Η Οθωμανική Αυτοκρατορία - Center for Democracy in South East ...

ΧΑΡΤΗΣ 1: ΝΟΤΙOΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ4

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ5

ΠρόλογοςΤο Διοικητικό Συμβούλιο του Κέντρου για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη (Centerfor Democracy and Reconciliation in Southeast Europe, CDRSEE) επιθυμεί να εκφράσει τη βαθιά του ευγνωμοσύνηστους εξήντα συνεργάτες και συνεργάτιδες που με την επίμοχθη εργασία τους επέτρεψαν να ολοκληρωθεί ησειρά εναλλακτικών εγχειριδίων ιστορίας που κρατάτε στα χέρια σας.Εξαίρετη υπήρξε η συμβολή της Καθηγήτριας Χριστίνας Κουλούρη, γενικής συντονίστριας και διευθύντριαςτης σειράς. Χωρίς τη σκληρή της δουλειά, τη βαθιά της γνώση, την ικανότητα συντονισμού και ηγεσίας καιτην απέραντη κατανόηση που την διακρίνουν, θα ήταν αδύνατη η ολοκλήρωση του σχεδίου μας. Οι ακάματεςπροσπάθειες και η αφοσίωση που έδειξαν οι έξι επιμελητές των εγχειριδίων (οι Καθηγητές Χαλίλ Μπερκτάυ καιΜπόγκνταν Μουργκέσκου για την Οθωμανική Αυτοκρατορία, η δόκτωρ Μιρέλα Λουμινίτα Μουργκέσκου για ταΈθνη και Κράτη στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, ο Καθηγητής Βάλερυ Κόλεφ και η Καθηγήτρια Χριστίνα Κουλούρηγια τους Βαλκανικούς Πολέμους και τέλος ο κ. Κρέσιμιρ Ερντέλια για τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο), παρόλατα πολλά και ποικίλα εμπόδια που συνάντησαν τα τελευταία δυόμισι χρόνια, είχαν ως αποτέλεσμα τα τέσσεραεναλλακτικά εγχειρίδια που κρατάτε τώρα στα χέρια σας. Το Διοικητικό Συμβούλιο εκφράζει την ευγνωμοσύνητου προς τους επιμελητές για τη θερμή τους συνεργασία όσο και για την όλη τους προσπάθεια, για την οποία δενεφείσθησαν κόπων.Επιπλέον, θα θέλαμε να αναγνωρίσουμε τη συμβολή των δεκατεσσάρων ερευνητών, οι οποίοι προέρχονταιαπό τις ένδεκα χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, στη συλλογή των τεκμηρίων που ανθολογήθηκαν. Τουςευχαριστούμε θερμά για όλες εκείνες τις ατέλειωτες ώρες που πέρασαν στα εθνικά αρχεία, τις βιβλιοθήκες και τιςπροσωπικές τους συλλογές, έτσι ώστε να μας δώσουν τα κείμενα και τις εικόνες που περιλήφθηκαν στα εγχειρίδια.Μεγάλη ευγνωμοσύνη χρωστούμε επίσης, στους Καθηγητές και τις Καθηγήτριες ιστορίας που συμμετείχανστα εργαστήρια αξιολόγησης και που αποτίμησαν κι έκριναν τα εγχειρίδια κατά το στάδιο της συγγραφής τους.Θα θέλαμε επίσης να αναφέρουμε τα μέλη της Επιτροπής Ιστορικής Εκπαίδευσης του Κέντρου για τη Δημοκρατίακαι τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη τα οποία συμμετείχαν σ’αυτό το εγχείρημα από την αρχή τηςδημιουργίας του, το 1998.Οι Καθηγητές Ιβάν Βεϊβόντα, Πέτερ Βοντοπίβετς, Ρόμπερτ Στράντλινγκ και η Καθηγήτρια Μαρία Τοντορόβα,θεώρησαν το περιεχόμενο και των τεσσάρων εναλλακτικών εγχειριδίων, ως κριτικοί αναγνώστες, και με τα εκτενήτους σχόλια συνέβαλαν σημαντικά στην προσπάθεια να τα κάνουμε έγκυρα και ισορροπημένα.Τέλος, ευχαριστούμε θερμά το προσωπικό του Κέντρου για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη ΝοτιοανατολικήΕυρώπη που πίστεψε στο εγχείρημά μας και το ενίσχυσε με κάθε τρόπο από την πρώτη στιγμή ως τηνολοκλήρωσή του.Κώστας ΚαρράςΕισηγητής για το Κοινό Σχέδιο Ιστορίαςστο Διοικητικό Συμβούλιο του Κέντρουγια τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη6

ΠρόλογοςΗ σύλληψη αυτού του καινοτόμου σχεδίου οφείλεται κατ’αρχήν στον Κώστα Καρρά και η ολοκλήρωσή του επιτεύχθηκεχάρη στη δική του αφοσίωση και ακαταπόνητη δραστηριότητα. Του είμαστε πραγματικά ευγνώμονεςγια τη γενική επίβλεψη του όλου εγχειρήματος καθώς και για το ρόλο που διαδραμάτισε ως κριτικός αναγνώστηςτων εγχειριδίων για λογαριασμό του Διοικητικού Συμβουλίου.Το συγκεκριμένο εγχείρημα του Κέντρου μας, το Πρόγραμμα για τη Διδασκαλία της Νεότερης Ιστορίας τηςΝοτιοανατολικής Ευρώπης, ενισχύθηκε γενναιόδωρα από την Υπηρεσία των Ηνωμένων Πολιτειών για την ΔιεθνήΑνάπτυξη (United States Agency for International Development) και το Υπουργείο Εξωτερικών της ΟμοσπονδιακήςΔημοκρατίας της Γερμανίας. Είμαστε ευγνώμονες και στους δυο φορείς για την οικονομική τουςυποστήριξη, υποστήριξη καίριας σημασίας. Οι λειτουργοί τους, με τους οποίους συνεργαστήκαμε, αποδείχθηκανπάντοτε πρόθυμοι να μας συνδράμουν και να μας υποστηρίξουν. Επίσης, θα θέλαμε να αναφέρουμε το ΥπουργείοΕξωτερικών και Κοινοπολιτείας (Foreign and Commonwealth Office) του Ηνωμένου Βασιλείου, το οποίοπρώτο στήριξε το Κοινό Σχέδιο Ιστορίας και προετοίμασε το έδαφος για τη δημιουργία αυτών των εγχειριδίων.Ευχαριστούμε επίσης, το Σύμφωνο Σταθερότητας για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, το οποίο υπό την οξυδερκήηγεσία του δόκτορα Έρχαρντ Μπούσεκ κατανόησε τη σημασία του εγχειρήματός μας και μας προσέφερε τηνυποστήριξή του.Ιδιαίτερη μνεία αξίζουν οι Χορηγοί Επιχειρήσεων. Χωρίς την εμπιστοσύνη που έδειξαν στο Κέντρο και χωρίςτη γενναιόδωρη οικονομική τους στήριξη, το έργο μας δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί. Οι χορηγοί αυτοί είναιοι επιχειρήσεις: Coca-Cola HBC, Alpha Bank και Τιτάν ΑΕ. Όλα όσα πέτυχαν το προσωπικό μας και οι συνεργάτεςτου Κοινού Σχέδιου Ιστορίας, δεν θα είχαν επιτευχθεί χωρίς την υποστήριξη των χορηγών και των χρηματοδοτώνμας. Είμαστε ιδιαίτερα ευγνώμονες στο Ίδρυμα Α. Γ. Λεβέντη που γενναιόδωρα ανέλαβε το πλήρες κόστος τηςμετάφρασης των τεσσάρων Βιβλίων Εργασίας από τα αγγλικά στα ελληνικά καθώς και αυτό της έκδοσής τους.Πάνω απ’ όλα όμως, πρέπει να εξαρθεί η συμβολή του Κώστα Καρρά. Το όλο εγχείρημα ήταν κατ’ αρχήν δικήτου έμπνευση και χάρη στη δική του αφοσίωση και τον ακάματο ζήλο επιτεύχθηκε η συμμετοχή των συνεργατώνκαι έγινε εφικτή η ολοκλήρωση αυτού του πρωτοποριακού έργου. Τον ευχαριστούμε ειλικρινά.Ρίτσαρντ ΣίφτερΠρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίουτου Κέντρου για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωσηστη Νοτιοανατολική Ευρώπη7

Χριστίνα ΚουλούρηΓενική ΕισαγωγήΠαρουσίαση της έκδοσηςΗ δημιουργία εναλλακτικού εκπαιδευτικού υλικού για τη διδασκαλία της ιστορίας στη Νοτιοανατολική Ευρώπηαποτελεί ένα φιλόδοξο και προκλητικό εγχείρημα, δεδομένου ότι η ερμηνεία του συλλογικού παρελθόντος καιτο περιεχόμενο της σχολικής ιστορίας έχουν προκαλέσει οξείες αντιπαραθέσεις, όχι μόνο μεταξύ γειτονικών χωρώναλλά και στο εσωτερικό της ίδιας χώρας.Η ανάγκη για μια παρόμοια έκδοση έχει καταστεί προφανής μέσω όλων των ερευνητικών προγραμμάτωνπου επιχείρησαν στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας να αναλύσουν τα σχολικά εγχειρίδια και τα αναλυτικάπρογράμματα, τις απόψεις των εκπαιδευτικών και την κοινή γνώμη στις χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.Η Επιτροπή Ιστορίας του Κέντρου για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη ξεκίνησετο Κοινό Πρόγραμμα Ιστορίας το 1999. Μετά από την ολοκλήρωση δύο σειρών επιστημονικών συναντήσεωνκαι μετά τη δημοσίευση δύο βιβλίων στα αγγλικά, τα οποία προέκυψαν απ’ αυτές τις συναντήσεις (Teaching theHistory of Southeastern Europe και Clio in the Balkans. The Politics of History Education), η Επιτροπή ήταν πλέον σεθέση να επισημάνει τα ιδιαίτερα προβλήματα της ιστορικής εκπαίδευσης, το ρόλο των κυβερνήσεων και τωνυπουργείων παιδείας, τις επιθυμίες των εκπαιδευτικών και τα πιθανά πεδία για καινοτόμες πρωτοβουλίες.Αποφασίσαμε τότε να προχωρήσουμε πέρα από την καταγραφή των ελλείψεων και την κριτική της παρούσαςκατάστασης και να σχεδιάσουμε μια θετική πρόταση για τη διδασκαλία της ιστορίας, η οποία δε θα ήταν το δημιούργημαμιας μικρής ομάδας ιστορικών, αλλά ενός ευρύτατου δικτύου ειδικών που είχαν μετάσχει στις δύο πρώτεςφάσεις του Κοινού Προγράμματος Ιστορίας. Εκτός από τους επιμελητές των τόμων, οι οποίοι ήταν υπεύθυνοιγια τη δομή του κάθε βιβλίου και για την τελική επιλογή των τεκμηρίων, υπήρχαν οι συνεργάτες από κάθε χώραπου συνέλεγαν τα τεκμήρια (έγγραφα και εικόνες) σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές που είχαν αποφασιστείκατά τον αρχικό σχεδιασμό. Οι τόμοι, πριν αποκτήσουν τη σημερινή τελική τους μορφή, αξιολογήθηκαναπό εκπαιδευτικούς σε ειδικές συναντήσεις που οργανώθηκαν γι’ αυτό το σκοπό. Θελήσαμε έτσι να ελέγξουμετην αποδοχή του εκπαιδευτικού υλικού από τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς, πριν αυτό παραχθεί. Εξάλλου, τατέσσερα εγχειρίδια διαβάστηκαν εν τέλει και κρίθηκαν από πέντε ειδικούς: τον Ίβαν Βεϊβόντα, τον Πέτερ Βοντόπιβετς,τον Κώστα Καρρά, τον Ρόμπερτ Στράντλιγκ και τη Μαρία Τοντόροβα. Η συμβολή τους σχετικά με ποικίλεςόψεις της ιστορίας της ΝΑ Ευρώπης και τη διδακτική της μάς ήταν εξαιρετικά χρήσιμη για τη βελτίωση όλου τουέργου.Ο σχεδιασμός του έργου έλαβε υπ’όψιν του καταρχήν τους ακόλουθους παράγοντες:1. Τα διαφορετικά κατά χώρα αναλυτικά προγράμματα και τον εθνοκεντρισμό που χαρακτηρίζει τη διδασκαλίατης ιστορίας σε όλες τις χώρες∙2. Το γεγονός ότι, στις περισσότερες χώρες της ΝΑ Ευρώπης, οι αλλαγές στα σχολικά εγχειρίδια εξαρτώνταιαπό τον συγκεντρωτικό έλεγχο των υπουργείων παιδείας τα οποία αποφασίζουν για το περιεχόμενο αναλυτικώνπρογραμμάτων και βιβλίων∙3. Την επιθυμία των εκπαιδευτικών να ανανεώσουν τη διδασκαλία τους με εύχρηστα εκπαιδευτικά υλικά σταοποία να μπορούν να έχουν εύκολη πρόσβαση∙4. Την άποψη ότι δεν είναι δυνατό να συνταχθεί μια ενιαία και ομογενοποιητική ιστορία της ΝΑ Ευρώπης ηοποία να περιέχεται σε ένα και μόνο εγχειρίδιο και να διδάσκεται σε όλες τις χώρες.Για όλους αυτούς τους λόγους, προτιμήσαμε να συντάξουμε θεματικά εγχειρίδια (Βιβλία Εργασίας) που περιέχουντεκμήρια - κείμενα και εικόνες - και τα οποία μπορούν να λειτουργήσουν συμπληρωματικά προς τα υπάρχο-9

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗΕίναι σημαντικό να κατανοήσουν οι μαθητές ότι το ιστορικό τεκμήριο μπορεί να υπόκειται σε διαφορετικέςερμηνείες, χωρίς ωστόσο αυτό να συνεπάγεται ότι γίνεται πάντα συνειδητή διαστρέβλωση ή ιδεολογικήτου χρήση.• Μέσω της διδασκαλίας της ιστορίας οι μαθητές θα πρέπει να αποκτήσουν την ικανότητα να αξιολογούν τιςανθρώπινες πράξεις και να διατυπώνουν ηθικές κρίσεις. Η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης δεν μπορεί ναεξαντλείται στην απλή διατύπωση αμφιβολιών: θα πρέπει να διαμορφώσει υπεύθυνους πολίτες με ηθικέςαξίες, ικανούς να αντιστέκονται σε απόπειρες χειραγώγησής τους.Ο σχεδιασμός των Βιβλίων Εργασίας έθεσε ως βασική προϋπόθεση τη δυνατότητα όλων των λαών της ΝΑ Ευρώπηςνα αναγνωρίσουν τον εαυτό τους μέσα σ’αυτά. Για το σκοπό αυτό, θα έπρεπε να πληρούνται δύο όροι:1) η συμβατότητα του περιεχομένου των Βιβλίων Εργασίας με τα υπάρχοντα αναλυτικά προγράμματα καιδιδακτικά εγχειρίδια∙2) η ισόρροπη παρουσία και η ισότιμη εκπροσώπηση όλων των χωρών της ΝΑ Ευρώπης.Για να επιτευχθεί η συμβατότητα, επιλέχθηκαν τέσσερα θέματα της νεότερης ιστορίας τα οποία περιέχονταισε όλα τα αναλυτικά προγράμματα της περιοχής:• Η Οθωμανική Αυτοκρατορία• Έθνη και κράτη• Οι Βαλκανικοί πόλεμοι• Ο Β΄ Παγκόσμιος ΠόλεμοςΓια να επιτευχθεί η ισορροπία, αναζητήσαμε ιστορικά τεκμήρια εξίσου από έντεκα χώρες, χωρίς να θέσουμεκανένα κριτήριο σχετικά με τη «συμβολή» κάθε χώρας στην ιστορία της περιοχής και επομένως χωρίς να υιοθετούμεκανέναν αξιολογικό πήχυ. Είναι ωστόσο προφανές ότι η σχετική παρουσία της κάθε χώρας εξαρτάταιαπό το θέμα του κάθε Βιβλίου. Ήταν, για παράδειγμα, αναμενόμενο η Σλοβενία να έχει πιο εκτεταμένη παρουσίαστο Βιβλίο για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο παρά σε εκείνο για τους Βαλκανικούς πολέμους. Άλλες ανισορροπίεςοφείλονται εξάλλου στην ετοιμότητα εκείνων που κλήθηκαν να αναζητήσουν τα ιστορικά τεκμήρια στην κάθεχώρα και στο επίπεδο ανάπτυξης της ιστορικής έρευνας. Μερικές χώρες διαθέτουν πολύ καλύτερα οργανωμένααρχεία, συστηματικές δημοσιεύσεις εγγράφων και πρόσβαση σε μια πολύ μεγαλύτερη ποικιλία πηγών. Υπήρξανσυνεπώς εμπόδια τα οποία, παρά τις αρχικές μας προθέσεις, επηρέασαν αναπόφευκτα την τελική ισορροπία τωντεκμηρίων.Τέσσερα θέματα σε μία ενότηταΑν το γεωγραφικό ανάπτυγμα των τεσσάρων Βιβλίων είναι η ΝΑ Ευρώπη, από τη Σλοβενία ως την Κύπρο, το χρονικότους ανάπτυγμα είναι η περίοδος από την οθωμανική κατάκτηση των Βαλκανίων μέχρι σήμερα. Τα θέματαπου επιλέξαμε καλύπτουν ολόκληρο αυτό το χρονολογικό πεδίο και είναι συμπληρωματικά μεταξύ τους. Ενώυπάρχει μια καθαρή χρονική αλληλουχία από το ένα βιβλίο στο επόμενο, υπάρχουν ταυτόχρονα και επικαλύψεις.Το Βιβλίο Εργασίας 1 – «Η Οθωμανική Αυτοκρατορία» και το Βιβλίο Εργασίας 2 – «Έθνη και κράτη στηΝΑ Ευρώπη» καλύπτουν μεγάλες χρονικές περιόδους, από τον 14 ο ως τις αρχές του 19 ου αιώνα και από τον ύστερο18 ο ως τα τέλη του 20ού αιώνα αντίστοιχα. Το Βιβλίο Εργασίας 3 – «Οι Βαλκανικοί πόλεμοι» και το ΒιβλίοΕργασίας 4 – «Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος» καλύπτουν μικρότερες χρονικές περιόδους οι οποίες αντιστοιχούνσε δύο μείζονες πολεμικές συγκρούσεις στην περιοχή. Παράλληλα, το ΒΕ1 και το ΒΕ3 αφορούν περισσότεροστην ιστορία της περιοχής ενώ τα άλλα δύο, το ΒΕ2 και το ΒΕ4, ανήκουν κατεξοχήν στην ευρωπαϊκή και την παγκόσμιαιστορία παρόλο που εστιάζουν επίσης στη ΝΑ Ευρώπη.Δεν αποκλείσαμε την πολιτική και τη διπλωματική ιστορία. Αντίθετα, δύο από τα ΒΕ έχουν ως κύριο θέμα11

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗτους τον πόλεμο. Η επιλογή αυτή υπαγορεύτηκε από το γεγονός ότι οι πόλεμοι αποτελούν βασικό στοιχείο τηςδιδασκαλίας της ιστορίας σε όλες τις βαλκανικές χώρες και στην πεποίθησή μας ότι η αποσιώπηση των συγκρούσεωντου παρελθόντος δεν είναι ο καταλληλότερος τρόπος για την προώθηση της ειρήνης στο μέλλον.Είτε με το πραγματικό, τραγικό πρόσωπό του είτε με την εξιδανικευμένη, ηρωική του εικόνα, ο πόλεμος υπήρξεπράγματι ένα κεντρικό γεγονός στον 20ό αιώνα και στοίχειωσε τις μνήμες όλων των γενεών. Μνημεία, τελετουργίες,επέτειοι και νεκροταφεία ισχυροποιούν και διαιωνίζουν αυτές τις μνήμες. Η παρουσία του πολέμουείναι εξίσου σημαντική και στην ιστοριογραφία. Στην παραδοσιακή, γεγονοτολογική ιστοριογραφία, ο πόλεμοςαφενός οργανώνει τον ιστορικό χρόνο και αφετέρου μονοπωλεί την αφήγηση. Οι περισσότερες τομές στην ιστορίααφορούν είτε πολιτικά είτε πολεμικά γεγονότα. Εξάλλου, ολόκληρος ο 20ός αιώνας μπορεί να χωριστεί σεπεριόδους μέσω μιας αλληλουχίας πολέμων: Βαλκανικοί πόλεμοι, Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Μεσοπόλεμος, Β΄ ΠαγκόσμιοςΠόλεμος, Μεταπολεμική περίοδος και Ψυχρός Πόλεμος, οι πόλεμοι στη Γιουγκοσλαβία. Η αποσιώπησηθεωρήθηκε από κάποιους ως η καλύτερη πολιτική για τη φιλειρηνική εκπαίδευση: δε θα έπρεπε να διδάσκεται ηπολεμική ιστορία ούτε να προβάλλονται στρατιωτικά ηρωικά πρότυπα αλλά, αντίθετα, να διδάσκεται η καθημερινήζωή και η οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική ιστορία. Πώς όμως είναι δυνατό να διδαχτεί η ιστορία του20ού αιώνα ή των προηγούμενων αιώνων χωρίς καμία αναφορά στον πόλεμο; Μήπως η διδασκαλία της καθημερινήςζωής χωρίς πολιτικά γεγονότα, ιδεολογικές συγκρούσεις και κοινωνικές διαιρέσεις οδηγεί εν τέλει στηνεπιβίωση των στερεοτύπων που ήδη υπάρχουν; Πράγματι, η επιλογή τού να διδάσκεται μόνο η καθημερινή ζωήκαι η πολιτισμική ιστορία, αφήνει τα ευαίσθητα θέματα χωρίς ερμηνεία την οποία οι μαθητές θα αναζητήσουν– και θα βρουν – εκτός σχολείου. Ωστόσο, η διδασκαλία της ιστορίας θα πρέπει να τους οχυρώσει απέναντι σεστερεοτυπικές ερμηνείες του παρελθόντος, οι οποίες αφορούν κυρίως πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις.Η λύση βρίσκεται μάλλον σε μια καινούργια προσέγγιση. Είναι πράγματι δυνατό να διδαχτεί ο πόλεμος χωρίςνα υμνείται και χωρίς κουραστικές λεπτομέρειες, αριθμούς και ημερομηνίες. Ο πόλεμος μπορεί να διδαχτεί ωςμέρος της κοινής ανθρώπινης εμπειρίας, στα χαρακώματα και στα μετόπισθεν, μέσα από τα μάτια των παιδιών,μέσα από την πείνα, τη φτώχεια, τον ξεριζωμό, τις στρατηγικές επιβίωσης και τα ηθικά διλήμματα. Αυτή είναι καιη προσέγγιση που επιλέξαμε για τα Βιβλία Εργασίας.Ταυτόχρονα επιχειρήσαμε να δώσουμε φωνή στους σιωπηλούς πρωταγωνιστές της ιστορίας, στις γυναίκεςκαι τα παιδιά, που παραδοσιακά απουσιάζουν από τα σχολικά εγχειρίδια. Αν εν τέλει δεν πετύχαμε να έχουμετην αναλογία που επιθυμούσαμε, οφείλεται στο γεγονός ότι στο κυρίαρχο και προσιτό στους ερευνητές είδοςπηγών τόσο οι γυναίκες όσο και τα παιδιά είχαν μια περιθωριακή θέση.Οι πρωταγωνιστές στα Βιβλία αυτά είναι τόσο οι «μεγάλοι άνδρες», γνωστοί ακόμη και έξω από τα όρια τηςεθνικής τους ιστορίας, όσο και οι ανώνυμοι άνθρωποι από κάθε γωνιά της ΝΑ Ευρώπης, αυτοί που τελικά είναι οι«οικιστές της ιστορίας». Αν κρύβαμε τα ονόματα λαών και τόπων από τα κείμενα των Βιβλίων, δεν θα μπορούσαμενα πούμε με βεβαιότητα, σε αρκετές περιπτώσεις, σε ποια χώρα και σε ποιο λαό αναφέρονται. Μια παρόμοιαάσκηση στην τάξη θα έδειχνε άλλωστε ότι πολλές εμπειρίες είναι κοινές ανεξάρτητα από εθνικές διαιρέσεις καικρατικά σύνορα.Προσπαθήσαμε να φωτίσουμε, όχι μόνο τις αρνητικές αλλά και τις θετικές όψεις της ιστορικής εμπειρίας, όσεςβρίσκονται στις ανθρώπινες στιγμές της φιλίας, της αλληλεγγύης και της διασκέδασης. Γι’ αυτό το λόγο, στα ΒΕ3και ΒΕ4 περιλάβαμε ειδικά κεφάλαια για πράξεις ανθρωπιάς και αλληλεγγύης σε καιρό πολέμου – σε καιρό σύγκρουσης,μίσους και ατομικιστικής αυτοσυντήρησης. Ταυτόχρονα, ωστόσο, επιχειρήσαμε να ενσωματώσουμετις αρνητικές όψεις στην αυτοεικόνα των λαών της ΝΑ Ευρώπης. Πράγματι, φαίνεται πως το πιο δύσκολο είναι νασυμφιλιωθούμε με τις σκοτεινές, αρνητικές πλευρές της ιστορίας μας.Οι πόλεμοι στη Γιουγκοσλαβία στη δεκαετία του 90 επανέφεραν στη Δύση πολλά αρνητικά στερεότυπα σχετικάμε τη βαλκανική «ιδιαιτερότητα». Η σειρά των τεσσάρων Βιβλίων Εργασίας για τη νεότερη και σύγχρονηιστορία της ΝΑ Ευρώπης παρέχει εν μέρει μια απάντηση σ’ αυτά τα στερεότυπα. Η απάντηση αυτή όμως, δενπροκύπτει από καμία προσπάθεια να αποδείξουμε την «αξία» της περιοχής. Πιστεύουμε ότι η γνώση που περιέχεταισ’ αυτά τα βιβλία αρκεί από μόνη της για να φωτίσει τα στερεότυπα και να συμβάλει σε μια ευρωπαϊκήαυτογνωσία η οποία θα εμπεριέχει, μέσω της συγκριτικής ανάγνωσης, κι αυτό το τμήμα της ηπείρου.12

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗΤέλος, επιλέξαμε την «παραδοσιακή» έντυπη έκδοση. Μια «παραδοσιακή» εικόνα προβάλλεται εξάλλου καιαπό την υπεροχή των κειμένων έναντι της εικονογράφησης που κάνει τα Βιβλία να μοιάζουν λιγότερο ελκυστικάκαι κάπως υπερφορτωμένα. Εντούτοις, είναι δυσκολότερο να διαβάσει κάποιος ένα κείμενο σε μια άγνωστηγλώσσα παρά να «διαβάσει» μια εικόνα από μια χώρα που δε μιλά τη γλώσσα της. Με άλλα λόγια, το βασικό πρόβλημαεπικοινωνίας μεταξύ των καθηγητών ιστορίας στη ΝΑ Ευρώπη είναι τα γλωσσικά σύνορα. Η μετάφρασηκαταργεί αυτά τα σύνορα και μας επιτρέπει να ακούσουμε τη φωνή των άλλων. Επιπλέον, η συντηρητικότητα δεσυνδέεται προφανώς με το μέσον. Ένα CD-Rom μπορεί να χρησιμοποιηθεί με εξίσου συντηρητικό τρόπο όπωςκι ένα τυπωμένο βιβλίο, ενώ το Διαδίκτυο περιέχει αναξιόπιστες πληροφορίες που διαστρεβλώνουν τα ιστορικάδεδομένα και αναπαράγουν στερεότυπα και εύπεπτες απλουστεύσεις.Δομή και χρήσειςΌπως ήδη αναφέραμε, τα τέσσερα Βιβλία συμπληρώνουν το ένα το άλλο, ενώ παράλληλα το καθένα είναι αυτοτελέςκαι μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο του.Η έκδοση ακολουθεί την εξής γενική δομή:• Γενική Εισαγωγή, που έχει συντάξει η επιμελήτρια της σειράς, όπου παρουσιάζεται η κεντρική θέση των Βιβλίωνκαι δίνονται μεθοδολογικές οδηγίες στους εκπαιδευτικούς. Η Γενική Εισαγωγή περιέχεται μόνο στο ΒΕ1·• Χρονολόγιο·• Εισαγωγή, διαφορετική για κάθε ΒΕ, γραμμένη από τον επιμελητή του κάθε τόμου, η οποία παρουσιάζειτο ειδικό θέμα του κάθε Βιβλίου (βασικός ορισμός, σημεία υπό συζήτηση, νέες προοπτικές)∙• Τέσσερα έως έξι κεφάλαια (θεματικές ενότητες) με ποικίλο αριθμό υποκεφαλαίων. Κάθε κεφάλαιο ανοίγειμε μια μικρή εισαγωγή και περιέχει τόσο κείμενα όσο και εικόνες, που συνοδεύονται από επεξηγηματικέςσημειώσεις. Ειδικές ερωτήσεις ακολουθούν μετά από κάθε τεκμήριο και γενικές ερωτήσεις στο τέλοςυποκεφαλαίων ή κεφαλαίων·• Βιβλιογραφία, η οποία είναι επιλεκτική και περιέχει μόνο τα έργα που χρησιμοποιήθηκαν για το κάθε ΒΕ,μπορεί όμως να θεωρηθεί ως ένας βιβλιογραφικός οδηγός κοινός για όλες τις χώρες·• Χάρτες, δύο έως τρεις για κάθε ΒΕ.Στην επιλογή των τεκμηρίων υιοθετήσαμε την αρχή ότι κάθε κατάλοιπο του παρελθόντος μπορεί να θεωρηθείιστορική πηγή. Προσπαθήσαμε λοιπόν, να περιλάβουμε μια ευρεία ποικιλία κειμένων και εικόνων, ώστενα καλυφθούν οικονομικές, κοινωνικές, πολιτισμικές και πολιτικές όψεις της ιστορικής εμπειρίας και να επιτρέπονταιπολλαπλοί συνδυασμοί. Αναπτύξαμε ένα κοινό πρότυπο για την παρουσίαση των τεκμηρίων σε όλα ταΒιβλία, σύμφωνα με το οποίο κάθε τεκμήριο έχει ένα τίτλο και συνοδεύεται από επεξηγηματικές σημειώσεις καιερωτήσεις. Επιπλέον, σε πολλές περιπτώσεις υπάρχουν συγκεντρωτικές ερωτήσεις στο τέλος κάθε κεφαλαίου. Οιερωτήσεις συντάχθηκαν για να βοηθήσουν τους εκπαιδευτικούς, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να τις χρησιμοποιήσουνως έχουν ή να δημιουργήσουν δικές τους. Ο καθηγητής μπορεί εξάλλου να επιλέξει κείμενα οριζόντια,δηλαδή από δύο ή τρία ΒΕ, όπως υποδεικνύεται σε κάποιες περιπτώσεις από ερωτήσεις που ενθαρρύνουν τηδιασταύρωση με άλλο ΒΕ.Στην πραγματικότητα, είναι δύσκολο για τους καθηγητές ιστορίας μιας χώρας να κατανοήσουν πλήρως και ναχρησιμοποιήσουν τεκμήρια από άλλες χώρες, γιατί κάτι τέτοιο προϋποθέτει γνώσεις που δεν απέκτησαν στη διάρκειατης βασικής πανεπιστημιακής τους εκπαίδευσης. Γι’ αυτό άλλωστε προσπαθήσαμε να προσφέρουμε όσοτο δυνατόν περισσότερες πληροφορίες για το κάθε κείμενο, χωρίς ωστόσο να υποκαθιστούμε την πρωτοβουλίατου διδάσκοντα. Οι καθηγητές μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα κείμενα με δύο τρόπους:1. Ως τεκμήρια της άποψης των άλλων λαών σχετικά με ένα γεγονός που οι μαθητές τους γνωρίζουν αποκλειστικάμέσω μιας εθνοκεντρικής ανάγνωσης, και2. Ως ενδείξεις των κοινών αισθημάτων και εμπειριών σχετικά με ένα συγκρουσιακό θέμα σε ανθρώπουςπου ανήκουν σε διαφορετικές εθνοτικές ή εθνικές ομάδες.13

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗΗ παροχή γνώσης είναι από μόνη της επαρκής για να υπονομεύσει τα στερεότυπα. Οι προκαταλήψεις καιτα στερεότυπα τρέφονται από την άγνοια, κάτι που επιβεβαιώνεται από την εικόνα που έχουμε για γειτονικούςλαούς ή για ολόκληρες περιόδους της ιστορίας μας. Η σιωπή αποδεικνύεται ο ισχυρότερος σύμμαχος των στερεοτύπων.Γι’ αυτό ένας από τους κύριους στόχους των Βιβλίων είναι γνωστικός: να προσφέρουν πληροφορίεςγια τις ιστορικές εξελίξεις στη ΝΑ Ευρώπη και να γεννήσουν ερωτήματα. Τα Βιβλία δεν είναι κλειστά και οριστικάσύνολα· επιδιώκουν να ενθαρρύνουν περαιτέρω έρευνα, κριτική και διάλογο.Χρήστες αυτών των Βιβλίων Εργασίας μπορούν να είναι κυρίως μαθητές στις ανώτερες τάξεις της δευτεροβάθμιαςεκπαίδευσης, 15-18 ετών, για τους οποίους σχεδιάστηκε αυτό το εκπαιδευτικό υλικό, αλλά και φοιτητέςτόσο στη ΝΑ όσο και στη Δυτική Ευρώπη. Καθώς η δουλειά μας προχωρούσε, συνειδητοποιούσαμε το ενδιαφέρονπου θα μπορούσε να έχει μια παρόμοια έκδοση για τους δυτικούς ιστορικούς, οι οποίοι δε διαθέτουν τααπαραίτητα εργαλεία για τη μελέτη της ιστορίας της περιοχής. Μια συλλογή τεκμηρίων από όλες τις χώρες τηςΝΑ Ευρώπης στα αγγλικά θα ήταν χρήσιμη σε ένα δυτικό ακαδημαϊκό κοινό που γνωρίζει την ιστορία των Βαλκανίωνσχεδόν αποκλειστικά μέσω δευτερογενούς βιβλιογραφίας.Τέσσερις σταθμοί σε ένα ταξίδι από τον 14 ο αιώνα μέχρι σήμεραΑποφασίσαμε να αφιερώσουμε το πρώτο ΒΕ στην Οθωμανική Αυτοκρατορία γιατί, παρόλο που αυτή η περίοδοςαποτελεί ένα μεγάλο μέρος της κοινής ιστορικής εμπειρίας των λαών της ΝΑ Ευρώπης, έχει απορριφθείαπό τους απογόνους της ως μέρος του ιστορικού παρελθόντος τους. Αν και διδάσκεται σε όλες τις χώρες τηςπεριοχής, η προοπτική είναι πάντα εθνοκεντρική – από τη σκοπιά του εκάστοτε αφηγητή. Συνεπώς, η γνώση γι’αυτή τη μεγάλη αυτοκρατορία που κυριάρχησε στη ΝΑ Ευρώπη και την Ανατολική Μεσόγειο για πολλούς αιώνεςείναι ελλιπής και ιδεολογικά φορτισμένη. Οι απόψεις για την Οθωμανική Αυτοκρατορία ταλαντεύονται ανάμεσαστην πρόοδο και την οπισθοδρόμηση, τον πολυπολιτισμικό παράδεισο και την καταπίεση, την απελευθέρωσηκαι την καταστροφή. Αυτές οι αντιθετικές ερμηνείες αντανακλώνται επίσης στη δυτική ιστοριογραφία για τησυγκεκριμένη ιστορική περίοδο.Παρουσιάζοντας την Οθωμανική Αυτοκρατορία ως κοινό ιστορικό υπόστρωμα δε σημαίνει ότι τη θεωρούμεταυτόχρονα ως μια «χρυσή εποχή» αρμονικής συνύπαρξης των βαλκανικών λαών. Όπως ήδη επισημάνθηκε, ηκοινή ιστορική εμπειρία περιέχει εξίσου τη συνύπαρξη και τη σύγκρουση. Εξάλλου, η Οθωμανική Αυτοκρατορίαδεν υπήρξε στατική και ομοιογενής. Όπως συνέβη και με άλλες πολυ-θρησκευτικές και πολυ-εθνοτικές αυτοκρατορίες,σφραγίστηκε από εσωτερικές αντιθέσεις και διαμάχες και εξελίχθηκε μέσα στο χρόνο, μέσα από φάσειςανάπτυξης και κρίσης. Τέλος, η βαθύτερη γνώση αυτής της αυτοκρατορίας μας επιτρέπει να ανατρέψουμε έναστερεότυπο εξαιρετικά διαδεδομένο τόσο στη Δυτική όσο και στη ΝΑ χριστιανική Ευρώπη: αυτό που αφορά τηνπολιτισμική της «καθυστέρηση».Αφετηρία μας υπήρξε ο 14 ος αιώνας, όταν οι Οθωμανοί εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην περιοχή και ξεκίνησαντην κατάκτηση των Βαλκανίων. Αποφασίσαμε ότι το ΒΕ1 θα τελειώνει στις αρχές του 19 ου αιώνα. Παρόλοπου αυτή η χρονική περίοδος δεν αποτελεί προφανώς το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, συμπίπτει όμωςμε την εκδήλωση των εθνικών κινημάτων τα οποία οδήγησαν στη δημιουργία των βαλκανικών εθνών-κρατώνστον 19 ο και τον 20ό αιώνα. Η σταδιακή κατάρρευση των αυτοκρατοριών και η ίδρυση στα ερείπιά τους τωνεθνικών κρατών είναι το θέμα του επόμενου ΒΕ, το οποίο εν μέρει επικαλύπτεται από το προηγούμενο, εφόσονξεκινά από τον 18 ο αιώνα. Ένα άλλο μέρος που αφορά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία περιέχεται στο ΒΕ πουαναφέρεται στους Βαλκανικούς πολέμους. Ενθαρρύνονται λοιπόν οι χρήστες να κάνουν οριζόντιες συνδέσειςμεταξύ των Βιβλίων.Το ΒΕ2 για τα «Έθνη και κράτη στη ΝΑ Ευρώπη» αναφέρεται σε ένα εξαιρετικά ευαίσθητο και συγκρουσιακόθέμα. Από τα εθνικά κινήματα εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέχρι τους πολέμους στη Γιουγκοσλαβία,οι συγκρούσεις μεταξύ των εθνών υπήρξαν καθοριστικές για την ιστορική εξέλιξη της περιοχής. Ακόμη καισήμερα, ειδήσεις σχετικά με λιγότερο η περισσότερο «θερμά» επεισόδια, δημοσκοπήσεις της κοινής γνώμηςαλλά και όψεις της διδασκαλίας της ιστορίας επιβεβαιώνουν την επιβίωση των εθνικών παθών. Είναι σαφές ότι14

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗένα θέμα με τόσο κεντρική θέση στη νεότερη ιστορία της περιοχής δεν θα μπορούσε να αποκλειστεί. Ένα άλλοδίλημμα αφορούσε το τελικό χρονικό όριο: θα έπρεπε να σταματήσουμε στο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμουή να προχωρήσουμε πέρα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο; Υπήρχαν ισχυρά επιχειρήματα εναντίον του να περιληφθείκαι η δεκαετία του 90 στα Βιβλία, αλλά τελικά αποφασίσαμε να μην εξαιρέσουμε αυτή την πρόσφατη φάσητων εθνικιστικών κινημάτων και συγκρούσεων για να μπορέσουμε να επιτύχουμε μια πληρέστερη κατανόησητου παρόντος μας. Άλλωστε, κάποια έθνη-κράτη της περιοχής δημιουργήθηκαν μόνο στη διάρκεια αυτής τηςτελευταίας φάσης.Πέρα από τις ειδικές θεματικές κατηγορίες, το ΒΕ2 ακολουθεί κατά βάση μια χρονολογική προσέγγιση, έτσιώστε να μην καταλήξει σε μια θεωρητική άσκηση περί εθνικισμού, αλλά να μπορέσει να δείξει: 1) την εξέλιξητου ορισμού του έθνους∙ 2) το γεωγραφικό και χρονολογικό εύρος των εθνικιστικών κινημάτων και επομένωςτις διαφορές μεταξύ τους∙ 3) τις διαφορετικές φάσεις της δημιουργίας των εθνικών κρατών στη ΝΑ Ευρώπη.Περισσότερο από τα άλλα Βιβλία, το ΒΕ2 προσφέρεται για την πολυπρισματική διδασκαλία, γιατί αφορά στηνουσία του εθνικού αυτοπροσδιορισμού και αποδομεί την έννοια της εθνικής μοναδικότητας και αυθεντικότητας.Η σημαντικότερη συμβολή του ΒΕ2 είναι ότι ιστορικοποιεί το έθνος, απαλλάσσοντάς το από τις ανιστορικές εικόνεςτης συνέχειας και της ενότητας. Ταυτόχρονα, ενσωματώνει την ιστορία της ΝΑ Ευρώπης στην ευρωπαϊκήκαι παγκόσμια ιστορία, δεδομένου ότι το έθνος-κράτος έχει κεντρικό ρόλο στη νεότερη και σύγχρονη παγκόσμιαιστορία.Το ΒΕ3 (οι Βαλκανικοί πόλεμοι) θα μπορούσε να είναι μέρος του ΒΕ2 ή ακόμη και του ΒΕ1, εφόσον καλύπτειμια καθοριστική στιγμή για τη δημιουργία πολλών από τα εθνικά κράτη στα Βαλκάνια και για την κατάρρευσητης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παρουσιάζει ταυτόχρονα ένα κατεξοχήν «βαλκανικό γεγονός» το οποίο, ανεξάρτητααπό το αποτέλεσμά του, θεωρήθηκε ως απόδειξη της ικανότητας των βαλκανικών λαών να καθορίσουντην τύχη τους χωρίς παρέμβαση από τις «Μεγάλες Δυνάμεις» της Ευρώπης. Δείχνει επιπλέον τη σχετική σημασίατης θρησκείας στις εθνικιστικές συγκρούσεις: αν κατά τον Α΄ Βαλκανικό πόλεμο ο συνασπισμός των χριστιανικώνκρατών αντιπαρατέθηκε προς τη μουσουλμανική Οθωμανική Αυτοκρατορία, στον Β΄ Βαλκανικό πόλεμο οι αντίπαλοιδεν προσδιορίστηκαν από τη θρησκευτική πίστη.Το ΒΕ3 είναι το συντομότερο από τα τέσσερα, δεδομένου ότι ασχολείται με γεγονότα δύο μόνο ετών (παρόλοπου περιέχει και τεκμήρια που προέρχονται από προηγούμενα και επόμενα χρόνια). Πρόκειται, όπως και στην περίπτωσητου ΒΕ4, για ένα παράδειγμα βραχείας ιστορίας, όπου επιχειρούμε να φωτίσουμε, εκτός από τα πολιτικάκαι πολεμικά γεγονότα (τα οποία περιέχονται ούτως ή άλλως στα σχολικά εγχειρίδια), τις διαφορετικές όψεις τουπολέμου ως εμπειρίας. Παράλληλα, προσφέρει γνώση για ένα γεγονός της περιφερειακής ιστορίας που μέσω τηςδυτικής ματιάς παρουσιαζόταν ως επιβεβαίωση της «ιδιαιτερότητας» της περιοχής σχετικά με τη βιαιότητα τωνσυγκρούσεων. Δεν είναι τυχαίο ότι η ίδια αυτή οπτική καθώς και ο όρος «Βαλκανικοί πόλεμοι» ανανεώθηκαν μετους πολέμους στη Γιουγκοσλαβία στη δεκαετία του 90. Η διεθνής κοινή γνώμη έμεινε με την εντύπωση ότι η αιματοχυσίακαι το εθνικιστικό μίσος είναι ενδημικά στη Βαλκανική Χερσόνησο. Για το λόγο αυτό, θα ήταν χρήσιμονα γίνει στην τάξη σύγκριση με τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο που ακολούθησε αμέσως μετά και ο οποίος πράγματιάλλαξε τον ορισμό του πολέμου.Το τελευταίο βιβλίο, το ΒΕ4, καλύπτει ένα μείζον γεγονός της παγκόσμιας ιστορίας και συνεπώς 1) ενσωματώνειτην περιφερειακή ιστορία σε ένα παγκόσμιο πλαίσιο και 2) πραγματώνει τους ηθικούς στόχους της διδασκαλίαςτης ιστορίας. Πράγματι, αν η ιστορία διδάσκεται για να διαμορφώνει δημοκρατικούς πολίτες, ο Β΄ ΠαγκόσμιοςΠόλεμος προσφέρει μερικά από τα καλύτερα μαθήματα. Βεβαίως, οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης δεν ξέφυγαναπό τη σκοτεινή πλευρά αυτού του «ολικού πολέμου», όπως φαίνεται και στα τεκμήρια. Ταυτόχρονα ωστόσο, ηιστορία αυτού του τμήματος της Ευρώπης μας δίνει τη δυνατότητα να εφοδιάσουμε τους μαθητές με μαθήματαανθρωπιάς και με ηθικές αξίες μέσω:1. Του αγώνα εναντίον του φασισμού. Θεωρήσαμε ότι έπρεπε να τονίσουμε, για διδακτικούς σκοπούς, τηναντίσταση στην ολοκληρωτική ιδεολογία και την ωμότητα του ναζισμού, κυρίως μέσω των αντιστασιακώνκινημάτων που οργανώθηκαν στις βαλκανικές χώρες σε λιγότερο ή περισσότερο μαζική κλίμακα. Οιμικρές ιστορίες ενός συλλογικού οράματος μέσα στη μεγαλύτερη κρίση του δυτικού πολιτισμού προσφέ-15

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗνα τονιστεί εξαρχής ότι η απόφασή μας να εκδώσουμε ένα βιβλίο πηγών και όχι ένα ιστοριογραφικό έργο δενυπονοεί ότι υποστηρίζουμε την αντικειμενικότητα ή την αυθεντικότητα των πηγών. Σκοπός μας είναι απλώς ναυποδείξουμε την ποικιλία των ερμηνειών και της οπτικής γωνίας που προβάλλονται από τις ίδιες τις πηγές. Πρόκειταιλοιπόν για εφαρμογή της συγκριτικής μεθόδου και της πολυπρισματικής προσέγγισης. Τέλος, γνωρίζουμεότι οι επιλογές μας δεν είναι τυχαίες: αντανακλούν απόψεις και θέσεις, όπως προσπαθήσαμε να δείξουμε σταεισαγωγικά σημειώματα.Οι παρατηρήσεις αυτές αφορούν τόσο στα κείμενα όσο και στις εικόνες. Οι εικόνες είναι προφανώς πιο ελκυστικέςγια τους νέους και βοηθούν να «φανταστούμε» το παρελθόν πιο ζωντανά. Γνωρίζουμε, ωστόσο, ότιοι εικόνες μπορούν να ψεύδονται εξίσου με τα κείμενα και γι’ αυτό θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με την ίδιακριτική μέθοδο. Η ανάγνωση των εικόνων, όπως και η ανάγνωση των κειμένων, προϋποθέτει τη γνώση του ιστορικούπλαισίου (κοινωνικού, πολιτισμικού κλπ.) μέσα στο οποίο παράγονται. Προσπαθήσαμε να δώσουμε πληροφορίεςγια τις εικόνες που περιέχονται στα ΒΕ, παρόλο που στις περισσότερες περιπτώσεις η σημασία τουςεξαρτάται από το συνδυασμό τους με τα κείμενα που υπάρχουν στο ίδιο κεφάλαιο. Εφόσον τα ΒΕ εκτείνονταισε επτά αιώνες ιστορίας, οι εικόνες που συμπεριλάβαμε ανήκουν σε διαφορετικά είδη και επομένως, απαιτούνδιαφορετικές μεθόδους ανάλυσης. Χρησιμοποιήσαμε ένα ευρύτατο φάσμα εικονογράφησης: φωτογραφίες, αφίσες,γελοιογραφίες, λιθογραφίες, πίνακες ζωγραφικής, μικρογραφίες χειρογράφων, διαφημίσεις, κάρτες, γραμματόσημα,χαρτονομίσματα, κλπ. Κριτήριό μας, πέρα από κάποιες αναπόφευκτες αισθητικές προτιμήσεις, ήταννα κατασκευάσουμε νοητικές εικόνες μέσω οπτικών τεκμηρίων. Για παράδειγμα, οι εικόνες των προσώπων τηςοθωμανικής κοινωνίας μας βοηθούν να ανακατασκευάσουμε ή απλώς να ανακαλύψουμε τον διαφορετικό. Αςυπενθυμίσουμε εδώ ότι ο διαφορετικός δεν ταυτίζεται αναγκαστικά με τον «άλλο». Η πολιτισμική διαφορά, ηοποία οφείλεται είτε στη χρονική είτε στη γεωγραφική απόσταση, δε σημαίνει πάντα σύγκρουση.ΣυμπερασματικάΤα βιβλία αυτής της σειράς είναι το αποτέλεσμα έντονων συζητήσεων και διαφωνιών, αλλά και της ευχάριστηςέκπληξης ότι η δουλειά του ιστορικού μπορεί να καταλύσει τα κρατικά σύνορα. Υπάρχει σήμερα στα Βαλκάνιαμια κρίσιμη μάζα καθηγητών ιστορίας που αγαπούν τη δουλειά τους και είναι πρόθυμοι για αλλαγές. Η πρωτοβουλίαμας απευθύνεται σ’ αυτούς ακριβώς τους καθηγητές που αναζητούν τα μέσα και την καθοδήγηση. Αυτοίοι άνθρωποι μπορούν να λειτουργήσουν ως πολλαπλασιαστές για την ανανέωση της διδασκαλίας της ιστορίας, ηοποία διέρχεται μια αναμφισβήτητη κρίση σε όλες τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Ο μεγαλύτερος αντίπαλος σε αυτήτην προσπάθεια δεν θα είναι η πολιτική ή ιδεολογική αντίδραση, αλλά η απάθεια και η αδιαφορία.Το στοίχημα λοιπόν για μας έγκειται στο να ξυπνήσουμε στα παιδιά το ενδιαφέρον να μάθουν για την περιοχή,όπου βρίσκεται η χώρα τους και να προσφέρουμε τα μέσα για να καταλάβουν την πολυπλοκότητα τουπαρόντος. Αυτό το εγχείρημα δεν αποτελεί μια απλή επιστημονική άσκηση∙ συνδέεται με την πρόκληση πουαντιμετωπίζουν οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης απέναντι στο κοινό τους μέλλον.17

ΠεριεχόμεναΕισαγωγή .......................................................................................................................................................................................................25Χρονολόγιο ..................................................................................................................................................................................................29Κεφάλαιο Α: Η οθωμανική επέκταση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη ......................................................................41Ι. Τα πρώτα στάδια του οθωμανικού κράτους στην Ανατολία ..................................................................................................41Α-1. Οι γάμοι του Ορχάν με την κόρη του τεκβούρ του Γιαρ Χισάρ ..............................................................................41Α-2. Η κατάληψη του Καρατζά Χισάρ και η πρώτη ανάγνωση του χουτμπέ στο όνομα τουΟσμάν Γαζή ..............................................................................................................................................................................42ΙΙ. Η οθωμανική κατάκτηση της Βαλκανικής χερσονήσου .........................................................................................................43Α-3. Οι αντιθέσεις μεταξύ των χριστιανικών κρατών των Βαλκανίων και η σημασία τους γιατη διευκόλυνση της οθωμανικής επέκτασης...............................................................................................................43Α-4. Φιρμάνι του Μουράτ Α’ που επικυρώνει το δικαίωμα του Εβρενός Μπέη να διοικεί τηνεπικράτεια της νότιας Μακεδονίας (1386) ...................................................................................................................44Α-5. Ο ρόλος των τοπικών / γηγενών συνεργατών στην οθωμανική επέκταση στα Βαλκάνια ..........................44Εικ. 1. Ο Βαγιαζήτ Α΄ επιχειρεί να διασώσει την πολιορκούμενη Νικόπολη μία νύχτα πριναπό τη μάχη με τους Σταυροφόρους (1396). Οθωμανική μικρογραφία (περίπου 1584) ............................45Α-6. Οι ερμηνείες του 14 ου αιώνα για τις επιτυχίες των Οθωμανών έναντι των Χριστιανών ...............................46Α-7. Οι χριστιανοί τιμαριώτες της επαρχίας Αρβανίντ στην Αλβανία (1431/1432) ................................................46Α-8. Οι σέρβοι δεσπότες ως υποτελείς των Οθωμανών (1432) .....................................................................................47Α-9. Η άλωση του Νόβο Μπρντο (1455) ................................................................................................................................47Εικ. 2. Ο οθωμανικός στρατός νικά στη μάχη του Μόχατς (1526). Οθωμανική μικρογραφίαΑ-10.(περ. 1588) ..............................................................................................................................................................................48Οι Τούρκοι καταστρέφουν τη Σλοβενία – επιστολή του αψβούργου κυβερνήτη τηςΚαρνιόλης (1491)...................................................................................................................................................................48Εικ. 3. Αιχμάλωτοι κάτοικοι του Βελιγραδίου (1521) .............................................................................................................49Α-11. Χριστιανοί αιχμάλωτοι στη Βοσνία (1530) ...................................................................................................................49ΙΙΙ. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης / Η κατάκτηση της Ιστανμπούλ (1453)...................................................................50Α-12. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από την πλευρά των Βυζαντινών – ΓεώργιοςΣφραντζής ...............................................................................................................................................................................50Α-13. Οι νέοι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης την εποχή του Μωάμεθ Β’ .................................................................51IV. Πληθυσμός και θρησκευτικές μεταστροφές .............................................................................................................................52Α-14. Αναγκαστική μεταφορά του πληθυσμού από τη Μικρά Ασία στα Βαλκάνια (ύστερος 14 οςαιώνας) ......................................................................................................................................................................................52Α-15. Οι υποσχέσεις των Οθωμανών στους βόσνιους αγρότες – επιστολή του βασιλιά ΣτεφάνΤομάσεβιτς (1461-1463) στον πάπα Πίο Β’ ..................................................................................................................52Α-16. Ο Ιωασάφ, ορθόδοξος επίσκοπος Βιδινίου, για τον βίαιο και τον οικειοθελή εξισλαμισμό(15 ος αιώνας) ............................................................................................................................................................................52Α-17. Μεταστροφή στο Ισλάμ ενός νέου αγοριού χωρίς πατέρα, από κατάστιχο καδή (1636) ...........................5219

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΑ-18. Αίτηση νέου άνδρα που επιθυμεί να μεταστραφεί στο Ισλάμ (1712) .................................................................53Κεφάλαιο Β: Οι θεσμοί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ..............................................................................................55Ι. Ο σουλτάνος και το Ανάκτορο ............................................................................................................................................................56Β-1. Οι τίτλοι που χρησιμοποιούσε ο Σουλεϊμάν στην αλληλογραφία του με τον ΦερδινάνδοΑ’ (1562).....................................................................................................................................................................................56Β-2. Οι αρετές ενός ιδανικού κυβερνήτη, όπως παρουσιάζονται σε ένα ποίημα τουΤζελαλζαντέ αφιερωμένο στον σουλτάνο Σελίμ Β’ (1566-1574) ..........................................................................56Β-3. Διαφορετικές στάσεις απέναντι στην αυτοκρατορική αδελφοκτονία – το χρονικό τουΜεχμέτ Νεσρί για την εκτέλεση του Μουσταφά του Μικρού (1422)..................................................................57Εικ. 4. Το σχέδιο των ανακτόρων του Τοπκαπί στην Κωνσταντινούπολη .....................................................................58Σχ. 1. Τα ανάκτορα και η οθωμανική κεντρική διοίκηση....................................................................................................59Εικ. 5. Ο οθωμανός σουλτάνος δέχεται σε ακρόαση τον αυτοκρατορικό πρέσβη ....................................................59Β-4. Η άνοδος του Μουσταφά Α’ στο θρόνο (1617)...........................................................................................................60Εικ. 6. Αυτοκρατορικός εορτασμός στη διάρκεια εκστρατείας .........................................................................................60Εικ. 7. Ο Σουλτάνος Βιαγιαζήτ Β’ (1481-1512) κυνηγά κοντά στη Φιλιππούπολη (Πλόβντιφ) ................................61ΙΙ. Το παιδομάζωμα [ντεβσιρμές] ............................................................................................................................................................62Β-5. Το σύστημα του ντεβσιρμέ όπως περιγράφεται από έναν πρώην γενίτσαρο .................................................62Β-6. Η χριστιανική κριτική στο σύστημα του ντεβσιρμέ από τη Ζωή του Γκεόργκι Νόβι τηςΣόφιας (1539)..........................................................................................................................................................................62Εικ. 8. Παιδιά από ντεβσιρμέ ..........................................................................................................................................................63Εικ. 9. Αγάς των Γενιτσάρων ...........................................................................................................................................................64Β-7. Ο Λουτφή πασάς αναπολεί τη σταδιοδρομία του από την εποχή που στρατολογήθηκεμέσω του συστήματος του ντεβσιρμέ ........................................................................................................................ 64ΙΙΙ. Το τιμαριωτικό σύστημα .....................................................................................................................................................................65Β-8. Οι οθωμανικοί κανόνες που διευθετούσαν τη διανομή τιμαρίων .......................................................................65Β-9. Λίστα των προσόδων που πρέπει να συγκεντρωθούν ως τιμάρια από τον σπαχή .......................................65Β-10. Νέα ανάθεση τιμαρίου μεσαίας-προς-μεγάλης κλίμακας .......................................................................................65Β-11. Κανονισμοί σχετικά με τιμαριώτες που δεν μετέχουν σε εκστρατείες (1635) .................................................66Εικ. 10. Οπλισμένος σπαχής ..............................................................................................................................................................66ΙV. Προστασία των υπηκόων και απονομή δικαιοσύνης .............................................................................................................67Β-12. Συστάσεις του Μουράτ Α’ όταν διορίζει διοικητή τον Εβρενός Μπέη (1386)..................................................67Β-13. Φιρμάνι του Μωάμεθ Α’ υπέρ των μοναχών της Μονής Μαργκαρίτ, στην περιοχή τωνΣερρών (1419)........................................................................................................................................................................68Β-14. Η απόφαση του καδή σε μία διαμάχη μεταξύ ενός Χριστιανού κι ενός γενίτσαρου(Σόφια, 1618) ..........................................................................................................................................................................68Β-15. Η απόφαση του καδή σε μια διαμάχη μεταξύ ενός Μουσουλμάνου κι ενός Χριστιανού(Βιδίνι, 1700) ............................................................................................................................................................................69Β-16. Η κοινότητα του νησιού της Μυκόνου αποφασίζει να απαλλαχθεί από τον καδή (1710) ..........................69Β-17. Καταδικαστική απόφαση εναντίον του κοτζάμπαση Θοδωράκη από το Σαμάκοτσουκ (1762).......................69Β-18. Οθωμανικό έγγραφο για την προστασία των βοσνιακών μοναστηριών (1785) ............................................70V. Επαρχίες και φόρου υποτελή κράτη ...............................................................................................................................................71Β-19. Διατάξεις αναφορικά με το καθεστώς της Ραγούζας όπως επαναλαμβάνονται σε έναναχιντναμέ που εξέδωσε ο Μουράτ Γ’ (1575).................................................................................................................7120

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΒ-20. Αχιντναμές του Αχμέτ Α’ για την Τρανσυλβανία (1614) ............................................................................................71Β-21. Η αυτονομία της Μολδαβίας (1716) ...............................................................................................................................72Β-22. Ο γάλλος περιηγητής Φλασά για την ιδιαίτερη θέση των Βλάχων ηγεμόνων (1741) ...................................73Σχ. 2. Τυπολογία των εδαφικών κτήσεων της οθωμανικής κυριαρχίας (16 ος αιώνας) ..............................................74Κεφάλαιο Γ: Θρησκευτικοί θεσμοί, κοινότητες και πρακτικές ....................................................................................75Ι. Οι Μουσουλμάνοι .....................................................................................................................................................................................75Γ-1. Επιγραφή στην πύλη εισόδου του τζαμιού Σουλεϊμάνιγε στην Κωνσταντινούπολη (μέσα16 ου αιώνα) ..............................................................................................................................................................................75Γ-2. Ο Ντιμίτρι Καντεμίρ για τις μουσουλμανικές προσευχές ........................................................................................76Εικ. 11. Τζαμί του 14 ου αιώνα στη Νίκαια (Ιζνίκ) .........................................................................................................................77Εικ. 12. Το Σουλεϊμάνιγε (Τζαμί του Σουλεϊμάν) στην Κωνσταντινούπολη (1550-1557).............................................77Γ-3. Μουσουλμάνοι αιτιολογούν λογικά τη σχέση μεταξύ του Αλλάχ και της βροχής (1779) ...........................77Εικ. 13. Διακοσμητικές επιγραφές από το Κοράνι στο εσωτερικό του Εσκί Τζαμί στηνΑδριανούπολη (15 ος αιώνας) .............................................................................................................................................78Εικ. 14. Τουρκάλα πάνω σε καμήλα στο δρόμο για το προσκύνημα στη Μέκκα ..........................................................78Γ-4. Μουσουλμανικές ετεροδοξίες – ανέκδοτα των Μπεκτασήδων ...........................................................................78Εικ. 15. Αστρονομικό παρατηρητήριο στην Κωνσταντινούπολη (περ. 1580) ................................................................79Εικ. 16. Ο λαϊκός ήρωας Νασρεντίν Χότζα...................................................................................................................................79ΙΙ. Οι Χριστιανοί .............................................................................................................................................................................................80Γ-5. Εκλογή του Γεννάδιου Σχολάριου ως πρώτου ορθόδοξου Πατριάρχη μετά τηνοθωμανική κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης (1453).........................................................................................80Εικ. 17. Αργυρό σκεύος με ελληνική επιγραφή του 16ου αιώνα, το οποίο χρησιμοποιούντανσε τελετές των Ορθοδόξων. ..............................................................................................................................................80Γ-6. Ο γάλλος περιηγητής Πιερ Λεσκαλοπιέ σχετικά με τη Μονή του Αγίου Σάββα στη Σερβία(1574).........................................................................................................................................................................................80Γ-7. Ο Παύλος, αρχιδιάκονος Χαλεπιού, σχετικά με τις μολδαβικές εκκλησίες (μέσα 17 ουαιώνα) ........................................................................................................................................................................................81Εικ. 18. Η Μονή Βορονέτ στη Μολδαβία (χτισμένη το 1488, εξωτερικές τοιχογραφίες τηςπεριόδου 1547-1550) ...........................................................................................................................................................81Εικ. 19. Τοιχογραφία που απεικονίζει το Μυστικό Δείπνο από τη Μονή Σταυρονικήτα, ΆγιοΌρος (1546).............................................................................................................................................................................81Γ-8. Ο Κοσμάς ο Αιτωλός καλεί τους Χριστιανούς να μορφώσουν τα παιδιά τους ................................................82Γ-9. Ο Κύριλλος Πετζινόβιτς σχετικά με τις εντάσεις μεταξύ ορθόδοξων χωρικών και ιερέων(1816).........................................................................................................................................................................................82ΙΙΙ. Οι Εβραίοι ..................................................................................................................................................................................................83Γ-10. Επιστολή του Ισαάκ Τζαρφατί, ραβίνου της Αδριανούπολης, προς τους Εβραίους τηςΚεντρικής Ευρώπης (μέσα 15 ου αιώνα) ..........................................................................................................................83Γ-11. Ο Ελιά Καπσαλί σχετικά με την ευμάρεια των Εβραίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςτην εποχή του Μωάμεθ Β’ ...................................................................................................................................................83Γ-12. Η εβραϊκή θρησκευτική αφύπνιση: η περίπτωση του Σαμπατάι Ζεβί (1666)..................................................84Εικ. 20. Εβραίος γιατρός σε γαλλικό χαρακτικό (1568) ..........................................................................................................85IV. Θρησκευτική συνύπαρξη και διακρίσεις .....................................................................................................................................86Γ-13. Θρησκευτικός διάλογος στη διάρκεια της αιχμαλωσίας του Γρηγορίου Παλαμά (1354)............................86Γ-14. Η συνύπαρξη των διάφορων θρησκευτικών κοινοτήτων στις οθωμανικές πόλεις (περ.1660) ..........................................................................................................................................................................................8721

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΓ-15. Οι σχέσεις μεταξύ των Ορθοδόξων, των Καθολικών και των Λουθηρανών στη Βουλγαρίακαι τη Βλαχία (1581) .............................................................................................................................................................87Γ-16. Ο φετβάς του Εμπουσσουούντ για τους μουσουλμάνους σιίτες (μέσα 16 ου αιώνα) .....................................88Γ-17. Αυτοκρατορική διαταγή που απαγορεύει τον «φραγκικό» προσηλυτισμό των Αρμενίωντης Ανατολικής Ανατολίας (1722)....................................................................................................................................88Γ-18. Οι οθωμανικές αρχές στη Βοσνία διαιτητεύουν μεταξύ Ορθοδόξων και Καθολικών(1760).........................................................................................................................................................................................89Γ-19. Αυτοκρατορικοί περιορισμοί για τους μη μουσουλμάνους (1631).....................................................................90Γ-20. Εκτέλεση ενός Ορθοδόξου που φορούσε ακατάλληλα ενδύματα (1785/1789) ............................................90Γ-21. Αυτοκρατορική διαταγή για μία εκκλησία που χτίστηκε χωρίς άδεια στη Στενήμαχο,Γ-22.κοντά στην Φιλιππούπολη (1624) ...................................................................................................................................90Η μισαλλοδοξία των Χριστιανών απέναντι σε ζευγάρια με διαφορετικό μεταξύ τουςθρήσκευμα (Κύπρος, 1636) ................................................................................................................................................91Γ-23. Θρησκευτικές ρυθμίσεις στην Τρανσυλβανία (1653)...............................................................................................91Γ-24. Αντι-εβραϊκός επίλογος της επισκοπικής συνόδου της Στον στη Ραγούζα (1685)........................................92Γ-25. Παραχώρηση προνομίων σε Εβραίο στη Ραγούζα (1735) .....................................................................................92Εικ. 21. Η Ανάληψη του Χριστού σε οθωμανική μικρογραφία (1583) ...............................................................................92Γ-26. Το μαρτύριο της Αγία Κυράννας στη Θεσσαλονίκη (1751)....................................................................................92Κεφάλαιο Δ: Πρόσωπα της οθωμανικής κοινωνίας και καθημερινή ζωή ............................................................95Ι. Ελίτ και κοινοί θνητοί ..............................................................................................................................................................................95Δ-1. Η περιφρόνηση της οθωμανικής ελίτ προς τους τούρκους χωρικούς ...............................................................95Εικ. 22. Ακιντζής ....................................................................................................................................................................................96Εικ. 23. Σπαχής .......................................................................................................................................................................................96Εικ. 24. Γενίτσαρος................................................................................................................................................................................97Εικ. 25. Στρατιώτες στην Αλβανία – έργο του Jean-Baptiste Hilaire (1809).....................................................................97Εικ. 26. Σεϊχουλισλάμης ......................................................................................................................................................................97Εικ. 27. Ανώτερος οθωμανός γραφέας ........................................................................................................................................98Εικ. 28. Άραβας έμπορος ...................................................................................................................................................................99Εικ. 29. Ραγουζαίος έμπορος ............................................................................................................................................................99Εικ. 30. Οθωμανός ράφτης ................................................................................................................................................................99Εικ. 31. Βοσκός ....................................................................................................................................................................................100Εικ. 32. Ψαράς .....................................................................................................................................................................................100Εικ. 33. Δερβίσης ...............................................................................................................................................................................101Εικ. 34. Αρμένιος μοναχός ..............................................................................................................................................................101Εικ. 35. Ο ορθόδοξος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ..................................................................................................102Εικ. 36. Μεγάλος ραβίνος της Κωνσταντινούπολης (τέλη 18 ου αιώνα) ...........................................................................102Εικ. 37. Χριστιανός ευγενής του 18 ου αιώνα .............................................................................................................................103Εικ. 38.Ένας διάσημος αγάς: ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων (1741-1822) – πίνακας του LouisDupré (1819) ........................................................................................................................................................................103Εικ. 39. Οθωμανός αργυραμοιβός ...............................................................................................................................................104Εικ. 40. Ένας δραγουμάνος: Πιερ Γιαμόγλου, διερμηνέας της γαλλικής Πρεσβείας (1787) ....................................104Εικ. 41. Ελβετός πρέσβης (1788) ..................................................................................................................................................105Εικ. 42. Δούλος σε γαλέρα κρατώντας το νερό που του αναλογεί ..................................................................................105ΙΙ. Η ζωή στο χωριό ...................................................................................................................................................................................106Δ-2. Ρύθμιση σχετικά με την αγροτική αυτοδιοίκηση στην επαρχία Βιδινίου (1587).........................................106Δ-3. Η υποχρέωση του χωρικού να καλλιεργεί τη γη του (κώδικας του Καραμάν, 1525) ..................................10622

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΕικ. 43. Βουλγαρικό σπίτι στην Τράγιαβνα (18 ος αιώνας) .....................................................................................................106Δ-4. Βουλγαρικά σπίτια κοντά στη Ρούσα, όπως περιγράφονται από το γάλλο περιηγητή ΠιερΛεσκαλοπιέ (1574) .............................................................................................................................................................107Δ-5. Περιγραφή των ανθρώπων και των ενδυμάτων τους κοντά στη Φιλιππούπολη (1553-1555) .......................................................................................................................................................................................107Δ-6. Φαγητό και ποτό στην Αλβανία (περ. 1810) .............................................................................................................107Εικ. 44. Δωμάτιο σπιτιού στο Αρμπανάσι (18ος αιώνας) .....................................................................................................108Δ-7. Ταξιδεύοντας στα βουλγαρικά χωριά (1761) ...........................................................................................................108Εικ. 45. Γυναίκες πλένουν έξω από το σπίτι (Λάρισα, αρχές 19 ου αιώνα) ........................................................................109Εικ. 46. Άντρες και γυναίκες από το νησί της Πάρου παίζουν μουσικά όργανα και χορεύουν ..............................109Δ-8. Δρόμοι και αλληλογραφία στην οθωμανική Αλβανία (περ. 1800) ...................................................................109ΙΙΙ. Η ζωή στις πόλεις ................................................................................................................................................................................110Δ-9. Περιγραφή του Βελιγραδίου (1660).............................................................................................................................110Δ-10. Η κατοικία του ηγεμόνα της Βλαχίας Κωνσταντίνου Μαυροκορδάτου σύμφωνα με τηνπεριγραφή του γάλλου περιηγητή Φλασά (μέσα 18 ου αιώνα) ............................................................................112Εικ. 47. Τούρκος μεταφέρει με άλογο μεγάλα κοφίνια, όπου διατηρεί δροσερά φρούτα καιλαχανικά ................................................................................................................................................................................113Εικ. 48. Πομπή των αρτοποιών στην Κωνσταντινούπολη (1720).....................................................................................113Δ-11. Κανονισμός της συντεχνίας των παντοπωλών στη Μοσχόπολη (1779).........................................................113Δ-12. Συμφωνητικό μαθητείας στο νησί της Σκύρου (1793)..........................................................................................114Δ-13. Φετβάς του Εμπουσσουούντ αναφορικά με την αυτοκρατορική απαγόρευση τωνκαφενείων (δεύτερο μισό του 16 ου αιώνα) ................................................................................................................114Δ-14. Τραγούδι της ταβέρνας από το Σενί ............................................................................................................................114Εικ. 49. Παιδιά διασκεδάζουν στη διάρκεια των εορτασμών του μπαϊραμιού. ...........................................................115Δ-15. Ο Εβλιά Τσελεμπή περιγράφει τον μπακλαβά του Βελιγραδίου (1660).........................................................115Δ-16. Μενού του Σεβκί Μουλά Μουσταφά (Σεράγεβο, δεύτερο μισό του 18 ου αιώνα) ........................................115IV. Η ζωή στα όρια ....................................................................................................................................................................................116Δ-17. Οι οθωμανοί πολεμιστές δελήδες όπως περιγράφονται από το γάλλο περιηγητή Νικολάντε Νικολάι (1551)..............................................................................................................................................................116Εικ. 50. Οθωμανός πολεμιστής δελής (16ος αιώνας) ............................................................................................................117Δ-18. Ο θεσμός των αδελφοποιητών στη βοσνιακή μεθόριο (1660)..........................................................................117Δ-19. Οθωμανικό αίτημα για την αποστολή γιατρού από τη Ραγούζα (1684).........................................................118Δ-20. Επιστολή του Σιμούν Κοζίτσιτς Μπένγια, επισκόπου του Μοντρους, στον πάπα Λέοντα Ι’(1516)......................................................................................................................................................................................118Δ-21. Επιστολή του Φραν Κρίστο Φράνκοπαν στον Γκασπάρ Κόλνιτς (1670)..........................................................118Δ-22. Τραγούδι για την κροατική επιδρομή στην Κλάντουζα .......................................................................................119Δ-23. Ο Μάρκο Κράλιεβιτς πίνει κρασί στο Ραμαζάνι .......................................................................................................119Δ-24. Χριστιανικές επιδράσεις σε μουσουλμάνους Αλβανούς (περ. 1800)...............................................................120V. Όψεις της ζωής των γυναικών ........................................................................................................................................................120Δ-25. «Βασιλικός» γάμος στο 15 ο αιώνα .................................................................................................................................120Δ-26. Αλβανές γυναίκες (περ. 1810) ........................................................................................................................................121Δ-27. Αλληλεγγύη μεταξύ των χριστιανών γυναικών – το μαρτύριο της Αγίας Φιλοθέης (1589) ....................121Δ-28.Κανονισμός της γυναικείας συντεχνίας των σαπουνοποιών στα Τρίκαλα της Θεσσαλίας(1738) ......................................................................................................................................................................................121Δ-29. Διαζύγιο σε ένα χωριό κοντά στη Σόφια (1550)......................................................................................................122Εικ. 51. Γυναίκα από την Αθήνα (1648) ......................................................................................................................................12223

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΕικ. 52. Τουρκάλα μαζί με τα παιδιά της (1568)......................................................................................................................123Δ-30. Η περίπτωση μίας γυναίκας από την Κύπρο που παίρνει διαζύγιο ασπαζόμενη το Ισλάμ,από κατάστιχο καδή (1609) ............................................................................................................................................123Δ-31. Το διαζύγιο ενός Μουσουλμάνου με μία Χριστιανή, από κατάστιχο καδή (1610) .....................................123Εικ. 53. Νεαρή γυναίκα από τα ορεινά της βόρειας Αλβανίας (πρώιμος 19 ος αιώνας) ..............................................123Εικ. 54. Τουρκάλα με ρούχα εξόδου – γαλλικό σχέδιο (περ. 1630) .................................................................................124Δ-32. Μοιχεία ενός γενίτσαρου με μια μουσουλμάνα στην Κωνσταντινούπολη (1591)......................................124Δ-33. Σχόλια της λαίδης Μαίρη Γουόρτλυ Μόνταγκιου σχετικά με τις οθωμανές γυναίκες(1717)......................................................................................................................................................................................125Κεφάλαιο Ε: Στοιχεία της κρίσης .................................................................................................................................................127Ι. «Φυσικές» καταστροφές .....................................................................................................................................................................127Ε-1. Πείνα στην Κωνσταντινούπολη (1758) .......................................................................................................................127Ε-2. Σεισμός στην Κωνσταντινούπολη (1766) ..................................................................................................................128Ε-3. Πανούκλα στο Βουκουρέστι (1813).............................................................................................................................129ΙΙ. Η πολιτική κρίση στην Κωνσταντινούπολη ..............................................................................................................................129Ε-4. Προτάσεις για την επίλυση της κρίσης του οθωμανικού κράτους από τααπομνημονεύματα του Κοτσή Μπέη (περ.1630) ....................................................................................................129Ε-5. Οι απεσταλμένοι του ηγεμόνα της Μολδαβίας Κωνσταντίνου Μαυροκορδάτουσυζη τούν για την αναγκαιότητα της δωροδοκίας πολυάριθμων ατόμων στηνΚωνσταντινούπολη (1741) ..............................................................................................................................................130ΙΙΙ. Πόλεμοι, εξεγέρσεις και κοινωνικές αναταραχές ..................................................................................................................130Ε-6. Χωρικοί δραπετεύουν στις πόλεις (1665)..................................................................................................................130Ε-7. Εξέγερση του Μεχμέτ αγά Μπογιαζίογλου στην Κύπρο (περ. 1680) ...............................................................131Ε-8. Αναφορά στον πάπα σχετικά με την εξέγερση του Τσίπροβτζι (1688)...........................................................132Ε-9. Σέρβοι δραπετεύουν φοβούμενοι οθωμανικά αντίποινα (1690) – η μαρτυρία τουδιακόνου Ατανάσιε Σρμπιν ............................................................................................................................................133Ε-10. Επανάσταση των Μολδαβών εναντίον των Οθωμανών (1711).........................................................................133Ε-11. Ημερολόγιο ενός αψβούργου αξιωματούχου, όπου περιγράφεται η πολιορκία τηςΝτούμπιτσα (1788).............................................................................................................................................................134Ε-12. Η ανασφάλεια του ταξιδιού στην Αλβανία (περ. 1800) ........................................................................................135Ε-13. Η επιδρομή του Τοπάλ Ιμπραήμ στο Καζανλίκ (1809) ..........................................................................................135Ε-14. Ο συνδυασμός των καταστροφών στην αφήγηση του βούλγαρου δασκάλου Τοντόρ απότο Πιρντόπ κοντά στη Σόφια (1815-1826).................................................................................................................136Βιβλιογραφία ...........................................................................................................................................................................................137Συντονιστές ..............................................................................................................................................................................................141Συνεργάτες ................................................................................................................................................................................................143Προσωπικό του Κέντρου για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη ......144Καθηγητές ιστορίας .............................................................................................................................................................................145Χάρτης 2: Η Οθωμανική Αυτοκρατορία και η Ευρώπη ................................................................................................................14624

ΕισαγωγήΗ Οθωμανική Αυτοκρατορία είναι μία από τις σημαντικότερες πολιτικές δυνάμεις που διαμόρφωσαν σε βάθοςχρόνου την ιστορία της Nοτιοανατολικής Ευρώπης. Για την ακρίβεια, από τον 14 ο αιώνα έως τις αρχές του 20 ου , τοοθωμανικό κράτος αποτέλεσε το μεγαλύτερο πολιτικό οργανισμό της περιοχής.Ωστόσο, δεν είναι αυτός ο μοναδικός λόγος για να μελετήσουμε την οθωμανική ιστορία της ΝοτιοανατολικήςΕυρώπης. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του συλλογικού αυτoκαθορισμούτων εθνών της Nοτιοανατολικής Ευρώπης. Ο αγώνας εναντίον των Οθωμανών αποτέλεσε ένα σημαντικό διαπραγματευτικόεπιχείρημα για την ενσωμάτωση των εθνών αυτών στη χριστιανική Ευρώπη. Επιπλέον, στην οθωμανικήκυριαρχία αποδίδεται συχνά η οικονομική καθυστέρηση και το πολιτικό έλλειμμα που ταλάνισε πολλές χώρες τηςΝοτιοανατολικής Ευρώπης μέχρι τις μέρες μας. Δεν είναι στόχος του παρόντος εγχειρήματος να επιχειρηματολογήσειυπέρ ή εναντίον της ευθύνης που τυχόν φέρει για αυτά τα φαινόμενα η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Πιστεύουμεπως, προσεγγίζοντας διαφορετικά είδη πηγών από την οθωμανική περίοδο της κοινής μας ιστορίας, θα μπορέσουμενα κρίνουμε τα σχετικά ζητήματα με μεγαλύτερη ανεξαρτησία σκέψης, όπως κάνουν και πολλοί άλλοι.Υπάρχει ωστόσο, ένας ακόμη λόγος που δικαιολογεί την ανανέωση του τρόπου προσέγγισης της οθωμανικήςιστορίας. Στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, οι οθωμανικές σπουδές αποτέλεσαν έναν από τους πιοδυναμικούς τομείς της ιστορικής επιστήμης, όχι μόνο στην Τουρκία και τις υπόλοιπες χώρες της ΝοτιοανατολικήςΕυρώπης, αλλά επίσης στη Δυτική Ευρώπη, στις Ηνωμένες Πολιτείες, ακόμα και στην Ιαπωνία. Οι ιστορικοίαπέκτησαν πρόσφατα πρόσβαση σε νέες πηγές για τις οποίες έθεσαν νέα ερωτήματα με τη βοήθεια παλαιών καινέων μεθόδων. Έτσι, η εικόνα που έχουμε σήμερα για την οθωμανική ιστορία είναι πλουσιότερη, λεπτομερέστερηκαι πιο ισορροπημένη. Επιπλέον, πολλά από τα γεγονότα που σε προηγούμενες εποχές θεωρούνταν δεδομένα,σήμερα επανεξετάζονται και σε πολλές περιπτώσεις ανασκευάζονται από τις σύγχρονες μελέτες.Συχνά υποστηρίζεται ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν ένα τουρκικό κράτος. Είναι αλήθεια ότι οι ιδρυτέςτου οθωμανικού κράτους και της δυναστείας ήταν τουρκικής καταγωγής, αλλά με τις κατακτήσεις το οθωμανικόκράτος περιέκλεισε τελικά, ένα μεγάλο αριθμό λαών που μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες και πίστευαν σε διαφορετικέςθρησκείες. Επιπλέον, στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της, η εθνική σύνθεση της άρχουσας οθωμανικήςτάξης ήταν εξαιρετικά πολυμερής. Μάλιστα, από την «κλασική εποχή» του Μωάμεθ Β’ και του Σουλεϊμάν έως τηνανάδυση του εθνικισμού το 19 ο αιώνα, τα μέλη της άρχουσας οθωμανικής τάξης θεωρούσαν την ονομασία «Τούρκος»συνώνυμη με τον άξεστο και αγράμματο χωρικό της Μικράς Ασίας με τον οποίο επιθυμούσαν να έχουν τημικρότερη δυνατή σχέση. Αντίστοιχα, οι οθωμανοί αξιωματούχοι και διανοούμενοι δεν αποκαλούσαν ποτέ «τουρκικό»το κράτος τους· το ονόμαζαν απλά «ντεβλετ-ί αλιγιέ» (devlet-i aliye: «υψηλό κράτος») ή «ντεβλετ-ί αλί-Οσμάν»(devlet-i ali-Osman: «κράτος του οίκου του Οσμάν»). Η νομιμοφροσύνη απέναντι στο δυναστικό οίκο ήταν, όπωςκαι στα περισσότερα κράτη της μεσαιωνικής και της πρώιμης νεότερης Ευρώπης, σημαντικότερη από κάθε άλλοεθνικό δεσμό.Ο «οθωμανικός δεσποτισμός» ήταν ένα ακόμα από τα ζητήματα που αμφισβήτησε η πρόσφατη ιστορικήέρευνα. Το πιο σημαντικό επιχείρημα εναντίον της έννοιας αυτής ήταν το γεγονός ότι δεν λάμβανε υπ’όψιν τηςτο στοιχείο της αλλαγής. Κι αυτό γιατί η οθωμανική κοινωνία άλλαξε πολύ στη διάρκεια της μακραίωνης ύπαρξήςτης. Είναι αλήθεια ότι, τουλάχιστον στη λεγόμενη «κλασική εποχή», οι σουλτάνοι κατείχαν τεράστιες εξουσίες καιισχυρίζονταν ότι ασκούσαν έλεγχο σε κάθε δραστηριότητα σε ολόκληρη την επικράτειά τους. Ωστόσο, δεν ήτανκαθόλου εύκολο να ελεγχθεί μια τέτοια αχανής αυτοκρατορία που απλωνόταν σε τρεις ηπείρους, και μάλιστα μετα περιορισμένα τεχνικά μέσα του ύστερου μεσαιωνικού και πρώιμου νεότερου κόσμου. Ακόμα και το φημισμένοτιμαριωτικό σύστημα, που επέτρεπε στους σουλτάνους να ελέγχουν τα πιο σημαντικά τμήματα του στρατούτους, ήταν στη πράξη ένα καλοσχεδιασμένο τέχνασμα που κατ’ ουσίαν χρησιμοποιούνταν σε διεθνή κλίμακα σε25

ΕΙΣΑΓΩΓΗώριμες, αγροτικές κοινωνίες με κάποιο σημαντικό πληθυσμό και έκταση, προκειμένου να επιτυγχάνεται σε τοπικόεπίπεδο ότι δεν μπορούσε να γίνει – εξαιτίας της περιορισμένης νομισματοποίησης της οικονομίας και τωνπροβιομηχανικών μέσων μεταφοράς και επικοινωνίας – σε μια ολόκληρη χώρα: η επέκταση της εξουσίας της κυρίαρχηςελίτ στο σύνολο των κτήσεων και στο σύνολο των αγροτών που παρέμεναν στα χωριά τους, ώστε να διατηρείταιο νόμος και η τάξη και να οργανώνεται η μεταφορά του πλεονάσματος από τους άμεσους παραγωγούςστην κυρίαρχη ελίτ. Ούτε ο έλεγχος των τιμαρίων από τον σουλτάνο, ούτε το μονοπώλιο των πυροβόλων όπλων(η Οθωμανική Αυτοκρατορία μπορεί να θεωρείται η «αυτοκρατορία της πυρίτιδας» όπως και πολλά άλλα σημαντικάκράτη της πρώιμης νεότερης εποχής) κατάφεραν να επιβιώσουν από την κρίση του ύστερου 16 ου αιώνα.Επιπλέον, παρόλο που οι σουλτάνοι υποστήριζαν ότι η εξουσία τους ήταν απόλυτη, όπως άλλωστε οι περισσότεροι«απόλυτοι» μονάρχες στην Ασία, την Ευρώπη και άλλα μέρη του κόσμου, έπρεπε να υπολογίζουν τουςπεριορισμούς που τους έθετε ο «Ιερός Νόμος του Θεού», «σεριάτ» (sharia: «σαριά») στο οθωμανικό λεξιλόγιο.Οι σουλτάνοι συχνά παρέκαμπταν αυτόν τον περιορισμό με τη βοήθεια του σεϊχουλισλάμη (şeyh-ül-lslam: «επικεφαλήςτης πίστης», είδος «αρχιεπίσκοπου»), αλλά το γεγονός ότι κατέφευγαν σε αυτήν την διαδικασία, αποκαλύπτειότι συνειδητοποιούσαν πως η ισχύς τους δεν ήταν απεριόριστη. Με άλλα λόγια: η «δεσποτική» εξουσία τωνοθωμανών σουλτάνων εξαρτιόταν θεωρητικά από το Θεό και πρακτικά από τις ανθρώπινες περιστάσεις.Κεντρική θέση στα περισσότερα από τα ιστορικά μας αφηγήματα καταλαμβάνει η αντίθεση μεταξύ των κοινωνιώνκαι των πληθυσμών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και των κατακτητών - δυναστών Οθωμανών. Είναιπροφανές ότι έλαβαν χώρα πολλές συγκρούσεις και πράξεις βίας, τόσο στη διάρκεια της κατάκτησης όσο καιστη διάρκεια της μακραίωνης οθωμανικής κυριαρχίας. Ωστόσο, δεν είναι οι συγκρούσεις που παίζουν τον καθοριστικόρόλο στην συνολική ιστορία της Νοτιοανατολικής Ευρώπης στη διάρκεια του 14 ου -20 ου αιώνα. Στηνπραγματικότητα, όπως και σε άλλες περιπτώσεις κοινωνιών που κυριαρχούνταν από μεγάλες υπερεθνικές καιπολύ-θρησκευτικές αυτοκρατορίες, οι λαοί δεν αντιστάθηκαν μόνο, αλλά επίσης αναζήτησαν τρόπους προσαρμογήςστις ιστορικές συνθήκες και επιδίωξαν να διαμορφώσουν έναν καλύτερο τρόπο ζωής για τους εαυτούςτους και τις κοινότητες στις οποίες ανήκαν. Συχνά η διαδικασία αυτή σήμαινε τη «διαπραγμάτευση» με τουςκυρίαρχους, ακόμα και την έμπρακτη συνεργασία μαζί τους προκειμένου να κατακτηθούν ατομικά ή συλλογικάπρονόμια. Μπορούσε ακόμα να σημαίνει υποταγή στις αρχές ή στην αντίθετη περίπτωση, επιλογή κάποιας μορφήςπαθητικής ή ενεργητικής αντίστασης. Ωστόσο, οποιαδήποτε από τις παραπάνω επιλογές σήμαινε επίσης ότιη καθημερινή ζωή ήταν συχνά πιο σημαντική από τα διάφορα «πολιτικά» ζητήματα. Η πρόσφατη έρευνα εμπλούτισετις γνώσεις μας φέρνοντας στο φως σημαντικές πληροφορίες για τις πρακτικές όψεις της ανθρώπινης ζωήςστη Νοτιοανατολική Ευρώπη στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, αναδεικνύοντας τα κοινά πρότυπα μεάλλες περιοχές στη διάρκεια των ίδιων αιώνων και τα κοινά χαρακτηριστικά στο σύνολο της ΝοτιοανατολικήςΕυρώπης, καθώς και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα συγκεκριμένων περιοχών.Οι συγκριτικές έρευνες της σύγχρονης επιστήμης έχουν καταρρίψει τη θεωρία που υποστηρίζει ότι η ΝοτιοανατολικήΕυρώπη στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας αποτελεί μία ιστορική «εξαίρεση»: ομοιότητες μεάλλες περιοχές, ακόμα και με τη δική μας σύγχρονη κοινωνία, την καθιστούν εξαιρετικά οικεία. Βέβαια, διαφορέςυπάρχουν· τα αποτελέσματα της σύγχρονης έρευνας τις περιγράφουν χωρίς να φτάνουν ποτέ στο σημείο νακαθιστούν εξωτικό τόπο την ιστορία της Νοτιοανατολικής Ευρώπης στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας. Οιδιαφορές αυτές μας βοηθούν απλώς να κατανοήσουμε καλύτερα την πολυπλοκότητα του παρελθόντος και τωνσύγχρονων κοινωνιών και αυτό αποτελεί τελικά, μία από τις ουσιαστικότερες αποστολές της ιστορικής γνώσηςτόσο σε αυτήν όσο και σε άλλες περιπτώσεις.Το συγκεκριμένο Βιβλίο Εργασίας επιχειρεί να δώσει σε δασκάλους, μαθητές και ερευνητές την ευκαιρία μίαςνέα οπτικής γωνίας στον τρόπο προσέγγισης της ιστορίας της Νοτιοανατολικής Ευρώπης στη διάρκεια της οθωμανικήςκυριαρχίας. Προκειμένου να αποφευχθούν επικαλύψεις με το δεύτερο ΒΕ της σειράς, με θέμα: Τα έθνηκαι τα κράτη της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, δε γίνονται εδώ αναφορές στην ιστορία του τελευταίου αιώνα τηςΟθωμανικής Αυτοκρατορίας. Για το λόγο αυτό, το συγκεκριμένο βιβλίο φτάνει μέχρι τον ύστερο 18 ο αιώνα καιπεριλαμβάνει λίγες μόνο πηγές από τον πρώιμο 19 ο αιώνα. Ακόμα κι έτσι στάθηκε πρακτικά αδύνατο να καταδείξουμεεπαρκώς, και μάλιστα σε περιορισμένο αριθμό σελίδων, όλες τις όψεις και τις λεπτομέρειες πέντε αιώνων26

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΟθωμανοί σουλτάνοι Πολιτικές εξελίξεις Πολιτικά καιστρατιωτικάγεγονόταΜουράτ Β’ (1421-1451, μεμια διακοπή 1444-1446)Εδαφικές μεταβολές1425-1428: τελική προσάρτησητης νοτιοδυτικήςΜικράς Ασίας (εμιράτωνΑϊδινίου, Μεντεσέ,Τεκέ, Γκερμιγιάν κ.ά.)1430: Τελική οθωμανικήκατάκτηση της Θεσσαλονίκης1439: Πρώτη οθωμανικήκατάκτηση της ΣερβίαςΚοινωνία καικουλτούρα1421-1437: Το σύμπλεγμαΜουραντιγέ στηνΠρούσα, διακοσμημένοαπό κεραμείς από τηνΤαυρίδαΣημαντικά γεγονόταεκτός ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας1439: Στη Σύνοδο τηςΦλωρεντίας, ο βυζαντινόςαυτοκράτορας ΙωάννηςΗ’ συμφωνεί για τηνΈνωση της ΟρθόδοξηςΕκκλησίας με την Καθολικήως αντάλλαγμα γιαμια σταυροφορία των δυτικώνεναντίον των ΟθωμανώνΜε την επιρροή των Ούγγρωνπου χρησιμοποιούντα νέα όπλα, οι Οθωμανοίαρχίζουν μία σταδιακήυιοθέτηση των πυροβόλωνόπλων1443: Ουγγρική εκστρατείαστα Βαλκάνια· επιτυχημένηεξέγερση των Αλβανώνμε ηγέτη τον Σκεντέρμπεη·(Γεώργιο Καστριώτη)1444: Νέα ουγγρική εκστρατείαστα Βαλκάνια·ήττα του ουγγρικούστρατού στη Βάρνα1448: Δεύτερη μάχη στοΚόσσοβο· νίκη των Οθωμανώνεναντίον του ουγγρικούστρατού και τουαρχηγού του Ιωάννη Ουνυάδη1443: Οι Οθωμανοί αποχωρούναπό τη Σερβίακαι την ΑλβανίαΜωάμεθ Β’ (1444-1446,1451-1481)Πλήρης οργάνωση τουοθωμανικού κράτους σεαυτοκρατορία (η «κλασικήεποχή»)· εγκαθίδρυσητης δομής τωνανακτόρων και μιας σαφούςιεραρχικής κοινω-1453: Κατάκτηση τηςΚωνσταντινούποληςΗ Κωνσταντινούπολη μετασχηματίζεταισε οθωμανικήπρωτεύουσα με τοόνομα Ιστανμπούλ· η ΑγίαΣοφία μετατρέπεται σετζαμί· κατασκευάζονταιτα ανάκτορα του Τοπκαπί1453: Τέλος του ΕκατονταετούςΠολέμου με νίκητων Γάλλων31

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΟθωμανοί σουλτάνοι Πολιτικές εξελίξεις Πολιτικά καιστρατιωτικάγεγονότανικής τάξης· μερικός περιορισμόςκαι αποδυνάμωσητης παλαιάς ιδρυτικήςαριστοκρατίας μετη βοήθεια των καπικούληδων(kapıculu: δούλοςτου σουλτάνου, εξισλαμισμένος)·καταχώρησητου μεγαλύτερου μέρουςτων εδαφών ως κρατικήςπεριουσίας και διανομήτους ως φέουδων (τιμάρια)·αποτελεσματικήχρήση της πρώτης γενιάςτων πυροβόλων όπλων(η οθωμανική αυτοκρατορίαως «αυτοκρατορίατης πυρίτιδας»)1456: Ήττα των Οθωμανώνστο Βελιγράδι απότον Ιωάννη Ουνυάδη1463-1479: ΒενετοτουρκικόςπόλεμοςΕδαφικές μεταβολές1455-1456: Η Μολδαβίαγίνεται φόρου υποτελήςστους Οθωμανούς1459: Τελική προσάρτησητης Σερβίας1460: Κατάκτηση του Δουκάτουτων Αθηνών καθώςκαι του Δεσποτάτου τουΜυστρά και του μεγαλύτερουμέρους του Μωριά1461: Κατάκτηση της ΒυζαντινήςΑυτοκρατορίαςτης Τραπεζούντας1463: Κατάκτηση του μεγαλύτερουμέρους τηςΒοσνίας1468: Κατάκτηση τουεμιράτου της Καραμανίαςστη Μικρά ΑσίαΚοινωνία καικουλτούρα(μέχρι το 1478), το μπεντεστάν(bedestan: σκεπαστήαγορά) και πολυάριθματζαμιά (μεταξύ αυτώνκαι το Φατίχ Τζαμί,1463-1470)1454: Ο Πατριάρχης Γεννάδιοςεγκαθιδρύει τηνΠατριαρχική Σχολή στηνΚωνσταντινούποληΣημαντικά γεγονόταεκτός ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας1455: Ο Γουτεμβέργιοςτυπώνει τη Βίβλο1462-1505: Κυριαρχίατου Ιβάν Γ’ στη Μοσχοβία·ενσωμάτωση διαφόρωνρωσικών ηγεμονιώνκαι ανεξαρτησία της Ρωσίαςαπό τη Χρυσή Ορδή(1480)1473: Νίκη των Οθωμανώνεναντίον του ΟυζούνΧασάν στο Οτλούκμπελι·εδραίωση της οθωμανικήςκυριαρχίας στην Ανατολία1470: Κατάκτηση της Εύβοιας1475: Μάχη στο Βασλούι·ήττα των Οθωμανών απότον Στέφανο το Μεγάλο,ηγεμόνα της Μολδαβίας(1457-1504)1475: Οθωμανική κατάκτησητης Κάφα (γενοβέζικηςαποικίας στην Κριμαία,σημ. Φεοντόσγια)· το ταταρικόΧανάτο της Κριμαίαςγίνεται υποτελές στηνΟθωμανική Αυτοκρατορία1479: Κατάκτηση του μεγαλύτερουμέρους τηςΑλβανίας1480: Οθωμανική κατάκτησητου Οτράντο στηνότια Ιταλία· αποχώρησητων Οθωμανών το 14811476: Το πρώτο ελληνικόβιβλίο τυπώνεται στοΜιλάνο (ΚωνσταντίνοςΛάσκαρης, Επιτομή τωνοκτώ του λόγου μερών)1469-1492: Κυριαρχίατου Λορέντζου των Μεδίκωνστη Φλωρεντία· ηΑναγέννηση στο αποκορύφωμάτης32

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΟθωμανοί σουλτάνοι Πολιτικές εξελίξεις Πολιτικά καιστρατιωτικάγεγονόταΒαγιαζήτ Β’ (1481-1512)Προσπάθεια καταπράυνσηςτων εσωτερικώνεντάσεων που δημιούργησεο «δεσποτισμός»του Μωάμεθ Β’ και ταυτόχρονηδιατήρηση τωνβασικών επιτευγμάτωντου συγκεντρωτισμού1499-1503: ΒενετοτουρκικόςπόλεμοςΕδαφικές μεταβολές1483: Κατάκτηση της Ερζεγοβίνης1484: Κατάκτηση της Κίλιαςκαι του Μπιελγκορόντ(Άκερμαν)· η Μολδαβίαχάνει την πρόσβασηστη Μαύρη ΘάλασσαΚατάκτηση των βενετικώνοχυρών στην ηπειρωτικήΕλλάδα και ΑλβανίαΚοινωνία καικουλτούρα1492: Εξορία των ΣεφαρδιτώνΕβραίων από τηνΙσπανία· μεγάλο μέροςτους καλωσορίζεται καιεγκαθίσταται στην οθωμανικήαυτοκρατορία.1493: Ιδρύεται το πρώτοεβραϊκό τυπογραφείοστην Κωνσταντινούποληαπό Σεφαρδίτες Εβραίουςπου ήρθαν από τηνΙσπανία. 1493: Ιδρύεται τοπρώτο σλαβικό τυπογραφείοτης ΝοτιοανατολικήςΕυρώπης στο Τσέτινιε τουΜαυροβουνίου (με βενετικήεπίδραση)· τον 16 ο αιώνα,η σλαβική τυπογραφίαδιαδίδεται στη Βλαχία(1508), τη Βοσνία, τη Σερβίακαι την Τρανσυλβανία,όμως τα περισσότερα τυπογραφείαλειτουργούνγια περιορισμένα χρονικάδιαστήματαΣημαντικά γεγονόταεκτός ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας1489: Η Κύπρος γίνεταιβενετική επικράτεια1492: Ο Κολόμβος ανακαλύπτειτην Αμερική1494: Γαλλική εκστρατείαστην Ιταλία· αφετηρίατων ιταλικών πολέμων1497-1498: Ο Βάσκο ΝταΓκάμα ανακαλύπτει τοθαλάσσιο δρόμο πουενώνει την Πορτογαλίαμε την Ινδία1499-1540: Κατάκτησητης Λίκας και τμημάτωντης Δαλματίας1505: Το Τζαμί του ΒαγιαζήτΒ’ στην Κωνσταντινούπολη1502: Εδραίωση της δυναστείαςτων Σαφαβιδώνστην Περσία· η Περσία γίνεταισιιτικήΣελίμ Α’ (1512-1520)Δραστική καταστολή τωνεσωτερικών φιλοπερσικώνσυνωμοσιών στηνΑνατολία και σημαντικήεπέκταση στη Μέση Ανατολή,γεγονός που αυξάνεισημαντικά το μουσουλμανικόστοιχείο τηςΟθωμανικής Αυτοκρατορίας1514: Μάχη του Τσαλντιράν·μεγάλη οθωμανικήνίκη εναντίον τηςΠερσίας1516: Μάχη του ΜαρτζΝταμπίκ· μεγάλη οθωμανικήνίκη εναντίον τωνΜαμελούκων1514-1515: Ενσωμάτωσητης ανατολικής ΜικράςΑσίας στο οθωμανικόκράτος1516-1517: Κατάκτησητης Συρίας, Παλαιστίνηςκαι Αιγύπτου· η Μέκκακαι η Μεδίνα υπό τηνοθωμανική προστασία1517: Οι «95 θέσεις» τουΜαρτίνου Λούθηρου στηΒιτεμβέργη της Γερμανίας·αρχή της Μεταρρύθμισης33

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΟθωμανοί σουλτάνοι Πολιτικές εξελίξεις Πολιτικά καιστρατιωτικάγεγονόταΕδαφικές μεταβολέςΚοινωνία καικουλτούραΣημαντικά γεγονόταεκτός ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας1519: Το Αλγέρι αναγνωρίζειτην οθωμανική επικυριαρχία1519: Ο Κάρολος Ε’ εκλέγεταιαυτοκράτορας τηςΑγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας,ενώ από το1516 είναι και βασιλιάςτης Ισπανίας. Κατέχεισημαντικές εξουσίεςτις οποίες και εδραιώνειυπό τη δυναστεία τωνΑψβούργων και έτσι, γίνεταισημαντικός αντίπαλοςτων ΟθωμανώνΣουλεϊμάν Α’ ο Μεγαλοπρεπήςή ο Νομοθέτης(1520-1566)Η οθωμανική ισχύς φτάνειστο αποκορύφωμάτης· η επέκταση σε Ευρώπηκαι Ασία συνδυάζει τηστρατιωτική ισχύ με ευρείεςδιπλωματικές δραστηριότητες·συστηματοποίησητου οθωμανικούδικαίου και της διοίκησης1526: Μάχη του Μόχατς·μεγάλη οθωμανική νίκηεναντίον της Ουγγαρίας1529: Αφετηρία της οθωμανο-αψβουργικήςδιένεξηςγια την Ουγγαρία· ηπρώτη πολιορκία της Βιέννηςαπό τους Οθωμανούςαποτυγχάνει1538: Επιτυχημένη οθωμανικήεκστρατεία στηΜολδαβία1541: Νέα εκστρατεία τουΣουλεϊμάν στην Ουγγαρία1521: Κατάκτηση του Βελιγραδίου1522: Κατάκτηση τηςΡόδου1534-1535: Κατάκτησητου Ιράκ1538: Προσάρτηση τουΜπεντέρ (Τιγκίνα Μολδαβίας)1541: Προσάρτηση τηςκεντρικής Ουγγαρίας(επαρχία Βούδας)· ηΤρανσυλβανία γίνεταιυποτελής ηγεμονία1526: Ο Πίρι Ρέις (1465-1554) γράφει το Βιβλίοτης Θάλασσας (Kitab-iBahriye), όπου συνοψίζειτη ναυτική τεχνογνωσίατης εποχής του· το 1513σχεδιάζει ένα λεπτομερήναυτικό χάρτη στον οποίοπεριλαμβάνει και τηναμερικανική ήπειρο1538: Ο Σινάν (γνωστόςκυρίως ως Μιμάρ Σινάν,1490-1588) γίνεται αυτοκρατορικόςαρχιτέκτονας·η οθωμανική αρχιτεκτονικήστο αποκορύφωμάτης1519-1522: Πρώτος περίπλουςτης γης από τονΜαγγελάνο1526: Ίδρυση της ΜογγολικήςΑυτοκρατορίαςστην Ινδία.1543: Ο Κοπέρνικος δημοσιεύειτην πραγματείαDe revolutionibus orbiumcoelestium1545-1563: Σύνοδος τουΤριδέντου (Τρέντο)· ηΑντιμεταρρύθμιση τηςΡωμαιοκαθολικής εκκλησίας34

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΟθωμανοί σουλτάνοι Πολιτικές εξελίξεις Πολιτικά καιστρατιωτικάγεγονόταΕδαφικές μεταβολέςΚοινωνία καικουλτούραΜέσα 16 ου αιώνα: Επέκτασητης Μεταρρύθμισηςστην Ουγγαρία και Τρανσυλβανία·οι Σάξονες τηςΤρανσυλβανίας υιοθετούντον Λουθηρανισμό,ενώ πολυάριθμοι Ούγγροιτον ΚαλβινισμόΣημαντικά γεγονόταεκτός ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας1551-1552: Προσάρτησητου Βανάτου1550-1557: Κατασκευάζεταιτο Σουλεϊμανιγέ Τζαμίστην Κωνσταντινούπολησε σχέδια Μιμάρ Σινάν1551-1556: Προσάρτησητων ταταρικών χανάτωντου Καζάν και του Αστραχάναπό τους Ρώσους1555: Ειρήνη μεταξύΟθωμανικής Αυτοκρατορίαςκαι Περσίας στηνΑμάσεια· σταθεροποιούνταιτα ανατολικά σύνορατης αυτοκρατορίας1555: Τυπώνεται το πρώτοβιβλίο στην αλβανικήγλώσσα (στην Ιταλία):Ντομ Γκιον Μπουζούκου,Το Λειτουργικό (Meshari)1557: Επανίδρυση τουΣερβικού Ορθόδοξου Πατριαρχείουτου Πετς1555: Η θρησκευτική ειρήνητου Άουγσμπουργκστη Γερμανική Αυτοκρατορία1556: Παραίτηση του ΚαρόλουΕ’ · διαίρεση τηςαψβουργικής δυναστείαςσε ισπανικό και αυστριακόκλάδο1566: Οθωμανική προσάρτησητης Χίου1567: Ίδρυση του πρώτουαρμενικού τυπογραφείουστην Κωνσταντινούπολη1562-1598: Θρησκευτικοίπόλεμοι στη Γαλλία1566: Έκρηξη της αντιισπανικήςεπανάστασηςστις Κάτω ΧώρεςΣελίμ Β’ ο Μέθυσος(1566-1574)1571: Ναυμαχία της Ναυπάκτου(Λεπάντο)· ήττατου οθωμανικού στόλουαπό το στόλο του ΙερούΣυνασπισμού1570-1571: Κατάκτησητης Κύπρου1569-1575: Το ΣελιμιγέΤζαμί στην Αδριανούπολη,σε σχέδια ΜιμάρΣινάνΜουράτ Γ’ (1574-1595)Οικονομική κρίση, υποτίμησητου ακτσέ και πληθωρισμός1578-1590: Εξαντλητικόςπόλεμος με την Περσία.Κατάκτηση του Αζερμπαϊτζάνκαι αρκετών περσικώνεπαρχιών1580: Καταστροφή τουαστεροσκοπείου στηνΚωνσταντινούπολη με διαταγήτου σουλτάνου πουυπακούει σε αντιδράσειςτων θρησκευτικώνηγετών1587-1629: Κυριαρχία τουΑμπάς Α’ στην Περσία· ηεξουσία των Σαφαβιδώνστο αποκορύφωμά της35

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΟθωμανοί σουλτάνοι Πολιτικές εξελίξεις Πολιτικά καιστρατιωτικάγεγονόταΜωάμεθ Γ’ (1595-1603)Αχμέτ Α’ (1603-1617)Μουσταφά Α’ (1617-1618)Σοβαρή εσωτερική κρίσηστην Οθωμανική Αυτοκρατορία·οι μακροχρόνιοιπόλεμοι με τουςΑψβούργους και την Περσίαπροκάλεσαν οικονομικέςδυσχέρειες και τηνπαρακμή της παραδοσιακήςστρατιωτικής οργάνωσης,ειδικά των ταγμάτωντων σπαχήδων· σταδιακήμετατόπιση τηςοθωμανικής αυτοκρατορίαςπρος την κατεύθυνσητης χρήσης μισθοφόρων(λεβεντών) και τηςεπέκτασης της ενοικίασηςφόρων (iltizam, «ιλτιζάμ»)1593-1606: Εξαντλητικόςπόλεμος με την Ιερή Συμμαχίαστον οποίο ηγείταιο αυστριακός κλάδοςτων Αψβούργων· εξέγερσηεναντίον των Οθωμανώνστις ρουμανικές ηγεμονίες(1594)1602-1612: Πόλεμος μετην Περσία1606: Συνθήκη ειρήνηςμε τον αυστριακό κλάδοτων Αψβούργων στο ΣίτβατοροκΕδαφικές μεταβολέςΟι Οθωμανοί χάνουν τιςκτήσεις της περιόδου1578-1590· πρώτες μεγάλεςεδαφικές απώλειεςτης οθωμανικής αυτοκρατορίαςΚοινωνία καικουλτούρα1583-1586: Το σύμπλεγμαΜουραντιγέ στη Μανίσα1596-1609: Εξεγέρσειςτων Τζελαλήδων στη ΜικράΑσία1609-1616: Το Τζαμί τουΣουλτάν Αχμέτ (ΜπλεΤζαμί) στην ΚωνσταντινούποληΣημαντικά γεγονόταεκτός ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας1588: Ήττα της ισπανικήςαρμάδας από τον αγγλικόστόλο1598: Το Διάταγμα τηςΝάντης εγγυάται την ανεξιθρησκίαγια τους γάλλουςΚαλβινιστές1603: Ο θάνατος της ΕλισάβετΑ’ (1558-1603) ·ο Ιάκωβος Στ’ Στιούαρτ,βασιλιάς της Σκωτίας, γίνεταιβασιλιάς της Αγγλίαςενώνοντας έτσι τα δύοβασίλεια1613: Εγκαθίδρυση τηςδυναστείας των Ρομανόφστη ΡωσίαΟσμάν Β’ (1618-1622)Μουσταφά Α’ (1622-1623)Απόπειρες εσωτερικώνμεταρρυθμίσεων ξεσηκώνουνμια εξέγερση τωνγενίτσαρων· ο σουλτάνοςεκθρονίζεται και δολοφονείται1620-1634: Πόλεμος μετην Πολωνία-Λιθουανίαγια τον έλεγχο της Μολδαβίας1618-1648: Ο ΤριακονταετήςΠόλεμοςΜουράτ Δ’ (1623-1640)Σκληρή πολιτική για τηναποκατάσταση του νόμουκαι της τάξης1623-1639: Πόλεμος μετην Περσία· μετά τις πρώτεςήττες από τον ΑμπάςΑ’, οι εκστρατείες τουΜουράτ Δ’ και η ειρηνευτικήσυνθήκη του ΚασρίΣιρίν (1639) αποκαθιστούντα σύνορα τωνετών 1555 και 16121627: Ίδρυση ελληνικούτυπογραφείου στηνΚωνσταντινούπολη απότον πατριάρχη ΚύριλλοΛούκαρη· οι Οθωμανοίτο κλείνουν μετά τηνεκτέλεση του πατριάρχη(1638)1635: Το κιόσκι του Ερεβάνστα ανάκτορα τουΤοπκαπί36

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΟθωμανοί σουλτάνοι Πολιτικές εξελίξεις Πολιτικά καιστρατιωτικάγεγονόταΕδαφικές μεταβολέςΚοινωνία καικουλτούραΣημαντικά γεγονόταεκτός ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίαςΙμπραήμ Α’ ο Παράφρων(1640-1648)1645-1669: Εξαντλητικόςπόλεμος με τη ΒενετίαΚατάκτηση της Κρήτης(ολοκληρώνεται μόλιςτο 1669)1640: Αφετηρία του αγγλικούεμφύλιου πολέμουμεταξύ του βασιλιά καιτου κοινοβουλίουΜωάμεθ Δ’ (1648-1687)Μετά από πολλά χρόνιαεσωτερικών αναταραχών,οι μεγάλοι βεζίρηδεςτης οικογένειας των Κιοπρουλήδωνκατάφεραννα ενδυναμώσουν το αξίωματου μεγάλου βεζίρη,να αποκαταστήσουν τηνεσωτερική τάξη και νασυνεχίσουν την εξωτερικήεπέκταση1656: Ο πασάς Μεχμέτ Κιοπρουλήςδιορίζεται μεγάλοςβεζίρης και αποκτάαπόλυτη εξουσία προκειμένουνα κυβερνήσει τηναυτοκρατορία1661: Ο πασάς Φαζίλ ΑχμέτΚιοπρουλής διαδέχεταιτον πατέρα του ωςμεγάλος βεζίρης (1661-1676)1648-1657: Ο διάσημοςοθωμανός γεωγράφοςκαι ιστορικός Κατίπ Τσελεμπή(1609-1657) συγγράφειτην γεωγραφικήπραγματεία του1665-1666: Το μεσσιανικόκίνημα του ΣαμπατάιΖεβί1648: Η εξέγερση τωνΚοζάκων στην Ουκρανίαμε αρχηγό τον ΜπογκντάνΧμελνίτσκι· κρίσηστην Πολωνία-Λιθουανία1655-1660: Βόρειος ΠόλεμοςΑ’1661: Αφετηρία της προσωπικήςηγεμονίας τουΛουδοβίκου ΙΔ’ στη Γαλλία(βασ. 1643-1715):απόγειο του γαλλικούαπολυταρχισμού1672-1676: Πόλεμος μετην Πολωνία-ΛιθουανίαΚατάκτηση της Ποδολίας1667: Μεγάλος σεισμόςεπηρεάζει σοβαρά τη Ραγούζα1683: Δεύτερη πολιορκίατης Βιέννης από τουςΟθωμανούς· οι Οθωμανοίηττούνται στη Βιέννηαπό τον αυστριακό-πολωνικόστρατό1684: Σχηματισμός τηςΙερής Συμμαχίας (Αυστρία,Πολωνία-Λιθουανία,Βενετία, ΠαπικόΚράτος και από το 1686Ρωσία)1686-1687: Αυστριακάστρατεύματα κατακτούντην Ουγγαρία και τηνΤρανσυλβανία1685: Ανάκληση του Διατάγματοςτης Νάντης στηΓαλλία1687: Ισαάκ Νεύτων, Philosophiaenaturalis principiamathematica37

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΟθωμανοί σουλτάνοι Πολιτικές εξελίξεις Πολιτικά καιστρατιωτικάγεγονόταΣουλεϊμάν Β’ (1687-1691)Μεγάλες νομισματικέςκαι δημοσιονομικές μεταρρυθμίσειςαποκαθιστούντην οθωμανική οικονομίαπροκειμένου νααντιμετωπίσει τις πολεμικέςπροκλήσειςΕδαφικές μεταβολές1688-1690: Προσωρινήκατάληψη του Βελιγραδίουκαι άλλων περιοχώντης Σερβίας από τους ΑυστριακούςΚοινωνία καικουλτούρα1690: Πρώτη μεγάλησερβική μετανάστευσηαπό τη νότια Σερβία καιτο Κόσσοβο στη Σλαβονίακαι την Ουγγαρία μετάτην οθωμανική επανάκτησητου ΒελιγραδίουΣημαντικά γεγονόταεκτός ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας1688: Η Ένδοξη Επανάστασηστην Αγγλία μετατρέπειτο πολίτευμα τηςχώρας σε κοινοβουλευτικήμοναρχία1689: Αφετηρία της προσωπικήςκυριαρχίας τουΠέτρου Α’ του Μεγάλου(1682-1725) στη ΡωσίαΑχμέτ Β’ (1691-1695)Μουσταφά Β’ (1695-1703)Αχμέτ Γ’ (1703-1730)1695: Αναδιοργάνωσητου συστήματος ενοικίασηςφόρων με την εισαγωγήισόβιων έγγειωνφόρων (γνωστών ωςmalikane, μαλικιανέδες)·το νέο σύστημα ενισχύειτην ισχύ των μουσουλμάνωνπροκρίτων (ayan,«αγιάν») και των οικογενειώντους στις επαρχίες,οι οποίοι συγκεντρώνουνέτσι μεγάλες κληρονομικέςεκτάσεις γης1697: Ήττα των Οθωμανώνστη Μάχη της Ζέντααπό τους Αυστριακούς1699: Ειρήνη του Κάρλοβιτς1710-1711: Πόλεμος μετη ΡωσίαΑπώλεια της Ουγγαρίας(συμπεριλαμβανομένηςτης Σλαβονίας) καιτης Τρανσυλβανίας απότους Αψβούργους· απώλειατου Μωριά, της Λίκαςκαι κάποιων άλλωνδαλματικών εδαφών απότη Βενετία· της Ποδολίαςαπό την Πολωνία και τουΑζόφ από τη ΡωσίαΕπανάκτηση του Αζόφ1694: Ο ηγεμόνας ΚονσταντίνΜπρανκοβεάνουιδρύει την ΕλληνικήΗγεμονική Ακαδημία στοΒουκουρέστι· το 18 ο αιώναένα παρόμοιο ίδρυμαείχε συγκροτηθεί στο Ιάσιοτης ΜολδαβίαςΠερ. 1700: Ο Ντιμίτρι Καντεμίρ(1673-1723), συνθέτηςο ίδιος, συγγράφειμία πραγματεία περίτης οθωμανικής μουσικήςστην οποία ενσωματώνειμία σημαντική συλλογήαπό 353 οργανικάκομμάτια1700-1721: Μεγάλος ΒόρειοςΠόλεμος· σημαντικήνίκη της Ρωσίας εναντίοντης Σουηδίας στηνΠολτάβα (1709)1701-1714: Ο ισπανικόςΠόλεμος της ΔιαδοχήςΗ λεγόμενη «εποχή τωντουλιπών» χαρακτηρίζεταιαπό πολιτισμική αναγέννησηκαι απόπειρεςεσωτερικών μεταρρυθμίσεωνκαι ανοιγμάτων1715-1718: Πόλεμος με τηΒενετία και την Αυστρία·η ήττα των Οθωμανώνεπισφραγίζεται από τηνειρηνευτική Συνθήκη τουΠασσάροβιτς1715: Κατάκτηση τουΜωριά από τους Βενετούς38

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΟθωμανοί σουλτάνοι Πολιτικές εξελίξεις Πολιτικά καιστρατιωτικάγεγονόταπρος τη Δύση, τις οποίεςπροωθεί ο μεγάλος βεζίρηςΙμπραήμ Πασά Νεβσεχιρλί(1718-1730)· ηεποχή κλείνει με μία εξέγερσητων γενίτσαρωνπου οδηγεί στην παραίτησητου βεζίρη και τουσουλτάνουΕδαφικές μεταβολές1716-1718: Το Βανάτο, ηβόρεια Σερβία και η Ολτένια(δυτική Βλαχία) παραδίδονταιστους ΑυστριακούςΚοινωνία καικουλτούρα1720: Βεχμπί, Βιβλίο τωνεορτών· εξιστόρηση τωνεορταστικών εκδηλώσεωνπου έλαβαν χώρα κατάτην τελετή περιτομήςτων γιων του σουλτάνου.Το έγραψε ο ποιητής Βεχμπίκαι το εικονογράφησεμε 137 μικρογραφίες οζωγράφος ΛεβνίΣημαντικά γεγονόταεκτός ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας1722-1725: Η κατάκτησητης Γεωργίας, του Αζερμπαϊτζάνκαι του Σιρβάνακολουθεί το χάος στηνΠερσία1730: Απώλεια του Αζερμπαϊτζάνκαι του Σιρβάναπό τον Ναντέρ Σαχ1727: Ιδρύεται το πρώτοοθωμανικό τυπογραφείοστην Κωνσταντινούποληαπό τον Ιμπραήμ Μουτεφερρικά,το οποίο όμωςκλείνει με το θάνατό του,το 17451728: Η Κρήνη του ΑχμέτΓ’ έξω από τα ανάκτορατου Τοπκαπί1722: Αφγανική εισβολήστην Περσία· κατάρρευσητης κυριαρχίας τωνΣαφαβιδών1726-1730: Αποκατάστασητης περσικής κυριαρχίαςαπό τον Ναντέρ Σαχ(σάχης 1736-1747)Μαχμούτ Α’ (1730-1754)Πολιτική συνετών μεταρρυθμίσεωνστο οθωμανικόπυροβολικό (δράσητου γάλλου ειδικού Κόμηντε Μπονεβάλ) και στοντομέα της αστικής ανάπτυξης(οικοδόμηση περισσότερωναπό 60 δημόσιωνκρηνών στηνΚωνσταντινούπολη)1730-1736: Πόλεμος μετην Περσία1736-1739: Πόλεμος μετη Ρωσία και την Αυστρία .λήγει με την ειρηνευτικήΣυνθήκη του Βελιγραδίου1743-1746: Πόλεμος μετην ΠερσίαΑπώλεια της ΓεωργίαςΗ Ολτένια επανέρχεταιστη Βλαχία και η βόρειαΣερβία στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία· η Ρωσίαανακτά το ΑζόφΔεύτερη σερβική μετανάστευσηστο Βανάτο καιτην Ουγγαρία1746: Ο ηγεμόνας ΚωνσταντίνοςΜαυροκορδάτοςκαταργεί τη δουλοπαροικίαστη Βλαχία· το1749 επιχειρεί μία παρόμοιαμεταρρύθμιση στηΜολδαβία1733-1738: Πόλεμος τηςΔιαδοχής στην Πολωνία1740-1786: Διακυβέρνησητου Φρειδερίκου Β’στην Πρωσία1740-1748: Πόλεμος τηςΔιαδοχής στην Αυστρία1748: Μοντεσκιέ, Τοπνεύμα των νόμων1751-1780: Εκδίδεται στοΠαρίσι η Εγκυκλοπαίδειασε 35 τόμους· μέγιστοεπίτευγμα του ΕυρωπαϊκούΔιαφωτισμούΟσμάν Γ’ (1754-1757)1756-1763: Ο ΕπταετήςΠόλεμος μεταξύ των ευρωπαϊκώνκρατών39

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΟθωμανοί σουλτάνοι Πολιτικές εξελίξεις Πολιτικά καιστρατιωτικάγεγονόταΜουσταφά Γ’ (1757-1774)Μετά από μια μακρόχρονηειρηνική περίοδο καιπολλές προσπάθειες νακρατηθεί σε απόστασηαπό τις ευρωπαϊκές έριδες,η οθωμανική αυτοκρατορίακατεβαίνει σεπόλεμο με τη Ρωσία· οπόλεμος αναδεικνύει τησυσσωρευμένη αδυναμίατης αυτοκρατορίας καιεγκαινιάζει μία παρατεταμένηπερίοδο παρακμής·αυξανόμενη εξουσίααποκτούν οι μουσουλμάνοιπρόκριτοι (ayan,«αγιάν»), ενώ σταδιακάαποδυναμώνεται η ισχύςτης κεντρικής διακυβέρνησηςστις περισσότερεςοθωμανικές επαρχίες1768-1774: ΡωσοτουρκικόςΠόλεμος· ο ρωσικόςστρατός καταλαμβάνειτην Κριμαία, την Μολδαβίακαι τη Βλαχία· ορωσικός στόλος νικά τουςΟθωμανούς στο Αιγαίουποδαυλίζοντας έτσι εξεγέρσειςστην Ελλάδα καιτο Λεβάντε1774: Ειρήνη του Κιουτσούκ-Καϊναρτή·η Ρωσίαενισχύει τις θέσεις τηςστις βόρειες ακτές τηςΜαύρης Θάλασσας καιπροβάλλεται ως προστάτηςτων ορθόδοξων υπηκόωντης ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίαςΕδαφικές μεταβολές1774: Η Κριμαία σταματάνα είναι υποτελής στουςΟθωμανούςΚοινωνία καικουλτούρα1766-1767: Οι οθωμανικέςαρχές παύουν τηνβουλγαρική Αρχιεπισκοπήτης Οχρίδας και τοσερβικό Πατριαρχείο τουΠετς· ο Έλληνας ΠατριάρχηςΚωνσταντινουπόλεωςασκεί εξουσία σε όλουςτους ορθόδοξους οθωμανούςυπηκόους της ΕυρώπηςΣημαντικά γεγονόταεκτός ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας1762-1796: Διακυβέρνησητης Αικατερίνης Β’ τηςΜεγάλης στη Ρωσία1772: Πρώτη διαίρεσητης ΠολωνίαςΑμπντούλ Χαμίτ Α’ (1774-1789)Απόπειρες αποκατάστασηςτης στρατιωτικήςεξουσίας με τη βοήθειαδυτικών (κυρίως Γάλλων)ειδικών· ωστόσο, ο πόλεμοςτων ετών 1787-1892αποδεικνύει την αποτυχίατων προσπαθειών1775: Οι Οθωμανοί παραχωρούντη Μπουκοβίνα(βορειοδυτική Μολδαβία)στην Αυστρία1783: Η Ρωσία προσαρτάτην Κριμαία1784: Ανοίγει ξανά τοτουρκικό οθωμανικό τυπογραφείοστην Κωνσταντινούπολη1775-1783: ΑμερικανικόςΠόλεμος της Ανεξαρτησίας1780-1790: Διακυβέρνησητου Ιωσήφ Β’ στηνΑυστρίαΣελίμ Γ’ (1789-1807)Απόπειρες στρατιωτικών,δημοσιονομικών, διοικητικώνκαι πολιτικών μεταρρυθμίσεων(η «νέατάξη» – nizam-i cedid,«νιζαμ-ί τσεντίτ» ) τελικάαποτυγχάνουν λόγω εσωτερικώναναταραχών καιτης αντίδρασης του συντηρητικούσώματος τωνγενίτσαρων· απόγειο τηςεξουσίας των μουσουλμάνωνπροκρίτων στιςεπαρχίες1787-1792: Πόλεμος μετην Ρωσία και την Αυστρία·σημαντικές οθωμανικέςήττες· η γαλλικήεπανάσταση και το πολωνικόζήτημα διασώζουντην οθωμανική αυτοκρατορίααπό μεγάλες εδαφικέςαπώλειες1798-1799: Γαλλική εκστρατείασε Αίγυπτο καιΣυρία1788-1792: Η Ρωσία προσαρτάτο Οτσακόφ1787: Σύνταγμα των ΗνωμένωνΠολιτειών τηςΑμερικής1789: Έναρξη της ΓαλλικήςΕπανάστασης1793, 1795: Δεύτερη καιΤρίτη (τελική) διαίρεσητης Πολωνίας40

Κεφάλαιο Α: Η οθωμανική επέκτασηστη Νοτιοανατολική ΕυρώπηΗ οθωμανική επέκταση ξεκίνησε περίπου το 1300 μ.Χ. από τη βoρειοδυτική Μικρά Ασία και συνεχίστηκε μέχριτον ύστερο 17 ο αιώνα, με τελευταία σημαντική κατάκτηση, το 1672, την Ποδολία, επαρχία της Πολωνίας - Λιθουανίαςτην εποχή εκείνη και τμήμα της Ουκρανίας σήμερα. Μέσα σε ένα διάστημα τριών αιώνων, η επέκτασημετέβαλε ένα μικρό βασίλειο ημινομάδων ποιμένων σε μία γραφειοκρατική αυτοκρατορία διεθνούς εμβέλειας.Το μεγαλύτερο μέρος της Νοτιοανατολικής Ευρώπης κατακτήθηκε κατά τον 14 ο -15 ο αιώνα, ορισμένες περιοχέςωστόσο, είτε κατακτήθηκαν αργότερα (όπως η Σλαβονία, το Βανάτο, η Κύπρος, η Κρήτη) είτε έμειναν εκτόςοθωμανικής κυριαρχίας (όπως η Κέρκυρα, η Δαλματία, η Κροατία, η Σλοβενία). Για τους λαούς των περιοχώναυτών, η οθωμανική κατάκτηση αποτελούσε ένα σημαντικό γεγονός· διαμόρφωσε τις ζωές τους σε βραχυπρόθεσμοκαι μακροπρόθεσμο επίπεδο. Οι ιστορικοί εξέφρασαν ποικίλες και συχνά αντικρουόμενες απόψεις αναφορικάμε αυτήν τη διαδικασία. Οι περισσότεροι την αφηγήθηκαν ορμώμενοι από μία εθνοκεντρική οπτική,παρόλο που οι λαοί των ύστερων μεσαιωνικών χρόνων σπάνια αντιλαμβάνονταν τον κόσμο γύρω τους με εθνοτικάκριτήρια. Αυτοί οι ιστορικοί παρουσίασαν τη διαδικασία της επέκτασης ως μία αλληλουχία ηρωικών στρατιωτικώνεπιτευγμάτων, με τους ιδιαίτερους λαούς τους να μάχονται γενναία ενάντια σε ισχυρούς εχθρούς. Ηοθωμανική κατάκτηση ήταν γι’ αυτούς, είτε μια καταστροφή για τους λαούς τους και / ή τον ευρωπαϊκό πολιτισμόείτε αντίθετα, η εγκαθίδρυση μιας ευεργετικής οθωμανικής ειρήνης. Για άλλους ιστορικούς, η αληθινή φύση τηςκατακτητικής διαδικασίας ήταν πιο σύνθετη: εθνοτικά, θρησκευτικά και ηθικά όρια συχνά συγχέονταν· μεγάλεςεκστρατείες συνδυάζονταν με ελάσσονος σημασίας συρράξεις. Σε τοπικό επίπεδο, τα κίνητρα και οι αντιλήψειςτων ανθρώπων δεν μπορούσαν να ενταχθούν σε σαφώς οριοθετημένα πλαίσια όπως αυτά που αντιλαμβάνοντανοι σύγχρονοι ιστορικοί. Η εξασφάλιση της συνεργασίας αποδεικνυόταν συχνά εξίσου σημαντική με τη δράσηστα πεδία μαχών. Ο ηρωισμός και η αφοσίωση σε διάφορα ιδεώδη αποτελούσαν μέρος της εικόνας της εποχής·το ίδιο και η βία, η οδύνη και η προδοσία.Το πρώτο κεφάλαιο του παρόντος βιβλίου δε στοχεύει στην λεπτομερή τεκμηρίωση της διαδικασίας της οθωμανικήςκατάκτησης και της αντίστασης των διάφορων λαών σε αυτήν. Παρέχει μόνο έναν περιορισμένο αριθμόπηγών, προκειμένου να επιτρέψει στους μαθητές να αντιληφθούν την πολυπλοκότητα της διαδικασίας και τουςδιαφορετικούς τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι της εποχής έζησαν και αντιλήφθηκαν τα γεγονότα.Ι. Τα πρώτα στάδια του οθωμανικού κράτους στην ΑνατολίαΑ-1. Οι γάμοι του Ορχάν με την κόρη τουτεκβούρ 1 του Γιαρ ΧισάρΜέρος 13Το μέρος αυτό αφηγείται την ιστορία μιας νεαρής νύφηςπου κλέψανε και που ήταν η κόρη τού τεκβούρτου Γιαρ Χισάρ· σε ποιον την έδωσαν και τι απέγινε.Ο Οσμάν Γαζής 2 την έδωσε στο γιο του Ορχάν Γαζή 3 ,το κορίτσι που ονομαζόταν Υλυφέρ Χατούν. Και οΟρχάν είχε ήδη γίνει ένας γενναίος, νέος άνδρας. […]Και όταν κατάκτησαν αυτά τα τέσσερα κάστρα [Μπιλετζίκ,Γιαρ Χισάρ, Ινεγκιέλ, Άγιος Νικόλας], έφεραντην ειρήνη και τη δικαιοσύνη στην περιοχή. Και όλοι[οι κάτοικοι των χωριών] επέστρεψαν και εγκαταστά-1 Τεκβούρ ή τεκφούρ ονομαζόταν ο χριστιανός ηγέτης κρατιδίου της Μικράς Ασίας, η επικράτεια του οποίου είχε ενσωματωθεί στις οθωμανικέςκτήσεις.2 Οσμάν Α΄: ιδρυτής του οθωμανικού κράτους· κυβέρνησε από το 1281 έως το 1324.3 Ορχάν: Οθωμανός ηγέτης (1324-1362).41

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΣΤΗ ΝΟΤΙΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗθηκαν, όπου ανήκαν. Άρχισαν να περνούν καλύτερααπό ό,τι περνούσαν με τους απίστους. Γιατί ότανμάθαιναν πόσο καλά περνούσαν τώρα αυτοί οι άπιστοι,άρχισαν να καταφθάνουν ακόμα και άνθρωποιαπό άλλες περιοχές. Λοιπόν, ο Οσμάν Γαζής ήθελενα κάνει ένα γάμο για να δώσει την Υλυφέρ Χατούνγυναίκα στο γιο του Ορχάν Γαζή. Έτσι κι έκανε. Η ΥλυφέρΧατούν ήταν εκείνη η γυναίκα που έχει τον τεκκέ(οίκημα των δερβίσηδων) δεξιά από το κάστρο τηςΜπούρσας (Προύσα), κοντά στην πύλη της Καπλούτζα(θερμές πηγές). Κι ήταν αυτή που έχτισε τη γέφυραπάνω από το ρυάκι Υλυφέρ. Κι αυτή η γέφυραείναι που έδωσε το όνομα στο ρυάκι. Και ο ΜουράτΧαν Γαζής 4 και ο Σουλεϊμάν πασάς 5 είναι γιοι της. Καιοι δυο πατέρα τους έχουν τον Ορχάν Γαζή. Όταν ηγυναίκα χάθηκε, την έθαψαν κοντά στον Ορχάν Γαζήμέσα στο κάστρο της Μπούρσας.Aşıkpaşa-zâde, σ. 102.Το χρονικό του Ασίκπασαζαντε είναι ένα απότα πρώτα χρονικά της οθωμανικής δυναστείας,γραμμένο ωστόσο τον 15 ο αιώνα, δηλαδή έναναιώνα περίπου, μετά τα γεγονότα τα οποία εξιστορεί.Γιατί ο Ορχάν Γαζής παντρεύτηκε την κόρη τούτεκβούρ; Γιατί ο πατέρας του πήρε την απόφασηγια τον γάμο; Φανταστείτε τον εαυτό σας στη θέση τουΟρχάν.Σύμφωνα με τον Ασίκπασαζαντε, ποιες ήταν οι πιο σημαντικέςιδιότητες που έπρεπε να χαρακτηρίζουν μίαΟθωμανή των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων;Α-2. Η κατάληψη του Καρατζά Χισάρ και η πρώτηανάγνωση του χουτμπέ στο όνομα του Οσμάν ΓαζήΜέρος 14Το μέρος αυτό αφηγείται πώς ο Οσμάν Γαζής έκανενα γίνεται η προσευχή της Παρασκευής στο όνομάτου και πώς κατάφερε να το επιβάλλει στην πόλη.Όταν κατέλαβε το Καρατζά Χισάρ, [πολλά από]τα σπίτια της πόλης ερήμωσαν. Και πολλοί άνθρωποιέρχονταν από την επαρχία Γκερμιγιάν καιάλλες επαρχίες. Ζητούσαν από τον Οσμάν Γαζήνα τους βρει κατοικίες. Έτσι, ο Οσμάν Γαζής τουςέδινε κατοικίες. Και δεν άργησε η πόλη να ανθήσει.Και μετέτρεψαν τις πολυάριθμες εκκλησίεςτης σε τζαμιά. Κι ύστερα έστησαν μια αγορά. Κιοι άνθρωποι αυτοί [καβίμ (kavim), σημαίνει επίσηςφυλή] συμφώνησαν να τηρούν την προσευχήτης Παρασκευής κι ακόμα να ζητήσουν έναν καδή[kadı: μουσουλμάνος ιεροδικαστής]. Υπήρχε εκείένας άγιος άνθρωπος με το όνομα ΝτουρσούνΦακί. Κι ήταν αυτός που έκανε τον ιμάμη [imam]για τη φυλή. Και σε αυτόν είπαν τι είχαν στο μυαλότους. Τότε αυτός βγήκε μπροστά. Είπε στον πεθερότου Οσμάν Γαζή, Εντέ Μπα. Πριν όμως τελειώσει,εμφανίστηκε ο Οσμάν Γαζής. Ρώτησε. Κατάλαβετι ήθελαν. Ο Οσμάν Γαζής μίλησε: «Οτιδήποτευπάρχει, που πρέπει να γίνει, να το κάνετε» είπε.Ο Ντουρσούν Φακί μίλησε: «Ω! χάνε μου! Χρειαζόμαστετην άδεια του σουλτάνου 6 » είπε. Ο ΟσμάνΓαζής μίλησε: «Με το σπαθί μου κατέλαβα αυτήντην πόλη. Και τι έκανε ο σουλτάνος για να του ζητήσωτην άδεια; Ο ίδιος Αλλάχ που του παραχώρησετο σουλτανάτο του, μου παραχώρησε τονΓαζά μου [gaza: ιερός πόλεμος] και το χανάτο μου»είπε. «Και αν μου πει ότι έρχεται από τον Οίκο τωνΣελτζούκων [Αλ-ί Σαλτζουκβάν (Âl-i Salçukvan)], θατου πω ότι εγώ είμαι ο γιος του Γκιοκ Αλπ. Και εάνισχυριστεί ότι έφτασε σε αυτά τα εδάφη πριν απόμας, ήταν ο παππούς μου ο Σουλεϋμανσάχ πουέφτασε πριν από αυτόν» είπε. Και με αυτά τα λόγιαοι άνθρωποι αυτοί [ή: η φυλή] πείστηκαν. Έδωσετον τίτλο του καδή και το δικαίωμα να κηρύσσειστον Ντουρσούν Φακί. Ο χουτμπές [hutbe]της Παρασκευήςδιαβάστηκε για πρώτη φορά στο ΚαρατζάΧισάρ. Εκεί έκαναν τις προσευχές του μπαϋράμ[bayram] τους.Aşıkpaşa-zâde, σ. 102-103.4 Μουράτ Α’: Οθωμανός σουλτάνος (1362-1389).5 Σουλεϋμάν Πασά: ο μεγαλύτερος γιος του Ορχάν· ήταν επικεφαλής των Οθωμανών στις πρώτες τους επιδρομές στη Βαλκανική χερσόνησο καικατέκτησε την Καλλίπολη (1354)· πέθανε το 1357.6 Την άδεια του σελτζούκου σουλτάνου της Κόνια (Ικόνιον) που ήταν επισήμως ο ανώτατος ηγέτης των ακριτών στρατιωτικών ηγετών, όπως οΟσμάν.42

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣτην πολιτική παράδοση του Ισλάμ, η ανάγνωσητου χουτμπέ της Παρασκευής στο όνοματου ηγέτη αποτελεί προνόμιο του κυρίαρχου, του ανεξάρτητουηγέτη. Το χρονικό του 15 ου αιώνα διαστρεβλώνειτην ιστορική πραγματικότητα του πρώιμου 14 ουαιώνα· στην πραγματικότητα η κυριαρχία του σουλτανάτουτων Σελτζούκων έληξε το 1307 από τους Μογγόλους,προτού επιχειρήσει ο Οσμάν να κατοχυρώσει τηνκυριαρχία του. Επιπλέον, μετά το 1307 ο Οσμάν και αργότεραο γιος του Ορχάν απέδιδε φόρο υποτέλειας στημογγολική αυτοκρατορία των Ιλχανιδών στην Περσίαμέχρι το θάνατό του στα τέλη της δεκαετίας του 1330.Ποιες ήταν οι στρατηγικές που χρησιμοποίησε οΟσμάν προκειμένου να επεκτείνει το εύρος τηςεξουσίας του; Τι πληροφορίες μας παρέχουν τα δύο κείμενααναφορικά με τις εθνικές και θρησκευτικές δομέςτης βορειοδυτικής Ανατολίας στις απαρχές της οθωμανικήςκατάκτησης;ΙΙ. Η οθωμανική κατάκτηση της Βαλκανικής χερσονήσουΑ-3. Οι αντιθέσεις μεταξύ των χριστιανικώνκρατών των Βαλκανίων και η σημασία τους γιατη διευκόλυνση της οθωμανικής επέκτασηςΜόνο ο Αμοράτ 7 επιβίωσε που ήταν νέος και απείθαρχοςκαι αντιστάθηκε πεισματικά στους Βουλγάρους.Ήθελε από τους Έλληνες να τον αφήσουν να περάσειαπό τα εδάφη τους, όμως τον σταμάτησαν πολυάριθμαπλοία και βάρκες τα οποία ο Καντακουζηνός 8 κρατούσεκαι συντηρούσε πολύ καλά, προκειμένου ναελέγχει το πέρασμα της Καλλίπολης. Ο Αμοράτ, όπωςείπαμε, αναγκάστηκε να διασχίσει τη θάλασσα. Καιόταν ο Καντακουζηνός είδε ότι δεν μπορούσε να θρέψειτους στρατιώτες στα πλοία, γιατί υπήρχε λίγο ψωμίκαι χοιρινό και το ίδιο το ταμείο άδειαζε με την κάθενέα μέρα που περνούσε, έτσι ώστε τα δουκάτα και τοασήμι δεν έφταναν, συλλογίστηκε την κατάσταση καιέστειλε απεσταλμένους στο Τίρνοβο, στο βούλγαροτσάρο Αλέξανδρο 9 ζητώντας τη συνδρομή του γιανα θρέψει τους στρατιώτες του, ώστε να μπορούν ναφυλούν το πέρασμα. Ωστόσο, όταν τα άκουσαν αυτά,οι Βούλγαροι χλεύασαν και περιέπαιξαν τους Έλληνεςκαι όχι μόνο τους πρόσβαλαν, αλλά αποκάλεσαν καιτις γυναίκες και τις μανάδες τους με υβριστικές λέξειςκαι μετά τους έστειλαν πίσω, χωρίς να τους δώσουντίποτα. Όταν τα έμαθε αυτά ο Καντακουζηνός έπεσεσε βαθιά θλίψη και δεν ήξερε τι να κάνει. Έπειταο Καντακουζηνός έστειλε απεσταλμένους και στουςβουλγάρους τσάρους και στους σέρβους ηγεμόνες μετο μήνυμα: «Δεν θέλετε να μας βοηθήσετε, μα θα τομετανιώσετε». Όμως αυτοί δεν συνερίστηκαν τα λόγιατου και απάντησαν έτσι: «Όταν οι Τούρκοι φτάσουν σεμας, θα υπερασπιστούμε τους εαυτούς μας μόνοι μας».Έπειτα ο Καντακουζηνός έκανε μια συμφωνία με τονΑμοράτ, έδωσαν όρκο και αντάλλαξαν επιστολές πουσώζονται ακόμα στις μέρες μας, ότι οι Τούρκοι δεν θαπειράξουν ποτέ τους Έλληνες ούτε στη Ρωμανία 10 ούτεστη Μακεδονία. Οι Τούρκοι ορκίστηκαν να κρατήσουντην υπόσχεσή τους και τότε ο Καντακουζηνός άφησετους Τούρκους να περάσουν από την Καλλίπολη.Georgieva, Kitanov, σ. 4-6.Ο ανώνυμος συγγραφέας του βουλγαρικούΧρονικού του 16 ου αιώνα έχει μόνο μια αόριστηκαι εσφαλμένη αντίληψη για τα ιστορικά συμβάντατων μέσων του 14 ου αιώνα. Στην πραγματικότητα οΙωάννης Καντακουζηνός ζήτησε από τους Οθωμανούςκαι τον αρχηγό τους Σουλεϊμάν, γιο του Ορχάν και μεγαλύτεροαδελφό του Μουράτ, να τον βοηθήσουν στηνεμφύλια σύρραξή του με τον αυτοκράτορα Ιωάννη Ε’Παλαιολόγο (1341-1391). Την ίδια εποχή, ο αρχηγόςτων Σέρβων Στέφανος Δ’ Ντουσάν (1331-1355) είδετην βυζαντινή εμφύλια σύρραξη ως ευκαιρία για να κατακτήσειβυζαντινά εδάφη.7 Η βουλγαρική μορφή του ονόματος του Μουράτ Α’ (1362-1389).8 Ιωάννης Στ’ Καντακουζηνός: βυζαντινός αυτοκράτορας, 1341-1354· όταν εξαναγκάστηκε να παραιτηθεί, έγινε μοναχός και αναδείχθηκε σε έναν απότους σημαντικότερους λογίους του ύστερου Μεσαίωνα.9 Ιβάν Αλεξάντερ ή Ιωάννης ΣΤ’ Αλέξανδρος (1331-1371).10 Στους μεσαιωνικούς χρόνους ονόμαζαν έτσι την επικράτεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.43

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΣΤΗ ΝΟΤΙΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗΘεωρείτε ότι η εσφαλμένη γνώση των γεγονότωντου ανώνυμου βουλγαρικού Χρονικού υπονομεύειτη γενικότερη αξιοπιστία του κειμένου; Μήπωςη εσφαλμένη γνώση προκαλείται από την πρόθεση τουσυγγραφέα να περάσει ένα συγκεκριμένο «μήνυμα»;Α-4. Φιρμάνι του Μουράτ Α’ που επικυρώνειτο δικαίωμα του Εβρενός Μπέη να διοικεί τηνεπικράτεια της νότιας Μακεδονίας (1386)Η Ύψιστη Αυτοκρατορική αρχή διατάσσει τα ακόλουθα:Στην αξιότητά Του, στο καταφύγιο της επικράτειας,τον ιδρυτή της επαρχίας, το καύχημα των ιερών κατακτητών,τον αρχηγό των πολεμιστών της πίστηςκαι τον εξολοθρευτή των απίστων και των ειδωλολατρών,τον Γαζή Χατζή Εβρενός Μπέη – είθε η ευτυχίατου να κρατήσει για πάντα – που πέρασε από τηνεπαρχία της Ρούμελης μαζί με τον αδελφό μου καιαφέντη του, Γαζή Σουλεϊμάν, και κατάκτησε τα εδάφητης. Για τις υπηρεσίες του, του αποδίδω: την πόλη τηςΓκιουμουρτζίνας, έπειτα την πόλη των Σερρών μέχριτη Βίτολα (Μοναστήρι) και τη Βίγλιστα και τη Χρούπισταοι οποίες μπορούν να θεωρηθούν ένα σαντζάκι(με πρόσοδο δέκα φορές εκατό χιλιάδες ακτσέδες 11 ),όλα αυτά τα κέρδισε με το ξίφος του.Επίσης, σε χρήζω γενικό διοικητή σε όλα αυτά ταεδάφη και στους μαχητές της πίστης και στους στρατιώτεςκαι σε διατάσσω: να είσαι αληθινός αφέντης.Πρόσεχε όμως, να μην σε πιάσει η ματαιοδοξία καιπεις: «Ξεκίνησα και κατάκτησα αυτά τα μέρη της Ρούμελης»,αλλά θα ήταν καλύτερα να γνωρίζεις ότι η γηανήκει πρώτα στο Θεό και έπειτα στον Προφήτη του.Και μετά από διαταγή του ύψιστου Θεού και του Προφήτηκαι του αποδέκτη του δόθηκε σ’ εσένα.Odbrani, I, σ. 187-189.Ο Εβρενός είναι ένας από τους πρώτους αρχηγούςτων ακιντζήδων [akınci: ιππικό σώμαατάκτων που μάχονται για τα λάφυρα]. Το φιρμάνι του1386 εντάσσεται στη συστηματική προσπάθεια τουΜουράτ Α’ να ενώσει τους στρατιωτικούς ηγέτες οιοποίοι συχνά στα πρώτα στάδια της οθωμανικής επέκτασηςδρούσαν ανεξάρτητα από το κρατικό σύστημα.Με ποιους τρόπους επιχειρεί ο Μουράτ Α’ να εξασφαλίσειτην υποταγή και τη νομιμοφροσύνη τουΕβρενός Μπέη;Α-5. Ο ρόλος των τοπικών / γηγενών συνεργατώνστην οθωμανική επέκταση στα ΒαλκάνιαΣύμφωνα με την αποδεκτή παράδοση [ριβαγιέτιντερλέρ κι (rivayet iderler ki)], οι περιοχές που κατείχεο Σοσμανόζ 12 , γιος του Αλεξέντερου, βρίσκονταν απότη μεριά του Εντιρνέ [Αδριανούπολη] στον ποταμόΔούναβη. Πλησιάζοντας τη Βλαχία, ό,τι βρισκόταναπό την πέρα πλευρά του Δούναβη ήταν η Βλαχίακαι ό,τι βρισκόταν από αυτήν την πλευρά ήταν η γητου Σοσμανόζ. Και ήταν πραγματικά μια όμορφη καιπλούσια επαρχία. Έδινε μέλι και βούτυρο και πρόβατασε όλο τον κόσμο. Και απολάμβανε περισσότεροαπό κάθε άλλη επαρχία κάθε είδους γεννήματα καιεισοδήματα. Και τα δυνατά της κάστρα αριθμούσανπάνω από σαράντα. […]Η ιστορία της άφιξης του Αλί Πασά 13 κοντά στο κάστροτης ΠραβαντίγιαΛέγεται λοιπόν, ότι ο Αλί Πασά, όταν μάζεψε και συγκέντρωσετη στρατιά του, ξεκίνησε από το Εντιρνέ για ναφτάσει στο Αϊντός (Αετός). Ο σούμπασης [subaşı: διοικητήςτου καζά, συνώνυμο του βοεβόδα] της Πραβαντίγια,κάποιος Χουσεΐν Μπέης που ήταν μάλιστα άπιστος,αλλά είχε ανταμειφθεί για τη γενναιοδωρία του,συνάντησε και καλωσόρισε τον πασά. Τον φιλοξένησε.11 Akçe (asper) (ελλ. ακτσές ή άσπρο): ασημένιο οθωμανικό νόμισμα μικρής αξίας· ευρέως διαδεδομένο νόμισμα κι επίσης, λογιστικό ισοδύναμο κατάτον 14ο -17ο αιώνα.12 Ιβάν (ή Ιωάννης) Σισμάν: βούλγαρος τσάρος του Τιρνόβου (1371-1395), γιος του Ιβάν Αλεξάντερ (1331-1371).13 Ο Αλί Πασά Τσανταρλιζάντε (Ali Paşa Çandarlizade), γιος του Χαλίλ Χαβρεντίν Πασά (Halil Hayreddin Paşa), έγινε όπως και ο πατέρας του στρατιωτικόςδικαστής, στρατιωτικός διοικητής και στη συνέχεια, μεγάλος βεζύρης από το 1389 έως το θάνατό του το 1407. Αποδείχθηκε ότι διέθετε εξαιρετικέςδιοικητικές, διπλωματικές και στρατιωτικές ικανότητες, καθώς υπηρέτησε με επιτυχία τρεις σουλτάνους, τους Μουράτ Α’, Βαγιαζίτ Α’ και Σουλεϋμάν Τσελεμπή.44

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΟ πασάς τότε διέσχισε το ρυάκι Καμτσί και έφτασε στοκάστρο του Τσενέκε. Εκεί αναπαύθηκε για μια μέρα,αλλά την επόμενη μέρα κατέβηκε κοντά στην Πραβαντίγια.Μάζεψε χίλια παλικάρια για να συνοδέψουν τονΓιαχσί Μπέη, γιο του Τεμούρ-τας, που τον έστειλε πίσωστην Πραβαντίγια με τα λόγια: «Προσπάθησε να δειςαν μπορείς να βρεις κανένα τέχνασμα για να πάρουμετην Πραβαντίγια». Έτσι, ο Γιαχσί Μπέης ξεκίνησε καιέφτασε έξω από την Πραβαντίγια. Έψαξαν να βρουνμέρος να στρατοπεδεύσουν. Ήταν χειμώνας. Χιόνιζε.Ο Χουσεΐν Μπέης που λυπήθηκε τα άλογα και θέλησενα τα προφυλάξει από το κρύο, καθώς δεν ήξερε γιατίείχαν έρθει, τους έβαλε στο Τασ-χισάρ [δηλ. ΛίθινοΠύργο]. Όταν έφτασαν στο Τασ-χισάρ, τη νύχτα χύθηκανκρυφά στον πύργο του κάστρου, πήραν το κάστροκι έστειλαν κάποιον Μουράτ στον πασά με τα καλάνέα. Την άλλη μέρα ο ίδιος ο πασάς κινήθηκε, έφτασεστην Πραβαντίγια, μπήκε στο κάστρο και τοποθέτησεφρουρά, ενώ ο μουεζίνης φώναζε τους πιστούςκαι οδηγούσε τη λατρεία. Και ο πασάς, αφού εξόπλισεκι εφοδίασε το κάστρο, ήρθε και στρατοπέδευσε στοΒεντσέν. Όταν τον είδαν να φτάνει, οι άνθρωποι τουκάστρου τού πήγαν τα κλειδιά του φρουρίου. Ακολούθως,και τα κλειδιά του Μαντάρα και του Σουμνί πήγανκαι του τα παρέδωσαν. Μετά, ο πασάς πήγε και μπήκεστο κάστρο του Σουμνί και ενίσχυσε τις οχυρώσεις.Neşrî, σ. 245-247.Το οθωμανικό χρονικό του πρώιμου 16 ου αιώναεπιχειρεί να αναδείξει τα χαρίσματα τωνοθωμανών κατακτητών και αποφεύγει να εστιάσει στιςσυναλλαγές τους με τους τοπικούς ηγεμόνες της ανατολικήςΒουλγαρίας. Ωστόσο, τεκμήρια της συνεργασίαςτους μπορούν εύκολα να εντοπιστούν στην πηγή.Τι νομίζετε ότι συνέβη στον χριστιανό σούμπασητης Πραβαντίγια μετά την οθωμανική κατάκτηση;Τι υποδηλώνει το όνομα «Χουσεΐν Μπέης»;Ο Χουσεΐν Μπέης ήταν προδότης ή θύμα «απάτης»;Ήταν γενναιόδωρος, διαφθαρμένος ή τρυφερός (θυμηθείτεότι λυπήθηκε τα άλογα); Ή διέθετε όλα αυτά ταγνωρίσματα ταυτόχρονα;Να συγκρίνετε τις πράξεις του Αλί Πασά με τις πράξειςτου Χουσεΐν Μπέη. Ποιος διέθετε περισσότερες ικανότητεςως πολιτικός-πολεμιστής; Με ποιον τρόπο ταπροσωπικά γνωρίσματα (των πρωταγωνιστών) χρωματίζουντα ιστορικά γεγονότα; Εικ. 1. Ο Βαγιαζήτ Α΄ επιχειρεί να διασώσειτην πολιορκούμενη Νικόπολη μία νύχτα πριναπό τη μάχη με τους Σταυροφόρους (1396).Οθωμανική μικρογραφία (περίπου 1584)Lewis, σ. 292.Γιατί οι χριστιανοί απεικονίζονται με ενδυμασίεςτου 16 ου αιώνα; Βρείτε ένα ακόμα στοιχείο στημικρογραφία που δεν χρησιμοποιούσαν οι Οθωμανοίτου 14 ου αιώνα. Πώς εμφανίζεται ο σουλτάνος σε σχέσημε άλλα πρόσωπα, π.χ. τους χριστιανούς; Γιατί οιμορφές εμφανίζονται τόσο μεγάλες σε σχέση με τογενικότερο σκηνικό και τα κτίσματα;45

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΣΤΗ ΝΟΤΙΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗΑ-6. Οι ερμηνείες του 14 ου αιώνα για τις επιτυχίεςτων Οθωμανών έναντι των ΧριστιανώνΑ. Γρηγόριος Παλαμάς (1354)[...] ως και τίνας τούτων προσβαλείν εκεί και εις λόγουςελθείν και τ’άλλα μηδέν ισχυρούς φανέντας τηναιχμαλωσίαν ημίν προφέρειν ως τι σημείον της περίτο σέβας ουκ ασφαλείας.Μεγαλαυχούσι γαρ το δυσσεβές και θεομισές και παμμίαροντούτο γένος ως υπό της σφων θεοφιλείας επικρατούντεςΡωμαίων 14 , αγνοούντες ως «ο κόσμος ούτοςεν τω πονηρώ κείται» και τούτον το πλέον ως επίτο πλέον έχουσιν οι κακοί και δούλοι των κάτω και τογειτονούν όπλοις εκβιαζόμενοι . διο και τον μέχρι Κωνσταντίνου,του θεοφιλώς ως αληθώς βασιλεύσαντος,πάντα χρόνον ειδωλολάτραι μικρού το κράτος είχοντης οικουμένης, εξ εκείνου δε πάλιν πολύ του μεταξύχρόνον μηδεν ή μικρόν διαφέροντες των προτέρων.Χρήστου, σ.124.Ο Γρηγόριος Παλαμάς (1296-1359, αγιοποιήθηκετο 1368) ήταν ένας από τους σημαντικότερουςορθόδοξους θεολόγους του 14 ου αιώνα.Υπήρξε απολογητής και θεωρητικός του ησυχασμούκαι διετέλεσε Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Το 1354πέρασε ένα χρόνο σε καθεστώς αιχμαλωσίας από τουςΟθωμανούς, ενώ στη συνέχεια απελευθερώθηκε, αφούπρώτα κατέβαλαν λύτρα γι’ αυτόν οι Σέρβοι. Το παραπάνωχωρίο προέρχεται από επιστολή προς το εκκλησίασμάτου στη Θεσσαλονίκη, όπου περιγράφει τη ζωήτου στη διάρκεια της αιχμαλωσίας του.Β. Χανς Σίλτμπεργκερ (1396)Οι άπιστοι λένε ότι δεν κατέκτησαν τα χριστιανικάεδάφη ούτε χάρη στην ισχύ και τη σοφία τους ούτεχάρη στην ιερότητα και την ταπεινότητά τους, αλλάεξαιτίας της αμαρτίας, της ακολασίας και της αλαζονείαςπου επικρατούσαν στους Χριστιανούς. Γι αυτόο Ύψιστος Θεός τους προόριζε να κατακτήσουν ταχριστιανικά εδάφη και να κατακτούν ολοένα και περισσότερα,γιατί οι Χριστιανοί δεν συμμόρφωναν τηνομοθεσία τους στους νόμους, τόσο τους εκκλησιαστικούςόσο και τους κοσμικούς, και με τους νόμουςτους αναζητούσαν μόνο κέρδη και οφέλη, οι πλούσιοικαταπίεζαν τους φτωχούς με τους αυλικούς τουςτρόπους, δεν βοηθούσαν τους φτωχούς παρέχοντάςτους ιδιοκτησία ή δικαιοσύνη κι επιπλέον, δεν υπάκουανστους θρησκευτικούς κανόνες που τους κληροδότησεο Μεσσίας.Τις συμφορές και τον όλεθρο που τους βρήκαν, ταείχε όλα προνοήσει ο Θεός εξαιτίας της αδικίας καιτης ακολασίας τους.Schilteberg, σ. 133.Ο Χανς Σίλτμπεργκερ πήρε μέρος στη σταυροφορίατου 1396 και αιχμαλωτίστηκε στημάχη της Νικόπολης. Οι «ταξιδιωτικές σημειώσεις» τουαποτελούν μία από τις πρώτες δυτικές πηγές για τουςΟθωμανούς.Να συγκρίνετε τις ηθικές αιτιολογήσεις της επιτυχίαςτων Οθωμανών που παρατίθενται στα κείμεναΑ-3 και Α-6. Τι πιστεύετε για το λογικό-θεολογικόσχήμα που περιγράφεται στις πηγές; Θα μπορούσε νααναφέρεται στην εποχή μας;Α-7. Οι χριστιανοί τιμαριώτες της επαρχίαςΑρβανίντ στην Αλβανία (1431/1432)153 – Το τιμάρι που είχε ο Πέτρος, που φαίνεται πωςήταν συγγενής εξ αγχιστείας του γραφέα Γιώργη,και για αυτό απέκτησε το τιμάρι. Επί του[τεθνεώτα;]Σουλτάνου 15 μας ήταν ο Ομέρ του Σαρουχάν που[πρώτος;] το καρπώθηκε. Επί του Σουλτάνου 16 μας,δόθηκε στον σημερινό ιδιοκτήτη που κατέχει ένα παραχωρητήριοαπό τον Σουλτάνο μας. Χωριό Λάγος,6 νοικοκυριά, 1 χήρα. [Προσδοκώμενη] πρόσοδος:531 ακτσέδες.İnalcık 1987, σ. 59.14 «Ρωμαίοι» ήταν η ονομασία που χρησιμοποιούσαν οι ίδιοι για το λαό και την αυτοκρατορία. Από τα μέσα του 16ου αιώνα η ιστοριογραφία χρησιμοποιείτον όρο «Βυζαντινοί».15 Μωάμεθ Α’ (1403-1421)16 Μουράτ Β’ (1421-1451)46

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣτα πρώιμα στάδια της κυριαρχίας τους, οιΟθωμανοί επιχείρησαν να εξασφαλίσουν τησυνεργασία τουλάχιστον ενός τμήματος των τοπικώνανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Έτσι, ενσωμάτωσαντα σημαντικότερα μέλη των τοπικών κοινοτήτωνως υποτελείς, ζητώντας τους συχνά να στείλουν τους γιουςτους ως ομήρους στην αυλή του σουλτάνου (τέτοιαυπήρξε η περίπτωση του φημισμένου Σκεντέρμπεηπου το αρχικό του όνομα ήταν Γεώργιος Καστριώτηςκαι ήταν γιος τού Ιωάννη Καστριώτη, αφέντη της ΜεσαίαςΑλβανίας). Παράλληλα, παραχωρούσαν μικρότερατιμάρια σε χριστιανούς, κατώτερα μέλη της τοπικήςαριστοκρατίας, όπως μαρτυρούν τα κατάστιχα. Με τηνεδραίωση της οθωμανικής εξουσίας, η κατάσταση αυτήάλλαξε και τιμάρια παραχωρούνταν μόνο στους μουσουλμάνους.Να προσέξετε ότι το κείμενο τεκμηριώνει τηναντικατάσταση ενός μουσουλμάνου από ένανχριστιανό στην κατοχή τιμαρίου. Πώς εξηγείτε αυτήντην αλλαγή; Ποια άλλη μορφή συνεργασίας τεκμηριώνειαυτή η πηγή;Α-8. Οι σέρβοι δεσπότες ως υποτελείς τωνΟθωμανών (1432)Μετά την πόλη Κρούσεβατς, διέσχισα τον ποταμόΜοράβα με πλοιάριο και μπήκα στην περιοχή τουδεσπότη της Ρασκίας ή Σερβίας. Ό,τι βρίσκεται στηνάλλη όχθη του ποταμού ανήκει στους Τούρκους καιό,τι βρίσκεται σε αυτήν την όχθη του ποταμού ανήκεισε αυτόν τον δεσπότη, που πληρώνει φόρο γύρω στα50.000 δουκάτα (χρυσά νομίσματα) το χρόνο […]Έφτασα σε μια πόλη με το όνομα Νικοντέμ (Necudim),μια πόλη που μοιάζει με χωριό, και βρίσκεταισε μια πολύ ήσυχη και ωραία τοποθεσία. Και ο δεσπότης,που είπαμε, της Ρασκίας 17 ζει στην πόληαυτή γιατί είναι χτισμένη σε ένα μέρος με ωραίαδάση και ποταμούς, κατάλληλο για κυνήγι μεγάλωνζώων και επίσης για κυνήγι με γεράκι. Βρήκαμε αυτόντον κυβερνήτη στους αγρούς, την ώρα που ξεκινούσεκυνήγι με γεράκι στο ποτάμι μαζί με τους τρειςτου γιους και με πενήντα περίπου ιππείς καθώς καιέναν Τούρκο που είχε έρθει να του ζητήσει, εκ μέρουςτου Μεγάλου Τούρκου, να στείλει το γιο του καιτους άντρες του στο στρατό, όπως συνηθίζεται. Γιατί,εκτός από το φόρο που πληρώνει, ο δεσπότης ήτανυποχρεωμένος, όταν του το ζητούσε ο Τούρκος, ναστείλει το δεύτερο γιο του μαζί με 1000 ή 800 ιππείς.Επιπλέον, του έδωσε μία από τις κόρες του για γυναίκα18 , και παρ’όλα αυτά εξακολουθούσε να φοβάταιότι μπορεί να του έπαιρναν και ολόκληρη τη χώρα.Μου είπαν ότι κάποιοι το ανέφεραν αυτό στον Τούρκο,ο οποίος απάντησε ότι με τον τρόπο που έχουντώρα τα πράγματα παίρνει περισσότερους ιππείς απ’ότι θα έπαιρνε εάν είχε ο ίδιος τη χώρα, γιατί τότε θαέπρεπε να τη δώσει σε κάποιο σκλάβο του και αυτόςδεν θα έπαιρνε τίποτα.Le voyage, σ. 129, 131.Ο Μπερτραντόν ντε λα Μπροκιέρ ήταν έναςευγενής από τη Βουργουνδία που ταξίδεψεπολύ στην Ανατολική Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή. ΗΣερβία υπήρξε υποτελής στο οθωμανικό κράτος στομεγαλύτερο μέρος της περιόδου 1389-1459.Με ποιον τρόπο εξασφάλιζαν οι Οθωμανοί τη νομιμότητατου σέρβου υποτελή τους; Ποια πλεονεκτήματαέδινε στην κάθε πλευρά αυτή η διευθέτηση;Α-9. Η άλωση του Νόβο Μπρντο (1455)Από εκεί έφυγε ο αυτοκράτορας 19 το 1455 και πολιόρκησεμια πόλη με το όνομα Νόβο Μπρντο, που σημαίνειΑσημένιο και Χρυσό Όρος, και την κατέκτησεμε μια συμφωνία όμως, που έκανε με τους κατοίκους17 Γεώργιος Μπράνκοβιτς, σέρβος ηγεμόνας 1427-1456. Έκτισε το οχυρό του Σμέντερεβο στο Δούναβη, το οποίο κατέστησε νέα του πρωτεύουσα,και επιχείρησε μέσα σε δύσκολες περιστάσεις να κρατήσει την ισορροπία ανάμεσα σε δύο γειτονικές δυνάμεις, το Βασίλειο της Ουγγαρίας και την ΟθωμανικήΑυτοκρατορία.18 Η κόρη του Γεωργίου Μπράνκοβιτς, Μάρα, έγινε μία από τις συζύγους του Μουράτ Β’ (1421-1451).19 Μωάμεθ Β’ (1444 –1481)47

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΣΤΗ ΝΟΤΙΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗκαι τους υποσχέθηκε ότι θα τους άφηνε στα πατρογονικάτους σπίτια και δεν θα έπαιρνε τις νεαρές γυναίκεςκαι τα παιδιά τους. Και όταν η πόλη παραδόθηκε,ο αυτοκράτορας διέταξε να κλείσουν όλες οι πύλεςεκτός από μία. Όταν οι Τούρκοι μπήκαν στην πόλη,διέταξε τα μέλη όλων των οικογενειών να βγουν έξωαπό αυτήν την πύλη, αφήνοντας τα υπάρχοντά τουςστα σπίτια τους. Έτσι κι έκαναν, ο ένας μετά τον άλλο.Και ο αυτοκράτορας που στεκόταν μπροστά από τηνπύλη για να διαλέξει, έβαζε τα αρσενικά παιδιά απότη μια πλευρά, τα θηλυκά παιδιά από την άλλη, και οιάντρες οδηγήθηκαν στην τάφρο και οι γυναίκες σεμια τέταρτη πλευρά. Μετά διέταξε να θανατωθούνόλοι οι επιφανείς άνθρωποι. Οι άλλοι ήταν ελεύθεροινα επιστρέψουν στην πόλη και δεν απαγορεύτηκε σεκανέναν να μείνει στην ιδιοκτησία του. Διάλεξε συνολικά320 νέους άνδρες και 704 γυναίκες. Μοίρασετις γυναίκες στους απίστους και κράτησε ο ίδιος τουςάνδρες για γενίτσαρους και τους έστειλε στην Ανατολίααπό τη θάλασσα, όπου και παρέμειναν.Εγώ, που τα γράφω αυτά, ζούσα στην πόλη του ΝόβοΜπρντο και με πήραν μαζί με τους δύο αδερφούςμου.Mihailović, σ. 132-133. Εικ. 2. Ο οθωμανικός στρατός νικά στη μάχητου Μόχατς (1526). Οθωμανική μικρογραφία(περ. 1588)Ο Κονσταντίν Μιχαΐλοβιτς, γεννημένος γύρωστα 1435 κοντά στην πόλη Νόβο Μπρντοτου Κοσόβου, οδηγήθηκε αιχμάλωτος στη ΜικράΑσία μαζί με άλλους νεαρούς Σέρβους. Εκεί υπηρέτησεστο σώμα των Γενίτσαρων κι έγινε αξιωματικός.Αργότερα, δραπέτευσε στην Πολωνία, όπου υπηρέτησεστην αυλή του βασιλιά, και πέθανε μετά το 1501.Οι αναμνήσεις του, γραμμένες μεταξύ 1497 και 1501,δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά στην Πράγα το 1565με τον τίτλο Η τουρκική ιστορία ή Χρονικό.Lewis, σ. 285.Με ποιον τρόπο απεικονίζονται οι Ούγγροι; Νααναγνωρίσετε και να ταυτίσετε τον Σουλεϊμάν Α’.Να συγκρίνετε αυτήν την απεικόνιση του σουλτάνου μεεκείνην της εικόνας 1.Πώς είναι οπλισμένοι οι Γενίτσαροι;Να εκτιμήσετε την αξιοπιστία της συμφωνίας τουΜωάμεθ Β’ με τους κατοίκους του Νόβο Μπρντο.Υπήρχε καλύτερη επιλογή για τον γηγενή πληθυσμό;Να λάβετε υπ’όψιν σας την ιδιαίτερη τύχη που επιφυλάχθηκεστον αφηγητή του κειμένου. Ποια είναι τασυναισθήματα που εκφράζει για τα γεγονότα που περιγράφει;Α-10. Οι Τούρκοι καταστρέφουν τη Σλοβενία– επιστολή του αψβούργου κυβερνήτη τηςΚαρνιόλης (1491)Σε όλη μου τη ζωή, ποτέ δεν είδα τόσες συμφορέςνα βασανίζουν αυτήν τη χώρα. Όπου κι αν στρέψωτο βλέμμα μου, όσο μακριά κι αν στείλω τους ακολούθουςμου, μου αναφέρουν ότι [οι Τούρκοι] έχουν48

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑπλημμυρίσει την περιοχή πάνω από το Σμάριε: Τουρτζάκ,Τσούσπερκ, Ντομπρέπολιε, Νάντλισεκ, Κάρνεκ,Ζούζεμπερκ, Σούχα Κράινα, Ρίμπνιτσα, Κοσέβιε. Σεαυτές τις περιοχές έχουν κάψει τα πάντα και, χωρίςαμφιβολία, έχουν πάρει τους κατοίκους και τα οχυρά.[…] οι καημένοι, δεν είχαν ακόμα καλά-καλά μαζέψειτη σοδειά τους και είχαν μόλις ξεκινήσει το αλώνισμα.Τα σιτηρά, τα δεμάτια, η σπορά, όλα κάηκαν, έτσι […]δεν έχουν τίποτα να φάνε.Όσο για τους άλλους Τούρκους, ο κυρίως στρατόςτους στρατοπέδευσε κοντά στο Μπελά Τσερκέφ.Με τις φωτιές και τις λεηλασίες προκαλούν τέτοιακαταστροφή, ώστε μου είναι οδυνηρό ακόμα και ναγράφω γι’ αυτό. Το Σέντιερνιε στην πεδιάδα, Χμέλινικ,Νόβο Μέστο, Πρέζεκ, Κοστανιεβίτσα, Ότοτσετς,Μέχοβο, όλες αυτές οι περιοχές έχουν πυρποληθεί κιερημωθεί. […] Όλη η χώρα από τις περιοχές της Λιουμπλιάναςπυρπολείται κι ερημώνεται. Τους περιμένουμεκι εδώ από στιγμή σε στιγμή. Μακάρι να τουςπρολάβει η χάρη του Θεού!Gestrin, Kos, Melik, σ. 51-52.Ποιες ήταν οι άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις τηςεπιδρομής των Οθωμανών στη Σλοβενία;Να εκτιμήσετε ποια από αυτές ήταν πιο επιζήμια για τογηγενή πληθυσμό. Εικ. 3.(1521)Αιχμάλωτοι κάτοικοι του ΒελιγραδίουSamardžić, σ. 128-129.Αποδίδει το σχέδιο τα αισθήματα των αιχμαλώτων;Να γράψετε μια σύντομη περιγραφή τουπεριστατικού, όπως το αντιλαμβάνεστε από την εικόνα.Να συγκρίνετε το κείμενό σας με το κείμενο Α-11.Α-11. Χριστιανοί αιχμάλωτοι στη Βοσνία (1530)Πρώτα απ’ όλα, η Κάτω Βοσνία είναι πολύ ορεινή, μεμεγάλα δάση τριγύρω και, εκτός από μια μικρή περιοχή,δεν καλλιεργείται καλά, απλά επειδή την λεηλατούνσυχνά οι Κροάτες και άλλοι. Όταν την κατείχαν οιΧριστιανοί, οι αρχές δεν τους επέτρεπαν να την καλλιεργούν.Όταν όμως την κατέκτησαν οι Τούρκοι, άρχισενα καλλιεργείται το μεγαλύτερο μέρος της ΚάτωΒοσνίας. […]Την ίδια νύχτα, λίγες ώρες μετά από μας, έφτασαν οιΤούρκοι στο χωριό Κρούστσιτσα [Μέση Βοσνία], όπουπερνούσαμε τη νύχτα. Είχαν μαζί τους γύρω στα είκοσιφτωχά και εξαθλιωμένα χριστιανόπουλα, αγόριακαι κορίτσια, τα οποία είχαν αιχμαλωτίσει εφτά μέρεςνωρίτερα. Στη διάρκεια της νύχτας, προτού αναχωρήσουμε,έδωσαν τα παιδιά στον Ουσρέφ Μπέη, τονπασά της Βερχμπόσνα 20 (όσα του αναλογούσαν). Ω!άθλια δουλεία της Βαβυλώνας! […]Πόσες φορές δεν τα κοιτούσαμε, να στέκονται μπροστάμας με τα χέρια τους σταυρωμένα, τα μάτια τουςστραμμένα στον ουρανό, να αναστενάζουν και να μηντους επιτρέπουν να μας μιλήσουν. Όταν κάποιο απόαυτά βρέθηκε μόνο μαζί μας, μας έλεγε: «Πώς περιμέναμενα απελευθερωθούμε με τη βοήθεια του Χριστού!Με χαρά θα πηγαίναμε στη χώρα σας, μακριάαπ’ αυτήν την τυραννία. Τώρα πια χάσαμε κάθε ελπίδα,που βλέπουμε κι εσάς ακόμα να υποκλίνεστε στονΤούρκο αυτοκράτορα και να του ζητάτε ειρήνη».Τους απαντήσαμε με συμπόνια και τους παρηγορήσαμεδίνοντάς τους ελπίδες για μια καλύτερη μοίρα.Κάνε Θεέ μου, ώστε όλοι αυτοί, που δεν μπορεί νατους αγγίξει η τουρκική βία, να αντιληφθούν την κατάσταση!Μόνο τότε θα σπλαχνιστούν στ’ αλήθειααυτούς τους ανθρώπους που θεωρούμε ειλικρινείςΧριστιανούς και οι οποίοι, παρά τις απερίγραπτεςσυμφορές και την τρομερή βία που γνώρισαν, παρέμεινανπιστοί στη χριστιανική τους πίστη.Kuripesic, σ. 17-23.20 Η Βερχμπόσνα ήταν μια μεσαιωνική πόλη (civitas Vrhbosna) στην περιοχή του Σεράγεβου.49

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΣΤΗ ΝΟΤΙΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗΟ Μπενεντίκτ Κουρίπεσιτς ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολημέσω της Βοσνίας και άλλωνοθωμανικών επαρχιών ως μεταφραστής της αψβουργικήςπρεσβείας.Ποιες ήταν οι οικονομικές συνέπειες της οθωμανικήςκατάκτησης της Κάτω Βοσνίας; Να συγκρίνετεαυτήν την κατάσταση με την ερήμωση της Σλοβενίας.Να προσπαθήσετε να διαλευκάνετε ποιες ήταν οιαιτίες των τυχόν διαφορών.ΙΙΙ. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης / Η κατάκτηση της Ιστανμπούλ (1453)Α-12. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τηνπλευρά των Βυζαντινών – Γεώργιος Σφραντζής[…]και τη δ΄ του μηνός του αυτού έτους ήλθεν πάλιναμηράς και παρέπεσε την πόλιν πολιορκών αυτήνπάσι τρόποις και πάσαις μηχαναίς, δια τε γης καιθαλάσσης περικυκλώσας και τα ιη΄ μίλια της πόλεως,τετρακοσίων πλευσίμων όντων από την θάλασσανμικρών και μεγάλων, διακοσίων δε χιλιάδων ανδρώναπό της στερεάς, εχούσης της πόλεως, της τοσαύτηςεις μέγεθος, άνδρας προς αντιπαράταξιν ΄δψ ως άνευτων ξένων μόλις όντων σ΄ ή μικρόν τι προς. […]Και τη κθ΄ Μαϊου ημέρα, γ΄ ώρα της ημέρας αρχή,απήρε την πόλιν ο αμηράς, εν η ώρα και αλώσει τηςπόλεως και ο μακαρίτης αυθέντης μου και βασιλεύςκυρ Κωνσταντίνος 21 σκοτωθείς απέθανεν […][…] αλούς ουν εγώ και πάντα τα δυσχερή και κακάτης αιχμαλωσίας υπενεγκών ο άθλιος, τέλος εξαγορασθείς.Τη α΄ Σεπτεμβρίου του ξβ΄ έτους εις τον Μυζηθράν 22απέσωσα, της γυναικός μου και των παιδίων μου υπόγερόντων και καλών Τούρκων αλωθέντων, και παρ’αυτών πάλιν πραθέντων εις τον του Αμηρά μελαχούρην23 , ήγουν κόμητα των αυτού αλόγων, ος και πολλάςκαι καλάς των αρχοντισσών ηγόρασε, και πολλάεκέρδησεν επ’αυτούς […]Ερωτήσειε δ’ αν τις, και τι εγεγόνει παρά του βασιλέωςτον δια μέσου καιρόν της μάχης, εν ω δη χρόνωκαι καιρώ ο αμηράς παρεσκευάζετο, και τι προςβοήθειαν εποήσαν οι έξωθεν Χριστιανοί. Και των μενέξωθεν χριστιανών δηλόν εστιν ότι ουδέ τίποτε . […]Ευρεθέντος και γαρ του Καρδιναλίου Ρωσία την πόλιν,μέσος εγώ παρ’ αυτού γέγονα εις τον αοίδιμονκαι μακαρίτην αυθέντην μου τον βασιλέα ίνα γένηταιπατριάρχης . και (πάντα) να γένωνται παρ’αυτού καιτου τότε πάπα, ή καν εκ δευτέρου να μνημονευθεί οπάπας . και πολλών λόγων και βουλής και μελέτης γενομένηςέδοξε τω αοιδίμω βασιλεί, ότι το εν να λείψηπαντελώς, διότι πατριάρχου γενομένου ένι χρεία παντελώςή να πείθωνται αυτώ ή εχθρα να γένηται καιπόλεμος μέσον αυτού και των μη πειθομένων αυτώ .του δε μνημοσύνου, ας γένηται δια την ελπίδα τηςβοηθείας ημών εις την ανάγκην . […] Και γενομένουτη ιβ΄ του Δεκεμβρίου μηνός διέβησαν ιδού μήνες εξκαι τοσούτον λόγον εποιήσαντο υπέρ βοηθείας, όσονεποιήσατο ο σουλτάνος του Κάρεος [Καΐρου] […]Migne, σ. 1059-1063.Ο Γεώργιος Σφραντζής ήταν ένας ανώτεροςαξιωματούχος της ύστερης βυζαντινής περιόδουκαι καγκελάριος για κάποια χρονική περίοδο. Αφούαιχμαλωτίστηκε και απελευθερώθηκε έναντι λύτρων,στη συνέχεια έγινε μοναχός και συνέγραψε ένα χρονικότο οποίο αποτελεί μία από τις κυριότερες πηγές γιατην πτώση της Κωνσταντινούπολης. Στην προσπάθειάτου να δικαιολογήσει την πολιτική που ακολούθησανοι τελευταίοι βυζαντινοί αυτοκράτορες, ο Σφραντζήςκατηγορεί τους Καθολικούς, επειδή δε βοήθησαν τοΒυζάντιο, παραλείποντας το γεγονός ότι μετά τη θρησκευτικήένωση της Φλωρεντίας (1439) ο πάπας είχεοργανώσει πολλές σταυροφορικές εκστρατείες εναντίοντων Οθωμανών∙ ωστόσο, είναι αλήθεια ότι μετάτις συντριπτικές ήττες στη Βάρνα (1444) και το Κόσοβο(1448) διακόπηκαν οι προσπάθειες εκδίωξης των Οθωμανώναπό την Ευρώπη και διάσωσης του Βυζαντίου,και τη στιγμή της τελικής οθωμανικής επίθεσης η Κωνσταντινούποληδέχτηκε ελάχιστη μόνο βοήθεια.21 Κωνσταντίνος ΙΑ’ Παλαιολόγος, τελευταίος βυζαντινός αυτοκράτορας (1449 –1453).22 Ο Μυστράς ήταν η πρωτεύουσα του βυζαντινού πριγκιπάτου του Μωριά, το οποίο κατέλαβαν οι Οθωμανοί το 1460.23 Οθωμανός αξιωματούχος, υπέυθυνος για τους αυτοκρατορικούς στάβλους.50

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΠοια ήταν η τύχη των Βυζαντινών που επιβίωσανμετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης; Περιόρισετα προνόμια των αριστοκρατικών και πλούσιωνοικογενειών η υποδούλωση σε ένα ξένο κυρίαρχο;Πιστεύετε ότι μια διαφορετική πολιτική θα μπορούσενα σώσει την Κωνσταντινούπολη από την οθωμανικήκατάκτηση;Α-13. Οι νέοι κάτοικοι της Κωνσταντινούποληςτην εποχή του Μωάμεθ Β’Σπίτια δόθηκαν στους νέους ανθρώπους που έφταναν.Η Ιστανμπούλ άρχιζε να ευημερεί. Αργότερα οιάνθρωποι αυτοί θεωρήθηκαν υπόχρεοι για μουκατά 24 .Αυτό δύσκολα το δέχτηκαν. Είπαν: «Μας εξορίσατεαπό το μούλκι μας [mülk: ιδιωτική περιουσία, ιδιωτικέςγαίες]. Μας φέρατε εδώ να πληρώνουμε νοίκι για τασπίτια των απίστων;». Ορισμένοι εξαφανίστηκαν, αφήνονταςπίσω τις γυναίκες και τα παιδιά τους. Ο σουλτάνοςΜωάμεθ είχε έναν δούλο με το όνομα ΚούλαΣαχίν, τον οποίο είχε κληρονομήσει από τον πατέρατου και ήταν κάποτε βεζίρης. Αυτός του είπε: «Υπέρλαμπρεσουλτάνε μου! Οι πρόγονοί σου κατάκτησανπολλά μέρη. Ποτέ δεν ζήτησαν μουκατά. Είναι πρέπονκαι για εσένα να μην τον ζητήσεις». Ο σουλτάνος δέχτηκετα λόγια του. Ακύρωσε τον μουκατά. Εξέδωσεένα διάταγμα που έλεγε ότι σε οποιονδήποτε είχεδοθεί ένα σπίτι, έπρεπε να το κρατήσει ως ιδιοκτησίατου. Έδωσαν πιστοποιητικά στους ανθρώπους,έτσι ώστε τα σπίτια να είναι ιδιοκτησία τους. Η πόληάρχισε να ευημερεί ακόμα περισσότερο. Οι άνθρωποιάρχισαν να οικοδομούν τζαμιά, συγκροτήματακαι σπίτια. Η πόλη άρχισε να αναπτύσσεται. Έπειτα οσουλτάνος είχε ένα βεζίρη που ήταν γιος απίστου. Έγινεπολύ οικείος του σουλτάνου. Οι παλιοί άπιστοι τηςΙστανμπούλ ήταν φίλοι του πατέρα αυτού του βεζίρη.Έμπαιναν μέσα, όταν ο βεζίρης ήταν εκεί και του έλεγαν«Έι! Τι κάνεις; Αυτοί οι Τούρκοι έκαναν την πόλη ναευημερεί και πάλι. Πού είναι ο ζήλος σου; Κυρίεψαν τηχώρα που ανήκει στον πατέρα σου και σε μας. Την κατέχουνκαι τη χρησιμοποιούν μπροστά στα μάτια σου.Τώρα είσαι σύντροφος του Σουλτάνου. Κάνε κάτι ναεμποδίσεις αυτούς τους ανθρώπους να μεγαλώσουντην πόλη. Η πόλη πρέπει να μείνει στα χέρια μας όπωςήταν κάποτε». Ο βεζίρης τότε είπε «ας επιβάλουμε τονμουκατά για μια ακόμα φορά. Αυτοί οι άνθρωποι δενπρέπει να χτίζουν ιδιοκτησίες. Η πόλη πρέπει να παραμείνεικαταστραμμένη. Έπρεπε να βρίσκεται σταχέρια του λαού μας». Ο βεζίρης επηρέασε την καρδιάτου σουλτάνου. Ο μουκατάς θεσπίστηκε πάλι. Έναςψευδομουσουλμάνος δούλος δόθηκε σύντροφος σεέναν από τους συνωμότες απίστους. Κατέγραφαν ό,τιέλεγε ο συνωμότης άπιστος.Ερώτηση: Ποιος είναι αυτός ο βεζίρης;Απάντηση: Είναι ο Μεχμέτ Πασάς ο Έλληνας 25 . Αργότεραο σουλτάνος έβαλε να τον στραγγαλίσουν σαννα ‘ταν σκυλί.Aşıkpaşa-zâde, σ. 193.Μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούποληςτο 1453, ο Μωάμεθ Β’ επιχείρησε την ανοικοδόμησητης πόλης προκειμένου να δημιουργήσειμία πρωτεύουσα αντάξια της αυτοκρατορίας του. Στοαστικό οικοδομικό του πρόγραμμα περιλαμβάνονταντο Ανάκτορο του Τοπκαπί, αρκετά τζαμιά και διάφοραδημόσια κτίρια. Μία σημαντική πτυχή του ζητήματοςήταν η μεταφορά κατοίκων στην πόλη. Προκειμένου ναεπιτύχει αυτόν τον στόχο, ο σουλτάνος συνδύασε τοναναγκαστικό εποικισμό με αστικούς πληθυσμούς πουμετέφερε από τις κατακτημένες περιοχές και την προσέλκυσηεθελοντών εποίκων από το σύνολο της αυτοκρατορίας.Το χρονικό του Ασίκπασαζαντε περιγράφειορισμένες από τις εντάσεις που προκάλεσε αυτή η πολιτικήκαι αντανακλά επίσης τη δυσφορία της τουρκικήςαριστοκρατίας απέναντι στην ανέλιξη των αξιωματούχωνπου προέρχονταν από δούλους (kul, «κούλης») τουσουλτάνου, συχνά χριστιανούς που είχαν πρόσφαταπροσηλυτισθεί στο Ισλάμ.24 Γενικά mukataa σημαίνει η εκμίσθωση ή η εκμισθωμένη γη. Στην συγκεκριμένη περίπτωση όμως, σημαίνει το μίσθωμα το οποίο καλούνταν ναπληρώσουν οι έποικοι για τα σπίτια στα οποία έμεναν.25 Ο Μεχμέτ Πασά ήταν μεγάλος βεζίρης από το 1467 έως το 1470. «Ρουμ» ήταν η τούρκικη λέξη για τον «Έλληνα».51

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΣΤΗ ΝΟΤΙΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗIV. Πληθυσμός και θρησκευτικές μεταστροφέςΑ-14. Αναγκαστική μεταφορά του πληθυσμού[sürgün] από τη Μικρά Ασία στα Βαλκάνια(ύστερος 14 ος αιώνας)Σύμφωνα με την παράδοση, υπήρχαν νομαδικά νοικοκυριά[göçer evler, «γκιοτσέρ εβλέρ»] στην επαρχίατου Σαρουχάν 26 τα οποία συνήθιζαν να ξεχειμωνιάζουνστην πεδιάδα της Μενεμένης. Το μονοπώλιοτου αλατιού είχε επιβληθεί σε αυτές τις περιοχές. Δενσυμμορφώθηκαν σε αυτό το μονοπώλιο. Μήνυμαστάλθηκε στο σουλτάνο. Ο Βαγιαζήτ Χαν 27 έστειλεμετά μήνυμα στο γιο του Ερτογρούλ, λέγοντάς τουνα υποτάξει πλήρως όλα τα νομαδικά νοικοκυριάστην πεδιάδα της Μενεμένης και να τους στείλειόλους, με τη συνοδεία των κούληδών του [kul, kullar:δούλος], στην πεδιάδα του Φιλίμπε [Φιλιππούπολη,Πλόβντιφ]. Ο Ερτογρούλ υπάκουσε στις εντολές τουπατέρα του, χωρίς να παραλείψει τίποτα, στέλνονταςόλα τα νομαδικά νοικοκυριά στην πεδιάδα του Φιλίμπε.Τους μετέφεραν λοιπόν εκεί και τους εγκατέστησανγύρω από το Φιλίμπε. Σήμερα, είναι αυτοί πουαποτελούν τον κύριο πληθυσμό των εδαφών γύρωαπό το Φιλίμπε.Neşrî, σ. 339.Μπορούσαν να επιλέξουν οι τούρκοι νομάδεςαπό τη Μενεμένη εάν θα μετακινούνταν ή όχιστα Βαλκάνια;Ποιες νομίζετε πως ήταν οι επιπτώσεις της οθωμανικήςκατάκτησης για τους τουρκικούς πληθυσμούς της Ανατολίας;Α-15. Οι υποσχέσεις των Οθωμανών στουςβόσνιους αγρότες – επιστολή του βασιλιά ΣτεφάνΤομάσεβιτς (1461-1463) στον πάπα Πίο Β’Οι Τούρκοι έχτισαν πολλά οχυρά στο βασίλειό μουκαι φέρονται πολύ καλά στους ανθρώπους της υπαίθρου.Υποσχέθηκαν ελευθερία σε κάθε χωρικό πουθα προσχωρήσει στο Ισλάμ. Το απλοϊκό μυαλό τουαγρότη δεν μπορεί να διακρίνει πίσω από ένα τέτοιοπανούργο τέχνασμα και πιστεύει ότι αυτή η ελευθερίαθα κρατήσει για πάντα.Andrić, σ. 15.Α-16. Ο Ιωασάφ, ορθόδοξος επίσκοπος Βιδινίου,για τον βίαιο και τον οικειοθελή εξισλαμισμό(15 ος αιώνας)Ω! Ντροπή! Πολλοί μεταπήδησαν στην επαίσχυντηπίστη του Μωάμεθ: άλλοι από φόβο, άλλοι καθώςμαλάκωσαν από κολακείες ή νικήθηκαν από το υλικόκέρδος και άλλοι ακόμα ενώθηκαν με τους εχθρούςκαθώς δελεάστηκαν, μέσα στην ανοησία τους, απόεπιστολές και τεχνάσματα.Bulgarska, σ. 206.Α-17. Μεταστροφή στο Ισλάμ ενός νέου αγοριούχωρίς πατέρα, από κατάστιχο καδή (1636)Ο τζιμμής [Zimmi: «προστατευόμενο άτομο», μημουσουλμάνος που ζούσε σε κράτος μουσουλμάνων]Τοτοντόρι, ένας δεκάχρονος περίπου, νέος, απότο χωριό Ορτά Κιοϊ του καζά της Λευκωσίας [είπε]:Εγκατέλειψα τώρα την ψεύτικη θρησκεία και έχω τηντιμή να ανήκω στο Ισλάμ. Πήρε το όνομα Μουσταφά.Jennings 1993, σ. 139.Γενικά, οι άνθρωποι αναφέρονται στα κατάστιχαμε το όνομα που τους δόθηκε και το όνοματου πατέρα τους («X γιος του Y»). Το γεγονός ότι στηνπερίπτωση του Τοτοντόρι δεν γίνεται καμιά αναφοράστον πατέρα του υποδηλώνει ότι πρόκειται πιθανόν γιαεξώγαμο παιδί.26 Επαρχία της δυτικής Μικράς Ασίας. Τον 14ο αιώνα αποτελούσε ανεξάρτητη τουρκική ηγεμονία η οποία ενσωματώθηκε στο οθωμανικό κράτοςτο 1390, στις αρχές της βασιλείας του Βαγιαζήτ.27 Βαγιαζήτ Α’ ο Κεραυνός (1389-1402).52

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΑ-18. Αίτηση νέου άνδρα που επιθυμεί ναμεταστραφεί στο Ισλάμ (1712)Εξοχότατε, μεγάλε και ελεήμονα Σουλτάνε! Να είσαιυγιής!Εγώ, ο δούλος Σου, είμαι ένας φτωχός άνθρωπος απότην περιοχή της Ρούσας. Στον τόπο που γεννήθηκαένιωσα μέσα μου την επιθυμία να γίνω μουσουλμάνοςκαι γι’ αυτό προστρέχω σε Εσένα. Έκκλησή μου είναινα μου δοθεί η τιμή, με την προσωπική Σου παρουσία,να ομολογήσω την πίστη στο Ισλάμ. Ας είσαι ελεήμωνκαι ας μου παραχωρήσεις μια αλλαξιά και κάτιγια να ζω. Ευγενικά ζητώ τη διαταγή σου. Η διαταγήείναι στην εξουσία της Εξοχότητάς Σου, υπέρλαμπρεσουλτάνε μου.Ο δούλος σου Αμπντουλάχ.Osmanski, σ. 160.Να καταγράψετε τα πιθανά κίνητρα που παρακινούντους Χριστιανούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςνα μεταστραφούν στο Ισλάμ.Να εξετάσετε επίσης τα κείμενα Γ-13 και Δ-30.Θεωρείτε πώς οι ομοιότητες μεταξύ των δύο θρησκειώνμπορεί να διευκόλυναν τις θρησκευτικές μεταστροφές;Συσχετίστε το φαινόμενο με τη χριστιανική αρχή τηςτιμωρίας του Θεού. Θεωρείτε πιθανόν να επέδρασανστις θρησκευτικές μεταστροφές οι έννοιες της ενοχήςκαι της τιμωρίας του Θεού;Ποιες ήταν οι γενικές συνέπειες της οθωμανικής κατάκτησηςστην εθνοτική και θρησκευτική δομή τηςΝοτιοανατολικής Ευρώπης;53

Κεφάλαιο Β: Οι θεσμοί της Οθωμανικής ΑυτοκρατορίαςΗ διαδικασία της κατάκτησης μετέβαλε τη φύση της συγκρότησης του οθωμανικού κράτους. Ο πολιτικός σχηματισμόςπου ξεκίνησε ως φυλετικό βασίλειο εξελίχθηκε σε παγκόσμια αυτοκρατορία. Από την οθωμανική οπτικήγωνία, οι μεγαλύτερες εδαφικές επικράτειες απαιτούσαν νέους τρόπους και νέα μέσα ελέγχου, διοίκησης καιαξιοποίησης. Αυτοί οι τρόποι και τα μέσα είχαν ως πηγή έμπνευσης την ισλαμική πολιτική παράδοση, την οποίαμετέδιδαν οι ουλεμάδες (ulema: νομοδιδάσκαλοι, θεολόγοι και ερμηνευτές του μουσουλμανικού δικαίου), αλλάκαι μογγολικές και βυζαντινές πρακτικές καθώς και την πρακτική εμπειρία.Από πολλές πλευρές, το οθωμανικό κράτος και οι θεσμοί του αποτελούσαν υβριδικές οντότητες. Η υποταγήστο Ισλάμ συνδυαζόταν με την ανάγκη ενσωμάτωσης διαφορετικών μη μουσουλμανικών υποκειμένων καιμε το συμφέρον της συνεργασίας με τους θρησκευτικούς ηγέτες τους, προκειμένου να εξασφαλιστεί η ομαλήλειτουργία του οθωμανικού κράτους. Η ιδεολογία της ύψιστης εξουσίας τού σουλτάνου ερχόταν σε αντίθεση μετην περιορισμένη ικανότητα της κεντρικής εξουσίας να διεισδύει στο χώρο και τις κοινωνικές δομές. Παρά τηνασαφή και μεταβαλλόμενη φύση των διαδοχικών βασιλειών, η δυναστεία του Οσμάν δεν αμφισβητήθηκε για περισσότερουςαπό έξι αιώνες. Η διάκριση μεταξύ ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας αποτελούσε θεμελιώδη παράγονταγια την οργάνωση της οθωμανικής αυλής. Το στρατιωτικό σύστημα συνδύαζε μεσαιωνικά χαρακτηριστικά(πολεμιστές που μάχονταν για θρησκευτικά ιδεώδη, λάφυρα και εισοδήματα που τους εκχωρούνταν μέσω ενόςσυστήματος φεούδων, σχεδιασμένο έτσι, ώστε να μετέρχεται τους ανεπαρκείς και ευμετάβλητους οικονομικούςπόρους) με πρώιμα νεότερα χαρακτηριστικά (έναν έμμισθο μόνιμο στρατό∙ είναι ενδεικτικό ότι στο στρατό αυτό,συνενώνονταν ο μεσαιωνικός ισλαμικός θεσμός των δούλων φρουρών του μονάρχη με ένα πρωτότυπο σύστημαστρατολόγησης [«ντεβσιρμέ» (devshirme), παιδομάζωμα], το οποίο μετέτρεπε νεαρούς μη μουσουλμάνουςυπηκόους σε μία προνομιακή κοινωνική ομάδα, τους περήφανους για το ειδικό καθεστώς τους καπικουλήδες 28 .Στις επαρχίες, την εξουσία των στρατιωτικών κυβερνητών εξισορροπούσε αφενός η άσκηση της τοπικής διοίκησηςαπό καδήδες [kadi: μουσουλμάνος ιεροδικαστής], οι οποίοι στρατολογούνταν μεταξύ των ουλεμάδων,και αφετέρου η αυτοδιοίκηση πολλών τοπικών κοινοτήτων. Η καθιέρωση κοινών θεσμών για όλο το εύρος τηςαυτοκρατορίας δεν έβαλε τέλος στις κατά τόπους διαφορές και ιδιαιτερότητες. Ο άμεσα διορισμένος οθωμανόςδιοικητής συνυπήρχε με τους θεσμούς των χριστιανικών υποτελών κρατών. Για ορισμένα από αυτά τα κράτη, τοκαθεστώς της φόρου υποτέλειας αποδείχθηκε ένα προκαταρκτικό μόνο στάδιο πριν από την ολοκληρωτική τουςπροσάρτηση, ενώ για άλλα αποδείχθηκε μία μόνιμη λύση.Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν ένα ισλαμικό κράτος. Έτσι, στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στον μουσουλμανικόΙερό Νόμο (Sharia). Στηριγμένος στο Κοράνι και την παράδοση Σουννά (sunna, συγκροτούνταν από ένα σώμαιστοριών οι οποίες αναφέρονταν στον τρόπο με τον οποίο είχε αντιδράσει ο προφήτης Μωάμεθ σε διάφορες περιστάσεις),ο μουσουλμανικός Ιερός Νόμος είχε αναπτυχθεί αρχικά στη διάρκεια του Μεσαίωνα και αργότερα απόδιάφορους ουλεμάδες. Παρόλο που αυτή η συνεχιζόμενη επανερμηνεία εξασφάλιζε τη σχετική προσαρμοστικότητατου σεριάτ, οι Οθωμανοί προτιμούσαν να την εμπλουτίζουν με νόμους και ρυθμίσεις που εξέδιδε απευθείαςο σουλτάνος στηριγμένος στην απόλυτη κυριαρχία του. Σε αντίθεση με τον σύγχρονο νόμο, αυτοί οι νόμοι καιοι ρυθμίσεις, που αποτελούσαν το Σουλτανικό Δίκαιο (kanun, λέξη προερχόμενη από την ελληνική κανών), δενπροέκυπταν ως συστηματικά πορίσματα που μπορούσαν να αναχθούν σε υψηλότερες νομοθετικές αρχές. Αντίθετα,αποτελούσαν κυρίως μεταφορές και επαναδιατυπώσεις του εθιμικού δικαίου, γι’ αυτό κι ενσωμάτωναν ακόμαπρο-οθωμανικά έθιμα των επαρχιών. Παρόλο που θεωρητικά η εξουσία του οθωμανού σουλτάνου ήταν αδιαφι-28 Kapıkulu σημαίνει στην κυριολεξία «δούλοι της (αυτοκρατορικής) Πύλης». Στο σώμα αυτό δεν ανήκουν μόνο οι γενίτσαροι, αλλά επίσης έξι ακόμαστρατιωτικά «τάγματα» και ποικίλο προσωπικό του παλατιού.55

ΟΙ ΘΕΣΜΟΙλονίκητη, το Σουλτανικό Δίκαιο θα έπρεπε να συμμορφώνεται με τις υψηλότερες αρχές του σεριάτ και ο πλέονανώτερος μουσουλμάνος λόγιος της αυτοκρατορίας, ο σεϊχουλισλάμης (şeyh-ül-Islam: ο επικεφαλής της πίστης),έπρεπε να πιστοποιεί τη σχετική συμφωνία του κάθε νόμου, ρύθμισης ή διατάγματος του σουλτάνου.Παρόλο που η επίσημη ιδεολογία επέμενε στην πολιτική σταθερότητα και την παράδοση, στην πράξη τοοθωμανικό πολιτικό σύστημα δεν έμεινε ανεπηρέαστο από τις αλλαγές στο πέρασμα του χρόνου. Η φύση αυτώντων αλλαγών είναι εξαιρετικά αντιφατική. Ορισμένοι ιστορικοί θεωρούν ότι οι αλλαγές που έλαβαν χώρα κυρίωςστα τέλη του 16 ου αιώνα, αποτελούν μία παρακμή από την σχεδόν τέλεια οργάνωση της λεγόμενης «κλασικήςεποχής». Άλλοι υποστηρίζουν ότι οι αλλαγές αποτελούν μια προσαρμογή στις προκλήσεις της πρώιμης νεότερηςεποχής και μπορούν να συγκριθούν με τη διαδικασία συγκρότησης νεότερων κρατών σε άλλα μέρη της Ευρώπηςή της Ασίας. Δυστυχώς, τα όρια του συγκεκριμένου Βιβλίου Εργασίας δε μας επιτρέπουν να ρίξουμε φως σε όλεςτις όψεις των οθωμανικών πολιτικών αλλαγών. Είναι ωστόσο σημαντικό να θυμόμαστε ότι οι οθωμανικοί θεσμοίδεν ήταν στατικές, αλλά δυναμικές οντότητες.Οι πηγές που περιλαμβάνονται σε αυτό το κεφάλαιο αναφέρονται σε θέματα της σύνθετης φύσης των οθωμανικώνπολιτικών θεσμών. Γενικά, οι πηγές παρουσιάζουν διαφορετικές ακόμα και αντιφατικές απόψεις πάνωστα ίδια ζητήματα. Στόχος τους είναι να προάγουν την ικανότητα των μαθητών να αναλύουν τη σύνθετη φύσητης πολιτικής διακυβέρνησης.Ι. Ο σουλτάνος και το ΑνάκτοροΒ-1. Οι τίτλοι που χρησιμοποιούσε ο Σουλεϊμάνστην αλληλογραφία του με τον Φερδινάνδο Α’(1562)Ο Παντισάχ και Σουλτάνος της Λευκής Θάλασσας[Μεσόγειος] και της Μαύρης Θάλασσας, της ΣεβαστήςΚάαμπα και της Φωτισμένης Μεδίνας, της ΙερήςΙερουσαλήμ, του πλέον πολύτιμου της εποχής μαςΘρόνου της Αιγύπτου, των επαρχιών Υεμένης καιΆντεν και Σανά, του Τόπου της Ειρήνης της Βαγδάτης,και της Μπάσρα (Βασόρα) και της Λάχσα, τωνπόλεων του Ανουσιρβάν, 29 της γης της Αλγερίας καιτου Αζερμπαϊτζάν, της γης της Χρυσής Ορδής και τηςγης των Ταρτάρων, του Ντιαρμπεκίρ του Κουρδιστάνκαι του Λουριστάν και όλης της Ρούμελης και Ανατολίαςκαι Καραμανίας και Βλαχίας και Μολδαβίας καιΟυγγαρίας και εκτός από όλες αυτές, πολλών άλλωνσπουδαίων χωρών και εδαφών […]Bayerle, σ. 46-47.Να εντοπίσετε στο χάρτη τις περιοχές που καταγράφειο τίτλος του Σουλεϊμάν. Βρείτε ποιες απότις κτήσεις λείπουν από τον τίτλο.Ποιο είναι το μήνυμα που στέλνει ένας ηγέτης που χρησιμοποιείέναν τέτοιο τίτλο;Β-2. Οι αρετές ενός ιδανικού κυβερνήτη, όπωςπαρουσιάζονται σε ένα ποίημα του Τζελαλζαντέαφιερωμένο στον σουλτάνο Σελίμ Β’ (1566-1574)Αυτός που επιθυμεί καλός βασιλιάς να γενείΠρέπει να έχει βράχο για προσκέφαλοΑς αφήσει τις ανέσεις,ας αφήσει το ποτόΦίλο ας μην κάνειτον άδικοΜακριά από αυτόν να μένει ο αμαθήςΚαθώς λεν, τα παιδιά έχουν λίγη σοφίαΑυτοί που φλέγονται από τον έρωτα του κράτουςΑυτοί που είναι κύριοι του υψηλού βωμούΠρέπει να κινδυνεύουν με όλο τους το είναιΠρέπει πρόθυμα να πολεμούν κάθε στιγμή[…]Εάν και όταν σουλτάνοςτης γης όλης γενείςΠοτέ μην στείλεις χαμόγελοσε άντρα θηλυκό29 Η παλιά περσική πρωτεύουσα της Κτησιφώντος στο σημερινό Ιράκ.56

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΆνοιξε τα αυτιά στο λόγο τον αληθινόαν είσαι ξύπνιοςΜάθε και δέξου τοναν είσαι αλήθεια ταπεινόςΟ αληθινός άντρας έχειώριμες και λογικές απόψειςΧωρίς ζήλια, εκδίκησηή μένος στην καρδιάΆσε τον αγαθό να φοβάται το Θεό,το θεό μας, για πάνταΆσ’ τα μάτια του να δουνπού ‘ν’ το κεφάλι και πού η ουράΤο λάθος να μπορεί να συγχωρήσειΤην αβλεψία ή την απλή αποτυχίαΤον ύψιστο Θεό να μπορεί να βλέπειΣε όλο του το μεγαλείο, παντούΑς μην είναι φειδωλόςΑς μην είναι άπληστοςΑς είναι πάντα ελεήμωνακόμα και σ’ όποιον τον πειράζειΝα μπορεί πάντα το δίκαιο να βρίσκειΝα ακολουθεί το σεριάτΤην αλήθεια να μπορεί να γνωρίζει [ή τον Θεό: Hak],Την τυραννία να σκορπάΈνας άντρας χωρίς γνώσηδεν είναι άντρας αληθινόςΑληθινό αίμα δεν τρέχειστις φλέβες του ανόητου μυαλού […]Αν το κορμί δεν υπήρχε του Σουλτάνου Σελίμ,του ευγενικού βασιλιά, της πηγής του καλούΟ εχθρός θα είχε καταλάβειτη χώρα απ’ άκρη σ’ άκρηΟ Θεός δε θα είχε συντρέξειΤην κατάκτηση δε θα μας είχε αξιώσει.Celâlzâde, σ. 77-78.Οι συμβουλές προς τον κυβερνήτη του κράτουςαποτελούσαν ένα λογοτεχνικό είδος ευρέωςδιαδεδομένο στο μεσαιωνικό και πρώιμο νεότεροκόσμο. Η παρουσίαση της εικόνας του ιδανικού ηγέτηήταν ένα μέσο να δημιουργηθεί ένα ιδεολογικό πλαίσιοπροσδοκιών που θα περιορίζε τη συμπεριφορά των θεωρητικάκυρίαρχων μοναρχών. Αυτό καθίσταται μάλισταιδιαίτερα εμφανές εάν λάβουμε υπ’όψιν μας ότι τοποίημα αυτό αφιερώνεται στον Σελίμ Β’, έναν μέθυσοπου ελάχιστα ενδιαφερόταν για τις υποθέσεις του κράτους.Να συνοψίσετε τις αρετές που αποδίδει ο Τζελαζαντέστον ιδανικό ηγέτη. Ποιες θεωρείτε πιοσημαντικές;Λαμβάνοντας υπ’όψιν σας όσα γνωρίζεται για τονπραγματικό χαρακτήρα του Σελίμ Β’, προσπαθήστε ναανακαλύψετε πού αποσκοπούσε ο ποιητής με αυτό τοποίημα και τι θα πίστευε στην πραγματικότητα. Ήτανμήπως είρων (καθώς τα γνωρίσματα που αποδίδειστον ηγέτη σχηματίζουν μάλλον μια αγιογραφία) ήαπλώς στενόμυαλα αφοσιωμένος στο σουλτάνο του;Β-3. Διαφορετικές στάσεις απέναντι στηναυτοκρατορική αδελφοκτονία – το χρονικό τουΜεχμέτ Νεσρί για την εκτέλεση του Μουσταφάτου Μικρού (1422)Ο μικρός του 30 αδερφός, γνωστός ως Μουσταφάς οΜικρός, που είχε λάβει από τον πατέρα 31 του τη γηΧαμίντ 32 και είχε υιοθετηθεί από τους πρίγκιπες τουΓκερμιγιάν 33 , εξοργίστηκε από κάποιους δυστυχείςανθρώπους. Οι πρίγκιπες Γκερμιγιάν και Καραμάν 34του έδωσαν στρατιώτες και προέλασε εναντίον τηςΜπούρσας (Προύσα). […] Όταν ο σουλτάνος Μουράτέμαθε τα νέα, έστειλε με τους στρατηγούς του μήνυμαστον Σαραμπντάρ Ιλύας 35 , ότι ο σουλτάνος τον διόριζεγενικό διοικητή της Ανατολίας. Του έστειλαν ακόμακαι έγγραφο. Του είπαν να διασκεδάσει το αγόρι μέχρι30 Μουράτ Β’ (1421-1451).31 Μωάμεθ Α’ (1403-1421).32 Οθωμανική επαρχία στη νότια Μικρή Ασία.33 Ηγεμονία, στη συνέχεια οθωμανική επαρχία στην κεντρική Μικρά Ασία.34 Τουρκική ηγεμονία στη νότια Μικρά Ασία που αποτελούσε τον κύριο αντίπαλο των Οθωμανών στο χώρο της Ανατολίας, μέχρι την προσάρτησήτης το 1468.35 Δάσκαλος του Μουσταφά του Μικρού.57

ΟΙ ΘΕΣΜΟΙνα φτάσουν. Ο Σαραμπντάρ Ιλύας επέλεξε την προδοσία,δέχθηκε το μήνυμά τους κι έμεινε σταθερός. […]Ο Σουλτάνος Μουράτ ίππευσε με μεγάλη βιασύνηκαι έφτασε στο Ιζνίκ (Σμύρνη) την ένατη μέρα, αφότουάφησε το Εντιρνέ (Αδριανούπολη). […] Την ώραπου μαινόταν η μάχη, ο Ιλύας Μπέη άρπαξε το αγόριαπό την σέλα του αλόγου του. Το αγόρι είπε: «Δάσκαλε[lala, «λάλα»] γιατί με κρατάς έτσι;». Ο Ιλύας απάντησε:«Θα σε οδηγήσω στον αδερφό σου, ΜουράτΧαν». Ο Μουσταφά ο Μικρός είπε: «Είσαι ένας άκαρδοςπροδότης. Μην με πας στον αδερφό μου. Θα μεσκοτώσει». Ο Ιλύας Μπέη δεν έδειξε να τον άκουσε,έσκυψε το κεφάλι και πρόδωσε το αγόρι. Ο ανώτεροςδιοικητής, Μεζίντ Μπέη, πήρε το αγόρι, το έβαλε νακαθίσει σε ένα μεγάλο τύμπανο πολέμου και το φίλησεμε σεβασμό. Έπειτα τον οδήγησε στον ΜουράτΧαν. Ο Μουράτ Χαν τους είπε αμέσως να τελειώσουντη δουλειά. Πήραν το αγόρι από τον Μεζίντ, υπήρχεμια μεγάλη συκιά έξω ακριβώς από το Ιζνίκ, κάτω απότη συκιά τον έπνιξαν σε νερό. Αφού εκτέλεσαν τη διαταγή,τον έστειλαν στη Μπούρσα να ταφεί δίπλα στονπατέρα του. Ο λαός της Μπούρσας τους συνάντησε.Πήραν το πτώμα και το έθαψαν σύμφωνα με το θρησκευτικόνόμο. Μετά ρώτησαν τον Σαραμπντάρ Ιλύας:«Γιατί το έκανες αυτό;». Απάντησε: «Φαινομενικά, έγιναπροδότης. Στην πραγματικότητα έκανα το σωστό.Εάν συμφωνούσα μαζί τους, αυτοί οι δυο στρατοί θαπολεμούσαν μεταξύ τους και θα έβλαπταν τη χώρα.Το προσωπικό κακό είναι προτιμότερο από το γενικόκακό. Πρόκειται επίσης για παλαιό έθιμο. Δεν ήμουνεγώ που έκανα την πράξη». Μετά από αυτό δεν απολάμβανεκανένα κύρος μεταξύ των αρχόντων.Neşrî, II, σ. 567-573.Ο Νεσρί έγραψε το χρονικό στα τέλη του 15 ουαιώνα, στη διάρκεια της βασιλείας του ΒαγιαζήτΒ’(1481-1512), όταν πλέον η αυτοκρατορική πρακτικήτης αδελφοκτονίας είχε μεταβληθεί σε νόμιμηπροϋπόθεση από τον Μωάμεθ Β’, ο οποίος απαιτούσεαπό κάθε σουλτάνο να σκοτώνει τα αδέλφια του, ότανανέβαινε στο θρόνο, προκειμένου να διασφαλίζεται ηεσωτερική ειρήνη της αυτοκρατορίας. Η αφήγηση τουΝεσρί για το φόνο του Μουσταφά του Μικρού παρουσιάζειτόσο το επίσημο επιχείρημα όσο και το γεγονόςότι μια σημαντική μερίδα της οθωμανικής κοινωνίαςαποδοκίμαζε αυτήν την πρακτική. Η αποδοκιμασίατελικά οδήγησε στην εγκατάλειψη της αδελφοκτονίαςστις αρχές του 17 ου αιώνα (η τελευταία περίπτωση πουσυναντάμε στις πηγές έλαβε χώρα κατά την ενθρόνισητου Μωάμεθ Γ’ το 1595).Προσπαθήστε να μαντέψετε γιατί οι εκτελεστέςεπέλεξαν αυτόν το συγκεκριμένο τρόπο για ναδολοφονήσουν το νεαρό πρίγκιπα.Εκτός από την δικαιολογία που δίνει ο Σαραμπντάρ Ιλύαςγια την πράξη του, υπάρχουν άλλες ενδείξεις στο κείμενογια τυχόν άλλα κίνητρα της συμπεριφοράς του; Εικ. 4. Το σχέδιο των ανακτόρων τουΤοπκαπί στην ΚωνσταντινούποληInalcik 1973, εικ. 3.58

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣχήμα 1:Τα ανάκτορα και η οθωμανική κεντρική διοίκησηA. Εντερούν: Εσωτερική Υπηρεσία (Enderun) 36Κύριες υποδιαιρέσεις:• Χαρέμι (Harem)• Χας οντάς (has oda): ιδιωτικό διαμέρισμα• Σεφερλή οντάς (seferli oda): διαμέρισμα εκστρατείας• Χαζινές (hazine): θησαυροφυλάκιο• Κελάρι (kiler)Κύριοι αξιωματούχοι:• Καπού-αγασί (Kapı agası): αξιωματούχος της πύλης• Κιζλάρ-αγασί (Kızlar agası): αξιωματούχος τωνκοριτσιών• Χας ονταμπασής (Has oda başı): επικεφαλής τωναξιωματούχων• Σιλιχτάρης (Silahdar): ένοπλος συνοδός του σουλτάνου• Χαζινές (Hazinedar): προσωπικός θησαυροφύλακαςτου σουλτάνου• Τσοχαντάρης (Çuhadar): υπεύθυνος για τις στολές τουσουλτάνου• Ρικιαπτάρης(Rikabdar): κρατούσε τους αναβολείς τουσουλτάνουB. Μπιρούν: Εξωτερική Υπηρεσία (Birun)Κύριες υποδιαιρέσεις:• Καπικούληδες (kapıkulu) 37 : στρατεύματα τωνανακτόρων• Αυτοκρατορικά μαγειρεία• Αυτοκρατορικοί στάβλοιΚύριοι αξιωματούχοι:• Αγάς των γενίτσαρων• Μιρ-αλέμ (Mîr alem): φύλακας των συμβόλων• Μιραχούρ (Mirahûr): επικεφαλής των ανθρώπωνπου φρόντιζαν στάβλους, άμαξες, υποζύγια• Καπουτζήμπασης (Kapıcı başı): επικεφαλήςτων ανθρώπων που φύλαγαν τις εισόδους τωνανακτόρων• Τσαούσμπασης (Çavuş başı): επικεφαλής τωντσαούσηδων, δηλ. ταχυδρομικών υπαλλήλων• Μποσταντζήμπασης (Bostancı başı): επικεφαλήςτων κηπουρών• Τσακιρτζήμπασης ή αρχιγερακάρης (Çakırçı başı):επικεφαλής της υπηρεσίας που φρόντιζε για τακυνηγετικά πουλιάΓ. Ντιβάν ή Διβάνι: Αυτοκρατορικόσυμβούλιο (divan)Μόνιμα μέλη:• Βιζιρ-ί αζάμ (vizir-i azam): μεγάλοςβεζίρης• Βεζίρηδες 38• Καζασκέρηδες (kadi’asker): στρατιωτικοίδικαστές της Ανατολίας καιτης Ρούμελης• Νισαντζής (nişanci): υπεύθυνοςπρωτοκόλλου, γενικός αρχειοφύλακας• Αρχιδεφτερδάρης (baş defterdar):υπεύθυνος οικονομικών• Καπουντάν πασάς (kapudan paşa):αρχιναύαρχος• Ρεΐς-ουλ-κιτάμπ (reis-ül-kitab):αρχιγραμματέας αυτοκρατορικούσυμβουλίουΝα συγκρίνετε το σχέδιο των ανακτόρων με το παραπάνωσχήμα. Προσπαθήστε να ταυτίσετε ορισμένεςαπό τις κύριες υπηρεσίες και να εξηγήσετε γιατί έχουντοποθετηθεί σε αυτούς τους συγκεκριμένους χώρους. Εικ. 5. Ο οθωμανός σουλτάνος δέχεται σεακρόαση τον αυτοκρατορικό πρέσβηΤι πληροφορίες αναφορικά με την οθωμανικήιστορία και τον πολιτισμό του 17ου αιώνα μας δίνειαυτή η εικόνα; Καταγράψτε όλες τις πληροφορίες πουμπορείτε να εξάγετε από την εικόνα και συγκρίνετέ τις μετις αντίστοιχες των συμμαθητών σας.Προσπαθήστε να βρείτε μία αντίστοιχη σκηνή ακρόασηςπρεσβειών από αυλές της Δυτικής Ευρώπης του 17ου αιώνα.Συγκρίνετε τις εικόνες και εστιάστε την προσοχήσας ιδιαίτερα στην τελετή υποδοχής, στη στάση του μονάρχη,στη συμπεριφορά των πρεσβειών και στις χειρονομίεςτου συνόλου των απεικονιζόμενων μορφών.Inalcik 1973, εικ.12.36 Προσωπικές υπηρεσίες του σουλτάνου. Βρίσκονταν συνήθως στην Τρίτη Αυλή των αυτοκρατορικών ανακτόρων. Εκτός από τις γυναίκες, οι άνθρωποιπου υπηρετούσαν στην Εσωτερική Υπηρεσία ήταν είτε νεαρά αγόρια («ιτσογλάν», içoğlan: υπηρέτες) είτε ευνούχοι.37 Εκτός από τους γενίτσαρους, τα τάγματα των καπικουλήδων συμπεριλάμβαναν έξι ακόμα μονάδες με σημαντικό κύρος.38 Οι υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι ήταν μέλη του αυτοκρατορικού συμβουλίου. Ο αριθμός τους κυμαινόταν κατά εποχές από τέσσερεις σε περισσότερουςαπό δέκα. Στο αυτοκρατορικό συμβούλιο συμμετείχαν επίσης, ο μπεηλέρμπεης (beylerbeyi: γενικός διοικητής) της Ρούμελης και περιστασιακάκαι άλλοι μπεηλερμπέηδες.59

ΟΙ ΘΕΣΜΟΙΒ-4. Η άνοδος του Μουσταφά Α’ στο θρόνο(1617)23 Ζιλκα’ντε 1026 [= 24 Νοεμβρίου 1617].Όταν, σύμφωνα με το θέλημα του Θεού, ο αιώνιος καιπανταχού παρών Σουλτάνος Αχμέτ Χαν απεβίωσε καισταμάτησε να κυβερνά τον κόσμο ετούτο, οι διάδοχοιπρίγκιπες ήταν ακόμα πολύ νέοι. Ο αδελφός τουΣουλτάνος Μουσταφά, αντίθετα, είχε φτάσει στηνεφηβεία. Συνεπώς, εκείνος ανέβηκε στο θρόνο τηνημερομηνία που αναφέραμε παραπάνω.Ωστόσο οι βεζίρηδες, οι κυβερνήτες, οι σεΐχηδες, οιλόγιοι και άλλοι αξιωματούχοι δίσταζαν να υποβάλουντα σέβη τους στο νέο ηγέτη. Ο Μουσταφά Αγάς,ο αγάς [aga: αξιωματούχος] της Πύλης της Ευτυχίας[Darüssaade aghası, «Νταρουσάαντε αγασί»], πουασκούσε ιδιαίτερη επιρροή στις κρατικές υποθέσειςτην εποχή του Σουλτάνου Αχμέτ Χαν, δεν παράλειψεγια άλλη μια φορά να αναφέρει στον καθένα τα πρέποντα,υψώνοντας τη φωνή για να πει στον σεϊχουλισλάμη[sheyh-ül-Islam: επικεφαλής της πίστης] ΕσάτΕφέντη και τον βοηθό του μεγάλου βεζίρη [sadaretkaymakamı, «σανταρέτ καϋμακάμης»] Σοφού ΜεχμέτΠασά ότι ο Σουλτάνος Μουσταφά Χαν δεν έδειχνε ναδιαθέτει μυαλό και λογική και ότι δεν μπορούσαν ναεμπιστεύονται τις σκέψεις και τις πράξεις του. Υποστήριξε,ωστόσο, ότι εάν παραγκωνιζόταν ένας πρίγκιπας,που είχε γίνει πια νέος άνδρας, προκειμένουνα ανέβει στο θρόνο ένα παιδί, θα ήταν αδύνατοννα εμποδιστούν οι φήμες και τα κουτσομπολιά τουλαού και αυτό θα δημιουργούσε πολλά προβλήματα.Είπαν επίσης ότι σε κάθε περίπτωση, τη συγκεκριμένηχρονική στιγμή ήταν ο Σουλτάνος Μουσταφά πουείχε το δικαίωμα να ανέβει στο θρόνο σύμφωνα μετο δυναστικό δένδρο και εάν αυτό παραβλεπόταν,θα δημιουργούνταν ισχυρές αντιδράσεις από το λαό.Επιπλέον, υποστηρίχθηκε ότι η διανοητική αστάθειαπου παρουσίαζε, οφειλόταν στο μεγάλο διάστημαπου πέρασε στη φυλακή, χωρίς να επιτρέπεται ναμιλά σε κανέναν και ότι εάν συσχετιζόταν με ανθρώπουςγια κάποιο διάστημα, θα μπορούσαν ίσως, νααποκατασταθούν το μυαλό και η λογική του. Με αυτόντον τρόπο ο Σουλτάνος Μουσταφά έγινε αποδεκτόςως ένας παντισάχ της ανάγκης.Peçevi, σ. 337.Το χρονικό του Πετσεβί δεν αποκαλύπτει ταιδιαίτερα συμφέροντα των διάφορων πολιτικώνομάδων, αποτελεί ωστόσο σημαντική πηγή γιατα «δημόσια» επιχειρήματα που αναπτύχθηκαν στονκύκλο των οθωμανικών ηγετικών πολιτικών στρωμάτων.Παρ’όλα αυτά ο Μουσταφά Α’ κυβέρνησε μόνο γιαμερικούς μήνες και στη συνέχεια αντικαταστάθηκε το1618 από τον ανιψιό του Οσμάν Β’ (1618-1622)∙ μετάτο θάνατο του Οσμάν Β’, που σκοτώθηκε στη διάρκειαμιας εξέγερσης των γενιτσάρων, ο Μουσταφά Α’ ανέβηκεκαι πάλι στο θρόνο για κάποιους μήνες, για να αντικατασταθείτελικά από τον Μουράτ Δ’ (1623-1640).Να αναπτύξετε ένα επιχείρημα ενάντια στην άνοδοτου Μουσταφά Α’ στο θρόνο. Εικ. 6. Αυτοκρατορικός εορτασμός στηδιάρκεια εκστρατείαςHegyi, Zimanyi, εικ. 40.60

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Εικ. 7. Ο Σουλτάνος Βιαγιαζήτ Β’ (1481-1512) κυνηγά κοντά στη Φιλιππούπολη (Πλόβντιφ)Hegyi, Zimanyi, εικ. 38.61

ΟΙ ΘΕΣΜΟΙΙΙ. Το παιδομάζωμα [ντεβσιρμές]Β-5. Το σύστημα του ντεβσιρμέ 39 όπωςπεριγράφεται από έναν πρώην γενίτσαροΌποτε εισέβαλαν σε μια χώρα και κατακτούσαν τολαό της, ακολουθούσε αμέσως μετά από αυτούς οβασιλικός γραφέας ο οποίος έπαιρνε όλα τα αγόριαγια γενίτσαρους. Για κάθε αγόρι έδινε πέντε χρυσάνομίσματα (δουκάτα) και τα έστελνε μέσω τηςθάλασσας στην Ανατολή, όπου και έμεναν. Γύρωστα 2000 αγόρια πήραν με αυτόν τον τρόπο. Κι ανο γραφέας δεν κατάφερνε να βρει αρκετά αγόριαστους εχθρούς, τότε συγκέντρωνε από την χώρατου, από κάθε χωριό, σε αναλογία με τον πληθυσμότου, όλους τους νεαρούς χριστιανούς. Τα αγόρια πουέπαιρναν από τη χώρα του τα έλεγαν τσιλίκ (çilik).Μπορούσαν να διαθέτουν την περιουσία τους, μετάτο θάνατό τους, σε όποιον ήθελαν. Τα αγόρια όμωςπου έπαιρναν από τους εχθρούς τα ονόμαζαν πεντζίκ(pencik). Μετά το θάνατό τους δεν μπορούσαννα κληροδοτήσουν τίποτα και όλη η περιουσία τουςπήγαινε στον αυτοκράτορα, εκτός κι αν κάποιος απελευθερωνότανχάριν της συμπεριφοράς του, οπότεμπορούσε ελεύθερα να διαθέσει την περιουσία τουμετά το θάνατό του.Mihailović, σ. 164-165.Β-6. Η χριστιανική κριτική στο σύστημα τουντεβσιρμέ από τη Ζωή του Γκεόργκι Νόβι τηςΣόφιας (1539)Αυτό έλαβε χώρα στη διάρκεια του άθρησκου, αχρείουκαι ρυπαρού Τούρκου βασιλιά Σελίμ. 40 Μυστικά,με κάποιου είδους πονηριά, στον τρίτο χρόνο τηςβασιλείας του, έστειλε αγγελιοφόρους και υπαλλήλουςσε όλες τις περιφέρειες πολλών βασιλείων καιτους διέταξε να πάνε με συνοδεία στρατιωτών σε περιοχέςπου ζούσαν Χριστιανοί. Και αν έβρισκαν τρειςγιους σε μια χριστιανική οικογένεια, έπαιρναν τουςδύο για το βασιλιά κι άφηναν τον τρίτο στους γονείς.Αν όμως οι γονείς είχαν ένα μόνο γιο, τον έπαιρνανμε τη βία για τον βασιλιά τους. Το έκαναν αυτό σύμφωναμε τις διαταγές του βασιλιά∙ τους έκαναν περιτομήσύμφωνα με την αμαρτωλή θρησκεία τωνΣαρακηνών (ενν. μουσουλμάνων) και τους μάθαιναντο παραπλανητικό βιβλίο του Ιμάμη. Μετά από αυτό,ο βασιλιάς έδινε διαταγή να τους εκπαιδεύσουν σεόλες τις στρατιωτικές δεξιότητες: στην τέχνη της μάχηςκαι στην ιππασία. Ο βασιλιάς τούς εγγυούταν μεγάλεςτιμές, όταν έφταναν στην ωριμότητα και τουςαποκαλούσαν γενίτσαρους. Και τυφλώνονταν τόσο,ώστε φέρονταν άσχημα ακόμα και στους ίδιους τουςγονείς τους, τις μανάδες και τους πατεράδες τους,άρχιζαν να σκοτώνουν τους Χριστιανούς με φριχτούςτρόπους και έτσι γίνονταν χειρότεροι κι απότους Σαρακηνούς.Georgieva, Tzanev, σ. 126-127.Να συγκρίνετε τις ενδείξεις των πηγών Β-5 και Β- 6για τους αριθμούς των παιδιών που αφορούσε τοσύστημα του ντεβσιρμέ, λαμβάνοντας υπ’όψιν ότι στηδιάρκεια της περιόδου στην οποία αναφέρονται οι δύοπηγές, ο χριστιανικός πληθυσμός της ΝοτιοανατολικήςΕυρώπης που κυριαρχούνταν από τους Οθωμανούςέφτανε στα (4) εκατομμύρια. Συζητήστε γιατί μία απότις πηγές διαστρεβλώνει το μέγεθος του φαινομένου.Ποια ήταν τα πλεονεκτήματα του συστήματος του ντεβσιρμέγια το οθωμανικό κράτος;Υπήρχαν πλεονεκτήματα για τα παιδιά των μη μουσουλμάνωνπου συμπεριλαμβάνονταν στο ντεβσιρμέ;39 Πρωτότυπη οθωμανική πρακτική για τη στρατολόγηση των ανθρώπων που θα στελέχωναν υπηρεσίες του σουλτάνου, η οποία ξεκινά από τον 14οαιώνα. Επρόκειτο για μια κεντρικά οργανωμένη στρατολόγηση νεαρών αγοριών από τις αγροτικές, μη μουσουλμανικές (δηλ. χριστιανικές) οικογένειες τουοθωμανικού κράτους. Οι νέοι αυτοί ενσωματώνονταν στον οθωμανικό πολιτισμό, δηλαδή ασπάζονταν το Ισλάμ, μάθαιναν τουρκικά και εκπαιδεύοντανγια να στελεχώσουν διάφορες κρατικές υπηρεσίες. Οι περισσότεροι προορίζονταν για τα τάγματα του καπίκουλου, ιδιαίτερα τους γενίτσαρους, άλλοιόμως επιλέγονταν για να υπηρετήσουν στο Εσωτερικό ή Εξωτερικό Ανάκτορο. Στη διάρκεια του 15ου-16ου αιώνα, ένα μεγάλο και συχνά το κυρίαρχο μέροςτης οθωμανικής πολιτικοστρατιωτικής ελίτ προερχόταν από παιδομαζώματα, μία πρακτική που ευνοούσε επομένως, την κοινωνική ανέλιξη. Εξαιτίαςτης αυξανόμενη πίεσης που ασκούσαν οι μουσουλμάνοι υπήκοοι του σουλτάνου, προκειμένου να αποκτήσουν πρόσβαση στα στρατιωτικά και πολιτικάαξιώματα, το σύστημα του παιδομαζώματος διακόπηκε σταδιακά στη διάρκεια του 17ου αιώνα.40 Σελίμ Α’ (1512-1520).62

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Εικ. 8. Παιδιά από ντεβσιρμέHegyi, Zimanyi, εικ. 41.Τι πληροφορίεςαντλούμε από αυτήντην εικόνα; Ποιοι χαρακτήρεςαπεικονίζονταικαι πώς είναι τοποθετημένοιστην αρχιτεκτονικήτης εικόνας; Μπορείτενα αναγνωρίσετε τη σημασίατων χειρονομιώντους; Γιατί νομίζετε ότιαπεικονίζονται τόσο πολλέςγυναίκες;63

ΟΙ ΘΕΣΜΟΙ Εικ. 9. Αγάς των ΓενιτσάρωνHegyi, Zimanyi, εικ. 43.Σαράι τον καιρό του μακαρίτη Σουλτάνου Βαγιαζήτ 41(που βρίσκεται σήμερα στον Παράδεισο). Στη διάρκειααυτής της οθωμανικής δυναστείας, επιδείκνυαάριστη συμπεριφορά απέναντι στους σουλτάνουςαπό αγάπη στο Θεό και όσο βρισκόμουν στο εσωτερικόΣαράι, μελέτησα πολλά είδη επιστημών. Κατάτην ενθρόνιση του […] Σουλτάνου Σελίμ 42 , άφησατη θέση του τσοχαντάρη [çuhadâr: υπεύθυνος γιατις στολές του Σουλτάνου] και μπήκα στην εξωτερικήυπηρεσία ως μουτεφερρικά [müteferrika: αυλικός]με 50 ακτσέδες την ημέρα. Μετά υπηρέτησα ως καπουτζήμπασης[kapĭcĭ: επικεφαλής των ανθρώπωνπου φύλαγαν τις εισόδους των ανακτόρων], μιρ-αλέμ[mîr alem: φύλακας των συμβόλων], σαντζάκμπεης[sancakbeyi: διοικητής σαντζακιού] της Κασταμονής,μπεηλέρμπεης [beylerbeyi: γενικός διοικητής]του Καραμάν και της Άγκυρας και τέλος, την εποχήτου σουλτάνου μας Σουλεϊμάν 43 , μου εμπιστεύτηκαντις θέσεις του βεζίρη και του μεγάλου βεζίρη. Ότανεγώ, το ταπεινό και ασήμαντο υποκείμενο, άφησα τοΣαράι, συνεργάστηκα με πολλούς ουλεμάδες (νομοδιδάσκαλοι,θεολόγοι και ερμηνευτές του μουσουλμανικούδικαίου), ποιητές και ανθρώπους του πολιτισμούκαι επιδίωξα να βελτιώσω το χαρακτήρα μουθέτοντας όλες μου τις ικανότητες στην υπηρεσία τωνεπιστημών.Inalcik 1973, σ. 84.Ο Λουτφή πασά (περ. 1488-1563) υπηρέτησεΠεριγράψτε τα ενδύματα που φορούν οι μορφές.Νομίζετε ότι το ένδυμα έπαιζε έναν ιδιαίτερο κοινωνικόρόλο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία;ως μεγάλος βεζίρης την περίοδο 1539 - 1541.Γεννημένος στην Αλβανία, στρατολογήθηκε μέσω τουσυστήματος του ντεβσιρμέ. Οι διαδοχικές θέσεις πουκατείχε στην υπηρεσία του σουλτάνου αποτελούν τατυπικά στάδια της σταδιοδρομίας που ακολουθούσανοι δούλοι του σουλτάνου τον 15 ο -16 ο αιώνα: μία πρώιμηΒ-7. Ο Λουτφή πασάς αναπολεί τη σταδιοδρομίατου από την εποχή που στρατολογήθηκε μέσωτου συστήματος του ντεβσιρμέσταδιοδρομία στην εσωτερική υπηρεσία των ανακτόρωνεπέτρεπε την κατάληψη καλών θέσεων στην εξωτερικήυπηρεσία και στη συνέχεια ακολουθεί η θέση τουδιοικητή σε επαρχίες, η οποία γενικά αποτελεί προϋπόθεσηΟ συγγραφέας αυτής της πραγματείας είναι ο ταπεινότεροςδούλος του Θεού, ο Λουτφή πασάς, γιος τουΑμπντουλμουίν. Χάρη στη γενναιοδωρία των σουλτάνων,εγώ, ο ταπεινός, ανατράφηκα στο εσωτερικόγια το διορισμό ενός βεζίρη στο ΑυτοκρατορικόΣυμβούλιο. Παρόλο που τα προσωπικά επιτεύγματα τουΛουτφή είναι εντυπωσιακά, δεν πρέπει να παραβλέπουμετο γεγονός ότι, από τη βασιλεία του Μωάμεθ Β’ έως τα41 Βαγιαζήτ Β’ (1481-1512).42 Σελίμ Α’ (1512-1520).43 Σουλεϊμάν Α’ (1520-1566).64

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑτέλη του 16 ου αιώνα, οι περισσότεροι μεγάλοι βεζίρηδεςστρατολογούνταν από τους πρώην δούλους του παιδομαζώματος.Ο Λουτφή πασά αποτελεί εξαίρεση κυρίωςγια τις πνευματικές του ανησυχίες και για το γεγονός ότι,μετά την τέλος της θητείας του ως μεγάλος βεζίρης, έγινεσημαντικός πολιτικός συγγραφέας. Η αφήγησή του είναιεπίσης σχετική και με το ζήτημα της θρησκευτικής μεταστροφής:σε κάποια χρονική στιγμή, μετά τη στρατολόγησητου νεαρού Λουτφή, φαίνεται πως ο πατέρας τουασπάστηκε επίσης το Ισλάμ.Δείτε το Σχήμα 1 και εντοπίστε τις θέσεις που κατέλαβεο Λουτφή στην οθωμανική κεντρική διοίκηση,προτού σταλεί διοικητής σε διάφορες επαρχίες.Τι μας δείχνει η περίπτωση του Λουτφή σχετικά με τηνοθωμανική κοινωνική κινητικότητα; Νομίζετε ότι μπορούμενα προχωρήσουμε σε γενικεύσεις στηριζόμενοιστην περίπτωσή του;ΙΙΙ. Το τιμαριωτικό σύστημαΒ-8. Οι οθωμανικοί κανόνες που διευθετούσαντη διανομή τιμαρίωνΤα εισοδήματα που τους παρέχουν αυτά αποκαλούνται«καρποί του πολέμου» [mâl-i mukatele, «μαλ-ί μουκατελέ»].Αυτό σημαίνει ότι τα έσοδα αυτά χορηγήθηκαν σεαντάλλαγμα για τον αγώνα εναντίον του εχθρού. […]Στην περίπτωση των τιμαρίων, […] υπάρχουν δύοείδη [τιμάρια]. Το ένα ονομάζεται «με αποδεικτικό»[tezkirelü, «τεσκιρελού»] και το άλλο «χωρίς αποδεικτικό»[tezkiresüz, «τεσκιρεσούζ»]. Πίσω από τους παραπάνωόρους κρύβεται αυτή η συνήθεια: υπάρχει μίασυγκεκριμένη έκταση [ή ποσό] που μπορεί να διαθέσεικάθε μπεηλέρμπεης [beylerbey: γενικός διοικητής]με βεράτι του [berat: έγγραφο που επικυρώνει τηναπονομή αξιωμάτων ή προνομίων] . πάνω στο βεράτιυπογράφει ένα τεσκερέ [tezkire: αποδεικτικό] ότι αναφέρθηκε(ενν. στο σουλτάνο) και στη συνέχεια η διαταγήδημοσιοποιείται στο αυτοκρατορικό δικαστήριο[στην Ιστανμπούλ]. Έτσι, προκύπτουν αυτοί οι προσδιορισμοί:«με αποδεικτικό» και «χωρίς αποδεικτικό».Hezarfen, σ. 139.Ποιο είδος τιμαρίου ήταν μεγαλύτερο: το «μεαποδεικτικό» ή το «χωρίς αποδεικτικό»; Αιτιολογείστετην επιλογή σας.Β-9. Λίστα των προσόδων που πρέπει νασυγκεντρωθούν ως τιμάρια από τον σπαχήΣαράντα κεφάλια αρρένων από αγροτικά νοικοκυριά[kırk nefer reaya: «κιρκ νεφέρ ρεγιά»], και τρεις εκτάσεις[zemin, «ζεμίν»] και το χωριό του Αρντίτς Αγίλ, ηκαταστιχωμένη πρόσοδος του οποίου περιλαμβάνειτη συλλογή της δεκάτης από τα δημητριακά [öşür:«οσούρ»] και τον φόρο για τις ζωοτροφές [salâriyye:«σαλαριγέ»] και τον φόρο σταριού [resm-i gendüm:«ρεσμί γκεντούμ»] και τον φόρο για το ζευγάρι βοδιών[resmi çift, «ρεσμί τσιφτ»: συνδυαστική φορολογίααγρότη, γης, βοδιών] και τον έγγειο φόρο για τουςχωρικούς που έχουν μικρούς κλήρους [resm-i bennâk,«ρεσμί μπενάκ»] και το φόρο των εργένηδων πουδεν έχουν κλήρο [resm-i cebe = resm-i caba, «ρεσμίτζαμπά»] καθώς και τη δεκάτη από τα αμπέλια [öşür-ibağ, «οσουρί μπαγ»], που όλα φτάνουν τους πέντε χιλιάδεςακτσέδες, όπως καταγράφεται στο Κατάστιχο[defter-i mufassal: «ντεφτερί μουφασάλ»] από το χέριτου εκτιμητή και το Επίτομο Κατάστιχο [defter-i icmâl,«ντεφτερί ιτσμάλ»] δείχνει ότι τρεις χιλιάδες ακτσέδεςαπό αυτό το ποσό πρέπει να διανεμηθούν αλλού ….Barkan, σ. 771-772.Γιατί το κράτος καταγράφει τόσο λεπτομερειακάτις προσόδους των τιμαριωτών;Β-10. Νέα ανάθεση τιμαρίου μεσαίας-προςμεγάληςκλίμακας[Για τον] Μουσταφά μπιν Αχμέτ τσαούσης [çavuş,«τσαβούς»: αρχικά ταχυδρομικός υπάλληλος∙ από το18 ο αι. αξιωματούχος που είχε αναλάβει την εκτέλεσηδιαταγών ή ποινών], που του αφαιρέθηκε ένα τιμάριστο Καϊσερι αξίας 15.100 ακτσέδων: Τώρα του δίνονταιτα ακόλουθα: ένα τιμάρι αξίας 1.600 ακτσέδων65

ΟΙ ΘΕΣΜΟΙστο Εντιρλίκ και άλλα χωριά στο ναχιγιέ [nahiye: υποδιαίρεσητου καζά] του Τσεμπέλ Ερτσίς, ένα τιμάρι αξίας2.000 ακτσέδων στον μεζρά [mezra’a: «χωραφότοπος»,ακαλλιέργητη γη] Γκαζιλέρ και άλλες περιοχές στηνπεριφέρεια του Κοραμάζ που προηγουμένως είχε ομακαρίτης Αμπντούλ-Κερίμ∙ ένα τιμάρι αξίας 2.000ακτσέδων από έσοδα [mahsul, «μαχσούλ»] των νοικοκυριώνμπόζα [boza hane] στην πόλη του Καϊσερι, τοοποίο ανήκε στον Αμπντούλ-Κερίμ, ένα τιμάρι αξίας800 ακτσέδων σε ένα χωριό της περιφέρειας Κεναρ-ίΙρμάκ, ένα τιμάρι αξίας 3.000 ακτσέδων στο Ιστεφάνακαι άλλα χωριά στον Τσεμπέλ Ερτσίς και άλλες μικρέςεκτάσεις κτλ.: συνολικό ποσό 15.100 ακτσέδες.Jennings 1972, σ. 212.Συζητήστε γιατί οι πρόσοδοι που συναπαρτίζουνένα μεγάλο τιμάριο προέρχονταν από διάσπαρτεςστο χώρο πηγές;Β-11. Κανονισμοί σχετικά με τιμαριώτες που δενμετέχουν σε εκστρατείες (1635)Ένα τιμάρι αξίας 2.500 ακτσέδων στο ναχιγιέ [nahiye:υποδιαίρεση του καζά] Κοστερέ έχει μείνει αμίσθωτο[mahlûl, «μαχλούλ»], γιατί ο Σουλεϊμάν δεν πήγε στηνεκστρατεία του Ρεβάν [Εριβάν] αυτή τη χρονιά. Έχασεκαι το καθήκον του [hidmet, hizmet, «χιζμέτ»] καιτην επιθεώρηση [yoklama: «γιοκλαμά»]. Εξαιτίας μίαςεπαινετικής επιστολής από τον αλάιμπεη [alaybey: αξιωματούχοςτου στρατού, υπηρετούσε ως διοικητήςεπαρχιών] του Νιγντέ, Μουσά, το τιμάρι παραχωρήθηκεστον Μαχμούτ, που είχε βεράτι [berat: έγγραφο πουεπικυρώνει την απονομή αξιωμάτων ή προνομίων] γιατην ανάθεση τιμαρίου 3.000 ακτσέδων. Ένας τεσκερές[tezkere: αποδεικτικό] στάλθηκε στον μπεηλέρμπεη[beylerbey: γενικό διοικητή] του Καραμάν, τον ΙμπραήμΜπέη, για να ολοκληρώσει τη διαδικασία.Ο Δερβίσης Μεχμέτ, που κατείχε [ήταν ο mutasarrıf ]ένα τιμάρι 3.000 ακτσέδων στην περιφέρεια Σάχρα,δεν πήγε στο Εριβάν. Ο Μαχμούτ τσαούσης [çavuş,«τσαβούς»: αρχικά ταχυδρομικός υπάλληλος∙ απότο 18 ο αι., αξιωματούχος που είχε αναλάβει την εκτέλεσηδιαταγών ή ποινών] πήρε στην κατοχή του τοτιμάρι, αλλά στη συνέχεια δεν βοήθησε στην εκστρατεία,έτσι το τιμάρι έμεινε και πάλι αμίσθωτο. Παραχωρήθηκεστον Χαμζέ, αφού μεταφέρθηκε από τονΜεχμέτ, σύμφωνα με τη βεβαίωση του γενικού διοικητήτου Καραμάν Χασάν. [ημερομηνία] 1 Ζιλκα ’ντε1025 από το Ερεγλί.Jennings 1972, σ. 212.Στα τέλη του 16 ου και 17 ου αιώνα, οι πόλεμοιμε την Αυστρία και το Ιράν είχαν γίνει πιο δύσκολοικαι οι μεγάλες αποστάσεις που έπρεπε να διανύσουνοι τιμαριώτες είχαν ως συνέπεια να μην προλαβαίνουνσυχνά να επιστρέψουν για να συγκεντρώσουν τιςπροσόδους τους και να ελέγξουν τα τιμάριά τους. Έτσι,αρκετοί τιμαριώτες δεν πήγαιναν στον πόλεμο, γεγονόςτο οποίο ανάγκασε τις αρχές, σύμφωνα με το νόμο, νααποφασίσουν να ανακαλέσουν την παραχώρηση τωντιμαρίων και να τους τιμωρήσουν για ανυπακοή.Ποια μέσα χρησιμοποιούνται προκειμένου να διασφαλιστείότι οι τιμαριώτες θα προσέφεραν τιςαναμενόμενες υπηρεσίες τους;Να συγκρίνεται το οθωμανικό τιμαριωτικό σύστημα καιτο φεουδαλικό σύστημα. Εικ. 10. Οπλισμένος σπαχήςInalcik 1973, εικ. 25.66

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΠεριγράψτε τα όπλα και την εξάρτηση του σπαχή.Να συγκρίνετε αυτήν την εικόνα με εικόνες άλλωνευρωπαίων ιπποτών του 16 ου αιώνα. Να προσπαθήσετενα εντοπίσετε τις ομοιότητες και τις διαφορές.Εάν δεν είχε δοθεί καμία ερμηνεία σχετικά με αυτήν τηνεικόνα, τι σκέψεις θα σας είχε προκαλέσει; Υπάρχει κάποιοιδιαίτερο στοιχείο που σας παρακινεί να αναγνωρίσετεαυτούς τους άντρες ως οθωμανούς στρατιώτες;ΙV. Προστασία των υπηκόων και απονομή δικαιοσύνηςΒ-12. Συστάσεις του Μουράτ Α’ όταν διορίζειδιοικητή τον Εβρενός Μπέη (1386)[…] Δέξου και θυμήσου αυτή τη συμβουλή:Πρέπει να γνωρίζεις ότι οι τόποι της επαρχίας τηςΡούμελης 44 απέχουν πολύ μεταξύ τους. Για τη διακυβέρνησήτους και την ικανοποίηση των αναγκώντους και τη διατήρηση της τάξης θα χρειαστείς σίγουραπολλούς ανθρώπους του ξίφους και της πένας. Ναείσαι προσεκτικός να μην απλώσεις το χέρι σου στηνπεριουσία του λαού σου. […] Όποιος ξεχνάει την πίστητου σε αυτό τον κόσμο, ξεχνά το φόβο του Θεού.Μην ανακατεύεσαι με αυτά τα ζητήματα. Μην εμπιστεύεσαικανένα και μην ανοίγεσαι μπροστά σε κανένα.Πολλοί μπορεί να νηστεύουν στη διάρκεια τηςμέρας και να μένουν όρθιοι όλη τη νύχτα και όμως ναλατρεύουν είδωλα. Να προσέχεις τέτοιους ανθρώπους.Μη σε ξεγελούν οι εξωτερικές εμφανίσεις …Και όταν θέλεις να αφήσεις κάποιον στη θέση σου,να μην στηρίζεσαι σε ό,τι ήξερες γι αυτόν από πριν.Μπορεί αργότερα να άλλαξε. Γιατί το σώμα του γιουτού ανθρώπου αλλάζει από τη μια κατάσταση στηνάλλη … Γι’ αυτό λοιπόν, να έχεις στραμμένα τα μάτιακαι τ’ αυτιά σου στον άνθρωπο στον οποίο έχειςαναθέσει κάποια δουλειά. Δες αν η σημερινή τουκατάσταση ανταποκρίνεται με τη προηγούμενη, καινα μετράς τα λόγια του σύμφωνα με τη σημερινή. Ναμην προσβάλεις ποτέ κανένα.Άκου επίσης αυτή τη συμβουλή:Εάν οι βοηθοί που διόρισες στο εσωτερικό της χώραςείναι εργατικοί, η κατάσταση των ραγιάδων [reaya:υπήκοοι] θα είναι καλή […] Και να διατάξεις τον κάθε[βοηθό] να θεωρεί τους μουσουλμάνους που ζουνστα μέρη του σαν αδέρφια του. Και να ελέγχουν τουςραγιάδες διακριτικά. Να μην κάνουν κακό και να μηνενοχλούν. Θύμιζέ τους συχνά ότι θα έρθει μια μέρα,όταν οι πράξεις που έγιναν στο παρελθόν θα πέσουνσαν το χιόνι, η μέρα της κρίσης. Κάνε τους να νοιάζονταιγια τη φτώχεια του λαού. Κάνε τους να προετοιμάζουνπολλούς πόρους για τη ζωή. Ο θεός αγαπάτους φτωχούς. Θα αναλάβει ο ίδιος την φτώχεια τωνφτωχών. Δεν θα κοιτάξει αυτούς που έχουν περιουσίασε αυτόν τον κόσμο …Ειδικά να σέβεσαι, όσον αφορά τους διάσημους, απότους μορφωμένους τον Ελβανά Φεκιχά – ας αυξάνεταιη γνώση του! – που τοποθετήθηκε σεϊχουλισλάμης(επικεφαλής της πίστης) όλης της Ρούμελης. Καινα φροντίζεις τους πνευματικούς σου που είναι κληρονόμοιτων απογόνων του Προφήτη. Να τους αγκαλιάζειςμε αγάπη και έλεος, να τους σέβεσαι και νατους προστατεύεις…Να προσφέρεις δώρα και να ανταμείβεις τους σπαχήδες.Και να προσέχεις να μην τους έχεις ούτε πολύχαλαρούς ούτε και πολύ περιορισμένους. Να μηνανακατεύεσαι με τα πράγματα των σπαχήδων, ναμην τους πάρεις το παραμικρό ως αντάλλαγμα γιατη θέση τους. Να μην εκδηλώνεις την επιθυμία ναπαίρνεις. Να εργάζεσαι προσεκτικά. Να μην καυχιέσαιγια την ανδρεία και το κουράγιο σου, κράτα όμωςτο ξίφος σου αιχμηρό. Να ταΐζεις το άλογό σου. Ναμην σταματάς να δείχνεις τον πλούτο σου και ναμοιράζεις δώρα. Επίσης, να μην αναστατώνεσαι, εάντα εισοδήματα από τα εδάφη που κατάκτησες με τοσπαθί σου σε κάνουν να λες: «Δεν είναι αρκετά για ταέξοδά μου!». Σε περίπτωση που έχεις ανάγκη, γράψεσε μας εδώ. Δεν θα αρνηθούμε να σου δώσουμε ό,τι44 Σημαίνει κυριολεκτικά «γη των Ελλήνων» (Ρουμ ιλί). Στα οθωμανικά κείμενα του 14ου-15ου αιώνα η ονομασία αυτή αναφέρεται στο ευρωπαϊκότμήμα της οθωμανικής αυτοκρατορίας, το οποίο διοικούνταν από ένα γενικό διοικητή (beylerbeyi). Μετά τις κατακτήσεις του 16ου αιώνα, οι Οθωμανοίοργάνωσαν και άλλες διοικητικές μονάδες στην Ευρώπη, ωστόσο η επαρχία της Ρούμελης συνέχισε να περιλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της βαλκανικήςχερσονήσου.67

ΟΙ ΘΕΣΜΟΙέχουμε εδώ. Όσα περισσότερα μπορούμε, θα σουστείλουμε. […]Γραμμένο τον ευλογημένο μήνα του Σεβάλ, το έτος788 [1386].Odbrani, I, σ. 187-189.Ποιο είναι το νόημα που κρύβεται πίσω από τησυμβουλή «Να ταΐζεις το άλογό σου»; Τι ρόλοπαίζει η θρησκεία στις συστάσεις του Μουράτ;Ποιους πρέπει να φοβάται ο Εβρενός και γιατί;Ποια είναι η γνώμη σου για τις συμβουλές του σουλτάνου;Έχουν χρηστική αξία για τη ζωή ενός οθωμανούδιοικητή;Ποια από τις γενικές συστάσεις θα μπορούσε να είναιεπίσης χρήσιμη για τη ζωή ενός σημερινού μαθητή;Β-13. Φιρμάνι του Μωάμεθ Α’ υπέρ των μοναχώντης Μονής Μαργκαρίτ, στην περιοχή τωνΣερρών (1419)Αυτή είναι η θέληση του Αυτοκράτορα και η αιτίαπου εκδίδει αυτή την ευνοϊκή διαταγή – είθε ο ΠαντοδύναμοςΘεός να επιτρέψει να κρατήσει έως τοτέλος του χρόνου – είναι η ακόλουθη:Οι εκλιπόντες παππούς και πατέρας μου είχαν ευδοκήσεινα εκδώσουν διαταγές αναφορικά με τουςιδιοκτήτες του ιερού εγγράφου, τους μοναχούς τηςΜονής Μαργκαρίτ. Είχαν κηρυχθεί αδιαφιλονίκητακαι είχαν απαλλαχθεί [από τους φόρους] τα κτήματάτους που αποτελούνταν από αμπελώνες και νερόμυλους,συμπεριλάμβαναν χωριά, εδάφη, οπωρώνεςκαι οικίες, είχαν επίσης απαλλαχθεί από τη φορολογίατων οικιών και των προβάτων των ραγιάδων[reaya: υπήκοος] της Ζούχνα.Έτσι, σύμφωνα με τις διαταγές τους, κηρύσσω καιεγώ αδιαφιλονίκητη την περιουσία τους και εκδίδωαυτήν την ιερή διαταγή. Όλοι οι μοναχοί εξαιρούνταιαπό το χαράτσι [harac: έγγειος φόρος για τηνκοινότητα]. Τους δίνεται το δικαίωμα να κατέχουν τιςιδιοκτησίες που αναφέρθηκαν παραπάνω, όπως συνέβαινεκαι στο παρελθόν. Συνολικά, αυτή η διαταγήαφορά ό,τι κατείχαν τον καιρό του παππού και τουπατέρα μου και ό,τι κατέχουν σήμερα.Κανείς δεν επιτρέπεται να σταθεί στο δρόμο τους, νατους εναντιωθεί ή να τους ενοχλήσει δεν επιτρέπονταιεπίσης ούτε αλλαγές. [Οι μοναχοί] απαλλάσσονταιαπό την υποχρέωση να υπηρετούν στην αυλή,να κάνουν αγγαρείες καθώς και από κάθε συμπληρωματικόφόρο.Todorova, σ. 49.Να συζητήσετε γιατί οι μοναχοί της Μαργκαρίτζητούν νέα προνόμια από τον Μωάμεθ Α’, παρόλοπου είχαν παλαιότερα προνόμια από τον Μουράτ Α’και τον Βαγιαζήτ Α’.Β-14. Η απόφαση του καδή σε μία διαμάχημεταξύ ενός Χριστιανού κι ενός γενίτσαρου(Σόφια, 1618)Με αυτό [το έγγραφο] βεβαιώνεται ότι ο μη μουσουλμάνοςΊλια, κάτοικος της πόλης της Σόφιας, στομαχαλά [mahalle: γειτονιά] Μπανισόρ, εμφανίστηκεμπροστά στο Ιερό Συμβούλιο και επέδωσε αγωγήκατά του γενίτσαρου Οσμάν Μπεσέ που ζει στην ίδιαγειτονιά, και ενώπιον του ιδίου κατέθεσε τα εξής:«Ο άνθρωπος αυτός, ο Οσμάν Μπεσέ, κρατάει τη γυναίκαμου Πετκάνα στο σπίτι του και δεν θέλει να μουτη δώσει πίσω, παρόλο που του το ζήτησα. Επίσης,προσπαθεί να την πείσει να ζητήσει διαζύγιο. Με αυτόντον τρόπο την κρύβει στο σπίτι του, χωρίς να τηνπαντρεύεται. Ικετεύω το συμβούλιο να ρωτήσει τονεναγόμενο γι’ αυτό το ζήτημα και να καταγραφεί ηαπάντησή του».Μετά την κατάθεση αυτή του Ίλια, ο προαναφερθείςΟσμάν ρωτήθηκε από το συμβούλιο [να δώσει τηγνώμη του για το αίτημα]. Στην απάντησή του, ομολόγησεότι ο αιτών έλεγε την αλήθεια και έφερε τηνπροαναφερθείσα μη μουσουλμάνα Πετκάνα ενώπιοντου συμβουλίου και την έδωσε πίσω στον άντρατης Ίλια.Turski Izvori, 2, σ. 119.Τι μπορείτε να συμπεράνετε για τη θέση της γυναίκαςστην οθωμανική κοινωνία; Γιατί δεν ρώτησαντην Πετκάνα τη γνώμη της για την υπόθεση; Τινομίζετε ότι θα έλεγε, εάν της ζήταγαν να επιλέξει;Πιστεύεται ότι η θεωρία της προστασίας των υπηκόων[ραγιάδων] αποτελεί απλό ρητορικό σχήμα;68

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΒ-15. Η απόφαση του καδή σε μια διαμάχημεταξύ ενός Μουσουλμάνου κι ενός Χριστιανού(Βιδίνι, 1700)Ο Ιβάν, γιος του Νικόλα από την πόλη Βιδίνι και τηγειτονιά Καραμάν εμφανίστηκε ενώπιον του ιερούδικαστηρίου, παρουσία του κουρέα Ουστά Γιουμέρ,γιου του Αλί. Κατέθεσε αγωγή εναντίον του για τονακόλουθο λόγο:Ο Ιβάν είχε κληρονομήσει έναν αμπελώνα έκτασηςτριών τετάρτων του εκταρίου στην περιοχή Κόζλοβετςπου συνόρευε με τους αμπελώνες των ακόλουθωνανθρώπων: του Μανούς, του αρτοποιού Γιοβάν,του Νικόλα και με τον δημόσιο δρόμο. Ο προαναφερθείςΓιουμέρ σφετερίστηκε το κτήμα.Στη διάρκεια της ανάκρισης, ο Γιουμέρ δήλωσε ότιπριν από κάποιο διάστημα αγόρασε το εν λόγωαμπελώνα, που συνόρευε με τους αμπελώνες τωνίδιων ανθρώπων, για 15 γρόσια 45 από τον κρατικόυπάλληλο ως κρατική περιουσία καθώς δεν είχε ιδιοκτήτη.Μετά το θάνατο του πρώην ιδιοκτήτη Ιβάν Σιμιτσιάτα,που πέθανε χωρίς να αφήσει κληρονόμους,ο αμπελώνας είχε περάσει στην κρατική περιουσία.Ο Νικόλα αντείπε ότι αυτά που δήλωσε ο Γιουμέρ δενήταν αλήθεια και κάλεσε δύο μάρτυρες, που επιβεβαίωσανότι ο αμπελώνας ανήκε πράγματι σε αυτόν.Μετά από αυτά, το δικαστήριο ζήτησε από τον εναγόμενονα καλέσει μάρτυρες που θα επιβεβαίωναντην κατάθεσή του και του όρισε μια τελική ημερομηνία.Καθώς ο Γιουμέρ δεν μπόρεσε να βρει τέτοιουςμάρτυρες μέσα στον καθορισμένο χρόνο, το δικαστήριοτου πρότεινε να καταθέσει δίνοντας όρκο ότιείχε στα αλήθεια αγοράσει τον αμπελώνα, επειδή δενυπήρχε ιδιοκτήτης. Ο Γιουμέρ συμφώνησε και πήρεόρκο στο όνομα του Θεού. Με βάση τον όρκο, το δικαστήριοαποφάσισε να απαγορεύσει στον Ιβάν νασυνεχίσει κάθε νομική διαδικασία για τον αμπελώνα.Georgieva, Tzanev, σ. 293.Εάν ήσασταν εσείς ο καδής, ποια θα ήταν η απόφασήσας σε αυτήν την υπόθεση;Ο καδής πίστεψε αλήθεια στον όρκο του Γιουμέρ ήεπρόκειτο για μία στημένη υπόθεση; Τι γνωρίζετε γιατην πρακτική του όρκου στη μεσαιωνική δικαιοσύνη;Τα δικαστήρια των καδήδων ευνοούσαν πάντα τουςμουσουλμάνους ενάντια στους μη μουσουλμάνουςυπηκόους [ραγιάδες];Τα δικαστήρια των καδήδων εξασφάλιζαν πάντα έναδίκαιο δικαστικό σύστημα; Στηρίξτε την άποψή σαςχρησιμοποιώντας τις παραπάνω πηγές.Β-16. Η κοινότητα του νησιού της Μυκόνουαποφασίζει να απαλλαχθεί από τον καδή (1710)1710 Σεπτεμβρίου 9 ΜύκονοςΕπειδή και να θεωρούμεν ημείς οι κάτωθεν υπογεγραμμένοιη κοινότης Μυκόνου τα βάσανα και ασιστασίαπου τρέχει εις το νησί μας με τον εκλαμπρότατοναφέντη καδή όπου γυρεύει με πάσα μόδο να ρίξηαπάνω μας καμμιά αβανιά, δια τούτο αυτά βλέποντεςτα πράμματα και αβανιές, όπου ελπίζει να μας κάμη,εσυμμαζοκτήκαμεν όλοι μικροί και μεγάλοι ιερείς καιλαϊκοί και όλον το εποίμνιον εις τον ναόν της υπεραγίαςδεσποίνης ημών Θεοτόκου όπως κυβέρνησε καιδιόρθωσε το όμοιο νησί δια τούτο ευρίσκοντας εύλογοννα εκβάλωμεν αποδώ τον άνωθεν καδήν όπωςπαύσε τα σκάνδαλα και ταραχές . και υποσχόμαστεόλοι η κοινότης αν ήθελε τύχη τινός κανένα βάσανογη άλλος πειρασμός δια την άνωθεν υπόθεσι τούκαδή να τονέ τεφετέρωμε και να τονέ μαντινιέρωμεεις πάσα κριτήριο, και δια το αληθέν υπογράφου καιυποκάτωθεν.Ζερλέντου, σ. 67-68.Να εκτιμήσετε τους κινδύνους που εγκυμονούσεη απόφαση της κοινότητας της Μυκόνου να εξεγερθείεναντίον του καδή. Ποιες ήταν οι απόψεις τωνκατοίκων της Μυκόνου;Β-17. Καταδικαστική απόφαση εναντίον τουκοτζάμπαση Θοδωράκη από το Σαμάκοτσουκ(1762)Απόφαση για τον ναϊπ [naib: χαμηλότερης βαθμίδας45 Gurush: οθωμανικό όνομα για τα μεγάλα αργυρά νομίσματα (θάλερ). Αφού αρχικά χρησιμοποιούσαν γρόσια που προέρχονταν από διάφορεςοθωμανικές χώρες, στα τέλη του 17ου αιώνα, οι Οθωμανοί άρχισαν να κόβουν τα δικά τους νομίσματα. Επίσης, το γρόσι έγινε λογιστικό ισοδύναμο καιισοδυναμούσε με 40 παράδες και 120 ακτσέδες.69

ΟΙ ΘΕΣΜΟΙδικαστικός, υπό τον καδή] του ναχιγιέ [nahiye: υποδιαίρεσητου καζά] του Μιντιέ:Ο Χατζή Ιμπραήμ, αφού παρουσιάστηκε και απέδειξεότι είχε το δικαίωμα να συλλέγει τον κεφαλικό φόρο[cizye, «τσιζιέ»] από την Ιστανμπούλ και τους τριγύρωυφιστάμενούς της ναχιγιέδες, ανέφερε πως, καθώς οναχιγιές του Μιντιέ αποτελεί μέρος αυτών των υφισταμένωνναχιγιέδων, στο χωριό Σακάκοτσουκ, πουείναι μέρος του ναχιγιέ του Μιντιέ, κάποιος τζιμμής[zimmi: «προστατευόμενο άτομο», μη μουσουλμάνος]με το όνομα Θοδωράκης που είναι κοτζαμπάσηςτων νόμιμα προστατευμένων [μη μουσουλμάνων]ραγιάδων [reaya: υπήκοος] του χωριού, συγκεντρώνονταςπερισσότερους από εκατόν πενήντα ραγιάδεςγύρω του, είπε: εμείς, οι ραγιάδες του Σαμάκο[τσουκ]δεν πρόκειται να υπακούσουμε τις εντολές για συλλογήκεφαλικού φόρου, δεν θα σας επιτρέψουμε ναπατήσετε το πόδι σας στο χωριό μας∙ έδειξε έτσι, ανυπακοήκαι αντίδραση ο προαναφερθείς Θοδωράκης,φτάνοντας στο σημείο να χτυπήσει τους φρουρούςπου συνόδευαν τον προαναφερθέντα ενάγοντα καιεπιμένοντας στην ανταρσία, προκάλεσε την αποσπασματικήκαι ατελή συγκέντρωση των κρατικώνπροσόδων. [Ο Χατζή Ιμπραήμ] μου ζήτησε να εκδώσωαυτοκρατορική διαταγή που θα καταδικάζει τονπροαναφερθέντα τζιμμή σε αγγαρεία σε γαλέρες, γιατόσο χρονικό διάστημα όσο χρειάζεται για να συμμορφωθεί.Η δική μου γραπτή εντολή είναι λοιπόνότι, εάν επιχειρήσει ξανά να εμποδίσει την πληρωμήτων κεφαλικών φόρων των υπηκόων, όπως απαιτεί οΙερός Νόμος [shari’a], θα πρέπει αυτός να οδηγηθείστο αυτοκρατορικό μου δικαστήριο [δηλ. στην Ιστανμπούλ],προκειμένου να σταλεί στις γαλέρες και ναδιασφαλιστεί έτσι, η δέουσα τιμωρία.Kal’a, σ. 177.Παρατηρήστε το γεγονός ότι ο εκμισθωτήςτου φόρου δεν παραπονιέται στον καδή, αλλάαπευθείας στο αυτοκρατορικό συμβούλιο στην Κωνσταντινούπολη.Ποιες μορφές αντίστασης χρησιμοποίησαν οικάτοικοι του Σαμάκοτσουκ ενάντια στους φοροεισπράκτορες;Ποια ήταν η στάση του σουλτάνου; Ηαπόφαση που εξέδωσε το Αυτοκρατορικό Συμβούλιοαφήνει στο Θοδωράκη κάποια ευκαιρία να διαφύγει;Β-18. Οθωμανικό έγγραφο για την προστασίατων βοσνιακών μοναστηριών (1785)Μπουγιουρντί [είδος οθωμανικού εγγράφου] τουπα σά:Σε εσάς, δικαστές της περιοχής της Βοσνίας, σε εσάς,διοικητές, και σε εσάς, φοροεισπράκτορες, γνωστοποιείταιότι οι αδελφότητες των τριών μοναστηριών[Κρέσεβο, Φόινιτσα και Κράλιεβα Σούτιεσκα] είναιελεύθερες από κάθε είδους δημόσιο φόρο μέσωτης ισχύος αυτού του εγγράφου και των ευγενώνφιρμανιών που έχουν ήδη στα χέρια τους. Δεν πρέπεινα επιτρέψετε σε κανέναν να τις κακομεταχειριστείή να τις ενοχλήσει ζητώντας φόρους, πουθενά,είτε πρόκειται για τα μοναστήρια είτε για χωριά τηςπεριοχής της Βοσνίας είτε για μονοπάτια και δρόμους,και γενικά δεν πρέπει να επιτρέψετε να συμβείτίποτα που να αντιτίθεται σε αυτό το έγγραφοκαι στα άλλα ευγενή φιρμάνια. Θα τις προστατεύετεκαι θα τις υπερασπίζεστε σε κάθε περίπτωση και θαενεργείτε σύμφωνα με τα όσα περιέχονται σε αυτότο έγγραφο και θα είστε σίγουροι ότι δεν θα κάνετετίποτα που να αντιτίθεται σε αυτό το έγγραφο. Αυτέςείναι οι διαταγές μου.Benic, σ. 303.Στη διάρκεια του ύστερου 18 ου αιώνα, όταν ηκεντρική εξουσία ήταν λιγότερο αποτελεσματικήστις επαρχίες, οι υπήκοοι ζητούσαν συχνά ειδικέςρυθμίσεις, τις οποίες εξέδιδαν οι αρχές της επαρχίας.Να συγκρίνετε την έκταση των προνομίων πουπαραχωρούνται στα κείμενα Β-13 και Β-18.70

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑV. Επαρχίες και φόρου υποτελή κράτηΒ-19. Διατάξεις αναφορικά με το καθεστώς τηςΡαγούζας όπως επαναλαμβάνονται σε έναναχιντναμέ 46 που εξέδωσε ο Μουράτ Γ’ (1575)[…]Παλαιότερα, εξαιτίας της υπακοής και της υποταγής,με την αφοσίωση και ακεραιότητα που επέδειξαν οιΜπεήδες και οι ηγεμόνες του Ντούμπροβνικ [Ραγούζα]την εποχή των τελευταίων ένδοξων προπατόρωνμου – ας φωτίζει ο Θεός τις αποδείξεις [του μεγαλείουτους] – δόθηκε σε αυτούς μία συνθήκη.[…]Θα στέλνουν κάθε χρόνο, σύμφωνα με το παλιό έθιμο,τα δώδεκα χιλιάδες πεντακόσια χρυσά νομίσματα[filori], που έστελναν από τις παλαιές εποχές στοΔικαστήριό μας, την ένδοξη έδρα, με τους απεσταλμένους.Περισσότεροι φόροι [harac, χαράτσι] από τα προαναφερθέντα12.500 χρυσά νομίσματα δεν θα τουςζητούνται. Από τους σαντζακμπέηδές μου [sancakbeyi:διοικητής σαντζακιού], τους σουμπασήδες[subaşi: διοικητής του καζά, συνώνυμο με βοεβόδα],τους τιμαριώτες και εν συντομία όλους αυτούς πουβρίσκονται υπό την εξουσία μου, κανένα απολύτωςκακό δεν θα επιβαρύνει τη χώρα και τις κτήσεις τους,τα κάστρα τους και τους ίδιους.Με τον ίδιο τρόπο που η πόλη και η χώρα τους βρισκότανσε ασφάλεια και προστασία παλαιότερα, θαβρίσκεται σε ασφάλεια και προστασία και πάλι.Από τις γειτονικές χώρες [ο καθένας] είτε εχθρός είτεφίλος, είτε από ξηρά είτε από θάλασσα, θα έρχεταιστην πόλη τους και θα φεύγει∙ κανείς δεν θα το απαγορεύειαυτό ή δεν θα αναμιγνύεται.Οι έμποροί τους θα μπορούν να ασκούν τις εμπορικέςτους δραστηριότητες στις [Θεία-] προστατευμένεςΚτήσεις μου∙ θα μπορούν να έρχονται και ναφεύγουν.Κανένας δεν θα πειράζει τα υπάρχοντα, τα ζώα καιτα άλλα αγαθά τους και κανένας δεν θα τους δημιουργείπροβλήματα.Ούτε αυτοί θα ζητούν φόρους για τους δρόμους.Biegman, σ. 56-57.Ποιες είναι οι υποχρεώσεις της φόρου υποτελούςΡαγούζας; Ποια είναι η γνώμη σας αναφορικά μετις ειδικές διατάξεις για το εμπόριο και τους εμπόρους;Συζητείστε εάν οι διατάξεις αυτές είναι ευεργετικέςμόνο για τους κατοίκους της Ραγούζας ή και για τουςΟθωμανούς.Β-20. Αχιντναμές του Αχμέτ Α’ για τηνΤρανσυλβανία (1614)Διά του παρόντος υπόσχομαι και ορκίζομαι […] γιαόσο χρόνο:Οι προαναφερθέντες ηγεμόνες [μπέηδες] και αρχηγοίκαι άλλοι αξιωματούχοι από την Άνω Ουγγαρίαείναι υπήκοοι της Πύλης της Ευτυχίας, από τα βάθητης καρδιάς τους, με πίστη και τιμή, είναι φίλοι τωνφίλων μου και εχθροί των εχθρών μου∙ και καθώςέχουν συνάψει ένωση και συμφωνία με τον προαναφερθένταΜπέθλεν Γκάμπριελ 47 , θα καταβάλουνόλες τους τις προσπάθειες, ώστε να κινηθούν και νακαταστρέψουν όποιον εχθρό εμφανιστεί, από κάθεπλευρά, ενάντια στη γη της Τρανσυλβανίας, και προκειμένουνα αποδείξουν ότι είναι πιστοί και υποταγμένοι,θα στείλουν αυτή τη χρονιά, οικειοθελώς, ταπεσκέσια τους [peşkeş: δώρο] στην αυτοκρατορικήμου Πύλη, σύμφωνα με το ύψος της παραγωγής καιτις δυνατότητες της χώρας τους.Τότε εγώ, σε αντάλλαγμα, θα τους υπερασπιστώ,με κάθε μέσο που διαθέτω, από τους εχθρούς τους,όταν τυχόν χρειαστούν τη βοήθεια και την υποστήριξήμου∙ όλα τα οχυρά και οι πόλεις, όπως και όλα ταεδάφη που κατέχουν θα παραμείνουν, από τώρα και46 Ο αχιντναμές ή αχτναμές (ahidname) ήταν μία συνθήκη που παραχωρούσε ο σουλτάνος σε ένα μη μουσουλμανικό κράτος με το οποίο είχε συνάψειειρήνη. Αχιντναμέδες δεν παραχωρούνταν μόνο στα «τυπικά» υποτελή κράτη, αλλά επίσης στη Βενετία, την Πολωνία κα. Για μία μακρόχρονη περίοδο,οι Οθωμανοί δεν ήταν πρόθυμοι να υιοθετήσουν την πρακτική των επίσημων διμερών συνθηκών που εκδίδονταν και υπογράφονταν και από τα δύοσυμβαλλόμενα μέρη· παρ’όλα αυτά, οι όροι των αχιντναμέδων αποτελούσαν γενικά αντικείμενο διαπραγμάτευσης μεταξύ των μερών πριν από την τελικήσύνταξη του επίσημου εγγράφου.47 Ηγεμόνας της Τρανσυλβανίας (1613-1629).71

ΟΙ ΘΕΣΜΟΙστο εξής, στα χέρια τους, και κανείς απολύτως, ούτεμπεηλέρμπεης [beylerbey: γενικός διοικητής] ούτεμπέης [bey: διοικητής] που υπόκειται στις διαταγέςμου, ούτε επικεφαλής του στρατού [serasker: «σερασκέρ»]δεν θα ανακατευτεί.Και χωρίς να μεταποιεί και να αλλάζει με κανέναντρόπο τις τελετές και την τάξη και τους κανόνες καιτη θρησκεία, όπως επίσης και τα έθιμα που τηρούνταιεδώ και αιώνες, αφήνοντάς τα να υπάρχουν ωςέχουν, κανένας δεν θα κάνει τίποτε άλλο εκτός απότο να τα αφήνει εν ειρήνη υπό τη σκεπή της δικαιοσύνης.[…] Και από την χώρα αυτή δεν θα ζητήσουμε υψηλότερουςφόρους από αυτούς που πληρώνει μέχριτώρα.Gemil, σ. 165.Ποιες ήταν οι υποχρεώσεις του φόρου υποτελούςκράτους;Να σχολιάσετε τον όρο «φίλοι των φίλων μου και εχθροίτων εχθρών μου».Β-21. Η αυτονομία της Μολδαβίας (1716)Οι μολδαβοί ηγεμόνες στερήθηκαν το δικαίωμάτους να κηρύσσουν πόλεμο, να συνάπτουν ειρήνη,να υπογράφουν συνθήκες, να στέλνουν αγγελιοφόρουςσε ηγεμόνες γειτονικών κρατών για ζητήματαπου αφορούν κρατικές υποθέσεις, παρόλοπου τους είχε δοθεί η πλήρης ελευθερία τους καιείχαν σχεδόν την ίδια εξουσία όπως και προηγουμένωςνα φτιάχνουν νόμους, να τιμωρούν τουςκατοίκους, να ανυψώνουν ανθρώπους στον τίτλοτου βογιάρου 48 ή να τους αφαιρούν την τιμή αυτή,να επιβάλλουν φόρους, ακόμα και να διορίζουνεπισκόπους και άλλα ανάλογα έργα. Και αυτήν τηνεξουσία του, ο ηγεμόνας την επεκτείνει όχι μόνοστους αξιωματούχους και τους πολίτες της Μολδαβίας,αλλά επίσης και στους Τούρκους εμπόρουςκαι άλλα άτομα κάθε κατάστασης, για όσοδιάστημα βρίσκονται στην επικράτειά του. Η ζωήκαι ο θάνατός τους βρίσκονται στα χέρια του […]όλοι οι αξιωματούχοι του κράτους και του στρατούείναι στο έλεός του: δίνει σε όσους του είναιαγαπητοί και αφαιρεί από όσους αντιπαθεί. Καισε αυτήν την πράξη της παροχής, ο ηγεμόνας δενχρειάζεται να λάβει υπ’όψιν του καμία αρχή […]Ο ηγεμόνας έχει την ίδια εξουσία όχι μόνο πάνωστον κατώτερο κλήρο, αλλά επίσης στη μητρόπολη,τους επισκόπους, τους αρχιμανδρίτες, τουςηγουμένους και όλα τα μέλη της εκκλησίας, σε περίπτωσηπου διέπραξαν κάποια αδικία ή έκανανκάτι που θα μπορούσε να προκαλέσει ζημιά στουςανθρώπους ή συνωμότησαν ενάντια στον ηγεμόναή στο κράτος, ο ηγεμόνας μπορεί χωρίς κανέναπρόβλημα και χωρίς τη συναίνεση του Πατριάρχητης Κωνσταντινούπολης, να τους καθαιρέσει απότην έδρα και το βαθμό τους – στην εκκλησία, όχιόμως και από την ιεροσύνη – και επίσης, εφόσον οιπεριστάσεις το απαιτούν, να τους τιμωρήσει με τηνποινή του θανάτου […] Ωστόσο, δεν του έχει δοθείη ίδια μεγάλη εξουσία πάνω στα αγαθά των κατοίκων.Είναι αλήθεια ότι, ανεξάρτητα από το ύψοςτων φόρων που επιβάλει στη χώρα, κανένας δενμπορεί να εναντιωθεί ή να παρακούσει τις εντολέςτου, χωρίς να κινδυνεύει να χάσει το κεφάλι του∙ μετη σειρά του ωστόσο, είναι κι αυτός αναγκασμένοςαπό το οθωμανικό δικαστήριο να αναφέρει ότι φόρουςεπέβαλε. Έτσι, παρόλο που κανείς δεν μπορείνα τον κρίνει – εάν καταγγελθεί στο μεγάλο βεζίρη– ότι χύνει αίμα αθώων, βρίσκεται σε μεγαλύτεροκίνδυνο, εάν ολόκληρη η χώρα παραπονεθεί γιατην υψηλή φορολογία. Και εάν βρεθεί ένοχος, τιμωρείταισυχνά με εξορία ή με δήμευση της περιουσίαςτου, καθώς μόνο η εξέγερση ή η άρνησηκαταβολής του ετήσιου φόρου υποτέλειας επισύρειγια τον ηγεμόνα την ποινή του θανάτου. Ηαπαγόρευση αυτή ωστόσο, δεν έχει τόσο μεγάληισχύ, ώστε να μην την παραβιάσει ο λαός. Μάλιστα,εάν ο ηγεμόνας έχει κατευνάσει το βεζίρη με δώρακαθώς και τον κεχαγιά [kethüda, κετχούδα: τοποτηρητής,ή αντιπρόσωπος πόλης], τον δεφτερδάρη[defterdar: θησαυροφύλακας] και άλλους πουασκούν ιδιαίτερη επιρροή στον αυτοκράτορα, δενκινδυνεύει από τα παράπονα των βογιάρων ή ακόμακαι όλης της χώρας, καθώς δεν υπάρχει καμίαπερίπτωση ένας εναγόμενος, με χέρια γεμάτα προσφορές,να μην μπορεί να υποστηρίξει τον εαυτότου στην τουρκική αυλή. Έτσι, όσο σκληρή κι αν48 Ο βογιάρος ήταν ταυτόχρονα ευγενής και κρατικός αξιωματούχος.72

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑείναι η τυραννία του Τούρκου για τη Μολδαβία, οηγεμόνας της μπορεί, χωρίς να φοβάται τίποτα, νακάνει ό,τι θέλει: κανένας κάτοικος δεν μπορεί νααψηφήσει τη θέλησή του, χωρίς να τιμωρηθεί.Cantemir 1973, σ. 127–128.Ντιμίτρι Καντεμίρ (1673-1723): κυβέρνησεδύο φορές ως ηγεμόνας της Μολδαβίας (1693,1710-1711) και υποχρεώθηκε να καταφύγει στη Ρωσίαμετά την αποτυχημένη εξέγερσή του εναντίον τωνΟθωμανών το 1711. Καθώς πέρασε τα περισσότερααπό τα νεανικά του χρόνια στην Κωνσταντινούπολη,έγινε ένας από τους κορυφαίους ευρωπαίους λόγιουςτης οθωμανικής αυτοκρατορίας και έγραψε μεταξύάλλων, μία ιστορία της οθωμανικής αυτοκρατορίας καιμία πραγματεία περί μουσουλμανικής θρησκείας. Τοέργο του «Περιγραφή της Μολδαβίας», γραμμένο σταλατινικά, απευθυνόταν στο δυτικό κοινό.Ο Ντιμίτρι Καντεμίρ συμφωνεί ή ασκεί κριτικήστο εύρος των εξουσιών που έχουν οι μολδαβοίηγεμόνες στο εσωτερικό της χώρας;Εκτιμείστε τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα πουέχει για τους κατοίκους των συγκεκριμένων περιοχών ηδιαβίωση σε ένα υποτελές κράτος σε σύγκριση με τηναντίστοιχη διαβίωση σε μία «τυπική» οθωμανική επαρχία.Προσπαθήστε να σκιαγραφήσετε τις ειδικότερεςεπιπτώσεις για διαφορετικές κοινωνικές ομάδες.Β-22. Ο γάλλος περιηγητής Φλασά για τηνιδιαίτερη θέση των βλάχων ηγεμόνων (1741)Παρατήρησα κάτι στο Βουκουρέστι που μου φάνηκειδιαίτερα παράξενο. Παρόλο που η ηγεμονία αυτήείναι στο έλεος του σουλτάνου, οι Τούρκοι δεν έχουνεκεί ούτε τζαμιά ούτε είναι κάτω από τη δικαιοδοσίατου ηγεμόνα. Αναγνωρίζουν μόνο την εξουσία του διαπιστευμένουτου σουλτάνου, ο οποίος είναι ο μόνοςπου έχει το δικαίωμα να τους επιβάλλει ποινές. Ωστόσο,δεν ισχύουν τα ίδια για τους Ρουμάνους, τους Έλληνεςκαι άλλους χριστιανικούς λαούς: ο βοεβόδας ή«οσποδάρος» της Βλαχίας έχει δεσποτικά δικαιώματαπάνω στη ζωή και την περιουσία των λαών, εάν ταμέτρα και οι αποφάσεις του δεν συναντούν τις αντιρρήσειςτου σουλτάνου, διότι εξαρτάται ολοκληρωτικάαπό τον τελευταίο και κάθε φορά που αργοπορείνα καταβάλει τον φόρο υποτέλειας στην Πύλη ή δενεκπληρώνει τις υποχρεώσεις του προς την Πύλη, κινδυνεύεινα εκθρονιστεί ή ακόμα να χάσει το κεφάλιτου. Είναι περισσότερο αντιβασιλέας παρά ηγέτης. Οβοεβόδας Κωνσταντίνος [Μαυροκορδάτος] 49 άξιζεμια καλύτερη τύχη∙ όλες οι χώρες θα εύχονταν να τονείχαν κυβερνήτη.Călători, IX, σ. 257.Σε ποιους περιορισμούς υπόκεινταν οι Οθωμανοίστα φόρου υποτελή κράτη; Να συγκρίνετε τις πηγέςαυτής της ενότητας με την πηγή Α-8.49 Ο Κωνσταντίνος Μαυροκορδάτος (γεν 1711, πεθ. 1769) ήταν ένας από τους πιο διακεκριμένους αντιπροσώπους των λεγόμενων «Φαναριωτών»,δηλαδή της ελληνορθόδοξης πνευματικής ελίτ της Κωνσταντινούπολης του 18ου αιώνα. Εξαιρετικά καλλιεργημένος, κατήργησε τη δουλοπαροικία καιπροχώρησε σε διάφορες μεταρρυθμίσεις στο πνεύμα μιας πεφωτισμένης απολυταρχίας.73

ΟΙ ΘΕΣΜΟΙΣχήμα 2:Τυπολογία των εδαφικών κτήσεων της οθωμανικής κυριαρχίας (16 ος αιώνας)Α. «Κεντρικές» οθωμανικές επαρχίες (εγιαλέτ∙ ονομάζονται επίσης λίβα ή βιλαέτ)••διοικούνται από έναν γενικό διοικητή, τον μπεηλέρμπεηχωρίζονται γενικά, σε αρκετά σαντζάκια (που διοικούνται από τον σαντζάκμπεη) τα οποία σχηματίζονταιαπό αρκετούς καζάδες (που διοικούνται από τον καδή)το μεγαλύτερο μέρος της γης διανέμεται μέσω ενός είδους φεουδαρχικού συστήματος, του τιμαριωτικού(τιμάρι)παραδείγματα: Ανατολία, Ρούμελη, Βούδα, Κύπρος, κ.α.ειδικές περιπτώσεις: μικρές εκτάσεις και κοινότητες που απολαμβάνουν ειδικά προνόμια ή τοπική αυτονομία(παραδείγματα: οι μονές της Χερσονήσου του Άθω ή του Όρους Σινά∙ αρκετές ορεινές ή νησιωτικέςκοινότητες στο Μαυροβούνιο, την Αλβανία, την Ελλάδα κ.ά.)••Β. «Δεύτερη ζώνη» οθωμανικών επαρχιών••εγιαλέτια που διοικούνται από γενικό διοικητή που τοποθετεί ο σουλτάνοςοι περισσότερες από αυτές τις επαρχίες ήταν οργανωμένες σύμφωνα με ειδικές οικονομικές ρυθμίσεις (με τοσύστημα του σαλιανέ [salyane: ετήσια αποστολή φόρων στην κεντρική διοίκηση από επαρχίες που δεν ήτανχωρισμένες σε τιμάρια]∙ μερικά μόνο ή καθόλου ενσωματωμένο στο φεουδαρχικό (ή τιμαριωτικό) σύστημαπαραδείγματα: Αίγυπτος, Βαγδάτη, Μπάσρα (Βασόρα), Τυνησία, Υεμένη, κ.α.ειδικές περιπτώσεις: σπανιότερα σε επίπεδο εγιαλετιού και συχνότερα σε επίπεδο σαντζακιού, ορισμένεςαπό αυτές τις επαρχίες διοικούνταν από κληρονομικούς κυβερνήτες (παραδείγματα: Λάχσα∙ Άδανα υπότην οικογένεια των Ραμαζάν-ογουλαρί∙ αρκετά κουρδικά σαντζάκια∙ το Βιδίνι υπό την οικογένεια Μιχάλογλουτον 15ο-16ο αιώνα, κ.ά.)•Γ. Μουσουλμανικά φόρου υποτελή κράτη• κράτη που αναγνωρίζουν την οθωμανική επικυριαρχία, διατηρούν όμως την παραδοσιακή τους οργάνωση∙ωστόσο, ο σουλτάνος επεμβαίνει στην επιλογή των διοικητών τους• έχουν γενικά ισχυρή πολιτική, στρατιωτική και/ή συμβολική σημασία για την οθωμανική αυτοκρατορία γι’αυτό και λαμβάνουν πολλά είδη οικονομικής υποστήριξης από αυτήνπαραδείγματα: Χανάτο της Κριμαίας, Σαριφάτο τη Μέκκας κ.ά.• ειδικές περιπτώσεις: η Περσία πλήρωνε επίσης φόρο υποτέλειας την περίοδο 1590-1603, δεν ήταν όμως,μονίμως υποτελής στην οθωμανική αυτοκρατορίαΔ. Χριστιανικά φόρου υποτελή κράτη• κράτη που αναγνωρίζουν την οθωμανική επικυριαρχία, πληρώνουν ένα εφάπαξ ποσό ως φόρο υποτέλειαςστο σουλτάνο και εναρμονίζονται με την οθωμανική πολιτική, διατηρούν ωστόσο, την αυτονομία τους καιτους παραδοσιακούς χριστιανικούς τους θεσμούς (δεν υπάγονται στον μουσουλμανικό / οθωμανικό νόμο)παραδείγματα: Ραγούζα, Βλαχία, Μολδαβία, Τρανσυλβανία, Γεωργία, Χίος (μέχρι το 1566) κ.α.• ειδικές περιπτώσεις: ορισμένα χριστιανική κράτη πληρώνουν φόρο είτε για ένα μόνο μέρος της επικράτειάςτους (π.χ. η Βενετία για την Κύπρο, 1517-1570∙ οι Αψβούργοι για την Άνω Ουγγαρία, 1533-1593) είτε ως«προστασία» προκειμένου να μην δεχθούν επιθέσεις (π.χ. η Πολωνία-Λιθουανία στο Χανάτο της Κριμαίαςκαι περιστασιακά στους Οθωμανούς), διατηρούν ωστόσο, την πολιτική τους ανεξαρτησία.74

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΚεφάλαιο Γ: Θρησκευτικοί θεσμοί, κοινότητες και πρακτικέςΗ Οθωμανική Αυτοκρατορία συμπεριλάμβανε πολλούς λαούς διαφορετικών θρησκειών. Η υπακοή στο Ισλάμαποτελούσε θεμελιώδη παράγοντα για τη νομιμότητα τόσο του σουλτάνου όσο και των οθωμανικών ελίτ. Ωστόσο,εξίσου σημαντικός παράγοντας ήταν και η ανάγκη εξεύρεσης τρόπων για την ενσωμάτωση των μη μουσουλμάνωνυπηκόων. Εξάλλου, η θρησκευτική πολυμορφία ήταν εξαιρετικά πιο ανεπτυγμένη στη ΝοτιοανατολικήΕυρώπη από ότι στη Μέση Ανατολή ή τις οθωμανικές αφρικανικές επαρχίες.Το κεφάλαιο αυτό επιχειρεί να αναδείξει την κεντρικό θέση που κατείχε η θρησκεία στη ζωή των λαών της ΝοτιοανατολικήςΕυρώπης στη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας. Η θρησκεία έπαιζε ουσιαστικό ρόλο με πολιτικούςόρους. Ο διαχωρισμός σε μουσουλμάνους και μη μουσουλμάνους κυριαρχούσε στην οθωμανική κοινωνικήδομή και οι μη μουσουλμάνοι υπήκοοι διαχωρίζονταν με τη σειρά τους, μέσω θρησκευτικών και πάλι ορίων, στηνορθόδοξη, εβραϊκή και αρμενική κοινότητα [millet, μιλλέτι]. Οι θρησκευτικοί θεσμοί έπαιζαν σημαντικό ρόλοστη διάρθρωση των συμφερόντων και των αναγκών των κοινοτήτων αυτών. Η ορθόδοξη εκκλησία απολάμβανεμία ειδική σχέση με τις οθωμανικές αρχές, ωστόσο και οι θρησκευτικοί ηγέτες άλλων δογμάτων συνεργάζοντανμε το οθωμανικό κράτος. Παρ’όλα αυτά, για τους περισσότερους ανθρώπους η θρησκεία αφορούσε λιγότεροτην πολιτική και τους θεσμούς και περισσότερο την πίστη και την επικοινωνία με το Θεό. Οι θρησκευτικές πρακτικέςαποτελούσαν το κεντρικό τμήμα της ζωής των περισσότερων ανθρώπων και οι πηγές που παρατίθενταισε αυτό το κεφάλαιο επιχειρούν να διαφωτίσουν κάποιες από αυτές τις πρακτικές.Ένα μεγάλο μέρος των πηγών αγγίζει το επίμαχο ζήτημα της οθωμανικής θρησκευτικής «ανεκτικότητας». Πολλοίιστορικοί επιμένουν στη μουσουλμανική φύση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και στο γεγονός ότι καταπίεζετους Χριστιανούς στο θρησκευτικό τομέα. Άλλοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι την ώρα που οι θρησκευτικοί πόλεμοιμαίνονταν στην Ευρώπη και οι μη χριστιανοί εξαναγκάζονταν είτε να εκχριστιανιστούν είτε να μεταναστεύσουν, οιΟθωμανοί έδειξαν μεγαλύτερη ανεκτικότητα, επιτρέποντας στους μη μουσουλμάνους υπηκόους τους να διατηρήσουντη θρησκεία τους και επιπλέον, καλωσορίζοντας θρησκευτικούς πρόσφυγες. Ενώ και οι δύο αυτές θέσειςεμπεριέχουν σπέρματα αλήθειας, εμπεριέχουν ταυτόχρονα ένα σαφές ιδεολογικό στίγμα και υπεραπλουστεύουντις ιστορικές μαρτυρίες. Οι πηγές που περιλαμβάνονται στο τελευταίο μέρος του παρόντος κεφαλαίου επιδιώκουννα βοηθήσουν τους μαθητές να συλλάβουν την πολυπλοκότητα της θρησκευτικής συνύπαρξης και των διακρίσεωνστην οθωμανική Νοτιοανατολική Ευρώπη και να προσεγγίσουν τα γεγονότα σε μια συγκριτική προοπτική.Ι. Οι ΜουσουλμάνοιΓ-1. Επιγραφή στην πύλη εισόδου του τζαμιούΣουλεϊμάνιγε στην Κωνσταντινούπολη (μέσα16 ου αιώνα)[Ο σουλτάνος Σουλεϊμάν] πλησίασε το Θεό, τον Κύριοτου Μεγαλείου και της Παντοδυναμίας, το Δημιουργότου Κόσμου των Κτήσεων και της Κυριαρχίας,[τον σουλτάνο Σουλεϊμάν] Του οποίου είναι δούλος,τον έκανε ισχυρό με τη Θεία Δύναμη, Χαλίφη, απαστράπτονταμε τη Θεία Δόξα,Αυτός που πληρεί την Εντολή του Κρυφού Βιβλίουκαι εκτελεί τα Θεσπίσματά του σε (όλες) τις περιοχέςτου κατοικημένου [της γης] τέταρτου:Κατακτητής των Εδαφών της Ανατολής και της Δύσηςμε τη Βοήθεια του Ύψιστου Θεού και του ΝικηφόρουΣτρατού Του, Κτήτωρ του Βασιλείου του Κόσμου,Σκεπή του Θεού πάνω από τους Λαούς, Σουλτάνοςτων Σουλτάνων των Αράβων και των Περσών, Κήρυκαςτων Κανουναμέδων [kanun: σουλτανικό δίκαιο],Δέκατος Οθωμανός Χαγάνος, Σουλτάνος γιος Σουλτάνου,ο Σουλτάνος Σουλεϊμάν Χαν[…] Είθε η σειρά του Σουλτανάτου του να διαρκέσειέως το Τέλος της Σειράς των Αιώνων!Imber, σ. 75.75

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ, ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣΝα εξηγήσετε την υποτιθέμενη σχέση μεταξύ τουΘεού και του Οθωμανού κυρίαρχου. Πιστεύετεπως ο κυρίαρχος (όπως και πολλοί άλλοι κυρίαρχοι πουισχυρίστηκαν ότι συνδέονται με το θεό) πίστευε ειλικρινάστο Θεό ή απλώς επιχειρούσε να χειραγωγήσειτους υπηκόους του; Τι ρόλο έπαιζαν οι ουλεμάδες στηδεύτερη περίπτωση;Γ-2. Ο Ντιμίτρι Καντεμίρ για τις μουσουλμανικέςπροσευχέςΟ Μωάμεθ διέταξε να εκτελούνται δημόσιες και ιδιωτικέςπροσευχές πέντε φορές μέσα στις 24 ώρες [τηςημέρας] […][Οι Μουσουλμάνοι] μεριμνούν ιδιαίτερα για τέσσεραπράγματα όταν προσεύχονται: 1. να είναι καθαροί2. να λένε τις προσευχές τους στη διάρκειατων καθορισμένων ωρών, διότι εάν τις εκτελούννωρίτερα ή αργότερα από τη σωστή ώρα, πιστεύουνότι είναι μάταιες και δυσάρεστες στο Θεό 3. ναείναι το μέρος καθαρό και εάν αμφιβάλλουν για τηνκαθαρότητα του μέρους, βάζουν κάτω από τα πόδιατους είτε ένα μικρό χαλί είτε το μανδύα τους 4.να έχουν στραμμένο το πρόσωπό τους στον άξοναβορά-νότου, τον οποίο αποκαλούν κίμπλα [kıbla]και ο οποίος θεωρούν ότι στρέφεται προς την κατεύθυνσητου ναού της Μέκκας. […]Στη διάρκεια των προσευχών αρκετές φορές υποκλίνονται,γονατίζουν, αγγίζουν το μέτωπο στο έδαφος,μετά σηκώνονται και προσεύχονται. […]Στα μεγάλα τζαμιά δε δίνουν σε κανένα τη θέση τους,ούτε ακόμα και στο σουλτάνο· αντίθετα, ο καθέναςπαραμένει ακίνητος και ατάραχος στη θέση που κατέλαβεαπό την αρχή. Και πριν από το τέλος της προσευχής,απαγορεύεται να πουν και την παραμικρήλέξη ή να κινηθούν (ω! Θεέ μου, πόσο πιο ευσεβείςαπό τους χριστιανούς είναι σε αυτό το επίπεδο και μεπόσο θερμότερο ζήλο τιμούν το Θεό!), ακόμα και ναφτύσουν ή να βήξουν, εκτός κι αν αναγκαστούν, καιγια να φτύσουν χρησιμοποιούν μαντήλι, διότι θεωρούναπρέπεια να φτύσουν ή να φυσήξουν τη μύτητους σε καθαρό χώρο.Παρασκευή. Τις Παρασκευές, οι οποίες στη γλώσσαπου χρησιμοποιεί το Κοράνι ονομάζονται τζουμά[cuma] ( που σημαίνει σύναξη ή ημέρα επανασύνδεσης),μετά τις μεσημεριανές προσευχές, στα μεγάλατζαμιά (τα οποία ονομάζουν σελατίν [selatîn])οι ιερείς προσφέρουν διδασκαλία διάρκειας δύοή τριών ωρών. Εξηγούν το κείμενο ενός θέματοςαπό το Κοράνι το οποίο έχουν επιλέξει εκ των προτέρων.Σε αυτό προσθέτουν, μιλώντας με ωραίαλόγια, ηθικές διδαχές, ανάλογα με τις περιστάσεις,τις οποίες διανθίζουν με εικόνες, παρομοιώσεις,μεταφορές και άλλα ρητορικά σχήματα. Σε ειρηνικέςπεριόδους, προσθέτουν κάτι σχετικό με τηνεκπλήρωση της δικαιοσύνης, τη μέριμνα της κρατικήςδιοίκησης, τη χάρη του Θεού, την αποτροπήτων κινημάτων και τις προθέσεις των εχθρών. Καικατά τη διάρκεια ή αμέσως πριν από έναν πόλεμοκαι μια εκστρατεία, ο σουλτάνος προστάζει τουςιερείς να μιλούν πιο συχνά, να αποδεικνύουν στολαό και να τον πείθουν ότι ο πόλεμος εναντίον τωνεχθρών γίνεται σύμφωνα με τις εντολές του Θεούκαι του Προφήτη Του και όχι για επίγεια πλούτη,ούτε για άλλα κέρδη ούτε για δόξα ή για λάφυρα,αλλά μόνο για την διάδοση της πίστης, για τη δόξατου Θεού και για όφελος όλου του μουσουλμανικούλαού και των άλλων λαών.Cantemir 1987, σ. 289-295.Το απόσπασμα αυτό προέρχεται από τηνπραγματεία περί της μουσουλμανικής θρησκείαςτου Καντεμίρ, η οποία γράφτηκε στη διάρκειατης εξορίας του συγγραφέα της στη Ρωσία (1711-1723).Στο έργο φανερώνεται η βαθιά γνώση της οθωμανικήςκοινωνίας που είχε αποκτήσει ο Καντεμίρ στη διάρκειατων περισσότερων από είκοσι χρόνων που έζησε στηνΚωνσταντινούπολη πριν από το 1710.Ποιοι ήταν οι κανόνες που έπρεπε να τηρεί έναςμουσουλμάνος για να προσευχηθεί;Να προσπαθήσετε να βρείτε ένα επιχείρημα που ναστηρίζει τη «δημοκρατική» φύση της μουσουλμανικήςκοινότητας των πιστών (umma, «ουμμά»).Μπορεί να δικαιολογηθεί η ανάμιξη της πολιτικής στηνεκτέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων; Επιχειρηματολογήστευπέρ ή εναντίον αυτής της ανάμιξης. Βρείτεπαραδείγματα από παρόμοια φαινόμενα ανάμιξηςσε άλλες κοινωνίες. Παρόμοια φαινόμενα λαμβάνουνχώρα στη δική σας κοινωνία;76

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΕικ. 11. Τζαμί του 14 ου αιώνα στη Νίκαια (Ιζνίκ)Γ-3. Μουσουλμάνοι αιτιολογούν λογικά τη σχέσημεταξύ του Αλλάχ και της βροχής (1779)Lewis, σ. 294. Εικ. 12. Το Σουλεϊμάνιγε (Τζαμί του Σουλεϊμάν)στην Κωνσταντινούπολη (1550-1557)Φωτογραφία της Helen Philon.Να συγκρίνετε τα δύο τζαμιά. Εάν δεν γνωρίζατετη χρονολογία κτίσης των δύο ναών, με ποιοντρόπο θα καταλαβαίνατε ποιο είναι το παλαιότερο καιποιο το νεότερο κτίσμα;Δεν έπεφτε βροχή εδώ και τρεις ή τέσσερις μήνες, έτσιόλοι προσεύχονταν για τη βροχή (αυτές οι προσευχέςονομάζονται ντοβά [dova]) σε όλα τα τζαμιά στο Σεράγεβο.Κάθε πράγμα όμως έχει το λόγο του, γιατί οΑλλάχ δεν αλλάζει τις αποφάσεις Του και ο ανώτεροςπνευματικός κόσμος συνδέεται με το δικό μας. Εάν ηβροχή έπεφτε, άλλη θα ήταν η αιτία γι’ αυτό, γνωστήστους αστρονόμους, και οι προσευχές για τη βροχήαποτελούν μόνο σύμβολα της υποταγής και της υπηρεσίαςπρος το Θεό και όχι η αιτία που προκαλεί τηβροχή. Διότι εάν κάθε προσευχή μπορούσε να ευοδωθεί,τότε ο κόσμος θα κατέρρεε και τα απόκρυφατου κόσμου δεν θα μας αποκαλύπτονταν. Όταν όμωςπλησιάζει η εποχή της βροχής και κάποιος προσεύχεται,οι άνθρωποι λένε πως είναι καλός άνθρωπος καιοι προσευχές του θα εισακουστούν. Εγώ, ο φτωχόςαμαρτωλός, άκουσα πριν από ένα μήνα έναν αστρολόγονα λέει ότι σε ένα μήνα (που σημαίνει τώρα) ησύνθεση των αστερισμών θα ολοκληρωνόταν και «ηπύλη θα άνοιγε», πράγμα που σημαίνει ότι θα πέσειβροχή – όπως και έγινε. Έτσι, ορισμένοι αμαθείς άρχισαννα βγάζουν τα δικά τους συμπεράσματα, δικαίωμάτους βέβαια, αλλά αδιάφορο, διότι θα γίνει αυτόπου θέλει ο Αλλάχ, είτε το θέλουμε είτε όχι.Bašeskija, σ. 235.Ο Μουλάς Μουσταφά Μπασεσκία (1731/2-1809) έζησε όλη τη ζωή του στο Σεράγεβο.Ήταν ιμάμης στο τζαμί Μπουζαντί Χατζή-Χασάν καιστη συνέχεια εργάστηκε ως γραφέας (katib, «κατίμπ»).Ο Μουλάς Μουσταφά μας κληροδότησε ένα Χρονικό,μία εξαιρετική πηγή για την ιστορία της πολιτικής καιτης καθημερινής ζωής στο Σεράγεβο, τη Βοσνία και τιςγειτονικές χώρες. Το απόσπασμα αυτό αποδεικνύει πώςο Μουλάς Μουσταφά, όπως και οι Ευρωπαίοι διανοούμενοιτου 18 ου αιώνα, κρατούσε μία κριτική στάση απέναντιστις προλήψεις της εποχής του· ωστόσο, η στάσητου αυτή δεν τον οδήγησε να αμφισβητήσει την ίδιατην παντοδυναμία του Αλλάχ.Τι νομίζετε ότι πίστευε στην πραγματικότητα οΜουλάς Μουσταφά Μπασεσκία; Οι αιτίες πουπροκαλούσαν τη βροχή ήταν φυσικές ή θείες;77

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ, ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ Εικ. 13. Διακοσμητικές επιγραφές από τοΚοράνι στο εσωτερικό του Εσκί Τζαμί στηνΑδριανούπολη (15 ος αιώνας)Hegyi, Zimanyi, εικ. 90. Εικ. 14. Τουρκάλα πάνω σε καμήλα στοδρόμο για το προσκύνημα στη ΜέκκαHegyi, Zimanyi, εικ. 62.Γ-4. Μουσουλμανικές ετεροδοξίες – ανέκδοτατων ΜπεκτασήδωνΈνας μουσουλμάνος χότζας [hoca: λόγιος] κηρύσσειστο τζαμί περιγράφοντας τις δυνάμεις και τις συμπεριφορέςτου Θεού.— Ο Αλλάχ δεν βρίσκεται ούτε στη γη ούτε στον ουρανό,ούτε αριστερά ούτε δεξιά, ούτε επάνω ούτεστον ωκεανό. Εν συντομία, ο Αλλάχ δεν φανερώνεταιστο χώρο, υπάρχει μόνο στις καρδιές των πιστών,έλεγε, όταν ένας Μπεκτασής από το κοινό δεν μπόρεσεπλέον να συγκρατηθεί:— Ω, μέλη της κοινότητας, εκλιπαρώ την προσοχή καιτη σκέψη σας. Όταν τις προάλλες είπα ότι «ο Αλλάχδεν είναι εδώ», μουρμουρίσατε ότι «έγινα άπιστος»,ενώ τώρα που ο εφέντη Χότζας λέει πως ο Αλλάχ δενυπάρχει, κανείς από σας δεν βγάζει λέξη.Ρώτησαν έναν Μπεκτασή: «Γιατί ο κόσμος είναι γεμάτοςλόφους και πλαγιές, βράχια και βουνά; Γιατί δενείναι παντού επίπεδος και ομαλός;». «Ελάτε τώρα, τιπεριμένετε για ένα τόπο που χρειάστηκε έξι μόνο μέρεςγια να δημιουργηθεί;» απάντησε.Dursun, σ. 78.Η θρησκευτική αδελφότητα των Μπεκτασήδωνδιακήρυσσε πως ακολουθούσε τοπαράδειγμα του Χατζή Μπεκτάς Βελή, ενός φημισμένουμυστικιστή δερβίση του 13 ου αιώνα. Παρόλο πουεπισήμως συνδέονταν στενά με τις οθωμανικές αρχέςκαι ασκούσαν ιδιαίτερη επιρροή στους Γενίτσαρους,οι Μπεκτασήδες υπηρετούσαν μία μυστικιστική (sufi,«σουφί») εκδοχή του Ισλάμ που προσέγγιζε ενίοτε περισσότεροστον σιισμό παρά τον επίσημο σουνισμό τηςΟθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι Μπεκτασήδες έφτασαννα συμβολίζουν μία ιδιαίτερη μορφή ασέβειαςαπέναντι στις κοινωνικές ιεραρχίες, καθώς και απέναντιστις συμβατικές τελετές και τελετουργίες, που κωδικοποιείταιστα αμέτρητα ανέκδοτα που αφορούν έναναρχετυπικό ανώνυμο Μπεκτασή μπάμπα (Baba, κατάλέξη: «πατέρας», μεταφορικά: ευσεβής άνθρωπος) ήάλλοτε ντέντε (dede, κατά λέξη: «θείο» ή «παππού»), οοποίος αναγνωρίζεται ως μία από τις σημαντικότερεςμορφές των τουρκικών ανεκδότων. Όπως συμβαίνει καιμε πολλά άλλα στοιχεία της προφορικής παράδοσης, ταανέκδοτα με τους Μπεκτασήδες δεν μπορούν να χρονολογηθούνεύκολα και αποτελούν τεκμήρια των πολλαπλώνστρωμάτων της κοινωνικής μνήμης.78

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΠοια είναι η γνώμη σας για αυτά τα ανέκδοτα;Βοηθούν στην κινητοποίηση των ανθρώπωνενάντια στο θρησκευτικό κατεστημένο ή αποτελούναπλά, σχετικά άκακες εκδηλώσεις αντικομφορμιστικώνυποκειμένων;Γνωρίζετε άλλες μορφές θρησκευτικών ετεροδοξιώνστη Νοτιοανατολική Ευρώπη;Μπορεί ο μυστικισμός να αποτελέσει ένα ανατρεπτικόστοιχείο απέναντι στους επίσημους θρησκευτικούς θεσμούς; Εικ. 16. Ο λαϊκός ήρωας Νασρεντίν Χότζα Εικ. 15. Αστρονομικό παρατηρητήριο στηνΚωνσταντινούπολη (περ. 1580)Hegyi, Zimanyi, εικ. 75.Lewis, σ.200.Ποια επιστημονικά όργανα αναγνωρίζετε; Πόσααπό αυτά χρησιμοποιούμε ακόμα σήμερα; Γιατίστην παράσταση απεικονίζονται μόνο άνδρες; Γιατίόλοι τους είναι γενειοφόροι; Επρόκειτο για μόδα, επαγγελματικήαπαίτηση ή ένδειξη κοινωνικής θέσης; Πιστεύετεπως υπάρχει μία ξεκάθαρη απάντηση ή εξαρτάταικυρίως από τη φαντασία του ζωγράφου; Ποιαείναι η γνώμη σας για τον χάρτη που αναπαρίσταταιστην εικόνα;Γνωρίζετε ιστορίες με τον Νασρεντίν Χότζα; Πώςπαριστάνεται σε αυτά τα ανέκδοτα;Πόσο δημοφιλείς είναι οι ιστορίες με τον ΝασρεντίνΧότζα στη χώρα σας; Πότε δημοσιεύτηκαν για πρώτηφορά οι ιστορίες του στη γλώσσα σας; Ρωτήστε τουςφίλους ή την οικογένειά σας τι γνωρίζουν για τον ΝασρεντίνΧότζα.79

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ, ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣΙΙ. Οι ΧριστιανοίΓ-5. Εκλογή του Γεννάδιου Σχολάριου ως πρώτουορθόδοξου Πατριάρχη μετά την οθωμανικήκατάκτηση της Κωνσταντινούπολης (1453)Ποιήσας ουν τη τρίτη μέρα της αλώσεως ο αμιράςθρίαμβον και χαράν μεγάλην ιδα την νίκην την κατάτης πόλεως […]Ομοίως προσέταξεν ίνα ποιήσωσι και πατριάρχην ωςσύνηθες ην κατά την τάξιν αυτών . ην γαρ προαποθανώνο πατριάρχης. Και εκλέξαντες οι εντυχόντες αρχιερείςκαι οι ολίγοι πάνυ έτεροι ιερωμένοι και λαϊκοίτον σοφώτατον κυρ Γεώργιον τον Σχολάριον λαϊκόνέτι όντα εις πατριάρχην εχειροτόνησαν, ον και Γεννάδιονεπωνόμασαν.Προϋπήρχε δε και τάξις και συνήθεια τοις βασιλεύσιχριστιανοίς ίνα δωροποιώσι τω χειροτονηθέντιπατριάρχη νεωστί δεκανίκιον χρυσούν μετά λίθωνπολυτίμων……Ούτως δε και αυτός ο αλιτήριος θέλων ποιήσαι ωςβασιλεύς της πόλεως καθώς εποίουν και οι χριστιανοίβασιλείς, τον πατριάρχην προσεκαλέσατο ίνα συγκαθίσημετ’ αυτού και αριστήσαι και ομιλήσαι. Καιελθόντος του πατριάρχου εδέξατο αυτόν ο τύρρανοςμετά μεγάλης τιμής . και πολλά ομιλήσαντες αναμεταξύ,και επαγγελίας αμετρήτους επηγγείλατο δούναιτω πατριάρχη.Μigne, σ. 894-895.Πριν από την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης,ο Σχολάριος υπήρξε ένας από τους ηγέτεςτης ορθόδοξης αντίδρασης ενάντια στον ενωτικό Όροπου ψηφίστηκε στη Σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας(1439)· στη Σύνοδο αυτή αναδείχθηκε η απόφασητου βυζαντινού αυτοκράτορα Ιωάννη Η’ να υποτάξειτην Ορθόδοξη Εκκλησία στον πάπα με αντάλλαγματην βοήθεια των Καθολικών στον αγώνα ενάντια στουςΟθωμανούς.Τι συμφέρον είχε ο Μωάμεθ Β’ να χρίσει τον Γεννάδιοπατριάρχη; Εικ. 17. Αργυρό σκεύος με ελληνική επιγραφήτου 16 ου αιώνα, το οποίο χρησιμοποιούνταν σετελετές των Ορθοδόξων.Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα.Γ-6. Ο γάλλος περιηγητής Πιερ Λεσκαλοπιέσχετικά με τη Μονή του Αγίου Σάββα στη Σερβία(1574)Στις 21 [Μαρτίου] φτάσαμε στο Ούβατς, μία μικρήτουρκική πόλη. Από εδώ είδαμε τη Μονή του ΑγίουΣάββα, μία μονή με Σέρβους μοναχούς. Είναι ντυμένοιστα μαύρα, μιλούν σλαβικά και ακολουθούντο ελληνικό τυπικό. Μας έφεραν να φιλήσουμε τομεγάλο οστό του βραχίονα του Αγίου Σάββα. Υποστηρίζουνότι έχουν ολόκληρο το σώμα του. ΕίδαμεΕβραίους και Τούρκους να φιλούν αυτό το κόκαλο μετον ίδιο σεβασμό που δείχνουν οι χριστιανοί και ναδίνουν ακόμα μεγαλύτερες δωρεές για φιλανθρωπικούςσκοπούς. Οι μοναχοί αυτοί πληρώνουν συγκεκριμένοφόρο [harač, χαράτσι] στον σουλτάνο. Οξεναγός μας [čauš] μας είπε ότι ο Τούρκος που είχεέρθει μια μέρα να εισπράξει το φόρο έκανε κάτι κακόστους μοναχούς κι έπεσε νεκρός μπροστά στις πύλεςτης μονής. Μας έδωσαν λάδι και πρασσόσουπα ναφάμε, καθώς και ψάρι και μαύρο ψωμί.Samardžić, σ. 135.80

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΠώς εκδηλώνουν την ευλάβεια τους οι Ορθόδoξοι;Πρόκειται για ιδιαίτερες εκδηλώσεις πουχαρακτηρίζουν μόνο τον ορθόδοξο πληθυσμό;Γιατί πιστοί από άλλες θρησκείες δείχνουν σεβασμό στασερβικά ορθόδοξα λείψανα; (Πρόκειται για ένα χώροόπου οι θρησκείες αναμιγνύονται) Πού οφείλεται αυτό;Γνωρίζετε παρόμοια παραδείγματα από άλλα μέρη τηςΕυρώπης / του κόσμου ή από άλλη εποχή;Γ-7. Ο Παύλος, αρχιδιάκονος Χαλεπιού, σχετικάμε τις μολδαβικές εκκλησίες (μέσα 17 ου αιώνα)Στο Βασλούι βρίσκονται τα ανάκτορά του [του τέωςηγεμόνα Στέφανου του Μεγάλου], τα λουτρά του, οι κήποιτου, κι επίσης η μεγάλη και ψηλή εκκλησία με τουςεπιβλητικούς και πανύψηλους τρούλους. Η εκκλησίαπεριστοιχίζεται από θόλους και ημικυκλικές αψίδες,ενώ στο εσωτερικό υπάρχουν τοιχογραφίες και εικόνεςόλων των αγίων. Επίσης, στην πύλη, στο κατώτεροτμήμα, απεικονίζεται η ημέρα της κρίσεως με χρυσόκαι λάπις λάζουλι, μετά ο Μωϋσής οδηγεί τον Άννα καιτον Καϊάφα και όλους τους άλλους Εβραίους μπροστάστο Θεό. Αυτά τα έργα είναι απαίσια. Συνοδεύονταιαπό διαφορετικού είδους τοιχογραφίες· αυτές εικονίζουνΤούρκους που φορούν λευκά τουρμπάνια στακεφάλια τους, μακριούς βελούδινους μανδύες διαφόρωνχρωμάτων, με μακριά μανίκια που κρέμονται καικίτρινα μάλλινα καλύμματα κεφαλής, έπειτα τους δερβίσηδέςτους και πίσω και ενδιάμεσα τους δαίμονεςπου τους κυνηγούν και τους κοροϊδεύουν. Ο σατανάςβρίσκεται εμπρός φορώντας καπέλο στο κεφάλι. Έναςαπό τους δαίμονες τον κοροϊδεύει και του αρπάζει τοκαπέλο από το κεφάλι. Και με αυτόν τον τρόπο είναιεικονογραφημένο ολόκληρο το εσωτερικό.Η αρχιτεκτονική της είναι όμορφη. Στο κοίλο μέροςτου κεντρικού τρούλου απεικονίζεται το πρόσωποτου Κυρίου μας Ιησού Χριστού […] Έξω από την πύλητης εκκλησίας κρέμεται μία μεγάλη καμπάνα.Σε αυτήν τη χώρα, οι εκκλησίες αποτελούνται απότρία μέρη: το πρώτο μέρος είναι εξωτερικό, με μίαπόρτα, και προορίζεται για τις γυναίκες· το δεύτερομέρος χωρίζεται με τοίχο και πόρτα και προορίζεταιγια τους πιστούς· το τρίτο μέρος τέλος, το οποίο επίσηςχωρίζεται με τοίχο και πόρτα, προορίζεται γιατον ηγεμόνα και την αυλή του.Călători, VI, σ.29.Τι ρόλο παίζουν οι εκκλησιαστικές απεικονίσειςτων Τούρκων στην θρησκευτική ζωή των Μολδαβών;Πώς είναι δυνατόν να υπάρχουν τέτοιες παραστάσειςσε ένα κράτος υποτελές στην οθωμανική αυτοκρατορία;Πρόκειται μήπως για ένα από τα παραδείγματατης οθωμανικής θρησκευτικής ανεκτικότητας;Να συγκρίνετε την ιεραρχική δομή του εσωτερικώντων μολδαβικών εκκλησιών με την κατάσταση που επικρατείστα μουσουλμανικά τζαμιά, όπως περιγράφεταιστην πηγή Γ-2. Εικ. 18. Η Μονή Βορονέτ στη Μολδαβία(χτισμένη το 1488, εξωτερικές τοιχογραφίες τηςπεριόδου 1547-1550)http://www.users.cloud9.net/~romania/vor/Voronet.html Εικ. 19. Τοιχογραφία που απεικονίζει τονΜυστικό Δείπνο από τη Μονή Σταυρονικήτα,Άγιο Όρος (1546)Κολιόπουλος - Χασιώτης, σ. 169.81

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ, ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣΓ-8. Ο Κοσμάς ο Αιτωλός καλεί τους Χριστιανούςνα μορφώσουν τα παιδιά τους«Και εσείς, γονείς, να παιδεύετε τα παιδιά σας εις ταχριστιανικά ήθη, να τα βάνετε να μανθάνουν γράμματα.Να κάμετε τρόπον εδώ εις την χώραν σας διασχολείον, να βρήτε έναν διδάσκαλον να τον πληρώνετενα σας μαθαίνη τα παιδιά σας, ότι αμαρτάνετεπολύ να τα αφήνετε αγράμματα και τυφλά . και μημόνον φροντίζετε να τους αφήσετε πλούτη και υποστατικάκαι μετά τον θάνατόν σας να τα τρων και νατα πίνουν και να σας οπισωλογούν. Καλύτερα να τααφήνετε πτωχά και γραμματισμένα, παρά πλούσιακαι αγράμματα».Μενούνος, σ. 173.Ο Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779) ο οποίοςκήρυσσε την αφύπνιση των Χριστιανών, δραστηριοποιήθηκειδιαίτερα στη Δυτική Ελλάδα και τηνΑλβανία, διατηρούσε ωστόσο σχέσεις και με το ΆγιοΌρος. Το κήρυγμά του που προωθούσε τον συνδυασμότης εκπαίδευσης με την ορθόδοξη ευσέβεια και τιςθρησκευτικές πρακτικές, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγματων πρώιμων μορφών του νοτιοανατολικούευρωπαϊκού διαφωτισμού.Συμφωνείτε με τις προτάσεις του Κοσμά του Αιτωλού;(ειδικά την τελευταία.) Γιατί δίνει τόσο μεγάλησημασία στην εκπαίδευση;Να συζητήσετε εάν μία παρόμοια στάση προάγει τηνκοινωνική πρόοδο.Γ-9. Ο Κύριλλος Πετζινόβιτς σχετικά με τιςεντάσεις μεταξύ ορθόδοξων χωρικών και ιερέων(1816)Τους βλέπω σε ορισμένα χωριά, ας με προστατεύσειο Θεός, είναι πολύ σκληρό! Δεν μπορώ να τους πωούτε χριστιανούς ούτε άπιστους. Τρώνε και πίνουντη Μεγάλη Παρασκευή και το Μεγάλο Σάββατο, στηδιάρκεια της μεγάλης νηστείας […] διαπράττουναμαρτίες, καταριούνται, χτυπούν ο ένας τον άλλο,και την ημέρα του Πάσχα περιμένουν για τις Ευχαριστίες.Και ο φτωχός ιερέας που έχει οκτώ χωριά ναμεριμνήσει, δεν ξέρει πού να πρωτοπάει. Τρέχει απότο ένα χωριό στο άλλο, κι άλλος άνδρας κουβαλάει γι’αυτόν τα ιερά μυστήρια.Λυπάμαι ακόμα και μερικούς φτωχούς χριστιανούς,γιατί περιμένουν τον ιερέα μέχρι το μεσημέρι ναφέρει την Ευχαριστία. Έτσι φωνάζουν: «Ο παπάςάργησε, τι είναι πάλι αυτό;» Άλλοι λένε: «Να τον χτυπήσουμε,έτσι δεν θα αργήσει ξανά!». Και όσοι είναιτζορμπατζήδες, κάπως πιο εύποροι, λένε: «Όχι με αυτόντον τρόπο. Αν τον χτυπήσουμε, ο ζάμπιτ θα μαςτιμωρήσει, καλύτερα – συγκεντρωμένοι όπως είμαστε– ας πάμε πρώτα να φέρουμε ένα κριάρι στοναγά ή τον πασά, έπειτα να χτυπήσουμε τον παπά καινα τον διώξουμε με τις κλωτσιές, και να βρούμε άλλον,ακόμα και αν ζει μακρύτερα». Ωστόσο, ένας άλλοςπλουσιότερος χωρικός [kmet, «κμετ»: ζυγιστής,εκλεγμένος από την κοινότητα διαιτητής και αστυνόμος]λέει για τον άλλο ιερέα: «Και αυτός θέλει πολλέςεισφορές, ξεχάστε τον. Αυτός εδώ έρχεται αργότερα,αλλά παίρνει λιγότερα κι επίσης ψέλνει τσάμπαή περιμένει χρόνια για τα χρήματά του. Ενώ ο άλλοςπαπάς πηγαίνει στους Τούρκους να πάρει την αμοιβήτου, εάν δεν πληρωθεί».Έτσι, ο ένας λέει αυτό, ο άλλος το άλλο […] και όλοιδείχνουν ασέβεια απέναντι στον ιερέα που είναιπνευματικός καθοδηγητής, που τους βάπτισε στοόνομα της Αγίας Τριάδας και τους πάντρεψε και θατους θάψει και που είναι περισσότερο πατέρας τουςκι από τον ίδιο το γονιό τους. Δε νηστεύουν, δείχνουνασέβεια στον ιερέα και περιμένουν την Ευχαριστίαέως το μεσημέρι. Κι εγώ ο αμαρτωλός και ανάξιοςΚύριλλος που είμαι περισσότερο αμαρτωλός απόόλους τους και διαπράττω αμαρτία και μόνο πουτους κατηγορώ, κι εγώ ο αμαρτωλός τους είδα ναμιλάνε έτσι, τους είδα και δεν μου άρεσε, έτσι τουςείπα: «Γιατί εμείς οι Χριστιανοί περιμένουμε μέχρι τομεσημέρι; Γιατί απλά δεν κόβουμε ψωμί, και δε χύνουμετο κρασί στο ψωμί χωρίς να περιμένουμε τονιερέα;». Μου λένε: «Αυτό που μας φέρνει ο παπάς δενείναι ψωμί και κρασί, αλλά το αίμα του Χριστού. Γι’αυτό περιμένουμε μέχρι το μεσημέρι, γιατί ακούσαμεαπό τους πρεσβύτερους πως δίχως αυτό δεν μπορείκανείς να ζήσει». Και τους λέω: «Ποιος σας το λέειαυτό; Ο παπάς;». Μου λέει: «Ο παπάς δεν μας έχει πειτίποτα τέτοιο, αυτό δεν το έχει ποτέ ξεστομίσει. Προτιμάειμάλλον, να έρχεται μαζί μας σε ένα γάμο, έναγεύμα, χορούς ή κυνήγι, μια γιορτή, κάπου που να82

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑάφιξή του, σκέφτηκε ότι έπρεπε να τον βάλει σε μιαφρικτή φυλακή, από όπου στη συνέχεια τον έστειλεστα Δαρδανέλια, όπου κατέφθαναν από όλα ταμακρινά μέρη σε αγέλες οι Εβραίοι και όπου είχετο χρόνο να προετοιμάσει τη νέα μέθοδό του καιτη λατρεία του. Τώρα πια οι Εβραίοι μωραίνοντανμαζί του ολοένα και περισσότερο και γι’ αυτήν τηντρέλα ο Μεγάλος Αυθέντης είχε ήδη πάρει πολλέςδιαφορετικές πληροφορίες, έτσι ώστε έστειλε νατον οδηγήσουν μπροστά του· και ο Σουλτάνος πουδεν επρόκειτο να πεισθεί χωρίς θαύμα, πρότεινε ναγυμνωθεί τελείως ο Σαμπατάι και να γίνει ο στόχοςγια τους επιτήδειους τοξοβόλους του και εάν ταβέλη δεν τρυπούσαν το κορμί του, τότε θα πίστευεπως ήταν ο Μεσσίας, όμως ο Σαμπατάι αρνήθηκετη δοκιμασία και αναγκάστηκε να γίνει μωαμεθανόςγια να σώσει τη ζωή του. Ωστόσο, οι περισσότεροιΕβραίοι υποστηρίζουν ότι δεν έγιναν έτσι ταπράγματα, αλλά μόνο ο Ίσκιος του έμεινε στη Γηκαι περπατούσε με λευκό κεφάλι και μωαμεθανικόένδυμα, ενώ το Σώμα και η Ψυχή του ανέβηκανστον Ουρανό μέχρι την κατάλληλη ώρα, όταν θαεκπληρώνονταν όλα τα θαύματα· οι Κότζαμ 52 τηςΚωνσταντινούπολης καταδίκασαν αυτήν την πίστηκαι διέταξαν τους Εβραίους να γυρίσουν στηνπαλιά τους λατρεία, αλλιώς κινδύνευαν να αφοριστούν.Jones, II, σ. 175-176.Ποια ήταν τα κίνητρα του Σαμπατάι Ζεβί; Πίστευεστα αλήθεια ότι ήταν Μεσσίας; Να σχολιάσετε τοτέλος της «σταδιοδρομίας» του· γιατί ασπάστηκε τονισλαμισμό;Γιατί οι Εβραίοι ακολούθησαν τον Σαμπατάι Ζεβί;Πρόκειται για μία κίνηση που χαρακτηρίζει μόνο τουςΕβραίους; Γνωρίζετε άλλα παρόμοια μεσσιανικά κινήματααπό την ιστορία της χώρας σας;Σχολιάστε τον τρόπο με τον οποίο χειρίστηκε ο σουλτάνοςτην περίπτωση του Σαμπατάι Ζεβί; Ποιος ήταν οσκοπός του; Νομίζετε ότι τον πέτυχε; Εικ. 20. Εβραίος γιατρός σε γαλλικόχαρακτικό (1568)Nicolay, σ.182.Γιατί νομίζετε πως ένας γάλλος περιηγητής θεώρησεσημαντικό να απεικονίσει έναν εβραίο γιατρό;Υπήρχαν γιατροί από άλλα εθνοτικά ή θρησκευτικάπεριβάλλοντα στην οθωμανική αυτοκρατορία;Υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ των ενδυμάτων τουεβραίου γιατρού και της κατώτερης κοινωνικής θέσηςτων μη μουσουλμάνων, όπως μαρτυρούν επίσης τα κείμεναΓ-19 και Γ-20;52 Με τον όρο αυτό περιγράφονται οι πρεσβύτεροι της εβραϊκής κοινότητας.85

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ, ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣIV. Θρησκευτική συνύπαρξη και διακρίσειςΓ-13. Θρησκευτικός διάλογος στη διάρκεια τηςαιχμαλωσίας του Γρηγορίου Παλαμά (1354)[…] ήρξατο ουν λέγειν [ο ιμάμης] ότι στέργουσιναυτοί τους προφήτας πάντας και τον Χριστόν και τατέσσερα βιβλία τα εκ του Θεού 53 καταβάντα, ων εστινεν και το του Χριστού ευαγγέλιον. Και τελευτών, επιστρέψαςπρος εμέ τον λόγον, «υμείς δε», φησί, «πωςου δέχεσθε τον ημέτερον προφήτην ουδέ πιστεύετετω τούτου βιβλίω, εξ ουρανού και αυτώ καταβάντι;».Προς αυτόν δ’εγώ πάλιν . « Έθος υμίν εστι και ημίν […]άνευ μαρτυριών μηδέν παραδέχεσθε και στέργειν ωςαληθές.[…] Ο δε Χριστός, μετά των εξαισίων ων ειργάσατοπολλών και μεγάλων, και παρ’ αυτού Μωσέωςκαι των άλλων προφητών μαρτύρειται . και μόνος εξαιώνος γεγέννηται, και μόνος εξ αιώνος ες τον ουρανόναναληφθείς αθάνατος εκεί διαμένει, και μόνος εξαιώνος εκείθεν πάλιν ήξειν ελπίζεται κρίναι ζώντας καινεκρούς αναστάντας . Λέγω γαρ περί αυτού όσα καιπαρ’ υμών ομολογείται των Τούρκων. Δια ταύτα τοίνυνημείς πιστεύομεν τω Χριστώ και τω ευαγγελίω αυτού.Τον δε Μεχούμετ ούτε παρά των προφητών ευρίσκομενμαρτυρούμενον ούτε τι ξένον ειργασμένον καιαξιόλογον προς πίστιν ενάγον. Δια τούτο ου πιστεύομεναυτώ ουδέ τω παρ’αυτού βιβλίω».O δε τασιμάνης δήλος μεν ην προς ταύτα δυσχεραίνων,απελογείτο δε όμως λέγων . «Εν τω ευαγγελίω γεγραμμένονην περί τον Μωάμεθ, και υμείς εξεκόψατε τούτα.Αλλά και εξ άκρας ανατολής εξελθών ηλίου, μέχρι καιτης αυτού δύσεως, ως οράς, νικών κατήντησεν».«[…] Εξ ανατολής δε κινήσας ο Μωάμεθ μέχρι και δύσεωςηλίου διήλθε νικών, αλλά πολέμω και μάχαιρα καιλεηλασίαις και ανδραποδισμοίς και ανδροκτασίαις, ωνουδέν εκ του Θεού του αγαθού προηγουημένως εστι[…] Τι δε, και Αλέξανδρος ουκ εκ δύσεως κινήσας τηνανατολήν υπηγάγετο πάσαν; Αλλά και άλλοι άλλοτεπολλάκις στρατευσάμενοι πολλοί της οικουμένης επεκράτησανπάσης. Ουδενί δε τούτων ουδέν γένος ταςεαυτών ενεπίστευσαν ψυχάς, ως υμείς τω Μεχούμετ.Καίτοι ούτος, ομού τε βίαν επάγων και τα καθ’ ηδονήνπροτεινόμενος, ουδέ μέρος εν όλον της οικουμένηςπροσηταιρίσατο . η δε του Χριστού διδασκαλία, καίτοιτων του βίου σχεδόν απάντων ηδέων απάγουσα, πάντατε περιέσχε της οικουμένης τα πέρατα και μεταξύτων αυτή πολεμούντων κρατεί, μηδεμίαν αύτη βίανεπάγουσα, νικώσα δε μάλλον την αντεπαγομένηνβίαν εκάστοτε, ως και ούτω ταύτην είναι την νίκην τηντον κόσμον νικήσασαν».Εν δε τούτοις προς οργήν ήδη κινουμένους ιδόντεςτους Τούρκους οι παρατυχόντες χριστιανοί, κατένευσάνμοι παρείναι τον λόγον. Εγώ δε προς ιλαρότηταμεθέλκων, υπομειδιάσας προς αυτούς πάλιν έλεγον .«Ει γε κατά τους λόγους συνεφωνούμεν ενός αν ήμενκαι δόγματος». Αλλ’ ο νοών νοείτω των ειρημένωντην δύναμιν.Εις δε τις εκείνων είπεν ως . «έσται ποτέ ότε συμφωνήσομεναλλήλοις».Χρήστου, σ. 134-138.Στη διάρκεια της αιχμαλωσίας του από τουςΟθωμανούς (1354-1355), ο Γρηγόριος Παλαμάς(βλ. κείμενο Α-6) είχε πολλές θεολογικές συζητήσειςμε Μουσουλμάνους και Εβραίους, μεταξύ τωνοποίων συγκαταλέγεται και μία συζήτηση με τον ανιψιότου Ορχάν, Ισμαήλ, και μια με λόγιους που είχε στείλειο ίδιος ο Ορχάν. Σε επιστολή στο εκκλησίασμά του στηΘεσσαλονίκη, ο Παλαμάς αναφέρεται και σε μια άλλησυζήτηση που είχε με έναν μουσουλμάνο ιμάμη στηΝίκαια. Παρόλο που ο Παλαμάς είναι ανυποχώρητοςστην έκθεση των επιχειρημάτων του, η αφήγησή τουπεριλαμβάνει επίσης πολλά από τα μουσουλμανικάεπιχειρήματα εναντίον της χριστιανικής πίστης, αποτελώνταςέτσι ένα τεκμήριο της πολυπλοκότητας τωνθρησκευτικών σχέσεων στα εδάφη που είχαν κατακτήσειοι Οθωμανοί.Ποια είναι η γνώμη σας αναφορικά με την προθυμίατων οθωμανών Τούρκων να συζητήσουνθρησκευτικά ζητήματα με τον κρατούμενό τους;Ποια είναι η γνώμη σας για τα επιχειρήματα που εκτίθενταισε αυτές τις συζητήσεις; Μπορούν αυτά τα επιχειρήματανα εξηγήσουν ορισμένες από τις μεταστροφέςστο Ισλάμ που έλαβαν χώρα μετά την οθωμανική κατάκτηση;53 Η Πεντάτευχος, οι Ψαλμοί, η Καινή Διαθήκη και το Κοράνι.86

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΓ-14. Η συνύπαρξη των διάφορων θρησκευτικώνκοινοτήτων στις οθωμανικές πόλεις (περ. 1660)[Βελιγράδι]Στις όχθες του ποταμού Σάβου υπάρχουν τρεις μαχαλάδες[mahalle: γειτονιές] τσιγγάνων [Kıbtî, «κίμπτι»]και στις όχθες του ποταμού Δούναβη υπάρχων τρειςγειτονιές Ελλήνων [Rum, «ρουμ»] απίστων, όπως καιΣέρβων και Βουλγάρων που επίσης ζουν σε τρεις γειτονιές.Ακριβώς δίπλα στο κάστρο είναι η γειτονιάτων Εβραίων, αυτών που ανήκουν στις εφτά κοινότητεςκαι είναι γνωστοί ως Καραϊμ Εβραίοι. Υπάρχειεπίσης μια γειτονιά Αρμένιων απίστων, δεν υπάρχουνωστόσο φραγκικές 54 ή ουγγρικές γειτονιές,ούτε έχουν αυτοί μπάιλο ή προξένους δικούς τους.Όλες οι άλλες γειτονιές είναι μουσουλμανικές, ώστεοι οικογένειες των πιστών του Μωάμεθ κατέχουν τιςκαλύτερες, τις πιο ευρύχωρες και τις πιο ευάερες περιοχές,στα ψηλά και στα μεσαία τμήματα της πόλης.[…] Υπάρχουν συνολικά διακόσια δέκα εφτά 55 τζαμιά[mihrab, «μιχράμπ»], ωστόσο θα περιγραφούν [παρακάτω][μόνο] τα σουλτανικά τζαμιά, από τα οποίαγίνεται το ιδιαίτερο κάλεσμα των πιστών για τηνπροσευχή της Παρασκευής, καθώς και τα τζαμιά τουβεζίρη και των τοπικών ευγενών και σημαινόντωνπροσώπων.[…] Υπάρχουν εννέα εκκλησίες ή μοναστήρια, όπωςμου είπαν, όπου [οι Χριστιανοί] πραγματοποιούν τιςδιαβολικές τελετές τους. Υπάρχουν ναοί των Ελλήνων,των Αρμενίων, των Σέρβων, των Βουλγάρων καιτων Εβραίων, δεν υπάρχουν ωστόσο ειδωλολατρικοίοίκοι για τους Φράγκους ή τους Ούγγρους.[…][Σεράγεβο]Εκκλησίες – Κάθε εκκλησία είναι μικρή, δεν υπάρχειεκκλησία με καμπάνα. Οι εκκλησίες των Σέρβων καιτων Λατίνων είναι σε καλή κατάσταση. Οι Φράγκοικαι οι Έλληνες πραγματοποιούν επίσης τις θρησκευτικέςτους τελετές σε αυτές τις εκκλησίες. Υπάρχειεπίσης μία εβραϊκή συναγωγή.Evliya Çelebi, σ. 195-198.Να συγκρίνετε την μαρτυρία του Εβλιά Τσελεμπήγια τις χριστιανικές εκκλησίες στο Σεράγεβομε την περιγραφή των μολδαβικών εκκλησιών απότον Παύλο, αρχιδιάκονο Χαλεπίου (στο ίδιο κεφάλαιο,πηγή Γ-7).Γ-15. Οι σχέσεις μεταξύ των Ορθοδόξων, τωνΚαθολικών και των Λουθηρανών στη Βουλγαρίακαι τη Βλαχία (1581)Πρόκειται για πράγματα που διαπιστώνει ένας αποστολικόςεπισκέπτης, αφού έχει πρώτα ακούσει ορισμέναγεγονότα από καθολικούς εμπόρους σχετικάμε την κατάσταση των Καθολικών στη Βουλγαρίακαι τη Βλαχία. Η επιθεώρηση της Σιλίστριας και Προβάντιας,την οποία επέτρεψε ο ηγέτης μας μετά απόαλληλογραφία με τον ένδοξο θεοφιλέστατο [καρδινάλιο]του Κόμο την 11 η Μαρτίου 1581. Στις 5 Δεκεμβρίου,παρουσιάστηκαν Ραγουζαίοι έμποροι […]που ζουν σε μια περιοχή του Δούναβη που αποκαλείταιΣιλίστρια δίπλα στους ντόπιους Ντεριστόρ, δύομέρες απόσταση από τη Βάρνα. Η περιοχή ονομάζεταιΝτομπρόγκεα, σε παλαιότερες εποχές Μοισία, ηγλώσσα είναι τα βουλγαρικά ή ιλλυρικά. Την κυβερνάο σουλτάνος στην άλλη όχθη του ποταμού και μπροστάαπό την περί ου ο λόγος περιοχή βρίσκεται ηΒλαχία, φόρου υποτελής στους Τούρκους. Οι προαναφερθέντεςΒούλγαροι είναι ορθόδοξοι, έχουν εκκλησίες,ιερείς και επισκόπους. Λένε πως υπάρχουνμόνο δέκα καθολικές οικογένειες, [οι οποίες έχουν]την εθνικότητα της Ραγούζας. Δεν έχουν εκκλησίεςκαι σταθερούς ιερείς, έφεραν όμως από τη Ραγούζα,μαζί με αυτούς που προέρχονται από την Προβάντιαπου απέχει δυο μέρες δρόμο από τη Σιλίστρια, ένανάνδρα με το όνομα πατέρας Νικολό Γκοντίνι από τοΑντίβαρι, έναν σπουδαίο ανθρωπιστή· εκτελεί τα καθήκοντάτου εδώ και έξι μήνες με ετήσιο εισόδημα100 θάλερ 56 .Ρωτάνε εάν επιτρέπεται να πάνε στις ορθόδοξες εκκλησίεςνα προσευχηθούν και να τιμήσουν τα θείαμυστήρια με αφοσίωση· εάν επιτρέπεται να λάβουν54 Συνηθισμένη οθωμανική ονομασία για τους ανθρώπους που έρχονται από τη δυτική Ευρώπη, καθολικούς και προτεστάντες.55 Ο αριθμός είναι σίγουρα υπερβολικός, όπως και τα περισσότερα νούμερα στην αφήγηση του Εβλιά Τσελεμπή.56 Μεγάλα ασημένια νομίσματα της κεντρικής ή δυτικής Ευρώπης.87

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ, ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣτο ιερό μυστήριο του βαπτίσματος και της μετάνοιας,εφόσον χρειαστεί, δηλαδή σε περίπτωση θανάτου,από ορθόδοξο ιερέα. Επίσης, με ρώτησαν εάνμπορεί ένας νεαρός καθολικός που ζούσε με μιανεαρή ορθόδοξη και της είχε υποσχεθεί ότι θα τηνπαντρευτεί και θα κάνει μαζί της παιδιά, να αθετήσειτην υπόσχεσή του με καθαρή συνείδηση. Είπανεπίσης ότι, όταν πηγαίνουν προς την Τρανσυλβανίαμέσω του Δούναβη, ανακάλυψαν στη Βλαχία πολλούςλουθηρανούς γερμανικής καταγωγής οι οποίοιπροσπαθούν πάντα να μιλούν για την πίστη τους καιμοιράζουν δωρεάν βιβλία της διεστραμμένης πίστηςτους […] Η Σιλίστρια [απέχει] απόσταση δύο ημερώναπό την Προβάντια και στο Δούναβη.Υπάρχουν 1.500 σπίτια Χριστιανών και Παγανιστών.Υπάρχουν οκτώ σπίτια καθολικών που αριθμούν περίπου40 άτομα, όλοι τους ραγουζαίοι έμποροι, καιαυτή την εποχή έχουν ως ιερέα τον αδελφό Τσελεστίνο,με ετήσιο μισθό 2000 ακτσέδες· είναι καλοί χριστιανοί[παρόλο που] δεν έχουν εκκλησία· εκτελούντη θεία λειτουργία σε ένα δωμάτιο. Τους υποσχέθηκανότι θα τους επιτρέψουν να κτίσουν ένα μικρό κτίριοπου θα είναι η εκκλησία τους· δεν έχουν ιερατικάενδύματα παρά μόνο αυτά του ιερέα που τελεί τα καθήκοντάτου εδώ και τρία χρόνια και όλοι λένε καλάλόγια γι’ αυτόν· υπηρετεί έξι μήνες εδώ και έξι μήνεςστο Τεργκόβιστε, στη μονή.Călători, II, σ. 504.Τι ερωτήματα έθεσαν στον αποστολικό επισκέπτηοι Καθολικοί της Βουλγαρίας και της Βλαχίας;Τι είδους πρακτικών δυσκολιών εικονογραφούν αυτάτα ερωτήματα; Προσπαθήστε να φανταστείτε τι απαντήσειςμπορεί να έδωσε ο αποστολικός επισκέπτης.Γ-16. Ο φετβάς του Εμπουσσουούντ για τουςμουσουλμάνους σιίτες (μέσα 16 ου αιώνα)Ερώτηση: Είναι επιτρεπτό σύμφωνα με τον Ιερό νόμο[shari‘a] να πολεμούμε τους οπαδούς των Σαφαβιδών57 ; Είναι ο άνδρας που τους σκοτώνει, πολεμιστήςτης πίστης και είναι εκείνος που πεθαίνει από το χέριτους, μάρτυρας;Απάντηση: Ναι, είναι ένας σημαντικός ιερός πόλεμοςκι ένας λαμπρός μάρτυρας.Ερώτηση: Υποθέτοντας ότι είναι επιτρεπτό να τουςπολεμάμε, αυτό οφείλεται απλά στο γεγονός της εξέγερσήςτους και της εχθρότητάς τους απέναντι στον[Οθωμανό] σουλτάνο του Λαού του Ισλάμ, στο γεγονόςότι σήκωσαν το ξίφος ενάντια στο στρατό τουΙσλάμ, ή σε άλλο λόγο;Απάντηση: Είναι και στασιαστές και, από πολλές απόψεις,άπιστοι.Imber, σ. 86.Ο Εμπουσσουούντ (περ. 1490-1574) ήταν έναςλόγιος τον οποίο σεβόταν ιδιαίτερα ο Σουλεϊμάνκαι ο οποίος υπηρετούσε ως σεϊχουλισλάμης [şeyhül-Islam:επικεφαλής της πίστης] για περισσότερες απότρεις δεκαετίες. Οι φετβάδες του [fetva: ολιγόλογηγνωμοδότηση, γραπτή απόφαση του σεϊχουλισλάμη]ασκούσαν μεγάλη επιρροή στην οθωμανική κοινωνία.Τι αποκαλύπτουν αυτοί οι φετβάδες για τα όριατης μουσουλμανικής αλληλεγγύης;Να συγκρίνετε τη στάση των Οθωμανών απέναντιστους μουσουλμάνους σιίτες με τους θρησκευτικούςπολέμους του 16 ου αιώνα μεταξύ καθολικών και προτεσταντών.Γ-17. Αυτοκρατορική διαταγή που απαγορεύειτον «φραγκικό» προσηλυτισμό των Αρμενίωντης Ανατολικής Ανατολίας (1722)Ο αρμένιος Πατριάρχης της Ιστανμπούλ και των κτήσεώντης, με το όνομα Οχάνες, μου ζήτησε την ΑυτοκρατορικήΠαραμονή την έκδοση διαταγής πουνα εμποδίζει την φραγκική αίρεση που διαδίδεταιμεταξύ των Αρμενίων του Ερζερούμ, Ντιαρμπεκίρκαι Τοκάτ. Η κατάσταση τείνει να ηρεμήσει και νατακτοποιηθεί, ωστόσο, ορισμένοι φράγκοι ιερείςμεταμφιεσμένοι σε γιατρούς ή άλλα διαμένουν εδώκαι συγχρωτίζονται με πλούσιους και ευγενείς. Εν57 Η δυναστεία των Σαφαβιδών κυβέρνησε την Περσία από το 1502 έως το 1736, επιβάλλοντας μια ριζοσπαστικής σιιτική εκδοχή του Ισλάμ, η οποίαστη διάρκεια του 16 ου αιώνα ασκούσε ιδιαίτερη έλξη στους οθωμανούς υπηκόους από την Ανατολία.88

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑαγνοία τους, οι ευγενείς τούς παίρνουν για θεραπευτέςκαι τους βοηθούν σε όλες τους τις προσπάθειες.Έτσι, σύμφωνα με τον Πατριάρχη, οι φράγκοι ιερείςδουλεύουν ασταμάτητα για να παροτρύνουν τουςντόπιους Αρμένιους και να τους διαφθείρουν, ώστενα προσεταιριστούν το φραγκικό τυπικό. Ζήτησε ναμην επιτρέπεται στους Φράγκους να διαμένουν εκείως θεραπευτές ή με άλλη πρόφαση. Επίσης, να προστατεύονταιοι φτωχοί απέναντι στις προτροπές τουςκαι να τους αφήνουν μόνους τους. Ως εκ τούτου, τοαυτοκρατορικό Φιρμάνι συντάσσεται με τη γραμμήτου αιτήματος.BOA, CA 3126.Ποια είναι η γνώμη σας για το γεγονός ότι τόσοο αρμένιος Πατριάρχης Οχάνες όσο και ο σουλτάνοςαποκαλούν όλους τους δυτικούς ως «Φράγκους»και δεν ενδιαφέρονται για τα διαφορετικά θρησκευτικάδόγματα που κρύβονται κάτω από την ονομασία «φραγκικήαίρεση»;Γ-18. Οι οθωμανικές αρχές στη Βοσνίαδιαιτητεύουν μεταξύ Ορθοδόξων και Καθολικών(1760)Στη συνέχεια, εξετάσαμε αυτήν την εξαιρετικά δύσκοληκατάσταση και τελικά στείλαμε το μήνυματης άφιξής μας στον κεχαγιά μπέη [kehaya bey: διαχειριστήςεπιστάτη, βοηθός· εδώ: αντιπρόσωποςτου πασά] με έναν εκπρόσωπο. Μας επέτρεψε τηνεπίσκεψη, έτσι ο πρωθιερέας και προστάτης μας απότη μονή Φόινιτσα επέστρεψε στην οικία του. Αυτός,μεταξύ άλλων, μας είπε αυτές τις τελευταίες λέξεις:«Εάν θέλετε να κερδίσετε αυτή τη δίκη, πρώτα απόόλα να δώσετε είκοσι σακιά νομίσματα στο κρατικόθησαυροφυλάκιο» (πρόκειται για περίπου 2600 βενετικάχρυσά νομίσματα).Έτσι, είδαμε πως οι προσπάθειές μας θα κατέρρεανσίγουρα, εάν δεν δίναμε αυτό το εξαιρετικά μεγάλοποσό.Συνεπώς – πριν αντιμετωπίσουμε τους αντιπάλουςμας στην αυλή του δικαστηρίου – συναντήσαμε τονπασά και τον κεχαγιά. Τους υποσχεθήκαμε – λόγωτης απαραίτητης υπεράσπισης – να τους δώσουμεό,τι ήθελαν, για να τους καταπραΰνουμε και να κερδίσουμετην προστασία τους. Από την άλλη πλευρά,οι επικεφαλής των Ελλήνων 58 προσέφεραν πολλάχρήματα στον ίδιο πασά, πολύ περισσότερα από ότιεμείς, για να εκδώσει απόφαση σύμφωνη με το φιρμάνιπου είχαν. Με δεδομένο ότι δεν είχαμε αρκετάχρήματα, πήραμε πίστωση από το κρατικό θησαυροφυλάκιο.Αρχικά, ο δικαστής διάβασε τα τεκμήρια των αντιπάλωνμας και τους εξέτασε. Μετά ο δικαστής ζήτησεαπό τον Ελληνα μητροπολίτη (βρισκόταν εκείμαζί με τον πατριάρχη) να πει τι πραγματικά ήθελεμε αυτήν την αγωγή. Εκείνος απάντησε: «Ζητώ απόαυτές τις αδελφότητες να είναι υπάκουες και να υπακούνσε όλα όσα γράφονται σε αυτό το φιρμάνι πουεξέδωσε ο δοξασμένος σουλτάνος μας και το οποίομόλις διαβάσατε». Μετά ο δικαστής ρώτησε εμάς:«Ποιος είναι ο λόγος της ανυπακοής σας στους αντιπάλουςσας;». Ο πρωθιερέας μας απάντησε σε αυτήντην ερώτηση:«Είναι περίπου τριακόσια χρόνια που ο δοξασμένοςσουλτάνος Μωάμεθ κατάκτησε τη Βοσνία και δεν είχαμεποτέ τίποτα κοινό με τους Έλληνες, γιατί αυτοίέχουν μία θρησκεία κι εμείς μια άλλη, γεγονός πουφαίνεται καθαρά σε αυτό το χατί-σερίφ [ένα άλλοείδος οθωμανικού κανονισμού] και άλλα έγγραφακαι ρυθμίσεις που εξέδωσαν οι ελεήμονες σουλτάνοι.Από εκείνην την εποχή μέχρι σήμερα ήμαστανπάντα ελεύθεροι να λατρεύουμε τη λατινική μαςθρησκεία».Όταν μας άκουσε, ο δικαστής εξέδωσε αμέσως τηνετυμηγορία: «Ο Πατριάρχης και ο μητροπολίτες δενέχουν κανένα δικαίωμα σε εσάς, αδελφότητες καιρωμαιοκαθολικοί. Δεν μπορούν και δεν θα τολμήσουννα ζητήσουν φόρο ή άλλο από εσάς, διότι τοφιρμάνι δεν είναι ανώτερο από το χατί-σερίφ».Κι έτσι η δίκη αυτή έφτασε στο τέλος της. Ο μητροπολίτηςντροπιάστηκε (έτσι το θέλησε ο Θεός). Ω, αδελφέ!Απλά δεν μπορεί κανείς να κάνει δουλειά με τουςΤούρκους χωρίς λεφτά!Benic, σ. 187-190.58 Βλ. Ορξοδόξων.89

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ, ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣΝα συγκρίνετε το κείμενο με την προηγούμενηπηγή που αναφερόταν στο φραγκικό αιρετικότυπικό: και στις δύο περιπτώσεις οι οθωμανικές αρχέςμε δυσκολία κατανοούν τις ιδιαιτερότητες της χριστιανικήςπίστης. Πιστεύετε πως διέκριναν με την ίδια δυσκολίατις διαφορές μεταξύ των διαφορετικών τάσεωντου Ισλάμ; (Η ίδια ερώτηση μπορεί να τεθεί σχετικά μετην ευαισθησία των χριστιανικών αρχών απέναντι στιςεσωτερικές διαιρέσεις των Μουσουλμάνων).Ποιες ήταν οι σχέσεις μεταξύ των δύο χριστιανικών εκκλησιώντης Βοσνίας; Ποιον σέβονταν περισσότερο: τις οθωμανικέςαρχές ή τη «συγγενική» χριστιανική εκκλησία;Ποιες είναι οι ενστάσεις του συγγραφέα ενάντια στιςοθωμανικές αρχές και ενάντια στην ορθόδοξη εκκλησία;Γ-19. Αυτοκρατορικοί περιορισμοί για τους μημουσουλμάνους (1631)Σύμφωνα με τον Ιερό Νόμο [shari’a, «σαρία», σεριάτ]και τη νομοθεσία, οι Χριστιανοί [kafir, «καφίρ»] πρέπεινα μπορούν να αναγνωρίζονται ως κατώτεροι απότα ρούχα και την εμφάνισή τους. Δεν επιτρέπεται ναιππεύουν άλογα, να φορούν ρούχα φτιαγμένα απόμετάξι και ατλάζι ή γούνινα πανωφόρια και καπέλα.Οι γυναίκες τους δεν επιτρέπεται να φορούν ρούχαπαρόμοια με αυτά που φορούν οι Μουσουλμάνες ήνα χρησιμοποιούν γιασμάκια φτιαγμένα από περσικάυφάσματα. Ωστόσο, από κάποια χρονική περίοδοκι έπειτα, ο νόμος αυτός δεν τηρούνταν και, με τηνάδεια των δικαστών, οι Χριστιανοί και οι Εβραίοι άρχισαννα ντύνονται με πολυτελή, ακριβά ενδύματα.Όσο για τις γυναίκες τους δεν κατέβαιναν πια από τοπεζοδρόμιο για να αφήσουν τις Μουσουλμάνες ναπεράσουν, όταν τις συναντούσαν στην αγορά.Γενικά,και οι άνδρες και οι γυναίκες φορούσαν πολύ καλύτεραενδύματα από ό,τι οι Μουσουλμάνοι, γεγονόςπου δείχνει ότι δεν θεωρούσαν τους εαυτούς τουςκατώτερους. Έτσι, έγινε απολύτως απαραίτητο, οιδιαταγές αυτές να ανακοινώνονται επανειλημμένως,προκειμένου να εξασφαλιστεί η εφαρμογή τους.Georgieva, Tzanev, σ.121.Γιατί ήταν τόσο σκληροί οι περιορισμοί για τουςμη μουσουλμάνους; Και γιατί δεν τους υπάκουανοι Χριστιανοί; Νομίζετε ότι τέτοιου είδους περιορισμοίμπορούν να επιβληθούν πλήρως σε μικτά θρησκευτικάπεριβάλλοντα;Γ-20. Εκτέλεση ενός Ορθοδόξου που φορούσεακατάλληλα ενδύματα (1785/1789)Ομοίως, στον προαναφερθέντα μήνα [Muharrem,«μουχαρέμ»], την 21 η πρώτη ημέρα, όταν ο ένδοξοςκύριός μας [σουλτάνος Αμπντουλχαμίτ Α’] ταξίδευεινκόγκνιτο, είδε έναν έλληνα άπιστο. Ο Έλληνας φορούσεκίτρινα παπούτσια, καφτάνι από λουλουδάτούφασμα, μακρύ μεσοφόρι και πανωφόρι με γούνινοτελείωμα καθώς και σάρπα. Κάλεσε [ο σουλτάνος] τοδήμιο. Ο Έλληνας επρόκειτο να απαγχονιστεί, όμως οΣουλτάνος διέταξε τον αποκεφαλισμό του.Taylesanizade, σ. 419.Να συγκρίνετε τα κείμενα Γ-19 και Γ-20. Ποιο ήταντο έγκλημα του Έλληνα που εκτελέστηκε;Γ-21. Αυτοκρατορική διαταγή για μία εκκλησίαπου χτίστηκε χωρίς άδεια στην Στενήμαχο,κοντά στην Φιλιππούπολη (1624)Ο διοικητής του βακουφικού χωριού Στανιμάκα (Στενήμαχος)Μας πληροφόρησε με επιστολή ότι οι Χριστιανοίτου χωριού αυτού έκτισαν μια νέα, μεγάληεκκλησία, διακοσμημένη με μάρμαρο και άλλα υλικά,αντίθετα με τον Ιερό Νόμο.Ο διοικητής προσπάθησε να ικανοποιήσει τα παράπονατων Μουσουλμάνων χωρίς επιτυχία και τώραζητά να εκδοθεί μία βασιλική εντολή, προκειμένουνα καταστρέψει την επίμαχη εκκλησία, καθώς η καταστροφήθα ικανοποιούσε τα έθιμα των θρησκευτικώννόμων της χώρας.Έτσι, δίνω την εντολή με αυτή την επιστολή, να ερευνηθείτο ζήτημα και να πραγματοποιηθεί η κατεδάφισητης νεόχτιστης εκκλησίας, εάν είναι αληθινάκαινούρια και όχι κάποια που υπάρχει εδώ και καιρό.Επίσης, διατάσσω να μην επιτραπεί σε κανένα να διαμαρτυρηθείή να παρακούσει τον Ιερό Νόμο και τηνσουλτανική Μου διαταγή.Georgieva, Tzanev, σ. 120-121.Ποια ήταν τα επιχειρήματα για την κατεδάφισητης εκκλησίας στη Στενήμαχο.90

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΓ-22. Η μισαλλοδοξία των Χριστιανών απέναντισε ζευγάρια με διαφορετικό μεταξύ τουςθρήσκευμα (Κύπρος, 1636)Ο Μιλού, γιος του Αντώνη από το χωριό Τσελιγιέ τηςπεριοχής της Τούζλα, λέει: Μέχρι τώρα, όπως και οιπρόγονοί μου, ανήκα στο χριστιανικό μιλλέτι [millet:διοικητική διαίρεση, ομάδα μη μουσουλμάνων]. Δενέγινα Μουσουλμάνος. Είμαι άπιστος [kafire, «καφιρέ»].Όταν ήθελα να επιτελέσω τις ψεύτικες τελετέςμας στην εκκλησία, οι μοναχοί που ήταν ιερείς μαςδεν με άφηναν να μπω λέγοντας: «ΠαντρεύτηκεςΜουσουλμάνα». Είναι πολύ πιθανό πως, όταν πεθάνω,δε θα με θάψουν σύμφωνα με τις τελετές τωναπίστων. Θέλω ένα υπόμνημα που να δείχνει ότι είμαιάπιστος.Jennings 1993, σ. 142.Γιατί οι χριστιανοί μοναχοί δεν επιτρέπουν στοΜιλού να μπει στην εκκλησία και του αρνούνταιτα μυστήρια;Ποιοι νομίζετε ότι είναι οι λόγοι που επιδεικνύουν τέτοιασυμπεριφορά; Δικαιολογούνται; Λάβετε υπ’όψινσας ότι ο μουσουλμανικός νόμος απαγορεύει σε μίαγυναίκα μουσουλμάνα να παντρευτεί έναν μη μουσουλμάνοάνδρα, ενώ ο ορθόδοξος κανονικός νόμοςαρνείται τη θεία κοινωνία σε ένα ορθόδοξο χριστιανόπου παντρεύεται μια μη χριστιανή.Γ-23. Θρησκευτικές ρυθμίσεις στηνΤρανσυλβανία (1653)[Μέρος Ι, κεφάλαιο Ι]Άρθρο 2. Οι τέσσερεις επίσημες θρησκείες, σύμφωναμε τις κανονικές αποφάσεις της χώρας, και από εδώκαι στο εξής πρέπει να διατηρηθούν για πάντα επίσημες… αυτές οι επίσημες θρησκείες είναι οι ακόλουθες:μεταρρυθμιστές Ευαγγελικοί (στην καθομιλουμένηΚαλβινιστές), Λουθηρανοί ή Αυγουστινιανοί,Ρωμαιοκαθολικοί, Ουνιταριάνοι ή Αντιτριαδικοί . απόεδώ και στο εξής τους παραχωρείται το δικαίωμα ναασκούν ελεύθερα τη λατρεία τους στα συνηθισμένατους μέρη σύμφωνα με τους νόμους της χώρας […]Άρθρο 3. Εκτός από τις τέσσερεις επίσημες θρησκείες,σε θέματα πίστης και θρησκείας, κανένας ιδιώτηςοποιασδήποτε κοινωνικής θέσης και καμία συνέλευσηδεν θα πρέπει να αψηφήσει ή να επιχειρήσει κάποιαανανέωση ή διαχωρισμό, [διότι θα διωχθεί] μετην ποινή της απιστίας […]Άρθρο 4. Ο Ιουδαϊσμός, από τα παλιά χρόνια όχι μόνοδεν λογιζόταν μεταξύ των τεσσάρων επίσημων θρησκειών,αλλά αντίθετα, ήταν απαγορευμένος από τοδημόσιο δίκαιο της χώρας με αυστηρή τιμωρία, καισε εκείνα τα χρόνια, όποιοι αψηφούσαν το νόμο καιβρίσκονταν ένοχοι, τιμωρούνταν σύμφωνα με τουςνόμους· αποφασίστηκε, έτσι, γι αυτούς να τιμωρούνταιγια πάντα όπως και οι παλαιότεροι […]Άρθρο 8. Αποφασίστηκε ότι δεν επιτρέπεται σε κανένανα ασκήσει πίεση σε μια κοινότητα, στους δουλοπάροικους,στους ανθρώπους της οικίας τους ή σε κάποιονάλλον της υπηρεσίας του, για να συμμετέχουνστη θρησκεία του, χρησιμοποιώντας βία ή απειλήβίας και ούτε επίσης μπορεί ο τιμαριώτης μιας άλληςπίστης που κατέχει ένα χωριό ή μια εκκλησία, να φέρειή να επιβάλλει ιερείς άλλης θρησκείας ή να επιτρέψειστους ιερείς της θρησκείας του να επιτελέσουν τηθεία λειτουργία σε κάθε περίπτωση: η ποινή θα είναι200 φιορίνια 59 […][Κεφάλαιο 8] Άρθρο 1 […] οι Βλάχοι δεν υπολογίζονταισε αυτήν την χώρα ούτε μεταξύ των προνομιούχωνστρωμάτων ούτε μεταξύ των θρησκειών. Όσοιδεν υπολογίζονται στις επίσημες θρησκείες […] είναιανεκτοί […] για την πρόοδο της χώρας.Constituţiile, σ. 47, 49, 50, 58.Οι Εγκεκριμένοι Θεσμοί (Constitutiones Approbatae)είχαν νομοθετηθεί από τη Δίαιτα τηςηγεμονίας της Τρανσυλβανίας στη διάρκεια της βασιλείαςτου Γεωργίου (ή Γκυόργκι) Β’ Ράκοτσι (1648-1660).Στην πραγματικότητα, επρόκειτο για τη συστηματοποίησηρυθμίσεων που είχαν επιβληθεί στην ηγεμονίατης Τρανσυλβανίας στη διάρκεια του 16 ου αιώνα, ενίοτεκαι νωρίτερα. Να σημειωθεί ότι οι διακρίσεις ήταν ειςβάρος όχι μόνο των μικρότερων μειονοτήτων, αλλά καιτων ορθόδοξων Βλάχων που αποτελούσαν την πλειοψηφίατου πληθυσμού της ηγεμονίας.59 Αρχικά ένα χρυσό νόμισμα προερχόταν από το βασίλειο της Ουγγαρίας και ακολουθούσε το πρότυπο των φλωρεντινών νομισμάτων. Ωστόσο, τοκείμενο δεν αναφέρεται στο συγκεκριμένο χρυσό νόμισμα, αλλά την τρέχουσα νομισματική μονάδα του βασιλείου της Ουγγαρίας και της ηγεμονίας τηςΤρανσυλβανίας την εποχή εκείνη.91

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ, ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣΥπήρχε θρησκευτική ελευθερία για όλους τουςκατοίκους της Τρανσυλβανίας; Να αναπτύξετετα επιχειρήματά σας υπέρ και κατά των θρησκευτικώνδιακανονισμών που υπήρχαν στην Τρανσυλβανία του17 ου αιώνα.Γ-24. Αντι-εβραϊκός επίλογος της επισκοπικήςσυνόδου της Στον στη Ραγούζα (1685)Να συγκρίνετε αυτά τα προνόμια με την πηγή Γ-24. Ποιες θα μπορούσαν να είναι οι πιθανές αιτίεςγια τη διαφορετική στάση των αστικών αρχών; Εικ. 21. Η Ανάληψη του Χριστού σεοθωμανική μικρογραφία (1583)Τα τέκνα του διαβόλου, αυτοί που σταύρωσαν τονΧριστό, εχθροί του χριστιανικού ονόματος, ληστές,αυτοί με τις μαγγανείες τους, αυτοί που πίνουν ανθρώπινο,πολιτισμένο αίμα σαν δηλητηριώδη φίδια,άρχισαν να συγκεντρώνονται σε αυτήν την επισκοπήπριν από μερικά χρόνια. Ταπεινά προσευχόμαστε στηδικαιοσύνη του Θεού να τους καταστρέψει όλους,καθώς είναι ένας δίκαιος κριτής από τα ουράνια σύννεφα.Όσο είναι στη δύναμή μας, διατάζουμε όλουςτους ανθρώπους που έχουμε υπό τη μέριμνά μας ναμην τολμήσουν να μοιραστούν τα σπίτια τους με τουςΕβραίους, ούτε να τους υπηρετούν χωρίς την γραπτήέγκρισή μας, όλα αυτά με την απειλή του αφορισμού.Οι γιοι μου αποφεύγουν ακόμα και να τους μιλούνπαρά μόνο σε περιπτώσεις εμπορικών συναλλαγώνή άλλων αναγκαστικών και αναπόφευκτων επαφών.Να γνωρίζετε ότι είναι εχθροί του σταυρού του Χριστούκαι σεις, που είστε τέκνα του Χριστού, να διώχνετεμακριά τα τέκνα του Διαβόλου.Stulli, σ. 31.Ποιες είναι οι κατηγορίες εναντίον των Εβραίων;Τι περιορισμούς προσπαθούσαν να επιβάλλουνοι επίσκοποι;Γ-25. Παραχώρηση προνομίων σε Εβραίο στηΡαγούζα (1735)[…] Ο Σίμων, γιος του Βιτάλ Βιτάλι, είναι ένας αληθινόςκαι έμπιστος υπήκοος της Δημοκρατίας και επομένως,έχει όλα τα προνόμια και τις χάρες που έχουνκαι οι άλλοι υπήκοοι και του ευχόμαστε να απολαμβάνειόλες τις χάρες που απολαμβάνουν οι υπήκοοίμας σε ολόκληρο τον κόσμο.Stulli, σ. 41.Nicolay, σ. 182.Πώς απεικονίζεται ο Χριστός σε αυτήν την οθωμανικήμικρογραφία; Γιατί; Έχετε δει χριστιανικέςαναπαραστάσεις της Ανάληψης; Τι σκέφτεστε για τιςδύο απόπειρες;Γ-26. Το μαρτύριο της Αγία Κυράννας στηΘεσσαλονίκη (1751)Και ταύτα μεν έκαναν εκείνοι τας ημέρας, τας δε νύκταςο δεσμοφύλαξ την εκρέμα από τας αμασχάλας, με όλον92

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑοπού είχε και τας χείρας της αλυσοδεμένας, και αρπάζονταςό,τι ξύλον εύρισκε, την έδερνεν άσπλαχνα, έωςότου εκουράζετο, και τότε την άφηνε κρεμασμένην ειςτόσην ψύχραν του χειμώνος όπου ήτον τότε. Ένας Χριστιανός,όπου ήτον μέσα θεωρητής, εφύλαττε καιρόνκαι όταν ήθελε καταλάβει πως του απέρνα ο θυμός,επήγαινε και τον επαρακάλει, και του έδιδεν άδειανκαι την εκατέβαζεν. Η δε Αγία είχε τόσην υπομονήν,ησυχίαν και σιωπήν, οπού του εφαίνετο ότι άλλη πάσχεικαι όχι εκείνη, και όλος ο νους της και η προσοχήτης, ευρίσκετο εις τους ουρανούς. Ήσαν δε εις τηνφυλακήν και άλλοι Χριστιανοί και Εβραίοι και μερικαίςΤαούρκισσαις, δια ατίμους πράξεις των, επειδή καιτυραννεί έτζη μίαν γυναίκα, οπού δεν του έσφαλεν.Αλλά και ο Χριστιανός εκείνος δεν έπαυε, πότε με τονκαλόν, πότε με μετρίους ελέγχους (διότι είχε θάρροςπρος αυτόν) να του ενθυμίζει την κρίσιν του Θεού, καιάλλα τοιαύτα να του λέγη, δια να τον μαλακώνη να μηπαιδεύη την Αγίαν, αλλ’ ο σατανάς εσκλήρυνε πολλάτην καρδίαν του, και όσον εκείνοι τον επαρακάλουν,τόσον εκείνος περισσότερον την εβασάνιζεν. Εκείνοιπάλιν οι γιανιτζάροι πηγαίνοντες να την τιμωρούν,πολλαίς φοραίς άφηναν τας τιμωρίας και έπασχαν νατης δώσουν να φάγη, δια να μην αποθάνη και πότε τηςέδιδαν σταφίδας, πότε φοίνικας. Και της Αγίας μη βουλομένηςπαντελώς φαγητόν, εκείνοι έπασχαν με βίαννα της ανοίξουν το στόμα, αλλά δεν εδύναντο.Συναξαριστής, σ. 336-337.Η Κυράννα, μία νεαρή γυναίκα από ένα χωριό,την Αβουσοκα, κοντά στη Θεσσαλονίκη,απέκρουσε τις απόπειρες ενός οθωμανού γενίτσαρουνα την αποπλανήσει. Προκειμένου να σπάσει την αντίστασήτης, ο γενίτσαρος τη φυλάκισε και την υπέβαλεσε βασανιστήρια. Καθώς αρνιόταν να λάβει τροφή, ηγυναίκα πέθανε σε φυλακή της Θεσσαλονίκης στις 28Φεβρουαρίου.Πιστεύετε πως η Κυράννα, ως χριστιανή, ήτανπερισσότερο εκτεθειμένη στις καταχρήσεις τουγενίτσαρου από ό,τι θα ήταν μία νεαρή Μουσουλμάνα;Γιατί νομίζετε ότι οι συγκρατούμενοί της προσπάθησαννα βοηθήσουν την Κυράννα; Αποτέλεσαν οι θρησκευτικέςδιαφορές εμπόδια σε αυτήν την περίπτωση;Γνωρίζετε άλλα παραδείγματα ανθρώπινης αλληλεγγύηςπου να υπερβαίνουν τα θρησκευτικά όρια;Γιατί η Κυράννα επέλεξε την άρνηση αποδοχής τροφής;Συνολικές ερωτήσεις για το υποκεφάλαιο IVΝα σχολιάσετε τη συνύπαρξη της θρησκευτικής ανεκτικότητας με τις διακρίσεις, μία συνύπαρξη που χαρακτηρίζειτον πρώιμο νεότερο κόσμο. Να συγκρίνετε τις συνθήκες που επικρατούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία,Τρανσυλβανία και Ραγούζα. Μπορούν να συγκριθούν αυτές οι συνθήκες με συμβάντα του σύγχρονουκόσμου;93

Κεφάλαιο Δ: Πρόσωπα της οθωμανικής κοινωνίαςκαι καθημερινή ζωήΗ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΗ οθωμανική ιδεολογία καθόριζε την κοινωνική θέση των διάφορων ομάδων βάσει της σχέσης των τελευταίωνμε το κράτος. Η βασική διάκριση ήταν αυτή μεταξύ των κυρίαρχων ομάδων και το «κοπάδι» των απλών υπηκόων.Στις κυρίαρχες ομάδες συμπεριλαμβάνονταν οι στρατιωτικοί (askeri, «ασκέρι»), οι ουλεμάδες (ulema) και οι γραφείς(katib, «κατίμπ»). Όλες αυτές οι κατηγορίες υπηρετούσαν το σουλτάνο με τις ιδιαίτερες δραστηριότητές τους, γι’αυτό και εξαιρούνταν από την καταβολή φόρων. Ήταν γενικά μουσουλμάνοι, υπάρχουν όμως τεκμηριωμένες περιπτώσεις,όπου ορισμένοι στρατιωτικοί ή γραφείς ήταν μη μουσουλμάνοι. Το «κοπάδι» (re’aya, «ρε ’αγιά») περιέκλειετο μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, μουσουλμάνους και μη μουσουλμάνους, χωρικούς καθώς και κατοίκουςπόλεων. Το κοινό χαρακτηριστικό τους γνώρισμα ήταν ότι ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν φόρους.Στην πράξη, ωστόσο, η κοινωνική διαστρωμάτωση ήταν αρκετά πιο σύνθετη. Οι θρησκευτικές και επαγγελματικέςδιακρίσεις, ο τόπος διαμονής και η εθνότητα, καθώς και το φύλο, η ηλικία και η άνιση διανομή του πλούτουδημιουργούσαν διαφορετικότητες στο εσωτερικό των κοινωνικών ομάδων. Η περιγραφή προσώπων της οθωμανικήςκοινωνίας δίνει μόνο μια εντύπωση αυτής της ποικιλίας, χωρίς να μπορεί να αποδώσει την πλήρη εικόνα.Ωστόσο, ο κύριος σκοπός αυτού του κεφαλαίου δεν είναι να δώσει μια στατική περιγραφή της κοινωνικήςδιαστρωμάτωσης, αλλά να ρίξει φως σε όψεις της καθημερινής ζωής και των ανθρωπίνων επαφών. Μεγάλη προσοχήέχει δοθεί στις ιδιαίτερες μορφές των σχέσεων που αναπτύσσονται σε περιχαρακωμένους χώρους, σχέσειςπου συνδυάζουν τη βίαια διαμάχη με τις κοινές καθημερινές συνήθειες και την αλληλοβοήθεια. Το τελικό τμήματου κεφαλαίου αφιερώνεται στις γυναίκες και το ρόλο τους στην οθωμανική κοινωνία. Οι γυναίκες αποτελούσαν,εκείνη την εποχή όπως και σήμερα, το μισό τμήμα του πληθυσμού. Ωστόσο, τόσο στο μουσουλμανικό όσο καιστο μη μουσουλμανικό περιβάλλον, οι γυναίκες θεωρούνταν υποδεέστερες από τους άνδρες και γενικά αποκλείονταναπό τη δημόσια σφαίρα. Έτσι, οι πηγές για την ιστορία των γυναικών είναι πενιχρές σε σχέση με τηνπραγματική ιστορική τους σημασία. Στην πραγματικότητα, ήταν οι γυναίκες που ανέθρεφαν και εκπαίδευαν ταπαιδιά τους και τα περισσότερα νοικοκυριά οργανώνονταν από τις γυναίκες. Οι πηγές που περιλαμβάνονται στοπαρόν κεφάλαιο, μαρτυρούν τόσο τις διακρίσεις που υφίστανταν οι γυναίκες όσο και τις μεθόδους που αυτέςχρησιμοποιούσαν για να ενισχύσουν τη θέση τους.Ι. Ελίτ και κοινοί θνητοίΔ-1. Η περιφρόνηση της οθωμανικής ελίτ προςτους τούρκους χωρικούςΜια μέρα δυο Τούρκοι μιλούσαν μεταξύ τους,σε μια γλώσσα απαίδευτη η κουβέντα τουςΟ ένας ρωτά: «Τι θα συμβεί αν γίνεις αφέντης,γίνεις σπουδαίος μεταξύ του λαούΤι θα έτρωγες στα γεύματά σου, αδερφέ;Σούπα, εκλεκτά κρέατα ή κοτόπουλο;»Ο άλλος λέει: «Θα έτρωγα μαλακό ψωμίΚαι φρέσκα κρεμμυδάκια. Είναι το καλύτερο»«Και συ; Τι θα διάλεγες αν γινόσουν αφέντης;Όταν πια θα μπορούσες;»Λέει ο άλλος: «Τι άλλο να φάω; Δεν άφησες τίποτα γιαμέναΚανένα φαγητό δεν είναι καλύτερο απ’ ό,τι εσύ διάλεξες»Αυτός ο τουρκικός λαός είναι περίεργοςΔεν μπορούν να ξεχωρίσουν το καλό και το κακόΤο στόμα τους δεν εκτιμά τη λεπτή γεύσηΤις λέξεις τους δεν αξίζει να επαναλάβουμεGüvahi, σ.167-168.95

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗΠεντναμέ [Pendnâme] ονομαζόταν ένα παλαιόείδος περσικής λαϊκής λογοτεχνίας, την οποίααναθεώρησε και εμπλούτισε ο Γκιουβαχί στο πρώτομισό του 16 ου αιώνα, χρησιμοποιώντας νέο λογοτεχνικόυλικό. Το συγκεκριμένο κείμενο διαφωτίζει ένα γεγονός:τα μέλη της οθωμανικής ελίτ δεν χρησιμοποιούσαντον όρο «Τούρκοι» για την τάξη τους, αλλά για τους«απολίτιστους» χωρικούς της Ανατολίας.Ποια είναι τα επιχειρήματα του ποιητή εναντίοντου «τουρκικού λαού»; Γνωρίζετε άλλα ανάλογαπαραδείγματα από την ιστορία της χώρας σας, όπουη ελίτ εκφράζει την περιφρόνησή της απέναντι στουςκοινούς ανθρώπους;Οθωμανικές προσωπογραφίεςΕικ. 22. Ακιντζής Εικ. 23. ΣπαχήςInalcik 1973, εικ. 26.Ακιντζής [akıncı]: «Επιδρομέας». Εθελοντές τουρκικήςή μη τουρκικής καταγωγής που σχημάτιζανάτακτα ιππικά σώματα και εισέβαλλαν στην επικράτειατου εχθρού με σκοπό τη λεηλασία. Ο ακιντζήςέπαιξε σημαντικό ρόλο στην οθωμανική επέκτασηστη διάρκεια του 14-16 ου αιώνα. Στη ΝοτιοανατολικήΕυρώπη είχαν καθιερωθεί τέσσερεις κύριες ομάδεςακιντζήδων με κληρονομικούς αρχηγούς από τα τάγματατων Μιχάλογλου, Μαλκότσουγλου, Τουραχάνογλουκαι Εβρενόσογλου.Hegyi, Zimanyi, σ. 55, εικ. 51.Σπαχής [sipahi]: «Ιππέας». Πολεμούσαν με τον οθωμανικόστρατό, προσδοκώντας ως αντάλλαγμα τηνπαροχή ενός τιμαρίου (timar ή zeamet). Συνήθως οισπαχήδες στρατολογούνταν μεταξύ των γόνων τωνστρατιωτικών· ωστόσο, ο σουλτάνος μπορούσε ναπαραχωρήσει τιμάρια και σε άλλα άτομα που κατάφερναννα διακριθούν στη θέση που υπηρετούσαν.Οι σπαχήδες υπηρετούσαν σε επαρχιακές ομάδεςστις οποίες ηγούνταν οι τοπικοί κυβερνήτες, συνήθωςαπό τον Απρίλιο έως τον Οκτώβριο, και στη συνέχεια96

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑεπέστρεφαν στα τιμάριά τους, προκειμένου να συγκεντρώσουντα έσοδα που τους είχαν εκχωρηθεί.Εικ. 24. Γενίτσαροςσεις και βιοτεχνίες, παντρεύονταν και μπορούσαν ναμεταβιβάσουν την περιουσία και την κοινωνική τουςθέση στους απογόνους τους. Εικ. 25. Στρατιώτες στην Αλβανία – έργο τουJean-Baptiste Hilaire (1809)Λεβέντης [levend]: «Έμμισθος στρατιώτης». Τους προσλάμβανετο κράτος ή οι επαρχιακοί κυβερνήτες γιασυγκεκριμένες εκστρατείες. Στρατολογούνταν απόδιάφορα κοινωνικά περιβάλλοντα και χρησιμοποιούσανευρέως πυροβόλα όπλα, γεγονός που τους καθιστούσεαπαραίτητους στον 17 ο -18 ο αιώνα, όταν αποδείχτηκανπιο αποτελεσματικοί από τα απαρχαιωμένατάγματα των σπαχήδων και των γενιτσάρων. Ορισμένεςφορές, οι λεβέντες προσχωρούσαν σε ιδιωτικούςστρατούς και λεηλατούσαν τις οθωμανικές επαρχίες. Εικ. 26. ΣεϊχουλισλάμηςNicolay, σ. 159.Γενίτσαρος: «Στρατιώτης του νέου στρατού». Οι γενίτσαροισχημάτιζαν μία ανώτερη μόνιμη μονάδαπεζικού, η οποία είχε ιδρυθεί τον 14 ο αιώνα. Μέχριτον 17 ο αιώνα, στρατολογούνταν μεταξύ των αιχμαλώτωνπολέμου ή μεταξύ των αγοριών μη μουσουλμανικήςκαταγωγής που προέρχονταν από τοπαιδομάζωμα (devshirme, «ντεβσιρμέ») που λάμβανεχώρα στις οθωμανικές επαρχίες. Ασπάζονταν τοΙσλάμ και θεωρούνταν δούλοι του σουλτάνου, λάμβανανωστόσο κανονικούς μισθούς. Υπηρετούσανείτε στην πρωτεύουσα είτε σε εκστρατείες στις οποίεςηγούνταν ο σουλτάνος. Στη διάρκεια του 16 ου -19 ουαιώνα, ο αριθμός τους αυξήθηκε και δεν υπηρετούσανμόνο στην Κωνσταντινούπολη αλλά και σε επαρχιακέςπόλεις. Άρχισαν να ασχολούνται με επιχειρή-Hegyi, Zimanyi, σ. 39, εικ. 31.97

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗΟυλεμάς [Alim, «αλίμ»]: «Μορφωμένος», πληθ. ουλεμάδες[ulema]. Οι ουλεμάδες ήταν μουσουλμάνοι, οιοποίοι είχαν λάβει εκπαίδευση σε μεντρεσέδες (medrese:ιερατικές σχολές, ιεροδιδασκαλεία). Μετά τηναποφοίτησή τους, μπορούσαν να γίνουν ή επικεφαλήςτων τελετών δημόσιας προσευχής στα τζαμιά (imam,ιμάμης), είτε δάσκαλοι (hoca, χότζας) ή καθηγητέςσε μεντρεσέδες (müderris, «μουντερής», ή μουδίρης)ή καδήδες (kadi: ιεροδικαστής) ή μουφτήδες (mufti:μουλάς, νομομαθής ή νομοδιδάσκαλος). Οι υψηλότερεςθέσεις στις οποίες μπορούσε να υπηρετήσει έναςουλεμάς ήταν το αξίωμα του καζασκέρη (kadi-‘asker:στρατιωτικός δικαστής) της Ρούμελης ή της Ανατολίαςκαι εκείνο του σεϊχουλισλάμη, δηλ. του επικεφαλήςτης πίστης, της αυτοκρατορίας (sheyh-ül-Islam). Οι ουλεμάδεςωστόσο, μπορούσαν να υπηρετήσουν και σεάλλα αξιώματα, όπως αυτό του μεγάλου βεζίρη.Κατίμπ [katib]: «Γραφέας», μέλος της οθωμανικήςγραφειοκρατίας. Στρατολογούνταν από διάφορακοινωνικά περιβάλλοντα, υπηρετούσαν αρχικά ωςμαθητευόμενοι και στη συνέχεια υπάλληλοι της αυτοκρατορικήςγραμματείας και των οικονομικών υπηρεσιών.Μέχρι τα μέσα του 16 ου αιώνα, το σώμα τωνγραφέων αριθμούσε λιγότερα από εκατό μέλη, στησυνέχεια ωστόσο, οι αριθμοί του αυξήθηκαν εξαιτίαςτης επέκτασης της γραφειοκρατίας, τόσο στο κέντροόσο και στην επαρχία. Παρόλο που οι γραφείς σπάνιαέφταναν σε ανώτερα αξιώματα, έπαιζαν ζωτικόρόλο στη λειτουργία του κράτους. Εικ. 27. Ανώτερος οθωμανός γραφέαςHegyi, Zimanyi, εικ. 121.98

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΕικ. 28. Άραβας έμποροςΈμπορος: Οι οθωμανοί έμποροι εκπαιδεύονταν στοεπάγγελμά τους είτε από τις οικογένειές τους είτευπηρετώντας δίπλα σε γηραιότερους εμπόρους.Ασχολούνταν τόσο με το μικρεμπόριο όσο και μετο εμπόριο μεγάλων αποστάσεων. Στη διάρκεια τωνεπαγγελματικών τους ταξιδιών, οι σύζυγοί τους ήτανυπεύθυνες για τη διαχείριση του νοικοκυριού. Παρόλοπου επίσημα θεωρούνταν κοινοί υπήκοοι (reaya,ραγιάς), οι έμποροι ξεχώριζαν χάρη στον πλούτοτους, το ανώτερο βιοτικό επίπεδο, τις εκτενείς τουςγνώσεις, την εμπειρία και τις ικανότητές τους. Μουσουλμάνοικαι μη μουσουλμάνοι έμποροι συχνάστήριζαν οικονομικά τους θρησκευτικούς θεσμούςκαι την ανάπτυξη της παιδείας. Εικ. 30. Οθωμανός ράφτηςNicolay, σ. 223.Εικ. 29. Ραγουζαίος έμποροςHegyi, Zimanyi, εικ. 133.Nicolay, σ. 242.Τεχνίτης: Παρόλο που στην ύπαιθρο ορισμένοιαγρότες ασχολούνταν επίσης με διάφορα τεχνικάεπαγγέλματα, η πλειοψηφία των ειδικευμένων τεχνιτώνκέρδιζαν τη ζωή τους στις οθωμανικές πόλεις.Σταδιακά, οι τεχνίτες που κατείχαν δικά τουςεργαστήρια οργανώθηκαν σε συντεχνίες (sınıf, πληθ.esnaf, σινάφι), οι οποίες ρύθμιζαν την είσοδο νέωντεχνιτών στο επάγγελμα, την παραγωγή και τη διανομή.Γενικά, προκειμένου να γίνει κάποιος αρχηγόςσυντεχνίας (usta, «ουστά»), έπρεπε πρώτα να υπηρετήσειως τσιράκι (çırak: μαθητευόμενος) και στη συνέχειακάλφας (kalfa: βοηθός).99

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗΕικ. 31. Βοσκός Εικ. 32. ΨαράςHegyi, Zimanyi, εικ. 138.Hegyi, Zimanyi, εικ. 130.Χωρικός: Οι περισσότεροι οθωμανοί χωρικοί, μουσουλμάνοικαι χριστιανοί, κέρδιζαν το ψωμί τουςσυνδυάζοντας τη γεωργία με την κτηνοτροφία. Είχαντα δικά τους σπίτια και κινητή περιουσία, έπρεπεόμως να συμμορφώνονται με τους κανόνες πουεπέβαλε η κοινότητα του χωριού, ο τιμαριώτης και τοκράτος. Την ζωή των χωρικών περιόριζαν η υποχρέωσηκαταβολής φόρων και οι ασταθείς συνθήκες τουβιοπορισμού τους. Παρόλο που είχαν το δικαίωμα ναπροσφεύγουν στο δικαστήριο του καδή, οι περισσότεροιχωρικοί προτιμούσαν να λύνουν τις διαφορέςτους με τη βοήθεια των πρεσβύτερων του χωριούκαι των ιερέων.Ναυτικός: Οι Οθωμανοί χρησιμοποιούσαν μία μεγάληποικιλία πλοίων με κουπιά ή ιστία, τόσο στονπόλεμο όσο και στο εμπόριο ή την αλιεία. Οι περισσότεροιοθωμανοί ναυτικοί προέρχονταν από νησιάή από παράλια με ναυτική παράδοση και εργάζοντανμε μισθό, τον οποίο κατέβαλαν είτε οι πλοιοκτήτεςείτε το ναυτικό. Σε αυτόν τον επαγγελματικό χώροήταν επίσης καλοδεχούμενοι οι ξένοι. Τα πλοία μεκουπιά χρησιμοποιούσαν επιπλέον δούλους καικατάδικους, ενώ σε περίπτωση πολέμου, οι αρχέςστρατολογούσαν κωπηλάτες ακόμα και από μακρινέςεπαρχίες. Οι οθωμανοί ναυτικοί ταξίδευαν στηΜεσόγειο, όπως και στη Μαύρη Θάλασσα και τηνΕρυθρά Θάλασσα. Έφταναν μέχρι την Ινδονησία καιτην Ανατολική Αφρική, όχι όμως και μέχρι τον ΙνδικόΩκεανό.Δερβίσης: Αρχικά μέλος της μουσουλμανικής θρησκευτικήςαδελφότητας (του τάγματος σουφί [sufi]).Προκειμένου να γίνει δερβίσης, ένας μουσουλμάνοςέπρεπε πρώτα περάσει από μια διαδικασία μύησης, ηοποία συμπεριλάμβανε μυστικιστικά γυμνάσματα καιασκητικό διαλογισμό. Οι δερβίσηδες είχαν το δικαίωμανα ζουν σε κοινότητες, να ταξιδεύουν ή να εξασκούντις θρησκευτικές τους πρακτικές στην ύπαιθροή στις πόλεις. Οι άνθρωποι γενικότερα πίστευαν100

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑότι οι πρακτικές των δερβίσηδων αποτελούσαν έναμέσο που θα επέτρεπε στη δύναμη του Ουρανού νακατέβει στη Γη. Οι δερβίσηδες κατείχαν μια κεντρικήθέση στη μουσουλμανική κοινωνία, συνεισέφερανσημαντικά στην καλλιέργεια της οθωμανικής ποίησης,της μουσικής και του χορού, και μερικές φορέςαποδεικνύονταν ειλικρινείς κριτές των οθωμανικώναρχών. Εικ. 34. Αρμένιος μοναχόςΕικ. 33. ΔερβίσηςHegyi, Zimanyi, εικ. 74.Hegyi, Zimanyi, εικ. 69.Μοναχός: ορθόδοξος ή καθολικός χριστιανός πουπήρε την απόφαση να «εγκαταλείψει τον κόσμο» καινα ζήσει σύμφωνα με το παράδειγμα του Χριστού.Προκειμένου να γίνει μοναχός, έπρεπε κανείς ναυπηρετήσει πρώτα ως δόκιμος σε μία μονή και στησυνέχεια να δώσει όρκο υποταγής, φτώχειας και ελέους.Συνήθως οι μοναχοί ζούσαν σε μοναστήρια, ορισμένοιωστόσο απομονώνονταν σε απομακρυσμένεςπεριοχές. Οι περισσότεροι μοναχοί ήταν άντρες,υπήρχαν όμως και γυναικείες μονές. Εκτός από τη μελέτηκαι την προσευχή, οι μοναχοί αφιέρωναν επίσηςτο χρόνο τους στη διοίκηση των μοναστηριών και σεπνευματικές δραστηριότητες.101

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ Εικ. 35. Ο ορθόδοξος ΠατριάρχηςΚωνσταντινουπόλεως Εικ. 36. Μεγάλος ραβίνος τηςΚωνσταντινούπολης (τέλη 18 ου αιώνα)Ασδραχάς, εικ. 3.Ιερέας: Άνθρωπος που προοριζόταν για την τέλεσητων θρησκευτικών μυστηρίων στις χριστιανικές κοινότητες.Σύμφωνα με τους θρησκευτικούς κανονισμούς,οι ιερείς έπρεπε να γνωρίζουν τη Βίβλο και ναχειροτονούνται από έναν επίσκοπο· ωστόσο, σε πιοαπομονωμένες κοινότητες χωριών αυτές οι προϋποθέσειςδεν τηρούνταν πάντα. Οι ιερείς θεωρούντανδιαμεσολαβητές μεταξύ του πιστού και του Θεού.Τελούσαν τη θεία λειτουργία στις ενορίες τους καιπαρείχαν τα θεία μυστήρια στους πιστούς. Η θέσητους ήταν εξαιρετικά σημαντική και συχνά δρούσανως ενδιάμεσοι μεταξύ των κοινοτήτων τους και τωνοθωμανικών αρχών. Οι καθολικοί ιερείς ήταν υποχρεωμένοινα παραμένουν άγαμοι, ενώ οι ορθόδοξοιμπορούσαν να παντρεύονται.Juhasz, σ. 124.Ραβίνος [rabbi]: «Κύριος» ή «δάσκαλος», τίτλος τιμήςγια έναν εβραίο δάσκαλο ή ειδήμονα στη μελέτη τουθρησκευτικού νόμου. Ο ραβίνος παρείχε επίσης τιςυπηρεσίες του στη συναγωγή και ήταν πνευματικόςκαθοδηγητής της κοινότητάς του. Άνθρωποι με ανώτερημόρφωση, οι ραβίνοι ήταν εκείνοι που κυρίωςσυνέβαλαν στην ανάπτυξη της εβραϊκής κουλτούρας.Αποτελούσαν επίσης τους ενδιάμεσους στις σχέσειςμεταξύ των οθωμανικών αρχών και των εβραϊκώνκοινοτήτων.102

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΕικ. 37. Χριστιανός ευγενής του 18 ου αιώναπου διακρίνονταν σε αστικά και στρατιωτικά αξιώματα.Τα εισοδήματα των βογιάρων προέρχονταν απότα τέλη και τους δασμούς που εισέπρατταν από τουςεξαρτημένους αγρότες που ζούσαν στις ιδιοκτησίεςτους, καθώς και από τα κρατικά αξιώματα που κατείχαν.Από τον 16 ο αιώνα και εξής, ένας αυξανόμενοςαριθμός χριστιανών από τα οθωμανικά εδάφη προσχωρούσεστην υπηρεσία των βλάχων και μολδαβώνηγεμόνων αποκτώντας έτσι έγγειες ιδιοκτησίεςκαι τον τίτλο του βογιάρου. Οι τοπικές αντιδράσεις,που έδιναν έμφαση στην ποιότητα των «ανθρώπωντης γης» (pământean), αποδείχτηκαν μάταιες. Σταμέσα του 18 ου αιώνα, ο Κωνσταντίνος Μαυροκορδάτοςκαθιέρωσε αρκετές υποκατηγορίες βογιάρων τιςοποίες και συνέδεσε με την ολοκλήρωση της θητείαςσε δημόσια αξιώματα. Εικ. 38. Ένας διάσημος αγάς: ο Αλή Πασάςτων Ιωαννίνων (1741-1822) – πίνακας του LouisDupré (1819)Ιστορία, τόμ. 11, σ. 137.Χριστιανός ευγενής: Την περίοδο της επέκτασήςτους, ειδικά κατά τον 15 ο και 16 ο αιώνα, οι Οθωμανοίακολουθούσαν γενικά την πολιτική της απομάκρυνσηςτων κληρονομικά ανώτερων στρωμάτων τηςτοπικής αριστοκρατίας από τις περιοχές που καταλάμβαναν,αφήνοντας έτσι τα κατώτερα στρώματατης αριστοκρατίας χωρίς ηγεσία. Μακροπρόθεσμαωστόσο, οι Οθωμανοί στηρίχτηκαν σε ορισμένες τοπικέςελίτ, προκειμένου να «μάθουν την περιοχή» καινα τη διακυβερνήσουν, και πολλά μέλη των τοπικώνχριστιανικών ηγεσιών (kocabaşi ή άρχοντες) εξελίχθηκανσε ένα είδος τοπικής αριστοκρατίας. Ειδικές ήτανοι περιπτώσεις των ρουμανικών ηγεμονιών της Βλαχίαςκαι της Μολδαβίας, όπου οι βογιάροι διατηρούσαντην κοινωνική τους θέση σε όλη τη διάρκεια τηςοθωμανικής κυριαρχίας. Η θέση των βογιάρων συνδεόταναρχικά με την καταγωγή και την έγγεια ιδιοκτησία·ωστόσο, οι ηγεμόνες παραχωρούσαν επίσηςιδιοκτησίες και τον τίτλο του βογιάρου σε ανθρώπουςΙστορία, τόμ. 12, σ. 72.103

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗΑγάς [ayan]: «Ισχυρός άντρας». Εύπορος άντραςστον οποίο είχε παραχωρηθεί μία ημιεπίσημη κυβερνητικήθέση, προκειμένου να βοηθά στη συγκέντρωσητων φόρων σε μια διοικητική περιοχή. Κυρίωςμουσουλμάνος, ο αγάς μίσθωνε τους φόρους απότο κράτος για μια μεγάλη χρονική περίοδο ή και γιαόσο ζούσε· στη συνέχεια χρησιμοποιούσε τη θέσητου για να οδηγεί τους φορολογούμενους στην κατάστασητου οφειλέτη. Ο αγάς, του οποίου η θέσηαναγνωρίστηκε επίσημα τον 18 ο αιώνα, μπορούσενα συγκεντρώνει σημαντική περιουσία από αρπαγέςκαι εμπόριο, να οργανώνει ιδιωτικό στρατό και νακερδίζει τον πολιτικό έλεγχο της επαρχίας. Ο σουλτάνοςΜαχμούτ Β’(1808-1839) κατάφερε να θέσει ένατέλος στην ισχύ των αγάδων. Εικ. 40. Ένας δραγουμάνος: Πιερ Γιαμόγλου,διερμηνέας της γαλλικής Πρεσβείας (1787)Εικ. 39. Οθωμανός αργυραμοιβόςHitzel, αρ. 59.Hegyi, Zimanyi, εικ. 140.Σαράφης [sarraf]: «Αργυραμοιβός». Στις σημαντικότερεςοθωμανικές πόλεις, επαγγελματίες αργυραμοιβοί,μουσουλμάνοι, ορθόδοξοι, Εβραίοι, Αρμένιοιή καθολικοί, κέρδιζαν τη ζωή τους επωφελούμενοιαπό τη χρήση μιας μεγάλης ποικιλίας αργυρών, χρυσώνή χάλκινων νομισμάτων. Χορηγούσαν επίσηςδάνεια με τόκο και συχνά κατηγορούνταν για «τοκογλυφία».Πλούσιοι σαράφηδες ασχολούνταν συχνάμε την μίσθωση φόρων και αποκτούσαν σημαντικήοικονομική και πολιτική δύναμη.Δραγουμάνος [tercüman, «τερτζουμάν»]: «Μεταφραστής».Οι γλωσσικοί φραγμοί γενίκευσαν τηνανάγκη για διερμηνείς, προκειμένου να επιτευχθείη επικοινωνία μεταξύ των οθωμανικών αρχών καιτων ξένων. Κυρίως μη μουσουλμανικής καταγωγής,οι διερμηνείς προσλαμβάνονταν είτε από το οθωμανικόκράτος είτε από ξένους πρεσβευτές, είτε απόέμπορους ή ταξιδιώτες. Στα τέλη του 17 ου αιώνα, οιδιερμηνείς είχαν πλέον συμπεριληφθεί στο οθωμανικόγραφειοκρατικό σύστημα. Οι πλέον υψηλόβαθμεςθέσεις ήταν ο διερμηνέας του αυτοκρατορικούσυμβουλίου και ο διερμηνέας του ναυτικού· μέχρι τιςαρχές του 19 ου αιώνα, οι Οθωμανοί διόριζαν σε αυτέςτις θέσεις κυρίως ορθόδοξους υπηκόους από το Φανάρι,συνοικία της Κωνσταντινούπολης.Πρέσβης: Με πρώτη τη Βενετία του 15 ου αιώνα, οισημαντικότερες χριστιανικές δυνάμεις άρχισαν ναστέλνουν μόνιμους πρέσβεις στην Κωνσταντινού-104

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑπολη, με τη διπλή αποστολή να εκπροσωπούν τηχώρα τους στον σουλτάνο και να ενημερώνουν τιςαρχές τους για τρέχοντα πολιτικά ζητήματα. Ορισμένοιδυτικοί πρέσβεις πήγαν στην Κωνσταντινούποληγια ένα περιορισμένο αριθμό χρόνων, ενώ άλλοι δενγνώριζαν εκ των προτέρων πόσο μακροχρόνια έμελλενα είναι η αποστολή τους. Αριστοκρατικής καταγωγήςοι περισσότεροι διέμεναν σε επίσημες κατοικίεςπου τους παραχωρούνταν και απολάμβαναν τηνπροστασία του σουλτάνου και ιδιαίτερους μισθούς.Γνωρίζοντας σπάνια τουρκικά, περσικά ή αραβικά, οιπρέσβεις στηρίζονταν σε διερμηνείς για να επικοινωνήσουνμε τις αρχές και τους ντόπιους κατοίκους. Καθώςσυχνά επιβλέπονταν από οθωμανούς πράκτορες,προτιμούσαν γενικά να συναναστρέφονται μευπαλλήλους της πρεσβείας, χριστιανούς εμπόρουςκαι άλλους συναδέλφους τους πρεσβευτές. Εικ. 42. Δούλος σε γαλέρα κρατώντας το νερόπου του αναλογείΕικ. 41. Ελβετός πρέσβης (1788)Hegyi, Zimanyi, σ. 74, εικ. 83.Δούλος: Στην οθωμανική αυτοκρατορία υπήρχανδιαφορετικά είδη δούλων – άνδρες και γυναίκες,λευκοί και μαύροι, ντόπιοι και ξένοι – οι οποίοι χρησιμοποιούντανσε οικιακές εργασίες και διάφορες οικονομικέςδραστηριότητες. Όπως και σε πολλές μουσουλμανικέςκοινωνίες, ήταν αρκετά διαδεδομένη ηπρακτική της εθελοντικής απελευθέρωσης κάποιουδούλου· μια τέτοια απελευθέρωση μπορούσε επίσηςνα λάβει χώρα και όταν ένας δούλος ασπαζόταν τοΙσλάμ. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούσαν οι δούλοι(kul, «κουλ») του σουλτάνου που υπηρετούσαν σταανάκτορα, το στρατό ή τη διοίκηση· στη διάρκειατου 15 ου -17 ου αιώνα, ορισμένοι από τους πιο ικανούςοθωμανούς κρατικούς λειτουργούς καθώς και πολυάριθμοιμεγάλοι βεζίρηδες είχαν ευεργετηθεί στησταδιοδρομία τους από τα πλεονεκτήματα που τουςέδινε η παραπάνω θέση τους.Theolin, σ. 60.Εάν ζούσατε στην οθωμανική αυτοκρατορία σεποια κοινωνική ομάδα θα προτιμούσατε να ανήκετε;Εξηγήστε την επιλογή σας.105

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗΙΙ. Η ζωή στο χωριόΔ-2. Ρύθμιση σχετικά με την αγροτικήαυτοδιοίκηση στην επαρχία Βιδινίου (1587)Οι πρόκριτοι [knez, κνέζης] του χωριού και οι δημογέροντες[primikure, «πριμικούρε»] υποχρεώνονταινα βοηθούν τους αξιωματούχους στη συλλογή τωνδιαφόρων φόρων.Οι πρόκριτοι και οι δημογέροντες έχουν την υποχρέωσηνα βρίσκουν και να φέρνουν πίσω τους ραγιάδες[reaya: υπήκοος] που δραπέτευσαν από τα χωριάτους.Για τις υπηρεσίες τους, οι πρόκριτοι και οι δημογέροντεςεξαιρούνταν από την πληρωμή διάφορων φόρων,όπως το χαράτσι, ο έγγειος φόρος, ο φόρος γιατα πρόβατα, η δεκάτη των σιτηρών που παράγονταιστα οικογενειακά κτήματα, η δεκάτη του μούστου,άλλους φόρους και όλους τους έκτακτους και κανονικούςφόρους.[…]Εάν κάποιο από τα προειρημένα άτομα πεθάνει, ηυπηρεσία του περνά σε έναν από τους γιους του πουείναι κατάλληλος γι’ αυτή.Για όσο καιρό τα προειρημένα άτομα υπηρετούν άξιακαι αποτελεσματικά τους φοροεισπράκτορες, οι διοικητές[bey, μπέης] δεν πρέπει να τους καταπιέζουνκαι δεν επιτρέπεται να τους στέλνουν στον πόλεμοενάντια στη θέλησή τους.Georgieva, Tzanev, σ.151.αφήνει ακαλλιέργητη τη γη. Αν σπέρνει τη γη με έναμουντ υπολογισμένο με το μουντ του Καραμάν, ναδίνει είκοσι πέντε ακτσέδες και να μην παρεμβαίνεικανείς στη δουλειά του με άλλο τρόπο. Κι αν κάποιοςυπήκοος πλήττεται από κάποιο είδος συμφοράς καιείναι συνεπώς ανήμπορος να συνεχίσει κι έτσι παρατάειτη γη του, ο σπαχής του πρέπει να δίνει τη γη τουσε κάποιον άλλο και να του ζητάει μόνο το φόρο ενόςεργάτη [resm-i bennâk, «ρεσμί μπενάκ»] και όχι φόροάρτιας ιδιοκτησίας [resm-i çift, «ρεσμί τσιφτ»].Barkan, σ. 751-752.Γιατί ενδιαφέρονται οι οθωμανικές αρχές για τηνκαλλιέργεια της γης; Τι μέσα χρησιμοποιούν γιανα πειθαναγκάσουν τους αγρότες να υπακούσουν; Εικ. 43. Βουλγαρικό σπίτι στην Τράγιαβνα(18 ος αιώνας)Γιατί οι οθωμανικές αρχές επιτρέπουν σ’ένα βαθμότην αυτοδιοίκηση στα χωριά;Δ-3. Η υποχρέωση του χωρικού να καλλιεργεί τηγη του (κώδικας του Καραμάν, 1525)Κάθε υπήκοος [raiyyet, «ραϊγέτ»] που καλλιεργεί τοισοδύναμο μιας άρτιας ιδιοκτησίας [bir çiftlik yer,«μπιρ τσιφλίκ γερ»] πρέπει να το σπέρνει με τέσσεραμουντ 60 στάρι, μετρημένο με το μουντ της Μπούρσας.Να δίνει πενήντα ακτσέδες για κάθε χρονιά που60 Oνομασία ομάδας οθωμανικών μέτρων όγκου, βυζαντινής προέλευσης. Όπως φαίνεται στο κείμενο ο ακριβής όγκος του μούντ ποίκιλε στις διάφορεςπεριοχές της αυτοκρατορίας.106

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΔ-4. Βουλγαρικά σπίτια κοντά στη Ρούσα, όπωςπεριγράφονται από το γάλλο περιηγητή ΠιερΛεσκαλοπιέ (1574)Στις 13 [Ιουνίου] κοιμηθήκαμε στο Κατσέλο, το τελευταίοβουνό της Βουλγαρίας και στη συνέχεια,μέσα από δύσκολους αγροτικούς δρόμους, φτάσαμεστη Ρούσα, μια πόλη στις όχθες του Δούναβη κοντάστη Βλαχία.Στις 14 Ιουνίου αφήσαμε τα άλογά μας να ξεκουραστούνκαι πάλι, καθώς ήταν εξαντλημένα που διέσχισαναυτά τα βουνά, τα δάση και τους φριχτούς δρόμουςτης Βουλγαρίας, τόσο αραιοκατοικημένης, πουπολύ συχνά τόσο εμείς όσο και τα άλογά μας έπρεπενα περάσουμε τη νύχτα στην ύπαιθρο. Τα σπίτια τουςείναι μονώροφα. Έχουν μόνο ένα ισόγειο που περιστοιχίζεταιαπό κορμούς και παλούκια χωμένα στοέδαφος και ενωμένα μεταξύ τους με λεπτά κλαδιάόπως οι σφήνες στην Πικαρδία. 61 Οι τοίχοι επικαλύπτονταιμε χώμα, (αναμιγμένο) με άχυρο. Τα σπίτιαέχουν ύψος έξι πόδια και καλύπτονται από άχυρο·υπάρχει μια τρύπα στη στέγη για να βγαίνει ο καπνόςαπό το τζάκι που βρίσκεται στη μέση του σπιτιού.Άνθρωποι και ζώα ζουν όλοι μαζί κάτω από την ίδιαστέγη, και καθώς δεν μπορούσαμε ν’ αντέξουμε τηβρώμα και την απαίσια δυσωδία, περνούσαμε συχνάτη νύχτα κάτω από ένα δέντρο.Georgieva, Kitanov, σ. 133.Ποια ήταν η εμπειρία του Λεσκαλοπιέ από τηβουλγαρική ύπαιθρο, και ιδιαίτερα από τις συνθήκεςδιαβίωσης των Βουλγάρων; Τι συμπεράσματαμπορείτε να βγάλετε αναφορικά με τους όρους τηςζωής στο σπίτι; Ποια είναι η στάση του γάλλου περιηγητήαπέναντι στους αγρότες της Βουλγαρίας;Δ-5. Περιγραφή των ανθρώπων και τωνενδυμάτων τους κοντά στη Φιλιππούπολη (1553-1555)Νωρίς το πρωί στις 14 Ιουλίου αφήσαμε τη Φιλιππούποληκαι στις 4, αφού πρώτα γευματίσαμε, φτάσαμεσε ένα χωριό που το έλεγαν Βέτρεν στα βουλγαρικάκαι Χισαρντγκίτς στα τουρκικά. Είναι ένα μεγάλοβουλγαρικό χωριό. Έχουν δύο ιερείς και δεν υπάρχουνεδώ κοντά Τούρκοι. Οι άνθρωποι είναι όμορφοικαι δυνατοί και σε πολλά σπίτια μπορεί κανείςνα αγοράσει κρασί νέας σοδειάς. Όλοι πουλούσανστρογγυλά καρβέλια ψωμιού, σανό, γιαούρτι, καϊμάκι,κρέας καθώς και αχλάδια.Οι Βούλγαροι δεν επιτρέπεται να φορούν ωραία ρούχα·είναι όλοι ντυμένοι με γκρίζα και λευκά πανωφόριαμε κουκούλες, δεν έχουν ούτε παπούτσια ούτεμπότες, αλλά φορούν σανδάλια φτιαγμένα από ακατέργαστοδέρμα βοδιού και μακριές μέχρι το γόνατοκάλτσες. Τα μυτερά καπέλα τους είναι φτιαγμένα απόλευκή τσόχα ή άλλο, λευκό ή καφέ, τραχύ ύφασμα. Οιάντρες δεν φορούν πανωφόρι και τριγυρνούν, χειμώνα- καλοκαίρι, με πουκάμισα. Τα μαλλιά τους δεν είναικοντοκουρεμένα όπως των Τούρκων και μακριάτσουλούφια κρέμονται στο πίσω μέρος της κεφαλής,σημάδι ότι δεν είναι Τούρκοι. Κανένας δεν κουβαλάεικανενός είδους όπλο, εκτός από μεγάλα και βαριάρόπαλα.Vazvazova-Karateodorova, σ. 211.Ποιες συνέπειες της οθωμανικής κατάκτησης στηζωή των βούλγαρων χωρικών αναφέρονται στοκείμενο;Δ-6. Φαγητό και ποτό στην Αλβανία (περ. 1810)Η κύρια τροφή αυτών των ανθρώπων είναι σταρένιοή κρίθινο ψωμί ή πίτες από βραστό ή ψημένο καλαμπόκι,τυρί από κατσικίσιο γάλα, ρύζι με βούτυρο,αυγά, παστό ψάρι, ελιές και λαχανικά. Στις γιορτές,σκοτώνουν κατσίκια και πρόβατα καθώς και πουλιάπου υπάρχουν παντού· ωστόσο, η αναλογία σεζωικές τροφές είναι σαφώς μικρότερη σε σχέση μεάλλα είδη τροφών. Πίνουν κρασί, Μουσουλμάνοι καιΧριστιανοί, καθώς κι ένα καυτερό αλκοολούχο ποτόπου παράγεται από φλούδες σταφυλιού και κριθάρι,που το λένε ρακί, και μοιάζει κάπως με ουίσκι. Σπάνιακρατάνε λίγο γάλα από το τυρί τους. Μάλιστα πίνουνκυρίως κρύο νερό, και από αυτό πίνουν μόνο κάποιεςμεγάλες ρουφηξιές, ακόμα και στις ζέστες του καλοκαιριούκαι στη διάρκεια της πιο επίπονης σωματικήςκόπωσης, χωρίς να νιώθουν ενόχληση από την έλλει-61 Επαρχία της βόρειας Γαλλίας.107

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗψη. Καφέ βρίσκεις σε πολλά σπίτια και πότε - πότεκανένα ροσόλι ιταλικό ή λικέρ από την Κεφαλονιά ήτην Κέρκυρα.Broughton, σ.130-131.Να συγκρίνετε τις περιγραφές της διατροφής απότον 16 ο και τον πρώιμο 19 ο αιώνα. Τι διαφορές παρατηρείτε; Εικ. 44. Δωμάτιο σπιτιού στο Αρμπανάσι(18ος αιώνας)Δ-7. Ταξιδεύοντας στα βουλγαρικά χωριά (1761)Ξεκινήσαμε στις οχτώ το πρωί με κατεύθυνση το Καραμπουνάρι.Στη διαδρομή φτάσαμε σε ένα μεγάλοκαι πυκνό δάσος. Πρώτα συναντήσαμε το φύλακααπό το Φακί. Κι έπειτα τον άλλον από το Καραμπουνάρι.Κάπου μπροστά από το χωριά υπήρχε ένα πηγάδικαι κοντά σε αυτό μία στεγασμένη εξέδρα, την οποίαχρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι για να προσεύχονταικαι σαν καταφύγιο από τη βροχή αλλά και σαν μέροςγια να περνούν τη νύχτα. Στη διαδρομή υπήρχεάφθονη λάσπη, έτσι το ταξίδι μας κράτησε πέντεώρες αντί για τις συνηθισμένες τέσσερις.Το Καραμπουνάρι είναι ένα αρκετά μεγάλο χωριό μεπερίπου πεντακόσια ή εξακόσια τουρκικά και βουλγαρικάσπίτια. Βρίσκεται σε μια ωραία και ομαλή κοιλάδα,που καλύπτεται με χλόη και λουλούδια. Μικράποταμάκια τη διατρέχουν. Η κοιλάδα έχει πλάτοςμισό περίπου μίλι και μήκος γύρω στα δύο μίλια, ενώη μια της μεριά ακουμπά στην κορυφή ενός βουνούκαι η άλλη κατηφορίζει στην πλαγιά του. Όταν φτά-σαμε, μας έδωσαν ένα σπίτι για να μείνουμε κοντάστο χριστιανικό σπίτι, όπου εμφανίστηκε η ανεμοβλογιά·μας είπαν ότι υπάρχει ανεμοβλογιά σε κάναδυο μέρη. Στο χωριό «Τσορμπατζίγια», όνομα πουχρησιμοποιούσαν για τον αρχηγό των γενίτσαρων,αλλά που συχνά δίνεται στο κεφαλοχώρι όπως σε αυτήντην περίπτωση, [ο γενίτσαρος] μας έδωσε το ίδιοτου το σπίτι. Ήταν το καλύτερο σπίτι στο χωριό καισυνήθως δεν δινόταν σε κανένα. Μας διαβεβαίωσανότι δεν υπήρχε ανεμοβλογιά εκεί. Πάντως, θεωρήσαμεκαλύτερο να στήσουμε σκηνές έξω από το χωριόγια μεγαλύτερη σιγουριά. Διασχίσαμε τη γέφυρα καιστήσαμε σκηνές στην κοιλάδα, στις πλαγιές του λόφουπου ήταν αρκετά χαμηλές. Όταν κανείς ανέβαινεπάνω στους λόφους, έβλεπε την πιο όμορφη θέαπου μπορούσε να φανταστεί: από τη μια μεριά φαινόταντο χωριό και κοπάδια με αρνιά, ενώ από τηνάλλη απλωνόταν μια άλλη μεγάλη κοιλάδα ανάμεσασε γοητευτικούς λοφίσκους. Μόλις είχαμε στήσει τιςσκηνές μας, όταν άρχισε να πέφτει δυνατή βροχή καιόταν σταμάτησε, έφτασαν ορισμένοι από το χωριόγια να μας διασκεδάσουν παίζοντας κάτι άγρια τραγούδιακαι περιμένοντας να πάρουν φιλοδώρημα.[…]Το Ντομπράλ είναι ένα μικρό βουλγαρικό χωριό μεεξήντα περίπου σπίτια· βρίσκεται σε μια μεγάλησχετικά κοιλάδα μεταξύ των βουνών, όπου ξεκινάη περιοχή των Βαλκανίων, δηλαδή του Αίμου. […]Ο Εξοχότατος έμεινε σε κάποιο καινούριο βουλγαρικόσπίτι που διέθετε ένα μόνο καθαρό, μεγάλοδωμάτιο. Οι υπόλοιποι βολεύτηκαν, όσο καλύτεραμπορούσαν, σε διάφορα μικρά βουλγαρικά σπίτια.Λίγο μετά την άφιξή μας, μια παρέα κοριτσιών ήρθαννα χορέψουν και να τραγουδήσουν μπροστά στηνπόρτα του πρέσβη. Επανέλαβαν αρκετές φορές τονεθνικό τους χορό και στο τέλος έριχναν πάντα έναμαντήλι, πρώτα στον Εξοχότατο και στη συνέχεια σεσυνοδούς τους προκειμένου να πάρουν λίγα νομίσματα.Κάναμε ένα περίπατο στο χωριό, παρόλο πουδεν ήταν ιδιαίτερα ωραίο, αναζητώντας τα μέσα πουθα έκαναν δυνατή την αναχώρησή μας την επόμενηημέρα, δεν μπορέσαμε όμως να βρούμε τίποτα.Την επομένη η ευόδωση του σχεδίου μας φαινότανακόμα δυσκολότερη, διότι όλοι οι άνδρες του χωριούείχαν φύγει παίρνοντας μαζί τους τα βόδια ταοποία υποτίθεται ότι θα παίρναμε εμείς με κάποιοαντάλλαγμα. Με τα πολλά, όλες οι δυσκολίες ξεπε-108

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑράστηκαν. Αναγκάσαμε ένα κάρο που έσερναν βόδιααπό το Καρναμπάτα να προχωρήσει μπροστά καιβρήκαμε έξι ζευγάρια βοδιών για τα δυο μας κάραστη γύρω περιοχή.Boskovic, σ. 40-41, 51.Ποιες είναι οι σχέσεις μεταξύ των βαλκάνιων χωρικώνκαι των ξένων ταξιδιωτών;Ποια προβλήματα της αγροτικής ζωής περιγράφονταιστην πηγή; Εικ. 45. Γυναίκες πλένουν έξω από το σπίτι (Λάρισα, αρχές 19 ου αιώνα)Ιστορία, τ. 11, σ. 165. Εικ. 46. Άντρες και γυναίκες από το νησί τηςΠάρου παίζουν μουσικά όργανα και χορεύουνΙστορία, τ. 11, σ. 288.Δ-8. Δρόμοι και αλληλογραφία στην οθωμανικήΑλβανία (περ. 1800)Όσο χαλασμένος κι επικίνδυνος κι αν ήταν ο δρόμοςπου είχα πάρει, ήταν η κεντρική οδική αρτηρία πουδιέσχιζε την Αλβανία και εκτεινόταν από τη Μακεδονίαέως το Ντουράτσο στην ακτή· το δρόμο αυτό, πουτώρα ήταν έρημος, είχε διασχίσει ένας ισχυρός στρατόςπου από καιρό τώρα είχε χαθεί και ξεχαστεί στοβάθος περισσότερων από είκοσι αιώνων.Οι Τούρκοι δεν είχαν κάνει τίποτα για να βελτιώσουντο δρόμο. Ήταν ακριβώς όπως τον είχαν αφήσει ηΦύση και οι Ρωμαίοι. Σε κάποια μεριά φαινόμαστανσαν ένα αιχμηρό σημείο ανάμεσα στα μαύρα βράχια.Το στριφογυριστό, φιδίσιο μονοπάτι είχε τόσο φαγω-109

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗθεί στη διάρκεια των εκατοντάδων χρόνων, ώστε ένακανάλι είχε σκαφτεί στο βράχο που έφτανε στο ύψοςτου γονάτου, όταν περπατούσαμε. […]Οδηγούσε επίσης σε μια γέφυρα, κατασκευασμένηαπό τους Ρωμαίους, με ωραίες καμάρες, που πρόσφερεκαι σήμερα εξίσου καλές υπηρεσίες με αυτέςπου πρόσφερε και στο παρελθόν.Είδα αρκετές ακόμα ρωμαϊκές γέφυρες στην Αλβανία.Άλλες εξακολουθούσαν να είναι σε χρήση, άλλεςείχαν αρχίσει να καταστρέφονται, καθώς πλάκες καιογκόλιθοι είχαν πέσει στο ρέμα· άλλες είχαν σπάσειστα δύο. Δεν είδα όμως ούτε μία γέφυρα που να έχειεπισκευαστεί από τους Τούρκους. […]Δεν υπάρχει τακτικό εμπόριο ή άλλη επικοινωνίαμε το Ελμπασάν. Ήθελα να στείλω γράμματα. Μουείπαν ότι μια φορά τη βδομάδα το ταχυδρομείοέφτανε στο Μοναστήρι, μόνο όμως εάν είχε αρκετάγράμματα να πάρει, ενώ ο δρόμος του Ντουράτσοπου ήταν ο γρηγορότερος για να φτάσει η αλληλογραφίαστην Αγγλία, εάν βέβαια ξεκινούσε κανείςαμέσως, ήταν πιο αβέβαιος, καθώς οι άμαξες περνούσαντυχαία και κανένας δεν μπορούσε να πει μεσιγουριά εάν μέσα σε δυο μήνες θα αποστέλλονταντα γράμματα.Fraser, σ. 242, 251-252.Γιατί ήταν τόσο κακή η κατάσταση των δρόμωνστην Αλβανία; Το ίδιο συνέβαινε και στο σύνολοτης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ή μόνο στις παραμεθόριεςπεριοχές;Γιατί οι δυτικοί ταξιδιώτες τονίζουν πάντα τις κακέςυποδομές της οθωμανικής υπαίθρου; Ο συγγραφέαςτου κειμένου επιχειρεί να αναπαραστήσει τον εαυτότου ως περιπετειώδη ταξιδιώτη ή ως μέλος του «πολιτισμένου»κόσμου;ΙΙΙ. Η ζωή στις πόλειςΔ-9. Περιγραφή του Βελιγραδίου (1660)[…] Σε αυτήν τη σπουδαία πόλη υπάρχουν συνολικάεκατόν εξήντα παλάτια τα οποία ανήκουν στους βεζίρηδες,τους βοηθούς τους και άλλους σημαίνοντεςανθρώπους. (Η πόλη συνολικά έχει δέκα επτά χιλιάδεςδωμάτια, καθώς σε κάθε σπίτι, έχουν καταγραφείαπό πέντε έως δέκα δωμάτια). […]Εκτός από αυτό, όλες οι οικογένειες, πλούσιες ή φτωχιές,κατοικούν σε μεγάλα ή μικρά πέτρινα κτίρια[kârgir, «καργκίρ»] με ισόγειο και πρώτο όροφο και μεστέγες καλυμμένες με κεραμίδια – όμορφα σπίτια μεψηλά και υπερυψωμένα κιόσκια και κοίλα παράθυρατα οποία περιστοιχίζονται από πλακόστρωτες αυλέςή αμπελώνες. Καθώς όλα τα σπίτια είναι χτισμένα σεσειρές, το ένα μετά το άλλο, όλα τα παράθυρα και οιεξώστες τους βλέπουν στο Δούναβη, το Σάβο ή τηνπεδιάδα Ζεμούν· έχουν όλα θαυμάσιες διακοσμήσειςμε κομψές καμινάδες και μεγάλες πόρτες εισόδου.[Πανδοχεία – καραβάν σεράι (karavan-seray)]Υπάρχουν έξι τέτοια [πανδοχεία] που φιλοξενούντους ταξιδιώτες που πάνε κι έρχονται. [Τα σημαντικότερα]από αυτά είναι το καραβάν σεράι του μάρτυρα[şehîd, «σεχίντ»] Σοκολού Μεχμέτ Πασά 62 μέσαστη Μεγάλη Αγορά, ένα λίθινο ή τούβλινο [kârgir,«καργκίρ»] οικοδόμημα με εκατόν εξήντα δωμάτιαστο ισόγειο και τους δύο ορόφους του, στάβλουςκαι υπόστεγα για καμήλες καθώς και χαρέμι [για τιςγυναίκες]· αυτό το καραβάν σεράι μοιάζει με οχυρό,καθώς έχει σιδερένια πύλη, ανθρώπους που φρουρούντην είσοδό του και νυχτοφύλακες που χτυπούντύμπανα πριν κλείσουν την πύλη κάθε νύχτα για νατην ανοίξουν και πάλι [το πρωί]…[Αγορές]Υπάρχουν τρεις χιλιάδες εφτακόσια μαγαζιά σε ολόκληρητην αυτοκρατορική αγορά, πιο θαυμαστήόμως, είναι η σκεπαστή αγορά [bezzâzistân, «μπεζαζιστάν»]στην Αγορά των Γυναικών [Avrat bâzârı,«αβράτ μπαζαρί»]. Παρόλο που δεν πρόκειται για λίθινοοικοδόμημα με θόλους και σιδερένια πύλη, είναι62 Μεχμέτ Πασάς Σοκολού. Γεννημένος το 1505 στο Σοκόλ της Βοσνίας, ήταν ένα από τα παιδιά του παιδομαζώματος που στρατολογήθηκε στονοθωμανικό στρατό και έκανε λαμπρή σταδιοδρομία, καθώς έφτασε στο αξίωμα του μεγάλου βεζίρη, το οποίο υπηρέτησε για δέκα τέσσερα χρόνια καιμε τρεις διαφορετικούς σουλτάνους (1565-1579). Πριν ακόμα γίνει μεγάλος βεζίρης, ενήργησε επιτυχημένα στο παρασκήνιο για την εγκαθίδρυση τουσερβικού πατριαρχείου στο Πετς το 1557. Αναγνωρίστηκε ως «μάρτυρας» μετά τη δολοφονία του το 1579 κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες.110

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑωστόσο μια θαυμάσια μεγαλειώδης αγορά που έχειαποκτήσει φήμη για την ομορφιά της […]Και στην Μακριά Αγορά [Uzun çârsû, «ουζούν τσαρσού»]μπορεί κανείς να βρει κάθε είδους τεχνίτη, καθώςπρόκειται για ένα σπουδαίο, μεγάλο πέρασμαπου απλώνεται σε μήκος τριών χιλιάδων μεγάλωνβημάτων από το Καπουτζού Τζαμί έως την Ψαραγορά.Εδώ μπορεί κανείς να βρει τα πιο πολύτιμα αγαθά απότις χώρες της Ινδίας και της Υεμένης, από το Μπελχ καιτη Μπουχάρα, από την Αραβία και την Περσία· κι όλααυτά τα βρίσκει κανείς, χωρίς να χρειαστεί να παρακαλέσειή να πληρώσει παραπανίσια λεφτά.Θαυμάσιες αγορές είναι επίσης η Αγορά των Καζανάδων[Kazancılar çârsûsı, «καζαντσιλάρ τσαρσουσί»]και η Ψαραγορά και η Κεντρική Αγορά [Ortabâzâr,«ορτά μπαζάρ»] και η Αγορά του Μπαϊράμ Μπέη μετην κουζίνα της που προσφέρει σούπες και τα καφενείατης, καθώς και η Μικρή Αγορά.Όλες οι αγορές και όλοι οι κύριοι δρόμοι των διάφορωνγειτονιών της πόλης αυτής είναι στρωμένοι μεστρογγυλές, λευκές πλάκες σε σχέδιο που σχηματίζειψαροκόκκαλο.[Ενδυμασίες]Οι προεστοί της πόλης είναι ντυμένοι με σκούρεςγούνες, ατλάζια και πλουμιστά μεταξωτά. Οι άνθρωποιμε μεσαία εισοδήματα είναι ντυμένοι με κανονικάυφάσματα και γούνες από αλεπού. Οι φτωχοίφορούν επίσης κανονικά ενδύματα και βαμβακεράκαφτάνια. Οι χωρικοί [reâyâ, «ρεγιά»] φορούν χοντρά[şayak, «σαγιάκ»] και τραχιά μάλλινα [aba, «αμπά»] σεχρώμα κόκκινο και λευκό και βοσνιακά καλπάκια στακεφάλια τους.[...] Φορούν κυρίως υφασμάτινα πανωφόρια και επίπεδουςσκούφους [terpush «τερπούς»] και βέλα πουτυλίγουν γύρω τους με αυστηρό τρόπο.[Γλώσσες]Παρόλο που οι ντόπιοι από το Βελιγράδι έχουν ασπαστείτο Ισλάμ [potur, «ποτούρ»], γνωρίζουν ωστόσοτη σερβική, τη βουλγαρική και τη λατινική γλώσσα,γνωρίζουν ακόμα και ιδιώματα της βοσνιακής γλώσσας[…]Όλοι οι χωρικοί υπήκοοι [reaya] καθώς και οι ελεύθεροιάνδρες τους [beraya, «μπεραγιά»] είναι σέρβοιάπιστοι, καθώς και όσοι οδηγούν τα κάρα απότο Σιρέμ. Η γλώσσα τους συγγενεύει με αυτήν τωνΒουλγάρων και των Λατίνων και των Βοσνίων, παρόλοπου έχει επίσης αλλοιωθεί από άλλες λαλιές·ωστόσο, αποτελούν και αυτοί μέρος του χριστιανικούέθνους, το βιβλίο τους είναι η Βίβλος την οποίαέχουν μεταφράσει στις γλώσσες τους. Πολλοί απόαυτούς γνωρίζουν την κροατική γλώσσα και τη γαλλική,τη σλοβενική και την ιταλική γλώσσα, γιατί οισέρβοι άπιστοι είναι ένα αρχαίο έθνος, η καταγωγήτου οποίου πηγαίνει πίσω μέχρι τον Άυς 63 , έτσι ώστευπάρχουν αξιοσέβαστες και αξιόπιστες ιστορίες γιατους Σέρβους και τους Λατίνους. Παρ' όλα αυτά τααριθμητικά τους μοιάζουν ακόμα με τη βοσνιακήγλώσσα […][Εμπόριο]Αγαθά από την Αίγυπτο, τη Δαμασκό, την Τρίπολη,τη Σιδώνα, τη Βηρυτό, την Άκρα, τη Σμύρνη, την Αραβία,την Περσία και την Ινδία μεταφέρονται με κάρακαι καμήλες· γύρω στα πέντε με έξι χιλιάδες φορτίαμεταφέρονται από όλες [αυτές] τις χώρες κάθε χρόνοσε καμήλες και κάρα, τα δέματα ανοίγονται καιξανακλείνουν σε αυτήν την πόλη και φορτία πηγαίνουνκαι έρχονται από όλες τις ουγγρικές, πολωνικές,τσεχικές, ελβετικές, αυστριακές, βοσνιακές, βενετικέςκαι ισπανικές επαρχίες· γιατί η πόλη αυτή είναι ηΑίγυπτος της Ρούμελης και όλοι της οι κάτοικοι είναιυπολογίσιμοι έμποροι. Πολλές χιλιάδες από τους κατοίκουςτης έχουν έρθει από άλλες περιοχές κι εγκαταστάθηκανεδώ, γιατί είναι η πόλη της αφθονίας.[…] Όταν ο ποταμός Δούναβης παγώνει και γίνεταιδέκα παλάμες το πάχος του πάγου το χειμώνα, εκατοντάδεςχιλιάδες κάρα και έλκηθρα διασχίζουν τονπάγο χωρίς να χρειάζεται να πληρώσουν διόδια [bâc,«μπατς»] ή φόρο αγοράς [bâzâr harcı, «μπαζάρ χαρτσί»],κι έτσι τόσο οι χωρικοί υπήκοοι [reaya] όσο καιοι ελεύθεροι άνδρες [beraya] φέρνουν τ΄αγαθά τους,με αποτέλεσμα να γίνονται πολλές αγοροπωλησίες,και η πόλη του Βελιγραδίου απολαμβάνει περίσσιοπλούτο και οι φτωχοί επωφελούνται από αυτήν τηνευκαιρία για να ευημερήσουν.[Γιορτές]Σε τέτοιες εποχές όλοι οι κάτοικοι του Βελιγραδίουοργανώνουν στα σπίτια τους, που θερμαίνονται μεθερμάστρες, μεγάλες γιορτές στις οποίες καλούν οένας τον άλλο· σε αυτές προσφέρουν σαράντα με πενήνταδιαφορετικά πιάτα και δέκα είδη γλυκών και63 Μορφή της αραβικής μυθολογίας που θεωρείται πρόγονος των Σλάβων.111

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗγλυκά πιτάκια με μέλι και αμύγδαλα και δέκα ειδώνποτά από φρούτα [hoşâb, «χοσάμπ»- hoşaf, «χοσάφ»],τα οποία βράζουν και στη συνέχεια παγώνουν, καικαλούν πλήθη ολόκληρα να πιούν και να ευθυμήσουν.Και αν από το τραπέζι λείπει έστω και ένα είδοςαπό αυτά τα γλυκά και δροσερά φρουτοποτά, ο οικοδεσπότηςκαλείται να οργανώσει ακόμα μία γιορτή.Αυτό δείχνει πού μπορεί να φτάσει η διασκέδαση καιτο γλέντι σε αυτήν την πόλη της αφθονίας.Evliya Çelebi, σ. 195-200.Οι περιηγήσεις του Εβλιά Τσελεμπή αποτελούνένα από τα αριστουργήματα της οθωμανικήςλογοτεχνίας του 17 ου αιώνα. Πρέπει ωστόσο ναέχει κανείς υπ’όψιν του ότι ο Εβλιά εύκολα υπερβάλλει,προκειμένου να τονίσει τα θαυμαστά χαρακτηριστικάτων περιοχών που επισκέπτεται. Τα νούμερα που παραθέτειείναι σχεδόν πάντα υπερβολικά, η διήγησή τουωστόσο είναι πολύτιμη, γιατί αποκαλύπτει τη σύνθετηκαι πολύπλοκη ζωή των οθωμανικών πόλεων.Να προσπαθήστε να διαχωρίσετε τα γεγονότααπό τη μυθοπλασία στο κείμενο του Τσελεμπή.Τι ρόλο παίζει ο χαρακτήρας και η προδιάθεση τουΤσελεμπή στην εικόνα που δίνει για το Βελιγράδι; Προσπαθήστενα τροποποιήσετε (σε δύο ή τρία σημεία) τημαγευτική περιγραφή του περιηγητή με κάποιες πιοαποκαρδιωτικές παρατηρήσεις.Σε ποιο βαθμό οι οθωμανικές πόλεις ήταν εθνικά ομοιογενείς;Ποια είναι τα πλεονεκτήματα της ζωή των κατοίκων τωνπόλεων σε σχέση με τη ζωή των χωρικών;Δ-10. Η κατοικία του ηγεμόνα της ΒλαχίαςΚωνσταντίνου Μαυροκορδάτου σύμφωνα με τηνπεριγραφή του γάλλου περιηγητή Φλασά (μέσα18 ου αιώνα)Επισκέφτηκα το ανάκτορο, όπου περνά τον ελεύθεροχρόνο του ο ηγεμόνας, το οποίο, όπως και το κύριοανάκτορό του στην πόλη, ακόμα θυμίζει έναν απότους βασικούς του προορισμούς. Και τα δύο ανάκτοραήταν κάποτε μοναστήρια, τα οποία εξωράισαν κάπωςοι προηγούμενοι ηγεμόνες. Οι περισσότερες από τιςπαλιές ιδιωτικές μας οικίες είναι πολύ ωραιότερες απόαυτά εδώ και δεν υπάρχει κατοικία στη χώρα μας πουνα έχει χειρότερη επίπλωση. Ακολούθησα το ρέμα τουποταμού Νταμποβίτα, ενός ποταμού που κυλά πολύγρήγορα και ποτέ δε στερεύει. Κατά μήκος του υπάρχουνπολλοί νερόμυλοι. Ο τρόπος λειτουργίας τουςδεν είναι ιδιαίτερος. Κάνω λόγο γι’ αυτούς, διότι έδωσανστον κύριο Ανδρονάχη την ευκαιρία – όταν μουέδειξε τους μύλους που βρίσκονται στην πύλες τωνανακτόρων – να μου πει ότι οι κήποι βρίσκονται σεαξιοθρήνητη κατάσταση, ότι όλα τα αρτεσιανά πηγάδιαείναι καταστραμμένα και ότι κανείς στη χώρα δεντολμά να τα επισκευάσει, παρόλο που ο ηγεμόνας θατους έδινε ότι ζητούσαν. Τους είπα ότι θα τους έδινα τοσχέδιο μιας αντλίας που όχι μόνο θα έβαζε μπρος τααρτεσιανά πηγάδια, αλλά θα έφερνε και τρεχούμενονερό σε όποιο δωμάτιο ήθελαν […] Ο ηγεμόνας έδειξεπολύ ικανοποιημένος και με διαβεβαίωσε ότι θα διέταζεκάποιον, το συντομότερο δυνατόν, να κατασκευάσειτην αντλία […]Και μόνο βλέποντας πώς έμοιαζε η κατοικία του,θα σχημάτιζα μια πολύ θετική εντύπωση για τηνανδρεία του, μπόρεσα όμως να εκτιμήσω επίσης τηνοημοσύνη και την καρδιά του: μπόρεσα να ανακαλύψωτον καλλιτέχνη και τον άνθρωπο που διέθετεκαλό γούστο σε κάθε τομέα. Η συλλογή των βιβλίωντου ήταν πλούσια και μοναδική· είχε στην κατοχήτου μερικούς πολύτιμους πίνακες, ορισμένα εξαίσιαγλυπτά, πολλές και κάθε είδους εφευρέσεις και αρκετάτμήματα από εξαιρετικά ασυνήθιστους μηχανισμούςπου είχε φέρει μαζί του από τη Γερμανία ήτην Αγγλία. Νομίζω ότι του αξίζει να τον παινέσω,λέγοντας ότι ήταν ένας σοφός χωρίς προκαταλήψειςκαι εντελώς αμερόληπτος. Μπορούσε να μιλήσειόλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες και είχε ακουστάτους πιο σημαντικούς συγγραφείς, τους οποίουςεπιχειρούσε μάλιστα να γνωρίσει όσο το δυνατό περισσότερο.Είχα εκπλαγεί με την πρόοδο που είχεκάνει στις επιστήμες.Călători, IX, σ. 256.Γιατί ο συγγραφέας αντιπαραβάλλει την κριτικήαπέναντι στη φτωχή υποδομή της χώρας με τοεγκώμιο για την αξία του ηγεμόνα της Βλαχίας; Ο Φλασάέδειξε έκπληξη με την καλλιέργεια του οικοδεσπότητου; Γιατί; Για περαιτέρω πληροφορίες σχετικά με τονΚωνσταντίνο Μαυροκορδάτο δες το κείμενο Β-22, ειδικάτην υποσημείωση 49.112

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Εικ. 47. Τούρκος μεταφέρει με άλογο μεγάλακοφίνια, όπου διατηρεί δροσερά φρούτα καιλαχανικά Εικ. 48. Πομπή των αρτοποιών στηνΚωνσταντινούπολη (1720)Hegyi, Zimanyi, σ. 155, εικ. 162.Δ-11. Κανονισμός της συντεχνίας τωνπαντοπωλών στη Μοσχόπολη (1779)Πρώτον θεμέλιον κτίζομεν την προς αλλήλους αγάπηνκαι με ετούτην να κατατροπώσωμεν όλους τουςυπεναντίους . δεύτερον οι πρωτομαϊστορες να τιμώνταικατ’ εξοχήν οπού τούτοι αναλαμβάνουσι ταςφροντίδας των μικροτέρων, ειδέ τις φανή απειθής ειςτην προσταγήν των πρωτομαϊστόρων με την αμαρτίαντου να είναι έξω του ρουφετίου ως ολέθριος καιεπιζήμιος […] έβδομον αν τύχη ένας αδελφός οπούνα αδικήται ή να υβρίζηται ή να ατιμάζεται, δεν έχειθέλημα να υπάγη αλλού δια εκδίκησιν, μόνον να παρασταθήεις το ρουφέτιον και τότε γίνεται η πρέπουσατιμωρία . όγδοον αν ευρεθή τινάς οπού να υβρίσητον μεγαλύτερόν του ή να ατιμάση τους τιμημένουςανθρώπους οπού περνούν δια της αγοράς να δαρθήεις τον φάλα[γ]καν μέσα εις το παζάρι και έτζηνα σωφρονισθεί . έννατον όταν οι πρωτομαϊστωρεςκράζουν τους μικρότερους δια καμμίαν υπόθεσιν ναHegyi, Zimanyi, εικ. 158.αφήσουν κάθε υπηρεσίαν τους και να τους ακολουθήσουν,ομοίως και όταν αποθάνη κανένας αδελφόςμας, όλοι να ευρεθούμεν εις τον ενταφιασμόν του .δέκατον ανίσως ευρεθή κανένας οπού να κάμη συντροφίανμε Τούρκον κάντε δια οψάρια αλατισμένα,κάντε δια φασούλι, κάντε δια άλλο τι, να είναι έξω τουρουφετίου . ενδέκατον ταις κυριακαίς τα εργαστήριαείναι ασφαλισμένα, όμως άδειαν έχει να σταθή έξωαπό την θύραν και αν γυρεύη κανένας τίποτε πράγμαας του δώση, ομοίως εκείνος οπού έχει εργαστήριονδεν έχει θέλημα να βάλει το πράγμα του εις τόπονξένον […]Βέης, σ. 527-528.Ποιοι ήταν οι κύριοι στόχοι των παντοπωλών; Μεποια μέσα επιδίωκαν να πετύχουν αυτούς τουςστόχους; Στο συγκεκριμένο ζήτημα, νομίζετε ότι διαφέρουνοι άνθρωποι της Μοσχόπολης από τους τεχνίτεςτης Δυτικής Ευρώπης;113

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗΔ-12. Συμφωνητικό μαθητείας στο νησί τηςΣκύρου (1793)Δια του παρόντος βεβαιωτικού γράμματος γίνεταιδήλον παρόν φανερώ/νοντας ο Κωνσταντής Αηστρατίτηςότι εσυμφώνησε με τον Μαστρογιράκη και τουδίνει τον ανεψιόν του τον Σταμάτη να τον δουλεύηδύο χρόνους τζάπα/ και να τον μάθη ο Μαστρογιράκηςτέχνη/ και να τον ταγίζη και να τον ντύνη και νατον/ ποδένη και να του δίνη και σιδερικά και ει μενκαι ή/θελε να το κινηγήσει το παιδί ο Μαστρογιράκηςυπόσχεται να του πλερώ/νη από τριάντα γρόσια τονχρόνον ει δε και ήθελε φύγει το παιδί/ δίχως να σωθούνοι δύο χρόνοι να μην έχη να γυρέψη ούτε πολύούτε ολίγον αλλά να του παίρνει και τα ρούχα όπουήθελε του κά/μει. Όθεν εις 1793 Μαΐου πρώτηΚαι ει μεν και ήθελε να αγιαρτίσει το παιδί άλλος μάστορηςδια να το πάρη να πλερώ/νη του Μαστρογιράκηογδοήντα γρόσια.Παπαγιάννης του Χριστοφή μάρτυραςΓιώργης Μίκαρος μάρτυραςΠαπα-Ιωάννης του Αγγελή μαρτυρώΑντωνιάδης, σ. 176.Ποια είναι η γνώμη σας γι’ αυτό το συμφωνητικό;Ήταν εξίσου δίκαιο για όλα τα συμβαλλόμεναμέλη; Νομίζετε ότι θα έπρεπε να είχε ζητηθεί και η άποψητου Σταμάτη αναφορικά με την υπόθεση;Δ-13. Φετβάς του Εμπουσσουούντ αναφορικά μετην αυτοκρατορική απαγόρευση των καφενείων(δεύτερο μισό του 16 ου αιώνα)Ερώτηση: Ο Σουλτάνος, το Καταφύγιο της θρησκείας,σε πολλές περιπτώσεις έχει απαγορεύσει τακαφενεία. Ωστόσο, κάποιοι νταήδες (παλικαράδες,τραμπούκοι) δεν δίνουν σημασία και κερδίζουν τηζωή τους διατηρώντας καφενεία. Προκειμένου νατραβήξουν πλήθος, προσλαμβάνουν αμούστακουςμαθητευόμενους και έχουν μουσικά όργανα καθώςκαι παιχνίδια, όπως σκάκι και τάβλι. Οι άσωτοι τηςπόλης, οι αγύρτες και οι νεαροί τυχοδιώκτες μαζεύονταιεκεί για να καταναλώσουν όπιο και χασίς.Επιπλέον, πίνουν καφέ και, όταν έρχονται στο κέφι,καταπιάνονται με παιχνίδια και ψευτοεπιστήμεςκαι παραμελούν τις καθορισμένες προσευχές. Σύμφωναμε το νόμο, τι πρέπει να γίνει με το δικαστήπου μπορεί να εμποδίσει τους ιδιοκτήτες και τουςθαμώνες των καφενείων αυτών, αλλά δεν κάνει τίποτα;Απάντηση: Όσοι επαναλαμβάνουν αυτές τις άθλιεςενέργειες πρέπει να εμποδίζονται και να αποθαρρύνονταιμε την απειλή αυστηρής τιμωρίας και μακροχρόνιαςφυλάκισης. Οι δικαστές που αμελούντην αποθάρρυνσή τους πρέπει να χάνουν τη θέσητους.Imber, σ. 93-94.Ο καφές ήρθε στην Οθωμανική Αυτοκρατορίααπό την ανατολική Αφρική στις αρχές τουδεύτερου μισού του 16 ου αιώνα. Στην περίοδο του 16 ου -17 ου αιώνα, οι οθωμανικές αρχές απαγόρευσαν πολλέςφορές την κατανάλωση καφέ, χωρίς ωστόσο σταθερήεπιτυχία.Ποια είναι τα επιχειρήματα του Εμπουσσουούντεναντίον των καφενείων;Ποιες είναι οι προσδοκίες του Εμπουσσουούντ και ποιαη πραγματικότητα της ζωής σε μια μεγάλη πόλη;Δ-14. Τραγούδι της ταβέρνας από το ΣενίΌλοι τραγουδούν στην πόλη του ΣενίΌχι όμως κι η μάνα του Λούκα ΝτέσαντσιτςΠου περπατά θλιμμένη στους δρόμους του ΣενίΜπαίνει σε κάθε ταβέρνα [mehana, «μεχανά»]Και οι ταβέρνες είναι γεμάτεςΣε κάποια βρίσκει τον Ιβ ΣενγιάνινΜαζί με τριάντα άνδρεςΝα πίνουν κρασί, να τραγουδούν.Θρηνεί η μάνα του Λούκα ΝτέσαντσιτςΜπαίνει μέσα και λέει«Ο θεός να σ’έχει καλά, αρχηγέ του Σενί!»«Με το θέλημα του θεού, καλή μου γυναίκαΜητέρα του αδελφοποιητού μου, Λούκα Ντέσαντσιτς!»Βάζει ένα ποτήρι κρασίΚαι της το δίνει λέγοντας«Πιες το κρασί, καλή μου γυναίκα!»Mijatovic 1974, σ. 39-40.114

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΛαμβάνοντας υπ’όψιν σας ότι η ταβέρνα είναισυνήθως τόπος ανδρικής κοινωνικότητας, προσπαθήστενα μαντέψετε γιατί οι άντρες του Σενί δέχονταινα πιουν κρασί με τη μάνα του Λούκα Ντέσαντσιτς.Επειδή ήταν ηλικιωμένη ή επειδή ήταν μητέρα του συντρόφουτους;Ποια είναι η γνώμη σας για τα τραγούδια της ταβέρναςως μέσα που υμνούν ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής; Εικ. 49. Παιδιά διασκεδάζουν στη διάρκειατων εορτασμών του μπαϊραμιού.σεις μεγάλων συνεστιάσεων που λαμβάνουν χώρα σεβασιλικές γιορτές, τον κάνουν μεγάλο όσο μια ρόδακάρου και τον φτιάχνουν από χίλια αμυλούχα λεπτάμπισκότα [güllâç, «γκουλάτς»] και ζύμη που ετοιμάζεταιαπό αγνό λευκό αλεύρι, βούτυρο και αμύγδαλακαι ψήνεται σε φούρνο [tennur, «τενούρ»]. Ο μπακλαβάςαυτός είναι τόσο μεγάλος, ώστε δεν χωράεισε ένα [συνηθισμένο] φούρνο και φτάνει για να χορτάσειπερισσότερους από τριακόσιους ανθρώπους.Είναι τόσο μεγάλος και λεπτός και νόστιμος, εάνόμως ρίξεις ένα μόνο ακτσέ πάνω του, το νόμισμα θαβυθιστεί στον μπακλαβά. Έτσι εκτιμούν αυτοί πόσοκαλοφτιαγμένος είναι ο μπακλαβάς τους. Και το πιάτομε το γλυκό ρύζι [zerde, «ζερντέ»] που έχουν, μαγειρεμένομε αμύγδαλα και κανέλα και γαρίφαλο καισαφράνι, είναι επίσης τόσο νόστιμο που τίποτα δενμπορεί να συγκριθεί μαζί του […]Evliya Çelebi, σ. 199.Έχετε δοκιμάσει μπακλαβά; Συνηθίζεται το γλυκόαυτό στη χώρα σας; Διαφέρει από αυτό που περιγράφειο Εβλιά ;Δ-16. Μενού του Σεβκί Μουλά Μουσταφά(Σεράγεβο, δεύτερο μισό του 18 ου αιώνα)Hegyi, Zimanyi, σ. 149, εικ. 154.Δ-15. Ο Εβλιά Τσελεμπή περιγράφει τονμπακλαβά του Βελιγραδίου (1660)Κυρίως όμως, το πιο φημισμένο γλυκό στις περιοχέςτης Ρούμελης, της Αραβίας και της Περσίας, είναι ομπακλαβάς του Βελιγραδίου, τον οποίο, σε περιπτώ-Εγώ, ο φτωχός γραφέας Σεβκί Μουλάς Μουσταφά[…] μια νύχτα, αφού δείπνησα με την οικογένειά μου,άρχισα να σκέφτομαι τι θα κάνω και εάν θα έχω τίποτανα τρώω την επόμενη ημέρα. Δεν ήμουν πλούσιοςάνθρωπος, οι αποθήκες μας για τον χειμώνα είχαναδειάσει και δεν είχα λεφτά. Αυτές οι σκέψεις δεν μ’άφηναν να κοιμηθώ, αλλά στηρίχτηκα στο Θεό πουμέχρι τώρα μεριμνούσε για μένα και την οικογένειάμου. Αυτό έγινε στα τέλη του Ερμπεγίν [Ιανουαρίου],στη διάρκεια της μικρότερης μέρας και στο χειμερινόηλιοστάσιο. Και πράγματι, τις επόμενες μέρες, ότανγύριζα σπίτι δειπνούσα με τα ακόλουθα:την πρώτη νύχτα πίτα με γκιουζελμά και τουτμάτς,τη δεύτερη νύχτα γαλακτοκομικά προϊόντα [mandra,«μαντρά»],την τρίτη νύχτα ζεστό χαλβά και κεχρί με μέλι,την τέταρτη νύχτα σούπα με πλιγούρι [bulgur çorba,«μπουλγούρ τσορμπά»] και κεμπάπ με νεφρά,την πέμπτη νύχτα πατσά [şirden, «σιρντέν»], τυρί καιψωμί,115

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗτην έκτη νύχτα πατσά [şirden, «σιρντέν»], τυρί καιψωμί,την έβδομη νύχτα πίτα με γκιουζελμά, σούπα καιμπουρέκι,την όγδοη νύχτα κεμπάπ και λαχανόσουπα,την ένατη νύχτα σούπα τραχανά [tarhana çorba,«ταρχανά τσορμπά»],την δέκατη νύχτα κεμπάπ και ζεστό καλαμπόκι καιτην ενδέκατη νύχτα κεμπάπ με σούπα jarina και ούτωκαθεξής.Bešeskija, σ. 54.Ποια οθωμανικά φαγητά μαγειρεύονται ακόμαστη χώρα σας; Ποιο από αυτά έχετε φάει πρόσφατα;IV. Η ζωή στα όριαΔ-17. Οι οθωμανοί πολεμιστές δελήδες όπωςπεριγράφονται από το γάλλο περιηγητή Νικολάντε Νικολάι (1551)Οι δελήδες (Deli) είναι τυχοδιώκτες, όπως το ελαφρύιππικό, η δουλειά των οποίων είναι να αναζητούντην περιπέτεια στα πιο επικίνδυνα μέρη, εκείόπου έχουν την ευκαιρία να επιδείξουν το θάρροςκαι τη γενναιότητα τους μέσα από τα πολεμικά τουςανδραγαθήματα. Γι’ αυτό πρόθυμα ακολουθούν τοσουλτανικό στρατό χωρίς καμιά πληρωμή (όπως καιοι ακιντζήδες), κι ωστόσο οι περισσότεροι από αυτούςτρώνε και ζούνε με έξοδα των πασάδων, τωνμπεηλερμπέηδων [beglierbeis: γενικός διοικητής]και των διοικητών των σαντζακιών, καθώς ο καθέναςαπό αυτούς έχει στην ακολουθία του ένα συγκεκριμένοαριθμό από τους πιο γενναίους. Ζουν στιςπεριοχές της Βοσνίας και της Σερβίας που, από τημια πλευρά, συνορεύουν με την Ελλάδα και, από τηνάλλη, με την Ουγγαρία και την Αυστρία. Σήμερα τουςονομάζουν Σέρβους ή Κροάτες, είναι όμως στ’ αλήθειαΙλλυριοί. 64 Οι Τούρκοι τους αποκαλούν δελήδεςπου σημαίνει τρελοί και γενναίοι άνδρες. Ωστόσο,μεταξύ τους χρησιμοποιούν το όνομα «ζατότσνιτσι»[zatočnici] που στη γλώσσα τους σημαίνει: αυτοί πουπροκαλούν […]Ο πρώτος δελής που είδα ήταν στην Αδριανούπολη[…] Ήταν ως εξής. Το κάτω μέρος από το καφτάνιτου και τα μακριά φαρδιά παντελόνια του, που οιΤούρκοι ονομάζουν σαλβάρι, ήταν φτιαγμένα απόαρκουδοτόμαρο, με τρόπο ώστε να φαίνεται εξωτερικάτο τριχωτό μέρος του δέρματος. Κάτω απότο σαλβάρι φορούσε ποδήματα ή κοντές μπότεςφτιαγμένες από κίτρινο σαφιάν, μυτερές μπροστάκαι πολύ ψηλές πίσω, με πέτσινες σόλες και τριγυρισμένεςαπό μακριά και πλατιά σπιρούνια. Στο κεφάλιφορούσε ένα καπέλο όπως αυτά που φορούνοι πολωνοί ιππείς ή οι Γεωργιανοί, που έπεφτε στονένα του ώμο. Ήταν φτιαγμένο από δέρμα λεοπάρδαλης.Ο δελής στερέωνε πάνω σε αυτό, στο μέρος τουμετώπου, το ανοιχτό φτερό ενός αετού έτσι ώστε ναδείχνει τρομακτικός. Δύο ακόμα φτερούγες στερεώνοντανμε φλωροκαπνισμένους κοχλίες στην ασπίδατου, την οποία είχε κρεμασμένη στο πλευρό του,στερεωμένη στη ζώνη του. Στο ίδιο χέρι κρεμότανγιαταγάνι και στιλέτο, ενώ στο δεξί του χέρι κρατούσερόπαλο […]Λίγες μέρες αργότερα, όταν έφευγε από την Αδριανούπολη[…] τον είδα να ιππεύει ένα πανέμορφοτουρκικό άλογο καλυμμένο με το δέρμα ενός τεράστιουλέοντα […] Το ρόπαλό του κρεμόταν στη σέλακαι στο δεξί χέρι κρατούσε μια μακριά λόγχη […]Επιπλέον, ήμουν περίεργος να τον ρωτήσω μέσω τουδραγουμάνου σε ποιον λαό ανήκε και ποια θρησκείαλάτρευε. Απάντησε σοφά, πληροφορώντας με ότιήταν Σέρβος στην εθνικότητα […] Όσο για την πίστητου, είπε πως προσποιούνταν, όταν ήταν με τουςΤούρκους, ότι τηρεί τους νόμους τους, γιατί ο ίδιοςήταν Χριστιανός – έτσι γεννήθηκε, έτσι ένιωθε κι έτσιδιάλεξε. Και για να με πείσει, όσο μπορούσε περισσότερο,απήγγειλε στα ελληνικά και στα σλαβονικά τηνκυριακάτικη προσευχή (Πάτερ ημών), τoν ύμνο στηνΠαρθένο Μαρία και το Σύμβολο της Πίστης.Nicolay, σ. 226-227.64 Οι Ιλλυριοί ήταν ένα αρχαίο φύλο που ζούσε στη δυτική Βαλκανική. Η σύνδεση των σύγχρονων λαών με τους αρχαίους κατοίκους των επαρχιώνστις οποίες ζούσαν οι πρώτοι, αποτελεί ένα συνηθισμένο χαρακτηριστικό των αναγεννησιακών έργων.116

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Εικ. 50. Οθωμανός πολεμιστής δελής (16 οςαιώνας)Nicolay, σ. 228.Να συγκρίνετε την περιγραφή του κειμένου μετην εικόνα και να αριθμήσετε τα γνωρίσματαενός δελή. Γιατί ο δελής του κειμένου μαχόταν με τονοθωμανικό στρατό, ενώ ήταν Χριστιανός; Μπορούν νασυγκριθούν οι δελήδες με τα «σκυλιά του πολέμου»κάθε εποχής; Να βρείτε ένα ακόμα παράδειγμα απόάλλο χρόνο και τόπο.Δ-18. Ο θεσμός των αδελφοποιητών στηβοσνιακή μεθόριο (1660)[…] την προχθεσινή ημέρα, ο μουσουλμανικός στρατός[…] μετέφερε άφθονα λάφυρα πολέμου μπροστάαπό την πόλη του Σπλιτ. Ωστόσο, καθώς επέστρεφε,δέχθηκε ενέδρα στο όρος Πρόλογκ και στο πέρασμάτου. Οι δύο μεριές συγκρούστηκαν […]Όταν όλοι οι ιππείς και οι στρατιώτες μας, πηδώνταςσαν ζαρκάδια στο απόκρημνο και βραχώδες έδαφος,έφτασαν στο πεδίο της μάχης και όταν οι άπιστοι μαςείδαν, μας επιτέθηκαν σαν να ήταν κοπάδι γουρουνιών.[…] [ο μουσουλμανικός στρατός κέρδισε μια δύσκοληνίκη][…] έκοψε χίλια εξήντα κεφάλια εχθρών και πήρεεφτακόσιους τέσσερεις αιχμαλώτους πολέμου. […]Από τη δική μας πλευρά εβδομήντα άντρες πέθανανσαν μάρτυρες …[…]Ένας γαζής [gazi] των συνόρων είχε κρύψει ένα χριστιανόληστή. Όταν αναφέρθηκε στον πασά το περιστατικόμε αυτόν τον ήρωα και τον άπιστο τον οποίοέκρυβε, ο πασάς οργίστηκε και διέταξε:— Φέρτε μου αμέσως εδώ τον άνδρα αυτόν και τοναιχμάλωτο που έκρυβε.Οι δύο άνδρες οδηγήθηκαν στον τόπο εκτέλεσης καιόταν ο πασάς διέταξε:— Τον δήμιο, γρήγορα! - ο ήρωας αυτός αγκάλιασετο λαιμό του αιχμαλώτου και με κλαυθμούς καιοδυρμούς είπε:— Αμάν, μεγάλε βεζίρη, ο αιχμάλωτος αυτός και εγώγίναμε αδελφοποιητοί στο πεδίο της μάχης, είμαστεαδέλφια στην πίστη. Εάν τον σκοτώσεις, θα πάειστον παράδεισο με την πίστη μου και αυτό θα είναιπολύ κακό για μένα· και εάν πεθάνω, η πίστη αυτούτου αιχμαλώτου, καθώς είναι αδελφοποιητός μου, θαμείνει μαζί μου κι έτσι θα πάμε μαζί στην κόλαση. Καιπάλι είμαι χαμένος.Ξάπλωσε μπροστά στον αιχμάλωτό του και δεν ήθελενα σηκωθεί. Και ο γενναίος πασάς ρώτησε:— Ε, γαζή, τι τρέχει με αυτόν τον άνθρωπο;Και ο γαζής των συνόρων [serhat gazi, «σερχάτ γκαζί»]απάντησε:— Όταν στην περιοχή των συνόρων οι ήρωές μαςυποδουλώθηκαν στους Χριστιανούς και σε αυτήν τηνπερίσταση έφαγαν και ήπιαν στο ίδιο τραπέζι, έγιναναδελφοποιητοί με τους Χριστιανούς και αντάλλαξανόρκους πίστης. Ο Χριστιανός ορκίστηκε στον Μουσουλμάνονα τον απαλλάξει από την υποδούλωσητου απίστου και ο Μουσουλμάνος έδωσε την πίστητου στο Χριστιανό λέγοντας: «Εάν εσύ υποδουλωθείςσε μας, θα σε λευτερώσω από τους Τούρκους». Έτσιαντάλλαξαν όρκους [ahd-ü eman, «αχντ-ού εμάν»]λέγοντας: «Η πίστη σου είναι πίστη μου και η πίστημου είναι πίστη σου». «Είναι έτσι;» «Ναι, έτσι είναι».Στη συνέχεια έγλειψαν ο ένας το αίμα του άλλου.117

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗΈτσι γίνονται αδελφοποιητοί ένας Μουσουλμάνοςκαι ένας Χριστιανός. Κάποτε, ο άνδρας αυτός έσωσεαυτό το Μουσουλμάνο. Τώρα, αυτός ο άνδραςείναι αιχμάλωτος στα χέρια αυτών των ανθρώπων.Εάν ο αδελφοποιητός του τον κρύψει και τον σώσει,έχει εκπληρώσει το λόγο που του έδωσε. Τότε μόνομπορεί να πάρει την πίστη του πίσω. Εάν ο Χριστιανόςσκοτωθεί τώρα, θα πάει στον παράδεισο και οΜουσουλμάνος θα πάει στην κόλαση με την πίστητου απίστου. Παρόλο που τίποτα από αυτά δεν είναιγραμμένο ούτε στο μουσουλμανικό ούτε στο χριστιανικόιερό βιβλίο, πρόκειται για μία αρκετά συνηθισμένηπρακτική στις περιοχές των συνόρων.Όταν τα είπαν όλα αυτά στον πασά, εκείνος απάντησε:— Ελευθερώστε τους και τους δύο.Οι δυο άνδρες το έβαλαν στα πόδια και εξαφανίστηκαν.Ωστόσο, όλοι μείναμε έκπληκτοι από αυτήν τηνσυνομιλία.Evliya 1996, σ. 145-148.Θεωρείτε ότι η αδελφοποίηση αποτελεί ένα έξυπνοτρόπο επιβίωσης σε μια παραμεθόριο περιοχήή αντίθετα η αδελφοποίηση με τον εχθρό μπορεί ναθεωρηθεί προδοσία;Δ-19. Οθωμανικό αίτημα για την αποστολήγιατρού από τη Ραγούζα (1684)Σας υποβάλλουμε τους χαιρετισμούς και τα σέβημας, γενναίοι και άξιοι φίλοι μας, ηγεμόνα και μπέηδεςτης Ραγούζας, εμείς, ο αρχηγός της Γκαμπέλακαι της Νερέτβα και οι άλλοι αγάδες της Γκαμπέλα. Οηλικιωμένος μας Αμπάζ - αγά Σάγκραβιτς αρρώστησε,έχει αέρια και είναι πρησμένος από τη μέση καικάτω. Δεν υπάρχει ειδικός εδώ που να μπορεί να καταλάβειαπό τι αρρώστια πάσχει για να μπορέσει νατον θεραπεύσει με επιτυχία. Γι αυτό, με την παρούσαεπιστολή σας ζητάμε ταπεινά να μας αποστείλετε τογιατρό Νικόλα Μπόλιανιτς από το Στον.Miovic-Peric, σ. 285.Με ποιους τρόπους η διαβίωση στην παραμεθόριοπεριοχή αίρει τις θρησκευτικές και πολιτικέςδιαφορές; Νομίζετε ότι πρέπει ο ραγουζαίος γιατρός ναπάει να θεραπεύσει τον οθωμανό αγά;Δ-20. Επιστολή του Σιμούν Κοζίτσιτς Μπένγια,επισκόπου του Μοντρους, στον πάπα Λέοντα Ι’(1516)[…] να γνωρίζει, η Ιερότητά Σας, ότι μας συνθλίβεικάθε δυνατή δυστυχία απ’όλες τις πλευρές […] ολαός μας υποχρεώνεται να προχωρήσει σε κάποιοείδος συμμαχίας ή ειρήνης με τους Τούρκους και ναπληρώνει σε αυτούς φόρο υποτέλειας. […]Και σας παρακαλούμε να ακούτε προσεκτικά τις εκκλήσειςμας στις περιστάσεις της ακραίας δυστυχίας[που ζούμε]. Να λαμβάνετε υπ’όψιν σας τη δίκαιηυπόθεσή μας, να δεχόσαστε τις παρακλήσεις μας,εσείς Ύψιστε Θεέ, Αγία Τριάδα, Ιερή Πίστη· σε εσάςδιατηρούμε άθικτη και αλώβητη τη νομιμότητά μαςέως τώρα, στους πλέον δύσκολους καιρούς των διώξεωνκαι της αγωνίας. Οι καρδιές μας είναι ολάνοιχτεςσε εσάς και οι πιο μυστικές επιθυμίες του καθενόςείναι ολοφάνερες σε εσάς. Είδατε την αθλιότητατου λαού σας και καταλάβατε ότι δεν θα μπορέσουμενα αντέξουμε πολύ απέναντι στον εχθρό. Στο τέλος,λέω ανοιχτά, χωρίς να φοβάμαι κατηγόρια: Φοβάμαι,Άγιε Πατέρα, ότι οι φτωχοί συμπατριώτες μας, εξαιτίαςτης φτώχιας και της απελπισίας, μπορεί να αναγκαστούννα πολεμήσουν στο πλευρό των Τούρκωνκαι να ληστεύσουν άλλους Χριστιανούς.Gliga, σ. 84-85.Ποιος είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος που εκφράζεταιστην επιστολή του επισκόπου του Μοντρους;Τι κυριαρχεί στην επιστολή: η μέριμνα για τησωτηρία των συμπατριωτών του ή ο κίνδυνος για τουςΧριστιανούς πέραν της Κροατίας;Δ-21. Επιστολή του Φραν Κρίστο Φράνκοπανστον Γκασπάρ Κόλνιτς (1670)Σας χαιρετώ, αρχηγέ Κόλνιτς! Ευτυχώς οι άνδρες μαςέφτασαν και μάλιστα, καλά εξοπλισμένοι. Έλαβα μίαεπιστολή από τον αρχηγό [Ζρίνσκι] να πάω εκεί καιπροετοιμάσω την εξέγερση· εργάζομαι γι’ αυτό τοσκοπό μέρα και νύχτα, ώστε να ενισχύσω την εξέγερσηκαι να ξεκινήσει όσο το δυνατόν συντομότερα. Οιάνδρες μου κι εγώ είμαστε έτοιμοι και ανυπομονώνα δω τα πηλίκιά μας να ανακατεύονται με τα τουρμπάνια,και ορκίζομαι στο Θεό, ο αυστριακός στρα-118

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑτιωτικός [krilaki, «κριλάκι»] θα τιναχτεί στον αέρα.[…] Αυτή τη φορά θα αποφασίσουμε πώς και πότεθα χτυπήσουμε· αν κριθεί απαραίτητο, θα επισκεφτώο ίδιος το βόσνιο πασά για να αποφασίσουμετο ζήτημα και να συμφωνήσουμε πότε θα ξεκινήσειη δράση. Πιστεύω ότι με τη βοήθεια του Θεού θαεπιτύχουμε· μόνο αν χτυπήσουμε αιφνιδιαστικά τονεχθρό, μόνο εάν δεν επιτρέψουμε στους Γερμανούςνα καταλάβουν τι γίνεται. Εάν ο αρχηγός με ακούσει[…] όλα θα πάνε καλά και αναλαμβάνω όλο το βάροςτου εγχειρήματος, γιατί ξέρω πώς να συμπεριφέρομαιστους Γερμανούς.Mijatovic 1999, σ. 90.Η επιστολή αυτή αναφέρεται στη λεγόμενη«συνωμοσία του Ζρίνσκι». Ο Πέτερ Ζρίνσκι καιο Φραν Κρίστο Φράνκοπαν ήταν σημαίνοντες κροάτεςαριστοκράτες, που κατείχαν σημαντικές θέσεις στηναψβουργική Κροατία της δεκαετίας του 1660. Παρόλοπου και οι δυο είχαν παλαιότερα πολεμήσει γενναίαεναντίον των Οθωμανών, δυσαρεστήθηκαν σταδιακάμε τους Αψβούργους, οι οποίοι ενίσχυαν τον απολυταρχισμόσε βάρος των κυρίαρχων κροατικών στρωμάτων.Έτσι σχεδίασαν την ανατροπή της αψβουργικής κυριαρχίαςμε τη βοήθεια είτε των Γάλλων είτε των Οθωμανών.Οι Ζρίνσκι και Φράνκοπαν, που εκτελέστηκανως συνωμότες το 1671, αναγνωρίστηκαν αργότερα ωςπρώιμοι αγωνιστές της κροατικής και / ή της ουγγρικήςανεξαρτησίας.Να κρίνετε την πολιτική που ακολουθεί ο Φράνκοπαν,λαμβάνοντας υπ’όψιν σας ότι λίγα μόλιςχρόνια πριν από την επιστολή στον Κόλνιτς, είχε γράψειένα ποίημα: «Εμπρός αγαπημένοι αδελφοί, ορθοί/ ναποδοπατήσουμε την τουρκική ημισέληνο/ για τη χριστιανικήπίστη, για την ιπποσύνη/ για τον κόσμο όλο,για την τιμή μας/ δεν είναι η ζωή τόσο πολύτιμη».Δ-22. Τραγούδι για την κροατική επιδρομή στηνΚλάντουζαΟ Ταντίγια Σενιάνιν άρχισε να μιλά:«Υπήρχαν τόσοι και τόσοι μεγάλοι ήρωεςκαι τώρα απέμειναν μόνο πενήνταΕμπρός αδέρφια, στην πόλη της ΚλάντουζαΝα κλέψουμε τον πύργο του ΌρουςΝα δουν οι Τούρκοι γενίτσαροιΤι αξίζουν οι σερντάρηδες του Κοτάρι».Ό,τι είπε, δεν το αρνήθηκανΈτσι πήγαν στην πόλη της ΚλάντουζαΜέχρι τον πύργο του καπετάνιου Όρους.Λήστεψαν, πήραν αγαθά από το λευκό πύργοΚυνήγησαν Τούρκους, αγόρια και κορίτσιαΓεμίσανε με βία όλη την ΚλάντουζαΠήραν μαζί τους παχιά βόδιαΠήραν μαζί τους τουρκικά άλογαΚαι γύρισαν πίσω στο Ράβνι ΚοτάριΓιόρταζαν εκεί για ένα μήναΜπορούσαν όμως να γιορτάσουν κι ένα χρόνοΤόσοι ήταν οι θησαυροί που είχαν αρπάξει.Mijatovic 1974, σ. 102.Να συγκρίνετε την κροατική επιδρομή στην οθωμανικήΚλάντουζα με τις οθωμανικές επιδρομέςπου περιγράφονται στην πηγή Α-10. Επέδειξαν καλύτερησυμπεριφορά οι Χριστιανοί από αυτήν των Μουσουλμάνων;Δ-23. Ο Μάρκο Κράλιεβιτς πίνει κρασί στοΡαμαζάνιΟ Σουλτάνος Σουλεμάν έβγαλε αυτούς τους νόμους:«Κανείς δεν πρέπει να πίνει κρασί στο Ραμαζάνι».«Κανείς δεν πρέπει να φορά πανωφόρι πράσινουχρώματος».«Κανείς δεν πρέπει να βαστά ξίφος από δουλεμένοατσάλι».«Κανείς δεν πρέπει να χορεύει με τουρκάλα παρθένα».Ο Μάρκο χόρεψε με όλες τις τουρκάλες παρθένες.Ο Μάρκο βάστηξε μια περίτεχνη σπάθα.Ο Μάρκο φόρεσε λαμπερό πράσινο πανωφόρι.Ο Μάρκο ήπιε πολύ κρασί στο Ραμαζάνι.Κι ακόμη ανάγκασε τους ευλαβείς μουσουλμάνουςιερείς και τους αγίους χατζήδες, επίσης, να πιουν μαζίτου![…]Όταν ο Σουλτάνος Σουλεμάν άκουσε τα νέαέστειλε δύο αγγελιοφόρους και τους είπε να πουνστο Μάρκο Κράλιεβιτς ότι Εγώ, ο ΣουλτάνοςΣουλεμάν, καλώ το Μάρκο στο δικαστήριό μου!»[…] Ο Σουλτάνος Σουλεμάν του μίλησε αυστηρά:119

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ«Μάρκο Κράλιεβιτς, γιε μου, γνωρίζεις καλάότι έβγαλα αυτές τις αμείλικτες εντολές […]Λοιπόν, ορισμένοι τίμιοι άνθρωποι μιλούν κακάγια σένα. Λεν πως χλευάζεις κάθε μου διάταγμα[…] Κι ο Μάρκο Κράλιεβιτς έτσι του απάντησε:«Αγαπημένε Πατέρα, Σουλτάνε Σουλεμάν!Αν πίνω κρασί στο Ραμαζάνι,η πίστη μου το επιτρέπει:δεν είμαι Μουσουλμάνος.Κι αν βάζω τους ιερείς κι ακόμα τους χατζήδεςνα πιουν μαζί μου, είναι γιατί σιχαίνομαινηφάλιους ανθρώπους να με θωρούν όταν πίνω.Το σπίτι μου δεν είναι ταβέρνα: ας μένουν μακριά μου!Κι αν φορώ πράσινο πανωφόρι,είναι γιατί είμαι νέος, και μου πάει ωραία.Κι αν βαστώ ένα περίτεχνο ξίφος,είναι δικό μου, με τίμιο χρήμα τ’ αγόρασα.Κι αν μ’ αρέσει να χορεύω με νεαρές τουρκάλες,δεν είμαι παντρεμένος. Σουλτάνε μου!Κι εσείς ήσασταν κάποτε νέος,χωρίς σκοτούρες και συζύγους!Κι αν σπρώχνω πίσω το σκουφί μου, είναι γιατίτο πρόσωπό μου καίγεται που μιλάω σε βασιλιά.Κι αν κρατάω το σπαθί μου έτοιμο στο θηκάρι τουφοβάμαι μήπως υπάρξει αντίλογος!Όμως, αν κάποιος τολμήσει ν’ αρχίσει τον καβγάΘα τά βρει σκούρα όποιος βρεθεί κοντά μου!»The Serbian, σ. 209-215.Γιατί θέσπισε τις απαγορεύσεις αυτές ο Σουλτάνος;Ήταν τα θρησκευτικά κίνητρα ο σημαντικότεροςπαράγων ή μήπως επρόκειτο για μια απόπειρατων κρατικών αρχών να ελέγξουν τα απείθαρχα άτομα;Ποια είναι η στάση που κρατά ο ήρωας της μπαλάνταςαπέναντι στη σουλτανική εξουσία; Τι αποκαλύπτει ηστάση αυτή αναφορικά με τη νομιμότητα των κυρίαρχων;Δ-24. Χριστιανικές επιδράσεις σεμουσουλμάνους Αλβανούς (περ. 1800)Οι χριστιανοί γείτονες είχαν επηρεάσει τον μουσουλμάνοΑλβανό. Έπινε κρασί και του άρεσε ιδιαίτερα ημπύρα – είχα καταφέρει να φέρω εμφιαλωμένη μπύρααπό το Μόναχο – και ορκιζόταν στην ΠαρθένοΜαρία.Fraser, σ. 258.Με ποιον τρόπο Χριστιανοί και Μουσουλμάνοιασκούσαν επιρροές ο ένας στον άλλο; Να βρείτεκαι άλλα παραδείγματα αμοιβαίων επιρροών.V. Όψεις της ζωής των γυναικώνΔ-25. «Βασιλικός» γάμος στο 15 ο αιώνα[…] Ο Σουλτάνος Μουράτ 65 συγκέντρωσε το στρατόμε τον οποίο σκόπευε να κατακτήσει όλη τη γη τουΔεσπότη [Las-vilayeti]. Όταν το έμαθε αυτό, ο [δεσπότης]Τζούρατζ Μπράνκοβιτς 66 [Vlk-oglu] έστειλε ξανάαπεσταλμένους. Τους έστειλε με αμέτρητα δώρα κιένα μήνυμα: «Η προίκα (ceiz) της κόρης μου είναιέτοιμη. Στείλτε έναν άντρα, πάρτε τη δούλα σας».Ο πασάς είπε στο σουλτάνο: «Η προσφορά πρέπει ναγίνει δεκτή». […] Από τα Σκόπια έστειλαν τη γυναίκατου Ισάκ-μπέη […] πήγαν κατευθείαν στο Σμέντερεβο.Ο Μπράνκοβιτς έστειλε τις γυναίκες της μη μουσουλμανικήςαριστοκρατίας να τους συναντήσουνκαι οργάνωσε ένα ασυνήθιστο καλωσόρισμα. Μεμεγάλο σεβασμό, τους συνόδεψαν στο Σμέντερεβο[…] Έκαναν έναν κατάλογο με την προίκα της νεαρήςγυναίκας. Έδωσαν τον κατάλογο στον Ουζμπέκ Αγά.Τότε, σύμφωνα με την ιστορία, ο Μπράνκοβιτς είπε:«Δεν έδωσα την προίκα στην κόρη μου, την έδωσαστον αυτοκράτορα. Εάν επιθυμεί, μπορεί να τη δώσεισε αυτήν τη δούλα του, εάν όχι, μπορεί να τη δώσεισε οποιαδήποτε άλλη δούλα του».Για να συντομεύσω τη μεγάλη αυτή ιστορία, πήραντο κορίτσι στο Εντιρνε. Ο αυτοκράτορας δεν οργάνωσεμία γαμήλια τελετή γι’ αυτήν, λέγοντας: «Γιατίνα κάνω γάμο για την κόρη ενός άπιστου σπαχή;»Elezović, σ. 18.65 Μουράτ Β’ (1421-1451).66 Βλέπε κείμενο Α-8, ειδικά υποσημείωση 18.120

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΓιατί τα κράτη χρησιμοποιούν τους γάμους μεταξύτων δυναστειών για να ενδυναμώσουν τις σχέσειςτους; Ποιες ήταν οι επιλογές που είχε η πριγκίπισσατης συγκεκριμένης ιστορίας; Νομίζετε ότι «χρησιμοποιούσαν»τις γυναίκες;Πώς βλέπει ο οθωμανός χρονικογράφος το γάμο τουΜουράτ με τη Μάρα; Τι νοοτροπίες αποκαλύπτει αυτήη πηγή;Δ-26. Αλβανές γυναίκες (περ. 1810)Δεν νιώθω μεγάλη διάθεση να μιλήσω για τα ήθη τωνΑλβανών. Βλέπουν τις γυναίκες τους, που είναι οι περισσότερεςχωρίς καμιά εκπαίδευση και δεν μιλούνπαρά τη μητρική τους γλώσσα, όπως τα ζώα τους,και έτσι τους φέρονται (σαν να είναι το ανώτερο είδος[ζώου] πάντως), τις υποχρεώνουν να δουλεύουνκαι συχνά τις τιμωρούν με χτυπήματα. Δείχνουν, είναιαλήθεια, μια περιφρόνηση, ακόμα και αποστροφή,προς τις γυναίκες τους και τίποτα, ούτε μία τυχαίασυμπεριφορά, δεν κρύβει κάτι που θα μπορούσαμενα αποκαλέσουμε τρυφερότητα ή πάθος. Όλοι τουςωστόσο, όσοι μπορούν, παντρεύονται, καθώς είναισημάδι πλούτου και καθώς επιθυμούν να αποκτήσουνμία δούλα για το σπίτι τους. Επιπλέον, καθώςστις περισσότερες περιοχές της χώρας οι γυναίκεςδεν είναι τόσο πολυάριθμες όσο οι άντρες, η νύφησυχνά δε φέρνει προίκα στον άντρα, αλλά ο άντραςστη γυναίκα και είναι υποχρεωμένος να δώσει καιγύρω στα χίλια γρόσια [πιάστρα], προτού του επιτραπείνα παντρευτεί.Broughton, σ. 136.Ποιοι νομίζετε ότι είναι οι λόγοι που αιτιολογούνμια τέτοια άσχημη συμπεριφορά προς τις γυναίκες;Ποια είναι η γνώμη του συγγραφέα του κειμένου γι’αυτήν τη συμπεριφορά; Προσπαθήστε να ανιχνεύσετετην άποψη που πρέπει να είχε ο συγγραφέας για ένασυνηθισμένο γάμο.Δ-27. Αλληλεγγύη μεταξύ των χριστιανώνγυναικών – το μαρτύριο της Αγίας Φιλοθέης(1589)Ήσαν δε κατ’ εκείνον τον καιρόν […] γυναίκες αιχμάλωτοιαπό διαφόρους τόπους εν ταις Αθήναις . αλλάτην συμπάθειαν και φιλανθρωπίαν και τους πειρασμούςκαι τους κινδύνους, οπού υπέρ της εκείνωνσωτηρίας και αναρρύσεως υπέμεινεν η αείμνηστος,πας λόγος αδυνατεί προς αξίαν να παραστήση […]Τέσσαρες γυναίκες αιχμάλωτοι ακούσασαι την τηςΑγίας φήμην και ευκαιρίας τυχούσαι, εδραπέτευσαναπό τους αυθέντας τους, οπού τους εβίαζανεις την πίστεως εξάρνησιν και κατέφυγον προς αυτήν.Η οποία με την συνηθισμένην της ευμένειαν καιφιλοφρο σύνην αυτάς υποδειξάμενη, και νουθετήσασαικα νώς εις το να στέκουν ανδρείαι εις τους υπέρπίστεως κινδύνους και να μη λυπούνται πολλά διατην δουλείαν, επαρατηρούσε καιρόν αρμόδιον ειςτο να τας κατευοδώση εις τας ιδίας αυτών πόλεις. Ουπολύ το εν μέσω και οι κύριοι των φυγάδων μαθόντεςτα γενόμενα, ώρμησαν ως άγριοι θήρες εις τηνκέλλαν της Αγίας και αρπάσαντες αυτήν, και τοι γεούσαν κλινοπετή ημέρας πολλάς, παρέστησαν τωτότε ηγεμόνι, μουσουλμάνω και αυτώ όντι, και τηνέβαλαν εις σκοτεινήν φυλακήν. Η δε χαρείσα επί τούτωμάλλον ή λυπηθείσα, ήτον έτοιμη να θυσιάση καιαυτήν την ζωήν, παρά να προδώση τας ικέτιδας εκείναςγυναίκας, δεικνύουσα εμπράκτως την λέγουσανεν Ευαγγελίοις φωνήν.Συναξαριστής, σ. 325-326.Στις 19 Φεβρουαρίου, η Φιλοθέη πέθανε υποκύπτονταςστις πληγές της. Έγινε αγία και μίααπό τις προστάτιδες της πόλης των Αθηνών.Ποια ήταν τα κίνητρα της Φιλοθέης; Αποτελούσεη δράση της έγκλημα σύμφωνα με τους οθωμανικούςνόμους;Δ-28. Κανονισμός της γυναικείας συντεχνίαςτων σαπουνοποιών στα Τρίκαλα της Θεσσαλίας(1738)Ενώπιον της ημών ταπεινότητος προκαθημένης καιτων εντιμοτάτων κληρικών και αρχόντων της καθ’ημάς Μητροπόλεως Τρίκκης, ελθούσαι αι γυναίκεςτου ρουφετίου Σαπουνάδων, η Σταμούλο, η Βασιλική,η Μαργαρόνα, η Αρχόντο, η Βενέτο, η Αγγέλο, ηΠαγόνα, η Τριανταφυλλιά, η Χάιδο και η Αικατερίνα121

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗανήγκειλαν ημίν ως παλαιόθεν εστάθη συνήθεια άνδρεςνα μην ανακατώνονται εις το ρουφέτιον αυτό,ούτε να δουλεύη την τέχνη ταύτην, διο και μετά πολλήςπαρακλήσεως καθ’ α εκ συμφώνου εσυμφώνησαν,εδεήθησαν και παρ’ ημίν όπως επικυρωθή η τοιαύτηεν τω μεταξύ τους συμφωνία και καταστρωθή εν τωιερώ κώδικι . και οψέποτε ήθελε καμία από αυτάς ναβάλλη εις το τοιούτον ρουφέτιον ή την θυγατέρα τηςή την νύμφην της οπού να δουλεύη το σαπούνι, ναπληρώνη εις το ρουφέτιον αυτό γρόσια πέντε, ως καιτα λοιπά ρουφέτια. Αφ’ ου δε ήθελεν αποθάνει καμίααπό αυταίς, να μη έχη άδειαν ουδείς να λαμβάνη τασύνεργα της τέχνης ταύτης, αλλά να τα λαμβάνουν εξαυταίς, και αν ήθελεν εύγη και κανένας από τους έξωνα μεταχειρισθή την τέχνην ταύτην του σαπονιού,χωρίς της βουλής αυτών των γυναικών, να αποδίδηπρος αυτάς, ως παραβάτης της συμφωνίας ταύτης καιανυπότακτος της Εκκλησιαστικής αποφάσεως, γρόσιαδέκα, και προς την Εκκλησίαν της Μητροπόλεως ομοίωςγρόσια δεκαπέντε, παιδευόμενος Εκκλησιαστικώςκαι εξωτερικώς, το οποίον αυτό ρουφέτιον εδιωρίσαμενως άνανδρον όπου είναι να έχη την επίσκεψιν καιβοήθειαν των κληρικών και αρχόντων. Όθεν εγένετοκαι το παρόν επιβεβαιώσει της ημών ταπεινότητος καιμαρτυρίαις των εντιμοτάτων κληρικών και αρχόντωντης καθ’ ημάς Μητροπόλεως Τρίκκης και κατεστρώθηκαι εντώ ιερώ κώδικι: αψλη’ (1738), Ιουλίου κζ’ (27).Γιαννούλης, σ. 45.Διά του παρόντος βεβαιώνεται στο κατάστιχο τουκαδή ότι ο μη μουσουλμάνος Πεγιό, γιος του Ραντούλ,που ζει στο χωριό του Μπιριμίρτσε, κοντά στηΣόφια, εμφανίστηκε μπροστά στο ιερό δικαστήριοσυνοδευόμενος από τη γυναίκα του Στογιάνα, κόρητου Νικόλα, και δήλωσε αυτοβούλως τα ακόλουθα:«Έδωσα διαζύγιο στην προαναφερθείσα Στογιάνασύμφωνα με τις ψευδείς συνήθειές μας· από σήμερακαι στο εξής είναι διαζευγμένη». Αφού έκανε την παραπάνωδήλωση, επιβεβαιώθηκε από την προαναφερθείσαΣτογιάνα που ήταν η κατηγορούμενη, καικαταγράφηκε κατά την επιθυμία της.[…] Μάρτυρες: Χαϊντάρ Μπέη· ελχάτς Αλί, γιος τουΣουλεϊμάν, μετά από κλήτευση· Σαϊντ κασούμ, γιοςτου Σαϊντ Μεχμέτ μουτεβέλι· μεταφραστής: Σινάν,γιος του Αμπντουλάχ, κ.λ.π.Turski Izvori, 2, σ.104.Η περίπτωση αυτή είναι ιδιαίτερη διότι το διαζύγιονομιμοποιείται από το (μουσουλμανικό)δικαστήριο του καδή. Στις περισσότερες περιπτώσεις,τα διαζύγια μεταξύ Χριστιανών ανακοινώνονταν μόνοενώπιον των χριστιανικών θρησκευτικών δικαστηρίων.Ποια είναι η γνώμη σας για τον Πεγιό και τη Στογιάννα;Γιατί νομίζεται πως ήθελαν να επισημοποιηθείτο διαζύγιό τους τόσο από το δικαστήριο του καδήόσο και από το χριστιανικό δικαστήριο; Εικ. 51. Γυναίκα από την Αθήνα (1648)Ποιοι ήταν οι μηχανισμοί που ανέπτυξαν οι γυναίκεςαπό τα Τρίκαλα για να προστατεύσουν τασυμφέροντά τους;Δ-29. Διαζύγιο σε ένα χωριό κοντά στη Σόφια(1550)Ασδραχάς, εικ. 71.122

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΕικ. 52. Τουρκάλα μαζί με τα παιδιά της (1568)Δ-31. Το διαζύγιο ενός Μουσουλμάνου με μίαΧριστιανή, από κατάστιχο καδή (1610)Ο Γιουσούφ, γιος του Μεχμέτ από την Λευκωσία, λέειμπροστά στη γυναίκα του Μεριέμ, κόρη του Ηλία,τζιμμή [zimmiye: «προστατευόμενο άτομο», μη μουσουλμάνοςυπήκοος]: Η σύζυγός μου Μεριέμ είναιάπιστη [kafire, «καφιρέ»]. Όταν την κάλεσα να ασπαστείτο Ισλάμ, αρνήθηκε, έτσι τη χώρισα τρεις φορές.Είμαι διαζευγμένος. Είναι διαζευγμένη.Jennings 1993, σ. 141.Ο μουσουλμανικός νόμος επιτρέπει σε ένα Μουσουλμάνονα παντρευτεί μία μη μουσουλμάνα,η οποία μπορεί να διατηρήσει την ιδιαίτερη θρησκείατης. Σε αυτήν την συγκεκριμένη περίπτωση, ο Γιουσούφχρησιμοποιεί τη θρησκευτική διαφορά ως ένα επιπλέονεπιχείρημα, προκειμένου να αιτιολογήσει το διαζύγιο.Να σημειώσετε επίσης την εξαιρετικά απλή διαδικασίαμε την οποία βγαίνει ένα μουσουλμανικό διαζύγιο.Είναι ευκολότερη η διαδικασία εξαγωγής ενόςμουσουλμανικού διαζυγίου σε σχέση με το χριστιανικό;Nicolay, σ. 142.Δ-30. Η περίπτωση μίας γυναίκας από την Κύπροπου παίρνει διαζύγιο ασπαζόμενη το Ισλάμ, απόκατάστιχο καδή (1609) Εικ. 53. Νεαρή γυναίκα από τα ορεινά τηςβόρειας Αλβανίας (πρώιμος 19 ος αιώνας)Η Χούσνα, κόρη του Μουράτ, σύζυγος Αρμενίου,αναφέρει μπροστά στον άντρα της Μέργκερι, γιο τουΚουλούκ, Αρμένιο: Μου φέρεται πάντα βίαια. Δεν τονθέλω. Εκείνος το αρνείται. Τότε η Χούσνα τιμάται μετο Ισλάμ. Αφού πρώτα πάρει το όνομα «Αϋσέ», καλείταικαι ο άνδρας της να ασπαστεί το Ισλάμ, εκείνοςόμως δεν δέχεται, έτσι διατάσσεται το διαζύγιο τηςΑϋσέ.Jennings 1993, σ. 141.Νομίζετε ότι η θρησκευτική μεταστροφή τηςΧούσνα ήταν ειλικρινής ή απλά ένα μέσο για ναγλιτώσει από το βίαιο σύζυγό της;123

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ Εικ. 54. Τουρκάλα με ρούχα εξόδου – γαλλικόσχέδιο (περ. 1630)Hegyi, Zimanyi, σ. 149, εικ. 149.Να αναλύσετε τον τρόπο με τον οποίο είναι ντυμένεςοι γυναίκες. Ποια είναι τα ιδιαίτερα οθωμανικάστοιχεία; Να βρείτε άλλες απεικονίσεις γυναικώντης ίδιας περιόδου από άλλα μέρη της Ευρώπης. Νασυγκρίνετε τον τρόπο της ενδυμασίας.Δ-32. Μοιχεία ενός γενίτσαρου με μιαμουσουλμάνα στην Κωνσταντινούπολη (1591)Είναι αδύνατο να μην διηγηθώ την ιστορία μιας γυναίκαςΤουρκάλας που είχε δεσμό με το γενίτσαροτης ιστορίας μας, το Μουσταφά. Ήταν νέα με αρκετάόμορφο πρόσωπο. Ο Μουσταφά την κάλεσε να διασκεδάσουνένα απόγευμα και τον εφοδίασα με γλυκίσματακαι το καλύτερο κρασί. Έβρισκα το κρασί αυτόιδιαίτερα καλό γιατί ήταν από τη Βοημία. Η γυναίκααυτή είχε έναν εξαιρετικά ηλικιωμένο σύζυγο, πουτης είχε ελάχιστη εμπιστοσύνη. Δεν ήξερε λοιπόν μεποιον διαφορετικό τρόπο να φτάσει στον τόπο τηςσυνάντησης την κατάλληλη ώρα, δηλαδή την ώραπου είχαν συμφωνήσει πριν από τη δύση του ήλιου(ο λοχίας μας εκείνη την ώρα έβγαινε συνήθως γιατην προσευχή του). Έτσι, είπε στον άντρα της ότι πήγαινεστα λουτρά. Πήρε μαζί της τις δυο υπηρέτριέςτης που κουβαλούσαν τα ρούχα, όπως συνήθως, σεμεγάλους κάδους από μπακίρι, καλυμμένους με χαλιά,και οι οποίες περπατούσαν ακριβώς από πίσωτης και πέρασαν μπροστά από το κτίριο της ιστορίαςμας. Τα δημόσια λουτρά που πήγαινε η όμορφηγυναίκα δεν ήταν μακριά, η Ρούκα – η σύζυγος τουΤούρκου σουλτάνου – είχε χτίσει τα λουτρά και ηείσοδος απαγορευόταν στους άντρες με την ποινήτου θανάτου. Η γυναίκα, την ώρα που περπάταγε καιπέρναγε μπροστά από το κτίριο που λέγαμε, πρόσεξετον γενίτσαρο που θα συναντούσε. Ο δύσπιστοςσύζυγος περπατούσε λίγο μετά από εκείνη και ότανεκείνη μπήκε στα δημόσια λουτρά, σταμάτησε ακριβώςαπέναντι και την περίμενε. Ποιος όμως είναιικανός να ξεπεράσει την κατεργαριά της γυναίκας;Εκείνη πέρασε μπροστά από το γνωστό κτίριο μεπράσινο φουστάνι, όμως στα δημόσια λουτρά άλλαξεμε τα ενδύματα που κουβαλούσε μαζί της και,αφήνοντας εκεί τις υπηρέτριές της, βγήκε έξω και συνάντησετο γενίτσαρο φορώντας κόκκινο φουστάνι.Εκείνος την καλωσόρισε και τη χαιρέτησε στο μέροςπου ζούσε, την διασκέδασε περίφημα και, μετά τοδείπνο, την άφησε και πάλι να φύγει από την πίσωπόρτα. Η γυναίκα πήγε και πάλι στα δημόσια λουτρά,πλύθηκε και επέστρεψε σπίτι της με το σύζυγό της.Δεν μπορώ να θαυμάσω την κατεργαριά εκείνης τηςγυναίκας στο βαθμό που της αξίζει, και πολλές φορέςεγώ και ο γενίτσαρος θυμόμαστε την ιστορία και βάζουμετα γέλια.Mitrovic, σ. 107-108.Ο Βένγεσλας Μπράτισλαβ βον Μίτροβιτς πουσυνόδευε τον αυστριακό πρέσβη στην Κωνσταντινούπολητο 1591, αποδείχθηκε ένας ευαίσθητοςπαρατηρητής της οθωμανικής κοινωνίας.124

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΠοια είναι η στάση του συγγραφέα του κειμένουαπέναντι στη μοιχεία;Δ-33. Σχόλια της λαίδης Μαίρη ΓουόρτλυΜόνταγκιου σχετικά με τις οθωμανές γυναίκες(1717)Ποτέ στη ζωή μου δεν έχω ξαναδεί τόσες γυναίκεςμε ωραία μαλλιά. Στο κεφάλι μιας γυναίκας, μέτρησαεκατόν δέκα πλεξούδες, όλες φυσικές. Πρέπει να οφείλεταιστο γεγονός ότι η ομορφιά εδώ είναι πολύ πιοσυνηθισμένο φαινόμενο από ότι στον τόπο μας. Είναιδύσκολο να δεις εδώ μια νεαρή γυναίκα που να μηνείναι πολύ όμορφη. Έχουν ως φυσικό χάρισμα τα πιοόμορφα χρώματα στον κόσμο και γενικά μεγάλα μαύραμάτια. Μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι η αυλή τηςΑγγλίας, παρόλο που θεωρώ ότι είναι η πιο ευπαρουσίαστηαυλή της χριστιανοσύνης, δεν μπορεί να επιδείξειτόσες καλλονές όσες βρίσκονται υπό την προστασίαμας εδώ. Γενικά φροντίζουν το σχηματισμό των φρυδιώντους και τόσο οι Ελληνίδες όσο και οι Τουρκάλες συνηθίζουννα βάζουν στο εσωτερικό μέρος των ματιώντους μαύρη βαφή, η οποία, από απόσταση ή στο φωςτων κεριών, προσθέτει πολύ στο μαύρο χρώμα των ματιώντους. Νομίζω ότι πολλές κυρίες της χώρας μας θαχαίρονταν πολύ να μάθαιναν το μυστικό αυτό […]Όσο για την ηθική τους ή την καλή διαγωγή, θα έλεγα,όπως ο Αρλεκίνος, πως είναι όπως και η δική σας, καιοι τουρκάλες γυναίκες δεν διαπράττουν κάποια αμαρτίαλιγότερη, επειδή δεν είναι χριστιανές. Τώρα πια πουέχω κάπως μάθει τους τρόπους τους, δεν μπορώ παράνα θαυμάζω τόσο την παραδειγματική διακριτικότητάτους όσο και την ακραία αφέλεια όλων των συγγραφέωνπου αναφέρονται σε αυτές. Εύκολα διακρίνεικανείς ότι έχουν πολύ περισσότερη ελευθερία από ότιεμείς· καμιά γυναίκα, καμιάς τάξης, δεν επιτρέπεταιποτέ να βγει στο δρόμο χωρίς δύο μουσελίνες, μία πουκαλύπτει όλο το πρόσωπο εκτός από τα μάτια και μιαάλλη που καλύπτει όλο το κεφάλι και κρέμεται μέχριτα μισά της πλάτης, ενώ όλο το σώμα σκεπάζεται απόένα πράγμα που το λένε φερετζέ, χωρίς το οποίο δενεμφανίζεται ποτέ καμιά γυναίκα . […] Το χειμώνα είναιφτιαγμένο από ζεστό ύφασμα και το καλοκαίρι απόαπλό ύφασμα ή μετάξι. Μπορεί λοιπόν να μαντέψει κανείςπόσο αποτελεσματικό είναι αυτό το μασκάρεμα,τόσο ώστε να μην μπορεί να ξεχωρίσει μια σπουδαίακυρία από τη δούλα της και είναι αδύνατο και στον πιοζηλιάρη σύζυγο να γνωρίσει τη γυναίκα του, όταν τησυναντήσει, και κανείς άντρας δεν τολμά να αγγίξει ήνα ακολουθήσει μία γυναίκα στο δρόμο.Αυτή η μόνιμη μασκαράτα τους δίνει πλήρη ελευθερίανα ακολουθήσουν τις τάσεις τους χωρίς κανένακίνδυνο αποκάλυψης. […] Ούτε έχουν πολλά να φοβηθούναπό τη δυσφορία των συζύγων τους οι κυρίεςπου είναι πλούσιες, καθώς έχουν οι ίδιες στα χέριατους τα χρήματά τους, τα οποία και παίρνουν πίσω σεπερίπτωση διαζυγίου, με κάποια πρόσθετα, τα οποίαο σύζυγος είναι υποχρεωμένος να τους δώσει. […] Είναιαλήθεια, οι νόμοι τους επιτρέπουν στους άντρεςνα πάρουν τέσσερεις συζύγους, κανένας όμως σημαίνωνάντρας δεν κάνει χρήση αυτής της ελευθερίαςκαι καμιά γυναίκα με σημαντική κοινωνική θέση δενέχει ποτέ υποφέρει από αυτή. Όταν ένας σύζυγος τυχαίνεινα είναι ασταθής, καθώς τέτοια πράγματα συμβαίνουν,διατηρεί την ερωμένη του σε ένα ιδιαίτεροσπίτι και την επισκέπτεται όσο πιο διακριτικά μπορεί,όπως συμβαίνει και στα μέρη μας. […]Έτσι λοιπόν βλέπεις, αγαπημένη μου αδελφή, οι συνήθειεςτων ανθρώπων δεν διαφέρουν και τόσο, όσοοι ταξιδιωτικοί συγγραφείς μας θέλουν να μας κάνουννα πιστέψουμε.Montagu, σ. 70-72.Η λαίδη Μόνταγκιου ήταν σύζυγος του Άγγλουπρέσβη στην οθωμανική αυτοκρατορία. Η αλληλογραφίατης δεν δείχνει μόνο το λογοτεχνικό τηςταλέντο, αλλά και την οξύνοια και τη βαθύτερη γνώσητης οθωμανικής κοινωνίας.Λαμβάνοντας υπ’όψιν την εξιστόρηση του Μίτροβιτς(πηγή Δ-32), να εκτιμήσετε εάν η λαίδηΜόνταγκιου ήταν ακριβής σχετικά με τα πλεονεκτήματαπου προσέφερε η μουσουλμανική ενδυμασία σεμοιχούς γυναίκες.Γιατί η λαίδη Μόνταγκιου εκτιμά ότι η θέση των οθωμανώνγυναικών είναι ευνοϊκότερη από αυτή των βρετανώνγυναικών; Πρόκειται απλώς για πνεύμα αντιλογίαςή έχει επίσης να επιδείξει σημαντικά επιχειρήματα;Να υπογραμμίσετε τις διαφορές μεταξύ των θέσεωντων διαφόρων γυναικών στην οθωμανική αυτοκρατορία.Ποιες ήταν οι κύριες αιτίες αυτών των διαφορών; Ηθρησκεία; Η κοινωνική θέση; Η ατομική συμπεριφορά;125

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΚεφάλαιο Ε: Στοιχεία της κρίσηςΠολλοί ιστορικοί συμφωνούν ότι από τα τέλη του 16 ου αιώνα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία άρχισε να παρακμάζεικαι ότι αυτή η παρακμή διήρκεσε περισσότερο από τρεις αιώνες, μέχρι την τελική κατάρρευση της αυτοκρατορίαςστις αρχές του 20 ου αιώνα. Άλλοι διαφωνούν και τοποθετούν την αρχή της παρακμής είτε στο 1683, όταναπέτυχε η δεύτερη πολιορκία της Βιέννης από τους Οθωμανούς και η αυτοκρατορία άρχισε να χάνει πολέμουςκαι εδάφη στην Ευρώπη, είτε στις αρχές του 19 ου αιώνα, όταν η οθωμανική αυτοκρατορία βρισκόταν σε μία σταδιακήδιαδικασία οικονομικής και πολιτικής ενσωμάτωσης στο παγκόσμιο σύστημα, όπου κυριαρχούσε η Δύση.Το ζήτημα της οθωμανικής παρακμής, παρόλο που ουσιαστικά αναπτύχθηκε από τις ιστορικές σπουδές του 20 ουαιώνα, δεν αποτελεί μία εντελώς νέα κατασκευή. Το ίδιο ζήτημα εμφανίζεται συχνά σε έργα του 16 ου και 17 ου αιώνα,όταν οι οθωμανοί λόγιοι υποστήριζαν ότι η «παλιά καλή τάξη» της «χρυσής εποχής» του Σουλεϊμάν Α’ (1520-1566) είχε καταστραφεί από την αταξία και τη διαφθορά. Οι ιστορικοί προχώρησαν πρόσφατα στην αποδόμησηαυτής της εικόνας, καταδεικνύοντας τη χρήση της ως ιδεολογικού εργαλείου στους αγώνες που αναπτύχθηκανστους κόλπους της οθωμανικής άρχουσας τάξης. Πρόσφατες μελέτες απέδειξαν επίσης ότι η οθωμανική αυτοκρατορίακατάφερε να ξεπεράσει την κρίση του ύστερου 16 ου και πρώιμου 17 ου αιώνα μέσα από μία διαδικασίαεκσυγχρονισμού, εκχρηματισμού και ενδυνάμωσης της γραφειοκρατίας – διαδικασία παρόμοια στην ουσία μετις εξελίξεις που βίωσαν οι πιο σημαντικές ευρωπαϊκές και ασιατικές μοναρχίες της πρώιμης νεότερης εποχής.Έτσι, επιβεβαιώνουν το επιχείρημα ότι ο 17 ος και ο 18 ος αιώνας δεν ήταν μια περίοδος συνεχούς παρακμής, αλλάμια περίοδος πολύπλοκου εκσυγχρονισμού και από πολλές απόψεις, μια περίοδος ανάπτυξης και εξελίξεων.Η θεωρία αυτή δεν αρνείται την παρουσία πολυάριθμων στοιχείων κρίσης. Οι άνθρωποι που ζούσαν στηνοθωμανική αυτοκρατορία υποτάσσονταν – όπως και οι σύγχρονοί τους σε κάθε σημείο του σύγχρονου νεότερουκόσμου – σε σημαντικούς και ποικίλους περιορισμούς και πιέσεις. Κατ’ αρχήν, η φυσική επιβίωση δεν ήταν καθόλουσίγουρη. Οι σοδειές κινδύνευαν από φυσικές καταστροφές. Οι φωτιές κατέστρεφαν και το συσσωρευμένοπλούτο και τα αναγκαία μέσα για τη στοιχειώδη ύπαρξη· οι ξαφνικές ασθένειες έπλητταν τους ανθρώπους, οιοποίοι δεν είχαν τις απαραίτητες γνώσεις και τα μέσα για να θεραπευθούν. Η φορολογία αποτελούσε μία σημαντικήαπειλή για τα περισσότερα νοικοκυριά. Οι εξωτερικοί πόλεμοι έγιναν ιδιαίτερα δαπανηροί και εξασθενούσαντα οθωμανικά ταμεία. Προκειμένου να συγκεντρωθούν εισοδήματα, οι αρχές είτε προχωρούσαν σε αύξησητης φορολογίας είτε υποτιμούσαν το νόμισμα. Ακόμα κι έτσι όμως, τα μέσα αυτά δεν ήταν αρκετά για να εξισορροπήσουντον προϋπολογισμό. Η εκποίηση των αξιωμάτων και οι απροκάλυπτες δωροδοκίες αποτέλεσαν πρακτικέςπροσέλκυσης ιδιωτικών κεφαλαίων για τη λειτουργία του κράτους, προκαλώντας όμως ταυτόχρονα καιένα πλέγμα αντικανονικών διασυνδέσεων, οι οποίες επέτρεπαν σε μικρές ομάδες αξιωματούχων και μεσαζόντωννα καρπώνονται τα εισοδήματα τόσο του κράτους όσο και των φορολογούμενων υπηκόων.Το παρόν κεφάλαιο παρέχει τεκμήρια τόσο για την εξέλιξη διαφόρων κρίσεων όσο και για τις προσπάθειεςπου έγιναν να βρεθούν ικανές λύσεις για την αντιμετώπιση αυτών των κρίσεων. Η αποκατάσταση της παλιάςκαλής τάξης των πραγμάτων ήταν μία επιλογή, η αναζήτηση άλλων διόδων πέραν του οθωμανικού συστήματοςμια δεύτερη. Οι πηγές υπογραμμίζουν την ποικιλία των συγκεκριμένων απαντήσεων στις προκλήσεις που θέτουνοι ποικίλες κρίσεις και επιπλέον τις σημαντικές συνέπειες που είχαν ορισμένες από αυτές τις απαντήσεις.Ι. «Φυσικές» καταστροφέςΕ-1. Πείνα στην Κωνσταντινούπολη (1758)Εκείνη τη χρονιά, άνθρωποι συνέρρεαν στην Ιστανμπούλ,καθώς πείνα βασάνιζε τις περισσότερες περιοχές.Έτσι, η πείνα έφτασε και στην πρωτεύουσα καιτο ψωμί άρχισε να σπανίζει. Κάποιες εκατοντάδες άνθρωποισυνωστίζονταν σαν σμάρι μπροστά από κάθεαρτοποιείο. Άπλωναν τα χέρια σε μισοψημένα καρβέ-127

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣλια ψωμιά. Γέροι, γυναίκες και ραγιάδες [raiyye: υπήκοος]πεινούσαν. […] Γι' αυτό οι άνθρωποι άρχισαν νααγοράζουν ρύζι σε μεγάλες ποσότητες. Άρχισε λοιπόν,να σπανίζει και το ρύζι. Καθώς πλησίαζε ο μήνας τηςνηστείας και οι Μουσουλμάνοι δεν θα υπέφεραν, μίαδιαταγή εκδόθηκε το μήνα Σαμπάν, η οποία εγκαινίαζεένα όριο δύο οκάδων 67 ρυζιού ανά άτομο. Ωστόσο,την τελευταία ημέρα του Σαμπάν, μερικές εκατοντάδεςκατεργάρες γυναίκες συγκεντρώθηκαν στην αποθήκηενός τζιμμή 68 εμπόρου ρυζιού. Μια από αυτέςτις γυναίκες έβγαλε ένα μεγάλο μαχαίρι και επιτέθηκεστον τζιμμή. Ο τζιμμής το ‘βαλε στα πόδια και εκείνεςκατέκλεψαν το ρύζι. Ο διοικητής των γενίτσαρων, οΝαλμπάνταντ Μεχμέτ Πασάς, όταν έμαθε το περιστατικό,πήγε στην περιοχή να εμποδίσει τη λεηλασία. Όχιμόνο δεν σταμάτησαν το κλέψιμο, αλλά άρχισαν νατον καταριούνται και να τον προπηλακίζουν. Ο διοικητήςτότε, έστειλε τον αγγελιοφόρο του ΚουζουτζούΜεχμέτ αγά στον Μεγάλο Βεζίρη. Ο προαναφερθείςΚουζουτζού Μεχμέτ ανέφερε: «Όταν τον πλησίασακαι του ανέφερα τα πάντα, εκείνος άκουγε κάποιουςμουσικούς. Δεν έδειξε να ενοχλείται. Μου είπε απλάνα οδηγήσω τον αντιπρόσωπο των γενίτσαρων στοντόπο εκείνο. Τον οδήγησα. Οι γυναίκες τον είδαν καιεξαφανίστηκαν». Μετά από αυτό το σκάνδαλο, ο διοικητήςτων γενίτσαρων διώχθηκε και ο αντιπρόσωποςτων γενίτσαρων […] τοποθετήθηκε έκτοτε διοικητήςτου σώματος. Χάρη στους δυνατούς ανέμους, δύο μέρεςαργότερα έφτασαν πλοία φορτωμένα με ρύζι κιέτσι κυκλοφόρησε στην αγορά ρύζι.Şemdanizâde, σ. 16-17.Η επισιτισμός μιας μεγάλης πόλης, όπως ηΚωνσταντινούπολη, εξαρτιόταν από τις σοδειέςτων διαφόρων επαρχιών. Παρά τις προσπάθειες τωνοθωμανικών αρχών, δεν ήταν δυνατόν να αποφεύγονταιπερίοδοι σιτοδείας και πανικού, οι οποίες οδηγούσανσε ανατίμηση των τιμών και λαϊκές αναταραχές πουμπορούσαν να οδηγήσουν ακόμα και σε απειλή τουπολιτικού σκηνικού. Ταραχές εξαιτίας του λιμού, στιςοποίες συχνά ηγούνταν γυναίκες, αποτελούσαν συχνόφαινόμενο όχι μόνο στην οθωμανική αυτοκρατορία,αλλά ακόμα και στην πρώιμη νεότερη Δυτική Ευρώπη.Να περιγράψετε τους οικονομικούς και ψυχολογικούςμηχανισμούς που ενεργοποιούνταν σε περιόδουςέλλειψης τροφίμων στην Κωνσταντινούπολη.Γιατί οι γυναίκες αποτελούσαν τις κύριες πρωταγωνίστριεςσε ταραχές εξαιτίας του λιμού;Θα τολμούσε το πλήθος να λεηλατήσει αποθήκη μουσουλμάνουεμπόρου ρυζιού; Θα ενεργούσαν πιο δραστικάοι αρχές σε μια τέτοια περίπτωση;Ε-2. Σεισμός στην Κωνσταντινούπολη (1766)[…] την τρίτη ημέρα που ήταν η 12 η του Ζιλχιτσέ καιη 14 η του Μαΐου, Πέμπτη […] μισή ώρα μετά τη δύσητου ηλίου, έλαβε χώρα ένας ξαφνικός και ισχυρός σεισμός.Εξαιτίας της δύναμής του, οι άνθρωποι έχασανκάθε ελπίδα για τη ζωή τους κι έμειναν ακίνητοι. Όλατα κτίρια, άνθρωποι και ζώα καταστράφηκαν. Όσοιεπιβίωσαν μετανοούσαν για τις αμαρτίες τους και ένιωσανπιο ισχυρή την πίστη τους. Μετά από τέσσεραλεπτά, ο σεισμός υποχώρησε. Η Ιστανμπούλ είχε καλυφθείαπό σκόνη και καπνό. Όταν χάθηκε και ο καπνός,φάνηκε ότι το Τζαμί του Κατακτητή είχε καταρρεύσειολοσχερώς. Το τζαμί του Σουλτάνου Βαγιαζήτ καιαυτό του Μιχριμάχ είχαν υποστεί μεγάλες ζημιές. ΤοΠανδοχείο των εμπόρων ζάχαρης, ο τόπος προσευχής[Dua Meydanı, «ντουά μεϊντανί»] στη σκεπαστή αγοράκαθώς και η αγορά των καπελάδων και η περιοχή τουΜπεζαζιστάν είχαν υποστεί ζημιές. Το Παλιό Σεράι, τατείχη της Ιστανμπούλ, το Επταπύργιο, το Χάνι του Βεζίρη,το δουλοπάζαρο, άλλα τούβλινα και λίθινα πανδοχείακαι τζαμιά καθώς και ξύλινα σπίτια είχαν επίσηςυποστεί ζημιές. Ζημιές είχαν υποστεί και σπίτια στονΓαλατά και το Ισκιντάρ (Σκουτάρι). Ακόμα και όσα κτίριαφαίνονταν άθικτα, είχαν υποστεί ζημιές, οι οποίεςφάνηκαν αργότερα. Ζημιές είχε υποστεί ακόμα και τοΝέο Σεράι, στο σκελετό και την τοιχοποιία του. Τέσσερειςχιλιάδες άνθρωποι είχαν σκοτωθεί. Πράγματι,καθώς η Ιστανμπούλ έχει το σχήμα ενός τριγώνου, δενθα της λείψουν οι σεισμοί και οι φωτιές.Şemdanizâde, σ. 85-86.Γιατί τα τζαμιά υπέστησαν περισσότερες καταστροφέςαπό άλλα οικοδομήματα της Κωνσταντινούπολης;67 okka: οθωμανική μονάδα μέτρησης, ίση με περίπου 1.283 κιλά.68 zimmi: «προστατευόμενο άτομο», μη μουσουλμάνος υπήκοος.128

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΕ-3. Πανούκλα στο Βουκουρέστι (1813)Το μήνα Οκτώβριο, ο θάνατος κυρίευσε τη χώρα μετρόπο πραγματικά πρωτοφανή. Η πόλη φαινότανσα να είχε εκραγεί και οι άνθρωποι προσπαθούσαννα δραπετεύσουν, όσο μακριά μπορούσαν να τουςοδηγήσουν τα πόδια τους. Έτσι, ο τόπος ερήμωσε.Τι είχε όμως απομείνει να δει κανείς; Όπου έπεφτετο βλέμμα, ακουγόταν μια κραυγή: «Μακριά, στηνάκρη, περνάνε οι εκκλησάρηδες με τους νεκρούς»,οχτώ, ακόμα και δέκα πτώματα, το ένα πάνω στοάλλο, και ακολουθούσε μια ομάδα ρακένδυτων ανθρώπωνκαι παιδιά που σπάραζαν. Και τους μετέφερανόλους μέσα από τις γειτονιές, μέχρι που δενμπορούσαν να τους βοηθήσουν πια άλλο και έμεναννεκροί στους δρόμους μέχρι οι εκκλησάρηδεςνα ‘ρθούν με τα κάρα και να τους μαζέψουν. Όσο γιαμας, τους ζωντανούς, θεωρούσαμε ήδη τους εαυτούςμας νεκρούς και τριγυρνούσαμε ολόγυρα σαχαμένοι. Μετά άρχισαν να καίνε τους νεκρούς τους,τον ένα μετά τον άλλο, στους κήπους τους, μέχριπου κι αυτοί γέμισαν. Όπου έφτανε το κακό, ένας ήδύο μόνο από τους δέκα γλιτώνανε. Σε άλλα μέρηούτε καν ένας. Και πόσους μπορούσε να δει κανείςνα περιφέρονται, άλλους που είχαν επιβιώσει απότην αρρώστια, άλλους από το στρατό. Ιερείς πέθαινανστις εκκλησίες τους. Άλλοι έφευγαν μακριά. Οιαγίες εκκλησίες έμεναν χωρίς κανέναν να τις υπηρετείκαι σου ράγιζε η καρδιά να τις βλέπεις έτσι. Οιγειτονιές ερήμωναν. Και μόνο ο θάνατος ήταν θλιβεράπαρών από τον Αύγουστο έως τον Ιανουάριο.Έπειτα, από τον Ιανουάριο, έγινε κάπως πιο αργός,όμως τα μεγάλα σπίτια δεν ξεμπέρδεψαν μαζί του,εκτός ίσως, από αυτούς τους σπουδαίους βογιάρουςπου μπορούσαν να κλειδαμπαρωθούν μέσαστις αυλές τους και να φρουρούνται από στρατό.Όσο για εδώ, στο Βουκουρέστι, πώς να το πω, υπήρχανάνθρωποι να θάψουν τους νεκρούς, ακόμα καιαν καμιά φορά τα σκυλιά έτρωγαν κάποια πτώματαστους κήπους, πτώματα που από φόβο δεν είχανθαφτεί τόσο βαθιά. Στα χωριά, αλλά και στηνύπαιθρο, τόσο οι κάτοικοι των πόλεων όσο και οιχωρικοί γίνονταν γεύμα των σκυλιών, γιατί δεν είχεαπομείνει κανένας να τους θάψει […] Και στα νοσοκομείαέφτιαχναν σωρούς από εκατό γυμνά πτώματα,νέους, άνδρες και γυναίκες, παιδιά, γέρους,πλούσιους και φτωχούς, και όλα αυτά τα πτώματαήταν πρησμένα. Έπειτα έσκαβαν μεγάλα χαντάκιακαι τους πέταγαν μέσα, τον ένα μετά τον άλλο, τσιγγάνους,βογιάρους, Εβραίους και Αρμένιους, χωρίςνα επιφυλάσσουν καλύτερη μοίρα για κανένα.Corfus, σ. 340–341.Πόσο υπολογίζονται οι εθνικές, θρησκευτικές καικοινωνικές διαφορές σε παρόμοιες ακραίες περιστάσεις;Τι σημαίνει να είναι κανείς «ζωντανός-νεκρός»σε μια πόλη που είχε κυριευθεί από την πανούκλα;Με ποιους τρόπους παραμέριζαν τον ανθρωπισμό οιμεγάλες «καταστροφές»;ΙΙ. Η πολιτική κρίση στην ΚωνσταντινούποληΕ-4. Προτάσεις για την επίλυση της κρίσης τουοθωμανικού κράτους από τα απομνημονεύματατου Κοτσή Μπέη (περ.1630)Έγραψα αυτήν την πραγματεία και την υπέβαλαστον ενδοξότατο, μεγαλειότατο Σουλτάνο, ώστε ναπληροφορηθεί για τις αιτίες των δεινοπαθημάτωνκαι αλλαγών που υφίσταται αυτός ο κόσμος και ναβρει, με τη βοήθεια του Θεού, θεραπεία για αυτά ταπροβλήματα. Με τον τρόπο αυτό ο Σουλτάνος μπορείνα επανορθώσει τα πράγματα. Ας γίνει πρώταγνωστό ότι θεμέλιο της τάξης στο βασίλειο και στολαό είναι η επιτήρηση των θρησκευτικών κανόνωνκαι του θρησκευτικού νόμου, το σεριάτ. Δεύτερον,ο σουλτάνος πρέπει να συμπεριφέρεται γενναιόδωρακαι να προσέχει τα δικαιώματα όλων των τάξεων,των ουλεμάδων που μεριμνούν για τις υποθέσεις τωνυπηκόων που μας εμπιστεύθηκε ο Θεός και των πολεμιστώνπου προσφέρουν τη ζωή τους στην ατραπότου πολέμου [gaza, «γαζάς»: ιερός πόλεμος]. Πρέπει,ωστόσο, να τιμωρεί και να φέρεται άσχημα στουςανάξιους. Έτσι, θα επιτηρεί και θα υποστηρίζει τουςνόμους των τελευταίων σουλτάνων που βρίσκονταισε ισχύ. Ελπίζουμε ότι, με τον τρόπο αυτό θα βελτι-129

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣωθεί και θα μπει σε μία τάξη η κατάσταση και ότι τοκύρος του κράτους θα ανορθωθεί. Η διαταγή ανήκειστο Σουλτάνο.Koçi Bey, σ. 19.Στη διάρκεια του δεύτερου μισού του 16 ου και17 ου αιώνα αναδύεται ένα πλούσιο corpus τηςοθωμανικής πολιτικής λογοτεχνίας, το οποίο περιγράφειτα συμπτώματα της πολιτικής κρίσης και επιχειρείνα προτείνει βελτιώσεις. Οι περισσότερες από αυτές τιςπαραινέσεις ωστόσο, εστιάζουν σε μέτρα που στόχοέχουν την παλινόρθωση των «παλιών καλών εποχών»και κατά συνέπεια έχουν μικρή πρακτική σημασία.Η συμβουλή του Κοτσή Μπέη συσχετίζεται με τιςσυγκεκριμένες αιτίες της κρίσης ή είναι γενικότερη;Ποια συμβουλή πιστεύετε ότι θα ήταν περισσότεροαποτελεσματική;Ε-5. Οι απεσταλμένοι του ηγεμόνα τηςΜολδαβίας Κωνσταντίνου Μαυροκορδάτουσυζητούν για την αναγκαιότητα της δωροδοκίαςπολυάριθμων ατόμων στην Κωνσταντινούπολη(1741)Υψηλότατε, μας επικρίνατε για τα δώρα που δώσαμε,δεν θα μπορούσαμε ωστόσο να πετύχουμε τίποταεάν δεν τα δίναμε· επιπλέον, δεν είναι σωστό ναμην δώσουμε καθόλου δώρα, καθώς οι καιροί είναιτέτοιοι και τόσο η Πύλη του μεγάλου βεζίρη όσοκαι το περιβάλλον του έχουν γίνει εξαιρετικά πλεονέκτεςκαι όλοι, ακόμα και οι πιο ασήμαντοι απόαυτούς, είναι σαν κτήνη. Όταν ζητούν κάτι, πρώτατο κάνουν ευγενικά, μετά αρχίζουν να καταριούνταιχρησιμοποιώντας την εξουσία τους και να απειλούν,με τρόπο που κανείς δεν μπορεί να πράξει διαφορετικά.Δεν υπάρχει μοναρχία στην αυτοκρατορία,όπως υπήρχε στην εποχή της κυριαρχίας του ΙμπραήμΠασά 69 , αντίθετα, μετά το μεγάλο βεζίρη, κάθευψηλόβαθμος αξιωματούχος της εξωτερικής υπηρεσίαςείναι σαν ανεξάρτητος βεζίρης. Ο τσαούσμπασης(chaush basha: επικεφαλής των αγγελιοφόρων)είναι τόσο ισχυρός όσο ο κεχαγιάς [kethüda: εδώ,βοηθός του μεγάλου βεζίρη] και το ίδιο είναι και οαρχιγραμματέας [reis, «ρεΐς»]. Αυτοί που βρίσκονταιστην ακολουθία του μεγάλου βεζίρη είναι κτήνηόσο και αυτοί που υπηρετούν εκτός: ο Χαγιάτι είναιόπως τον ξέρετε, ο βοηθός του δεν έχει καμιάδυσκολία να μιλήσει απευθείας στον αγά των Κοριτσιών[darisadet, «νταρισαντέτ»], ο πρώην γραφέας[iazegi, «γιαζεγί»], Αλή Εφέντης μιλά αντ’αυτού καιέχει όλη την εξουσία στα χέρια του· ο Εσάντ Μολλάείναι υποψήφιος για το αξίωμα του μουφτή, ο Πιρίζαντεείναι ένας ισχυρός σύμβουλος, ο Καρά ΧαλίφΕφεντίζαντε χαίρει μεγάλης εκτίμησης, ο Αμεγί έχειπολύ εξουσία και βρίσκεται πιο κοντά στο μεγάλοβεζίρη από ότι ο Χισριγιέλι στον αγά των Κοριτσιών.Αφήνουμε κατά μέρος αυτούς με τη μικρότερη σημασίαόπως οι Σώτσζαντε, Σαχίρ Μπέη και κάποιουςάλλους που, εάν δεν εξαγοραστούν, θα βγάλουν τοκεντρί τους όπως οι σφήγγες και θα ανοίξουν θανάσιμεςπληγές.Murgescu, σ. 165-166.Να συγκρίνετε και να αντιπαραβάλετε τις συστάσειςτου Κοτσή Μπέη και τις πραγματικότητεςπου περιγράφουν οι μολδαβοί απεσταλμένοι.Πιστεύεται πως η δωροδοκία αποτελούσε ένα ατυχέςπεριστατικό ή μέρος του συστήματος; Υπήρχε άλληεναλλακτική λύση εκτός από τη δωροδοκία; Με τι κόστος;ΙΙΙ. Πόλεμοι, εξεγέρσεις και κοινωνικές αναταραχέςΕ-6. Χωρικοί δραπετεύουν στις πόλεις (1665)Οι κάτοικοι των χωριών Κόκρε και Γκοντιάκοβο απότον καζά [kaza: η μικρότερη διοικητική περιφέρειαστην επαρχία] Πριλέπ ήρθαν στο ιερό δικαστήριομαζί με τον βοεβόδα Ιμπραήμ που είναι βοεβόδαςστο χάσι [has: μεγάλο τιμάριο] του Πριλέπ, ένα από ταχάσια του Μεγάλου μου Βεζίρη […] και ανακοίνωσαν69 Ιμπραήμ πασάς Νεβσεχιρλί, μεγάλος βεζίρης, 1718-1730.130

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑότι τα χωριά που ανήκουν στο προαναφερθέν χάσιείναι ελεύθερα και κανείς δεν πρέπει να αναμειγνύεταιμε τις υποθέσεις τους. Ωστόσο, ο μπεηλέρμπεης[beylerbeyi: γενικός διοικητής], ο σαντζάκμπεης [sancakbeyi:διοικητής σαντζακιού] και άλλοι αξιωματούχοιμαζί με πολύ λαό και ιππείς μένουν εκεί και εκτόςαπό το ότι παίρνουν ελεύθερα τροφή, όπως πρόβατα,αρνιά, μέλι, λάδι και άλλα προϊόντα, τους ενοχλούνζητώντας τους χρήματα για αδικαιολόγητουςφόρους [tekalif-i shaka, «τεκαλίφ σακά»], παρόλο πουδεν έχουν καμιά σχετική τίμια εντολή. Εξαιτίας αυτήςτης κατάστασης, οι ραγιάδες [reaya: υπήκοος] απότα χωριά Βέρπτσανι, Πέστανι, Ντούνιε και Κάλεν απότο προαναφερθέν χάσι, που βρίσκονται εκεί εγκαταστημένοιαπό παλαιές εποχές, εγκατέλειψαν τα χωριάτα έτη 1662, 1663 και 1664, έφυγαν μακριά καιεγκαταστάθηκαν στις πόλεις και τα χωριά του καζάμας. Ο προαναφερθείς βοεβόδας πήγε σε αυτούς καικαθώς οι φυγάδες υπήκοοι δεν επιθυμούσαν να επιστρέψουν,έστειλε μία αναφορά στην οποία ζητά μίατίμια διαταγή.Έτσι γράφτηκε αυτή η διαταγή, με τον όρο, εις τοεξής, να μην ενοχλεί κανείς αυτούς τους υπηκόουςζητώντας τους αδικαιολόγητους φόρους χωρίς μίαυψηλή διαταγή· οι υπήκοοι που δραπέτευσαν από ταπροαναφερθέντα χωριά και δεν έχουν καταγραφείστα τεφτέρια [defter] του χασιού, πρέπει να μετακινηθούνκαι να φύγουν για τα παλιά χωριά και τουςπαλιούς τόπους τους, όπου και θα εγκατασταθούνκαι πάλι.Odbrani, I, σ. 282-283.Γιατί οι χωρικοί δραπέτευσαν από τα χωριά τους;Πώς αντέδρασαν οι αξιωματούχοι; Ήταν αποτελεσματικήη αντίδραση αυτή;Ε-7. Εξέγερση του Μεχμέτ αγά Μπογιαζίογλουστην Κύπρο (περ. 1680)[…] μία εξιστόρηση της εξέγερσης του περίφημουΜεχμέτ αγά Μπογιαζίογλου, που φαίνεται να έγινεγύρω στα 1689. Την εξιστόρηση αυτή άκουσα ο ίδιοςαπό έναν αξιοσέβαστο άρχοντα, τον κύριο ΜπενουάΑστιέ, πρόξενο της Γαλλίας, ο οποίος, μέχρι τοπαρόν έτος 1788, ήταν εξέχων πρόεδρος της σεβαστήςσυντεχνίας των γάλλων εμπόρων στην Κύπρο[…] οι ισχυρισμοί του με τα ίδια του τα λόγια: «έμαθακάτι από την τοπική λαϊκή παράδοση και πήρα επίσηςεξαιρετικές πληροφορίες από έναν ηλικιωμένοΤούρκο, 97 ετών, και από έναν Έλληνα, σχεδόν τηςίδιας ηλικίας, που υπήρξαν και οι δύο αυτόπτες μάρτυρεςμιας εξέγερσης που έλαβε χώρα στο νησί πριναπό περίπου ογδόντα χρόνια και διήρκεσε επτά ολόκληραχρόνια. Τη διακυβέρνηση της Κύπρου, όπωςκαι της Ρόδου και άλλων νησιών του [Αιγαίου] Αρχιπελάγους,ασκούσε τότε ο οθωμανός Καπουντάνπασάς [Kapudan pasha: αρχιναύαρχος]. Το ετήσιο χαράτσι [harac], που έπρεπε να σταλεί στην Πύλη, συγκέντρωνεένας ειδικός χαρατζής [haracci]· ο μαϊσέτ[ma’ishet] μαζευόταν για τον Καπουντάν πασά· και ονουζούλ [nuzul: φόρος σε είδος] προοριζόταν για τησυντήρηση του διοικητή, τον οποίο έστειλε αυτός οαξιωματούχος [ο Καπουντάν πασάς] […]Ο Αγάς της Λευκωσίας που μίσθωνε αυτούς τουςφόρους, πότε τον ένα πότε τον άλλο, δημιούργησεαντιπαραθέσεις και διενέξεις· έτσι, πήραν τα όπλακαι χτυπιόντουσαν μεταξύ τους, μέχρι που ο Μεχμέταγά Μπογιαζίογλου κυριάρχησε, πήρε την αρχηγίακαι αντιστάθηκε πεισματικά σαν αντάρτης για εφτάχρόνια. Πλήρωνε κάθε χρόνο στον φοροεισπράκτοραπου έστελνε η Πύλη τον καθορισμένο φόρο,τον οποίο μέχρι τότε οι εισπράκτορες έπρεπε ναπαρακαλέσουν για να τον πάρουν και συνήθιζαν νακρατάν για τους σκοπούς τους. Διόρισε σε όλο τονκαζά ανθρώπους αφοσιωμένους σε αυτόν, οι οποίοιδιοικούσαν. Η Πύλη, μαθαίνοντας ότι αυτός ο Μπογιαζίογλουείχε εγκαταλείψει κάθε επίφαση υποταγής,έστειλε στην Κύπρο τον Τσολάκ Μεχμέτ Πασά με δυνάμειςγια να αποκαταστήσει την τάξη. Αυτοί έγινανδεκτοί στη Λευκωσία, όμως μετά από ένα διάστημακάποιων μηνών, όταν ο Μεχμέτ Πασά προσπάθησενα ασκήσει εξουσία στον Μπογιαζίογλου, ο στασιαστήςτον ανάγκασε να εγκαταλείψει τη Λευκωσία καινα αποσυρθεί στο τσιφλίκι [chiftlik] του Κουμπάτογλου,όπου έζησε περιορισμένος, ενώ έπαιρναν κάθεμέριμνα, ώστε να εμποδίσουν τα νέα της κατάστασήςτου να φτάσουν στην υπηρεσία. Κι όμως, λίγο καιρόμετά έφτασαν τα νέα και αμέσως ο Τσιφούτογλου ΑχμέτΠασά διατάχθηκε να περάσει από την Καραμανίαστην Κύπρο με ισχυρές δυνάμεις, να απελευθερώσειτον Τσολάκ Μεχμέτ Πασά και να αναχαιτίσει τον αρχηγότων στασιαστών.Ο Αχμέτ Πασάς πέρασε λοιπόν, άραξε στην Ακανθού131

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣκαι βάδισε κατευθείαν στην Κυθραία, για να καταλάβειαμέσως του μύλους, ώστε να μην μπορεί να αλέθεταιστάρι και να σταματήσει ο ανεφοδιασμός τηςΛευκωσίας, της έδρας των στασιαστών. Εκεί έμεινεγια δυο μήνες και ο Τσολάκ Μεχμέτ πήγε να τον συναντήσει.[…]Η πόλη τότε βρέθηκε χωρίς ψωμί, και ο Πασάς,γνωρίζοντας ότι είχε υποστήριξη, αλλά κανείς δενθα τολμούσε να φανερωθεί εξαιτίας του στασιαστή,πρότεινε στον Μπογιαζίογλου να παραιτηθεί,κι αυτός να του στείλει ένα διαβατήριο για να είναιεξασφαλισμένος. Ο στασιαστής, βλέποντας ότι οΠασάς είχε το μεγαλύτερο μέρος της πόλης με τομέρος του, την εγκατέλειψε μες τη νύχτα με συνοδείακάποιων έμπιστων φρουρών, και βάδισε πρώταστη Λευκάρα, μετά στη Λεύκα, όπου ο κεχαγιάς[kehaya: αντιπρόσωπος] του πασά τον αιφνιδίασε,σκοτώνοντας είκοσι οχτώ από τους άνδρες του καιπαίρνοντας τριάντα δύο αιχμάλωτους. […] Κυνηγημένοςαπό παντού από τα στρατεύματα του πασά,κίνησε για την Αμμόχωστο με κάθε μυστικότητα,ελπίζοντας να οχυρωθεί εκεί, προτού όμως φτάσει,είχαν κλειδώσει τις πύλες της πόλης και οι δυνάμειςτου πασά πήραν τους λίγους στρατιώτες που του είχαναπομείνει. Δραπέτευσε με έξι μόνο άνδρες στηνΠύλα, μετά στη Λάρνακα, σκοπεύοντας να πάει στηΛεμεσό, τον έπιασαν όμως στην περιοχή του Κοιλανούκαι τον μετέφεραν στη Λευκωσία, όπου ο πασάςτον κρέμασε την ίδια νύχτα και την επόμενη ημέραέμεινε εκτεθειμένος με τους οπαδούς του, που τουςείχαν επίσης κρεμάσει ζωντανούς με θηλιές από τολαιμό τους. Κι έτσι, μετά από ένα διάστημα εφτάχρόνων, τέλειωσε η εξέγερση. Και οι οπαδοί του καιαρκετοί άλλοι επικεφαλής των στασιαστών πιάστηκανκαι οδηγήθηκαν στο θάνατο.Luke, σ. 32-35.Ποιες άλλες επιλογές είχαν οι άνθρωποι που εξεγείροντανστην οθωμανική αυτοκρατορία; Τι θακάνατε εσείς στη θέση τους;Να συγκρίνετε τη μοίρα διάφορων στασιαστών στηνοθωμανική αυτοκρατορία. Πόσο εφικτή ήταν η διαπραγμάτευσημε τις αρχές;Ε-8. Αναφορά στον πάπα σχετικά με τηνεξέγερση του Τσίπροβτζι (1688)Τα ακόλουθα λέγονται σχετικά με τον [καθολικό] ΑρχιεπίσκοποΒουλγαρίας Ιωάννη Στεφάν Κνιέζεβιτςκαι τον Γκεόργκι Πεγιάτσεβιτς:Αφού πείσθηκε και ενθαρρύνθηκε από την προσωπικήεπιστολή που του έστειλε ο αυτοκράτορας Λεοπόλδοςνα βοηθήσει για την ευόδωση της χριστιανικήςυπόθεσης, ο προαναφερθείς αρχιεπίσκοπος έστειλετον εξάδερφό του Γκεόργκι Πεγιάτσεβιτς με βουλγαρικάστρατεύματα στο Καράνσεμπες και το Σικλοβάργια να συναντήσει το στρατηγό Βετεράνι. Στη διάρκειατης πορείας του [ο Πεγιάτσεβιτς] ενώθηκε μετον σερβικό στρατό και [μαζί] με τους Βλάχους κατέλαβαντην Όρσοβα και αποκεφάλισαν σχεδόν όλουςτους Τούρκους.Όταν όμως το 1688 ο προαναφερθείς Γκεόργκι μαζίμε τα βουλγαρικά του στρατεύματα, τους τέσσερειςκαπεταναίους του Κοπίλοβετζ, τους τέσσερεις τουΤσίπροβετζ και άλλους, αλλά και μαζί με [τους ουσάρους]του Χακί θέλησαν να διακόψουν τον πολεμοχαρήΤιοκιόλι 70 (και να τον καταστρέψουν), προδόθηκαναπό έναν λιποτάκτη και χιλιάδες Βουλγάρωνσκοτώθηκαν σε μια αιματηρή μάχη που άρχισε ξαφνικάκοντά στην Κουλόβιτζα και στην οποία ηττήθηκανολοκληρωτικά. Μετά τη μάχη, όσοι απέμειναν(από τα στρατεύματα) οπισθοχώρησαν στο Τσίπροβετζκαι υπερασπίστηκαν την πόλη για λίγο καιρόεπιτυχημένα, ενάντια στον Τιοκιόλι, απρόθυμοι νατην παραδώσουν, παρόλο που εκείνος [ο Τιοκιόλι],χρησιμοποιώντας το γεγονός ότι ήταν Χριστιανός,[προσπάθησε] να τους δελεάσει υποσχόμενος τίτλουςκαι περιουσία στην Τρανσυλβανία. Τελικά, ηπόλη αλώθηκε μετά από επίθεση και κατακτήθηκεαπό τις τουρκικές και ταταρικές ορδές που έφτασανεκεί, και όλα τριγύρω καταστράφηκαν και κάηκαν καιοι άνθρωποι σκοτώθηκαν. Κυκλοφορούσε η φήμηότι αμέτρητος πλούτος, ο οποίος είχε συσσωρευτείστο πέρασμα των χρόνων και είχε αυξηθεί ακόμαπερισσότερο στη διάρκεια της μακροχρόνιας ειρηνικήςπεριόδου, μεταφέρθηκε μακριά με περισσότερααπό 100 κάρα. Όμως κανένας από τους Χριστιανούςδεν κατάφερε να διασώσει τίποτα περισσότερο από70 Ιμρ Τιοκιόλι, ηγέτης της αντι-αψβουργικής αντίστασης, η οποία οργανώθηκε από την ουγγρική αριστοκρατία. Μαζί με τα στρατεύματά του (kurucz)πολέμησε στο πλευρό των Οθωμανών στον πόλεμο του 1683-1699.132

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑτη ζωή του και λίγοι μόνο κατάφεραν ακόμα κι αυτό,τόσο δύσκολο ήταν.Spisarevska, σ. 201-202.Μετά την ήττα των Οθωμανών στη Βιέννη(1683), ο αψβουργικός στρατός κατέλαβε τηΒούδα (1686) και το Βελιγράδι (1688), δημιουργώνταςτην εντύπωση ότι ήταν πλέον μόνιμη η κατάρρευσητης οθωμανικής κυριαρχίας στη Νοτιοανατολική Ευρώπη.Η καθολική κοινότητα που ήταν συγκροτημένηγύρω από το Τσιπρόβτζι στη Βουλγαρία προσπάθησενα επωφεληθεί από την προέλαση των αψβουργικώνστρατευμάτων, η εξέγερση ωστόσο απέτυχε και η κοινότητακαταστράφηκε, ενώ όσοι κατάφεραν να επιβιώσουνδραπέτευσαν στη Βλαχία και την Τρανσυλβανία.Γιατί εξεγέρθηκαν οι Βούλγαροι;Γιατί ο Τιοκιόλι και τα χριστιανικά του στρατεύματακατέπνιξαν την εξέγερση των Βουλγάρων;Ε-9. Σέρβοι δραπετεύουν φοβούμενοιοθωμανικά αντίποινα (1690) – η μαρτυρία τουδιακόνου Ατανάσιε ΣρμπινΚαι οι Σέρβοι επιβιβάστηκαν στα πλοία […] Υπήρχανπερισσότερα από δέκα χιλιάδες πλοία και όλαέπλεαν στον ποταμό Δούναβη και έφτασαν στηνπόλη της Βούδας, που βρίσκεται υπό την κυριαρχίατου [Αψβούργου] αυτοκράτορα. Έτσι, ο Κύριος ελευθέρωσεστη σερβική γη και τις τρεις πληγές, από τιςοποίες ο Δαβίδ γνώρισε μία μόνο στην πόλη του:πρώτα το θάνατο, έπειτα πάλι το ξίφος και το θάνατοστο νερό και τη δουλεία και την πείνα, έτσι ώστε οσερβικός λαός δεν είχε άλλη επιλογή παρά να τρώεικρέας σκύλου και σάρκες νεκρών ανθρώπων που είχανπεθάνει από την πείνα. Όλα αυτά συνέβησαν στονκαιρό μου και είδα με τα μάτια μου κορμιά νεκρώνΣέρβων να έχουν πλημμυρίσει τους δρόμους του Βελιγραδίου.Δρόμοι και χωριά είχαν κατακλυσθεί απόπτώματα που παρέμεναν άταφα. Όσοι ακόμα τριγυρνούσανζωντανοί, δεν είχαν τίποτα ανθρώπινο στηνόψη, καμιά ανθρώπινη ομορφιά, είχαν γίνει μαύροιαπό την πείνα και τα πρόσωπά τους έμοιαζαν με ταπρόσωπα Αιθιόπων και έτσι πέθαιναν και μόνο τοένα δέκατο από αυτούς επιβίωσαν.Agapova-Ilič, σ. 134-135.Όπως οι καθολικοί Βούλγαροι από το Τσιπρόβτζι,πολλοί ορθόδοξοι Σέρβοι συνεργάστηκανμε τους Αψβούργους στο διάστημα 1688-1689.Ωστόσο, το 1690, οι Οθωμανοί νίκησαν για μια ακόμαφορά και επανέκτησαν το Βελιγράδι. Υπό αυτές τιςσυνθήκες, ένας μεγάλος αριθμός ορθόδοξων Σέρβωνδραπέτευσαν και εγκαταστάθηκαν με σημαντικά προνόμιασε εδάφη που ελέγχονταν από τους Αψβούργους(Σλαβονία και Ουγγαρία).Προσπαθήστε να διακρίνετε τις βιβλικές αναφορέςαπό την αφήγηση του Ατανάσιε Σρμπιν. Τιαπομένει ως αδιαμφισβήτητο ιστορικό γεγονός;Ε-10. Επανάσταση των Μολδαβών εναντίον τωνΟθωμανών (1711)Στη συνέχεια ο βοεβόδας Ντουμιτράσκο κάλεσετους βογιάρους του, όσους είχαν απομείνει μαζί του,δηλαδή τον Νικολάι Κόστιν τον γραμματέα [logofăt,«λογοφάτ»], τον Ιωάννη Στούρτζα τον άρχοντα [vornic,«βόρνιτς»] και τον Ιορδάχι Ρούσετ τον άρχοντακαι τον Ίλιε Κάταργκιουλ τον θησαυροφύλακα [vistiernic,«βίστιερνιτς»], και τους είπε ότι είχε καλέσειτους Ρώσους και ότι αυτοί ήδη διέσχιζαν τον ποταμόΠρουτ στο Ζαγαρανσε.Και τότε όλοι οι βογιάροι, ακούγοντας τα νέα, αγαλλίασανκαι απάντησαν χαρούμενοι στον βοεβόδαλέγοντας: «Πολύ καλά έκανες, Υψηλότατε, γιατί είχαμεφοβηθεί πως θα πήγαινες με τους Τούρκουςκαι σχεδιάζαμε, εάν πήγαινε με τους Τούρκους, νασε εγκαταλείψουμε και να προστρέξουμε στους Ρώσους».Και ήταν πολύ ευχαριστημένοι. Μόνο ο ΙορδάχιΡούσετ ο άρχοντας είπε: «Ήταν μια βιαστική ενέργεια,Υψηλότατε, να καλέσετε τους Ρώσους. Έπρεπενα περιμένετε, Υψηλότατε, να δείτε ως πού φτάνει ηισχύς τους».Ο βοεβόδας Ντουμιτράσκο απάντησε με αυτά τα λόγια:«Δεν είχα άλλο χρόνο να περιμένω, καθώς φοβόμουνότι οι Τούρκοι θα με έπιαναν. Γιατί πολλοί απόεσάς ήδη με εγκατέλειψαν και δεν μοιράζεστε τις ίδιεςέγνοιες και την ίδια πίστη με εμένα».Και τότε ο βοεβόδας Ντουμιτράσκο ανέβηκε στοάλογό του και πήγε να συναντήσει τους Ρώσους,στον ποταμό Προυτ […]Τότε οι Μολδαβοί, μόλις είδαν τους Ρώσους, και έχο-133

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣντας συνηθίσει να λεηλατούν, όταν έβλεπαν τα πράγματανα ανάβουν, άρχισαν, άλλοι μετά από εντολή,άλλοι χωρίς εντολή, να σφάζουν τους Τούρκους και ναπαίρνουν άλλους αιχμάλωτους, άλλους στο Ιάσι, άλλουςσε άλλες περιοχές, όπου τους έβρισκαν σε κάθεμεριά της χώρας. Τους έκλεβαν τα χρήματά τους, τουςθησαυρούς τους, τα άλογά τους, ρούχα, βόδια, πρόβατα,μέλι και κερί και ό,τι άλλο μπορούσαν να βρουν. Καιάδειαζαν στους δρόμους όλα αυτά τα είδη, έτσι ώστεακόμα και τα παιδιά μπορούσαν να παίρνουν όσαήθελαν. Και όλες οι γριές γυναίκες είχαν πια αρκετέςσταφίδες, σύκα και φιστίκια. Και όσους Τούρκους δενέσφαξαν, τους οδήγησαν γυμνούς σαν δούλους στονβοεβόδα. Κάποιους από αυτούς μπόρεσαν να τουςκρύψουν οι φίλοι τους, όταν κατάφερναν να φτάσουνστους φίλους τους. Και στη συνέχεια, οι Τούρκοι πουκρύφτηκαν από τους φίλους τους φάνηκαν πολύ χρήσιμοισε αυτούς που τους είχαν προσφέρει καταφύγιο.Neculce, σ. 540-542.Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1710-1711γέννησε ελπίδες στους ορθόδοξους πληθυσμούςτης Νοτιοανατολικής Ευρώπης, οι οποίοι περίμενανότι ο Πέτρος ο Μεγάλος (1682-1725) που είχε καταφέρεινα νικήσει τους Σουηδούς το 1709, θα μπορούσενα τους απελευθερώσει από την οθωμανική κυριαρχία.Ο μολδαβός ηγεμόνας Ντιμίτρι Καντεμίρ (1693, 1710-1711) ενώθηκε με τους Ρώσους, δεν μπόρεσε όμως ναεμποδίσει την τελική τους ήττα στη μάχη στο Στανίλεστι(1711).Ήταν οι βογιάροι απολύτως πιστοί στον ηγεμόνατους ή είχαν τη δική τους πολιτική ατζέντα; Νασυγκρίνετε την πηγή αυτή με την πηγή Β-21.Ποιοι ήταν οι λόγοι που οδήγησαν στο ξέσπασμα τηςαντιτουρκικής βίας, όταν κορυφωνόταν η επανάσταση;Ποια θα μπορούσε να είναι τα πιθανά κίνητρα των χριστιανώνπου βοήθησαν τους Οθωμανούς;Ε-11. Ημερολόγιο ενός αψβούργουαξιωματούχου, όπου περιγράφεται η πολιορκίατης Ντούμπιτσα (1788)Η παράταση της μάχης για την Ντούμπιτσα στις 22Αυγούστου ήταν ακόμα δυσκολότερη. Ο Λούντονξαφνιάστηκε από τη σκληρή αντίσταση των αμυνόμενωνστη Ντούμπιτσα, γι’ αυτό διέταξε να καείη πόλη. Στις 11 η ώρα ξεκίνησε ένας φονικός κανονιοβολισμόςπου προκάλεσε πυρκαγιές σε όλη τηνπόλη. Μετά την κατάσβεση της φωτιάς από τουςυπερασπιστές της πόλης, είκοσι τέσσερις άνθρωποιπλησίασαν κρυφά τους προμαχώνες της πόληςμε την αποστολή να ρίξουν φλεγόμενα υλικά στιςξύλινες δοκούς πάνω στους προμαχώνες, ωστόσοοι αμυνόμενοι το πρόσεξαν και τους απώθησαν μακριά.Η ρίψη φλεγόμενων αντικειμένων συνεχίστηκεστις 23 Αυγούστου.Προκειμένου να αποσπάσουν τους αμυνόμενουςαπό τις προσπάθειες κατάσβεσης των εστιών, ξεκίνησεένας ισχυρός κανονιοβολισμός. Το κάστρο τηςΝτούμπιτσα καιγόταν στη διάρκεια όλης της νύχταςμεταξύ της 23 ης και 24 ης Αυγούστου και τα κανόνιαδε σταματούσαν. Και τότε, την 25 η Αυγούστου, δύοσειρές από τρία κανόνια η κάθε μία τοποθετήθηκανκοντά στα τείχη της πόλης. Η φωτιά επικεντρώθηκεστην πύλη της πόλης και οι κανονιοβολισμοί είχανως συνέπεια την κατάρρευση του οχυρού της Ντούμπιτσα.Ακόμα όμως και τότε, οι πολιορκούμενοιδεν παραδόθηκαν. Η πολιορκία συνεχίστηκε την26 η Αυγούστου και από τα υπολείμματα του τείχουςοι πολιορκούμενοι απαντούσαν με πυροβολισμούςκαι κανονιοβολισμούς.Οι επιτιθέμενοι άνοιξαν πυρ. Και τότε, γύρω στις 8η ώρα το πρωί, τα πυρά που έρχονταν μέσα από τοοχυρό ησύχασαν. Στις 9 η ώρα, ένας άνδρας απότο κάστρο πήγε στο αυστριακό στρατηγείο να συζητήσουν.Ζήτησε την κατάπαυση του πυρός καιη αυστριακή πλευρά συμφώνησε. Στο όνομα τηςφρουράς, πρότεινε την παράδοση του κάστρου μετην εξασφάλιση ωστόσο της ελευθερίας των αμυνόμενων– όρο στον οποίο δε συμφώνησε η αυστριακήπλευρά, η οποία ζήτησε την δίχως όρουςπαράδοση. Τότε ο άνδρας ικέτευσε για μια περίοδοτριών ωρών προκειμένου να συζητήσουν την κατάστασημε τη φρουρά και η άδεια αυτή του δόθηκε.Μετά από τρίωρες συζητήσεις, ο οθωμανόςδιοικητής [bey, μπεής] έφτασε με έξι συντρόφουςτου και έτσι ολοκληρώθηκε η επίσημη παράδοσητου κάστρου.Το οχυρό της Ντούμπιτσα, ή καλύτερα ότι απέμεινεαπό αυτό, τελικά κατακτήθηκε κι έπεσε στα χέρια τουαυστριακού στρατού.Sljivo, σ. 91-92.134

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΠολέμησαν καλά οι Οθωμανοί στην Ντούμπιτσα;Γιατί ωστόσο παραδόθηκαν;Ε-12. Η ανασφάλεια του ταξιδιού στην Αλβανία(περ. 1800)Κάποτε ζήσαμε στιγμές υπερέντασης. Βρισκόμαστανσε μια μικρή και επίπεδη περιοχή, όταν ξαφνικά απότην πίσω πλευρά ενός δάσους ξεπρόβαλαν καμιάντουζίνα έφιπποι Αλβανοί, οπλισμένοι από την κορφήμέχρι τα νύχια. Οι άνδρες της φρουράς τράβηξαντα χαλινάρια, βάδισαν κυκλικά με τα άλογα, ελευθέρωσαντα όπλα τους και στάθηκαν όρθιοι στους αναβατήρεςέτοιμοι για δράση. Ομολογώ ότι, την ώραπου κατέφθαναν από το λόφο οι άνδρες, το χέρι μουβρέθηκε στην τσέπη του παντελονιού μου, όπου βρισκόταντο ρεβόλβερ μου. Οι στρατιώτες απλώθηκανστο χώρο έτοιμοι να ανοίξουν πυρ. Οι Αλβανοί ωστόσο,όσο πολεμοχαρείς κι αν φαίνονταν, δεν είχαν παρόμοιεςπροθέσεις. Περισσότερο απολάμβαναν τοντρόμο των Τούρκων, στους οποίους, ωστόσο, δενέδωσαν καμία σημασία, παρόλο που μου χαμογέλασανσαν χαιρετισμό καθώς ίππευαν μακριά.Fraser, σ. 237-38.Θεωρείτε πως η διάδοση των πυροβόλων όπλωνέπαιξε θετικό ρόλο στην ανάπτυξη της ΝοτιοανατολικήςΕυρώπης στις αρχές του 19 ου αιώνα; Να αναπτύξετεεπιχειρήματα και υπέρ και εναντίον της παραπάνωιδέας.Ε-13. Η επιδρομή του Τοπάλ Ιμπραήμ στοΚαζανλίκ (1809)Έγινε μια τέτοια επιδρομή των παρανόμων [daglii]τον Απρίλιο του 1809 στην πόλη Καζανλίκ 71 , με αρχηγότον Τοπάλ [=κουτσός] Ιμπραήμ, ο οποίος μπαίνονταςστην πόλη […] προσκάλεσε τους άρχοντες τηςπεριοχής [ayan, «αγιάν»] και τον μουχτάρη [muhtar:δήμαρχο] των ραγιάδων [reaya: υπήκοος] να τουπουν πόσους φόρους πλήρωνε η πόλη και σε ποιον.[…] Στη συνέχεια ο Τοπάλ Ιμπραήμ τους είπε ότι δενθα κατέστρεφε την πόλη ούτε θα την έκαιγε, εάν συγκέντρωναντο ίδιο ποσό για εκείνον και έστελνανμήνυμα στην Ιστανμπούλ να ζητά ένα φιρμάνι απότον Σουλτάνο Μαχμούτ, έτσι ώστε εκείνος, ο ΤοπάλΙμπραήμ, να μπορεί να συγκεντρώνει τους φόρουςγια τα επόμενα δέκα χρόνια.[…] Αφού όμως πήρε τα χρήματα, ο Τοπάλ Ιμπραήμείπε στο μουχτάρη Στογιάν Νικολόφ: «Σου δίνωαυτήν την επιστολή (ήταν ανοιχτή) για τον ΜουσταφάΜπαϊρακτάρ, που είναι τώρα Βεζίρης στην Ιστανμπούλ,και εάν μέσα σε σαράντα ημέρες δεν μουφέρεις το φιρμάνι, θα κάνω την πόλη στάχτες. Μέχριτότε, θα μείνω εδώ με τους ανθρώπους μου και θαπεριμένουμε μέχρι τη λήξη της προθεσμίας· στο μεταξύνα διατάξεις το λαό σου να μας ταΐζει με πίτεςκαι κοτόπουλα. Ελπίζω να κατάλαβες».[…] Τη μέρα που έληγε η προθεσμία, ο Τοπάλ Ιμπραήμ,οργισμένος που ο μουχτάρης τον ξεγέλασε, πήγεμόνος τους και χτύπησε με τη λόγχη του τον ΧρίστοΤομόφ στο δρόμο. Αυτό ήταν το σημάδι για να ξεκινήσειη σφαγή των Χριστιανών, που είχαν κλειδωθείμέσα στα σπίτια τους.Stambolski, σ. 28-30.Στις πρώτες δεκαετίες του 19 ου αιώνα, πολλοίστρατιωτικοί ηγέτες – ορισμένοι από αυτούςδρούσαν μάλιστα και ως φοροεισπράκτορες – κατάφεραννα κερδίσουν τον έλεγχο των οθωμανικών επαρχιών,επωφελούμενοι από το γεγονός ότι η κεντρικήεξουσία που είχε εξασθενίσει μετά τον πόλεμο με τηΡωσία και τις εξεγέρσεις των γενίτσαρων στην Κωνσταντινούπολη,δεν μπορούσε να εξασφαλίσει την κυριαρχίατης. Αποτελεί ειρωνεία το γεγονός ότι ο ΜουσταφάΜπαϊρακτάρ, που είχε ξεκινήσει ως άρχοντας στη βόρειαΒουλγαρία και είχε γίνει μεγάλος βεζίρης το 1808,είχε ήδη σκοτωθεί στην Κωνσταντινούπολη τον Νοέμβριουτου 1808, δηλαδή πέντε μήνες πριν να του στείλειτο μουχτάρη του Καζανλίκ ο Τοπάλ Ιμπραήμ.Να εξηγήσετε τον ημινόμιμο τρόπο κλοπής πουχρησιμοποίησε ο Τοπάλ Ιμπραήμ. Γιατί απλά δενεπιχείρησε την επίθεση και τη λεηλασία της πόλης;Ήταν ένας συνηθισμένος παράνομος ή άνθρωπος μεπολιτικές φιλοδοξίες; Ποιες είναι οι διαφορές μεταξύτων τοπικών ιθυνόντων και των παρανόμων;71 Ορεινή πόλη της κεντρικής Βουλγαρίας.135

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣΕ-14. Ο συνδυασμός των καταστροφών στηναφήγηση του βούλγαρου δασκάλου Τοντόρ απότο Πιρντόπ κοντά στη Σόφια (1815-1826)Ας γνωρίζει και ας θαυμάζει, όποιος διαβάζει ή ακούειαυτό, με ποιούς τρόπους φανέρωσε ο Θεός τηνοργή Του στους καιρούς μας, κάτι που δεν συνέβηξανά από την εποχή της δημιουργίας αυτού του κόσμου.Το 1814 ο Θεός έστειλε τιμωρία ή πανώλη απόανατολή σε δύση και ο μισός κόσμος πέθανε. Προηγουμένωςυπήρξαν αρκετές επιδημίες πανώλης, ποτέόμως δεν χάθηκαν τόσες ζωές. Από τότε μέχρι το1820, στη διάρκεια της βασιλείας του καταραμένουΣουλτάνου Μαχμούτ 72 , ο Θεός μας έδωσε ειρήνη […]Και τον Μάρτιο του 1821 έφτασε ένας διάβολος απότα Γιάννενα με το όνομα Αλή Πασάς που ξεσηκώθηκεενάντια στο Σουλτάνο. Ο Σουλτάνος σχημάτισε έναστρατό περίπου 500.000 πολεμιστών για να τον πολεμήσουν,δεν μπορούσαν όμως να τον νικήσουν καθώςτο οχυρό του ήταν πολύ δυνατό. Ο στρατός τουΣουλτάνου έμεινε πολύ καιρό εκεί κι έκαψε πολλάχωριά και πόλεις, αιχμαλώτισε και σκότωσε πολλούςΧριστιανούς, γεγονότα που προκάλεσαν αύξησηστην τιμή του αλευριού στα 60 γρόσια το κιλέ. 73 Αυτόοδήγησε σε μια περίοδο καταστροφικής πείνας γιατους φτωχούς. Στη συνέχεια, στις 25 Μαρτίου, ήρθεένας άλλος διάβολος στη Βλαχία – ο Βλαχ Μπέης 74που σχημάτισε στρατό και άρχισε να ενοχλεί και ναλεηλατεί τα χωριά. Τότε, από όλα τα μέρη της ευρωπαϊκήςΤουρκίας [Rumelia] έφταναν στρατοί για νατον πολεμήσουν και τον πολέμησαν πολύ. Κι έκαψανπολλά χωριά κατά μήκος του Δούναβη και αιχμαλώτισανκαι σκότωσαν ανθρώπους.Στη συνέχεια ο καταραμένος Σουλτάνος έδωσε διαταγήκαι ο πατριάρχης Γκριγκόρι Νεπιτας σύρθηκεέξω από την εκκλησία στη διάρκεια της λειτουργίαςκαι κρεμάστηκε τη δεύτερη μέρα του Πάσχα. Πολλοίάνθρωποι πέθαναν εκείνη τη μέρα – άλλοι κρεμάστηκαν,άλλοι σφαγιάσθηκαν: 21 επίσκοποι και οιβοηθοί τους, μοναχοί, ιερείς, διάκονοι. Έπειτα άρχισαννα σκοτώνουν τους Χριστιανούς. Μόνο ο Θεόςγνωρίζει πόσοι Χριστιανοί σκοτώθηκαν· ήταν κάμποσοιΒούλγαροι, πολλοί Έλληνες και Αλβανοί [Arnauts,«Αρναούτες»] – όλοι σκοτώθηκαν στην Ιστανμπούλ.Και γυναίκες και παιδιά έπνιξαν στη θάλασσα.Στη συνέχεια ένας στρατός ξεκίνησε από την Ιστανμπούλκαι πήγε στο Μωριά, όπου σκοτώθηκαν πολύάνθρωποι στα χωριά. Οι κάτοικοι του Μωριά προσπάθησαννα φτάσουν στη θάλασσα και οχυρώθηκανσε ένα νησί, πολλοί όμως […] σκοτώθηκαν εκεί.Georgieva, Tzanev, σ. 356-357.Αξιολογήστε την εξήγηση που δίνει ο Τοντόραπό το Πίρντοπ για τις ποικίλες καταστροφές πουπλήττουν τον πρώιμο 19 ο αιώνα. Συμφωνείτε μαζί του;72 Μαχμούτ Β’ (1808-1839).73 kile: οθωμανική μονάδα μέτρησης βάρους με τιμή που ποικίλλει κατά τόπους από 25 - 400 λίρες.74 Κυριολεκτικά «βλάχος ηγεμόνας»· δεν είναι σαφές εάν αναφέρεται στον Αλέξανδρο Υψηλάντη, γιο ενός πρώην βλάχου ηγεμόνα, ο οποίος ηγήθηκεστην εξέγερση των Ελλήνων εναντίων των Τούρκων, ή τον Τουντόρ Βλαντιμιρέσκου (1780-1821), ηγέτη της βλαχικής επανάστασης του 1821.136

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΒιβλιογραφία• Χ.A. Αντωνιάδη, Αρχείο Εγγράφων Σκύρου, Αθήνα1990.• Σπύρος Ασδραχάς (επιμ.), Η οικονομική δομήτων βαλκανικών χωρών στα χρόνια της οθωμανικήςκυριαρχίας, Αθήνα 1979.• Marija Agapova-Ilič, Ilustrovana istorija Beograda[Εικονογραφημένη ιστορία του Βελιγραδίου], Βελιγράδι2002.• Metin And, Turkish Miniature Painting. SixtyeightMiniatures in full colour and one hundred andseven black and white illustrations [Η ζωγραφική τωντουρκικών μικρογραφιών. 68 πολύχρωμες μικρογραφίεςκαι 101 ασπρόμαυρες εικονογραφήσεις], 4 η έκδοση,Κωνσταντινούπολη 1987.• Ivo Andrić, The Development of Spiritual Life inBosnia under the Influence of Turkish Rule [Η ανάπτυξητης πνευματικής ζωής στη Βοσνία υπό την επίδραση τηςτουρκικής κυριαρχίας], Ντούρχαμ και Λονδίνο 1990.• Aşıkpaşa-zâde, Tevarih-i Âl-i Osman [Ιστορίατης οθωμανικής δυναστείας] (επιμ. Nihal Atsız), στοOsmanlı Tarihleri, Κωνσταντινούπολη 1945.• Ömer Lütfi Barkan, Türkiye’de Toprak Meselesi. TopluEserler 1 [Το Αγροτικό Ζήτημα στην Τουρκία. Συλλογήάρθρων 1], Κωνσταντινούπολη 1980.• Mula Mustafa Sevki Bašeskija, Ljetopis (1746-1804)[Χρονικό (1746-1804)], Σεράγεβο 1968.• Gustav Bayerle, Pashas, Beys and Efendis: a historicaldictionary of titles and terms in the Ottoman Empire[Πασάς, Μπέης και Εφέντης: ένα ιστορικό λεξικό τωντίτλων και των όρων της οθωμανικής αυτοκρατορίας],Κωνσταντινούπολη 1997.• N. A. Bees, Bibliographische Notizen undNachrichten, “Byzantinisch-NeugriechischeJahrbücher”, 70 (1928-1929), σ.526-528.• BOA, CA 3126 (= Başbakanlık Osmanlı Arşivi,Cevdet Adliye 3126).• Fra Bono Benic, Ljetopis Sutjeskog samostana[Χρονικό της Μονής Σουτιέσκα], Σεράγεβο 1979.• Nicolaus H. Biegman, The Turco-RagusanRelationship. According to the Firmans of Murad III(1575-1595). Extant in the State Archives of Dubrovnik[Οι σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Ραγούζας. Σύμφωνα μετα φιρμάνια του Μουράτ Γ’ (1575-1595). Από τα ΚρατικάΑρχεία του Ντουμπρόβνικ], Χάγη -Παρίσι 1967.• Rudjer Boskovic, Dnevnik putovanja izCarigrada u Poljsku [Ταξιδιωτικό ημερολόγιο από τηνΚωνσταντινούπολη στην Πολωνία], Ζάγκρεμπ 1951.• Lord Broughton, Travels in Albania and OtherProvinces of Turkey in 1809 & 1810 [Περιηγήσεις σεΑλβανία και άλλες επαρχίες της Τουρκίας το 1809 και1810], Λονδίνο 1855.• Bulgarska Istoricheska Biblioteka [Βουλγαρικήιστορική βιβλιοθήκη], IV, Σόφια 1931.• Γ. Γιαννούλης, Κώδικας Τρίκκης, Αθήνα 1980.• Călători străini despre ţă rile române [Ξένοιπεριηγητές στα ρουμανικά εδάφη], I-IX, Βουκουρέστι1968-1997.• Dimitrie Cantemir, Descrierea Moldovei [Descriptionof Moldavia], Βουκουρέστι 1973.• Dimitrie Cantemir, Opere complete [Άπαντα] (επιμ.Virgil Cândea), VIII/II, Βουκουρέστι 1987.• Celâlzâde Mustafa, Selim-nâme [Εγκώμιο του Σελίμ](επιμ. Ahmet Uđur, Mustafa Çuhadar), Άγκυρα 1990.137

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ• Constituţiile Aprobate ale Transilvaniei [Οιεγκεκριμένοι θεσμοί της Τρανσυλβανίας], Cluj 1997.• Ilie Corfus, Cronica meşteşugarului Ioan Dobrescu[Το χρονικό του τεχνίτη Ιοάν Ντομπρέσκου], “Studii şiarticole de istorie”, VIII, 1966.• Yıldırım Dursun, Türk Edebiyatında Bektaşi TipineBağlı Fıkralar [Ανέκδοτα σχετικά με το αρχέτυπο τουΜπεκτασή στην τουρκική λογοτεχνία], Άγκυρα 1976.• G. Elezović, Turski izvori za istoriju Jugoslovena[Τουρκικές πηγές για την ιστορία των Γιουγκοσλάβων],Βελιγράδι 1932.• Evlija Çelebi, Putopis. Odlomci o jugoslovenskimzemljama [Περιηγητικά αρχεία. Χωρία αναφορικά με τιςγιουγκοσλαβικές χώρες], Σεράγεβο 1996.• Evliya Çelebi, Seyahatnâmesi [Τα ταξίδια του ΕβλιάΤσελεμπή] (επιμ. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman,Ibrahim Sezgin), τ. V, Κωνσταντινούπολη 2001.• Foster John Fraser, Pictures from the Balkans [Εικόνεςαπό τα Βαλκάνια], Νέα Υόρκη 1906.• Tahsin Gemil, Relaţiile Ţărilor Române cu PoartaOtomană în documente turceşti (1601-1712) [Οισχέσεις των ρουμανικών εδαφών με την ΟθωμανικήΠύλη σύμφωνα με τα τουρκικά τεκμήρια (1601-1712)],Βουκουρέστι 1984.• Tsv. Georgieva, V. Kitanov, Documenti za istorijatana bulgarskija narod prez 15-17 Vek [Τεκμήρια τηςβουλγαρικής ιστορίας κατά τους 15 ο -17 ο αιώνες], 1,Blagoevgrad 1991.• Tsv. Georgieva, D. Tzanev (επιμ.), Hristomatija poBulgarska Istorija [Χρηστομάθεια της βουλγαρικήςιστορίας], τ. 3, Pleven 1982.• Ferdo Gestrin, Milko Kos, Vasilij Melik, Zgodovinskačitanka za 6. razred osnovnih šol, Λιουμπλιάνα 1971.• Vedran Gliga, Govori protiv Turaka [Αντι-οθωμανικέςΟμιλίες], Σπλιτ 1983.• Güvahi, Pendnâme [Βιβλίο Συμβουλών] (επιμ. M.Hengirmen), Άγκυρα 1983.• Π. Ζερλέντου, Σύστασις του Κοινού των Μυκονίων,Ερμούπολη 1924.• Klara Hegyi, Vera Zimanyi, The Ottoman Empirein Europe [Η οθωμανική αυτοκρατορία στην Ευρώπη],Βουδαπέστη [1989].• Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l Beyân fî Kavâniniâl-i Osman [Συνοπτικό υπόμνημα των νόμων τουένδοξου οίκου του Οσμάν από τον Χεζαρφέν ΧουσεϊνΕφέντη], (επιμ. Sevim İlgürel), Άγκυρα 1998.• Frédéric Hitzel (επιμ.), Enfants de langue etDrogmans, Κωνσταντινούπολη 1995.• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ.11-12, Αθήνα1975.• Colin Imber, Ebu’s-Su’ud: The Islamic Legal Tradition[Εμπούς-Σου’ουντ: η ισλαμική νομική παράδοση],Στάνφορντ 1997.• Halil Inalcik, The Ottoman Empire. The Classical Age1300-1600, Λονδίνο 1973· ελλ. μετ.: Χαλίλ Ιναλτζίκ, Ηοθωμανική αυτοκρατορία. Η κλασική περίοδος 1300-1600, μτφ. Μιχάλης Κοκολάκης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα1995.• Halil İnalcık (επιμ.), Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-iSancak-ı Arvanid [Αντίγραφο του Αρχείου της επαρχίαςΑρβανιντ του έτους 835 της Εγίρας], 2 η έκδοση, Άγκυρα1987.• Ronald C. Jennings, The Judicial Registers (Şer’îMahkeme Sicilleri) of Kayseri (1590-1630) as a Source forOttoman History [Τα δικαστικά αρχεία του Καϊσερι (1590-1630) ως πηγές της οθωμανικής ιστορίας], (αδημοσίευτηδιδακτορική διατριβή, 1972, Πανεπιστήμιο τηςΚαλιφόρνιας, Λος Άντζελες· ΠανεπιστημιακάΜικροφίλμ, Ann Arbor, Μίτσιγκαν).• Ronald C. Jennings, Christians and Muslims inOttoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640 [Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι στην οθωμανική138

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΚύπρο και το μεσογειακό κόσμο, 1571-1640], Νέα Υόρκη– Λονδίνο 1993.• David Jones, A complete history of the Turks [Μίαγενική ιστορία των Τούρκων], Λονδίνο 1719.• Esther Juhasz (επιμ.), Sephardi Jews in the OttomanEmpire. Aspects of Material Culture [Οι ΣεφαρδίτεςΕβραίοι στην οθωμανική αυτοκρατορία. Όψεις τουυλικού πολιτισμού], Ιερουσαλήμ 1990.• Ιωάννης Κολιόπουλος, Ιωάννης Χασιώτης (επιμ.), Ηνεότερη και σύγχρονη Μακεδονία, τ. I, Η Μακεδονία κατάτην οθωμανική κυριαρχία, Αθήνα-Θεσσαλονίκη χ.χ.• Ahmet Kal’a (επιμ.), Istanbul Ahkam Defterleri.İstanbul Finans Tarihi I (1742-1787) [Το αρχείο τωνδιαταγμάτων του αυτοκρατορικού συμβουλίουστην Κωνσταντινούπολη. Η οικονομική ιστορία τηςΚωνσταντινούπολης I (1742-1787)], Κωνσταντινούπολη1998.• Koçi Bey Risalesi [Το υπόμνημα του Κοτσί Μπέη] (επιμ.Ali Kemal Aksüt), Κωνσταντινούπολη 1939.• Benedikt Kuripesic, Putopis kroz Bosnu, Srbiju,Bugarsku i Rumeliju 1530 [Ένα ταξίδι στη Βοσνία, Σερβία,Βουλγαρία και Ρούμελη 1530], Σεράγεβο 1950.• Bernard Lewis (επιμ.), The World of Islam. Faith,People, Culture [Ο κόσμος του Ισλάμ. Πίστη, λαοί,κουλτούρα], Λονδίνο 1997.• Le voyage d’Outremer, de Bertrandon de la Broquiere,Βελιγράδι 1950.• Siz Harry Luke, Cyprus under the Turks, 1571-1878[Η Κύπρος υπό την κατοχή των Τούρκων, 1571-1878],Λονδίνο 1969 (1 η έκδοση:1921).• I. Μενούνος, Κοσμά του Αιτωλού. Διδαχές καιβιογραφία, Αθήνα 1980.• J.P. Migne, Patrologiae Cursus Completous Omnium SS.Patrum Scriptorumque Ecclesiasticorum, sive Latinorum siveGraecorum, Bibliothecae Cleri Universae, Brepols-Turnhout,1857-66 (επανέκδοση 1983).• Konstantin Mihailović iz Ostrovice, Janičareveuspomene ili turska hronika [Οι αναμνήσεις ενόςγενίτσαρου ή τουρκικό χρονικό] (επιμ. Đorđe Živanović),Βελιγράδι 1966.• Andjelko Mijatovic, Uskoci i krajisnici [Οι Ουσκόκ καιοι ακρίτες], Ζάγκρεμπ 1974.• Andjelko Mijatovic, Zrinsko-Frankopanska urota [Ησυνωμοσία του Ζρίνσκι και του Φράνκοπαν], Ζάγκρεμπ1999.• Vesna Miovic-Peric, Na razmedju [Περί τηςδιαχωριστικής γραμμής], Ραγούζα 1997.• Adventures of Baron Wenceslas Wratislaw ofMitrowitz. What he saw in the Turkish metropolis,Constantinople; experienced in his captivity; and afterhis happy return to his country, committed to writingin the year of our Lord 1599. Λογοτεχνική μετάφρασηαπό το πρωτότυπο βοημικό από τον A. H. Wratislaw,Λονδίνο, Bell & Daldy, 1862· ελληνική μετάφραση: ΗΚωνσταντινούπολις κατά τον 16 ο αιώνα (1591-1596),μτφρ. Ιωάννης Επ. Δρύσκος, Αθήνα 1920.• Lady Mary Wortley Montagu, The Turkish EmbassyLetters [Η αλληλογραφία με την τουρκική πρεσβεία](επιμ. Anita Desai & Malcom Jack), Λονδίνο 1994.• Bogdan Murgescu (επιμ.), Istoria României în texte[Η ρουμανική ιστορία από πηγές], Βουκουρέστι 2001.• Ioan Neculce, Opere. Letopiseţul Ţării Moldovei şi Osamă de cuvinte [Έργα. Το χρονικό της Μολδαβίας καιγνωμικά] (επιμ. Gabriel Ştrempel), Βουκουρέστι 1982.• Mehmet Neşri, Kitab-ı Cihannüma [Έναπαράθυρο στην παγκόσμια ιστορία] (επιμ. F.R. Unat &M.A.Köymen), Άγκυρα 1957.• Nicolas de Nicolay, Dans l’empire de Soliman leMagnifique [Στην αυτοκρατορία του Σουλεϋμάν τουΜεγαλοπρεπούς] (επιμ. Marie-Christine Gomez-Géraud, Stéphane Yérasimos), Παρίσι 1989.• Odbrani tekstovi za istorijata na makedonskiot narod[Επιλεγμένα κείμενα από την ιστορία του μακεδονικού139

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑλαού], τ. I-II, Σκόπια 1975.• Osmanski Izvori za Isljamizatzionnite Protzesina Balkanite [Οθωμανικές πηγές για τη διαδικασίαεξισλαμισμού των Βαλκανίων] (επιμ. Eugeni Radushev etalia), Σόφια 1990.• Peçevi Ibrahim Efendi, Peçevi Tarihi [Η ιστορία τουΠετσεβί] (επιμ. Bekir Sýtký Baykal), τ. II, Άγκυρα 1992.• Συναξαριστής Νεομαρτύρων, Θεσσαλονίκη 1984.• Radovan Samardžić, Beograd i Srbija u spisimafrancuskih savremenika XVI-XVII vek [Βελιγράδι καιΣερβία στα έργα των γάλλων συγχρόνων, XVI-XVIIαιώνες], Βελιγράδι, 1961.• Hans Schiltberger, Travel Notes [Ταξιδιωτικέςσημειώσεις], Σόφια 1971.• The Serbian Epic Ballads. An Anthology [Σερβικέςεπικές μπαλάντες. Μια ανθολογία]. Μετάφραση σεαγγλικούς στίχους Geoffrey N. W. Locke, Βελιγράδι1996.• Stanford J. Shaw, The Jews of the Ottoman Empireand the Turkish Republic [Οι Εβραίοι της οθωμανικήςαυτοκρατορίας και η τουρκική δημοκρατία], Houndmills1991.• Galib Sljivo, Bosna i Hercegovina 1788-1812 [Βοσνίακαι Ερζεγοβίνη 1788-1812], Μπάνια Λούκα 1992.• Y. D. Spisarevska, Chiprovskoto vastanie IEvropejskijat svjat [Η εξέγερση του Τσίπροβτσι και οευρωπαϊκός κόσμος], Σόφια 1988.• Hristo Stambolski, Avtobiografija. Dnevnitzi.Spomeni [Αυτοβιογραφία. Ημερολόγια. Ενθυμήσεις],Σόφια 1972.• Bernard Stulli, Zidovi u Dubrovniku [Οι Εβραίοι τηςΡαγούζας], Ζάγκρεμπ 1989.• Şemdanizâde Süleyman Efendi, Tarih-imür’it-tevarih [Ιστορία] (επιμ. Münir Aktepe),Κωνσταντινούπολη 1978.• Taylesanizâde Hafiz Abdullah Efendi Tarihi.Istanbul’un uzun dört yılı (1785-1789) [TaylesanizâdeHafiz Abdullah Efendi’s History. Istanbul’s four long years(1785-1789)] (ed. Feridun Emecan), Κωνσταντινούπολη2003.• Sture Theolin, The Swedish Palace in Istanbul,Κωνσταντινούπολη 2000.• Maria Todorova, Podbrani Izvori za Istorijata naBalkanskite Narodi XV - XIX vek [Μία συλλογή πηγών γιατην ιστορία των βαλκανικών λαών, 15 ος -19 ος αιώνας],Σόφια 1977.• Turski Izvori za Istorijata na Pravoto v BulgaskiteZemi [Τουρκικές πηγές της ιστορίας του δικαίου σταβουλγαρικά εδάφη] (επιμ. Bistra Tzvetkova), τόμ.2,Σόφια 1971.• Π.Κ. Χρήστου (επιμ.), Γρηγορίου του ΠαλαμάΣυγγράμματα, τ. Δ΄, Θεσσαλονίκη 1988.• Cyryla Vazvazova-Karateodorova (επιμ.),Nepresahvashti Izvori. Documentalni Materiali zaIstorijata na Plovdiv i Plovdivsko [Αλάνθαστες Πηγές.Τεκμήρια για την ιστορία του Πλόβντιβ και της περιοχήςτου], Πλόβντιβ 1975.140

ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΕΣΣυντονιστέςΓενική συντονίστριαΗ Χριστίνα Κουλούρη, πρόεδρος της Επιτροπής Ιστορικής Εκπαίδευσης του Κέντρου για τη Δημοκρατία και τηΣυμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, είναι καθηγήτρια της Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.Γεννήθηκε το 1962 στην Αθήνα και πήρε το διδακτορικό της δίπλωμα από το πανεπιστήμιο της Σορβόννης(Paris I – Panthéon) τον Ιανουάριο του 1990. Το 1994 έλαβε το βραβείο «Νίκος Σβορώνος» για το ερευνητικόκαι συγγραφικό της έργο. Διετέλεσε μέλος της ομάδας του προγράμματος του Συμβουλίου της Ευρώπης γιατη «Μάθηση και Διδασκαλία της Ιστορίας της Ευρώπης τον Εικοστό Αιώνα» (1996-2000). Συμμετείχε σε επιστημονικέςεπιτροπές του Υπουργείου Παιδείας για την έγκριση των εγχειριδίων ιστορίας για τη δευτεροβάθμιαεκπαίδευση. Υπήρξε συντονίστρια προγραμμάτων για την ιστορία των σχολικών εγχειριδίων και την ιστορία τηςΕλληνικής Ολυμπιακής Επιτροπής. Έχει γράψει βιβλία και άρθρα για τη διδασκαλία της ιστορίας, την ιστορία τηςιστοριογραφίας, τα σχολικά εγχειρίδια, την εθνική μνήμη και την εθνική ταυτότητα και την ιστορία του αθλητισμού.Κυριότερες δημοσιεύσεις: Ιστορία και Γεωγραφία στα ελληνικά σχολεία (1834-1914). Γνωστικό αντικείμενοκαι ιδεολογικές προεκτάσεις. Ανθολόγιο κειμένων - Βιβλιογραφία σχολικών εγχειριδίων, Ιστορικό Αρχείο ΕλληνικήςΝεολαίας αρ.18, Αθήνα 1988˙ Dimensions idéologiques de l’historicité en Grèce (1834-1914). Les manuels scolairesd’histoire et de géographie, Φραγκφούρτη: Peter Lang, Studien zur Geschichte Südosteuropas αρ.7, 1991 και Αθλητισμόςκαι όψεις της αστικής κοινωνικότητας. Γυμναστικά και αθλητικά σωματεία (1870-1922), Αθήνα, ΙΑΕΝ, 1997.Επιμελήθηκε τα συλλογικά έργα Clio in the Balkans. The Politics of History Education, Θεσσαλονίκη, CDRSEE, 2002και Αθήνα, πόλη των Ολυμπιακών Αγώνων (1896-1906), Αθήνα: Διεθνής Ολυμπιακή Ακαδημία, 2004.Βιβλίο εργασίας 1 – Η Οθωμανική ΑυτοκρατορίαO ιστορικός Χαλίλ Μπερκτάυ είναι σήμερα αναπληρωτής καθηγητής και υπεύθυνος του προγράμματος Ιστορίαςστη Σχολή Τεχνών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Σαμπαντσή της Κωνσταντινούπολης. Γεννήθηκετο 1947. Κατέχει πτυχίο Οικονομικών από το Πανεπιστήμιο του Γέηλ (1968) και διδακτορικό στην Ιστορία απότο Πανεπιστήμιο του Μπίρμιγχαμ. Εργάστηκε στη Σχολή Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου της Άγκυρας,στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο Μέσης Ανατολής της Άγκυρας και στο Πανεπιστήμιο Μπογάζιτσι της Κωνσταντινούπολης.Διετέλεσε επισκέπτης καθηγητής σε αρκετά πανεπιστήμια του εξωτερικού: με υποτροφία του ΒρετανικούΣυμβουλίου στο Wolfson College του Καίμπριτζ κατά το εαρινό εξάμηνο του 1990, με την υποτροφία Fullbrightστο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ το 1997 (στο Κέντρο Ευρωπαϊκών Σπουδών και στο Κέντρο ΜεσανατολικώνΣπουδών) και ως υπότροφος Nexus Senior στο Κέντρο Ανώτερων Σπουδών της Σόφιας το 2002-2003. Είναιαντιπρόεδρος της Επιτροπής Ιστορικής Εκπαίδευσης του Κέντρου για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στηΝοτιοανατολική Ευρώπη καθώς και ιδρυτικό μέλος και τέως αντιπρόεδρος της Επιτροπής Πολιτών του Ελσίνκι(Τουρκία). Επίσης, είναι μέλος των συμβουλευτικών επιτροπών έκδοσης των επιστημονικών περιοδικών Journalof Peasant Studies, Journal of Agrarian Change και Journal of Southeastern European and Black Sea Studies. Κυριότερεςδημοσιεύσεις (στα τουρκικά): Η δημοκρατική ιδεολογία και ο ιστορικός Φουάτ Κιοπρουλού, Από τη φυλήστον φεουδαρχισμό και Το κλείσιμο μιας εποχής. Επίσης, ήταν ο επιμελητής, από κοινού με την Σουραγιά Φαροκί,του τόμου Νέες προσεγγίσεις του κράτους και των χωρικών στην οθωμανική ιστορία (στα αγγλικά: New Approachesto State and Peasant in Ottoman History, 1991). Τρέχοντα ερευνητικά ενδιαφέροντα: ιστοριογραφία, συγκριτικέςπροσεγγίσεις των βαλκανικών εθνικισμών, αρχική συγκρότηση και κεμαλικός επαναπροσδιορισμός της τουρκικήςεθνικής μνήμης στο πλαίσιο των εθνοτικών εκκαθαρίσεων και των τραυμάτων της εθνικής οικοδόμησης τουπρώιμου 20ου αιώνα.Ο Μπογκντάν Μουργκέσκου γεννήθηκε το 1963 στο Βουκουρέστι. Είναι καθηγητής στη Σχολή Ιστορίας του Πα-141

ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΕΣνεπιστημίου του Βουκουρεστίου. Διετέλεσε υπότροφος Roman Herzog του Ιδρύματος Αλεξάντρ φον Χούμπολττου Βερολίνου (1998-2000) και δίδαξε ως επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ (2002) καιστο Κεντροευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο της Βουδαπέστης (2004). Είναι επίσης αντιπρόεδρος της εθνικής ΡουμανικήςΕταιρείας Ιστορικών Μελετών και πρόεδρος του Τμήματος του Βουκουρεστίου, εθνικός συντονιστής τουδιαγωνισμού ιστορικής έρευνας ISTORIA MEA – EUSTORY και μέλος της εκτελεστικής επιτροπής του δικτύουEUSTORY. Δημοσίευσε πολυάριθμες επιστημονικές μελέτες και αρκετά βιβλία για την ιστορία της Ρουμανίας, τιςρουμανοθωμανικές σχέσεις, την οικονομική και κοινωνική ιστορία της περιόδου από τον δέκατο πέμπτο έως τονεικοστό αιώνα και τη σύγχρονη ιστοριογραφία. Επίσης, συντόνισε την έκδοση πέντε συλλογικών τόμων, μεταξύτων οποίων: Η Ρουμανία και η Ευρώπη: Ο εκσυγχρονισμός ως πειρασμός, ο εκσυγχρονισμός ως απειλή (στα αγγλικά:Romania and Europe: Modernisation as Temptation, Modernisation as Threat, Bουκουρέστι 2000) και Η ιστορία τηςΡουμανίας μέσα από κείμενα (Istoria Romaniei in texte, Βουκουρέστι 2001).Βιβλίο εργασίας 2 – Έθνη και κράτη στη Νοτιοανατολική ΕυρώπηΗ Μιρέλα Λουμινίτα Μουργκέσκου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια στη Σχολή Ιστορίας του Πανεπιστημίουτου Βουκουρεστίου. Επίσης, είναι διευθύντρια του Κέντρου Ιστορικών, Οικονομικών και Κοινωνικών Μελετώντου Βουκουρεστίου και μέλος της Επιτροπής Ιστορικής Εκπαίδευσης του Κέντρου για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωσηστη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Έχει συμμετάσχει σε αρκετά διεθνή προγράμματα που αφορούσαν τηνανάλυση σχολικών εγχειριδίων, την ιστορία της εκπαίδευσης, την ιστοριογραφία, την ιστορική κουλτούρα καιτον εθνικισμό. Επίσης, έχει διατελέσει μέλος του Andrew F. Mellon Foundation, του Deutscher AkademischerAustauschdienst (DAAD), του Maison des Sciences de l’ Homme και του European Science Foundation. Πέρααπό τις πολυάριθμες επιστημονικές της μελέτες και τα κεφάλαια που έχει γράψει σε συλλογικούς τόμους, έχειεπιμεληθεί τέσσερα συλλογικά έργα και έχει επίσης δημοσιεύσει τις μελέτες: Μεταξύ του «καλού Χριστιανού» καιτου «Γενναίου Ρουμάνου», Ο ρόλος του δημοτικού σχολείου στην κατασκευή της ρουμανικής εθνικής ταυτότητας,(1831-1878) [Intre ‘bunul crestin’ si ‘bravul roman’. Rolul scolii primare in construirea identitatii nationale romanesti(1831-1878), Ιάσιο 1999] και Η ιστορία μέσα από τη σχολική τσάντα. Μνήμη και σχολικά εγχειρίδια στη Ρουμανία τηςδεκαετίας του 1990 (Istoria din ghiozdan. Memorie si manuale scolare in Romania anilor 1990, Βουκουρέστι 2004).Βιβλίο εργασίας 3 – Οι Βαλκανικοί ΠόλεμοιΟ Βάλερυ Κάμενοφ Κόλεφ γεννήθηκε στη Φιλιππούπολη το 1960. Πτυχιούχος της ιστορίας και της αγγλικήςφιλολογίας του Πανεπιστημίου της Σόφιας (1986). Πήρε το διδακτορικό του δίπλωμα στην ιστορία το 2001. Απότο 1988 διδάσκει νεότερη βουλγαρική ιστορία (περίοδος 1878-1944) στο Πανεπιστήμιο της Σόφιας, όπου εκλέχτηκεκαθηγητής το 2005, και από το 1999 στην Εθνική Ακαδημία Καλών Τεχνών της Σόφιας. Από το 1994 είναιμέλος της συντακτικής επιτροπής του ιστορικού περιοδικού Minalo. Επίσης, είναι μέλος των επιτροπών Ιστορίαςκαι Πολιτικής Αγωγής του βουλγαρικού Υπουργείου Παιδείας και Επιστήμης. Συγκαταλέγεται μεταξύ των συγγραφέωντου εγχειριδίου Ιστορίας για τη δέκατη τάξη των βουλγαρικών σχολείων. Κύρια πεδία ενδιαφέροντος:κυβέρνηση και τοπική αυτοδιοίκηση, πολιτική και κοινωνική ζωή, εξωτερική πολιτική.Βιβλίο εργασίας 4 - Ο Δεύτερος Παγκόσμιος ΠόλεμοςΟ Κρεσιμίρ Ερντέλια γεννήθηκε στο Ζάγκρεμπ το 1968. Σπούδασε ιστορία και γεωγραφία στο Πανεπιστήμιοτου Ζάγκρεμπ, από όπου και αποφοίτησε με τη διατριβή «Η σχέση του Ανεξάρτητου Κράτους της Κροατίας μετους συγγραφείς και τη λογοτεχνία». Κύριο ερευνητικό του ενδιαφέρον αποτελεί η ιστορία του 20ου αιώνα. Εργάζεταιως δάσκαλος ιστορίας σε δημοτικό σχολείο του Ζάγκρεμπ. Έχει συμμετάσχει στη συγγραφή σχολικώνεγχειριδίων ιστορίας και επίσης, έχει γράψει εγχειρίδιο ιστορίας και ανθολόγιο κειμένων για την έβδομη τάξη τουδημοτικού σχολείου και την τρίτη τάξη του γυμνασίου αντίστοιχα.142

ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣΣυνεργάτεςΛίνα ΒΕΝΤΟΥΡΑΑναπληρώτρια Kαθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικήςκαι Εκπαιδευτικής Πολιτικής, Παν. Πελοποννήσου,Ελλάδα.Νικόλα ΓΙΟΡΝΤΑΝΟΒΣΚΙΥποψήφιος Διδάκτωρ στη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών,Βαρσοβία, γεννημένος στην Πρώην ΓιουγκοσλαβικήΔημοκρατία της Μακεδονίας.Νιαζί Μουσταφά ΚΙΖΙΛΓΙΟΥΡΕΚΕπίκουρος Kαθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου,Τμήμα Τουρκικών Σπουδών, Κύπρος.Άγγελος ΚΥΡΙΑΚΟΥΔΗΣΚαθηγητής Ιστορίας, Κύπρος.Μπόρο ΜΠΡΟΝΖΑΙστορικός ερευνητής, Μπάνια Λούκα, Βοσνία - Ερζεγοβίνη.Ελιάν ΝΤΕΜΙΡΙΛέκτορας στο Πανεπιστήμιο Αλεκσάντερ Ξουνάβι,Αλβανία.Μπόγκνταν Φλόριν ΠΟΠΟΒΙΤΣΙΠαράρτημα Εθνικών Αρχείων Επαρχίας Μπράσοβ,Υποψήφιος Διδάκτωρ στο Ινστιτούτο Ιστορίας στοΒουκουρέστι, Ρουμανία.Μπόζο ΡΕΠΕΚαθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας, Πανεπιστήμιο τηςΛιουμπλιάνα, Σλοβενία.Μίλαν ΡΙΣΤΟΒΙΤΣΚαθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιοτου Βελιγραδίου και πρόεδρος της Εταιρείας ΚοινωνικήςΙστορίας, Σερβία - Μαυροβούνιο.Άραξ ΣΑΧΙΝΕΡΔιδάκτωρ Ιστορίας, πρόεδρος του τμήματος ΚοινωνικήςΕπιστήμης στα Σχολεία ΜΕΦ, Τουρκία.Αντρέι ΣΟΡΑΕκδότης Ιστορικών Περιοδικών, Βουκουρέστι, Ρουμανία.Βλάντιμιρ Γκεόργκιεφ ΣΤΑΝΕΒΥποψήφιος Διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο της Σόφιας,Τμήμα Ιστορίας και καθηγητής Ιστορίας στο ΜαθηματικόΣχολείο στη Σόφια, Βουλγαρία.Ίγκορ ΣΤΟΓΙΑΚΟΒΙΤΣΚαθηγητής Ιστορίας και συν-συγγραφέας βιβλίωνιστορίας για δημοτικά σχολεία, Ζάγκρεμπ, Κροατία.Λιούπκα ΧΡΙΣΤΟΒΑKαθηγήτρια Ιστορίας, Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατίατης Μακεδονίας.143

Προσωπικό του Κέντρου για τη Δημοκρατίακαι τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική ΕυρώπηΔιευθύντρια ΠρογραμμάτωνΗ Σήλα Κάννον είναι η Διευθύντρια Προγραμμάτων του Κέντρου για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη ΝοτιοανατολικήΕυρώπη. Έχει εργαστεί στο Κέντρο επί μια πενταετία στην επίβλεψη της εφαρμογής και της γενικήςανάπτυξης των δραστηριοτήτων των διάφορων προγραμμάτων. Επίσης, συνεισφέρει στον στρατηγικό σχεδιασμότου Κέντρου καθώς και στην εξασφάλιση πόρων και στις δημόσιες σχέσεις του. Έχει εκτεταμένη εμπειρίαστη σύνταξη σχεδίων χρηματοδότησης και έχει συμμετάσχει σε πλήθος διεθνών συνδιασκέψεων ως εκπρόσωποςτου Κέντρου για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη καθώς και σε διάφορεςομάδες εκπόνησης προγραμμάτων. Επίσης, έχει γράψει διάφορα άρθρα σχετικά με προγράμματα της κοινωνίαςτων πολιτών στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Διετέλεσε επί τριετία Διευθύντρια Προγραμμάτων στο Κέντρο για τηΔημοκρατία και τη Συμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και για ένα χρόνο Συντονίστρια Προγράμματος στοΠρόγραμμα Νέων Κοινοβουλευτικών Στελεχών. Πήρε πτυχίο αρχαίων ελληνικών από το Vassar College της ΝέαςΥόρκης το 1996. Σπούδασε γαλλική και αγγλική γλώσσα και λογοτεχνία στα πανεπιστήμια του Αιξ αν Προβάνςκαι του Μπρίστολ. Συμμετείχε σε αρχαιολογικές ανασκαφές στην Ελλάδα και δίδαξε αγγλικά ως ξένη γλώσσα. ΗΣήλα είναι ιρλανδή πολίτις, γεννημένη στο Μπράιτον, κι έχει ζήσει στη Βοστώνη και στη Νέα Υόρκη.Συντονίστρια ΠρογράμματοςΗ Θεανώ Σαββάογλου εργάζεται ως υπεύθυνη Διοικητικών Υπηρεσιών του Κέντρου για τη Δημοκρατία και τηΣυμφιλίωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη από τον Νοέμβριο του 2002. Από τον Φεβρουάριο του 2005 είναι καισυντονίστρια του Κοινού Προγράμματος Ιστορίας. Πήρε το πτυχίο της (με διάκριση) στη Διοίκηση Επιχειρήσεωναπό το Αμερικανικό Κολλέγιο Θεσσαλονίκης το 2000 και το μεταπτυχιακό της δίπλωμα (με διάκριση) απότο Πανεπιστήμιο του Κίνγκστον της Αγγλίας, το 2002. Τομέας ειδίκευσής της και αντικείμενο της διατριβής τηςήταν η Διαχείριση Σχέσεων Πελατών (CRM). Έχει πλούσια επαγγελματική εμπειρία και το 2000-2001 εργάστηκεστο Εμπορικό Τμήμα / Τμήμα Εξαγωγών της εταιρείας Ελληνική Υφαντουργία Α.Ε. Έχει παρακολουθήσει πλήθοςσεμινάρια σχετικά με την επιχειρηματική δραστηριότητα και κατά τη διάρκεια της φοίτησής της στο κολλέγιο διετέλεσεενεργό μέλος της οργανωτικής επιτροπής του Ελληνικού Ινστιτούτου Μάρκετινγκ. Μητρική της γλώσσαείναι τα ελληνικά και γνωρίζει άπταιστα αγγλικά και μέτρια γαλλικά.144

Καθηγητές ιστορίαςΑρζού Αϊντίν, ΚωνσταντινούποληΚρέσιμιρ Αλάζμπεγκ, ΖάγκρεμπΈντελα Γιόργκι, ΤίραναΙρένα Λίλκοβα Γκάρκοβα, ΠλόβντιβΝέναντ Ζάρκοβιτς, ΒελιγράδιΜαρία Ζωγραφάκη, ΞάνθηΧαϊρετίν Κάγια, ΚωνσταντινούποληΆλμα Καζαρούχο, ΤίραναΓιορντάνκα Χρήστοβα Καραγκεούροβα, ΣόφιαΝτάβορ Κόζνιακ, ΖάγκρεμπΣνιέζανα Κόρεν, ΖάγκρεμπΜαρία Κυριαζή, ΘεσσαλονίκηΕλίζα Κυριακού, ΛευκωσίαΆγγελος Κυριακούδης, ΛεμεσσόςΑναστασία Κυρκίνη Κουτούλα, ΑθήναΒαλεντίνα Μάβερ, ΛιουμπλιάναΜαργκίτα Μαντούνιτς, ΖάγκρεμπΚόντρουτα Ματέι, ΒουκουρέστιΜίρε Μλαντενόβσκι, ΣκόπιαΧρήστο Μπέροβ, ΣόφιαΜαριλένα Μπέρκα, ΒουκουρέστιΕμίνα Νταούτοβιτς, ΒελιγράδιΜπογιάνα Ντούσκοβιτς, Μπάνια ΛούκαΣόριν Οάνε, Ραμνίκου- ΒαλτσέαΜουτλού Οζτούρκ, ΚωνσταντινούποληΝουκέτ Ορέν, ΚωνσταντινούποληΒαλεντίν Μάξιμ Όρος, ΚλούτζΡάντου Σέρκεζ, ΒουκουρέστιΑντριάν Παπαγιάννη, ΤίραναΝίκου Πουχουάτα, ΒουκουρέστιΓιέλκα Ραζπότνικ, ΛιουμπλιάναΒασιλική Σακκά, ΑθήναΛιούπκα Σμιλανόβσκα, ΣκόπιαΝέβενκα Σρες, ΛιουμπλιάναΦατμιρός Τζεμάλι, ΤίραναΆνγκελα Τόαντερ, ΒουκουρέστιΕλβάν Τονγκάλ, ΚωνσταντινούποληΜαρία Φιλιππίδου, Πάφος145

ΕΙΣΑΓΩΓΗΧΑΡΤΗΣ 2: Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΚΑΙ Η ΕΥΡΩΠΗ (1600)146

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ© Christos Nüssli 2002, www.euratlas.com147

148

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΑξιολογήστε αυτό το βιβλίο!Αναγνώστη! Αναγνώστρια! Η γνώμη σας γι’ αυτό το βιβλίο έχει μεγάλη σημασία για μας, τόσο για την αξιολόγησήτου όσο και για τον σχεδιασμό των μελλοντικών μας δραστηριοτήτων. Το Κέντρο για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωσηστη Νοτιοανατολική Ευρώπη, μαζί με όλους τους συναδέλφους και τους συνεργάτες του, έχει επενδύσειπολλή και σκληρή δουλειά καθώς και χρόνο και πολύτιμους πόρους στο πρόγραμμα «Διδασκαλία της νεότερηςιστορίας της Νοτιοανατολικής Ευρώπης». Καρπός του είναι το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας. Προκειμένουνα αποτιμήσουμε την αποτελεσματικότητα της διδακτικής μεθόδου, τη χρησιμότητα του εγχειρήματός μας καιτην απόδοση της επένδυσής μας, θα θέλαμε από εσάς να αξιολογήσετε αυτό το πρόγραμμα. Σας παρακαλούμενα μας ενημερώσετε για την άποψή σας, γράφοντάς μας αυτά που πραγματικά πιστεύετε. Γνωρίζουμε βεβαίως,ότι γι’ αυτό θα χρειαστεί να αφιερώσετε κάποια φροντίδα καθώς και λίγο από το χρόνο σας. Σας παρακαλούμελοιπόν, όταν θα έχετε ολοκληρώσει την ανάγνωση αυτού του βιβλίου, να επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας καινα συμπληρώσετε τη φόρμα αξιολόγησης που θα βρείτε εκεί, στο τμήμα για τα εγχειρίδια ιστορίας. Μπορείτε ναβρείτε την ιστοσελίδα στην ηλεκτρονική διεύθυνσή μας: www.see-jhp.org149

150