gellir defnyddio’r ased i helpu i godi arianar gyfer dyledion ac ecwiti• Does dim rhaid talu taliadau gwasanaeth• Rhyddid i wella neu i ailddatblygu’r ased adenu grantiau ar gyfer gwneud hynny• Sicrwydd perchnogaeth• Creu ased y gellid ei werthu• Annibyniaeth• Gellir defnyddio’r ased i helpu i godi arianar gyfer dyledion ac ecwiti• Gall awdurdodau lleol gyfyngu ar y fforddy defnyddir yr eiddo drwy ddefnyddiocyfamodau ar unrhyw les• Cost y prynu• Cost atgyweirio ac yswiriant• Efallai na fyddai modd ei werthupetai mewn cyflwr gwael neu petai’rgweithredoedd yn gwahardd hynny• Mae’n fwy anodd o lawer i awdurdod lleolgyfyngu ar y ffordd y defnyddir yr eiddo yny dyfodol nag sy’n wir gyda mathau eraill oddeiliadaeth• Cost y prynu• Cost atgyweirio ac yswiriant• Efallai na fyddai modd ei werthupetai mewn cyflwr gwael neu petai’rgweithredoedd yn gwahardd hynny202

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthMath o ddeiliadaeth Manteision AnfanteisionLesCymryd les am gyfnod penodol oflynyddoedd a thalu rhent blynyddolneu rent ‘rac’Cytundeb tenantiaethCytundeb penagored llafar neuysgrifenedig, rhent chwarterol neuflynyddol ac fe all y naill ochr neu’r llallderfynu’r cytundeb drwy roi rhybudd• Hawliau sicrwydd deiliadaeth (fel rheol) odan Ddeddf Landlordiaid a Thenantiaid 1954• Gall awdurdodau lleol gyfyngu ar y fforddy defnyddir yr eiddo yn y dyfodol drwyosod arwystlon ar y les• Ambell waith, fe all y rhent fod yn iselneu’n rhent corn pupur• Weithiau, bydd y costau cynnal a chadw’ncael eu rhannu gyda’r landlord• Efallai y bydd yr awdurdod lleol yn fwytebygol o roi rhyddhad ardrethi dewisol• Hawdd i’r tenant derfynu’r cytundeb• Fe all y rhent fod yn rhatach• Llai o gyfrifoldeb yn aml am atgyweirio/yswiriant• Efallai y bydd sicrwydd deiliadaeth• Mwy tebygol o gael rhyddhad ardrethidewisol• Cost y rhent a thaliadau gwasanaeth (a allgynyddu’n rheolaidd)• Cost atgyweirio ac yswiriant• Lesiau byrrach yn cyfyngu ar allu grŵpi wella’u heiddo a chodi arian ar gyfergwelliannau• Fel rheol, ychydig o sicrwydd deiliadaeth ynenwedig os yw’r cytundeb yn un llafar neuam gyfnod o lai na chwe mis• Fe all fod cyfyngiadau ar ddefnyddio’r adeilad• Ei gwneud yn anos codi arian203

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthMath o ddeiliadaeth Manteision AnfanteisionTrwydded i feddiannuCaniatâd (llafar neu ysgrifenedig) ifeddiannu am gyfnod byr (fel rheolhyd at flwyddyn). Gall y naill ochrneu’r llall derfynu’r cytundeb drwy roirhybuddTenantiaeth yn ôl ewyllysTrwydded i feddiannu yn ôl ewyllysy perchennog/landlord. Gellir troitenant allan unrhyw bryd gan roi cynlleied â 24 awr o rybudd• Yr un fath â chytundeb tenantiaeth aceithrio nad oes dim sicrwydd deiliadaeth• Mae’n bosib y byddan nhw’n cael euhesgusodi rhag talu ardrethi busnes• Efallai y bydd cyfle i grŵp newydd ddangosei allu i gydweithredu a’i ddadl dros gaelmeddiannu’r eiddo ar sail fwy diogel• Yr un fath â thrwydded i feddiannu• Fe all fod cyfyngiadau ar ddefnyddio’radeilad• Yn aml iawn, dim ond rhybudd byr y byddyn rhaid i awdurdod lleol ei roi• Yr un fath â thrwydded i feddiannuFfynhonnell: ‘Acquiring and managing premises’ Taflen wybodaeth, Voluntary Action Sheffield (2007) gyda gwelliannau204

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthRhagweld pryderon am risgiauYmdrin â’r risgiau: Does dim lle yn y canllawiau hyn i ymdrin yngynhwysfawr â mater trosglwyddiadau. Ond un o’r rhwystrauymarferol mwyaf difrifol rhag trosglwyddo asedau yw’r pryder amy risg sy’n gysylltiedig â hyn, a hynny’n bennaf o du mudiadaucyhoeddus, ond hefyd o du mentrau cymdeithasol sy’n poeni ameu cyfrifoldeb dros reoli a chynnal a chadw a sicrhau cyfranogaethbarhaus y gymuned. Gellir sicrhau gwell cynnydd drwy fynd i’rafael â’r risgiau’n agored ac yn uniongyrchol. Dysgwyd hefyd ynsgil profiad. Mae o leiaf un awdurdod lleol yng Nghymru’n dweudy gall y cyngor, ar ôl setlo’r ofnau ynglŷn â’r risg, allu bod yn fwyhael o lawer yn y ffordd y mae’n cael gwared ar ei ased nag aragwelwyd yn ystod y trafodaethau.Risgiau posib: Mae’r canllawiau a gyhoeddir gan lywodraeth yDeyrnas Unedig ar gyfer mudiadau cymunedol ac awdurdodau lleolyn rhestru’r risgiau i gyd ac yn awgrymu’r camau penodol y gellireu cymryd i’w lliniaru er mwyn i’r trosglwyddo allu mynd rhagddo.Mae’n llwyddo i ddileu’r rhan fwyaf o’r rhwystrau y mae pobl yn euhystyried sydd ynghlwm wrth fentrau cymdeithasol yn ysgwyddoadeiladau cynghorau.• Risg 1: Bod amcanion grymuso cymunedau a gynigir gangyrff cymunedol yn amwys, yn wan neu’n anghyson â rhai’rawdurdodau lleol:− adolygu’r amcanion− angen arolwg o anghenion y gymuned− gwaith partneriaeth• Risg 2: Does gan y mudiad sy’n derbyn yr eiddo mo’r gallu ireoli’r ased:− archwiliad sgiliau, cytuno ar gynllun i ddatblygu’r mudiad− arbenigedd a chyngor parhaus ar gael− ‘dogfen drosglwyddo’ yn disgrifio’r cyfrifoldebau− cytundeb ffurfiol ynglŷn â’r defnydd mwyaf sylfaenol addisgwylir− gofyniad i baratoi cynllun busnes tymor hir hyfyw− trosglwyddo’r adeilad fesul cam, neu am gyfnod penodol,gyda’r cyngor yn cadw’r cyfrifoldeb am atgyweirio− y cyngor yn darparu cymorth technegol arbenigol− cymal cyfreithiol ynglŷn â chadw’r adeilad at ddefnydd ygymuned os bydd y mudiad yn rhoi’r gorau i fasnachu205

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Risg 3: Does gan yr awdurdod lleol mo’r gallu i gefnogitrosglwyddo’r ased:− rhannu’r rôl gefnogi ar draws cyfarwyddiaethaugwasanaethau− cyllidebau ar gyfer swyddogion cefnogi’r cyngor− trefnu cymorth gan gyrff eraill, eu rheoli• Risg 4: Does gan y mudiad cymunedol mo’r arian i brynu neuadnewyddu’r ased:− y cyngor yn comisiynu neu’n ariannu arolwg o gyflwr yr eiddoac yn asesu a yw’n addas at y diben− rhoi darlun ariannol i’r g r ŵ par gyfer gwahanol ddewisiadau oran trosglwyddo− cyflwyno unrhyw raglen gwella fesul cam− y cyngor yn cadw’r cyfrifoldeb am gynnal a chadw, neuwaddol i dalu am gynnal a chadw− adolygu’r pris yng nghyswllt sut y bwriedir defnyddio’r adeilada’r cyfrifoldebau− trosglwyddo ar les am rent bychan, neu’r cyngor yn cadw’rddeiliadaeth tra bo’r g r ŵ pyn rheoli’r ased− cydnabod gwerth les hir neu werthu’r rhydd-ddaliad i’rmudiad cymunedol• Risg 5: All y mudiad cymunedol ddim fforddio cynnal achadw’r ased:− cynllun busnes tymor hir− cytuno ar ffordd o ddatblygu’r mudiad a’r cyngor yn ei ariannu− ffordd i’r g r ŵ fanteisio p ar arbenigedd a chyngor ariannolparhaus− opsiynau i rannu’r gwaith atgyweirio− rhyddhad ardrethi 100%− defnyddio caffael a thenantiaethau lleol i ategu llifau refeniw• Risg 6: Diffyg gwybodaeth am ased sy’n adeilad hanesyddol:− y cyngor yn gweithredu i ymchwilio i’w gyflwr cychwynnol− comisiynu a chadw syrfëwr/pensaer cadwraeth/rheolwr prosiect• Risg 7: Gallai rheolau cymorth gwladol atal prosiect rhag caelcymorth ariannol cyhoeddus:− archwilio eithriadau ar sail y nenfwd isaf (200,000 ewro),rheolau contractio, ‘cymorth a ganiateir’ ar gyfer prosiectaucymdeithasol ac economaidd, a gweithgarwch lleol nafyddai’n effeithio ar fasnachu rhwng aelod wladwriaethau’rUndeb Ewropeaidd206

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− mae ‘cymorth a ganiateir’ yn cynnwys diwylliant, cyflogaeth,gwarchod yr amgylchedd, ymchwil a datblygu, datblygurhanbarthol, ymgymeriadau mewn ardaloedd di-fraint,cymorth i Fentrau Bach a Chanolig a hyfforddiant, darparu taicymdeithasol, gwella’r amgylchedd ffisegol a safleoedd tir llwyd• Risgiau posibl eraill sy’n cael eu cydnabod ac yn cael sylw:− yr ased ddim yn cael ei ddefnyddio er budd y cyhoeddRhagor o wybodaethYr Uned Trosglwyddo Asedau: Mae’r Uned TrosglwyddoAsedau, sydd a’i chanolfan yng Nghymdeithas yrYmddiriedolaethau Datblygu yn Llundain, yn cynnig pecyncynhwysfawr ar CD o wybodaeth a chanllawiau i alluogimentrau i fanteisio ar y dull hwn o fynd o’i chwmpas hi. Mae’runed yn cynnig gwybodaeth, cyngor a chymorth gyda golwgar gynlluniau trosglwyddo asedau lleol, ffôn 0845 345 4564,gwefan www.atu.org.uk, ebost: info@atu.org.uk .Pecyn yr Uned Trosglwyddo Asedau: Mae’r pecyn gwybodaethyn cynnwys:• To Have and to Hold, the DTA Guide to asset development forcommunity and social enterprises, llawlyfr manwl sy’n disgrifioprosesau caffael, datblygu a rheoli asedau eiddo− perchnogaeth ddarniog ar asedau’r cyngor− dryswch posib rhwng rolau’r awdurdod lleol a rolau’rmudiad cymunedol− fawr o botensial ar gyfer datblygu mentrau− dibynnu ar nifer fach o wirfoddolwyr− y defnydd ddim yn cydweddu â nodau strategol ehangachyr awdurdod lleol• The Green Assets Guide sy’n ymwneud ag ystyriaethauamgylcheddol datblygu asedau eiddo, gan gynnwyscadwraeth ynni a dŵr, lleihau gwastraff ac ailgylchu,rheoliadau allweddol a ffynonellau gwybodaeth.• Managing Risks In Asset Transfer - A Guide, sy’n disgrifio sut maemodd mynd i’r afael â phryderon awdurdodau cyhoeddusynglŷn â pheryglon trosglwyddo asedau i gyrff gwirfoddol asut mae lliniaru’r risgiau• Canllawiau swyddogol y llywodraeth ar waredu tir ac adeiladau• Canllawiau’r Comisiwn Elusennau ar faterion megis gweithiogyda llywodraeth leol a rheoli asedau eiddo.• Adroddiadau cefndir a deunyddiau ar gyfer dadlau o blaidtrosglwyddo asedau.207

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth7.4 Masnachu ar-leinYn y gorffennol, mae mudiadau cymunedol ac elusennau sy’n gweithio mewn cymunedau di-fraint neu ardaloeddgwledig a’r rheini sy’n gwasanaethu cymunedau budd ar wasgar wedi’i chael hi’n anodd cyrraedd eu cwsmeriaid. Osydyn nhw’n gwneud neu’n gwerthu pethau, mae eu marchnadoedd wedi bod yn gyfyng a’r mudiadau eu hunain oreidrwydd yn brin eu huchelgais. Mae’r rhyngrwyd yn newid hyn.Menter ym Maesyfed yng nghefn gwlad Powys yw Powys CIC sy’n masnachu o dan yr enw Ten Green Bottles. Mae’ncynhyrchu nwyddau sydd wedi’u gwneud o wydr wedi’i ailgylchu. Mudiad amgylcheddol yw hwn sy’n gweithio i geisiocanfod ffyrdd o ddefnyddio deunyddiau gwastraff, ac mae’n darparu hyfforddiant i bobl ddi-waith, pobl â phroblemauiechyd meddwl a phobl ag anableddau dysgu. Mae’n gwerthu amrywiaeth drawiadol o emwaith, nwyddau bwrdd acaddurniadau ar y we ar wefan sydd wedi’i chynllunio’n broffesiynol. Mae hynny’n golygu ei bod fwy neu lai’n amhosibgwahaniaethu rhwng y busnes a chwmni confensiynol yn y sector preifat - sy’n galluogi’r fenter i gyrraedd cwsmeriaidym mhob cwr o’r Deyrnas Unedig. Cyfeiriad gwefan Ten Green Bottles yw www.greenglassmountain.com.Mae’r adran hon yn disgrifio rhai o’r pethau y mae angen i gyrff masnachu’r trydydd sector eu hystyried er mwynmanteisio ar botensial enfawr masnachu ar-lein.208

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthBeth mae masnachu ar-lein yn ei olygu?Newydd ond nid rhyfedd: Dydy masnachu ar-lein ddim ynfwy cymhleth na chadw siop gonfensiynol. Ond mae’n fforddgymharol newydd o wneud pethau, felly mae’n bosib y byddyr agweddau ymarferol yn ymddangos yn anghyfarwydd i’rrheini sydd heb ddefnyddio’r ffordd hon o werthu o’r blaen.Er hynny, mae nifer enfawr o bobl yn gwsmeriaid rheolaidd arsafleoedd megis eBay ac Amazon, felly does dim byd rhyfeddmewn gwirionedd am y ffordd hon o gadw busnes. A dydy’rrhan fwyaf o bobl fusnes heddiw ddim yn ei chael hi’n anoddcymryd y camau cyntaf syml hynny i hysbysebu eu nwyddau a’ugwasanaethau i gwsmeriaid posibl drwy’r ebost.Y pethau sylfaenol: Os oes gennych ddiddordeb mewn masnachuar-lein, dyma’r pethau y mae angen ichi fynd i’r afael â nhw:• penderfyniadau sylfaenol ynglŷn â pha mor rhyngweithiol ahunangynhaliol y bydd y profiad masnachu ar-lein i gwsmeriaid• rheoliadau sylfaenol sy’n llywodraethu sut y byddwch chi’nmasnachu ar-lein• sefydlu a chynnal y wefan lle bydd y masnachu’n digwydd• systemau ar gyfer ymateb i archebionContractau: Mae contractau gyda chwsmeriaid ar y rhyngrwydo reidrwydd yn wahanol i gontractau wyneb yn wyneb neugontractau ysgrifenedig traddodiadol. Mae’r rheoliadau a’rmeddalwedd y byddwch chi’n eu defnyddio’n golygu ei bod hi’nweddol glir beth y mae angen ichi ei wneud a sut y byddwch chi’ngweithredu ar lefel ymarferol.Elusennau:• Yr enw masnachu: Mae’n bwysig bod mudiadau sy’nmasnachu’n ei gwneud hi’n glir ar eu gwefan â pha fudiadyn union y bydd eu cwsmeriaid yn delio. Os mai is-gwmnimasnachu ydyw, rhaid ichi weithredu o dan yr enw hwn, ynhytrach nag o dan enw’r brif elusen.• Rhoddion: Mae’n beth da cadw’r cyfleusterau masnachu arwahân yn llwyr i unrhyw drefniadau cyfrannu ar-lein er mwynosgoi dryswch i ddefnyddwyr.Gallu’r drefniadaeth: Oherwydd ei bod yn eithaf rhwydd sefydlugwefan, mae hyn hefyd yn golygu y gall mudiadau y trydyddsector gael eu temtio i sefydlu siopau ar-lein cyn datblygu’rgallu i’w cynnal yn iawn. Peidiwch â mentro gwneud hyn. Fe allgormod o bethau fynd o’u lle.• marchnata a hyrwyddo er mwyn sicrhau bod y busnes yn gweithio209

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Sylw i fanylion: Mae hi’r un mor rhwydd ar lein - yn haws efallai- ichi elyniaethu’ch cwsmeriaid drwy gyflwyno’ch menter ynwael, drwy roi gwybodaeth gamarweiniol iddyn nhw, drwyddangos ffenest siop sydd wedi dyddio, drwy anfon nwyddau’nhwyr a thrwy roi gwasanaeth gwael iddyn nhw’n gyffredinol agy mae hi wrth fasnachu wyneb yn wyneb. Mae’r we’n llawn henwybodaeth sy’n gwylltio pobl, ac os yw eich safle chi’n cyfrannuat hynny, ddaw eich cwsmeriaid ddim yn ôl atoch chi eto.• Camgymeriadau busnes: Mae’r un peth yn wir os byddwchchi’n gwneud camgymeriadau dro ar ôl tro gydag archebiona chodi tâl, ond fe all y canlyniadau fod yn fwy difrifol. Mae’nrhwydd i gwsmeriaid uchel eu cloch gwyno am fusnesau ar-lein,a hynny’n ddienw os dymunan nhw. Gallai adolygiadau damniolam gyfnod cymharol fyr o berfformio’n wael ddifetha’chbusnes, a fydd gennych chi fawr o obaith dod drwyddi.• Techno-barlys: Os ewch chi ati eich hun i sefydlu’ch siop,gochelwch rhag y rheini yn eich mudiad sy’n gwirioni argyfrifiaduron ac sydd â mwy o ddiddordeb mewn chwaraegyda thechnoleg nag mewn cadw busnes. Fe allan nhw arafu’chgwaith yn ddifrifol.Y siop ar-leinBeth i’w werthu: Meddyliwch yn ofalus am beth y byddwch chi’nei werthu ar eich safle a sut y bydd cwsmeriaid yn ei weld. Efallaifod tuedd y trydydd sector i wneud unrhyw beth a phopeth ynrhywbeth i’w osgoi yn y cyswllt yma - efallai na fydd safle sy’ngwerthu gemwaith cain wedi’i wneud o lechi’n ymddangos ynsoffistigedig iawn os bydd hefyd yn hyrwyddo sglodion llechifesul tunnell ar gyfer llwybrau a gerddi.Sut mae gwerthu?: Does ‘na’r ffordd benodol o ddefnyddio’rrhyngrwyd i fasnachu. Mae marchnata ar-lein yn dod yn fusnesmawr ynddo’i hun, a bydd angen ichi ddeall goblygiadau hynnyar gyfer eich busnes. Dylech chi ystyried yr opsiynau sy’n gwedduorau i’ch mudiad, i’ch cynnyrch ac i’ch adnoddau ariannol. Mae’ndebyg y gwelwch chi wrth i amser fynd heibio y gallwch chi fyndati mewn sawl gwahanol ffordd. Pwynt arall i’w sylweddoli ywbod cyfle i chi weithredu ar sawl gwahanol lefel, ac, yn benodol,ichi brofi’r farchnad drwy wneud ymchwil a threialu’ch cynlluniaumasnachu cyn gwneud penderfyniadau sy’n eich rhwymo i warioa gwaith paratoi sylweddol.• hysbysebu ar y rhyngrwyd: Mae gwefan sy’n bodoli eisoesneu anfon negeseuon ebost at restr o ddarpar gwsmeriaid yngyfleoedd i brofi’r farchnad cyn ichi fuddsoddi mewn sefydlusiop ar-lein.210

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• defnyddio’r ‘cyfryngau cymdeithasol’: Mae mudiadau masnacholyn manteisio fwyfwy ar gyfleoedd safleoedd megis Facebook aTwitter i gyrraedd nifer fawr o bobl a hynny’n rhad iawn.• e B ay: Bydd llawer o unigolion a mudiadau’n datblygu busnesaudrwy fasnachu ar raddfa fach ar eBay ac ar safleoedd tebyg. Mae’rrhain yn darparu marchnadoedd sy’n gyfarwydd i gwsmeriaida threfniadau prynu maen nhw’n ymddiried ynddyn nhw. Doesdim angen ichi gael eich cyfyngu i werthu drwy ocsiwn.• ariannu’ch safle drwy hysbysebion: Mae darparwyrgwasanaethau rhyngrwyd a masnachwyr eraill ar y rhyngrwydyn rhoi’r cyfle ichi gynhyrchu incwm bychan, neu o leiaf i dalurhywfaint o’ch costau drwy hysbysebu busnesau eraill ar eichsafle. Fydd hyn ddim at ddant pawb, ond fe all fod yn werth eiystyried os bydd llawer o bobl yn ymweld â’ch safle.• 3to3: Fe all bod yn rhan o glwb fod o fudd i gyrff sy’n cychwynar weithgareddau newydd a chynnig tawelwch meddwl iddynnhw. Math o gwmni marchnata cydweithredol i’r trydyddsector yw 3to3 (yn 3ro3.org.uk), ac fe allai fod yn addas ar gyfereich busnes.• sefydlu’ch siop ar-lein eich hun: Os yw’r meddalwedd a’rsgiliau TG gennych chi, fe allwch chi gynllunio, sefydlu a chynnaleich gwefan eich hun ar gyfer eich siop ar-lein. Os nad ydych chiam dalu am raglenni drud, dydy hi ddim yn anodd dod o hyd ifeddalwedd ffynhonnell agored ar y we, a sefydlu’ch gwefan amddim - ar yr amod bod y dasg yn cael ei chyflawni gan rywunsy’n gwybod beth maen nhw’n ei wneud a’u bod nhw’n barod idderbyn y cyfyngiadau.• defnyddio gwesteiwr ar y we: Neu fe allwch chi gysylltu âdarparwr annibynnol i gynnal eich safle ar eich rhan. Fe all hynfod yn rhatach ac maen nhw’n dweud bod sefydlu siop ar-leinfel hyn yn eithriadol o syml, sy’n ei gwneud yn ddeniadol iawni newydd-ddyfodiaid. Mae’r rhai mwyaf yn tueddu i gynnig‘siop ar y we’ sydd wedi’i ffurfweddu’n barod ichi ei sefydlu’nrhyngweithiol. Yr anfantais yw bod gennych chi lai o reolaethdrosti ac y gallai’r canlyniadau fod braidd yn ddifflach.Cynllunio’ch busnes: Fel yr esboniwyd mewn mannau eraill yn ycanllawiau hyn, mae hi bob tro’n angenrheidiol ichi gynllunio’chbusnes yn effeithiol a pharatoi ar gyfer masnachu . Does dim bydynglŷn â siopau ar-lein sy’n golygu bod prisio’n ofalus ac yn gywira meddwl yn ofalus am eich marchnata yn llai pwysig nag y maemewn unrhyw gyd-destun masnachu arall.211

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthSiop effeithiol ar-lein: Fe all meddalwedd modern ddarparusafleoedd o safon, ond fe all ansawdd y canlyniad yn y pen drawddibynnu ar y cynllunydd a’r ffordd mae’r safle’n cael ei chynnal.Bydd angen asesu’r risgiau’n ofalus, cynnal gwiriadau technegol ahyfforddi staff. Bydd angen ichi sicrhau bod y safle:• yn cael ei chyflwyno’n dda a bod ei safon gystal â safon safle’rrhai sy’n cystadlu yn eich erbyn• yn cynnig y math o nodweddion y gall fod eu hangen arnochchi a’ch cwsmeriaid, gan gynnwys cyfleoedd i ryngweithio âchwsmeriaid efallai• yn cynnig cysylltiad â’r rhyngrwyd sy’n ddigon cyflym igwsmeriaid allu ei ddefnyddio• yn ddibynadwy ac yn hygyrch - byddwch chi’n colli busnes osbydd y safle’n colli’i gysylltiad o hyd• yn ddigon diogel i warantu cyfathrebu dwy ffordd effeithiola gwasanaeth cyfrinachol i’ch cwsmeriaid ac i’ch systemauchi’ch hun• dull diogel o dalu• cludo nwyddau• cynnwys y safle• hysbysebu a hyrwyddo• materion technegol megis gwesteia ar y we ac enw’ch parthDull diogel o dalu: Bydd angen ichi sefydlu system talu sy’n gallugwrthsefyll hacwyr, ac y mae’ch cwsmeriaid yn hyderus ynddi.Mae systemau megis Paypal yn cynnig tawelwch meddwl, ondbyddan nhw’n ychwanegu at gost eich gwerthiannau. Mae’nddoeth cynnwys gwybodaeth ar y safle sy’n disgrifio’r camaudiogelwch sydd ar waith.Cludo nwyddau: Bydd angen ichi gael trefniadau prosesu a chludoarchebion mewnol, gan ddefnyddio’r Post Brenhinol neu gludwyrmasnachol, er mwyn sicrhau bod nwyddau’n cyrraedd cwsmeriaido fewn cyfnod rhesymol. Rhaid i hyn fod yn ddigon cadarn iymdopi â chyfnodau prysur, megis y cyfnod cyn y Nadolig.Ymddiriedaeth cwsmeriaid: Y siop ar-lein yw wyneb cyhoeddusy busnes. Cyn ichi allu perswadio cwsmeriaid i brynu digon o’chnwyddau, bydd angen ichi ennill eu hymddiriedaeth. Efallai fodmwy i hyn nag y tybiech chi. Dyma’r pethau y mae angen euhystyried:212

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthCynnwys y safle: Bydd angen ichi gael trefniadau ar waith i wirio’rsafle’n rheolaidd er mwyn sicrhau ei fod yn gyfoes ac yn gywir.Mae hyn yn arbennig o bwysig os bydd eich prosesau neu’chtaliadau am gludo neu gostau eraill yn newid. Bydd yn rhaidichi lynu wrth Reoliadau Masnach Electronig 2002, a RheoliadauGwarchod Defnyddwyr (Gwerthu o Bell) 2000 - gweler isod.Efallai y byddwch chi am sicrhau’ch cwsmeriaid eich bod chi’nglynu at y rheolau.Hysbysebu a hyrwyddo: Mae sawl ffordd o hyrwyddo’ch siop arleinac mae’n debyg y bydd angen ichi ddefnyddio sawl un ohonynnhw, a phrofi pa un sy’n gweithio orau. Bydd y rhain yn cynnwys:• dolenni ar wefannau busnes eraill• cael eich cynnwys ar amrywiaeth o chwilotwyr - bydddarparwyr gwefannau’n aml yn gwneud hyn drosoch chi, ondfe allai dewis eich allweddeiriau neu’ch tagiau chi’ch hun ihyrwyddo’r busnes fod yn hollbwysig i’r ymateb gewch chi, fellydylech wneud ymchwil i’r farchnad cyn cychwyn• hysbysebu traddodiadol mewn cylchlythyrau cymunedol,papurau newydd a chylchgronau arbenigol sy’n berthnasol i’chcynnyrch• cydweithredu â masnachwyr cymunedol neu elusennol o’r unanian, megis marchnad ar-lein y trydydd sector 3i3RheoleiddioRheoliadau Masnach Electronig 2002:• S g ôp: Mae’r rheoliadau hyn yn berthnasol i:− hysbysebu nwyddau a gwasanaethau ar-lein (ganddefnyddio’r rhyngrwyd, ffonau symudol a theledurhyngweithiol)− gwerthu nwyddau a gwasanaethau i fusnesau ac unigolionar-lein− trosglwyddo a chadw gwybodaeth electronig• Y wybodaeth y mae gofyn ei darparus: Mae’r rheoliadau’npennu gofynion manwl ynglŷn â’r wybodaeth y mae’n rhaidei darparu ar gyfer y sawl sy’n defnyddio gwasanaethaumarchnata a gwasanaethau gwerthu ar-lein. Dylech ddarllen yrhain yn ofalus cyn cychwyn. Maen nhw’n cynnwys dyletswyddi ddarparu (ymhlith eitemau eraill o wybodaeth):− manylion cysylltu llawn y busnes− y rhif TAW− gwybodaeth glir am brisiau, gan gynnwys treth a chostaucludo213

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− gwybodaeth lawn am yr anfonwr a’r hyrwyddiad wrthhysbysebu drwy ebost− gwybodaeth benodol a manwl am y contract electroniga gynigir i gwsmeriaid preifat (mae hyn yn ddewisol argyfer cwsmeriaid busnes, ac nid yw’n berthnasol o gwbl igontractau un-i-un y cytunir iddynt drwy’r ebost)• Cosbaus: Fe all y Swyddfa Masnachu Teg gyhoeddigorchmynion ‘atal ar unwaith’ ac fe all y llysoedd orchymynbusnesau i gyhoeddi gwybodaeth (mae methuâ chydymffurfio’n ddirmyg llys).GwybodaethGwybodaeth a chyngor: All yr adran hon wneud fawr mwyna chrafu wyneb y pwnc pwysig hwn. I gael gwybod rhagorewch i Gyswllt Busnes yn www.businesslink.gov.uk, a gwefanbusnes Llywodraeth Cymru http://fs4b.wales.gov.uk/bdotg/action/ a dewis ‘TG ac e-fasnach’Rheoliadau Gwarchod Defnyddwyr (Gwerthu o Bell) 2000:Yn ogystal â’r darpariaethau uchod, mae’r rheoliadau hyn ynrhoi’r hawl i unigolion ganslo contractau.Rheoliadau eraill: Mae masnachwyr y trydydd sector hefyd yngorfod cydymffurfio â rheolau ynglŷn â:• gwarchod data a phreifatrwydd• safonau hysbysebu• cod ymarfer gwasanaethau ffôn premiwm214

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth7.5 TrethuMae trethu’n bwnc technegol ac fe all y goblygiadau fod yn bwysig o safbwynt ariannol ac amrywio’n fawr o’r naillsefydliad i’r llall. Golwg fras iawn yn unig a geir yn yr adran hon ac fe’ch cyfeirir at ragor o wybodaeth.Treth gorfforaethY sefyllfa sylfaenol:• Mae elw trethadwy mudiadau masnachu’n cael ei drethu argyfradd o 20% o fis Ebrill 2011 (21% cyn hynny). Does dimamodau arbennig ar gyfer ‘mentrau cymdeithasol’ o unrhyw fath.• Does dim rhaid i elusennau dalu treth gorfforaeth ar y rhan fwyafo’r incwm y byddan nhw’n ei ddefnyddio at ddibenion elusennol.Ond dydy pob math o incwm masnachu ddim yn gymwys argyfer yr eithriad hwn. Mae adran 4.3 yn trafod y cymhlethdodau,gan gynnwys yr esemptiad treth sy’n berthnasol i elusennau sy’nennill incwm masnachu ar raddfa fach.• Mae’n ddyletswydd gyfreithiol ar gwmnïau newydd i hysbysuCyllid a Thollau EM am eu bodolaeth at ddibenion trethgorfforaeth cyn gynted ag y cân nhw’u sefydlu.• Mae’n arwyddocaol y bydd rhywfaint o incwm grantiau ar gyfergweithgareddau masnachu, gan gynnwys ar gyfer eu cychwynyn cyfrannu at yr elw trethadwy. Fe’ch cynghorir yn gryf i geisiocyngor proffesiynol ynglŷn â defnyddio grantiau cychwyn a sutmae eu trin, a hynny’n syth pan gewch chi grant o’r fath.Gwybodaeth:• Mae gwybodaeth am atebolrwydd elusennau i dalu trethgorfforaeth ar gael gan y Comisiwn Elusennauwww.charitycommission.gov.uk a chan Gyllid a ThollauEM www.hmrc.gov.uk.• Gweler Adran 4.6 ar elusennau a masnachu.• Gweler Adran 7.6 am fanylion ynglŷn â Chynllun CymorthRhodd y llywodraeth sy’n galluogi elusennau i gadw’r hollroddion ariannol a gânt gan eu his-gwmnïau masnachu heborfod talu treth arnyn nhw.215

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthTAWY sefyllfa sylfaenol:• Y sbardun trosiant: Os yw trosiant blynyddol y masnachu’n fwyna’r terfyn statudol, neu os disgwylir iddo fod yn fwy na hynny,mae’n rhaid cofrestru’r busnes ar gyfer TAW. Mae’r un peth ynwir am elusen sy’n masnachu.• Cofrestru o dan y trothwy: Caiff busnesau â throsiant isddewis cofrestru neu beidio. Mae hyn o fudd i fentrau bachsy’n ymwneud â gweithgareddau cyfradd sero megis cyhoeddipapurau newydd a llyfrau - oherwydd fe allan nhw adhawlio’rTAW a werir ar ddeunyddiau crai.• Cyfrifyddu TAW: Wrth gofrestru ar gyfer TAW, rhaid i gwmnïaugadw cofnodion manwl yn eu cyfrifon rheolaidd. Mae hynyn cynnwys y TAW a delir ar bob pryniant a’r TAW a godir arbob gwerthiant. Rhaid iddyn nhw gyflwyno datganiadau TAWrheolaidd yn nodi cyfanswm y taliadau a’r derbyniadau. Gan fodTAW yn cael ei chodi ar wahanol gyfraddau ar gyfer gwahanolnwyddau a gwasanaethau, gan gynnwys ar gyfradd sero, maeangen i’r system cyfrifon fod yn ddigon cadarn i allu cynhyrchuadroddiadau’n syml ac yn gyflym pan fydd eu hangen.TAW a phrosiectau adeiladu: Mae llawer o gyrff gwirfoddol sy’ncael arian grant i wneud gwaith adeiladu’n teimlo’n ddryslydynglŷn â sut mae TAW yn effeithio arnyn nhw ac mae hynny’nddealladwy. Fe allan nhw golli degau o filoedd o bunnau os nafyddan nhw’n ystyried hyn. Mae’n hollbwysig ichi:• astudio canllawiau noddwyr ynglŷn â TAW wrth ichi wneud caisam grantiau• sicrhau beth yw goblygiadau TAW yr arian gewch chi ac ar gyfereich gwaith yn y dyfodol pan roddir y grant ichi; efallai foddigon o amser ichi newid eich statws cofrestru ar gyfer TAW osoes angen, ond peidiwch â disgwyl nes ichi wario’r arian rhag ofn ibroblemau mwy difrifol godi• gofynnwch i Gyllid a Thollau EM am wybodaeth (fe all fod ynanodd cael gafael ar swyddogion i siarad â nhw’r dyddiau hyn,ond mae pecynnau gwybodaeth cynhwysfawr a manylion arwefan Cyllid a Thollau EM)• siaradwch â’ch cyfrifydd neu ag arbenigwr TAW i weld a allechchi fod ar eich colled wrth ichi wario’r grant - fe all talu cantneu ddau o bunnoedd am ymgynghoriad fod yn werth y gost idawelu’ch meddwl, ac fe allai’n sicr arbed ffortiwn ichi216

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthTAW ac elusennau:• Mae’n bosib y byddwch chi’n aml yn dod ar draws y camargraffnad yw elusennau’n talu TAW - mae hyn yn anghywir - maeelusennau’n talu TAW fel y bydd y rhan fwyaf o gyrff, ond maennhw’n cael rhywfaint o fanteision prin.• Rhai o’r rhain yw cyfradd sero (hy, TAW yn daladwy ond argyfradd 0%) neu esemptiad, ac mae hynny’n cynnwys amodauarbennig ar gyfer digwyddiadau codi arian penodol at elusen,gwerthu rhoddion sydd wedi’u cyfrannu, mathau penodol obrosiectau adeiladu, cymhorthion anabledd, hysbysebu ac ati.Gwnewch yn siŵr nad oes rhywun yn codi TAW ar y gyfraddsafonol arnoch chi am yr eitemau hyn.• Fe all gwerthu nwyddau ail law fod yn faes cymhleth. Ond,y rheol sylfaenol yw bod gwerthu neu osod nwyddau syddwedi’u cyfrannu i elusennau’n cael ei drethu ar gyfradd sero.− Mae’r gwaith y gallech ei wneud ar eitemau a gyfrennir yncyfyngu ar y fantais - er enghraifft, mae glanhau hen ddodrefna nwyddau gwynion a gwneud atgyweiriadau sylfaenol iddynnhw’n iawn, ond byddai angen ichi dalu TAW ar werthiantpetaech chi’n defnyddio’r cyfraniadau’n ddeunyddiau crai igynhyrchu rhywbeth gwahanol.− Dylech holi Cyllid a Thollau EM i gael gwybod rhagor osydych chi’n bwriadu cynhyrchu incwm drwy nwyddau ail law.• Er na ddylai’r manteision cyfyngedig hyn o ran TAW fod ynrheswm ynddyn nhw’u hunain dros ddewis statws elusennol,fe allan nhw fod yn werthfawr, mewn meysydd penodol oweithgarwch elusennol megis gofal iechyd.• Bydd is-gwmni masnachu’n elwa o rai o freintiau TAW ei brifelusen, ond nid o bob un ohonynt, ar yr amod bod cytundebffurfiol i elw masnachu’r gwerthiannau perthnasol gael eutrosglwyddo i’r elusen. Ond nid yw’r breintiau ehangach sy’nberthnasol i dreth gorfforaeth ar gael.Rhagor o wybodaeth:Mae gwybodaeth am TAW, gan gynnwys am ffigur y trothwytrosiant ar hyn o bryd i’w gweld yn adran elusennau gwefanCyllid a Thollau EM yn www.hmrc.gov.uk.217

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthRhyddhad ardrethi i elusennauY sefyllfa sylfaenol:• Mae gan eiddo annomestig sydd ym meddiant elusen ac yncael ei ddefnyddio ganddi’r hawl i gael rhyddhad ardrethigorfodol o 80%, a elwir yn ‘rhyddhad ardrethi i elusennau’. Caiffyr awdurdod trethu esgusodi’r elusen rhag gorfod talu’r 20%arall hefyd os yw’n dymuno. Er mwyn bod yn gymwys i gael yrhyddhad hwn, rhaid i eiddo:− fod ym meddiant elusen, neu ym meddiant ymddiriedolwyrelusen, a− rhaid iddo gael ei ddefnyddio’n llwyr neu’n bennaf at‘ddibenion elusennol’• Rhyddhad ardrethi i elusennau− dydy hyn ddim yn berthnasol i weithgareddau codi arian(oherwydd dydy’r codi arian ei hun ddim yn bwrpas elusennolyn ôl y gyfraith)− ond mae’n cynnwys gwerthu rhai nwyddau a gyfrennir• Does gan gyrff masnachu’r trydydd sector ddim hawlawtomatig i gael rhyddhad ardrethi. Ond mae gan awdurdodaulleol y pŵer i ddewis rhoi rhyddhad i gyrff nad ydyn nhw’nelusennau. Fe all hyn gynnwys is-gwmnïau masnachuelusennau.• Dydy eiddo ym meddiant rhannol elusen ac a ddefnyddir atddibenion elusennol ac yn rhannol gan is-gwmni masnachu,ond yn gymwys i gael rhyddhad gorfodol ar ardrethi ielusennau ar y rhan o’r adeilad a ddefnyddir gan yr elusen.Felly, fe allai fod er budd elusennau sicrhau bod ganddyn nhwbresenoldeb ym mhob rhan o’u hadeiladau a dadlau bod yradeilad yn cael ei ddefnyddio’n ‘bennaf’ at ddibenion elusennol.• Gellid mynd ati yn yr un ffordd gydag adeiladau a ddefnyddir‘yn bennaf’ i werthu nwyddau a gyfrennir ac yn rhannol ar gyfergweithgareddau masnachu eraill.• Gellid dehongli’r term ‘yn bennaf’ fel mwy na 50% o werth ygwerthiannau, ond mewn ambell achos, fe allai 50% gyfeirio atarwynebedd y llawr.• Gallai fod angen trafod y sefyllfa gyda swyddogion ardrethi,neu gael cyngor cyfreithiol. Os gallwch chi ddangos manteisioneich gweithgareddau, mae’n wir yn werth sefyll eich tir i geisiosicrhau’r rhyddhad ardrethi mwyaf posibl.218

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthTreth StampBydd elusennau’n cael eu hesgusodi rhag talu treth stamp ar dir panfyddan nhw’n prynu tir ac adeiladau. Serch hynny, dydy’r rhyddhadhwn ddim yn berthnasol i bryniannau gan is-gwmnïau masnachu.Trethu mudiadau nad ydyn nhw’n elusennauArweiniad proffesiynol: Mae trethu’n fater cymhleth. Er boddigon o wybodaeth ar gael ar wefan Cyllid a Thollau EM (acar safleoedd eraill a ddarperir gan gyrff masnachol sydd âgwasanaethau i’w gwerthu), yn sicr does dim byd gwell na chaelcyfrifydd sy’n deall amgylchiadau arbennig elusennau, y trydyddsector a’u gweithgareddau masnachu. Fel rheol, bydd cyngorproffesiynol yn fuddsoddiad cadarn - mae’n rhwydd gwneudcamgymeriadau costus, ac mae’n debyg y byddwch chi’n talu igyfrifydd baratoi cyfrifon blynyddol beth bynnag.Cwyn y trydydd sector am dreth: Bydd y rhan fwyaf o bobl syddwedi helpu i gynnal mentrau masnachu er budd y gymuned ac nadydyn nhw’n elusennau cofrestredig wedi gofyn iddyn nhw’u hunainneu i bobl eraill rywbryd neu’i gilydd: Pam y dylai’r wladwriaethgodi treth ar fentrau sydd wedi’u sefydlu er budd cymdeithas?• Bydd mentrau cymdeithasol yn aml yn gweithio mewn meysydd ybydd busnesau preifat yn eu hanwybyddu neu wedi rhoi’r gorauiddyn nhw. Yn aml iawn, prin eu bod nhw’n hyfyw ac eto i gyd,byddan nhw’n gorfod talu TAW ar y rhan fwyaf o’u pryniannaua threth gorfforaeth ar eu helw pitw, hyd yn oed pan fydd yr elwhwnnw wedi’i greu yn sgil ymdrechion gwirfoddolwyr.• Mae’n ymddangos yn annheg i lawer o bobl bod y drefnariannol mor llym (neu mor gymhleth, os dilynwch chi lwybrelusennau ac is-gwmnïau masnachu) a pholisïau’r llywodraethyn annog nifer gynyddol o gyrff gwirfoddol i ystyriedmasnachu. Ond, er gwaetha’r ffaith bod cyfraith elusennaua chwmnïau wedi’i diwygio’n sylweddol yn ddiweddar, maeconsesiynau treth ar gyfer unrhyw beth sydd y tu allan iddiffiniadau caeth elusen cyn belled i ffwrdd ag erioed.Rhwystr ynteu her? Mae’n siŵr y bydd rhai mudiadau gwirfoddolyn cael eu rhwystro rhag dechrau masnachu oherwydd bod cyfraithtrethu mor gymhleth neu annheg. Ond bydd eraill yn ei gweld ynun o’r llu o heriau wrth geisio diwallu anghenion cymunedau acunigolion di-fraint. A hwythau’n hollol benderfynol o ddal ati, ddylennhw ddim ychwaith gau eu llygaid i’r system. Mae talu’n hwyr athorri’r gyfraith mewn ffyrdd eraill yn dwyn cosbau. Bydd busnesau’ngorfod talu am gamddealltwriaethau a chamgymeriadau ac fe alltwyll arwain at ganlyniadau difrifol iawn i unigolion.219

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth7.6 Defnyddio Cymorth RhoddSut mae Cymorth Rhodd yn gweithio i gwmnïau:Cysyniad Cymorth Rhodd: Pan fydd cwmni’n rhoi rhodd ariannoli elusen o dan y Cynllun Cymorth Rhodd, mae ei elw trethadwy’ncael ei ostwng o’r un swm, a’r elusen yn cael ei hesgusodi’nawtomatig rhag gorfod talu treth ar y rhodd. Mae hyn yngymhelliant amlwg dros roi arian i elusen ac mae’n gweithio’run mor dda wrth i unigolion roi rhodd. A phan fydd is-gwmnimasnachu’r elusen ei hun neu bartner masnachu’n rhoi’r rhodd,mae’n ffordd i elusennau fasnachu mewn unrhyw ffordd fwy neulai heb orfod talu treth gorfforaeth ar yr elw.Y trefniadau sylfaenol: Dyma’r trefniadau sy’n berthnasol igwmni sy’n rhoi rhoddion i elusennau ers 2000.• Caiff cwmnïau (a chymdeithasau anghorfforedig) hawliorhyddhad treth ar roddion cymwys i elusennau yn y DeyrnasUnedig. Yn gyffredinol, mae rhyddhad ar gael ar gyfer rhoddionCymorth Rhodd yn ystod y cyfnod cyfrifo pan roddir y rhodd,ond mae rheolau arbennig yn berthnasol i gwmnïau sydd ymmherchnogaeth lwyr elusen.• Mae rhoddion Cymorth Rhodd i elusennau yn y Deyrnas Unediggan gwmnïau’n cael eu talu gros (gan gynnwys unrhyw dreth ybyddent wedi’i thalu fel arall). Mae’r rhodd yn cael ei thrin ganyr elusen fel taliad blynyddol yr esgusodir talu treth arno.• Os bydd cwmni’n tynnu swm treth anghywir o’r rhodd, all yrelusen ddim adhawlio’r dreth honno. Yn hytrach, rhaid iddiadennill unrhyw ddiffyg gan y rhoddwr.• Dylai elusennau sy’n cael rhoddion Cymorth Rhodd gangwmnïau gadw cofnodion cyfrifo arferol o’r rhoddion adderbynnir, i’w cynnwys yn eu cyfrifon a’u datganiad treth, feltaliadau blynyddol.• I gael rhagor o wybodaeth, ewch i Gyllid a Thollau EM(www.hmrc.gov.uk/charities/guidance-notes)Sut mae cwmnïau sy’n rhoi rhoddion Cymorth Rhodd yn caeleu trin yn gyffredinol at ddibenion treth:• Pan fydd cwmni’n rhoi rhodd gymwys i elusen, yn ei ddatganiadhunanasesiad treth gorfforaeth, fe all roi swm y rhodd honno ynerbyn ei elw trethadwy.220

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Does dim modd defnyddio rhoddion i elusen i ystumio colledionmasnachu cwmni, felly does dim mantais treth i neb roi rhoddsy’n fwy na’r elw trethadwy.• Dylai’r cwmni sy’n rhoi’r rhodd gadw cofnodion cyfrifo arferolo’i roddion gan gynnwys dogfennaeth i ddangos bod yr elusenwedi’u derbyn.Rhoddion nad ydyn nhw’n gymwys:• Chaiff taliad mo’i drin fel rhodd gymwys ar gyfer CymorthRhodd os:− yw’n elw sy’n cael ei ddosbarthu i’r cyfranddalwyr− yw’r cwmni neu rywun â chysylltiad â’r cwmni (ee, perthynasagos i gyfarwyddwr) yn cael budd sy’n fwy na’r ‘gwerthperthnasol’ yng nghyswllt y taliad, yn ôl diffiniad Cyllid aThollau EM (gweler ‘buddion i roddwyr’ isod)− oes amodau ad-dalu’n berthnasol iddo− yw’n rhan o drefniant sy’n cynnwys bod yr elusen yn meddueiddo (ac eithrio fel rhodd) gan y cwmni neu berson cysylltiedig− yw’n cael ei wneud gan elusen• Buddiannau i roddwyr: Mae gan Gyllid a Thollau EM reoliadaucymhleth sy’n cyfyngu ar y budd a gaiff rhoddwr sy’n gwmni ynsgil rhodd Cymorth Rhodd i elusen. Mewn ambell achos prin, feallai rhoddion Cymorth Rhodd gan is-gwmni ddwyn manteisioni’r cwmni neu i’w gyfarwyddwyr - er enghraifft pan dderbynnirrhoddion gan noddwyr masnachol menter a all fod yn gobeithiomanteisio drwy hysbysebu neu drwy gael tocynnau am ddim iddigwyddiadau.Cwmnïau sy’n eiddo i elusennauTrefniadau i gwmnïau sydd yn llwyr ym mherchnogaethelusennau:• Rhoddion Cymorth Rhodd o’u cymharu â dosbarthu elw.− Mae Cymorth Rhodd yn gostwng elw’r rhoddwr - a dyna pamna thelir treth gorfforaeth arno.− Ond wrth dalu difidendau cwmni, bydd y rheini’n dal i gaeleu trin fel elw trethadwy’r cwmni masnachu sy’n cael eiddosbarthu. Dydyn nhw ddim yn gostwng atebolrwydd trethy cwmni. Felly, fel rheol, does dim pwynt defnyddio taliadaudifidend yn lle Cymorth Rhodd.221

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Cwmnïau mewn cydberchnogaeth: Cyn 1 Ebrill 2006,roedd cwmnïau a oedd ym mherchnogaeth partneriaethauo ddwy elusen neu fwy (ac a oedd yn dosbarthu eu helw ynôl cyfranddaliadau pob elusen) yn cael eu trin yn wahanol.Erbyn hyn, mae’n bosib trin taliadau (ac eithrio difidendau) felrhoddion o dan y cynllun Cymorth Rhodd.• Rhoddion Cymorth Rhodd ar ôl diwedd y flwyddyn ariannol:Mae gan gwmnïau sydd ym mherchnogaeth lwyr un elusen neufwy naw mis ar ôl diwedd cyfnod cyfrifyddu i benderfynu faintmaen nhw am ei gyfrannu i’r elusen neu faint mae’n rhaid iddynnhw’i dalu fel rhodd gymwys.− Cyn belled â bod y taliad hwnnw’n cael ei wneud i’r brifelusen o fewn naw mis i ddiwedd cyfnod cyfrifyddu penodol,fe all y cwmni drin y rhodd fel petai wedi’i thalu yn y cyfnodcyfrifyddu hwnnw (yn hytrach nag yn y flwyddyn gyfredol).− Mae hyn yn rhoi amser i gwmni sydd ym mherchnogaethelusen i gyfrifo’i elw’n fanwl, er mwyn iddo gyfrannu ei elw igyd, a lleihau ei atebolrwydd treth gorfforaeth i ddim.− Os bydd cwmni sydd ym mherchnogaeth elusen yn rhoirhoddion Cymorth Rhodd sy’n llai na swm llawn elw’r drethgorfforaeth o fewn naw mis i ddiwedd cyfnod cyfrifyddu, niall hawlio rhagor o ryddhad treth ar ddim o’r elw sy’n weddilly bydd yn ei gyfrannu wedyn.• Mae’r cyfleuster ‘cludo’n ôl’ naw mis hwn yn berthnasol igwmnïau sydd ym mherchnogaeth lwyr un elusen neu fwy ynunig. Mae hyn yn cynnwys:− is-gwmnïau cyfyngedig drwy gyfranddaliadau lle bydd yr hollgyfalaf cyfranddaliadau cyffredin yn eiddo i elusennau (neu igwmni sy’n eiddo i elusen.− cwmnïau cyfyngedig drwy warant sy’n eiddo i elusennau -hy, lle bydd eu memorandwm a’u herthyglau’n ei gwneudyn glir bod eu buddiolwyr yn elusennau neu’n is-gwmnïau ielusennau.• Amcangyfrif rhoddion: Fe all cymhlethdodau treth godi wrthamcangyfrif yr elw a roddir i elusen a bod y swm wedyn yn fwyna’r elw go iawn. Rhaid i’r cwmni a’r elusen gofnodi’r rhoddwreiddiol yn iawn . Edrychwch ar ganllawiau Cyllid a ThollauEM neu holwch eich cyfrifydd i weld beth yw goblygiadau hyn.222

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthPartneriaethau’r sector preifat: Mae rheolau gwahanol ar waithar gyfer cwmnïau sy’n eiddo ar y cyd i elusen a chwmni preifatar wahân. Mae cydfentrau’n drefniadau cymhleth ac fe allaicamgymeriadau wrth gynllunio ar gyfer treth fod yn gostus ac fe allhyd yn oed greu rhaniadau. Tybir y bydd mentrau masnachu syddmor gymhleth â hyn yn ceisio canllawiau proffesiynol ar drefniadautrethu a hynny cyn eu sefydlu hyd yn oed. Ond dylech gofio:• Y caiff rhodd i’r elusen sy’n cyfateb i gyfranddaliad yr elusen eithrin fel dosbarthiad elw ac na fydd yn gymwys i gael rhyddhadtreth o dan y drefn Cymorth Rhodd.• Bydd cwmnïau o’r fath yn dal i allu rhoi rhoddionCymorth Rhodd ar yr amod nad ydyn nhw’n gysylltiedig âchyfranddaliadau.Rhagor o wybodaeth:I gael gwybod rhagor ac i weld canllawiau ynglŷn â sut maeymdrin â materion mwy cymhleth, ewch i wefan Cyllid aThollau EM www.hmrc.gov.uk/charities.223

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth7.7 Cymorth Rhodd ar roddion gan unigolion ac ar roddioni siopau elusenMae Cymorth Rhodd yn caniatáu elusennau i adennill y gyfraddsylfaenol o dreth incwm oddi wrth Cyllid a Thollau Ei Mawrhydi(HMRC) ar roddion a wnaed gan drethdalwyr y DU. Gan fodcyfradd sylfaenol bresennol treth incwm yn 20 y cant, mae hynyn golygu y gallwch hawlio 25c ychwanegol am bob £1 y cewch.Y cyfan sy’n rhaid i’r rhoddwr ei wneud yw gwneud datganiadCymorth Rhodd yn nodi eu bod wedi talu digon o dreth i dalu’rhyn y mae’r elusen yn mynd i’w adennill.Gall rhoddwyr sy’n drethdalwyr cyfradd uwch a’r gyfradd uchafadennill y gwahaniaeth rhwng y gyfradd sylfaenol y mae’relusen ei hawlio a’r dreth gyfradd uwch y maent yn ei thalu.Canfu ymchwil a gynhaliwyd gan CAF (2009) nad yw hanner ytrethdalwyr cyfradd uwch yn ymwybodol o’r rhyddhad personolar roddion sydd ar gael iddynt, dim ond un rhan o bump ohonyntsydd wedi’i ddefnyddio, ac mae’r rhan fwyaf yn fodlon ailgyfeirio’rrhyddhad personol i elusen.Cyn y gallwch wneud cais am Gymorth Rhodd mae’n rhaid i chigael eich cydnabod gan Gyllid a Thollau Ei Mawrhydi fel elusenat ddibenion treth. Mae cael eich cydnabod gan HMRC fel elusenyn broses ar wahân i gofrestru gyda’r Comisiwn Elusennau amstatws elusennol.Gallwch hawlio Cymorth Rhodd ar roddion ariannol gan unigolion.• Mae’r rhodd o arian yn rhodd wirfoddol nad yw’r rhoddwr yncael llawer o fantais neu wobr amdano os o gwbl.• Gall arian fod ar ffurf arian parod, sieciau, debyd uniongyrcholneu daliadau archeb sefydlog, taliadau cardiau credyd neuddebyd, trosglwyddo telegraffig neu archebion post.Yn ogystal, caiff rhai taliadau at elusennau eu trin fel rhoddion iGymorth Rhodd er na chânt eu diffinio’n union fel rhoddion:• Caiff tanysgrifiadau aelodaeth a delir i elusennau eu trinfel rhoddion ar yr amod mai ar gyfer aelodaeth yn unig ymae’r taliad ac nad yw’n rhoi defnydd personol i’r rhoddwr ogyfleusterau neu wasanaethau’r elusen.224

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Gall taliadau mynediad i weld eiddo elusen gael eu hystyriedyn rhoddion os yw’r taliad yn caniatau mynediad blynyddol i’rrhoddwr a’i deulu i weld yr eiddo, neu os gwneir rhodd o leiaf10% yn fwy na chost sylfaenol mynediad.• Gan amlaf mae arwerthiant elusennol yn annog pobl i dalumwy am eitem na’i werth, er mwyn cefnogi’r elusen. Gally taliadau hyn gael eu hystyried fel rhoddion o dan rhaiamgylchiadau. Er enghraifft os bydd rhywun yn talu £700 ambâr o docynnau teithio sy’n costio £500, caiff y £200 ychwanegolei ystyried yn rhodd a gellid ei roi trwy Gymorth Rhodd.Mae rhagor o arweiniad ar yr uchod ar gael ganSwyddog Cymru’n Rhoi WCVA ar 0800 2888 329,givingwales@wcva.org.uk, www.wcva.org.uk/givingneu ar wefan Cyllid a Thollau Ei Mawrhydi.Ar beth arall y gallaf hawlio Cymorth Rhodd?Gall Cymorth Rhodd fod yn berthnasol mewn sefyllfaoedd eraillos dilynir y gweithdrefnau cywir yn ofalus. Cysylltwch â SwyddogCymru’n Rhoi yn WCVA neu edrychwch ar y canllaw manwl arwefan Cyllid a Thollau ei Mawrhydi os ydych yn ystyried hawlioCymorth Rhodd ar unrhyw rai o’r canlynol:• Gwerthu nwyddau ar ran unigolynGan fod Cymorth Rhodd yn ymwneud â rhoddion o arian, nidyw rhodd o nwyddau i elusen yn rhodd Cymorth Rhodd. Foddbynnag, mae’n bosibl i’r elusen neu siop elusen gynnig gwerthu’reitemau a roddwyd ar ran y rhoddwr, a all wedyn ddewis i roi elwariannol y gwerthiant i’r elusen gan ddefnyddio Cymorth Rhodd.• Treuliau gwirfoddolwyrOs aiff person i gostau wrth wneud gwaith gwirfoddol i elusen ondnad yw’n eu hawlio’n ôl, nid yw hwn yn rhodd ariannol ac felly nidyw Cymorth Rhodd yn berthnasol. Fodd bynnag, os telir costau iwirfoddolwr elusen, ac mae ganddo hawl i gadw’r arian neu ei roi ielusen, gallant ddefnyddio Cymorth Rhodd ar y rhodd hwnnw.• Digwyddiadau codi arian anturusGan amlaf mae cyfranogwyr yn y digwyddiadau hyn y talu blaendala gofynnir iddynt godi isafswm ar gyfer yr elusen drwy nawdd.Gan fod cymryd rhan yn yr antur yn fanteisiol i’r person sy’ncymryd rhan, mae cyfyngiadau ar y rhoddion nawdd sy’n gymwysar gyfer y Cymorth Rhodd - mae’n debygol na fydd rhoddion gany cyfranogwr a’i deulu yn gymwys ar gyfer Cymorth Rhodd ondbydd nawdd gan bobl nad ydynt yn perthyn yn gymwys.O fis Ebrill 2013 bydd cynllun newydd i ganiatáu Cymorth Rhoddar hyd at £5,000 o roddion bach heb yr angen am ddatganiadau.225

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth8: Rheoli a llywodraethu8.1 Elfennau sylfaenol rheoli busnesMewn sawl ffordd, mae cadw busnes er budd cymdeithasol yn union yr un fath â chynnal gweithgareddau o safon odan nawdd grant. Felly pam yr holl ffwdan? I gyrff ac unigolion sy’n croesi’r bont i fyd masnachu, fe all y ffaith body ddau fyd mor debyg greu ymdeimlad dinistriol o ddiogelwch. Ond, a dweud y gwir, mae rheoli busnes yn dda ynwahanol iawn mewn sawl ffordd. Mae’r ddau beth mor wahanol nes bod rhai pobl yn amau a yw cadw busnes atddiben cymdeithasol yn beth call i’w wneud o gwbl. Mae datrys hyn yn her i reolwyr.Problemau cyfarwydd: Dylai llawer o’r problemau y bydd angenichi ymdrin â nhw wrth reoli eich busnes fod yn gyfarwydd ielusennau nad ydyn nhw’n masnachu ac i gyrff gwirfoddol. Maecyhoeddiad Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru Nid Ffydd aGobaith sy’n Rhedeg Elusennau - ond Ymddiriedolwyr yn ymdrin â’rmaterion hyn, gan gynnwys:• cyfrifoldebau fel cyflogwr• iechyd a diogelwch• polisïau a gweithdrefnau rheoli eraill• gwneud i gyfarfodydd weithio• penderfyniadau da• monitro ac atebolrwydd• personélMaterion eraill i fentrau cymdeithasol: Mae’r bennod hon yntrafod materion eraill sy’n bwysig i fentrau cymdeithasol gangynnwys:• rheoli ansawdd• rheoli risg• monitro, adolygu a gwerthuso226

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• rheoli er mwyn bod yn gynaliadwy• staffio a chreu swyddi• polisïau olynu• rolau cyfarwyddwyr mentrau cymdeithasol• aelodau byrddau a swyddogion• cyfyngiadau arbennig sy’n effeithio ar elusennauPa rinweddau y mae eu hangen ar y busnes?Sioc diwylliant busnes: Mae llawer o gyrff y trydydd sectornad ydyn nhw’n masnachu, ond nid pob un, yn gweithio o danbwysau amserlen dynn, safonau llym ac adnoddau prin (byddaielusennau’n siomi cleientiaid bregus pe na fydden nhw’n gwneudhynny). Ond mae busnes yn rhoi’r un pwysau ar bawb sydd oddifrif eisiau cynhyrchu incwm drwy fasnachu. I rai pobl, mae’rnewid yn sioc ddiwylliannol ddifrifol.Rheoli proffesiynol: Ar sawl agwedd, fe ddylai pob mudiadmasnachol neu anfasnachol yn y trydydd sector gael ei gynnal ynyr un ffordd broffesiynol.• Mae hyn yn awgrymu bod angen rheoli’r cyllid ac adnoddaueraill yn dda, rheoli staff yn dda, a darparu gwasanaethaumewn ffordd effeithiol.• O safbwynt ymarferol, mae cadw busnes yn aml yn arwainat arddull rheoli dynnach, bydd gan bobl fwy o ffocws abyddan nhw’n fwy disgybledig nag y bydd pobl fel rheolmewn elusennau nad ydyn nhw’n masnachu ac mewn grwpiaugwirfoddol.• Efallai y bydd dyddiadau cau a’r ffaith bod angen bodlonigofynion cwsmeriaid yn sbarduno hyn. Fe all ddod ynamgylchedd prysur sy’n gofyn mwy gan bob aelod o’r staff. Osbydd pobl yn hwy’r neu’n absennol heb reswm, fe all hynnyarwain at ganlyniadau mwy difrifol ac fe all fod angen i reolwyrymateb yn fwy cadarn.• Mae angen amgylchedd gwaith disgybledig wrth fasnachu acweithiau bydd staff yn gweld hyn yn groes i’r hyn maen nhwwedi arfer ag ef yn y sector trydydd sector anfasnachol. Mae’nbosib y byddan nhw’n gwrthwynebu hyn a rhaid i reolwyr fodyn barod i ddelio â’r canlyniadau.227

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthDefnyddio adnoddau’n effeithiol: Dylai mudiadau masnacholac anfasnachol ddefnyddio’u hadnoddau’n effeithlon, ac efallaiy byddan nhw’n gorfod bod yn ddarbodus os bydd yr incwmyn gostwng. Ond dylai busnesau llwyddiannus roi gwerthariannol ar eu holl weithgareddau. Nid oherwydd eu bod nhw’nfarus y bydd angen gwneud hyn, ond oherwydd bod angen ibobl sy’n gweithio yn y busnes wybod faint y dylai ei gymryd igwblhau tasgau, faint o bobl y mae eu hangen i’w gwneud, fainto lwyeidiau o datws wedi’u stwnsio neu sawl dalen o bapur ybyddan nhw’n eu defnyddio a beth fydd eu pris. Fel arall, allannhw ddim prisio’u gwaith yn gywir na sicrhau nad yw’r gwaith yngwneud colled.Cydlynu gweithgareddau: Bydd elusennau cymhleth a chyrffgwirfoddol, gan gynnwys mentrau cymdeithasol, yn aml yncynnig amrywiaeth o wahanol wasanaethau digyswllt a’rcyfuniadau hynny’n ddigon i syfrdanu masnachwyr busnesauconfensiynol. Mae hyn yn gofyn am lawer iawn o drefnu, cydlynua chyfathrebu rhwng gwahanol rannau’r fenter. Heb hyn:• ni fydd modd sicrhau arbedion maint: bydd y gwaith y galetachac yn ennill llai o incwm• efallai y bydd staff sydd wedi’u hynysu’n gwrthwynebucyflwyno menter gymdeithasol os byddan nhw’n teimlo’nynysig neu yn y tywyllwch - fe allai hyn amharu ar ysbryd y tîm• bydd hi’n fwy anodd monitro a chadw cofnodion• bydd datblygu’r busnes eto’n ymddangos yn rhy anodd neu’nrhywbeth nad oes modd ei gyflawniArweinwyr masnachol eu hanian: Dylai pob rheolwr fod yngreadigol, yn hyblyg, yn effro i gyfleoedd newydd, yn poeni amsafonau perfformiad, yn ymwybodol o dargedau, yn ymwybodol owastraff ac ati. Ond pan fyddan nhw’n gyfrifol am weithgareddaubusnes, mae’r rhain yn rhinweddau y maen nhw’n cael eu taluamdanyn nhw; mae gallu eu mudiad i ennill yn dibynnu arnyn nhw.Rhaid i reolwyr fod yn ymwybodol o hyd o’r canlynol:• yr hyn sydd ganddyn nhw i’w werthu, a pha wasanaethau neunwyddau eraill y gallen nhw fod yn eu gwerthu• pwy a allai fod yn dymuno’u prynu, pa mor werthfawr yw eugwasanaethau neu eu cynnyrch, sut mae rhoi gwybod i boblamdanyn nhw• cost y gwerthiannau, o safbwynt dynol yn ogystal ag o safbwyntariannol• ydy’r prisiau’n iawn, faint o incwm y gellid ei gynhyrchu, a sut ygallai hyn fod er budd y mudiad228

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• sut mae’r cwsmeriaid yn eu gweld nhw a’r fenter, wnaiff ycwsmeriaid hyn barhau i brynu ganddyn nhw, a phwy yw’rgystadleuaeth ar hyn o bryd?Mae’n drasiedi bod cynifer o arweinwyr da’r trydydd sectoryn ymgymryd â gweithgareddau mentrau cymdeithasol hebsylweddoli o gwbl faint o her sy’n eu hwynebu ac wedyn maennhw’n treulio misoedd neu flynyddoedd yn darganfod sut maerheoli busnes drwy roi cynnig arni a gwneud camgymeriadau.Canolbwyntio ar werth staff:• Mae gwerth ar holl asedau’r busnes. Ond rhaid ichi ystyriedy realiti y bydd pobl egwyddorol y trydydd sector weithiau’nei chael hi’n anodd ei dderbyn: mae’r asedau’n cynnwys ygweithwyr, ac mae gan y rhain werth i’r busnes (yn ogystalâ’u gwerth fel cydweithwyr, darparwyr gwasanaethau, ffrindiauac ati) sy’n cyfateb i’r incwm mae’r fenter yn ei gynhyrchu yn sgileu cyflogi.• Mewn prosiectau sy’n cael nawdd grant a lle bydd y ffinelw’n gyfyng, bydd cysylltiad uniongyrchol eisoes rhwng pobgweithiwr a lefel y grant a gewch chi - sef y gost ichi eu cyflogi.• Ond ym myd busnes, mae gwerth y gweithiwr hefyd o bosib yncynnwys faint o arian y gallen nhw’i ennill i’r fenter. Efallai fodhyn yn awgrymu eich bod yn manteisio ar y gweithwyr, ondsut mae gwybod faint y dylech chi ei godi ar gwsmeriaid wrthichi baratoi bidiau, costio contractau, a chyfrifo pris cynnyrch,os na wnewch chi gynnwys gwerth amser eich gweithwyr yn yrhafaliadau?• Ar eu symlaf, dyma’r goblygiadau:− mae angen i weithwyr gael cymorth i gynhyrchu o leiafddigon o incwm i dalu cost eu cyflogi a chostau eu gwaith -fel arall byddwch chi ar eich colled− gallai gweithwyr, yn eithaf posib, gynyddu enillion y busneso’u rheoli’n ddaCael pobl i’ch cymryd o ddifrif: Mae angen i bartneriaid achefnogwyr drin mentrau masnachu fel busnesau difrifol hefyd.Does dim lles i awdurdod lleol ddweud wrth fenter gymunedolam fod yn fwy cynaliadwy os nad yw’r swyddogion erioed wedirhoi’r cyfle iddi ymddwyn fel busnes. Fel rheol, bydd angen ifentrau masnachu weithio’n galed i berswadio eraill bod angen:229

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• cael contractau ffurfiol yn lle grantiau awdurdodau lleol achytundebau lefel gwasanaeth• cytundeb les neu drwydded iawn ar eich adeiladau• sicrhau a datblygu asedau eiddo• y cyfle i fidio am gontractau cyhoeddus eraill• llifau incwm sydd ddim yn gwahardd darpariaeth yn ycronfeydd cadw ar gyfer diswyddo ac elw masnachol• cydnabod sgiliau a galluoedd allweddol a’r marchnadoedd lleolehangach lle y gellir rhoi’r rhain ar waith, gan gynnwys, o bosib,sgiliau i helpu eraill i ddatblygu menter• cymorth i ganfod cyfleoedd eraill newydd ar gyfer mentraucymdeithasolCadw rheolaethOsgoi rheolaeth-argyfwng: Bydd llawer o fusnesau a chyrff yny trydydd sector yn gweithredu fel petaen nhw mewn dramao hyd ac ar ddibyn trychineb, gan reoli ‘mewn argyfwng’. Maerhai rheolwyr yn eithaf da am gadw pethau o dan reolaeth odrwch blewyn. Fyddan nhw ddim yn delio â phroblemau, neu â’rrhan fwyaf ohonynt, nes bod y rheini’n fygythiad i’r busnes neueffeithio arno. Mae’r sefyllfa hon yn un y mae angen ichi ei deall -ac wedyn ymdrin â hi.• dyma’r rhesymau dros reoli drwy ymateb i argyfwng:− pan fydd pwysau gwaith a diffyg staff− dulliau gwael o reoli amser− diffyg amser neu ddiffyg sylw i gynllunio iawn ymlaen llaw− gwaith â therfynau amser nad oes modd eu methu− natur - mae’n gweddu i rai pobl weithio fel hyn• canlyniadau:− rheolaeth wael, agored i ddamweiniau− methu ymdrin â gwendidau hirdymor neu sylfaenol yn ybusnes (ee, sgiliau staff gwael, cynllunio llif gwaith, rheoliansawdd)− staff yn rhwystredig, wedi ymlâdd− (neu’n groes i hynny) gwell effeithlonrwydd a chynhyrchedddrwy weithio o dan bwysau mawr o hyd• camau ataliol:− adolygu’r cynhyrchedd a’r systemau gweithio, ymgynghori â’rstaff− ailgynllunio’r systemau a’r gweithdrefnau gweithio− hyfforddi staff a rheolwyr230

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthRheoli credyd: Mae hyn yn hollbwysig i fusnesau sy’n rhoi amser igwsmeriaid dalu. Gweler adran 6.3Rheoli ansawdd y gwasanaeth:• Pwysigrwydd camau rheoli ansawdd da: Gall cynnal safonaufod yn broblem fawr i rai mudiadau masnachu, yn enwedigwrth gychwyn busnes pan fydd staff cyflog yn ddibrofiad,ac, fel rheol, pan fydd gwirfoddolwyr yn ymwneud â’rbroses. Rhaid i reolwyr sylweddoli ei bod yn bosib nad oesgan weithwyr syniad ynglŷn â pha safon a ddisgwylir mewngwirionedd oni roddir canllawiau a hyfforddiant gofalus iddyntac ailadrodd hynny weithiau.• Canlyniadau methu:− Mae’n eithriadol o anodd adfer safonau ar ôl iddynt ddechraullithro, ac yn fwy anodd byth adennill cwsmeriaid a gollir ar ôliddyn nhw gael gwasanaeth gwael neu ar ôl iddyn nhw gael eugelyniaethu oherwydd bod nad yw’r cynnyrch yn ddigon da.− Gall ansawdd gwael fod yn eithriadol o ddrud ei gywiro - gallambell wall ddileu’r holl elw ar gontract a mwy.− Os ydych chi’n ymwneud â gwasanaethau cymdeithasolpersonol, fe all fod yn anodd gwneud iawn am wasanaethgwael, ac mewn amgylchiadau prin, fe all yn wir achosi niwed iunigolion.− Gall ansawdd gwael mewn meysydd megis arlwyo arwain atgamau cyfreithiol yn erbyn y busnes ac yn erbyn y staff sy’ngyfrifol.• Mae angen ichi sicrhau:− systemau a meini prawf clir sy’n pennu’r safonau y mae angeneu cyflawni a sut y dylid gwneud tasgau er mwyn sicrhau’rcanlyniadau gorau− hyfforddiant a gwybodaeth er mwyn i bawb ddeall y gofynioncyfreithiol, y safonau allanol a’r polisïau mewnol− hyfforddiant i’r staff ar reoli ansawdd yn gyffredinol, ac ynglŷnag union ofynion eu swyddi hwy’n benodol− bod cyfrifoldebau’r staff yn cael eu diffinio ar gyfer monitroansawdd a chymryd camau− dulliau annibynnol o bwyso a mesur ansawdd ygwasanaethau a ddarperir ac a ddisgwylir - ee, drwy adborthrheolaidd gan gwsmeriaid neu gleientiaid231

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthRheoli’r risgiau i’r busnes: Dydy rheoli risg erioed wedi bodyn un o brif flaenoriaethau mudiadau y trydydd sector, er body Comisiwn Elusennau’n argymell y dylid rheoli risg systemauariannol. Mae’n werthfawr i fentrau cymdeithasol oherwyddbod proses adolygu cychwynnol yn dangos gwendidau mewnsystemau a gweithgareddau y mae angen rhoi sylw iddynt neu eumonitro ac yn deffro staff a chyfarwyddwyr i’r gwendidau hyn.Seilir y dull hwn ar synnwyr cyffredin, ond fe all fod o gymorth iwella’r cyfathrebu rhwng gweithwyr cyfrifol, ac mae’n golygu bodgwell cynllunio’n gallu mynd i’r afael ag anawsterau cyn iddynnhw godi. Gofynnwch i’ch cyfrifydd neu i gynghorydd busnes amawgrymiadau ynglŷn â sut mae mynd ati yn eich menter chi.Ymdrin â’r tensiynau mewn mentergymdeithasolNewid eich blaenoriaethau chi’ch hun - hyd yn oed os nadydych am wneud hynny: Weithiau, mae angen neu mae’nddymunol i gyrff sy’n cynnwys gweithgareddau cymdeithasoldibynnol-ar-grant a busnesau sy’n cynhyrchu incwm cynaliadwy,roi blaenoriaeth i’r gweithgarwch busnes. Gall hyn israddioprosiect cymdeithasol a oedd gynt yn fudiad ac enaid i’r sefydliadpan ddechreuodd. Ac fe all y cam hwn fod yn un anodd iawn.• Dilyn eich dymuniad: Wrth ichi ddechrau datblygu mentraucymdeithasol, efallai nad y gweithgareddau rydych chi wediymrwymo fwyaf i’w gwarchod fydd y rhai sy’n ennill yrarian mwyaf ichi. Dyma’r prosiectau a’r gwasanaethau sy’nrhoi’r cymhelliant a’r ffocws i’r cyfarwyddwyr, i’r staff, i’rgwirfoddolwyr, i’r partneriaid, i’r cefnogwyr ac i’r noddwyr.Dyma, mae’n debyg, graidd delfrydiaeth y mudiad, ei reswmdros fodoli, a’i amcanion elusennol ffurfiol. Bydd digon o boblam ymwneud â phapur newydd cymunedol sy’n straffaglu’nariannol er enghraifft, ond beth sydd i’w denu at ei chwaerwasanaeth argraffu sy’n cynhyrchu taflenni hysbysebu’nfasnachol - ac eithrio’r cymhelliant i wneud elw?• Peidio â dilyn eich dymuniad: Ond mae’r ffaith bod gofynichi fod yn gynaliadwy’n golygu y gall fod yn rhaid i’chblaenoriaethau newid. Mae’r rhan o’r fenter sy’n gwneud elwwedi codi i’r brig, felly:− erbyn hyn dyma’r rhan sy’n cael y rhan fwyaf o’r buddsoddi− efallai mai dyma’r rhan sy’n defnyddio’r rhan orau o’r adeiladac sy’n cael y rhan fwyaf o’r sylw marchnata a hyrwyddo− mae’r rheolwr yn treulio mwy o amser arni− mae’r cyfarwyddwyr yn rhoi sylw i’w gwaith232

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− efallai ei bod yn cael ei rheoli gan ei his-gwmni ei hun ermwyn sicrhau bod ei buddiannau’n cael sylw digonolFfynonellau tyndra: Ai dyma beth yw pendraw’r holl ecwitichwys wrth sefydlu’ch menter? Efallai y bydd rhai o’r staff a’rcyfarwyddwyr yn anghyfforddus mai’r busnes sy’n rheoli popetherbyn hyn, ac fe all hyn greu drwgdeimlad hyd yn oed.• Fydd y bobl a ymunodd â’r sefydliad i weithio yn y busnesmasnachu llwyddiannus ddim yn teimlo’r un fath am y prosiectcymdeithasol a oedd wrth wraidd popeth. Iddyn nhw, ‘job owaith’ yw hi a dyna’i gyd. Fe all gwirfoddoli, gweithgarwchcymdeithasol a rheoli ar lefel bwrdd hyd yn oed ymddangos ynwendidau iddyn nhw.• I’r hoelion wyth a ddaeth â’r fenter cyn belled, mae euhymwneud â hi’n ymrwymiad, a hwnnw weithiau’n llafuroes. Mae’r gweithwyr cyflog newydd yn tanseilio’r achos, yngwanhau’r fenter.Mae’r rhain yn heriau difrifol sy’n gallu dadwneud blynyddoedd owaith caled os caniateir iddyn nhw greu rhaniadau.Dal y cyfan at ei gilydd: Ond mae’n bosib osgoi’r difrod drwyreoli pethau’n sensitif ond yn gadarn:• Cadw’ch enaid ar wahân i’ch poced: Gan amlaf mewn menter,mae modd ichi wahanu’ch gweithgarwch busnes oddi wrtheich amcanion cymdeithasol. Does dim angen ichi golli’chenaid os cadwch chi famon mewn ystafell arall, a sicrhau bodbuddiannau calon gymdeithasol eich mudiad yn cael y sylwpriodol - gyda gweithgareddau a hyrwyddiadau ar wahân,grwpiau gwirfoddolwyr neu gefnogwyr, lle priodol yn yradroddiad blynyddol ac ati.• Os nad oes modd eu gwahanu: Weithiau, does dim moddgwahanu’r busnes a’r amcan cymdeithasol - fel sy’n wir am ybusnes ailgylchu plastig a oedd yn darparu gwaith i bobl aganableddau dysgu a sylweddolodd na allai’r staff weithio’nddigon cyflym i gyflawni eu prif gontract. Nid dadl dros beidioag ymwneud â gweithgareddau menter gymdeithasol ywhyn, oherwydd anaml iawn y bydd mudiad yn rhoi’r gorau i’wamcanion cymdeithasol yn gyfan gwbl er mwyn dod yn fentermasnachu bur. Ond, fe all godi cwestiynau anodd ynglŷn â:− chynllunio a chostau paratoi bidiau am gontract, a− beth yw’r pwrpas cymdeithasol mewn gwirionedd - erenghraifft yn y contractau diogelwch stadau tai a ddarperidgan fusnesau cymunedol yn yr Alban yn yr 1990au gan dalucyflogau isel am sgiliau isel233

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Wynebu’r rhaniadau: Mae’r bwlch a fydd yn dechrau ymagorrhwng yr arloeswyr a ddechreuodd y fenter a’r gweithwyr ‘jobo waith’ sy’n siŵr o ymuno wedyn, yn codi ym mhob mentergymdeithasol, fwy neu lai. Felly cofiwch:− does dim bai ar neb− mae modd dod drwyddi− mae’n rhywbeth y dylai pawb ei drafod gyda’i gilydd hebgyhuddo’i gilydd na chreu drwgdeimlad, er mwyn rhannu’chteimladau a chlirio’r aer− mae’n arwydd o aeddfedu, o ddod yn fusnes go iawn gydastaff go iawn a swyddi go iawn lle nad oes angen i bobl eugorfodi’u hunain i aberthu a dangos ymroddiad eithafol - adweud y gwir, mae’n rhywbeth i’w ddathlu yn ogystal ag ynrhywbeth i alaru drosto• Paratoi a hyfforddi ar gyfer diwylliant busnes:− Dylai mentrau masnachu newydd fuddsoddi mewnhyfforddiant a chefnogaeth i bob cyfarwyddwr ac i bobaelod cyflogedig o’r staff, ni waeth i ba raddau maen nhw’nymwneud â’r fenter. Bydd hyn yn creu gwell dealltwriaetho’r amgylchedd busnes a’r ffaith bod newid yn anochel osyw’r mudiad drwyddo draw am fod yn hyfyw. O safbwyntymarferol, anaml iawn y bydd y math hwn o hyfforddi’ndigwydd.− Yn y pen draw, rhaid ichi wynebu’r ffaith na fydd byd busneso reidrwydd yn addas i bawb, ond efallai na fydd dewis arall.Mae rhai rheolwyr busnes yn dweud: ‘Mae gennym ddewisclir rhwng gwneud yr union beth rydym am ei wneud heddiw,neu fod yma eto’r flwyddyn nesaf a chyflawni rhywfaint o’nhuchelgais.’234

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth8.2 Rheoli er mwyn bod yn gynaliadwyYn ogystal â cheisio diffinio’r term ‘cynaliadwyedd’, mae adran 5.2 yn edrych yn fanwl ar y camau ariannol a chyllidoy gall menter masnachu eu cymryd i’w gwneud yn fwy cynaliadwy. Mae’r rhain yn bwysig, ond dim ond rhan o’r dasgydyn nhw o greu menter gadarn sy’n cael ei rheoli’n dda a all ddatblygu yn y tymor hir. Mae’r adran hon yn disgrifiosut y gall mentrau greu diwylliant a strwythur busnes yn sail i’r sefyllfa ariannol gadarnach hon.Beth yw cynaliadwyeddContinuum cynaliadwyedd: Mae mentrau cymdeithasolcymunedol yn amrywio o gyrff cwbl gynaliadwy sydd o bosibyn ariannol hyfyw - fel sy’n wir am brosiect nodedig Galeri yngNghaernarfon sy’n cael ei gynnal drwy incwm asedau eiddo - irai sydd ar y cyfan yn anghynaliadwy. Mae llawer yn gweithio’nfrwd i greu incwm i leihau eu dibyniaeth ar gymorth allanol, neui ehangu eu gwaith. Bydd rhai o’r rhain yn gallu goroesi yn y pendraw, hyd yn oed os torrir grantiau’n ddramatig, a bydd rhai hydyn oed yn gallu straffaglu ymlaen drwy gyfnodau byr pan fyddgrantiau’n hesb er mwyn bod yn barod i adfywio’n nes ymlaen.Bydd eraill yn llai dibynnol ar roddwyr grantiau nag yr oeddennhw o’r blaen.Pa mor gynaliadwy? Mae hynny i gyd yn fasnachu llwyddiannusyn y trydydd sector - er y bydd pobl yn dal i ddadlau ynglŷn â suty gellir neu sut y dylid mesur cynaliadwyedd y mudiadau fyddgennych yn sgil hynny.• Mae rhai yn meddwl bod menter gymdeithasol sy’n byw aramrywiaeth o grantiau ac incwm a enillir am 20 mlynedd,ond sy’n cau pan fydd ei fusnes gwesty mynd i’r gwellt - fela ddigwyddodd i Fenter Dyffryn Aman yn 2009 - yn fethiant.I eraill, mae hon yn enghraifft o lwyddiant syfrdanol y dylai’rtrydydd sector i gyd ei ddynwared, gan rannu gwersi’r profiadmor eang ag y bo modd.235

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Mae’r diffyg eglurder ymhlith y rheini sy’n hyrwyddo ac yncefnogi mentrau cymdeithasol yn gallu bod yn ofnadwy orwystredig i ymarferwyr. Ond, yn ffodus, dydy’r grwpiau hynnysydd yn llwyddo i ddod yn gynaliadwy ddim yn ei chael hi’nanodd iawn gweld sut mae hynny’n eu newid.Camau at sicrhau mudiad cynaliadwyAmbell gam ymarferol hollbwysig: Mae’n anochel bod y camauy mae angen ichi eu cymryd i adeiladau menter gynaliadwy’namrywio o’r naill fath o sefydliad i’r llall. Mae’r disgrifiad aganlyn wedi’i gynllunio ar gyfer elusen adfywio cymunedolddeinamig sy’n newid ei ffordd o weithio’n sylweddol gan symudat weithgareddau masnachu er mwyn lleihau ei dibyniaeth argrantiau. NI fydd yr awgrymiadau’n addas i bawb, ond bydd llawero elfennau’r rhaglen hon yn berthnasol i fathau eraill o fasnachu yny trydydd sector hefyd. (Ac, ydyn, mae llawer o gyrff gwirfoddolnad ydyn nhw’n masnachu eisoes yn gyfarwydd â’r camau hyn,ond nid fel rheol fel rhan o drefn systematig wedi’i chynllunio.)Mae pum maes allweddol lle y gallwch chi baratoi’r ffordd:• creu mudiad craidd sefydlog• meithrin diwylliant menter yn eich mudiad• bod yn barod am ganlyniadau negyddol wrth ddatblygumenter gymdeithasol newydd• sicrhau’r gefnogaeth sydd ei hangen arnoch chi i’ch helpu panfydd pethau’n mynd o’u lle• pennu targedau a mesur cynnydd.Creu craidd sefydlog: Mae hyn yn golygu bod angen• ffynonellau ariannu amrywiol (gweler adran 5.2)• gweithgareddau prosiect amrywiol• arian grant â ffioedd rheoli realistig i dalu’r gorbenion• rheolaeth ariannol sy’n seiliedig ar ganolfannau costau - hy,cyfrifon ar wahân ar gyfer pob gweithgarwch er mwyn ichiweld sut mae’n gwneud (gweler adran 6.2 ac Atodiad 3)• arbed wrth wario a rheoli gwastraff• dulliau gweithio mwy hyblyg; newid cyflogau ac amodaugwaith staff efallai (gweler adran 8.3)• creu strwythurau rheoli cynaliadwy drwy hyfforddi, mentora arhannu sgiliau• adroddiadau ariannol a monitro priodol (gweler 6.4)• cyfraniad, lle bo hynny’n briodol, gan wirfoddolwyr sy’n cael eurheoli’n dda i ychwanegu at waith staff cyflog236

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthMeithrin diwylliant menter: Does fawr o bwynt ceisio dilynllwybr menter gymdeithasol, oni fydd eich mudiad i gyd wedi’iymrwymo i’r nod cynaliadwy, ac oni fyddwch chi’n defnyddio’rholl adnoddau sydd ar gael ichi. Dyma rai o’r camau y bydd angenichi eu cymryd:• Rhestru pob posibilrwydd ar gyfer mentro yn yr hyn rydychchi’n ei wneud eisoes - hyd yn oed os dewiswch chi eu gwrthodi gyd, mae dadansoddi’r posibiliadau’n gallu gwneud ichi i gydfeddwl yn fasnachol.• Rhoi sylfaen fwy proffesiynol i’r prosiectau sydd ar waithgennych chi eisoes - mae’n debyg bod angen i’ch meithrinfaneu’ch caffi neu’ch canolfan gymdeithasol farchnata’u hunainyn well; edrychwch ar sut maen nhw’n cael eu staffio, sutmae’r gwasanaethau’n cael eu costio, y taliadau a delir ganddefnyddwyr, sut y byddwch chi’n gwneud cais am arian grantac yn ei ddefnyddio.• Rhestru syniadau masnachu newydd, dechrau cynllunio’rbusnes, adeiladu rhaglen lansio mentrau posibl ar gyfer y tairblynedd nesaf.• Negodi gyda’r awdurdod lleol a chyda noddwyr eraill i gaelcontractau mwy masnachol yn lle grantiau a chytundebau lefelgwasanaeth.• Sicrhau’r gwerth gorau o’r adeiladau rydych chi’n eu defnyddio- eu his-osod er mwyn cael incwm rhent, llenwi lle gwaggyda’ch mentrau masnachu.• Archwilio’r opsiynau ar gyfer meddu asedau eiddo - mae’ndebyg mai dyna’ch rhagolygon gorau ar gyfer dyfodolcynaliadwy.• Gwneud eich trefniadau rheoli’n fwy rhydd, yn fwy parod ifachu ar gyfle, yn fwy hyblyg ac yn fwy proffesiynol.• Rhoi digon o gefnogaeth i’r mentrau newydd y byddwch chi’neu sefydlu.• Sicrhau eich bod chi’n esbonio natur egnïol ac ethos y fenter istaff iau nad oes ganddyn nhw brofiad o fyd busnes.• Sicrhau bod y gwasanaethau masnachol yn cael eu gwahanuoddi wrth waith unrhyw elusen sy’n gysylltiadau â nhw.Gwariwch grantiau fel y byddai busnes: Dydy dibynnu argrantiau yn y trydydd sector anfasnachol ddim yn beth i’wgroesawu, ond prin y gall neb osgoi hynny. Mewn mentraumasnachu, fe all fod yn hanfodol ar brydiau, ond fe all hefyd fodyn gnaf sy’n sugno’r ewyllys a dylid brwydro yn ei erbyn gyda hollegni’r helwyr fampirs gorau. Gwnewch bopeth yn eich gallu i:237

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• sicrhau bod grantiau’n mynd ymhellach nag y bwriadwyd iddynnhw fynd• defnyddio grantiau cyfalaf gweithio i ddiddyfnu’ch busnes oddiar fod yn ddibynnol gan ddefnyddio hunanddisgyblaeth lem- os oes dal angen cymorth ariannol mawr arnoch ar ddiweddy cyfnod ariannu, fel rheol bydd y fenter wedi methu (fe allgrwpiau cymunedol ac elusennau sy’n dal i fod yn ddibynnol argrantiau ddefnyddio buddsoddiadau busnes mewn ffyrdd hurto wastraffus)• hyd yn oed os nad yw’r noddwr wedi rhoi grant sy’n lleihaufesul tipyn (gyda’r gwario’n gostwng i ddim yn raddol drosgyfnod) ceisiwch gyllidebu fel petai wedi gwneud hynnyRheoli canlyniadau negyddol: Dylai cyfarwyddwyr a rheolwyr:• gynllunio gan ddisgwyl y bydd yr arian grant yn gostwng (byddyn fonws os nad yw, ond fe allech fod yn mynd ar eich pen iddistryw oni chynlluniwch chi ar gyfer hyn)• fod yn barod i ollwng yn ddi-oed unrhyw syniadau busnessy’n methu â chael eu traed danyn nhw, cyn iddyn nhw achosiniwed• disgwyl i staff, gwirfoddolwyr ac ymddiriedolwyr fod yn nerfus,yn rhwystredig ac yn bryderus (mae newid bob tro’n bethpoenus); rhowch wybodaeth briodol i bobl o hyd, defnyddiwcheich sgiliau diplomatig i chwalu unrhyw ddrwgdeimlad, acheisiwch osgoi dadleuon na all neb eu hennillSicrhau cymorth priodol: Bydd mentrau’n aml yn methu arôl dwy neu dair blynedd pan fydd y cymorth cychwynnol yndiflannu. Ceisiwch sefydlu’r strwythurau cymorth gorau posib i’chsefydliad, yn fewnol ac yn allanol:• ymgynghorwch ag un o’r asiantaethau cymorth i fentraucymdeithasol, a chadwch mewn cysylltiad â nhw• ond peidiwch â meithrin pob asiantaeth cymorth yn eich ardal -wnaiff hynny ond arwain at ddryswch• ceisiwch ddod o hyd i arferion da yn y sector a’u dilyn• ceisiwch rwydweithio â mentrau cymdeithasol eraill - oniwnewch chi hyn, mae’n debygol iawn y byddwch chi’n dechrauailddyfeisio’r olwyn• cofiwch sicrhau bod pobl eraill yn gwybod beth rydych chi’n eiwneud, a pheidiwch â chuddio’ch problemau (dyma’r ffordd orauo sicrhau na chewch chi help pan fydd ei angen arnoch chi)238

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthPennu targedau a mesur cynnydd:• Sut mae mynd ati?: Mae mudiadau cyhoeddus sy’n ariannumentrau cymdeithasol yn disgwyl fwyfwy i geisiadau am grantiaubennu targedau ar gyfer cynyddu’r incwm a enillir o’i gymharu â’rarian grant maen nhw’n ei gael. Efallai y bydd hyn ar ffurf targedysgrifenedig i ‘gynhyrchu 50 y cant o’r arian drwy incwm a enillirymhen tair blynedd a 75 y cant ymhen pum mlynedd’.• Monitro targedau: Gall targedau fod yn gymorth i fentraumasnachu ddechrau mesur eu cynnydd o’r naill flwyddyn i’r llallos mai’r unig amcan yw rhoi’r gorau i incwm grant.• Ond cofiwch y bydd targedau bras yn llai ystyrlon os, er enghraifft,y bydd menter gynaliadwy’n dewis cynnal prosiect newydd mawrgydag arian grant. Fe all hyn fod yn arwydd o’i gallu aeddfed igynnal busnes wrth iddi gynnal gweithgarwch newydd ac ymylol,yn hytrach nag yn arwydd o lithro’n ôl i ddibynnu ar grant.• Peryglon asesiadau amhriodol: Mewn gwirionedd, hyd ynhyn, nid oes yr un ffordd ddibynadwy o ragweld y cydbwyseddrhwng incwm sy’n cael ei ennill ac incwm nad yw’n cael ei ennill,ac mae’n dal i fod yn ffordd eithaf bras o fesur cynnydd. Gallaiperygl difrifol godi petai noddwyr yn dechrau pennu eu targedauhwy eu hunain ar gyfer y gyfran o’r incwm a enillir, heb ystyried yffactorau eraill sy’n cyfrannu at gynaliadwyedd menter.239

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth8.3 Sicrhau bod y staffio’n iawnOs na fydd materion rheoli a staffio’n cael eu trin yn effeithiol, fe allai croesi’r bont o fod yn brosiect cymunedol sy’ncael arian grant a dod yn fenter masnachu fod yn drychinebus, fel y mae’r enghraifft hon o fywyd go iawn yn dangos.Roedd prosiect adfywio cymunedol sylweddol yng Nghymru’n wynebu cau ei feithrinfa gofal plant pan dorrwyd yrarian grant yn sylweddol. Penderfynwyd y dylai’r feithrinfa fod yn weithgarwch masnachu, ac, er mwyn iddi oroesiy byddai angen iddi ddod yn gynaliadwy drwy godi ffioedd, ennill contractau a chael ei chynnal fel busnes. Onddoedd staff y feithrinfa ddim yn gallu diosg aneffeithlonrwydd yr hen drefn a oedd yn cael ei hariannu drwy grant.Er gwaetha’r cynllunio gofalus, ailhyfforddi’r staff, targedau ariannol, perswadio a bygythiadau maes o law gan yprif weithredwr, daeth y feithrinfa’n fwyfwy anghynaliadwy. Ar ôl i bethau fynd i’r pen, gan geisio achub y prosiect,cyflwynwyd trefniadau staffio hyblyg newydd a newid cyflogau ac amodau gwaith pobl. Gwrthododd sawl un o’r cynweithwyr dderbyn y drefn newydd ac ymddiswyddo ar unwaith. Yna, penodwyd tîm staff newydd. O fewn wythnosau,dechreuodd y fenter gyrraedd ei thargedau ariannol a gwelwyd y gallai, i bob golwg, fod yn fenter gynaliadwy.Math newydd o gyflogaethPan fydd swyddi’n dibynnu arno...: Os bydd gweithwyr yn symudyn sydyn o fod yn rhai sy’n derbyn grant i fod yn gynhyrchwyr incwm,heb i hynny olygu newid go iawn yn eu ffordd o weithio, efallai nafydd y gwahaniaeth yn amlwg iddyn nhw o gwbl. Efallai na fydd hi’nddigon dweud wrthyn nhw bod eu swyddi’n llythrennol yn dibynnuar eu gallu nhw i ennill incwm. Yn y sefyllfa hon ac mewn llawer osefyllfaoedd eraill, efallai y bydd angen newid y diwylliant o’i gwr.Gwahaniaethau wrth newid o fod yn fudiad anfasnachol:Fe all nifer o ffactorau newydd ddod i’r golwg pan fydd yn rhaidi swyddi mewn mudiadau sy’n cael eu hariannu â grant ddod ynhunangynhaliol. Ddylech chi ddim cymryd dim byd yn ganiataolac edrych yn ofalus ar:• sut mae swyddi cyflog yn cael eu diffinio• sut mae’r staff yn cael eu recriwtio240

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• pa brofiad ac agweddau y bydd eu hangen• trefniadau hyfforddi• cyflogau ac amodau gwaith (gan gynnwys pa mor fforddiadwyyw swyddi)• rolau’r prif swyddog ac o bosib uwch reolwyr eraill• sut mae’r mudiad yn rhoi gwerth ar swyddi cyflog bellach• y berthynas, mewn rhai busnesau, rhwng swyddi cyflog agwirfoddoliDiffinio rolau a swyddi: Yn adran 8.1, trafodwyd bod angencanolbwyntio ar werth staff cyflog fel pobl sy’n cynhyrchu incwmi’r busnes. Mae hyn yn golygu bod angen meddwl yn ofalus amgynnwys swyddi. Bydd angen ichi:• ddiffinio, nid yn unig yr hyn yr hoffech chi i bob gweithiwrei wneud ond beth mae’n rhaid iddyn nhw’i gyflawni o rancyfrannu incwm hanfodol ar gyfer y fenter• recriwtio, darparu hyfforddiant a goruchwyliaeth, a monitrogwaith gweithwyr er mwyn sicrhau bod y busnes yn cael ygwerth y mae ei angen arno o’u gwaithEfallai fod hyn yn ymddangos yn amlwg. Ond mae’n debyg ybydd y ffiniau elw’n dynn ac mae gweithwyr yn aml yn ddall i’wsefyllfa fregus hwy eu hunain.Recriwtio: Ni fydd y drefn cyfweld ar gyfer swyddi a recriwtio’nnewid llawer. Ond efallai y byddwch chi am weld rhai rhinweddaunewydd yn eich ymgeiswyr:• eu profiad blaenorol o weithio mewn amgylchedd busnes• eu gallu i addasu i ryngfyd rhyfedd gweithgarwch busnes yn ytrydydd sector - chwiliwch am hyblygrwydd, gan geisio osgoiymagwedd ffwrdd â hi• eu gallu i weithio yn ôl amserlen dynn• y gallu i ganolbwyntio ar y cwsmer ac i ymdrin â’r cyhoedd,o bosibPenodi rheolwyr busnes: Mae anawsterau penodol ynghlwmwrth recriwtio staff i swyddi uwch. Mewn llawer o fentrau, dimond un rheolwr sydd a rhaid i hwnnw/honno rychwantu bydmenter a datblygu cymunedol neu ofal cymdeithasol. Bydd angeniddyn nhw osod naws y gwaith, cynrychioli ei nodweddion buddcymunedol i bobl y tu allan, ac ar yr un pryd, ddeall yr hyn y maecynnal busnes bach yn ei olygu. Ychydig iawn o ymgeiswyr fyddwedi cael profiad blaenorol o wneud y ddau. Mae hyn yn golyguy gall fod yn rhaid dewis rhwng:241

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• cyflogi rhywun â chefndir busnes a sicrhau eu bod nhw’n‘dysgu’ am y trydydd sector• cyflogi rhywun o gefndir elusen neu gymunedol sydd wrthreddf yn berson entrepreneuraidd (fe all pobl ddysgu arferionbusnes, ond mae’r egni a gallu i achub ar gyfleoedd sy’nnodweddiadol o gynhyrchwyr incwm da’n tueddu i fod ynrhinweddau sy’n rhan fwy cynhenid o bobl)• peidio â phenodi neb nes ichi ail-hysbysebu, rhag ofn ichiwneud camgymeriad ofnadwyDoes dim ateb syml, ac eithrio bod llawer o arweinwyr mentraucymdeithasol llwyddiannus yn egino’n naturiol o’r tu mewn i’wsefydliadau, ac fe all ymgeiswyr mewnol sy’n gwybod beth mae’rcyfan yn ei olygu dyfu i swyddi rheoli’n fwy llwyddiannus naphobl o’r tu allan.Cyflog ac amodau gwaith: Does neb call yn argymell cyflogauisel - mae iddyn nhw oblygiadau niweidiol o ran y gymdeithasa’r economi i fentrau cymdeithasol yn ogystal ag i unigolion a’ucymunedau. Ond efallai na fydd modd cynnal lefelau’r cyflogaua’r amodau gwaith mewn busnesau newydd sy’n straffaglu.Nid rhoddwyr grantiau bellach ond contractau, cwsmeriaida marchnadoedd (gan gynnwys eich cystadleuwyr) fydd ynpenderfynu cyfradd eich taliadau a’ch cyflogau. Gan dderbynbod hon yn broblem foesol, efallai y bydd yn well gan grwpiauganolbwyntio ar weithgareddau newydd lle bydd swyddi newyddsbon yn cael eu creu i staff, yn hytrach na cheisio cadw swyddipresennol lle bydd cyflogau’r gweithwyr yn cael eu tocio.Hyfforddi a chymorth: All mentrau sy’n masnachu ddim fforddiocael staff sydd wedi’u hyfforddi’n wael a staff nad ydyn nhw’ncael y cymorth iawn.• Arfarnu a goruchwylio staff: Mae systemau arfarnu safonoler mwyn asesu anghenion staff, a threfniadau goruchwylio iweld beth yw anghenion personol gweithwyr a threfnu ffyrddo’u diwallu yr un mor bwysig mewn menter masnachu ag yny trydydd sector nad yw’n masnachu. Ond efallai, oherwyddpwysau busnes, fod mwy o risg hyd yn oed y bydd y trefniadauy cytunwyd arnyn nhw’n cael eu hanghofio a bod staff yncael eu hesgeuluso. Mae’n well cael systemau llai dwys neu laibiwrocrataidd na chadw at drefniadau gan wybod na allan nhwddim gweithio.• Cynefino a hyfforddi: Mae gofynion rheoli ansawdd yngolygu bod hyfforddiant iawn yn gwbl hanfodol. Bydd llawero’r hyfforddi hwn yn digwydd wrth i bobl weithio oherwyddpwysau amser. Ond dylai mentrau barhau i fanteisio ar gyrsiauperthnasol pa bryd bynnag y bo modd.242

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Hyfforddiant a datblygiad wedi’i deilwra’n arbennig: Panfydd tîm o staff mewn menter gymdeithasol, fe all fod yneithriadol o werthfawr trefnu sesiynau ar gyfer y grŵp i gyd,gan gynnwys rheolwyr a gwirfoddolwyr. Ar wahân i fanteisionmeithrin tîm, fe all hyn fod o gymorth i rywun adolygusystemau a gweithdrefnau a gwella cyfathrebu.Gwirfoddolwyr: Mae rhywfaint o ansicrwydd ynglŷn â rôlgwirfoddolwyr mewn mentrau masnachu.• Yr ochr negyddol: Efallai’n wir y bydd eu gafael nhw ar reoliansawdd yn wael, ac y gall camgymeriadau gan weithwyrdibrofiad digyflog niweidio enw da masnachol y fenter - ond,fe ellid dadlau bod yr un peth yn wir am staff cyflog dibrofiadsydd heb eu hyfforddi. Mewn amgylchedd lle mae pobl danbwysau i ddarparu gwasanaethau, mae perygl camfanteisioar bobl, ac mae angen ymdrin yn sensitif â gwahanol rolaugweithwyr cyflog a gweithwyr digyflog.• Yr ochr gadarnhaol:− Mae llawer o wirfoddolwyr yn awyddus i gyfrannu mewnrolau sy’n dwyn budd cymdeithasol neu gymunedoluniongyrchol. Mae’n bosib iawn eu bod nhw’n hen ddigongalluog i ddysgu gofynion y gwaith, a’u bod hyd yn oed yngwrthwynebu ymdrechion i gyfyngu ar eu cyfraniad.− Efallai fod ganddyn nhw well sgiliau a mwy o brofiad na rhaio’r staff cyflog.− I gyrff sydd eisoes wedi ymrwymo i waith meithrin gallu ahyfforddi sgiliau, mae potensial hyfforddi gweithio mewnamgylchedd masnachu go iawn yn gallu gweddnewidbywydau pobl.− Gall tîm gwirfoddol sydd wedi’i drefnu’n dda ychwanegu’nsylweddol at incwm creu capasiti menter. (Ond mae angenystyried cost ychwanegol goruchwylio a darparu cymorth.).− Elfen lai amlwg yw y gall presenoldeb gwirfoddolwyrbwysleisio sylfaen budd cymdeithasol y fenter - y glud sy’n dalbyd gwasanaeth cymunedol a busnes at ei gilydd.243

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthAmbell air am greu swyddi fel un o nodaumenter gymdeithasolHanes methu: Nid yw’r ffordd fod y trydydd sector wedi methuâ chreu nifer sylweddol o swyddi sy’n eu hariannu eu hunain arôl degawdau o ymdrech yn destun dadl ddifrifol rhagor. Maellywodraeth ganol a llywodraeth leol o’r diwedd wedi sylweddolimai ffordd o gryfhau elusennau a mudiadau gwirfoddol ywmasnachu’n bennaf, nid ffordd o greu cyflogaeth. Yn anffodus,cyn hyn, roedd y trydydd sector yn cael ei farnu’n bennaf arsail ei allu (neu ei ddiffyg gallu) i ddod â chyflogaeth yn ôl iardaloedd lle’r oedd yr economi wedi dirywio’n sylweddol, ac maeamheuaeth fawr o hyd am ei werth. Mae hyn er gwaetha’r ffaithfod y dasg hon hefyd wedi bod yn ormod i adnoddau enfawr ysector cyhoeddus a’r sector preifat ers Dirwasgiad yr 1930au.Gwersi yn sgil methu â chreu swyddi: Mae’r profiad hwn, syddwedi rhwystro cymorth a datblygu ers degawdau, yn cynnig nifero wersi gwerthfawr:• ddylai mentrau’r trydydd sector ddim honni pethau na allannhw mo’u cyflawni• ddylai mentrau ddim derbyn amcanion a thargedau maennhw’n gwybod eu bod nhw’n afrealistig, dim ond yn y gobaithy bydd yr arian cymorth yn dal i lifo• mae’r ffaith bod mudiadau y trydydd sector yn creu cyflogaethuniongyrchol yn debygol o fod yn gyfraniad pwysig agwerthfawr o hyd at adfywio economaidd er mai cymharol fachy bydd y cyfraniad hwnnw• dydy’r math o swyddi y mae mentrau cymdeithasol yn dda ameu creu ddim o reidrwydd yn diwallu anghenion cymunedaudan anfantais am gyflogaeth fedrus sy’n cynnig cyflog da• efallai y bydd masnachu i greu mudiadau cymunedol acelusennau cadarn, annibynnol, entrepreneuraidd ac arloesolyn ffordd fwy sicr i fasnachu allu cyfrannu at iechyd a chyfoethtymor hir cymdeithas• yn y cyfamser mae creu swyddi’n dal yn nod teilwng i’r trydyddsector, ar yr amod nad yw’n dod yn obsesiwn fel yr oedd 20mlynedd yn ôl• ddylai pobl o’r tu allan ddim neidio i’w casgliadau nhw’u hunainynglŷn â’r hyn y gall cymunedau ac elusennau ei gyflawni244

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth8.4 Rolau cyfarwyddwyrMae’r adran hon yn ystyried rolau a chyfrifoldebau cyfarwyddwyr sy’n arbennig i weithgarwch masnachol ym mydy trydydd sector.Cyfansoddiad byrddau cyfarwyddwyrByrddau’r prif gwmni: Bydd gan elusennau sy’n bodoli eisoeseu strwythur eu hunain. Ond mae’r ystyriaethau canlynol oran arferion da’n berthnasol wrth greu byrddau cytbwys ibrif elusennau a’r cwmnïau daliannol a fydd yn gyfrifol am isgwmnïaumasnachu. O ran elusennau, rhaid ystyried y cyngor yngnghyd-destun canllawiau’r Comisiwn Elusennau ynglŷn â rolau achyfrifoldebau ymddiriedolwyr.• Y nifer ddelfrydol ar gyfer ymddiriedolwyr/cyfarwyddwyr ywrhwng 8 a 12. Efallai na fydd hyn yn apelio at eich mudiad chi.Ond dyma’r nifer sy’n gweithio orau gan amlaf.• Cyn belled ag y bo modd, dylid tynnu’r aelodau o amrywiaeth owahanol gefndiroedd.• Mae’r sefyllfa’n wahanol pan fydd y cyngor yn rhoi cymorthsylweddol, ond mae’n dal yn werth cael trafodaeth agored arealistig am ddarpar rôl cyfarwyddwyr a benodir gan y cyngorac a fyddent o bosib yn fwy defnyddiol i gynnig cyngor.• Er na fydd y prif fwrdd yn uniongyrchol gyfrifol am y busnes,mae’n bwysig ei fod yn cynnwys rhywfaint o unigolion sy’ndeall masnachu a/neu sydd â’r profiad ariannol i helpu gyda rôlgoruchwylio’r bwrdd.• Dylai un neu ddau o’r cyfarwyddwyr sydd ag arbenigedd ymmyd busnes/ariannol hefyd fod yn gyfarwyddwyr i’r is-gwmnïaumasnachu.• Dylai o leiaf un aelod o’r prif fwrdd beidio â bod yngyfarwyddwr ar unrhyw is-gwmni masnachu.• Does dim angen ac nid yw’n ddymunol cynnwys pobcynghorydd ym mhob ward a wasanaethir, ond fe all cael aelodlleol cefnogol sydd â diddordeb yn y gwaith fod yn gaffaeliad.245

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Dylai’r prif fwrdd, lle bynnag y bo modd, gynnwys pobl achynrychiolwyr mudiadau allweddol y mae ganddyn nhwddiddordeb yn y gymuned neu’r grwpiau o gleientiaid sy’n caelbudd o’r gwaith.Byrddau’r cwmni masnachu: Bydd cwmnïau masnachu’n amrywio’nfawr, ac mae sawl dewis delfrydol. Dyma ambell awgrym.• Fel rheol, 6 yw’r nifer ddelfrydol o gyfarwyddwyr. Yn ddelfrydol,dylai hyn gynnwys:− trysorydd â phrofiad ariannol− cadeirydd â phrofiad rheoli busnes− cyfarwyddwyr sy’n deall maes gweithgarwch y cwmni− o leiaf un person sy’n aelod o fwrdd y prif gwmni neu’r brifelusen sy’n gallu cynrychioli ei fuddiannau pan fydd angen abod o gymorth i sicrhau cyfathrebu dwy ffordd− o leiaf un person nad yw’n un o gyfarwyddwyr y prif gwmni igynnig golwg ‘o’r tu allan’• Bydd gan ambell fenter gymdeithasol dîm rheoli bychan o 2, 3neu 4 cyfarwyddwr efallai, gan gynnwys y rheolwr cyflogedig.Mae hyn yn golygu bod modd gwneud penderfyniadau busneseffeithiol o ddydd i ddydd. Ond mae’n golygu bod gofyn i’runigolion dan sylw fod yn brofiadol ac yn fedrus ac yn barodi ysgwyddo’r hyn sydd, o safbwynt ymarferol, yn gyfrifoldebpersonol am y fenter masnachu.• Bydd o gymorth os yw cadeirydd y prif gwmni’n gyfarwyddwrar un o’r is-gwmnïau masnachu o leiaf.Byrddau un swyddogaeth: Pan fydd y cwmni’n uniongyrcholgyfrifol am weithgareddau cymdeithasol neu gymunedol sy’n caelgrant ac am fasnachu, dylai’r byrddau gyfuno’r rhinweddau arestrir uchod.• Y maint delfrydol yn y cyswllt hwn yw rhwng 8 a 12 ogyfarwyddwyr.• Dylai aelodau’r bwrdd gynnwys cydbwysedd o unigolion sy’nmeddu ar fedrau a diddordebau sydd naill ai’n berthnasoli’r busnes neu i amcanion budd cymunedol cymdeithasol ymudiad, a gorau oll os ydyn nhw’n berthnasol i’r ddau.• Dylai’r cyfarwyddwyr fod yn ofalus eu bod nhw’n trin amcanioncymdeithasol ac amcanion masnachu’n wahanol a pheidio â rhoi’run math o grebwyll a’r un meini prawf ar waith ar gyfer y ddau.246

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Mae’n arbennig o bwysig bod cyfarwyddwyr yn deall eubod yn llywodraethu mudiad dau bwrpas, a’i ethos yn caelei sbarduno gan ystyriaethau cymdeithasol ond sydd â’i allui oroesi o bosib yn dibynnu ar lwyddiant ei fusnes. Nid ywsicrhau’r cydbwysedd hwn o reidrwydd yn beth hawdd.Swyddogion y bwrddY Cadeirydd: Mae’r Cadeirydd yn arweinydd yn ogystal ag ynbennaeth symbolaidd.• Bydd ganddo/ganddi rôl bwysig o ran pennu cyflymderdatblygiadau - hy, sicrhau bod penderfyniadau busnes yn caeleu gwneud yn effeithlon, gyda’r wybodaeth iawn, ac weithiau’ngyflym a heb fawr o rybudd (ee, er mwyn ymateb i gyfle amgontract, neu i ddatrys problemau masnachu).• Mewn mentrau masnachu, mae’n bwysicach byth nag mewnelusennau a grwpiau cymuned nad ydyn nhw’n masnachu body Cadeirydd yn sicrhau bod cyn lleied o bethau amherthnasolâ phosibl yn tynnu sylw pobl oddi ar y nod a chyn lleied oanghydfod mewnol ag y bo modd. Rhai o’r pethau sy’n gallutarfu ar y gwaith yw gwleidyddiaeth, gwrthdaro diangen âchyrff allanol a mân glebran. Mae angen i’r cyfarwyddwyrgydweithio fel tîm gymaint at y bo modd.• Dylai fod gan y Cadeirydd a swyddogion eraill ddisgrifiadauswydd ysgrifenedig. Dylid cynnig hyfforddiant i swyddogion,gan gynnwys i’r cadeirydd, fel mater o drefn. (Mae hyn ynosgoi’r goblygiad anghyfforddus na allan nhw wneud eu gwaithyn iawn, ac mae’n cynnig cyfle i fynd i’r afael â phroblemau oniallan nhw).Y Dirprwy Gadeirydd: Mae’r swyddogaeth hon yn un sy’n cael eihesgeuluso’n aml.• Dylai’r Dirprwy Gadeirydd gael yr un hyfforddiant â’rCadeirydd.• Dylent fod yn barod ac yn abl i ddirprwyo ar ran y Cadeiryddyn ôl yr angen, a chael eu hystyried yn olynydd naturiol (nidawtomatig) pan fydd y Cadeirydd yn ymddeol. Dylid euhyffordd a dylid rhoi cymorth iddynt yn unol â hynny.• Fe all byrddau sy’n eu cael eu hunain gyda’r Dirprwy Gadeirydd‘anghywir’ ystyried penodi ail Ddirprwy Gadeirydd neuDdirprwy ar y cyd a rhoi gwahanol rolau i’r ddau. (Yn aml, byddrhywun yn ysgwyddo’r rôl er mwyn llenwi bwlch ac wedyn,bydd rhywun arall yn ymuno a fyddai’n olynydd gwell.)247

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorthMae gan y Trysorydd rôl hollbwysig o ran helpu i oruchwylio(ond nid i reoli fel rheol) faterion ariannol y busnes. Dylid osgoi’rdemtasiwn o lenwi swydd gydag unrhyw un sy’n gwirfoddoli. Oleiaf os gadewir y swydd yn wag, bydd pawb yn gwybod bod hynyn flaenoriaeth recriwtio.Ysgrifennydd y Cwmni: Mae angen i gwmnïau cyfyngedig gaelYsgrifennydd Cwmni. Fel rheol, un o aelodau cyflog y staff fyddyn gwneud y gwaith hwn oherwydd gwaith achlysurol yw hyn ynunig ac oherwydd ei bod yn bwysig sicrhau parhad a bod rhywunyn gyfarwydd â phethau.Rolau cyfarwyddwyr sydd â phwysigrwyddarbennig mewn mentrau cymdeithasolPolisïau a gweithdrefnau:• Yr angen am bolisïau clir: Mae perygl i bob un o gyrff ytrydydd sector wynebu anawsterau os ceisian nhw weithreduheb bolisïau a gweithdrefnau ysgrifenedig clir. Ond mae dyfodoly busnesau mewn perygl oherwydd byddan nhw’n colli arian.Fe all rhai mentrau, er enghraifft, rygnu i ben a cholli busnesyn eira’r gaeaf oherwydd nad oes trefniadau ar waith ganddynnhw i bobl ddirprwyo ar ran rheolwyr, i allu mynd at adeiladaumewn argyfwng, neu i weithio gartref. Bydd mentrau eraillyn llwyddo i barhau fwy neu lai heb ddim tarfu arnyn nhwoherwydd eu bod nhw eisoes yn gwybod beth i’w wneud.• Cyfrifoldebau: Rhaid i’r bwrdd sicrhau bod yr hollweithdrefnau angenrheidiol yn cael eu drafftio, eumabwysiadu, ar gael i bawb y mae angen iddyn nhw’ugwybod, a bod pobl yn gweithredu arnyn nhw. Bydd hyncynnwys amrywiaeth eang o ddogfennau megis:− y polisi iechyd a diogelwch− y polisi amgylcheddol− polisïau cyflogi a recriwtio− polisi ar wirfoddoli− cod ymddygiad i staff a gwirfoddolwyr− gweithdrefnau ar gyfer costio contractau− llawlyfrau darparu gwasanaethau− gweithdrefnau ar gyfer ymdrin ag aelodau’r cyhoedd, trincwynon gwsmeriaidMonitro cynnydd: Un o brif gyfrifoldebau’r cyfarwyddwyryw cytuno ar dargedau gyda’r uwch staff ac wedyn monitro’rcynnydd - yn enwedig o ran gwireddu’r cynllun busnes a’i nodauariannol a busnes. Mae Adran 6 yn trafod y manylion. Fe allgweithio’n effeithiol gynnwys sawl gweithgarwch gwahanol:248

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• monitro cyfrifon rheoli bob mis (gan gynnwys, lle bo angen,gefnogi rôl y pwyllgor cyllid)• adolygiad blynyddol a chyfarfodydd cynllunio strategaeth iarchwilio’r cynnydd a diweddaru blaenoriaethau a thargedau• contractau gwerthuso prosiectau allanol os oes modd eu fforddio• ymagwedd archwilio cymdeithasol er mwyn edrych ar effaithy fenter ar ei holl randdeiliaid, gan gynnwys cwsmeriaid achleientiaidPolisïau olynu:• Angen cynllunio olyniaeth: Mae ymchwil wedi dangos bodmentrau cymdeithasol yn gymhleth ac yn fregus ac y gallannhw wynebu anawsterau difrifol pan fydd arweinwyr tymorhir nad oes modd gwneud hebddyn nhw i bob golwg (staff achadeiryddion byrddau) yn gadael. Y rheswm dros hyn yw:− mae dibynnu ar unigolion a strategaethau allweddol i lenwi’rbwlch yn aml yn bynciau tabŵ i fyrddau cyfarwyddwyr - ynaml iawn, ni thrafodir y pwnc nes i argyfwng godi• Gwerthuso gwendidau: Trafodaeth agored yn aml iawn yw’rcam cyntaf at dorri’r tabŵ. Mae angen i gyrff:− gynnal adolygiad i weld a yw problemau olynu’n debygol oachosi unrhyw wendidau− rhoi camau ar waith, gan gynnwys penodi a hyfforddidirprwyon• Mae pecyn gwaith ‘Successful Succession’ a chanllawiau argael gan y Ganolfan Prosiectau Cymunedol, Sunlea Crescent,Pont-y-pŵl, NP4 8AD,ebost mel@communityprojectscentre.org.uk− bod cynlluniau arloesol yn aml yn cael eu harwain ganunigolion carismatig neu egnïol sy’n gadael bwlch anodd eilenwi− fe all pwysau menter gymdeithasol o’r fath flino rhywun yngyflym iawn ac fe all sbardunau pwysig ddiflannu’n sydyn249

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth8.5 ‘Perchnogaeth y gymuned’Dydy pob un o fentrau’r trydydd sector ddim yn brosiect cymunedol. Ond i’r rheini sydd, mae’r sbardun cychwynnol, yramcanion, yr egni a’r gefnogaeth yn deillio o’r cymunedau di-fraint lle maen nhw wedi’u seilio. Mae hyn yn golygu bodangen penodol iddyn nhw geisio gwireddu rywsut y term sydd wedi cael ei gamddefnyddio gymaint sef, ‘perchnogaethy gymuned’. Ac fe all fod llu o fanteision o wneud hynny.Aelodaeth o gwmni a chyfranogaeth gymunedol:• Angen meithrin cysylltiad:− Aelodau: Mae gan lawer o gwmnïau cymunedol megisymddiriedolaethau datblygu drefniadau aelodaeth sy’nceisio cynnwys pobl sy’n byw ac yn gweithio yn yr ardal llemaen nhw’n gweithredu. Mae’r aelodaeth - ac felly rheolaethddamcaniaethol y cwmni - weithiau ar agor i’r trigolion hynyn unig. Ond anaml y mae’r amser a’r egni ar gael i gynnal adatblygu’r ymgysylltu hwn.− Cefnogaeth: Gall tystiolaeth o gefnogaeth leol fod yn ffactorhollbwysig o ran perswadio cefnogwyr i roi grant neu fenthyciad.− Dilysu: Mae angen i fentrau sicrhau bod eu cynigiondatblygu’n apelio at eu defnyddwyr neu’n unol â’r farn acanghenion lleol, ac i ystyried awgrymiadau.− Cwsmeriaid: Efallai y bydd angen i fentrau sy’n darparugwasanaethau lleol - megis meithrinfeydd, clybiau ar ôl ysgol,clybiau cinio, caffis cymunedol ac ati - apelio at ddarpargwsmeriaid newydd yn rheolaidd.− Cydlyniant cymunedol: Fe all dwyn pobl at ei gilydd fod ynbeth da ynddo’i hun i gymunedau, ac fe all masnachu drwyfenter gymdeithasol fod yn gatalydd sy’n mynd ymhell y tuhwnt i’r gweithgarwch busnes ei hun.• Dewisiadau: Mae llawer o gyfleoedd ar gael i gyfarfod â’rcyhoedd, er bod angen mwy o ymdrech ac adnoddau ar rainag ar eraill i’w trefnu. Yn aml iawn, bydd modd cyfuno rhaio’r gweithgareddau ar y rhestr ganlynol, yn enwedig er mwyngwneud y Cyfarfod Cyffredinol Blynyddol yn ddigwyddiad mwysylweddol a gwerth chweil. Dyma ambell ddewis:250

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− cyfarfodydd cyffredinol blynyddol− digwyddiadau agored i ddangos gwaith y mudiad i aelodau’rcyhoedd− rhwydweithio i grwpiau lleol yn yr ardal− digwyddiadau ymgynghori neu gynllunio, gweithdai aseminarau i gael ymateb i gynlluniau datblygu− diwrnodau hwyl yn y gymuned− digwyddiadau lansio busnes a dathlu llwyddiannaupwysig, sy’n gallu helpu i greu cysylltiadau gwerthfawr âchynrychiolwyr yr awdurdod lleol, cyd-fasnachwyr, arweinwyrbusnes a staff datblygu menter ac atiRecriwtio cyfarwyddwyr: Dyma her sy’n codi o hyd i’r sectordrwyddo draw.• Ymdrechion parhaus: Mae angen i holl aelodau’r bwrdd fod ynchwilio o hyd am ddarpar gyfarwyddwyr newydd i gryfhau’rtîm. Fe all fod yn syniad da cadw recriwtio aelodau i’r bwrdd yneitem reolaidd ar agenda cyfarfodydd.• Archwilio sgiliau: Fe all archwilio sgiliau aelodau’r bwrddyn anffurfiol daflu goleuni ar gryfderau a gwendidau achanolbwyntio’n fwy uniongyrchol ar y math o bobl y maeangen ichi eu recriwtio.• Cynnwys defnyddwyr: Efallai y bydd angen i fentrau nadoes ganddyn nhw ffocws clir ar y gymuned ystyried gwneudymdrech barhaus i recriwtio cyfarwyddwyr sy’n defnyddio’ugwasanaethau (er bod yn rhaid glynu wrth reolau’r ComisiwnElusennau na chaiff cyfarwyddwyr gael budd ariannol personol).• Gwaith go iawn: Wnewch chi ddim llwyddo i gadwcyfarwyddwyr os mai eu rôl yw rhoi sêl bendith arbenderfyniadau’r rheolwr neu’r cadeirydd.• Gwaith dealladwy: Mae masnachu’r trydydd sector ynfaes rhyfedd i bobl nad ydyn nhw ond yn gyfarwydd â bydmasnachu traddodiadol neu waith elusennol. Mae’n hollbwysigdarparu rhaglen gynefino a chymorth iddynt adeg eu recriwtio.• Gwneud iawn am golledion: Mae’n dorcalonnus collicyfarwyddwr a bydd rhai mudiadau yn tueddu i roi’r gorau irecriwtio os bydd cyfarwyddwyr yn gadael o hyd. Ond maerhywfaint o drosiant yn anochel, a dydy masnachu er budd ygymuned ddim yn rhywbeth sydd at ddant pawb. Felly, maebob tro’n werth dal ati.Buddsoddi yn y gymuned: Fe all rhoi cyfran ariannol i drigolionlleol yn y fenter arwain at ganlyniadau syfrdanol weithiau. Gweleradran 5.4 am werthu cyfranddaliadau a bondiau.251

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth8.6 Cyfyngiadau sy’n effeithio ar elusennau ac is-gwmnïauMae statws elusennol o fudd i’r rhan fwyaf o fentrau sy’n masnachu ar raddfa fach er budd y gymuned. Ond byddrhai mudiadau mwy o faint a chanddyn nhw is-gwmnïau masnachu’n dewis osgoi cofrestru fel elusen yn gyfan gwbloherwydd bod hynny’n cyfyngu’r cyfarwyddwyr a’r staff. Mae Cwmni Budd Cymunedol yn cynnig mwy o ryddid acefallai y bydd hynny’n fwy addas ar eu cyfer.Mae’n ddealladwy bod pobl yn teimlo’n rhwystredig o weld mai goblygiadau technegol cyfraith elusennau yn hytrachna phryder go iawn am warchod asedau’r elusen sy’n gorfodi’r cyfyngiadau hynny arnyn nhw. Mae’r adran hon yndisgrifio’r rheoliadau y mae angen eu dilyn.Cyfrifoldebau am fonitro is-gwmnïau masnachuGoruchwylio’r cwmni masnachu: Rhaid i ymddiriedolwyryr elusen fonitro’n rheolaidd sut mae’r cwmni masnachu’ngweithredu er mwyn sicrhau bod asedau’r elusen yn cael eudefnyddio’n iawn.• Dylen nhw fod yn barod i fynnu hawliau’r brif elusen felcyfranddaliwr.• Os sefydlwyd y cwmni masnachu i gynhyrchu incwm i’r elusen,fe ddylai’r ymddiriedolwyr gadw golwg ar ei lwyddiant neu arei ddiffyg llwyddiant. Mae hyn yn golygu nad yw’n dderbyniolrhoi is-gwmni masnachu ar waith ac wedyn ei anwybyddu.• Dylai fod yn arbennig o ofalus os yw holl ymddiriedolwyr yrelusen sy’n ymwneud â’r monitro hefyd yn gyfarwyddwyr i’ris-gwmni.• Oni fydd y monitro’n dechrau nes bod yr is-gwmni mewntrafferthion ariannol, mae hi eisoes yn rhy hwyr.Yr elusen fel cyfranddaliwr: Cyfarwyddwyr yr is-gwmni masnachusy’n gyfrifol am ei reoli. Ond mae ymddiriedolwyr yr elusen yncynrychioli cyfranddaliwr y cwmni, a rhaid iddyn nhw wneud nifero benderfyniadau mawr eraill ar ran y brif elusen, gan gynnwys:− penodi a/neu ddiswyddo cyfarwyddwyr yr is-gwmnimasnachu252

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− telerau gwasanaeth y cyfarwyddwyr, gan gynnwys unrhywdaliadau− parhad neu ddiddymiad yr is-gwmni masnachuCyfarwyddiaethau a chyflogaeth:• Cyflogi ymddiriedolwyr elusen:− Chaiff is-gwmnïau ddim cyflogi ymddiriedolwyr yr elusenoni fydd eu Memorandwm a’u Herthyglau Cymdeithasiadyn caniatáu hyn neu fod y Comisiwn Elusennau wedi rhoi eigymeradwyaeth benodol.− Does dim modd defnyddio is-gwmni i osgoi’r gwaharddiad arymddiriedolwyr rhag cael tâl gan yr elusen.• Aelodaeth o fwrdd yr is-gwmni:− Mae’n arfer da i rai o ymddiriedolwyr a/neu weithwyr yrelusen ddod yn gyfarwyddwyr i’r is-gwmni masnachu ac ifonitro’i berfformiad. Mae hyn er mwyn sicrhau bod yr isgwmni’ncael ei reoli er budd y brif elusen.− Mae gan unrhyw un sy’n ymwneud â gweinyddu dau fwrddddau gyfrifoldeb hollol ar wahân, ac weithiau, gall fod ynanodd sicrhau cydbwysedd rhwng y gwrthdaro. Fe all fodyn bwysig i holl aelodau’r bwrdd, nid dim ond yr unigolyn,ddeall y tensiwn posib hwn.Cyfarwyddwyr annibynnol neu rai ‘heb wrthdaro’:• Er mwyn sicrhau llywodraethu da, mae’r Comisiwn Elusennauyn awgrymu y dylid cael y ddau hyn:− o leiaf un person sy’n ymddiriedolwr, ond nad yw’ngyfarwyddwr nac yn weithiwr i’r is-gwmni masnachu (sef‘ymddiriedolwr heb wrthdaro’) ac− o leiaf un person sy’n gyfarwyddwr i’r is-gwmni masnachu,ond heb fod yn ymddiriedolwr nac yn weithiwr i’r elusen.• Dylai ymddiriedolwyr a chyfarwyddwyr heb wrthdaro ddweudwrth eu cydweithwyr pan fydd eu dyletswyddau deuol yn arwainat wrthdaro rhwng buddiannau. Mae hyn yn bwysig er mwynlleihau’r risg o herio trafodion rhwng yr elusen a’i his-gwmni.Trin problemau ariannol yn yr is-gwmnimasnachuGwarchod buddiannau’r elusennau: Rhaid i fuddiannau’r brifelusen ddod gyntaf bob tro. Bydd hyn weithiau’n golygu datodneu werthu is-gwmni masnachu sy’n methu.Dyletswydd yr Ymddiriedolwyr yw sicrhau cyn lleied ogolledion ag y bo modd i’r elusen, ni waeth am eu teyrngarwchna’u hymdeimlad o ddyletswydd foesol at gyfarwyddwyr agweithwyr yr is-gwmni masnachu.253

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Cefnogi busnes sy’n methu: Os bydd yr elusen yn defnyddio’iharian i barhau i gefnogi is-gwmni sy’n amlwg yn methu, fe allaihyn olygu torymddiriedaeth ar ei rhan. Mae perygl y bydd gofyniddyn nhw’n bersonol wneud iawn am unrhyw golled i’r elusen.• Angen cyngor proffesiynol: Mae’n aneglur pa amgylchiadau’nunion a allai arwain at ganlyniadau mor erchyll i’rymddiriedolwyr oherwydd mae enghreifftiau wedi bod yngNghymru lle mae elusennau wedi ysgwyddo colledion enfawrer mwyn cynnal menter masnachu sy’n cael ei rheoli’nwael. Ond cynghorir ymddiriedolwyr yn gryf i geisio cyngorproffesiynol os oes ganddyn nhw unrhyw amheuaeth y gallrhywbeth fel hyn ddigwydd.• Methu ag ad-dalu benthyciad: Os bydd is-gwmni masnachu’nmethu ag ad-dalu ar gytundeb benthyciad i’r elusen, rhaidi’r ymddiriedolwyr ystyried gorfodi hawliau’r elusen o dan ycytundeb. Wrth benderfynu beth yn union i’w wneud, rhaid iymddiriedolwyr ddefnyddio’u crebwyll masnachol, ar sail cyngorproffesiynol priodol. Rhaid seilio’u penderfyniad ar fuddiannaugorau’r elusen sy’n berchen ar yr is-gwmni masnachu.• Rôl y cyfranddaliwr: Mae’r Comisiwn Elusennau’n dweud, panfydd elusen wedi buddsoddi cyfalaf cyfranddaliadau yn ei hisgwmnimasnachu, fod ganddi gyfrifoldeb fel cyfranddaliwr (yrunig gyfranddaliwr mae’n debyg). Yn y pen draw, gall hyn olygu:− dirwyn y cwmni i ben neu− werthu’r busnes fel busnes byw i drydydd partiGwarchod enw da’r elusen: Mae’r Comisiwn Elusennau’ndweud bod yn rhaid i’r gyfraith sy’n diogelu asedau elusen rhagcolledion masnachu’n fod yn drech nag unrhyw reddf i warchodenw da’r elusen. Os bydd ymddiriedolwyr yn parhau i ddefnyddioarian yr elusen i atal y cwmni masnachu rhag mynd yn fethdalwr,mae perygl iddyn nhw gael eu dal yn bersonol atebol amgolledion yr elusen.Rhannu cyfleusterau’r elusenDefnyddio adeiladau:• Cyngor y Comisiwn Elusennau yw y dylai fod les ffurfiol neudrefniant trwydded ffurfiol gyda’r elusen ar gyfer unrhywddefnydd a wneir ar dir ac adeiladau prif elusen gan is-gwmnimasnachu, a bod angen i’r Comisiwn awdurdodi hyn amresymau cyfreithiol technegol. Efallai na fydd gwerth ymarferolgwneud hynny’n amlwg i’r elusen pan fydd yn berchen ar yreiddo ac ar y tenant.• Rhaid i’r is-gwmni masnachu dalu rhent neu ffi sy’n cymharuâ’r hyn a fyddai’n daladwy petai’n gosod yr eiddo ar y farchnadagored.254

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth• Os bydd elusen yn prynu tir i’w ddefnyddio gan gwmnimasnachu, rhaid gallu cyfiawnhau buddsoddi’r adnoddau’relusen fel hyn o ran yr adenillion masnachol.• Bydd elusennau’n cael eu heithrio rhag talu treth stamp ardir pan fyddan nhw’n prynu tir ac adeiladau. Serch hynny,dydy’r rhyddhad hwn ddim yn berthnasol i bryniannau gan isgwmnïaumasnachu.• Bydd yr esemptiad treth stamp yn cael ei golli oni ellircyfiawnhau prynu’r tir a’r adeiladau fel ffordd o fuddsoddiadnoddau’r elusen; neu os yw’n cael ei wneud er mwyn i’r isgwmnimasnachu osgoi talu treth.• Mae rhagor o wybodaeth ar gael yn nhaflen canllawiau’rComisiwn Elusennau CC28 Gwaredu Tir Elusennau.Rhannu staff ac offer: Pan fydd cwmni’r elusen yn defnyddio staffac offer yr elusen, bydd y Comisiwn Elusennau a Chyllid a ThollauEM yn trin hynny fel petai’n ‘fuddsoddiad anuniongyrchol’. Maecyfyngiadau ar hyn hefyd:• Rhannu fel math o gymhorthdal: Rhaid i’r trefniadau rhannubeidio â chynnwys unrhyw elfen o’r elusen yn rhoi cymhorthdali’r cwmni masnachu. Mae hyn yn annerbyniol o dan gyfraithelusennau, ac fe allai hefyd fod goblygiadau treth iddo oherwyddnad oes modd trin cymhorthdal fel petai’n wariant elusennol.• Pennu’r taliadau ar y lefel iawn: Felly, rhaid i’r brif elusen godiam unrhyw wasanaethau a chyfleusterau y mae’n eu darparu argyfer yr is-gwmni masnachu.− Dylai hyn fod yn ad-daliad realistig o’r gost i’r elusen a dylidcadw cofnod o’r trafodion.− Rhaid talu’r taliadau hyn o fewn cyfnod rhesymol. Gellidystyried taliadau sydd heb eu talu’n fath o gymhorthdal hefyd.− Os bydd yr elusen yn codi gormod (mwy nag y mae’n ei gostioiddyn nhw mewn gwirionedd) fe allai hynny gael ei ystyried ynfasnachu gan yr elusen, ac fe allai gael ei threthu ar yr elw.• Defnydd llwyr: Cyngor y Comisiwn Elusennau yw na ddylaielusennau ddarparu staff ac offer ar gyfer yr is-gwmni onifydd y cwmni masnachu mewn gwirionedd yn rhannu’r rhaingyda’r elusen.− Mae’r cyfyngiad llym hwn i bob golwg yn cyfyngu ardrefniadau rhesymol lle byddai modd sicrhau arbedion maintmewn mudiadau bychain drwy roi’r rôl i’r elusen o gyflogi’rstaff i gyd a darparu’r offer i gyd.− Y dewis arall yw bod yr is-gwmni masnachu’n gweithredu fely cyflogwr, ond efallai na fydd modd gwneud hyn os yw’relusen wedi cael ei sefydlu cyn y gangen masnachu.255

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentrau 10: Ffynonellaucymdeithasol cymorth− Byddai’n werth holi’r Comisiwn am achosion unigol cynsefydlu trefniadau diangen o drwsgl.Gwarchod gwaith yr elusen: Ddylech chi ddim caniatáu i drefniadaurhannu wneud unrhyw niwed i allu’r elusen i gyflawni ei hamcanion.Mae’r Comisiwn Elusennau’n awgrymu y dylai elusennau sydd amwneud trefniadau fel hyn gael cyngor proffesiynol neu siarad â’rComisiwn. Mae hyn yn arwydd o ba mor ddifrifol yw’r mater hwn yneu golwg nhw, er mae’n debyg nad yw’n golygu o reidrwydd mai’relusen sydd i fod i ddefnyddio’r llungopïwr gyntaf bob tro.Trafodion mewnol: Efallai y bydd yn rhaid i grwpiau elusennolmawr iawn ystyried deddfwriaeth prisio cwmnïau, ond ni fyddhyn yn effeithio ar gyrff masnachu elusennol cymharol fach.Negeseuon cymysg ynglŷn â rhannu cyfleusterau:• Er bod gofynion ymddiriedolwyr elusennau i fonitro acysgwyddo’r cyfrifoldeb priodol dros eu cwmnïau masnachuwedi’u seilio’n gadarn ar y ffaith bod angen gwarchod asedau’relusen, mae’n ymddangos bod gwerth cyfyngiadau technegola chyfreithiol rhannu adeiladau, staff ac offer yn llai gwerthfawro safbwynt ymarferol. Mae’n amlwg nad ydyn nhw’n cynnigunrhyw fudd amlwg i’r elusen nac ychwaith i’w his-gwmnïau acfe allen nhw atal rhai grwpiau rhag cofrestru elusennau a rhagdilyn trywydd menter gymdeithasol.• Mae hyn yn ddadl dros astudio’n ofalus a yw cyfraith elusennauac ystyriaethau ynglŷn â threthu masnachu prif bwrpas,masnachu ategol a masnachu ar raddfa fach mewn gwirioneddyn golygu bod gofyn i elusen sefydlu is-gwmni er mwyn cynnal eigweithgareddau busnes. Efallai y dylid cael un cwmni elusennoli wneud y cyfan wedi’r cwbl. Mae’r posibilrwydd hwn yn cael eianwybyddu weithiau.• Eto i gyd, mae is-gwmni masnachu ar wahân yn rhoi camaudiogelu ar waith ar gyfer asedau’r cwmni elusennol ei hun osdigwydd iddo fethu’n ariannol. Felly, fe allai’r gwrthgymhelliantcyfreithiol rhag defnyddio’r model hwn, yn eironig, olygubod elusennau’n agored i fwy o risgiau nag y mae angen iddynnhw fod.Rhagor o wybodaeth:Mae gwybodaeth am faterion treth ar gael ar wefan Cyllid aThollau EM ac am ddeddfwriaeth gan y Comisiwn Elusennau.256

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf8: Rheoli allywodraethu9: Mentraucymdeithasol10: Ffynonellaucymorth9: Mentrau cymdeithasol a chyrff cymorth9.1 Gweithio gyda’r sector cyhoeddusGall fod yn hynod o rwystredig i arweinwyr mudiadau masnachu’r trydydd sector weithio’n glos gyda phartneriaidawdurdodau lleol ac asiantaethau mawr eraill oherwydd, er eu bod i bob golwg yn dangos cydymdeimlad ac ynawyddus i fod yn gefnogol, all sefydliadau’r awdurdodau hynny rywsut ddim ymaddasu i ddiwallu eu hanghenion.Weithiau, swyddogion y rheng flaen sy’n methu â deall yr hyn mae ymarferwyr yn ei ddweud wrthyn nhw. Ond byddprif swyddogion elusennau a phrosiectau cymunedol yn aml yn honni mai natur ddisymud biwrocrataidd mudiadaucyhoeddus mawr sy’n creu’r anhawster. Rhaid i hyn newid er mwyn i fudiadau cymunedol ac elusennau ymateb yneffeithiol i gyfleoedd i dendro am gontractau cyhoeddus.Angen newid yr amgylcheddYr her: Rhai o’r cwynion mwyaf difrifol gan fentrau’r trydyddsector yw:• methiant sylfaenol i ddeall beth mae ‘cynaliadwyedd’ yn ei olygui fentrau cymdeithasol, sut mae ei gyflawni, a faint o amser syddar gael. Gall hyn olygu bod masnachu cymunedol weithiau, ynhytrach na’i fod yn cael ei feithrin, yn cael ei rwystro a’i niweidio.• problemau parhaus gyda threfniadau grantiau, gan gynnwys oedihir wrth benderfynu, methu â chyflawni amcanion yr awdurdodaueu hunain ar gyfer cylchoedd ariannu tair blynedd, a disgwyliadauaneglur.• diffyg ymrwymiad i anogaeth y llywodraeth i drosglwyddo asedauadeiladau cyhoeddus nad oes mo’u hangen i fentrau cymdeithasoler mwyn iddyn nhw’u rheoli.257

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf8: Rheoli allywodraethu9: Mentraucymdeithasol10: FfynonellaucymorthApelio am gymorth y sector cyhoeddus: Yn ystod yr 20 mlynedddiwethaf mae’r sector cyhoeddus wedi dechrau gwerthfawrogimasnachu’r trydydd sector yn fwy, yn enwedig yng nghyswlltymateb i bolisïau Llywodraeth y Cynulliad. Ond araf yw’r cynnyddo hyd mewn ambell faes. Y neges a ddaw gan elusennau a chyrffyn y gymuned yw bod y berthynas weithio’n aml yn berthynasragorol. Ond mae angen i’r sector ymateb mewn ffordd fwy sensitifpan ddaw’n fater o roi cymorth ymarferol. Mae hyn yn cynnwysapêl ar i gyrff cyhoeddus:• ymweld â phrosiectau lleol i weld beth mae prosiectaumasnachu’n ei wneud mewn gwirionedd• rhoi sylw i arferion da mewn awdurdodau eraill a hyd yn oedmewn adrannau eraill yn yr un awdurdod• bod yn barod i ddefnyddio trefniadau caffael i ddatganolidarparu gwasanaethau i gyrff gwirfoddol yn unol â pholisïauLlywodraeth Cymru a chanllawiau polisi Cyngor GweithreduGwirfoddol Cymru• creu cyfleoedd iddyn nhw fidio am gontractau awdurdodau lleol• caniatáu’r un rhagolygon ar gyfer adennill costau llawn ag a geiryng nghontractau’r sector preifat (yn hytrach na’r rhagfarn eanga gwrthgynhyrchiol sy’n gwadu’r cyfle i gyrff sy’n straffaglu yny trydydd sector rhag gwneud elw)• hwyluso trosglwyddo asedau sy’n cynhyrchu incwm, ynenwedig adeiladau gwag, i berchnogaeth lawn y trydyddsector, fel y gallan nhw’u defnyddio i gynhyrchu elw a meithrinannibyniaeth er mwyn peidio â gorfod dibynnu ar grantiau• cydnabod bod newid o reidrwydd yn digwydd yn aml panfydd mudiadau yn rhoi cychwyn ar weithgareddau masnachuac wrth iddyn nhw symud o ddibynnu ar grantiau at fod ynfodelau busnes mwy cynaliadwy• deall bod:− ‘cynaliadwyedd’ yn wahanol i ‘hyfywedd’, yn enwedig i gyrffsy’n darparu gwasanaethau ar gyfer pobl ddi-fraint− targedau afrealistig ac ymdrechion rhai rhoddwyr grantiaui feicroreoli yn fwy tebygol o niweidio’r busnes na gwellaperfformiad− y gall adfachu grantiau gan fentrau masnachu wneud niwedanghymesur i’w gallu a’u hyder yn eu busnes• sylweddoli y gall gohirio penderfynu ynglŷn ag ariannu gaeleffaith anghymesur ar flaengynllunio mudiadau sy’n masnachu,gan ohirio datblygiadau hanfodol a thanseilio’n ddifrifolymdrechion i wella cynaliadwyedd258

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf8: Rheoli allywodraethu9: Mentraucymdeithasol10: Ffynonellaucymorth• gweithio gyda chyrff yr effeithir arnyn nhw gan doriadauariannu er mwyn sicrhau cyn lleied o effaith er gwaeth, ac ynbenodol, i ryddhau cyfyngiadau ariannu diangen er mwyni fentrau masnachu allu defnyddio grantiau prin yn y ffyrddmwyaf cynhyrchiol• cynllunio’n effeithiol ar gyfer dyfodol tymor hir rhaglenniadfywio ac ariannu’r llywodraeth, er mwyn cynnal eullwyddiannau a meithrin ymgysylltu realistig gan bartneriaethaumewn gweithgareddau masnachu, drwy:− roi’r arfau i bartneriaethau a phrosiectau weithredu ar raddfaddigon mawr i sicrhau cynaliadwyedd− annog grwpiau a phrosiectau cymunedol i fasnachu’n fwyeffeithiol â’i gilydd (fel sy’n digwydd eisoes yn y sector preifat)− gerio’r ariannu i annog llai o ddibyniaeth ar grantiau ac iannog cydweithredu259

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf8: Rheoli allywodraethu9: Mentraucymdeithasol10: Ffynonellaucymorth9.2 Gweithio gyda gweithwyr datblyguYn aml, bydd gan fentrau masnachu’r trydydd sector berthynas ragorol â staff datblygu mentrau cymdeithasolasiantaethau cymorth. Ond mae angen gwella’r ffordd y rheolir ac y darperir cymorth drwyddi draw yng Nghymru ermwyn sicrhau bod adnoddau prin yn cael eu rhoi ar waith yn y ffordd fwyaf effeithiol.Yr heriau: Mae adnoddau ar gyfer datblygu mentrau yn y trydyddsector wedi tueddu i fod yn ddarniog a heb eu cydlynu. Byddtoriadau gwario cyhoeddus yn sicr yn gwneud pethau’n waethar adeg pan fydd mwy a mwy o angen i grwpiau cymunedol acelusennau fasnachu.Y posibiliadau: Er mwyn datblygu a chynnal masnachu bywioga llwyddiannus yn y trydydd sector, mae angen i asiantaethaubusnes ac asiantaethau’r trydydd sector o bob math:• Feithrin lefelau uwch o arbenigedd ymhlith staff er mwyn iweithwyr gael gwybodaeth ddwfn am faterion megis cyllid,cynllunio busnes, strwythurau cyfreithiol, ansawdd a chaffaelgwasanaethau.• Cydlynu ag asiantaethau eraill er mwyn defnyddio adnoddau yny ffordd orau bosib.• Annog cysylltiadau rhwng cymorth ariannu a chymorthdatblygu, er mwyn i fentrau masnachu gael y gwerth gorauposib o’u grantiau ac er mwyn sicrhau mai’r cynlluniau a fyddyn defnyddio’r arbenigedd technegol orau sy’n cael y cymorthhwnnw (mae’n wirionedd anodd ei lyncu bod cymorth i fentraucymdeithasol yn aml yn ofnadwy o wastraffus, ac mae ambellamheuwr wrth ei fodd yn tynnu sylw at hyn.)• Sylweddoli gwerth:− cefnogi rhwydweithio rhwng ymarferwyr mentraucymdeithasol− annog mentrau i rannu gwybodaeth a phrofiadau drwygynadleddau, gweithdai ac astudiaethau achos− cynorthwyo mudiadau sy’n cynnal ymweliadau ymchwila dysgu gan grwpiau eraill sut mae cynhyrchu incwmymgynghori drwy wneud hynny.260

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf8: Rheoli allywodraethu9: Mentraucymdeithasol10: Ffynonellaucymorth• Sylweddoli bod angen defnyddio staff sy’n deall yn iawn:− ethos mentrau cymdeithasol, a dyheadau mudiadaucymunedol bach ac elusennau’n benodol− y gwahaniaethau hollbwysig rhwng cynaliadwyedd ahyfywedd− y pethau y mae masnachu’r trydydd sector yn dda am eugwneud a’r pethau na ddylid yn wir eu gwthio nhw i’wgwneud• Gofalu am gyrff masnachu sydd wedi’u hen sefydlu ond sy’n eucael eu hunain yn wynebu anawsterau, yn ogystal â meithrinmentrau newydd.• Cyflogi ymgynghorwyr mentrau cymdeithasol profiadol lle bohynny’n briodol i roi canllawiau a chymorth arbenigol.261

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentraucymdeithasol10: Ffynonellaucymorth10: Ffynonellau cefnogaethMae nifer y mudiadau sydd wedi ymrwymo i gefnogi datblygu gweithgareddau mentrau cymdeithasol yn tyfu ohyd. Mae’r canlynol yn rhestru mudiadau allweddol cenedlaethol a lleol a all helpu grwpiau sydd â diddordeb mewnmasnachu a mentrau. Bydd llawer o’r rhain hefyd yn gallu eich rhoi ar y trywydd cywir tuag at fudiadau a phrosiectaumwy arbenigol, a mentrau lleol.Sicrhewch na fyddwch yn colli’r cyfle i gael gweld astudiaethau achos ar y busnesau y maent eisoes yn eu cefnogi,a lle y bo’n bosibl i ymweld â hwy a chael eich ysbrydoli gan fudiadau masnachu trydydd sector go iawn.262

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentraucymdeithasol10: Ffynonellaucymorth10.1 Mudiadau blaenllaw yn cefnogi masnachu a mentrauCyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru (WCVA): WCVAyw’r corff ymbarél sy’n cefnogi’r 30,000 o elusennau, grwpiaugwirfoddol a mentrau cymdeithasol yn nhrydydd sector Cymru.Mae’n darparu gwasanaeth cynhwysol ar gyfer y sector, mae’nrhoddwr grantiau pwysig ac yn ei helpu i chwarae rôl fwy mewnmeysydd polisi mawr. Mae’n helpu grwpiau trydydd sector ifasnachu drwy:• ddatblygu a hyrwyddo gwefan fasnachu wych• cyhoeddi cyfleoedd tendro sydd o ddiddordeb i’r sector• darparu hyfforddiant ar sut i dendro, a dosbarthiadau meistrar dendro• cyhoeddi canllaw sut i dendro• darparu benthyciadau hyblyg drwy CIF2 i gefnogi datblygiadsy’n seiliedig ar fenter ac asedau• helpu’r sector i gael gafael ar gronfeydd strwythurol EwropeaiddFfôn: 0800 2888 329, e-bost: help@wcva.org.ukwww.wcva.org.ukCynghorau Gwirfoddol Sirol (CGS): Rôl allweddol CGS yw rhoicyngor a gwybodaeth i elusennau lleol, mudiadau gwirfoddola mentrau cymdeithasol ar unrhyw fater a all effeithio arnynt.Maent yn cefnogi gwirfoddoli, rhoi cyngor ar arfer da, ac yncynrychioli’r trydydd sector ar bartneriaethau traws-sector. GallCGS roi cyngor a chefnogaeth un i un i fudiadau lleol ar gynlluniobusnes a chynllunio strategaethol, dewis strwythurau addas, affynonellau ariannu a thechnegau.263

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentraucymdeithasol10: FfynonellaucymorthYnys Môn CGS Gwefan FfônAnglesey Medrwn Môn www.medrwnmon.org 01248 724944Conwy CVSC www.cvsc.org.uk 01492 534091Gwynedd Mantell Gwynedd www.mantellgwynedd.com 01286 672626Sir Ddinbych DVSC www.dvsc.co.uk 01824 702441Sir y Fflint FLVC www.flvc.org.uk 01352 744000Wrecsam AVOW www.avow.org 01978 312556Powys PAVO www.pavo.org.uk 01597 822191Tor-faen TVA www.torfaenvoluntaryalliance.org.uk 01495 756646Casnewydd, Sir Fynwy,Blaenau Gwent a ChaerffiliGAVO www.gavowales.org.uk 01633 241550Merthyr Tudful VAMT www.vamt.net 01685 353900Rhondda Cynon Taf Interlink www.interlinkrct.org.uk 01443 846200Caerdydd VAC www.vacardiff.org.uk 029 2048 5722Bro Morg VCVC www.valecvs.org.uk 01446 741706Pen-y-bont ar Ogwr BAVO www.bavo.org.uk 01656 810400Castell-nedd Port Talbot CVS www.nptcvs.co.uk 01639 631246Abertawe CVS www.scvs.org.uk 01792 544000Sir Gaerfyrddin CAVS www.cavs.org.uk 01267 236367Sir Benfro PAVS www.pavs.org.uk 01437 769422Ceredigion CAVO www.cavo.org.uk 01570 423232264

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentraucymdeithasol10: FfynonellaucymorthCymdeithas yr Ymddiriedolaethau Datblygu: Mae CymdeithasYmddiriedolaethau Datblygu Cymru yn cynnig amrywiaeth owasanaethau a gweithgareddau yn cynnwys:• scefnogi ymddiriedolaethau datblygu newydd a rhaiarfaethedig• rhoi cyngor a hyfforddiant ar ddatblygu, trosglwyddo a rheoliasedau sy’n eiddo i’r gymuned• pecyn cymorth defnyddiol ar gyfer mudiadau i asesu pa mordda y maent yn cyfateb i arfer da a argymhellwyd• hyrwyddo arfer da drwy astudiaethau achos• canllaw ar gyfrifo cymdeithasol ac archwilio a dulliau mesuransawdd ac effaith eraill• rhwydweithiau dysgu, teithiau cyfnewid a chynadleddau• bod yn llais ar gyfer mudiadau mentrau cymdeithasol arfaterion fel ariannuFfôn: 029 2019 0260www.dtawales.org.ukMae asiantaethau mentrau yn ffynonellau sy’n cefnogi busnesa hyfforddiant. Chwiliwch yng nghyfeirlyfr busnes LlywodraethCymru am wasanaethau gwybodaeth, cyngor a cefnogaeth yneich ardal chi.Tel: 03000 6 03000www.business.wales.gov.ukCwmnïau Cymdeithasol Cymru: yr asiantaeth gefnogaethgenedlaethol ar gyfer datblygu cwmni cymdeithasol. Mae’nrhoi cyngor busnes i fentrau cymdeithasol. Mae gwasanaethaucefnogaeth sydd ar gael i aelodau Cwmnïau Cymdeithasol Cymruyn cynnwys:• dulliau ac adnoddau sy’n benodol i’r sector i fesur a gwellaperfformiad• cyngor a chanllawiau ar faterion datblygu• cyfleoedd i rwydweithio• newyddion rheolaidd am y sectorwww.socialfirmswales.co.uk265

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentraucymdeithasol10: FfynonellaucymorthCanolfan Cydweithredol Cymru: dyma asiantaeth datblygugydweithreol sy’n gweithio ledled Cymru yn rhoi arweiniad achefnogaeth i hyrwyddo cynhwysiad cymdeithasol, ariannola digidol:• arweiniad ar gyfer mentrau cymdeithasol a chwmnïaucydweithredol gweithwyr newydd ac arfaethedig, yn cynnwysmonitro, helpu gyda strwythurau a chyfeirio at asiantaethau eraill• cefnogi gwerthu’r busnes i gyflogeion drwy wasanaetholyniaeth busnes• cefnogi sefydlu cwmnïau cydweithredol cymunedol, undebaucredyd a chwmnïau cydweithredol eilaidd (yn cynnwys ffermio)• sefydlu consortia a modelau clwstwr o fusnesau bychain i wellatwf drwy economïau ar raddfa fawr a chynyddu ymarferioncaffael cystadleuol• rhoi cyngor ar strwythurau cwmnïau sy’n addas ar gyfer pobmath o fentrau cymdeithasol fel Cwmni Buddiannau Cymunedola Chymdeithas Ddiwydiannol a DarbodusFfôn: 029 2055 4955, e-bost: info@walescooperative.orgwww.walescoop.comCynghrair Mentrau Cymdeithasol Cymru: Yn deillio o GynllunGweithredu Mentrau Cymdeithasol Cymru 2009, mae CynghrairMentrau Cymdeithasol Cymru yn ffurfio’r llais sy’n cynrychiolimentrau cymdeithasol yng Nghymru. Nod Cynghrair MentrauCymdeithasol Cymru yw:• gallu cael gafael ar gyllid yn haws• helpu mentrau cymdeithasol ennill contractau newydd• llunio cysylltiadau gydag awdurdodau lleol• gwella cefnogaeth i fusnesauFfôn: Swyddfa Caerdydd 029 2048 6379,Swyddfa Gogledd Cymru 01492 580503www.welshsec.org• cynghori busnesau ar fabwysiadu polisïau Masnach Deg ahyrwyddo Masnach Deg• gweithio’n uniongyrchol gyda grwpiau cymunedol ac annogdefnydd o TGCh266

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sector1: Cychwynarni2: Camaucyntaf3: Cynllunbusnes4: Cyfraith allywodraethu5: Ariannu acadnoddau6: Rheoliariannol7: Rheoli twf 8: Rheoli allywodraethu9: Mentraucymdeithasol10: Ffynonellaucymorth10.2 Mwy o ganllawiau a chefnogaethY Comisiwn Elusennau: rheolydd a chofrestrydd elusennauyng Nghymru a Lloegr. Mae’n cynnig deunydd arweinioleang i elusennau, gan gynnwys cyhoeddiadau fel ‘CC35 -ymddiriedolwyr, masnachu a threth’ sy’n rhoi manylion yrelfennau cyfreithlon ynghylch elusennau a masnachu’www.charity-commission.gov.ukRheolydd Cwmnïau Buddiannau Cymunedol: Mae CwmnïauBuddiannau Cymunedol yn fath o gwmni cyfyngedig sydd wedi’igynllunio’n benodol ar gyfer y rheini sy’n dymuno gweithredu erlles y gymuned yn hytrach nag er budd perchnogion y cwmni.Mae hyn yn golygu na all Cwmni Buddiannau Cymunedol gael eiffurfio neu ei ddefnyddio er budd personol unigolyn penodol, neugrŵp o bobl yn unig. Mae’r Rheolydd yn swyddog annibynnola fydd yn annog datblygu brand y Cwmnïau BuddiannauCymunedol a rhoi canllawiau a chymorth ar faterion sy’nymwneud â’r cwmnïau hyn. www.bis.gov.uk/cicregulatorTŷ’r Cwmnïau: Mae Tŷ’r Cwmnïau yn corffori ac yn diddymucwmnïau cyfyngedig. Maent hefyd yn archwilio ac yn storiogwybodaeth am y cwmni a gyflwynir o dan Ddeddf y Cwmnïaua deddfwriaeth gysylltiedig; ac mae’r wybodaeth hon ar gael i’rcyhoedd. www.companieshouse.org.ukCyllid a Thollau Ei Mawrhydi: Pwynt cyfeirio unigol ar gyfergwybodaeth am dreth a TAW ar gyfer elusennau ynghydâ gwybodaeth am ostyngiad yn y dreth ar gyfer rhoddionelusennol. www.hmrc.gov.uk/charitiesLlywodraeth Cymru: Gwybodaeth ar raglenni, polisïau achynlluniau grant ar gyfer mentrau. www.business.wales.gov.uk267

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorAtodiad 1 Atodiad 2 Atodiad 3Atodiad 1: Mathau o strwythur cyfreithioli fentrau cymdeithasolCrynodeb -nodweddion mwyafnodweddiadolPerchnogaeth,llywodraethu achyfansoddiadA yw’n endidcyfreithiol ar wahâni’r rheini sy’nberchen arni a/neu’nei chynnal?A oes modd i’wgweithgareddau fodo fudd i’r rheini sy’nberchen arni a/neu’nei chynnal?Asedau ‘wedi’u cloi’er budd y gymuned?A oes modd iddi fodyn elusen a chaelmanteision trethstatws elusennol?Gwahaniaethau yny gyfraith sydd arwaith yn yr Albanneu yng NgogleddIwerddon?Cymdeithas anghorfforedigAnffurfiol. Dydy’rstrwythur hwnddim yn caelei reoleiddio’ngyffredinol ac maeangen ichi greu eichrheolau eich hun.Neb yn berchen.Llywodraethu yn ôlei rheolau ei hun.Nac ydy. Gall greuproblemau argyfer contractau,dal eiddo acatebolrwyddaelodau.Dibynnu ar eirheolau ei hun.Byddai angendrafftio sydd wedi’ideilwra’n arbenniger mwyn cyflawnihyn.Oes, os yw’ncyflawni’r meiniprawf ar gyfer bodyn elusen.Dim gwahaniaethaupenodol.YmddiriedolaethFfordd o ddalasedau er mwyngwahanu’rberchnogaethgyfreithiol oddiwrth y buddeconomaidd.Asedau ymmherchnogaethymddiriedolwyr acyn cael eu rheoli erbudd buddiolwyryn ôl telerau’rymddiriedolaeth.Nac ydy. Mae’rymddiriedolwyr ynbersonol atebol.Nac oes. All yrymddiriedolwyr/cyfarwyddwyrddim cael budd,oni fydd yrymddiriedolaeth, yllys neu’r ComisiwnElusennau’ncaniatáu hynny.Ydyn, os yw’rymddiriedolaethwedi’i sefydlu erbudd y gymuned.Oes, os yw’ncyflawni’r meiniprawf ar gyfer bodyn elusen.Nac oes, ac eithriobod gwahaniaethaurhwng cyfraithymddiredolaethauLloegr a’r Alban.268

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorAtodiad 1 Atodiad 2 Atodiad 3Crynodeb -nodweddion mwyafnodweddiadolPerchnogaeth,llywodraethu achyfansoddiadA yw’n endidcyfreithiol ar wahâni’r rheini sy’nberchen arni a/neu’nei chynnal?A oes modd i’wgweithgareddau fodo fudd i’r rheini sy’nberchen arni a/neu’nei chynnal?Asedau ‘wedi’u cloi’er budd y gymuned?A oes modd iddi fodyn elusen a chaelmanteision trethstatws elusennol?Gwahaniaethau yny gyfraith sydd arwaith yn yr Albanneu yng NgogleddIwerddon?Cwmni cyfyngedig (ac eithrio Cwmni Budd Cymunedol)Y strwythurcyfreithiolcorfforaethol afabwysiedir amlaf.Gellir ei addasuar gyfer bron pobpwrpas.Bydd ycyfarwyddwyr ynrheoli’r busnes arran yr aelodau. Crynhyblygrwydd o ranrheolau mewnol.Ydy. Maeatebolrwyddyr aelodau’ngyfyngedig i’rswm sydd hebei dalu ar ffurfcyfranddaliadau neudrwy warant.Oes (ond dimdifidendau ac atii’r aelodau os yw’ngwmni cyfyngedigdrwy warant).Byddai angendrafftio wedi’ideilwra mewnerthyglau (ygallai’r aelodau eudiwygio).Oes, os yw’ncyflawni’r meiniprawf ar gyfer bodyn elusen.Dim yn yr Alban.Deddfwriaeth arwahân (ond tebyg)yng NgogleddIwerddon.Cwmnïau budd cymunedol www.cicregulator.gov.ukStrwythur cwmnicyfyngedig argyfer mentraucymdeithasol gyda‘chlo asedau’ diogela ffocws ar fuddcymunedol.Fel sy’n wiram gwmnïaucyfyngedig eraillond ceir rheoleiddioychwanegol ermwyn sicrhau buddi’r gymuned.Ydy Maeatebolrwyddyr aelodau’ngyfyngedig i’rswm sydd hebei dalu ar ffurfcyfranddaliadau neudrwy warant.Oes, ond rhaididdyn nhw fod ofudd i’r gymunedehangach hefyd.Caiff CwmnïauBudd Cymunedoldalu difidendaucyfyngedig ifuddsoddwyrpreifat.Ydyn, drwyddarpariaethausafonol y mae’nrhaid i bob CwmniBudd Cymunedoleu cynnwys yn eucyfansoddiad.Nac oes, ond gallddod yn elusen osyw’n peidio â bodyn Gwmni BuddCymunedol.Dim yn yr Alban.Dim gwahaniaethaupenodol yngNgogleddIwerddon.269

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorAtodiad 1 Atodiad 2 Atodiad 3Crynodeb -nodweddion mwyafnodweddiadolPerchnogaeth,llywodraethu achyfansoddiadA yw’n endidcyfreithiol ar wahâni’r rheini sy’nberchen arni a/neu’nei chynnal?A oes modd i’wgweithgareddau fodo fudd i’r rheini sy’nberchen arni a/neu’nei chynnal?Cymdeithas Ddiwydiannol a Darbodus (Cydweithredol) www.fsa.gov.uk/Pages/Doing/Info/MSR/Ar gyfer mentraucydweithredolbona fide sy’ngwasanaethubuddiannau’raelodau drwyfasnachu gyda hwyneu drwy gyflenwinwyddau neuwasanaethau iddynnhw mewn fforddarall.Pwyllgor /swyddogion ynrheoli’r gymdeithasar ran eu haelodau.Un aelod, unbleidlais (ni waethbeth ee, ywmaint y gwahanolgyfranddaliadau).Ydy Maeatebolrwyddyr aelodau’ngyfyngedig i’rswm sydd hebei dalu ar ffurfcyfranddaliadau neudrwy warant.Cymdeithas Ddiwydiannol a Darbodus Cymdeithas Budd CymunedolBudd i’r gymunedyn hytrach na dimond i’w haelodau eihun a does ganddynnhw ddim rheswmarbennig dros beidioâ bod yn gwmnïau.Tebyg i’r CwmnïauCydweithredol,ond mae’rddeddfwriaethnewydd yn cynnigopsiwn o fathmwy diogel ar gloiasedau.Ydy Maeatebolrwyddyr aelodau’ngyfyngedig i’rswm sydd hebei dalu ar ffurfcyfranddaliadau neudrwy warant.Oes, ond dylentwneud hynny’nbennaf drwy’raelodau’n masnachugyda’r gymdeithas,yn defnyddio’ichyfleusterau ac ati,nid o ganlyniad igyfranddaliadau erenghraifft.Rhaid iddynt foder budd y rhainad ydyn nhw’naelodau’n bennaf;clo asedau ynberthnasol.Asedau ‘wedi’u cloi’er budd y gymuned?Byddai angendrafftio wedi’ideilwra mewnerthyglau (ygallai’r aelodau eudiwygio).Ydyn, (dim ond osmabwysiedir y ffurfstatudol newyddar glo asedau ybydd y clo asedau’ngoroesi).A oes modd iddi fodyn elusen a chaelmanteision trethstatws elusennol?Nac oes. Byddai’nrhaid iddi gaelcyfansoddiadCymdeithasDdiwydiannol aDarbodus er budd ygymuned.Oes, os yw’ncyflawni’r meiniprawf ar gyfer bodyn elusen.Gwahaniaethau yny gyfraith sydd arwaith yn yr Albanneu yng NgogleddIwerddon?Dim yn yr Alban.Deddfwriaeth arwahân (ond tebyg)yng NgogleddIwerddon.Dim yn yr Alban.Deddfwriaeth arwahân (ond tebyg)yng NgogleddIwerddon.270

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorAtodiad 1 Atodiad 2 Atodiad 3Crynodeb -nodweddion mwyafnodweddiadolPerchnogaeth,llywodraethu achyfansoddiadA yw’n endidcyfreithiol ar wahâni’r rheini sy’nberchen arni a/neu’nei chynnal?A oes modd i’wgweithgareddau fodo fudd i’r rheini sy’nberchen arni a/neu’nei chynnal?Asedau ‘wedi’u cloi’er budd y gymuned?A oes modd iddi fodyn elusen a chaelmanteision trethstatws elusennol?Gwahaniaethau yny gyfraith sydd arwaith yn yr Albanneu yng NgogleddIwerddon?Mudiad Elusennol Corfforedig (o 2011 ymlaen?)Y strwythurcorfforedig parodcyntaf sydd wedi’igynllunio’n benodoli elusennau.Tebyg i gwmni ondy derminoleg ynwahanol (ee, yn lle‘cyfarwyddwyr’ ceir‘ymddiriedolwyrelusen’).Ydy Fydd gan yraelodau ddimatebolrwydd neumi fydd ganddynnhw atebolrwyddcyfyngedig.Aelodau: Nac oes.Ymddiriedolwyrelusen: dimond os bydd ycyfansoddiad, yllys neu’r ComisiwnElusennau’ncaniatáu hynny.Ydyn.Does dim moddiddo fod yn ddimbyd ond elusen,a rhaid iddogyflawni’r meiniprawf ar gyfer bodyn elusen.Yn yr Alban acyng NgogleddIwerddon, ceirdeddfwriaeth aRheoleiddwyr arwahân (ond tebyg).Ffynhonnell: www.socialfirms.co.uk/resources/library/legal-structures-social-enterprises-glance271

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorAtodiad 1 Atodiad 2 Atodiad 3Atodiad 2: Cynllun busnes enghreifftiolMae’r model hwn yn cynnwys rhestr hir o eitemau i’w cynnwys yn eich cynllun busnes. Bydd angen i gyrff unigolbenderfynu pa bynciau i’w cynnwys.1. Clawr: Rhowch eich enw a’ch logo a’r dyddiad. Dywedwch aidrafft yw hwn, a rhifwch wahanol ddrafftiau yn eu trefn - mae’nhawdd drysu rhwng gwahanol fersiynau o’ch cynllun. Gallech chiychwanegu enw’r noddwr y byddwch yn ei gyflwyno iddo.2. Cyflwyniad: Dylai’r Rhagarweiniad gynnwys:• braslun o’r prosiect neu’r datblygiad• datganiad manwl o swm y grant yr ymgeisir amdano acadnoddau ariannu eraill sydd ar gael os yw hyn yn rhan o fidariannu penodol3. Cefndir: Disgrifiwch yn fras:• beth rydych chi’n ei wneud• eich amcanion (a’ch amcanion elusennol)• gwreiddiau a datblygiad eich mudiad• eich trefniadau cyfansoddiadol presennol a’r trefniadau arfaethedig4. Personél:• rhestrwch yr ymddiriedolwyr, eu rolau ac ychydig o wybodaethgefndir am bob un, megis eu gwaith a’u diddordebau allanol• rhowch fanylion y prif weithredwr ac aelodau allweddol erailly staff (boed y rheini yn eu swyddi eisoes neu i’w penodi) -gallwch gynnwys disgrifiadau swyddi mewn atodiad5. Yr angen a’r farchnad: (Sylwch fod anghenion amarchnadoedd yn ddau beth cwbl wahanol.)• pa angen cymdeithasol, os oes un, y bwriadwch chi fynd i’rafael ag ef?• pwy yw defnyddwyr/cleientiaid presennol ac arfaethedig eichgwasanaeth?• pwy mewn gwirionedd fydd yn talu am y gwasanaeth?• dywedwch faint o alw sydd am y gwasanaeth272

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorAtodiad 1 Atodiad 2 Atodiad 3• sut aethoch chi o’i chwmpas hi i gael gwybod beth oedd yr angenhwn a’i werthuso, hy, unrhyw ymchwil i’r farchnad rydych chiwedi’i gwneud a chrynodeb o’r canlyniadau? (Gallwch gyflwynocanlyniadau llawn yr ymchwil a thystiolaeth fanwl o’r angen rydychchi wedi’u cael drwy ddefnyddio ffigurau’r cyfrifiad ac unrhywystadegau neu anecdotau yn sgil eich profiad mewn atodiad)• ydych chi wedi nodi unrhyw nodweddion arbennig?• pwy arall sy’n darparu’r math hwn o wasanaeth, a sut mae’chgwasanaeth chi’n unigryw neu’n well?6. Y cynnig ar gyfer datblygu:• disgrifiwch y gwasanaethau rydych chi am eu darparu neu eudatblygu• esboniwch sut y bydd y rhain yn gweithio a pham rydych chiwedi dewis eu darparu yn y ffordd arbennig hon; cyfeiriwch atunrhyw offer arbenigol, prosesau neu ddulliau sy’n debygol ofod yn anghyfarwydd i bobl y tu allan i’ch mudiad• beth yw’r targedau ar gyfer y flwyddyn weithredu hon?• disgrifiwch unrhyw ofynion cyfreithiol a thrwyddedu arbennig ybydd gofyn ichi eu cyflawni• beth yw’r problemau posib gyda’r gwasanaeth hwn a sutwnewch chi eu goresgyn?7. Hyrwyddo a darparu’r gwasanaeth• sut wnewch chi roi gwybod i ddarpar ddefnyddwyr achleientiaid am eich gwasanaeth?• pwy’n union fydd yn darparu’r gwasanaeth? ymhle? pa bryd?• beth yw’r targedau ar gyfer blwyddyn gynta’r gwaith newyddhwn?8. Taliadau:• sut rydych chi wedi pennu’ch ffioedd a’ch/neu’ch taliadauarfaethedig?• sut maen nhw’n cymharu â gwasanaethau tebyg sydd ar gaeleich yn ardal neu mewn mannau eraill?• rhowch unrhyw gyfrifiadau manwl mewn atodiad, a chyfeiriwchatyn nhw yma9. Staffio a gwirfoddoli:• pa swyddi cyflog y byddwch chi’n eu creu i ddarparu’rgwasanaeth? pa sgiliau y mae gofyn amdanyn nhw?• oes yna unrhyw broblemau recriwtio o bwys megis lefelaucyflogau neu’r sgiliau sydd ar gael?• pa gyfleusterau a hyfforddiant a ddarperir ar gyfer staff agwirfoddolwyr?273

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorAtodiad 1 Atodiad 2 Atodiad 3• sut a chan bwy y caiff gwirfoddolwyr eu recriwtio a’ugoruchwylio a sut y darperir rhaglen gynefino ar eu cyfer?• oes yna god ymarfer ar gyfer gwirfoddoli?10. Rheoli:• pwy fydd yn creu’r polisi cyffredinol? pwy fydd yn penderfynupethau o ddydd i ddydd? â phwy yr ymgynghorir?• sut y cofnodir penderfyniadau a’u cyfleu i bobl a sut y monitrireu rhoi nhw ar waith, a phwy sy’n gyfrifol yn y pen draw?• sut y bydd y rheolwr cyflog a’r staff yn gweithio’n effeithiolgyda’r ymddiriedolwyr?• sut y caiff y trefniadau ariannol eu rheoli, eu goruchwylio a’umonitro?• lle bo hynny’n briodol, dylech gynnwys siart i ddangos sut maedarnau’r strwythur rheoli’n cydweddu â’i gilydd11. Eiddo, offer a materion eraill: Disgrifiwch unrhyw ffactoraupwysig eraill o ran lansio neu gynnal y gwasanaeth, gan gynnwys:• telerau’r berchnogaeth a/neu’r denantiaeth, cost y les neu’rpryniant, ac addasrwydd yr eiddo• addasiadau angenrheidiol a chostau addasu• cyfleusterau cludiant y byddwch chi’n eu darparu neu’n eudefnyddio.12. Hyfforddi a chymorth:• pa gymorth rydych chi wedi’i gael i ddatblygu capasiti’ch grŵp,syniadau’ch prosiect a’ch sgiliau rheoli?• pa hyfforddiant fydd ei angen ar staff a chyfarwyddwyr yn ydyfodol, a pha gynlluniau ac adnoddau sydd ar gael ar gyferdarparu’r hyfforddiant hwn?13. Y buddiolwyr:• diffiniwch yr holl grwpiau o bobl sy’n cael budd yn sgil eichgweithgareddau, yn uniongyrchol ynteu’n anuniongyrchol(ee, defnyddwyr gwasanaethau a chleientiaid, gwirfoddolwyr)• ym mha ffyrdd penodol y bydd y grwpiau hyn yn elwa?• sut y byddwch chi’n cofnodi ac yn mesur a ydych chi’ncyflawni’r buddiannau hyn neu beidio?14. Monitro a gwerthuso:• sut y pennir y targedau?• sut y monitrir y targedau?• sut yr asesir y cynnydd dros amser?• oes gennych chi gynlluniau ar gyfer diwrnodau adolygu neugyfrifyddu cymdeithasol?274

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorAtodiad 1 Atodiad 2 Atodiad 315. Atebolrwydd:• sut y caiff y cyhoedd wybod am eich gwaith?• sut y gwnewch chi gynnwys y gymuned yn y prosiect neu’rmudiad?• sut y bydd cleientiaid a defnyddwyr yn cael eu cynnwys wrthgynllunio, darparu neu fonitro’r gwasanaeth?16. Rhagolwg llif arian: Rhowch ragolwg llif arian ar gyfer y tairblynedd nesaf o leiaf. Os yw’r Cynllun yn cefnogi cais am arian argyfer tair blynedd, dylai’r rhagolwg fod ar gyfer pum mlynedd.17. Dadansoddi’r trefniadau ariannol: Disgrifiwch oblygiadauariannol eich cynigion yn fanwl drwy gyfeirio’n benodol at yreitemau o dan y penawdau incwm a gwariant yn eich rhagolwgllif arian.• esboniwch sut y cawsoch chi’ch ffigurau• disgrifiwch y ffynonellau ariannol y gobeithiwch chi eu sicrhau• aseswch y sefyllfa llif arian yn gyffredinol ar gyfer cyfnod yrhagolwg• esboniwch pa gamau y byddech chi’n eu cymryd petaech chi’nmethu â chyrraedd eich targedau incwm neu’n gorwario• dangoswch sut y caiff y prosiect neu’r gwasanaeth ei gynnal yny tymor hwy18. Amserlen y prosiect:• rhowch amserlen i ddangos y camau allweddol o ran cyflawnipob un o’ch prif amcanion, wrth ddatblygu’r prosiect a phanfydd ar waith• esboniwch y dull y byddwch yn ei ddefnyddio i fonitro’chcynnydd ar sail yr amserlen19. Cryfderau a gwendidau:• nodwch gryfderau a gwendidau’ch mudiad i ddangos eich bodwedi gwerthuso’ch gallu i ddatblygu’r prosiect yn iawn• dangoswch sut y byddwch chi’n cymryd camau i ddileu’rgwendidau rydych chi wedi’u nodi neu pa gamau y byddwchyn eu cymryd i liniaru eu heffaith20. Crynodeb o unrhyw gais am grant:• faint o gymorth grant sydd ei angen arnoch chi ac at babwrpas? pa ffynonellau ariannol eraill rydych chi wedi’uharchwilio a’u sicrhau, yn enwedig arian cyfatebol?• faint o arian y bydd ei angen arnoch chi yn y dyfodol, ac o le ydaw’r arian hwnnw?275

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorAtodiad 1 Atodiad 2 Atodiad 3Atodiad 3: Cyfrifyddu costau fesul unedYn aml iawn, bydd mudiadau masnachu’r trydydd sector yn anghyfarwydd â gwaith technegol costio bidiau achynnig dyfynbris am waith. Mae’r canllawiau hyn i ddechreuwyr yn rhestru rhai o’r prif nodweddion ac yn cynnigenghraifft benodol.Canllawiau cam wrth gam i fentrau sy’ncontractio am wasanaethau1. Canolfannau costau: Penderfynwch sut y gallwch chi rannugwariant eich mudiad yn ‘ganolfannau costau’ gwahanol, gan nodicanolfan gostau wahanol ar gyfer pob gweithgarwch unigol – e.e:• Canolfan Gostau 1 - eich pencadlys lleol ar gyfergweithgareddau cyffredinol, gwirfoddoli ac ati• Canolfan Gostau 2 - cynllun cynorthwywyr gofal• Canolfan Gostau 3 - canolfan ddydd• Canolfan Gostau 4 - prosiect datblygu sy’n cael cymorth grant2. Wrth ichi gyfrifo costau fesul uned unrhyw weithgarwch,byddwch chi’n gwneud hynny i ar wahân ar gyfer pob canolfangostau (prosiect neu weithgarwch) y mae gennych ddiddordebynddi.3. Mathau o gostau: Mae angen ystyried gwahanol fathau ogostau mewn gwahanol ffyrdd, felly mae’n bwysig deall ychydig owahaniaethau sylfaenol:• costau sefydlu: costau cychwyn prosiect newydd, gan gynnwysyr offer a brynwyd ar ei gyfer ac amser y staff y mae eu hangeni’w gynllunio a’i lansio• costau uniongyrchol sefydlog: unrhyw gyfleusterau yw’r rhainnad ydyn nhw’n newid gyda lefel y gwasanaeth y byddwch chi’nei darparu (ee, bws mini y byddwch chi’n ei ddefnyddio i redegcanolfan gofal dydd)• costau uniongyrchol amrywiol: costau yw’r rhain sy’n amrywioa dibynnu ar faint y gweithgarwch (ee, cyflogau cynorthwywyrgofal, yswiriant gwladol, costau teithio, hyfforddiant igynorthwywyr gofal)276

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorAtodiad 1 Atodiad 2 Atodiad 3• costau anuniongyrchol: rhennir y rhain gyda gweithgareddaucraidd eich mudiad (ee, rhan o gostau arferol cyflogi rheolwra gweinyddwr, a chyfran o’r gwariant canolog ar rent, gwres,golau, ffôn ac ati); ar gyfer prosiectau newydd, fe ddylaigynnwys yr amser mae’r staff yn ei dreulio’n paratoi cynigion.Defnyddiwch eich crebwyll i benderfynu beth sy’n gostanuniongyrchol a beth sy’n gost amrywiol. Er enghraifft, efallai ydisgwylir i brosiect gyfrannu canran sylfaenol o 33% at filiau ffôn,neu efallai y byddai ganddo’i lein ei hun ac y byddai hynny’n caelei drin yn ‘gost uniongyrchol sefydlog’. Os bydd llawer o ddefnyddar y ffôn a hynny’n amrywio yn ôl y gwasanaeth a ddarperir,efallai y bydd hyd yn oed angen ei drin yn ‘gost anuniongyrcholamrywiol’ sy’n gysylltiedig â maint y prosiect.)4. Deall sut y darperir eich gwasanaeth: : Wrth ichi gyfrifocost fesul uned gwasanaeth a hwnnw’n wasanaeth nad yw ondwedi cyrraedd y camau cynllunio hyd yn hyn (ee, i baratoi cais inoddwr neu gontractwr) rhaid ichi fod yn gwbl sicr eich bod ynymwybodol o gyfyngiadau ffisegol eich staff a’ch cyfleusterau - aelwir weithiau yn ‘bwyntiau torri’. Er enghraifft:• Efallai fod eich Gweinyddwr yn trefnu staff i ddarparu 100 awr oofal ar hyn o bryd, a’i bod yn bosib cynyddu hyn i 200 awr. Onda allai’r un gweithiwr ddelio â 300 awr heb ichi orfod recriwtio achyflogi gweithiwr gweinyddol arall i helpu? Byddai’r naid honyng nghostau’r staff wrth gwrs yn cynyddu costau darparu’rgofal ychwanegol.• Pwynt torri arall yw capasiti eich swyddfa. Bydd angen ichiamcangyfrif yn gywir a oes gennych chi’r lle, y system ffôny cyfleusterau cyfrifiadurol ac ati i ddarparu gwasanaethaunewydd neu i ehangu’ch gwasanaethau, gan ddarparu ar gyferunrhyw wariant ychwanegol angenrheidiol.5. Penderfynu beth yw eich ‘uned’: Mae ‘costau fesul uned’yn cyfeirio at faint mae’n ei gostio i’ch mudiad ddarparu swmpenodol o wasanaeth. Mewn mudiadau sy’n darparu gofalcymdeithasol, er enghraifft, y gost fesul uned fwyaf hyblyg adefnyddiol fydd ‘un awr o ofal’. Mewn sefyllfaoedd eraill, efallai ybyddech chi’n defnyddio cost hyfforddi fesul diwrnod, neu gostcynghori fesul unigolyn. Ond po fwyaf, a mwyaf cyffredinol neuamwys y bydd yr uned, mwyaf anodd fydd hi ichi amcangyfriffaint y dylech chi ei godi am eich gwasanaeth, a dyfynnu hynny’ngywir ymlaen llaw.277

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorAtodiad 1 Atodiad 2 Atodiad 36. Paratoi: Dylech fod yn ymwybodol o ambell bwynt cyn ichigyfrifo cost fesul uned eich gwasanaeth fel rhan o gais am arianneu gontract:• gwnewch yn siŵr eich bod wedi ystyried y pwyntiau torri(gweler uchod) ac amcangyfrifon cywir ar gyfer costau cychwyn• mae’n hollbwysig eich bod yn gwybod yr holl gostau syddynghlwm wrth ddarparu gwasanaeth ac yn eu cynnwys yn eichcyfrifo, felly gwnewch yn siŵr eich bod wedi casglu ffigurau argyfer pob math o wariant yn y ganolfan costau• fe all fod yn anodd deall y ffaith y gall costau fesul unedamrywio’n sylweddol, a dibynnu ar faint y gwasanaeth rydychchi’n ei ddarparu - felly peidiwch â cholli hyder yn eich gwaithcyfrifo (mae a wnelo’r amrywiadau i raddau â’r hyblygrwyddeithriadol yn y ffordd y caiff y trydydd sector ei reoli, ei staffio a’igefnogi gan wirfoddolwyr)• peidiwch ag ystumio’r ffigurau; os ydych chi am ddefnyddioincwm o ffynhonnell arall yn draws gymhorthdal ar gyfergwasanaeth, mae’n dal yn bwysig gwybod yn gywir faint mae’rgwasanaeth yn ei gostio ichi - gallwch dynnu’r cymhorthdal ynddiweddarach pan fyddwch chi’n pennu’r pris y bwriadwch eigodi ar y cwsmer7. Cyfrifo’r gyfradd fesul awr go iawn: Mae gwir gost cyflogiaelod o staff yn golygu llawer mwy na dim ond eu cyfraddsylfaenol fesul awr. Er enghraifft:Efallai y bydd cynorthwyydd gofal amser llawn sy’n ennill £10 yr awram 37 awr yr wythnos, 52 wythnos y flwyddyn yn costio hyn i chi:£10 x 37 x 52 = £19,240cyfraniad Yswiriant Gwladol y cyflogwr, dyweder £1,924costau recriwtio, dyweder £600Cyfanswm £21,764I sefydlu’r gyfradd fesul awr go iawn, byddwch yn cyfrifocyfanswm yr oriau y telir cyflog amdanyn nhw:37 x 52 = 1924 awrac yn tynnu’r oriau anghynhyrchiol, dyweder 20 diwrnod o wyliauac 8 diwrnod o wyliau cyhoeddus a 2 ddiwrnod o hyfforddiant,sef 30 diwrnod neu 6 wythnos =37 x 6 = –222 awrfelly cyfanswm yr oriau a weithir = 1924 – 222 =Cost pob awr gynhyrchiol a weithir i chi yw:1702 awr£21,764 ÷ 1702 = £12.79/awr278

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorAtodiad 1 Atodiad 2 Atodiad 3Eitemau ychwanegol:• Os byddwch yn darparu cynllun tâl salwch efallai y bydd angenichi gynnwys y costau blynyddol ychwanegol sydd ynghlwmwrth dalu i staff eraill am lenwi’r bwlch pan fydd pobl ynabsennol oherwydd salwch ac am resymau eraill.• Os oes gennych gyfuniad o staff gofal amser llawn a rhanamser sy’n ennill gwahanol gyfraddau (ee, cyfraddau arbennigam oriau anghymdeithasol) fe all hynny gymhlethu’r gwaithcyfrifo fwy: byddai angen ichi weithio’r cyfartaledd ar drawspob math o staff, neu, ac mae hyn yn well, gyfrifo’r cyfraddaufesul awr ar wahân ar gyfer pob dosbarth o weithwyr a’ucynnwys nhw i gyd o dan ‘gostau uniongyrchol amrywiol’ wrthichi gyfrifo cyfanswm cost y prosiect (gweler paragraff 8 isod).• Gallai’r ‘gyfradd fesul awr go iawn’ hefyd gynnwys elfennauamrywiol megis unrhyw gostau teithio a delir i’r staff.8. Enghraifft o gyfrifo cyfanswm costau’r ganolfan costau:Mae’r enghraifft isod yn dangos sut mae cyfrifo cyfanswm costauprosiect ar gyfer lefel benodol o wasanaeth - cost flynyddol 100awr o ofal bob wythnos ar gyfer cynorthwywyr gofal y telir £10/awr iddyn nhw. Dydy’r rhestr o benawdau gwariant ddim yncynnwys popeth posib.costau sefydlucyfrifiadur, argraffydd a meddalwedd ac ati £1,500costau sefydlog anuniongyrchol (cyfran o gyfanswm costau’rmudiad)25% o gyflog y Rheolwr ac Yswiriant Gwladol £6,00050% o gyflog y Gweinyddwr ac Yswiriant Gwladol £6,00033% o rent y mudiad £1,50033% o’r trethi £30033% o’r pŵer £60033% o’r yswiriant £20050% o’r costau cyfrifyddu a chostau’r banc £50033% o’r costau hysbysebu £50033% o’r costau atgyweirio ac adnewyddu £200£15,800costau sefydlog uniongyrchol:nwyddau swyddfa a phostio £800ffôn (lein ar wahân) £1,000£1,800279

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorAtodiad 1 Atodiad 2 Atodiad 3costau amrywiol uniongyrchol (gweler paragraff 7):100 awr o ofal yr wythnos am 50 wythnosar gyfradd o £12.79 yr awr £63,950cyfanswm costau £83,0509. Cyfrifo’r gost fesul uned: Y gost fesul uned yn yr enghraifftuchod yw cyfanswm y gost (£83,050) wedi’i rannu â nifer yr oriauo ofal a ddarperir dros 50 wythnos (100 X 50)= 83,050 ÷ 5000 = £16.61/awr.10. Ymdrin ag amrywiadau yn nifer yr unedau: Wrthddefnyddio’r un costau ag yn yr enghraifft uchod, ond ar gyfer50 awr o ofal yr wythnos yn hytrach na 100, yr unig newid goiawn mewn costau fydd yn yr oriau gofal (gostwng i £31,975) sy’ngolygu mai cyfanswm newydd y gost fydd £51,075. Drwy rannuhwn â 2500 awr ar gyfer y flwyddyn, bydd y gost fesul uned ynsylweddol uwch sef £20.43/awr.11. Cyfrifo nifer yr unedau ar gyfer contractau pris penodedig:Yn aml iawn, bydd y contractwr yn nodi pris y contract, a’chgwaith chi fydd gweithio am yn ôl i gyfrifo nifer yr unedau (oriauo ofal yn yr enghraifft hon) y gallwch chi eu darparu am yr arian agynigir. Gallech gael yr ateb drwy gynnig a gwella ac yna addasunifer yr oriau gofal. Y ffordd uniongyrchol o fynd ati yw tynnucyfanswm y costau nad ydyn nhw’n amrywiol o bris y contract acwedyn rhannu’r gweddill â’r gost fesul uned amrywiol (sef yn yrenghraifft hon, y gyfradd fesul awr go iawn, sef £12.79.Dyweder mai pris y contract yw £60,000. Tynnwch y costau sefydlogsef £19,100 i gael £40,900 a rhannu hwnnw â £12.79, sy’n rhoi 3198uned (awr) y flwyddyn - neu 64 awr yr wythnos dros 50 wythnos.Mae’n bwysig cofio na fydd hyn yn gweithio os digwydd ichisbarduno unrhyw bwynt torri oherwydd fe allai hynny leihau neugynyddu’r costau sefydlog yn sylweddol. Yr unig lwybr call yw bodyn eithriadol o drefnus wrth gyfrifo gan sicrhau ei fod yn berthnasoli sefyllfa go iawn eich mudiad chi ar hyd pob cam o’r ffordd.12. Elw: Ar ôl ichi gyfrifo’r gost fesul uned a chyfanswm costprosiect rydych chi’n contractio amdano, fe allwch chi ystyried yposibilrwydd o ychwanegu canran o’r cyfanswm ar ben y swm argyfer elw (bydd y sector preifat bob tro’n gwneud hyn, ac mae’ndebyg y byddech chi’n defnyddio hwn i gynorthwyo rhywfainto’ch gwasanaethau elusennol eraill). Wrth gwrs, does dim dal awnaiff y cwsmer adael ichi wneud hyn.Ond byddwch yn ofalus eich bod yn gwahaniaethu rhwng yrelw a’r budd ariannol y byddwch yn ei greu drwy godi am gyfrano’ch costau rheoli a gweinyddu craidd. Costau go iawn yw’r rhain ymae’r contract yn eu hysgwyddo a rhaid disgwyl i’r cwsmer daluamdanyn nhw.280

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorAtodiad 1 Atodiad 2 Atodiad 313. Canolfannau costau a’r gyllideb flynyddol: Ar ôl ichi fabwysiaduegwyddor canolfannau costau i gyfrifo costau fesul uned eichgwahanol wasanaethau, byddwch bron yn siŵr o weld ei bod ynfuddiol ichi baratoi eich cyllideb flynyddol o dan yr un penawdaucanolfannau costau hefyd. Mae paragraff 8 yn dangos pa fatho wybodaeth am wariant y dylid ei chynnwys yng nghyllideb ycanolfannau costau. Byddwch chi’n dilyn yr un egwyddorion wrtheitemeiddio’ch incwm. Gofynnwch am help os nad ydych chi’n siŵrsut mae mynd o’i chwmpas hi.14. Monitro: Ar ôl llunio’ch cyllideb o dan ganolfannau costaua’i rhannu’n incwm a gwariant misol, bydd gennych yr hollwybodaeth sydd ei hangen arnoch chi i fonitro perfformiadcontractau unigol fis wrth fis o’u cymharu â rhagolygon eichcyllideb wreiddiol. Mae hwn yn gyfrwng pwerus i sicrhau bodeich cyfrifiadau’n gywir a bod y contract neu’r prosiect ar ytrywydd iawn.15. Nodiadau: rhannu ‘costau anuniongyrchol’ ymhlith ycanolfannau costau perthnasol (gweler paragraff 3): Doesdim byd absoliwt yn y syniad o ddyrannu cyfran o’r costaucraidd i nifer o ganolfannau costau ar wahân a bydd angen ichiddefnyddio’ch crebwyll ac weithiau ddyfalu ar sail gwybodaeth ermwyn asesu sut y dylid rhannu’r costau’n briodol. Dyma ambellawgrym:• amcangyfrifwch ba ganran o amser y rheolwr a’r gweinyddwrsy’n cael ei threulio ar waith pob canolfan costau (prosiectneu weithgarwch), a defnyddiwch y ffigur hwn i gyfrifo cyfrano gyfanswm cost eu cyflogi y dylai pob canolfan costau eihysgwyddo• cadwch y symiau’n syml: efallai mai’r cyfan sydd eiangen arnoch yw bras raniad ar amser y Gweinyddwr, erenghraifft rhywbeth tebyg i hyn: 25% canolfan, 50% cynlluncynorthwywyr gofal a 25% ‘Prosiect Loteri’• amcangyfrifwch faint o le yn y swyddfa y mae gweithgarwchpob canolfan gostau’n ei ddefnyddio (neu faint maecyfleusterau’ch swyddfa’n cael eu defnyddio ganddyn nhw);wedyn defnyddiwch y canrannau hyn i rannu’r rhent ac eitemaueraill megis pŵer a nwyddau swyddfa ac ati• ar gyfer rhai eitemau (yr archwiliad blynyddol a chostau banc,er enghraifft) gellir perthnasu cyfran y costau a ysgwyddir ganbob canolfan gostau i gyfanswm trosiant pob un• ceisiwch gael cytundeb y staff dan sylw - dydych chi ddim amgael cwynion nad yw un prosiect yn ysgwyddo’i gyfran deg o’rbil ffôn, er enghraifft281

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorAtodiad 1 Atodiad 2 Atodiad 3• byddwch yn rhesymol - ychydig iawn o wahaniaeth fydd i’rcostau fesul uned wrth ichi rannu’r gwariant blynyddol os maidim ond £50 yw cyfanswm y gost• Os penderfynwch chi wedyn y gellid gwella’r ffordd y rhennircostau neu amser neu le, peidiwch â bod ag ofn newid elfennauunigol282

Mae’n syniad ond a yw’n fusnes? Canllawiau ar gyfer masnachu yn y trydydd sectorWCVA yw’r mudiad ymbarél cenedlaetholar gyfer y trydydd sector yng Nghymru.Am dros 75 o flynyddoedd rydym wedibod yn gweithio gyda’r sector i wellacymunedau a newid bywydau.Ymunwch â ni!Cysylltwch â’n Lein Gymorthar 0800 2888 329 neuhelp@wcva.org.ukGallwch hoffi ni arfacebook/walescvaDilynwch ni ar Twitter@walescva283