Plan udrażniania północnego i karpackiego korytarza ... - WWF

Plan udrażnianiapółnocnego i karpackiegokorytarza ekologicznegow czterech wybranych miejscachOPRACOWANIE WYKONANEW RAMACH REALIZACJI PROJEKTU„OCHRONA GATUNKOWA RYSIA, WILKAI NIEDŹWIEDZIA W POLSCE”Białowieża – Warszawa, 2011

2Efektywność ochrony korytarzy ekologicznych. Koncepcja zmian legislacyjnychRedakcja:Stefan JakimiukOpracowanie wykonane przez:Instytut Biologii Ssaków PANFundacja WWF PolskaPublikacja powstała w ramach projektu„Ochrona gatunkowa rysia, wilka i niedźwiedziaw Polsce” realizowanego przez WWF Polskaprzy doinansowaniu z środków NorweskiegoMechanizmu Finansowego i MechanizmuFinansowego EOG.Skład zespołu:Stefan Jakimiuk (WWF Polska)Koordynacja projektuMarcin Górny (IBS PAN)Realizacja projektuZa treść publikacji odpowiada WWF Polska© WWF Polskarealizacja:Agencja Wydawnicza EkoPress601 311 838, poskrobko@ekopress.plwydrukowano na papierze ekologicznymPaweł Struś (IBS PAN)Realizacja projektuAnita Bernatek (UJ)Opracowanie materiałówdla odcinka karpackiegoMarcin Dojlida (PTOP)Opracowanie materiałówdla odcinka północnego

Spis treści1. Wprowadzenie ............................................................................................................................................................ 52. Uzasadnienie podjęcia tematu .......................................................................................................................... 62.1. Korytarze ekologiczne ................................................................................................................................................. 62.2. Koncepcje korytarzy ekologicznych ...................................................................................................................... 72.3. Integralność korytarzy ekologicznych .............................................................................................................. 102.3.1. Bariery wynikające z przerwania ciągłości obszarów leśnych .................................................. 102.3.2. Bariery związane z rozwojem infrastruktury transportowej i zabudowy ............................ 102.4. Idea projektu ................................................................................................................................................................ 143. Opis opracowania ..................................................................................................................................................... 163.1. Cele raportu .................................................................................................................................................................. 163.2. Obszary wytypowane do projektu ...................................................................................................................... 173.2.1. Korytarz północny ......................................................................................................................................... 183.2.2. Korytarz karpacki .......................................................................................................................................... 203.3. Gatunki wskaźnikowe .............................................................................................................................................. 214. Przebieg prac ........................................................................................................................................................... 225. Plany działań poprawiających łączność ekologiczną ..................................................................... 245.1. Identyikacja zagrożeń dla ciągłości ekologicznej i sposoby jej minimalizacji ................................ 245.2. Plany działań odtwarzających łączność ekologiczną .................................................................................. 285.2.1. Odcinek północny ........................................................................................................................................... 285.2.2. Odcinek południowy (karpacki) .............................................................................................................. 385.3. Rekomendacje do planów zagospodarowania przestrzennego ............................................................. 476. Wnioski i rekomendacje .................................................................................................................................... 496.1. Proponowany schemat postępowania przy projektowaniu planu działania ................................... 496.2. Możliwości prawne proponowanych działań ................................................................................................. 506.2.1. Minimalizacja wpływu dróg i innych inwestycji wymagającychwydania decyzji środowiskowej ............................................................................................................... 516.2.2. Zwiększenie lesistości korytarzy i minimalizacja wpływu zabudowy na zwierzęta ......... 516.3. Możliwości inansowe prowadzonych działań .............................................................................................. 526.4. Dalsze działania .......................................................................................................................................................... 54LITERATURA ........................................................................................................................................................................... 57

ZałącznikiDOSTĘPNE NA PŁYCIE CDZałącznik 1.Mapy zbiorcze i szczegółowe z zaproponowanymi działaniamiodtwarzającymi ciągłość ekologiczną korytarzyZałącznik 2.Raport z przebiegu prac na analizowanym odcinku Korytarza PółnocnegoZałącznik 3.Raport z przebiegu prac na analizowanym odcinku Korytarza KarpackiegoZałącznik 4.Zalecenia na temat zagęszczenia i parametrów przejść dla zwierzątZałącznik 5.Poradniki ochrony zwierząt Natura 2000 (niedźwiedź, ryś, wilk)Załącznik 6.Lista projektów drogowych i kolejowych na lata 2007–2013 wraz z oceną oddziaływaniana środowiskoZałącznik 7.Ustawa o lasachZałącznik 8.Program rozwoju obszarów wiejskich

1 WprowadzenieSkuteczna ochrona wielu gatunków zwierząt wymaga nie tylko ochrony gatunkowejczy obszarowej. Niezbędne jest również zachowanie, łączności ekologicznejpomiędzy płatami siedlisk dostępnych dla tych zwierząt. Jest to szczególnie ważnew przypadków gatunków o znacznych wymaganiach przestrzennych, jak np. dużedrapieżniki. Zbyt małe i dodatkowo izolowane populacje zagrożone są wyginięciemze względu na ich niewielką zmienność genetyczną i silny wpływ czynników losowych.Dla zachowania stabilnych populacji wilków, rysi lub niedźwiedzie konieczne sązatem rozległe, odpowiednie siedliska o powierzchni wielu tysięcy km 2 . Zapewnienietak dużych, niepofragmentowanych obszarów jest w większej części Europypraktycznie niemożliwe. Wyręby lasów, rozszerzanie się użytkowania rolniczegogruntów, rozbudowa miast i wsi, a także ekspansja infrastruktury komunikacyjnejprzyczyniły się do bardzo dużej fragmentacji środowiska przyrodniczego. W konsekwencjidoprowadziło to do podziału zamieszkujących je populacji zwierząt. Dlategoteż jednym z najważniejszym wyzwań stojącym obecnie przed ochroną przyrodyjest zachowanie lub odtwarzanie ciągłości ekologicznej, zarówno w skali lokalnejjak i dla całych kontynentów.W Europie najbardziej rozległe obszary przyrodniczo cenne zachowały się w jejpółnocnej i wschodniej części oraz na obszarach górskich w części południowo--wschodniej, (przede wszystkim w Karpatach). Stanowią one najważniejsze w skalikontynentu ostoje wielu gatunków zwierząt. Środkowa, a szczególnie ZachodniaEuropa, od wieków jest pod bardzo silna presja gospodarczą człowieka. Tym niemniejsą tam nadal względnie rozległe obszary leśne pozwalające na bytowaniedużych gatunków ssaków. Obecny zasięg występowania dużych ssaków drapieżnych(a także wielu innych gatunków leśnych) charakteryzuje się ciągłością ich populacjigłównie na wschód od Polski oraz w Karpatach, także nielicznym, wyspowymich występowaniem na zachód od Polski. Głównym powodem tej sytuacji jestbrak ciągłości szlaków migracyjnych. Jest to najważniejsza przyczyna zahamowaniarekolonizacji zachodniej części kontynentu przez duże ssaki drapieżne. Dlategoteż na Polsce spoczywa szczególna odpowiedzialność za umożliwienie rozprzestrzenianiasię tych zwierząt nie tylko skali lokalnej, czy krajowej, ale również międzynarodowej.Autorzy niniejszego opracowania mają nadzieje, że jest ono, choćbyniewielkim stopniu przyczyni się do poprawy sytuacji w tym zakresie.

2 Uzasadnieniepodjęcia tematu2.1 Korytarze ekologiczneKoncepcje korytarzy ekologicznych powstały jako odpowiedź na fragmentację środowiskaprzyrodniczego w Europie, a utrzymanie i poprawa łączności ekologicznej stałysię jednym z największych wyzwań współczesnej ochrony przyrody. Polskie prawodawstwoochrony przyrody definiuje korytarz ekologiczny (migracyjny) jako obszar „umożliwiającymigrację roślin, zwierząt lub grzybów” (Ustawa o ochronie przyrody z dnia16 kwietnia 2004, Dz. U. 2004 Nr 92, poz. 880). W praktyce, jako korytarze ekologiczneokreślane są obszary o względnie dobrze zachowanym środowisku, łączące większedobrze zachowane obszary siedliskowe zwierząt. Szerokość korytarzy wynika przedewszystkim z wymagań konkretnego gatunku, największe wymagania mają oczywiścieduże gatunki ssaków takie jak np. ryś, wilk, niedźwiedź, łoś czy żubr.Do najważniejszych funkcji korytarzy zalicza się (Richling & Solon 2003, Jędrzejewskiet. al. 2006):• zmniejszenie stopnia izolacji poszczególnych płatów siedlisk i ułatwienie przemieszczaniasię organizmów pomiędzy nimi, a co za tym idzie, zwiększenie prawdopodobieństwakolonizacji izolowanych płatów;• zwiększenie przepływu genów pomiędzy płatami siedlisk zapobiegające utracieróżnorodności genetycznej oraz przeciwdziałające depresji wsobnej;• obniżenie śmiertelności, szczególnie wśród osobników młodych, wypartych z płatówdogodnych siedlisk, wskutek zachowań terytorialnych.Obecnie doceniona została rola korytarzy ekologicznych oraz szeroko pojęta ideałączności ekologicznej w ochronie dzikich gatunków zwierząt. Właściwie zaprojektowanasieć obszarów chronionych powinna uwzględniać także korytarze ekologiczne łączące zesobą obszary przyrodniczo cenne.6

2.2 Koncepcje korytarzy ekologicznychDo chwili obecnej powstały 3 propozycje koncepcji sieci ekologicznych:• program ECONET-POLSKA (Liro, 1995, 1998);• koncepcja korytarzy ekologicznych łączących obszary Natura 2000 (Kiczyńska &Weigle, 2003);• projekt korytarzy ekologicznych łączących europejską sieć Natura 2000 (Jędrzejewskiet. al. 2005).Podstawą niniejszego opracowania jest projekt korytarzy ekologicznych łączącycheuropejską sieć Natura 2000, autorstwa zespołu pod kierunkiem W. Jędrzejewskiego 1 .Głównym jego założeniem było zapewnienie spójności ekologicznej sieci Natura 2000oraz innych obszarów prawnie chronionych na terenie kraju. W latach 2009-2010 przeprowadzonoaktualizację i uszczegółowienie tego projektu, nowa, uaktualniona sieć korytarzybędzie dostępna do końca 2011 roku. W ramach projektu wyznaczono spójną sieć,obejmującą zarówno wszystkie ważne obszary przyrodnicze (obszary węzłowe) jak i korytarzełączące je w jedną ekologiczną całość. Wyznaczoną w ten sposób sieć nazwanosiecią korytarzy ekologicznych (Ryc. 1). Za obszary węzłowe uznano zarówno terenyprawnie chronione – parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary Natura 2000, oraz wybranerezerwaty przyrody i obszary chronionego krajobrazu, a także ze względu na ważnefunkcje ekologiczne – duże kompleksy leśne, doliny rzeczne oraz inne tereny dobrze zachowanepod względem przyrodniczym. Jako punkty docelowe sieci korytarzy, znajdującesię w strefie przygranicznej, wytypowano ważne obszary przyrodnicze, mające łącznośćekologiczną z innymi cennymi pod względem przyrodniczym terenami w krajach sąsiednich.Podstawą do połączenia obszarów węzłowych oraz punktów docelowych były przeprowadzoneanalizy środowiskowe. Przy wyznaczaniu przebiegu korytarzy ekologicznychbrano pod uwagę istniejącą ciągłość obszarów o wyższym stopniu naturalności (przedewszystkim lesistości) oraz jak najmniejszą gęstości zabudowy. Opierano się również nawynikach badań wybranych gatunków wskaźnikowych – głównie wilka, ale także rysia,łosia i jelenia. Uwzględniono m.in. lokalizację zrekonstruowanych szlaków migracji wilkai rysia na podstawie udokumentowanych przebiegów rekolonizacji dzisiejszego obszaruPolski po kilkukrotnym wytępieniu tych gatunków w XIX i XX wieku (Kurek 2001, Jędrzejewskiet al. 2002) oraz analizy wybiórczości środowiskowej wilka (Jędrzejewski et al.,2008). Wykorzystano także wyniki badań genetycznych nad wilkiem. W pracach nad sieciąuwzględniono też wyniki programu ECONET-POLSKA oraz inne wcześniejsze projekty korytarzyekologicznych oparte na odmiennych gatunkach wskaźnikowych.1 Projekt ten został wykonany w 2005 roku na zlecenie Ministerstwa Środowiska Przygotowano gow Zakładzie Badania Ssaków PAN w Białowieży we współpracy ze Stowarzyszeniem dla Natury„Wilk” oraz Muzeum i Instytutem Zoologii PAN.7

Ryc. 1MAPA KORYTARZY EKOLOGICZNYCH OPRACOWANYCH W ZAKŁADZIE BADANIA SSAKÓW PAN W 2005 ROKU(Jędrzejewski et al. 2005)W zaprojektowanej sieci korytarzy ekologicznych wyróżniono 7 korytarzy głównych,których rolą jest zachowanie łączności siedlisk w skali międzynarodowej. Korytarzemiędzynarodowe otrzymały następujące nazwy:• Korytarz Północny (KPn)• Korytarz Północno-Centralny (KPnC)• Korytarz Południowo-Centralny (KPdC)• Korytarz Zachodni (KZ)• Korytarz Wschodni (KW)• Korytarz Południowy (KPd)• Korytarz Karpacki (KK)8

Przebieg korytarzy głównych i podział na strefy korytarzy przedstawiony jest na rycinie 2.Ryc. 2 PRZEBIEG KORYTARZY GŁÓWNYCH I PODZIAŁ SIECI NA STREFY (Jędrzejewski et al. 2005)9

2.3 Integralność korytarzy ekologicznychKorytarze ekologiczne spełniają swoją funkcję jedynie wówczas, gdy są drożne nacałej swojej długości. Oznacza to, że na obszarze korytarza ekologicznego musi być zachowany,korzystny z punktu widzenia możliwości przemieszczania określonych gatunków,układ siedlisk, a istniejące bariery migracyjne nie powinny znacząco wpływać na możliwościich migracji. W praktyce szereg czynników, zarówno o charakterze naturalnym, jaki przede wszystkim antropogenicznym, powoduje zakłócenie, a nawet przerwanie ich ciągłościi wynikającą z niej fragmentację i izolację siedlisk. W konsekwencji utrudnia to lubuniemożliwia migrację i wymianę osobników pomiędzy populacjami (Kurek 2008).Czynniki powodujące przerwanie łączności ekologicznej określane są mianem barierekologicznych. Większość gatunków ssaków żyjących w Polsce związana jest z lasami lubterenami zadrzewionymi i zakrzaczeniami. Bariery ekologiczne dla tych gatunków możnazatem podzielić na dwie grupy: (1) bariery wynikające z przerwania ciągłości obszarówleśnych oraz (2) bariery związane z rozwojem infrastruktury transportowej i rozwojemobszarów zabudowanych (Kurek 2008, Jędrzejewski et al. 2006).2.3.1 Bariery wynikające z przerwania ciągłości obszarów leśnychDo tego typu barier zaliczamy:• obecność obszarów nieleśnych w zasięgu korytarzy migracyjnych oraz obszarówo niskiej lesistości;• obecność obszarów nieleśnych o szerokości przekraczającej 1 km, położonych w zasięgukorytarzy ekologicznych;• obecność połączeń obszarów siedliskowych o zbyt małej szerokości (zależnej od gatunkuktóremu ma służyć korytarz).Dla gatunków związanych z obszarami leśnymi takich jak np. ryś, wilk, czy niedźwiedź,utratę drożności korytarzy ekologicznych powodują zmiany w rozmieszczeniui charakterze powierzchni leśnych (Jędrzejewski et al. 2005). Lesistość korytarzy ekologicznychnie zawsze jest wysoka. Niektóre ich odcinki, szczególnie te położone w środkowejPolsce, wymagają zwiększenia powierzchni leśnej, tak aby skutecznie mogły pełnićswoją funkcję. Rycina 5 przedstawia lesistość korytarzy ekologicznych.2.3.2 Bariery związane z rozwojem infrastruktury transportowej i zabudowyDo barier tego typu można zaliczyć:• infrastruktura komunikacyjna – przede wszystkim drogi o dużym natężeniu ruchu,ogrodzone drogi ekspresowe i autostrady oraz linie szybkich kolei (załączniki 6 i 7);10

• tereny zabudowane – przede wszystkim rozwój zabudowy wzdłuż dróg, terenówprzemysłowych oraz składowisk i innych rozległych obszarów zurbanizowanych;• infrastruktura związana z energetyką, w tym farmy wiatrowe (zagrożenie dla ptakówpodczas ich migracji) oraz elektrownie wodnych (bariery dla ssaków związanychze środowiskiem wodnym i innych zwierząt wodnych).Fot. 1INFRASTRUKTURA TRANSPORTOWA STANOWI OBECNIE NAJWAŻNIEJSZY CZYNNIK POWODUJĄCY FRAGMENTACJĘŚRODOWISKA. NOWOCZESNE AUTOSTRADY I DROGI EKSPRESOWE JEŻELI NIE SĄ ODPOWIEDNIO ZABEZPIECZONECAŁKOWICIE UNIEMOŻLIWIAJĄ PRZEMIESZCZANIE SIĘ ZWIERZĄT. AUTOSTRADA A2 NIEDALEKO ŁODZI(Fot. M.Górny)Budowa tras szybkiego ruchu, jakkolwiek ich powierzchnia jest względnie nieduża,powoduje najbardziej negatywny wpływ na ciągłość korytarzy ekologicznych. Zmienia todiametralnie właściwości przestrzenne krajobrazu; powoduje fragmentację naturalnychsiedlisk populacji różnych gatunków zwierząt, a w konsekwencji izolację podzielonychczęści populacji. Efekty ekologiczne dróg rozciągają się znacznie poza obręb pasa drogowego.Z reguły są one bardzo znaczące i mają długotrwały charakter (Forman & Alexander1998; Trombulak & Frissell 2000; Bennet 1999).Od 2000 roku w Polsce realizowany jest program rozwoju sieci transportowej.Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2009 (Dz. U. z dnia 9 listopada2009 r.) docelowa sieć autostrad i dróg ekspresowych w Polsce ma mieć długośćokoło 7300 km, w tym około 2000 km autostrad. W najbliższych latach zaplanowana jest11

udowa około 600 km autostrad i 800 km dróg ekspresowych. (Program Budowy DrógKrajowych, 2011-2015). Drogi te będą stopniowo przejmować rolę głównych tras komunikacyjnych.Będzie wiązało się to ze wzrostem natężeniem ruchu na tych drogach.Dodatkowo zastosowane przy ich budowie rozwiązania techniczne (nasypy, wkopy, ogrodzeniaochronne) doprowadzą do silnej fragmentacji środowiska. Bardzo ważne jestzatem wytypowanie potencjalnych miejsc konfliktowych planowanej sieci drogowejz korytarzami ekologicznymi.Ryc. 3KONFLIKTY PLANOWANYCH DRÓG Z SIECIĄ EKOLOGICZNĄNa spójność ekologiczną kraju w istotny sposób wpływa również infrastruktura kolejowa.Jej wpływ prawdopodobnie jeszcze zwiększy się wraz z jej modernizacją. Chodzi tuprzede wszystkim o planowaną budowę Kolei Dużych Prędkości (KDP). Projekt ten przewiduje(rys. 4) wybudowanie tzw. „linii Y” do 2020 roku (Program budowy i uruchomieniaprzewozów Kolejami Dużych Prędkości w Polsce, PKP PLK S.A.). Dodatkowo planowanajest modernizacja kilku magistralnych linii kolejowych do prędkości 160(200) km/h. Inwestycjete, będą z pewnością miały znaczący wpływ na ciągłość korytarzy ekologicznych.12

Ryc. 4KONFLIKTY PLANOWANEJ SIECI KDP ORAZ INNYCH LINII KOLEJOWYCH PRZEWIDZIANYCH DO MODERNIZACJIZ SIECIĄ EKOLOGICZNĄW ostatnich latach opracowano prognozę oddziaływania na środowisko dla czterechnajważniejszych programów rozwoju sektora transportowego (Program OperacyjnyInfrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 (POIiŚ), Indykatywny wykaz dużych projektówdla POIiŚ, Master Plan dla transportu kolejowego w Polsce do 2030 r. i ProgramBudowy Dróg Krajowych na lata 2008-2012). Podstawą oceny wpływu planowanych drógna zachowanie różnorodności biologicznej kraju była ocena skutków, jakie będą miały teprzedsięwzięcia dla funkcjonowania i zachowania cennych obszarów oraz łączących jekorytarzy ekologicznych. Analizie poddano koncepcję korytarzy ekologicznych łączącycheuropejską sieć Natura 2000 w Polsce (opracowanie wykonane przez Zakład BadaniaSsaków PAN w Białowieży w 2005 r.). Szczegółowo analizowano korytarze główne, korytarzeuzupełniające oraz punkty krytyczne tzw. hot-spots tj. fragmenty korytarzy, którychfunkcjonalność jest poważnie zagrożona. Prognoza oddziaływania wykazała, że najsilniejszekolizje dotyczą wschodnich i zachodnich granic kraju, głównie w przypadku dróg13

o przebiegu południkowym. Dwadzieścia spośród analizowanych odcinków dróg wkraczaw korytarze ekologiczne na długości powyżej 20km. Analiza planowanych przebiegówwszystkich odcinków przewidzianych do realizacji w programie budowy dróg pozwalastwierdzić, że przestrzenne kolizje z korytarzami ekologicznymi generowane będą przez69 spośród 111 zadań, na długości przebiegu planowanych dróg w obrębie korytarzy około1150 km2.4 Idea projektuPrzygotowane do tej pory koncepcje ochrony łączności ekologicznej, w tym również„Projekt korytarzy ekologicznych łączących europejską sieć Natura 2000 w Polsce”, zostałyopracowane w dużej skali przestrzennej. Z konieczności mają więc charakter ogólny.W bardzo ograniczonym zakresie odnoszą się do konkretnych problemów związanychz łącznością korytarzy ekologicznych na poziomie lokalnym, a więc w skali w której teproblemy powinny być rozwiązywane. Brak w nich np. szczegółowej analizy istniejącychform użytkowania gruntów w obrębie korytarzy ekologicznych.Ryc. 5 LESISTOŚĆ KORYTARZY EKOLOGICZNYCH W POLSCE (Jędrzejewski et al. 2005)14

Niewystarczający jest również zakres badań terenowych związanych z migracjamizwierząt. Zaproponowana w krajowej i międzynarodowej skali przestrzennej koncepcjanie może więc mieć bezpośredniego zastosowania przy pracach nad np. gminnymi planamizagospodarowania przestrzennego.Tak więc korytarze ekologiczne funkcjonują w ochronie przyrody w Polsce, główniew sferze koncepcji i deklaracji potrzeby ich ochrony. Jakkolwiek w ustawie o ochronieprzyrody znajdują na ten temat odpowiednie zapisy, to jednak brak jest delegacji wykonawczych.W związku z tym, trudno znaleźć narzędzia do praktycznej i skutecznej ich realizacji.Poza przykładami lokalizacji przejść dla zwierząt przy nowych lub modernizowanychobiektach liniowej infrastruktury komunikacyjnej, brak jest dobrych przykładówbardziej kompleksowych działań skierowanych na poprawę łączności ekologicznej.Nie wiadomo jak praktycznie może wyglądać poprawa drożności np. leśnych korytarzyekologicznych na odcinku kilkudziesięciu, kilkunastu, czy nawet kilku kilometrów. Jakie sąnp. w związku z tym wyzwania natury formalnej, prawnej, organizacyjnej i w końcu finansowej.Niniejsze opracowanie jest próbą zapełnienia luki pomiędzy zwartą koncepcja korytarzyekologicznych, a potrzebą konkretnych działań poprawiających ich drożność. Zanimtakie działania nastąpią, muszą powstać plany, w których na zidentyfikowane „na gruncie”problemy zaproponowane będą adekwatne działania. Próbę przygotowanie takich planówpodjęto również w ramach tego opracowania.15

3 Opis opracowania3.1 CeleNiniejszy projekt ma charakter pilotażowy. Jego głównym celem jest rozpoznaniepraktycznych możliwości poprawy łączności ekologicznej poprzez przygotowanie planówdziałań dla wytypowanych miejsc w wybranych korytarzach ekologicznych. Do projektuwybrano 2 korytarze tj. Korytarz Północny (KPn) oraz Korytarz Karpacki (KK), reprezentującezupełnie odmienne uwarunkowania środowiskowe (geograficzne, przyrodnicze)oraz inną specyfikę problemów związanych z występowaniem barier ekologicznych. Przywyborze korytarzy bardzo ważnym kryterium było ich znaczenie dla utrzymania wysokiejbioróżnorodności na terenie kraju oraz stosunkowo wysoki stopień zachowania łącznościekologicznej. Przyjęto założenie, iż podjęcie zaplanowanych działań w wytypowanychmiejscach, nawet w niedużej skali przestrzennej, powinno przekładać się na realną poprawęłączności ekologicznej w wybranych odcinkach korytarzy. W ramach opracowaniapodjęto próbę oceny możliwości prawnych i finansowych realizacji zaplanowanych działań.Niniejsze opracowanie powinno również dostarczyć zestawu rozwiązań, których realizacjaprzyczyni się do odtworzenia funkcjonalności wybranych odcinków korytarzy.Może więc stanowić przykładowe rozwiązania dla podobnych działań na innych obszarach.Plany odtwarzania łączności ekologicznej powinny zawierać:1) propozycje kierunków zagospodarowania przestrzennego wytypowanego odcinkakorytarza skierowane na poprawe łączności ekologicznej;2) propozycje działań na rzecz odtwarzania ciągłości korytarzy (np. zalesienia);3) propozycje lokalizacji przejść dla zwierząt oraz dodatkowych rozwiązań towarzyszącychbudowie takich przejść;4) określenie możliwości prawnych i finansowych implementacji zaproponowanychdziałań.Aby osiągnąć założone cele zaplanowano przeprowadzenie następujących działań:1) analizę form zagospodarowania gruntów w obrębie tras migracyjnych dużych ssaków;2) opracowanie w technice GIS map korytarzy ekologicznych na poziomie lokalnym;3) identyfikację barier w przemieszczaniu się dużych ssaków m.in. analiza konfliktówistniejących i projektowanych dróg z wybranymi odcinkami Korytarza Północnegoi Korytarza Karpackiego;16

4) określenie w lokalnej skali przestrzennej optymalnych tras migracji dużych ssakówdrapieżnych;5) określenie bezpośrednich działań (na poziomie lokalnym) utrzymujących, poprawiającychi odtwarzających ciągłość korytarzy ekologicznych;6) analizę kosztów działań (na poziomie lokalnym) utrzymujących, poprawiającychi odtwarzających ciągłość korytarzy ekologicznych.W dalszej części opracowania zostały przedstawione: (1) identyfikacja głównychproblemów w zachowaniu drożności korytarzy, (2) opracowanie rozwiązań mających nacelu odtworzenie utraconej lub ograniczonej funkcjonalności korytarzy (3) wskazania doplanów zagospodarowania przestrzennego oraz (4) kosztorys działań.3.2 Obszary wytypowane do projektuDo analiz w ramach niniejszego projektu wytypowano 2 korytarze – Korytarz Północny(KPn) i Korytarz Karpacki (KK). W stosunku do innych korytarzy cechują się onenajlepiej w skali kraju zachowaną ciągłością populacji dużych ssaków drapieżnych, choćich siedliska uległy częściowej fragmentacji. Dlatego zachowanie drożności wybranych korytarzyma bardzo duże znaczenie dla ochrony w/w gatunków zarówno w skali Polskijak i Europy. Największe zagrożenie dla ciągłości tych dwóch kluczowych w skali Polskiszlaków migracyjnych niesie rozwój infrastruktury drogowej. Niektóre odcinki wybranychkorytarzy charakteryzują się również niedostateczną lesistością utrudniającą przemieszczaniesię większości zwierząt leśnych.W ramach projektu wytypowane zostały odcinki korytarzy najważniejsze z punktuwidzenia ochrony łączności ekologicznej oraz obszary, gdzie konieczne jest odtworzeniepołączeń między poszczególnymi siedliskami. Wyboru dokonano opierając się na mapielesistości korytarzy ekologicznych, odcinków wymagających zwiększenia lesistości orazna mapach lokalizacji punktów newralgicznych (hot-spots) przygotowanych w ramachprojektu korytarzy ekologicznych w Zakładzie Badania Ssaków PAN. Ze względu na rozległośćKorytarza Północnego analizie poddano jedynie jego wschodnią części, gdzie zidentyfikowanonajwiększe zagrożenia wybierając do szczegółowych analiz najbardziej problemoweodcinki.17

3.2.1 Korytarz północnyNa terenie korytarza północnego szczegółowej analizie poddano odcinki GKPn-1A(Puszcza Piska – Dolina Biebrzy Północny) oraz KPn-3D (Dolina Biebrzy – Puszcza Knyszyńskaśrodkowo-wschodni).(1) Odcinek GKPn-1A jest najważniejszym połączeniem Bagien Biebrzańskich z PuszcząPiską (ryc. 6) stanowiąc zarazem fragment międzynarodowego korytarza ekologicznegołączącego Europę Wschodnią z Zachodnią. Korytarz ten jest jednym z kluczowychpołączeń dla utrzymania populacji wilków i odtworzenia populacji rysia naobszarze lasów mazurskich (Puszcza Piska, Puszcza Napiwodzko-Ramucka, LasyIławskie). Drożność tego korytarza jest również niezbędna dla rekolonizacji przezw/w gatunki zachodniej Polski (Kurek 2001). Podstawowym problemem w umożliwieniumigracji zwierząt leśnych na tym terenie jest niedostateczna lesistość korytarza.Drugim istotnym czynnikiem powodującym fragmentację środowiska naprzedmiotowym odcinku korytarza jest droga krajowa nr 61 z Warszawy przezŁomżę do Augustowa. W najbliższych latach planowana jest tu również realizacjabardzo dużej inwestycji drogowej tj. droga ekspresowa S61 (Via-Baltica). Braku skutecznychdziałań minimalizujących jej wpływ na środowisko przyrodnicze spowodowaćmoże całkowitą utratę łączności ekologicznej pomiędzy Polską wschodnią,a obszarami położonymi dalej na zachód. Analizowana część korytarza znajdowaćsię będzie również w strefie silnego oddziaływania planowanej sieci dróg ekspresowychw otoczeniu Białegostoku w tym w szczególności S19 (tzw. Obwodnica PuszczyKnyszyńskiej) oraz DK8 i DK19 przebiegające przez Puszczę Knyszyńską.(2) Korytarz ekologiczny KPn-3D łączy Puszczę Knyszyńską z Puszczą Augustowską poprzezdolinę górnej Biebrzy. Połączenie to, wobec niekorzystnych zmian w innymkorytarzu łączącym Bagna Biebrzańskie z Puszczą Knyszyńską – GKPn-1C (PuszczaKnyszyńska – Puszcza Piska południowy, rozwój strefy podmiejskiej Białegostoku)może być niedługo jedynym funkcjonalnym korytarzem umożliwiającym kontaktpomiędzy subpopulacjami wilków i rysi żyjącymi na tym obszarze. Głównym czynnikiempowodującym fragmentację na tym odcinku jest rozproszona zabudowa orazkilkukilometrowy odcinek pozbawiony lasów w północnej części korytarza (w pobliżuDąbrowy Białostockiej). Droga przecinająca ten korytarz (DW670) łączącaGoniądz z Dąbrową Białostocką nie wpływa jednak istotnie na jego funkcjonalnośćze względu małe natężenie ruchu szczególnie w godzinach nocnych (średnie dobowenatężenie ruchu w 2005 roku to około 1,2 tys. pojazdów, Opoczyński, 2006).Pośrednio wpływa natomiast na ten odcinek planowana droga S19 odcinająca korytarzod obszarów siedliskowych w Puszczy Knyszyńskiej.18

Ryc. 6KORYTARZ GKPN-1A (PUSZCZA PISKA – DOLINA BIEBRZY PÓŁNOCNY)Ryc. 7KORYTARZ KPN-3D (DOLINA BIEBRZY – PUSZCZA KNYSZYŃSKA ŚRODKOWO-WSCHODNI)19

3.2.2 Korytarz karpackiW Karpatach analizie poddano odcinki korytarza GKPd-6 (Gorce) oraz korytarzaGKPd-6 (Gorce) – GKK-8 (Beskid Sądecki Zachód) – GKK-7 (Beskid Sądecki Środek).Na tym obszarze skoncentrowano się na kilku punktach stanowiących największy problemw łączności ekologicznej w skali całych Karpat.Korytarz ekologiczny GKPd-6 łączy Masyw Babiej Góry w Beskidzie Żywieckimze zwartymi obszarami leśnymi w Gorcach. Połączenie to umożliwia utrzymanie łącznościpopulacji karpackich takich zwierząt jak ryś, wilk czy niedźwiedź brunatny. Głównymproblemem jest duża gęstość zaludnienia, a zatem i duże zagęszczenie zabudowy. Ponadtow dwóch miejscach korytarz przecinają drogi krajowe: DK7 z Gdańska przez Kraków doprzejścia granicznego w Chyżnem oraz DK47 czyli popularna Zakopianka. Czynniki te,wraz z niedostateczną lesistością niektórych fragmentów korytarza, wpływają na ograniczonąfunkcjonalność tego połączenia.Ryc. 8KORYTARZE KARPACKIE: GKPD-6 (GORCE) I GKPD-6 – GKK-8 (BESKID SĄDECKI ZACHÓD) – GKK-7(BESKID SĄDECKI ŚRODEK)20

Korytarz ekologiczny GKPd-6 – GKK-7 i GKK-8 jest połączeniem Gorców poprzez BeskidSądecki z Beskidem Niskim i dalej z Karpatami Wschodnimi. Połączenie to umożliwiamigrację zwierząt między Karpatami Wschodnimi a Zachodnimi, w tym dużych ssakównp. niedźwiedzia z jego ostoi w Bieszczadach i Karpatach Ukraińskich. Na tym odcinkugłównym problemem jest duża gęstość zaludnienia i zwarta zabudowa w przebiegającychpołudnikowo dolinach Popradu i Dunajca. Wiąże się to również z dużym wylesieniem tychobszarów. Ponadto wpływ na migrację zwierząt mają niektóre rozwiązania technicznezastosowane przy drogach poprowadzonych w dolinach, zwłaszcza DW969 z NowegoSącza do Nowego Targu (betonowe umocnienia brzegów rzeki). Dodatkowo, istotnymzagrożeniem może być planowana droga S19 (Via Carpatia), której przebieg przez BeskidNiski może mieć wpływ na izolację zachodnio-karpackich populacji dużych ssaków od ichnajwiększych ostoi w Karpatach Wschodnich.3.3 Gatunki wskaźnikoweJako gatunki wskaźnikowe zaproponowano w niniejszym opracowaniu: wilka, rysiai niedźwiedzia brunatnego, ponieważ są to gatunki o wysokich wymaganiach przestrzennychi w związku z tym silnie zagrożone fragmentacją środowiska. Terytorium jednej wilczejwatahy w warunkach nizinnej Polski wynosi około 250 km 2 , terytorium jednego rysiaod 100 do 200 km 2 (Jędrzejewska 2001), a niedźwiedzia średnio ponad 400 ha (Jakubiec,2001). Dodatkowo, są to gatunki rzadkie, umieszczone w „Polskiej Czerwonej KsiędzeZwierząt” jako gatunki niższego ryzyka NT, ale bliskie zagrożenia (według definicji są togatunki bliskie zaliczenia do gatunków narażonych, czyli gatunków, które mogą wyginąćstosunkowo niedługo, choć nie tak szybko jak zagrożone). Żeby tak się nie stało, koniecznejest podjęcie działań mających na celu ochronę ciągłości ich populacji poprzez zahamowaniefragmentacji, a także przywracanie ciągłości ich siedlisk. Ryś, wilk i niedźwiedź spełniająrównież kryteria „gatunków osłonowych” (umbrella species) tj. gatunków obecnychw świadomości społecznej oraz priorytetowych z jakiegokolwiek punktu widzenia, którychochrona pociąga za sobą ochronę wielu innych, zazwyczaj mniej efektownych i mniej„charyzmatycznych”, współwystępujących gatunków zwierząt i roślin (Pawlaczyk, Jermaczek2004). Bardziej szczegółowe opisy wybranych gatunków wskaźnikowych znajdują sięm.in. w poradnikach ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000(http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/pl/poradnik.php#6)21

4 Przebieg pracW ramach realizacji projektu w odniesieniu do wybranych 2 korytarzy ekologicznych(Korytarz Północny i Karpacki) przyjęto jednorodną procedurę postępowania tj. tesame etapy i działania. Niżej zamieszczono jedynie ich skrócony opis. Szczegółowy opisdziałań dla Korytarza Północnego z zamieszczono w załączniku 3A, a dla Korytarza Karpackiegow załączniku 3B niniejszego opracowania .Etap 1Wybór odcinków wymagających podjęcia działań na rzecz ochrony łączności ekologicznej.Wyboru dokonano na podstawie opracowania „Projekt korytarzy ekologicznych łączącychsieć Natura 2000 w Polsce” oraz szczegółowej analizy map topograficznych oraz zdjęć lotniczychi satelitarnych. W wyniku tych prac wytypowano odcinki korytarzy przewidzianedo dalszych prac;Etap 2Analiza struktury krajobrazu oraz użytkowania terenu wybranych odcinków korytarzy.Analiza taka pozwoliła na identyfikację głównych barier ekologicznych oraz fragmentówwybranych odcinków, na których konieczne są określone działania restytucyjne. Wstępnemapy z odcinkami wymagającymi uwagi przygotowane w Zakładzie Badania Ssaków PANposłużyły następnie jako podstawowy materiał w trakcie weryfikacji terenowych;Etap 3Weryfikacja terenowa. Po opracowaniu roboczych map obszarów wymagających podjęciadziałań restytucyjnych przeprowadzone zostały wyjazdy terenowe. Ich celem było, opróczweryfikacji wyznaczonych obszarów, także wstępne wytypowanie działek ewidencyjnychprzeznaczonych do zalesień, identyfikacja innych barier nierozpoznawalnych na mapachlub zdjęciach satelitarnych (np. ogrodzenia) oraz pozyskanie z właściwych urzędów samorząduplanów zagospodarowania przestrzennego;22

Etap 4Opracowanie planu działań niezbędnych do odtworzenia ciągłości ekologicznej wybranychodcinków korytarza. Efektem tego etapu prac było przygotowanie map z wyznaczonymidziałkami ewidencyjnymi przeznaczonymi do zalesień oraz działaniami ograniczającyminegatywny wpływ dróg możliwości migracji dużych ssaków;Etap 5Przygotowanie wskazań do planów zagospodarowania przestrzennego gmin oraz kosztorysudziałań związanych z realizacją projektu.23

5 Plany działańpoprawiających łącznośćekologiczną5.1 Identyfikacja zagrożeń dla ciągłości ekologiczneji sposoby jej minimalizacjiFragmentacja środowiska może być spowodowana różnymi czynnikami. Ich wpływma również różne natężenie. Niezwykle istotna jest zatem prawidłowa identyfikacja orazocena wpływu barier ekologicznych na możliwości migracji wybranych gatunków zwierząt.Do głównych czynników powodujących utratę łączności ekologicznej pomiędzy poszczególnymiobszarami należą: infrastruktura transportowa (1), niedostateczna lesistość(2) i nadmierna urbanizacja (3). Każdy z tych elementów wymaga innych rozwiązańzmniejszających ich negatywny wpływ.1. Infrastruktura transportowa. Wpływ infrastruktury transportowej na środowiskoprzyrodnicze jest w ostatnich latach szeroko dyskutowany. Istnieje szereg publikacjiproponujących rozwiązania minimalizujące negatywne oddziaływanie drógi kolei na środowisko (patrz: literatura)Schemat negatywnych oddziaływań przedstawiony został na ryc. 9.Ryc. 9 SCHEMATYCZNE PRZEDSTAWIENIE NEGATYWNYCH ODDZIAŁYWAŃ DRÓG NA ŚRODOWISKO (Iuell et al. 2003)24

Do głównych efektów budowy dróg można zaliczyć: efekt bariery, utrata części środowisk,zakłócenie równowagi ekologicznej ekosystemu, powodowanie śmiertelnościzwierząt i działanie jako korytarz dla gatunków inwazyjnych i synantropijnych.Z powyższych czynników najbardziej negatywnie wpływają na zwierzęta: fragmentacjai degradacja środowiska, śmiertelność na drogach i przede wszystkim efekt barierowydrogi.Oddziaływanie dróg jako bariery ekologicznej związane jest m.in. z fragmentacjąi izolacją zarówno zbiorowisk roślinnych jak i populacji zwierząt, ograniczaniem lub całkowitąblokadą przemieszczania się zwierząt. Negatywny wspływ dróg może oddziaływaćlokalnie na dyspersje osobników, jak i w szerszej skali, na migracje dalekiego zasięgu.W konsekwencji może to powodować ograniczenie przepływu genów i obniżenie zmiennościgenetycznej danej populacji. Efekt barierowy drogi zależy m.in. od struktury ruchui od jej konstrukcji. Drogi tranzytowe o dużym natężeniu ruchu, szczególnie w godzinachnocnych, mają silniejsze negatywne oddziaływanie na populacje zwierząt. W przypadkudróg ekspresowych i autostrad bardzo istotny wpływ ma konstrukcja dróg. Drogi te budowanesą często w wykopach lub na nasypach, dodatkowo towarzyszą im ogrodzeniaochronne. Są one w oczywisty sposób dużo większą barierą niż tradycyjne drogi poprowadzonepo powierzchni terenu.Ochrona populacji dzikich zwierząt przed negatywnymi skutkami infrastrukturydrogowej jest zatem niezwykle istotna dla zachowania żywotnych populacji wielu gatunków.Na przestrzeni ostatnich lat ukazała się spora liczba publikacji prezentujących rozwiązania,które służą minimalizacji wpływu infrastruktury transportowej na środowisko(m.in.: Iuell et al. 2003, Jędrzejewski et al. 2006, Kurek 2008, 2010, EuroNatur 2010).Podstawowym kryterium wyboru sposobu ograniczenia negatywnego wspływudrogi na możliwości migracji zwierząt jest natężenie ruchu. W związku z tym drogi możnapodzielić na dwie grupy (Jędrzejewski et al. 2006).1. Drogi o docelowym natężeniu ruchu nie przekraczającym 5 tys. pojazdów na dobę;droga taka powinna zostać skonstruowana tak, aby w miejscach konfliktowych jejniweleta znajdowała się na poziomie otaczającego terenu (dopuszczalne są niewielkieodchylenia od niego). Na takim odcinku nie stosuje się ogrodzeń ochronnychumożliwiając zwierzętom swobodne przekraczanie drogi;2. Drogi o docelowym natężeniu ruchu przekraczającym 5 tys. pojazdów na dobę; konstrukcjatakich dróg powinna uniemożliwiać swobodne ich przekraczanie przezzwierzęta. Należy wówczas zaprojektować odpowiednią liczbę przejść dla wszystkichtypów zwierząt, a przy wyższych natężeniach ruchu, także wprowadzić ogrodzeniaochronne.Przejścia dla zwierząt są skutecznym rozwiązaniem przywracającym łączność ekologicznąpomiędzy siedliskami rozciętymi drogą. Mają one dwie podstawowe funkcje(Jędrzejewski et al. 2006, Kurek 2008) tj (1) umożliwienie bytowania zwierząt na obszarzeprzeciętym drogą poprzez połączenie rozciętych siedlisk w obrębie areału populacji,(2) umożliwienie migracji i dyspersji osobnikom przemieszczającym się na większedystanse, w celu poszukiwania nowych siedlisk do życia. Wg kryteriów wielkości przejścia25

dla zwierząt można podzielić na: duże, średnie i małe. Wg typu konstrukcji na: przejściagórne i dolne, estakady, mosty poszerzone i przepusty poszerzone. Wg funkcji na przejściasamodzielne i zespolone. Szczegółowe dane dotyczące wymaganych parametrów przejśćnp. ich wielkości oraz liczby przejść przypadających na odcinek drogi zawiera załącznik 4do niniejszego opracowania.Ryc. 10SCHEMATYCZNA RYCINA PRZEJŚCIA GÓRNEGO DLA ZWIERZĄT(za COST 341, Iuell et al. 2003)Oprócz właściwych parametrów, zagęszczenia i lokalizacji przejść dla zwierząt,równie ważne są odpowiednie „działania towarzyszące”, obejmujące przede wszystkimogrodzenia naprowadzające (na tych odcinkach drogi które nie są w całości ogrodzone),zadrzewienia osłonowe wzdłuż ogrodzeń oraz zadrzewienia naprowadzające. Przykładdziałań towarzyszących przedstawia ryc. 11 (Jędrzejewski, 2006).26

Ryc. 11DZIAŁANIA TOWARZYSZĄCE ZWIĘKSZAJĄCE SKUTECZNOŚĆ DZIAŁANIA PRZEJŚCIA DLA ZWIERZĄT2. Niedostateczna lesistość. Obszary nieleśne są jedną z głównych przyczyn fragmentacjipopulacji zwierząt leśnych. Utrata środowisk oraz izolacja spowodowanaprzez wylesienia była pierwszą z przyczyn zmniejszania się zasięgów historycznychi liczebności wielu gatunków zwierząt.W wielu miejscach korytarze wymagają podjęcia zabiegów ochronnych i restytucyjnych,w tym w szczególności zalesień pozwalających na odtworzenie ich funkcjonalności.Jakkolwiek najkorzystniejszym z punktu widzenia ciągłości ekologicznej rozwiązaniemjest połączenie w jedną sieć wszystkich obszarów siedliskowych ciągłymi korytarzami leśnymi,to w praktyce jest to raczej niemożliwe, ale też nie jest absolutnie konieczne. Korytarzeekologiczne dla dużych ssaków leśnych nie muszą być na całej swojej długości jednoliciezalesione. Ich struktura może być mozaikowa. Płaty lasu wchodzące w ich skład niemogą być jednak zbyt od siebie oddalone (przyjmuje się że odległość pomiędzy płataminie powinna być większa niż 500-1000 m), jak również nie mogą być przedzielone innymibarierami. Nie należy też zalesiać cennych przyrodniczo obszarów otwartych, takich jakturzycowiska, bogate zespoły łąkowe i wydmowe, a także obszarów podmokłych. Mozaikowośći różnorodność środowisk w obrębie korytarzy zwiększy liczbę gatunków, którymte korytarze będą służyć (Jędrzejewski et al. 2005).27

3. Nadmierna urbanizacja. Chaotyczny rozwój terenów zabudowanych w Polscespowodował, że często zabudowa ta ma charakter liniowy, rozciągnięty na odcinkuwielu kilometrów, wzdłuż dróg lub cieków wodnych.Dotyczy to w szczególności południowej części kraju. Taki rozwój zabudowy powodujezlewanie się miejscowości w jedną całość i zanik terenów wolnych od zabudowy,a w konsekwencji utratę funkcjonalności na danym odcinku korytarzy ekologicznych.W związku z powyższym nadmiernie zurbanizowane odcinki korytarzy ekologicznychpowinny być przedmiotem szczególnej troski, a zaplanowane w tych miejscach działaniapoprawiające łączność ekologiczna powinny znaleźć się w miejscowych planach zagospodarowaniaprzestrzennego gmin. Należy tam bezwzględnie unikać planowania ciągłej zabudowy,dążąc do jej koncentracji wokół centralnej części miejscowości. W sytuacji gdyistniejąca zabudowa zagraża drożności korytarza, konieczne jest zaplanowanie dolesieńna obszarach pomiędzy zabudową, lub przylegających do korytarza tak by zminimalizowaćefekt barierowy (Jędrzejewski et al. 2005).5.2 Plany działań odtwarzających łączność ekologiczną5.2.1 Odcinek północnyKorytarz ekologiczny GKPn-1AKorytarz ekologiczny GKPn-1A przebiega przez tereny polno-leśne pomiędzy BagnamiBiebrzańskimi i Puszczą Piską. Obszar ten jest dość intensywnie użytkowany rolniczo,lesistość powiatów, na terenie których przebiega ten korytarz wynosi odpowiedniow powiecie grajewskim ok. 22% i kolneńskim ok. 21%. Obszary leśne leżące w obrębie korytarzasą pofragmentowane tj. podzielone, nawet kilkukilometrowymi, strefami pól, łąk,czy pastwisk. Dlatego też kluczowym działaniem dla poprawy łączności ekologicznej natym odcinku, jest zwiększenie lesistości korytarza. Ponieważ przez obszar analizowanegoodcinka korytarza przebiega droga krajowa DK61, a także planowana jest nowa drogaekspresowa S61, działania na rzecz restytucji należało rozpocząć od opracowania rozwiązańminimalizujących wpływ w/w infrastruktury na ciągłość ekologiczną.Droga krajowa DK61 jest trasą prowadzącą z Warszawy przez Ostrołękę, Łomżę,Grajewo do Augustowa. Jest ona jedną z dwóch (obok DK8) głównych dróg łączącychWarszawę z Krajami Bałtyckimi. Ruch na tym odcinku jest obecnie dość duży, SDR (średnidobowy ruch) 2005 wykazał natężenie w granicach 6,5 tys. pojazdów na dobę, przy dośćdużym udziale ruchu tranzytowego (Opoczyński 2006). DK61 przecina analizowanyobszar na odcinku Szczuczyn – Popowo (okolice Grajewa). Po wybudowaniu drogi ekspresowejS61, droga DK61 zapewne straci na znaczeniu i natężenie ruchu spadnie.28

Fot. 2DUŻE NATĘŻENIE RUCHU W POŁĄCZENIU Z DUŻYM UDZIAŁEM SAMOCHODÓW CIĘŻAROWYCH STANOWIPOWAŻNĄ BARIERĘ DLA MIGRUJĄCYCH ZWIERZĄT. DROGA NR 61 W POBLIŻU STARYCH GUT (GMINA SZCZUCZYN)(fot. M. Górny)Działania minimalizujące wpływ tej drogi na środowisko są zatem uzależnione odprognozowanego natężenia ruchu. Jeżeli natężenie dobowe pozostanie na poziomie powyżej3-4 tys. pojazdów na dobę, wówczas również na DK61 należy zaprojektować odpowiednieprzejścia dla zwierząt. W takiej sytuacji, na analizowanym odcinku powinny powstaćdwa duże przejścia górne. Jeśli jednak natężenie ruchu będzie niższe niż 3-4 tys. pojazdówna dobę, najlepszym rozwiązaniem dla utrzymania łączności ekologicznej, będziepozostawienie całego odcinka drogi bez ogrodzeń ochronnych i umożliwienie zwierzętomprzekraczanie drogi po jej powierzchni. W wybranych miejscach należy wprowadzić ograniczenieprędkości połączone z wprowadzeniem systemów ostrzegawczych takich jakelementy odblaskowe, aktywne systemy ograniczania prędkości jazdy oraz aktywne systemyostrzegające zwierzęta. Miejsca takie określane są jako przejścia po powierzchnidrogi (Jędrzejewski et al. 2006, Kurek 2008, 2010). Lokalizacja przejść górnych jak i alternatywnychprzejść po powierzchni drogi została przedstawiona na mapie (Ryc. 12).29

Ryc. 12 LOKALIZACJA I PARAMETRY PRZEJŚĆ DLA ZWIERZĄT NA ANALIZOWANYM ODCINKU DK 61Przy wyborze lokalizacji przejść kierowano się zarówno potrzebami zwierząt (stądich odpowiednie zagęszczenie) jak i możliwościami jakie daje ukształtowanie terenu.Lokalizacja obszarów leśnych oraz terenów zabudowanych wskazała trzy miejsca predysponowanedo umieszczenia przejść dla dużych ssaków, spośród których wybrano dwao najkorzystniejszych warunkach terenowych. W miejscach tych droga przecina wzniesieniapozwalając na zaprojektowanie odpowiednio dużych obiektów. Zaplanowanym przejściompowinny towarzyszyć ogrodzenia naprowadzające, które będą kierować zwierzętado przejścia na drugą stronę drogi. Nie mniej istotne jest stosowanie nasadzeń w bezpośrednimsąsiedztwie przejść oraz zalesień prowadzących w kierunku przejścia w celuzwiększenia efektywności korytarzy. Nie są to bardzo kosztowne przedsięwzięcia,a w znaczący sposób poprawiają poczucie bezpieczeństwa przemieszczających się zwierząt,a przez to efektywność samego przejścia.30

Fot. 3DROGA NR 61 W POBLIŻU GUT. W TYM MIEJSCU WARUNKI TERENOWE POZWALAJĄ NA LOKALIZACJĘDUŻEGO PRZEJŚCIA GÓRNEGO (fot. M. Dojlida)Obecnie trwają procedury przygotowawcze do budowy na tym obszarze drogi ekspresowejnr 61 (S-61) stanowiącej część trasy „Via Baltica” (GDDKiA 2011). Droga ta odSzczuczyna będzie miała przebieg inny niż obecna DK61. Podążając od tej miejscowościw kierunku północno-wschodnim będzie przechodzić w okolicy Ełku, dalej obok Suwałkdo granicy z Litwą. Droga ta planowana jest jako dwujezdniowa o dwóch lub nawet docelowotrzech, pasach ruchu w każdym kierunku. Ze względów bezpieczeństwa (uczestnikówruchu) ogrodzona będzie ogrodzeniami ochronnymi oraz dodatkowo wyposażonaw drogi serwisowe. Planowana średnia szerokość pasa drogowego wyniesie 80 m. Stanowićwięc będzie bardzo znaczącą barierę uniemożliwiającą w praktyce przemieszczaniesię zwierząt. Stąd też fundamentalną sprawą dla utrzymania łączności ekologicznejw miejscach przecięcia się planowanej trasy „Via Baltica” z korytarzem ekologicznym, jestzapewnienie odpowiedniej liczby przejść dla zwierząt o właściwych parametrach. Jakodziałania kompensacyjne, a jednocześnie niezbędne do utrzymania łączności ekologicznej,muszą być zaplanowane: (1) wykupy gruntów (wskazanych działek) na przebiegu korytarzanaprowadzającego do przejścia, (2) zalesienie wykupionych gruntów lub pozostawieniedo naturalnej sukcesji. Rozmieszczenie zaproponowanych przejść dla zwierząt orazpropozycje zalesień w korytarzach naprowadzających do przejścia zostało przedstawionena mapie (Ryc. 13).31

Ryc. 13LOKALIZACJA I PARAMETRY PRZEJŚĆ DLA ZWIERZĄT NA ANALIZOWANYM ODCINKU S6132

Na analizowanym odcinku drogi S61 wytypowano trzy miejsca o warunkach terenowychsprzyjających lokalizacji przejść dla zwierząt. W pierwszej kolejności szukanomożliwości lokalizacji przejść górnych, które są korzystniejsze dla dużych ssaków (Kurek2010). Lepsza pod tym względem jest sytuacja w północnej części analizowanego obszaru,gdzie przyszła droga będzie przecinać teren o bardziej urozmaiconej, pagórkowatej rzeźbie.Dlatego też zaproponowano tam duże przejście górne i uzupełniające przejście dolne.Nieco bardziej monotonna rzeźba terenu na południe od miejscowości Sokoły Jeziorneutrudnia zlokalizowania dużych przejść dla zwierząt. Tym niemniej wybrano miejsca,w których takie obiekty są niezbędne dla zachowania ciągłości ekologicznej. Skutecznośćprzejść dla zwierząt zależy nie tylko od ich położenia oraz parametrów, ale także od zagospodarowaniaich otoczenia (Jędrzejewski et al. 2006). Dlatego też na obszarach o niskiejlesistości należy stosować zalesienia naprowadzające na przejścia oraz nasadzenia osłonowewzdłuż dróg.Fot. 4KRAJOBRAZ OKOLIC POPOWA. NA PIERWSZYM PLANIE ROZLEGŁE OBSZARY POLNE NA KTÓRYCH NALEŻAŁOBYWPROWADZIĆ ZADRZEWIENIA I NIEDUŻE ZALESIENIA. W ODDALI WIDOCZNE SAMOCHODY CIĘŻAROWE NA DK61KTÓRA PRZEBIEGA ZBOCZEM NIEWIELKIEGO CZĘŚCIOWO ZALESIONEGO WZGÓRZA PATRYJA.W TYM MIEJSCU RÓWNIEŻ NALEŻAŁOBY ZAPROJEKTOWAĆ DUŻE PRZEJŚCIE GÓRNE (fot. M. Górny)Uwarunkowania te zostały wzięte pod uwagę przy wyborze działek do zalesienia.Zalesienia towarzyszące przejściom dla zwierząt nie wystarczą oczywiście dla pełnego odtworzeniaciągłości ekologicznej w obrębie analizowanego korytarza. Ponieważ na tymterenie znajdują się rozległe obszary rolnicze, konieczne jest takie przekształcenie struk-33

tury krajobrazu tego obszaru, aby mógł on pełnić funkcje korytarza ekologicznego. Korytarzekologiczny o optymalnych warunkach dla migracji dużych ssaków, a zwłaszcza dladrapieżników takich jak wilk czy ryś powinien mieć szerokość kilku kilometrów, przyczym większa część takiego pasa powinna być zalesiona (Jędrzejewski et al.. 2005). Badaniaekologii dużych ssaków związanych ze środowiskami leśnymi wskazują jednak, że jużstosunkowo niewielkie zalesienia pozwalają na przemieszczanie się tych zwierząt. Zwłaszcza,gdy takie fragmenty korytarzy stanowią niezbyt długi „łącznik” pomiędzy sąsiadującymikompleksami leśnymi (Kurek 2001, Jędrzejewski et al. 2005).Fot. 5NAJWIĘKSZĄ PRZESZKODĄ W MIGRACJACH ZWIERZĄT PRZEZ WIELE KORYTARZY EKOLOGICZNYCHPÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ POLSKI SĄ ROZLEGŁE TERENY NIELEŚNE. POLA UPRAWNE W POBLIŻU POPOWA(GMINA GRAJEWO) (fot. M. Dojlida)Przygotowując plan działań restytucyjnych postanowiono wybrać dwie lub trzy liniewewnątrz korytarza, wzdłuż których zaplanowane zostaną zalesienia. Pasy takich zalesieńnie muszą mieć charakteru ciągłego. Ważne jest jednak zapewnienie odpowiedniej strukturykrajobrazu. Szerokość pasów może wahać się od 500 do 1000m. W granicach takiegowycinka krajobrazu zaproponowano zalesienia na wybranych działkach, które układająsię w strukturę przypominającą nieco szachownicę. Odstępy pomiędzy wybranymi działkaminie przekraczają na ogół 200m. Zalesienia tych działek lub spontaniczna sukcesja roślinnościądrzewiastą spowoduje stworzenie warunków osłonowych wystarczających doprzemieszczania się tak wymagających zwierząt, jak wilki, a nawet rysie. Przy wyborzedziałek brano pod uwagę istniejące zalesienia i zadrzewienia, jak również postępującąsukcesje wtórną, na wcześniej użytkowanych rolniczo terenach. Tak więc, wyznaczone do34

zalesień działki stanowią luki między istniejącymi fragmentami lasu w różnych stadiachrozwoju. Innym kryterium wyboru działek do planowanych zalesień była ich jak najmniejszaprzydatność dla działalności rolniczej. Stąd też brano pod uwagę przede wszystkimdziałki o niższych klasach bonitacji gruntów. Nie zawsze jednak było możliwe uniknięciewyboru działek o korzystnych glebach. Szczegółowe rozmieszczenie obszarów wybranychdo zalesienia przedstawiają mapy w załączniku 1.Zaplanowane zalesienia gruntów zostały uformowane w dwa główne pasy, wspomaganeprzez kilka uzupełniających krótszych odcinków. Północny pas zalesień zaczynasię w okolicy miejscowości Sokoły Jeziorne, gdzie zaproponowano największy zwarty obszardo zalesienia w całym północnym odcinku korytarzy. Wybór tak rozległego terenuwynika z faktu że stanowi on jedną działkę ewidencyjną. Dopuszczalne jest jednak jedynieczęściowe zalesienie tej działki poprzez stworzenie szeregu mniejszych terenów leśnychułożonych w przybliżeniu w układ szachownicy. Na tym terenie będzie też przebiegać planowanadroga S61. Dalszy przebieg analizowanego fragmentu korytarza jest następujący:wykorzystując istniejące niewielkie obszary leśne wybrany pas omija od północy wieśTarachy i biegnie na południowy-wschód w kierunku wsi Popowo, skąd przebiegając napółnoc od wsi Wierzbowo dociera do rozległych obszarów leśnych Kotliny Biebrzańskiej.Na tym odcinku działki wybrane do zalesienia łączą ze sobą istniejące, niewielkie, licząceod 20 do 100 ha, fragmenty lasów. Drugi główny pas, przebiega na południe od miejscowościRogale Wielkie wykorzystując małe fragmenty lasu, w kierunku południowo-wschodnim.W okolicy miejscowości Zacieczki przecina planowaną drogę S61 natomiast w Gutachdrogę DK61. Na południe od miejscowości Boczki-Świdrowo łączy się z dużym kompleksemleśnym, który posiada połączenie (w okolicach miejscowości Łosewo) z lasami KotlinyBiebrzańskiej Dodatkowo zaproponowano kilka połączeń uzupełniających m.in. w okolicymiejscowości: Guty Różyńskie, Kurejwa, Wierzbowo. Powstały w ten sposób układ zalesieńpowinien skutecznie pełnić odpowiednie funkcję ekologiczne.Powierzchnia wybranych działek wynosi w przybliżeniu ok. 662 ha, długość korytarzapoddanego restytucji ma ok. 18 km. Realizacja zaproponowanych rozwiązań pozwoliłabyteż na zwiększenie lesistości tego odcinka korytarza z obecnych 53,7% do około54,6% (przy czym na odcinku objętym działaniami lesistość wzrosłaby z 33,4% do40,1%). Jednak nie powierzchnia nowopowstałych obszarów leśnych będzie tu kluczowa,co znacznie korzystniejsza do migracji struktura krajobrazu. Wybrane działki otrzymałyrównież atrybut istotności dla odtworzenia łączności ekologicznej. Opierając się na opracowaniachdotyczących struktury krajobrazu, zdecydowano się na podział wybranychdziałek z punktu wiedzenia ich wagi dla restytucji korytarza. Tak więc działki podzielonona dwie grupy: (1) „ważne” i (2) „mniej ważne” dla odtworzenia łączności wybranego odcinkakorytarza. Taki podział zastosowano ze względu potencjalne ograniczania możliwościfinansowania tego typu działań. Do grupy „ważnych” zaliczono działki niezbędne doodtwarzania łączności ekologicznej, zaś do grupy ‘mniej ważnych” te, których zalesieniebyłoby korzystne dla poprawy migracji na danym obszarze. Wyboru poszczególnych działek,jak i oceny ich priorytetowości nie należy jednak traktować jako ostatecznych.Dopuszczalna jest możliwość uzasadnionych zmian. Głównym celem podziału działek naróżne kategorie było wyróżnienie minimalnej powierzchni terenu niezbędnej do restytucji35

korytarza. W przypadku korytarza GKPn-1A większość działek otrzymała wartość 1 (bardzoważny). Jako priorytet 2 wybrane zostały m.in. niektóre działki w okolicach wsi Gutyoraz Kosewo, gdzie zaproponowano zwarty ciągły pas zalesień. W sumie powierzchniadziałek z priorytetu 1 wyniosła około 470 ha natomiast z priorytetu 2 około 192 ha.Uzupełniającym rozwiązaniem, możliwym do zastosowania, szczególnie w miejscacho dobrej jakości gleb lub takich, które z innych powodów nie mogą być zalesiane, są pasyzadrzewień wzdłuż miedz i dróg polnych oraz zadrzewienia i zakrzaczenia śródpolne.Wprowadzenie takiego elementu, poprawia strukturę krajobrazu oraz zwiększa bioróżnorodnośćśrodowiska (Richling & Solon 2003). Zachęca również wiele gatunków zwierzątdo przebywania na takich terenach (korzystny efekt mozaiki siedlisk). Nawet niewielkiezadrzewienia rozmieszczone równomiernie są w stanie znacznie poprawić drożność korytarzaekologicznego (Jędrzejewski et al. 2005).Fot. 6W WIELU MIEJSCACH SŁABE GRUNTY ROLNE ZOSTAŁY ZALESIONE, GŁÓWNIE SOSNĄ.MŁODNIK SOSNOWY W POBLIŻU WSI WIERZBOWO (GMINA GRAJEWO) (fot. M. Górny)Należy również wskazać na rolę naturalnej sukcesji wtórnej na obszarach porolnych.Zmiany ludnościowe, szczególnie intensywne w ciągu ostatnich 20 lat spowodowałyzaniechanie użytkowania rolniczego dużej części gruntów rolnych, czego efektem jestspontaniczna sukcesja roślinności drzewiastej. Zjawisko to jest szczególnie widocznew północno-wschodniej części Polski ale także w innych rejonach (np. Świętokrzyskie).Dotyczy to w szczególności gruntów o słabej przydatności do rolnictwa, położonych w dalszejodległości od wsi, lub pośród lasów oraz gruntów podmokłych lub też okresowo36

(np. wiosną) zalewanych. Opracowując plan restytucji korytarza korzystano także z aktualnychzdjęć lotniczych i satelitarnych, które pozwoliły na identyfikację takich środowiski włączenie ich do planu.Trzeci czynnik powodujący fragmentację środowiska tj. zabudowa wsi, na tymodcinku nie został rozpoznany jako istotnie oddziaływujący na przemieszczanie zwierząt.Liczba wsi nie jest duża, a ich zabudowa z reguły jest skupiona. Potencjalne szlaki migracyjnezwierząt bez większych problemów można poprowadzić z ominięciem terenówzabudowanych. Stąd też nie rozważano tego czynnika, jako wymagającego zastosowaniaspecjalnych rozwiązań minimalizujących jego wpływ na przemieszczanie się dzikichzwierząt.Fot. 7NA CZĘŚCI GRUNTÓW ZANIECHANO UPRAWY CO SKUTKUJE NATURALNĄ SUKCESJĄ WTÓRNĄ (fot. M. Dojlida)Korytarz ekologiczny KPn-3DKorytarz ekologiczny KPn-3D łączy Puszczę Knyszyńską z Puszczą Augustowską poprzezdolinę górnej Biebrzy. Większa jego część jest zalesiona. Wyjątkiem jest kilkukilometrowyfragment położony po obu stronach doliny Biebrzy, gdzie głównym elementem krajobrazusą pola uprawne i dosyć mocno rozproszona zabudowa. Głównym czynnikiempowodującym fragmentację na tym odcinku wydaje się być obecność zabudowy. Brakzwartego kompleksu leśnego rekompensuje obecność wielu małych zadrzewień i zalesień37

ozproszonych praktycznie na całym obszarze. Droga przecinająca ten korytarz (DW670),łączy miejscowość Goniądz z Dąbrową Białostocką. Nie wpływa jednak ona istotnie nafunkcjonowanie korytarza, ze względu na nieduże natężeni ruchu, zwłaszcza w godzinachnocnych (średnie dobowe natężenie ruchu w 2005 roku to około 1,2 tys. pojazdów).Charakter sieci osadniczej na tym obszarze jest zupełnie odmienny od tego, którywystępuje na obszarach korytarza GKPn-1A. Zabudowania nie tworzą zwartych wsi, sąza to względnie równomiernie rozproszone na całym terenie. Nie stanowią więc barieryliniowej. Tym niemniej, mała szerokość korytarza oraz bezpośrednie sąsiedztwo wsipowoduje, iż silnie odczuwana jest tam obecność człowieka. Jako działania poprawiającełączność ekologiczną na tym obszarze, zaproponowano zalesienia uzupełniające w newralgicznymodcinku korytarza. Zalesienia takie pozwolą na uzyskanie ciągłości obszarów leśnych.W związku z obecnością zabudowy zaproponowano także powszechne wprowadzeniezadrzewień wzdłuż dróg, terenów zabudowanych oraz na miedzach. Zadrzewieniatakie mają na celu ograniczenie negatywnego wpływu zabudowy na funkcjonalność korytarzaekologicznego.Ze względu na małą intensywność ruchu na drodze DW670 i brak istotnego oddziaływaniana przemieszczanie się zwierząt nie planowano działań minimalizujących wpływtej drogi na migrację na odcinku w/w korytarza.5.2.2 Odcinek południowy (karpacki)Korytarz ekologiczny GKPd-6 łączy Masyw Babiej Góry w Beskidzie Żywieckimz Gorcami. Lesistość tego obszaru jest stosunkowo wysoka. Dla przykładu w powiecie suskimwynosi ona ok. 46%, a w powiecie nowotarskim 37%. Gminy przez które przebiegaanalizowany odcinek korytarza charakteryzują się nawet wyższym odsetkiem obszarówleśnych np. gmina Bystra-Sidzina – 54%. W przypadku korytarza GKPd-6 – GKK-7 i GKK-8stanowiącego podstawowe połączenie Karpat Wschodnich z Zachodnimi lesistość obszarujest jeszcze większa (gmina Szczawnica – 67%, gmina Piwniczna – 63%). Dlatego brak obszarówleśnych nie jest tu głównym czynnikiem fragmentującym środowisko. Lasy porastająwiększość pasm górskich, poprzerywane są natomiast, jedynie na niewielkich odcinkachw dolinach rzek i potoków. Działania związane ze zwiększeniem lesistości były zatemskoncentrowane w kilku newralgicznych punktach. Na obszarze Beskidów Zachodnichznacznie poważniejszym czynnikiem powodującym fragmentację środowiska i negatywneoddziaływania jest obecność zabudowy w dolinach rzek i potoków oraz z reguły duża gęstośćzaludnienia (Widacki et. al. 1999). Wsie położone w dolinach mają charakter długich,zwarto zabudowanych ulicówek, stanowiących bardzo silną barierę dla zwierząt,a dla bardziej płochliwych gatunków, barierę nie do pokonania.Szczególnie wysokim wskaźnikiem zaludnienia charakteryzuje się zachodnia częśćBeskidów. W niektórych gminach przekracza on znacznie 100 os/km 2 (np. gmina SuchaBeskidzka – 355 os/km 2 , Jordanów – 245 os/km 2 ). Taki charakter osadnictwa wpływabardzo niekorzystnie na ciągłość ekologiczną środowiska (tworzenie barier ekologicznych)oraz oddziaływanie innych czynników antropogenicznych, takich oświetlenie hałas38

oraz penetracja terenu przez ludzi. Bardzo silnie fragmentującym czynnikiem są na tymterenie również drogi krajowe. Charakteryzują się one dużym natężeniem ruchu. W szczególnościdotyczy to drogi nr 7 (DK7) na odcinku Kraków – Rabka – Chyżne) i nr 47 (DK47)Rabka – Zakopane. Ze względu na zastosowane rozwiązania techniczne efekt bariery występujetakże w przypadku drogi wojewódzkiej nr 969 (DW969 Nowy Sącz – Nowy Targ).W przyszłości planowana jest modernizacja DK47 do parametrów drogi głównej przyspieszonej(GP) oraz budowa nowej drogi ekspresowej S7 (GDDKiA 2011). Inwestycje te będąmiały bardzo silne, negatywne oddziaływanie na środowisko, w tym będą również stanowiłybardzo poważną barierę dla przemieszczających się przez ten teren zwierząt.Obecna droga krajowa nr 7 jest trasą prowadzącą z Pomorza (Żukowo k. Gdańska)przez Warszawę, Radom, Kielce, Kraków do granicy ze Słowacją w Chyżnem. Jest częściąmiędzynarodowej drogi europejskiej E77 prowadzącej dalej przez Słowację do Budapesztu.Docelowo droga ta na całej długości będzie miała status drogi ekspresowej S7 (GDDKiA2011). Planowane jest zastosowanie ogrodzeń ochronnych, całkowicie fragmentującychśrodowisko przyrodnicze. DK 7 przecina analizowany obszar na odcinku Spytkowice –Podwilk (odcinek drogi Rabka – Chyżne). Na tym odcinku droga przechodzi przez międzynarodowykorytarz ekologiczny GKPd-6 łączący Babią Górę z Gorcami. Korytarz przebiegatutaj przez pasma Beskidu Orawsko-Podhalańskiego, stanowiącego na tym terenie wododziałMorza Czarnego (Czarna Orawa poprzez Dunaj) i Bałtyckiego (Skawa poprzez Wisłę).Droga pokonuje pasmo poprzez Przełęcz Spytkowicką (701 m n.p.m.).Fot. 8DROGA KRAJOWA NR 7 NA PRZEŁĘCZY SPYTKOWICKIEJ. W TYM MIEJSCU PRZECINA ONA MIĘDZYNARODOWYKORYTARZ EKOLOGICZNY ŁĄCZĄCY BESKID ŻYWIECKI Z GORCAMI I DALEJ KARPATAMI WSCHODNIMI(fot. M. Górny)39

Na tym odcinku konieczne jest zagwarantowanie możliwości migracji dla dużychssaków drapieżnych takich jak niedźwiedź i wilk. Droga już obecnie stanowi barierę w migracjachzwierząt ze względu na (1) duże natężenie ruchu oraz (2) towarzyszące drodzerozwiązania techniczne, takie jak bariery ochronne, systemy odwodnienia zboczy oraz betonoweumocnienia stoków (fot. 8).Ryc. 14MAPA Z PROPONOWANĄ LOKALIZACJĄ DUŻEGO PRZEJŚCIA DLA ZWIERZĄT W OKOLICY PRZEŁĘCZY SPYTKOWICKIEJAby umożliwić przekraczanie tej drogi przez zwierzęta konieczne jest wybudowanieprzynajmniej jednego dużego przejścia górnego. Przejście takie powinno mieć parametrymostu krajobrazowego a więc szerokość co najmniej 60–80 m. Ponieważ droga na tym odcinkuprzebiega po stoku pasma górskiego, konieczne jest obniżenie jej niwelety w celukonstrukcji w/w przejścia. W niniejszym raporcie zdecydowano się zaproponować lokalizacjęprzejścia w pobliżu przełęczy, ok. 500 m na północ od najwyższego wzniesienia pokonywanegoprzez drogę. O wyborze tej lokalizacji zadecydowały zarówno warunki terenowe(droga przebiega w niewielkim zagłębieniu, co ułatwia lokalizację przejścia na stokupasma górskiego), jak również obecność obszarów leśnych oraz odległość od zabudowań.Dodatkowo, dla lepszej funkcjonalności przejścia zaleca się wykup i zalesienie terenów40

w bezpośrednim sąsiedztwie przejścia. W ten sposób powstanie pas obszarów leśnychleżący po obu stronach drogi, z centralnie położonym (wewnątrz pasa) przejściem dlazwierząt.Ryc. 15MAPA Z PROPONOWANYM TUNELEM POD PRZEŁĘCZĄ SPYTKOWICKĄPlany rozbudowy systemu dróg ekspresowych zakładają budowę w tym miejscudrogi ekspresowej S7 (planowane przedłużenie S7 z Rabki do przejścia w Chyżnem,GDDKiA 2011). Najkorzystniejszym rozwiązaniem z punktu widzenia wymagań migracyjnychzwierząt byłoby poprowadzenie przyszłej drogi w tunelu. Tunel taki mógłby miećdługość około 900 m. W tym wypadku zaproponowano wprowadzenie drogi w tunel popółnocnej stronie pasma górskiego, wylot z tunelu znajdowałby się natomiast na szczycieprzełęczy. Wiązałoby się to z obniżeniem niwelety drogi w tym miejscu. Oczywiście równieżw tym przypadku zaproponowano wykup i zalesienie działek znajdujących się ponadtunelem. Stworzenie około 900-metrowego zalesionego pasa byłoby rozwiązaniem eliminującympraktycznie całkowicie wpływ drogi na zwierzęta korzystające z przedmiotowegoodcinka korytarza ekologicznego. Należy jednak uwzględnić to, iż planowana drogaekspresowa może przecinać ten korytarz ekologiczny w innym miejscu, biegnąc po zupeł-41

nie nowym śladzie. Wówczas konieczne byłoby adekwatne zabezpieczenie łączności ekologicznejw innym miejscu, z uwzględnieniem wszystkich lokalnych uwarunkowań.Fot. 9DROGA NR 47 W MIEJSCU W KTÓRYM PRZECINA KORYTARZ EKOLOGICZNY GKPD-6.W SEZONIE LETNIM PANUJE NA NIEJ BARDZO DUŻY RUCH (fot. M. Górny)Droga krajowa nr 47 (tzw. Zakopianka) przebiega przez województwo małopolskiez Rabki do Zakopanego. W okolicach Chabówki oraz Nowego Targu, na bardzo krótkichodcinkach, DK47 posiada dwa pasy ruchu w każdą stronę. Droga ta docelowo na całej długościmiała być drogą dwupasmową, jednak realizacja tego przedsięwzięcia została obecniewstrzymana. Przyszłość DK47 jest niepewna. Obecnie rozważana jest zmiana kategoriidrogi na GP i wybudowanie jej po istniejącym śladzie z niewielkim tylko wyprostowaniemłuków. Prawdopodobnie będzie przygotowywana zupełnie nowa dokumentacja i wnioseko wydanie decyzji środowiskowej na ten odcinek (GDDKiA 2010, 2011).DK47 przecina analizowany obszar na odcinku Rdzawka – Klikuszowa (odcinekdrogi Rabka – Nowy Targ). Przechodzi ona przez zachodni skraj Gorców który tworzą zalesionepasma o wysokości około 700-900 m n.p.m. Główny fragment korytarza drogaprzecina w okolicach Kulakowego Wierchu (840 m.n.p.m.). Droga już obecnie stanowi barieręw migracjach zwierząt, przede wszystkim z powodu dużego natężenia ruchu, szczególniew sezonie letnim i zimowym (Opoczyński 2005, Kurek 2008a).42

Dla zabezpieczenia drożności korytarza ekologicznego należy wybudować naprzedmiotowym odcinku drogi przynajmniej dwa przejścia dla dużych zwierząt. Przejściegórne, o szerokości co najmniej 60-80 m, powinno być zlokalizowane na stokach KulakowegoWierchu. Dodatkowo w tym miejscu konieczne jest, podobnie jak w przypadku DK7,obniżenie niwelety drogi. Dalej w kierunku Nowego Targu, korzystając z warunków topograficznych,należy zlokalizować duże przejście dolne (lub estakadę). Wysokość przejściapowinna wynosić około 4-5 m, szerokość co najmniej 20 m (warunki terenowe pozwalająna lokalizację w tym miejscu estakady nawet do 300 m długości i min. 5 m wysokości).Konieczne są również zalesienia osłonowe (patrz mapa, ryc. 16).Ryc. 16PROPONOWANA LOKALIZACJA PRZEJŚĆ DLA ZWIERZĄT W OKOLICY KULAKOWEGO WIERCHUWydaje się, że najbardziej optymalnym rozwiązaniem dla utrzymania łącznościekologicznej na analizowanym odcinku jest połączenie estakady z tunelem o długości około500 m pod Kulakowym Wierchem. Wiązałoby się to ze zmianą przebiegu drogi na tymodcinku, tym niemniej całkowicie zabezpieczałoby drożność korytarza. Dodatkowym efektemprzyjętego rozwiązania będzie wyeliminowanie niebezpiecznego zakrętu na drodze,co znacząco podniesie bezpieczeństwo użytkowników drogi. Warto je rozważyć w przypadkuwznowienia przebudowy Zakopianki.43

Ryc. 17OPTYMALNE ROZWIĄZANIA (TUNEL I ESTAKADA) DLA UTRZYMANIA CIĄGŁOŚCI EKOLOGICZNEJOKOLICY KULAKOWEGO WIERCHUDroga wojewódzka nr 969, łącząca Nowy Sącz z Nowym Targiem, przebiega prawiew całości w dolinie Dunajca. Na analizowanym odcinku, pomiędzy Zabrzeżem, a Krościenkiemn/Dunajcem, przedmiotowa droga poprowadzona jest w wielu miejscach nad samąrzeką. W celu zabezpieczenia konstrukcji drogi przed podmyciem stosuje się na tym odcinkumury oporowe o wysokości około 5m. Rozwiązanie takie stanowi istotną przeszkodędla zwierząt przekraczających dolinę Dunajca potęgowaną przez gęstą zabudowę tegoodcinka doliny.Zabezpieczenie łączności ekologicznej na tym obszarze wymaga innego rozwiązaniaumocnień skarpy drogi (np. stosowanie kamieni lub gruzu nachylonego do koryta rzecznego).Natężenie ruchu na tej drodze wynosiło wg SDR 2005 nieco ponad 5 tys. pojazdówna dobę (Opoczyński 2006). Jest to natężenie, które powoduje już dużą śmiertelność zwierząt,nie wywołuje jednak jeszcze efektu bariery uniemożliwiającej migracje zwierząt(Jędrzejewski et al. 2006 za Iuell 2003). Wydaje się zatem, że budowanie przejść dla zwierzątnie jest tutaj konieczne, pod warunkiem jednak, że w najbliższych latach natężenieruchu nie wzrośnie istotnie. W takiej sytuacji trzeba będzie wziąć pod uwagę zlokalizowaniena tym odcinku przejść dla zwierząt. Ponieważ droga przebiega w wąskim pasiepomiędzy stokami Gorców (Pasmo Lubania) lokalizacja przejść dla zwierząt jest w tym44

miejscu utrudniona. Wydaje się, że optymalnym rozwiązaniem jest zmiana przebiegu drogina krótkim odcinku i wprowadzenie jej w tunel długości ok. 300-600 m (ryc. 18).Ryc. 18PROPONOWANY PRZEBIEG TUNELU W DOLINIE DUNAJCAPodstawowym problemem dla utrzymania łączności ekologicznej na tym odcinkujest nadmierne zagęszczenie zabudowy. Dlatego też, przy wyborze miejsc, dla poprawydrożności korytarza, zasadniczym kryterium powinna być gęstość zabudowy, a dopierow drugiej kolejności lesistość obszaru. Zidentyfikowano następujące punkty krytycznew utrzymania ciągłości ekologicznej korytarzy: Dolina Raby i potoku Bielanka w miejscowościBielanka i Sieniawa, Kulakowy Wierch i okolice wsi Rdzawka i Klikuszowa, dolinaDunajca i dolina Popradu. (Ryc. 19). W niniejszym opracowaniu nie brano pod uwagę wykupuzabudowań i przeznaczania ich do rozbiórki, choć takie rozwiązania w niektórychmiejscach miałby głębokie uzasadnienie merytoryczne (rozwiązania takie stosowane byłyprzez wiele lat w Kampinoskim Parku Narodowym). Wysokie ceny działek budowlanych,szczególnie na obszarach atrakcyjnych turystycznie, oraz status własności prywatnej,to powody, które przesądzają o tym, że tego typu rozwiązania mają małe szanse na powodzenie.Dodatkowo, spotkałoby się to prawdopodobnie z negatywnym odbiorem społecznym.45

Ryc. 19ROZMIESZCZENIE TERENÓW ZABUDOWANYCH I OBSZARÓW LEŚNYCH NA ANALIZOWANYM OBSZARZEORAZ LOKALIZACJA PUNKTÓW KRYTYCZNYCH W ANALIZOWANYCH KORYTARZACHW niniejszym raporcie zaproponowano, jako rozwiązanie problemu zabudowy,wprowadzenie zalesień i zadrzewień na obszarach newralgicznych korytarzy. Zalesieniatakie mają w założeniu pełnić funkcję osłonową, zmniejszając niekorzystny wpływ zabudowyna przebywające w jej bliskości zwierzęta. Dodatkowo, zaproponowano wprowadzenierozproszonych, niewielkich obszarów leśnych (często o powierzchni poniżej 0,5ha)zmieniających korzystnie strukturę krajobrazu. Dla wzmocnienia ciągłości ekologicznejnależałoby wprowadzić wszędzie gdzie to możliwe pasy zadrzewień (na miedzach, wzdłużdróg itp.) i pojedyncze zadrzewienia śródpolne. Taka struktura krajobrazu powodujezmniejszenie efektu barierowego otwartych obszarów polnych, jak również osłonięcie obszarówzabudowanych (Jędrzejewski et al. 2005). Na odcinkach korytarzy, na których brakjest zabudowań zaproponowano wprowadzenie ciągłych obszarów leśnych. W efekcie takichdziałań, w newralgicznych punktach powstałyby zalesione pasy o szerokości200-500 m. Pełniłyby one podobną funkcję jak przejścia dla zwierząt na ogrodzonych drogach(wąski pas umożliwiający połączenie dwóch fragmentów środowiska podzielonychprzez obszary zabudowane. Rozwiązania takie nie pozwolą niestety na całkowite odtworzeniełączności ekologicznej analizowanych odcinków, ponieważ przy tak wąskich fragmentachlasu niemożliwe jest uniknięcie negatywnego wpływu zabudowy (światło, hałas,46

obecność zwierząt gospodarskich – psy itp.). Pozwalają one jednak na minimalizację tegowpływu i ułatwienie migracji zwierząt przez przedmiotowe korytarze ekologiczne.Dodatkowo, w niektórych fragmentach korytarzy ekologicznych zaproponowano zalesieniauzupełniające, mające na celu poprawę ich funkcjonalności, poprzez stworzenie korzystnejdla migracji struktury krajobrazu.5.3 Rekomendacje do planów zagospodarowania przestrzennegoDo niedawna potrzeba utrzymania łączności ekologicznej, bądź też jej odtwarzania,była bardzo słabo uwzględniana na wszystkich poziomach planów zagospodarowaniaprzestrzennego kraju. Bardzo często działania podejmowane są doraźnie, w momencieplanowania znaczących inwestycji i nie zawsze z uwzględnieniem szerszego ich kontekstu.Dla utrzymania spójności ekologicznej obszarów przyrodniczo cennych nie wystarczywskazanie lokalizacji przejść dla zwierząt nad nowo budowaną drogą. Konieczne jest zaproponowaniekompleksowych rozwiązań zapewniających funkcjonalność korytarzy ekologicznychw większej skali. Jakkolwiek, autorzy opracowania mają świadomość, że kwestiekorytarzy ekologicznych nie są kluczowymi problemami, z którymi obecnie muszązmierzyć się gminy, to jednak nie należy zapominać, że bardzo często działania na rzeczutrzymania łączności ekologicznej nie stoją w sprzeczności z lokalnymi interesami,a w przypadku infrastruktury liniowej jest tu wyraźna synergia.Istnieje zatem potrzeba uwzględnienia działań na rzecz restytucji korytarzy ekologicznychw istniejących, jak i przygotowywanych dopiero planach zagospodarowaniaprzestrzennego. Autorzy opracowania rekomendują uwzględnienie w wyżej wymienionychplanach następujących zagadnień dotyczących ochrony korytarzy ekologicznych (zaBiuro Planowania Przestrzennego w Łomży):1. Uwzględnienie w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennegogmin oraz innych dokumentach planistycznych obszarów korytarzy ekologicznych;2. Zabezpieczenie obszaru korytarzy ekologicznych przed przeznaczaniem ich pod zabudowęoraz lokalizację innych inwestycji trwale zmieniających krajobraz danegoobszaru (z wyjątkiem inwestycji niezbędnych ze względu na cele publiczne).3. Wspieranie zalesiania gruntów porolnych w granicach korytarzy ekologicznych, poprzezwyznaczanie na ten cel terenów o mniejszej przydatności dla rolnictwa (niskajakość gleb, duże nachylenie stoku, wybrane grunty podmokłe itp.) oraz innej działalności.4. Wspieranie zróżnicowanej, mozaikowej struktury środowiska poprzez dostosowywaniezalesień do uwarunkowań terenowych i siedliskowych.47

5. Wspieranie wprowadzania zadrzewień śródpolnych oraz nasadzeń osłaniających –jako elementów korzystnie wpływających na krajobraz, różnorodność przyrodnicząoraz funkcje ekologiczne korytarzy;Uwzględnienia powyższych zaleceń przy przygotowywaniu studiów uwarunkowańi kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz innych dokumentów planistycznychprzyczyniłoby się do bardzie skutecznej ochrony ciągłości ekologicznej na poziomielokalnym, co przekładać się będzie na skalę całego kraju.48

6 Wnioski i rekomendacje6.1 Proponowany schemat postępowaniaprzy projektowaniu planu działaniaZgromadzone w toku realizacji projektu pilotażowego doświadczenia pozwalają nasformułowanie sekwencji działań, które powinny być podjęte, w celu przygotowania planudla odtwarzania łączności ekologicznej wybranego odcinka korytarza ekologicznego. Niżejwypunktowano najważniejsze etapy w przyjętym schemacie postępowania.1. Dokonanie wyboru odcinków korytarzy ekologicznych, które będę poddane analizie.2. Określenie generalnych problemów związanych z brakiem drożności wybranych odcinkówkorytarzy ekologicznych.3. Wybór zespołu interdyscyplinarnego do przygotowania planu działań.4. Przeprowadzenie analizy przyrodniczej:a. szczegółowe rozpoznanie w terenie problemów związanych z brakiem łącznościekologicznej i zagrożeniami dla utrzymania lub odtwarzania łączności ekologicznej,b. analiza opracowań, dokumentów oraz literatury nt. występowania i migracji wybranychgatunków (wskaźnikowych),c. przygotowanie ekspertyzy przyrodniczej.5. Przygotowanie wstępnej propozycji działań poprawiających łączność ekologicznąwytypowanych fragmentów.6. Przeprowadzenie analizy struktury użytkowania gruntów:a. pozyskanie danych z urzędów powiatowych i gminnych (mapy ewidencyjnegruntów),b. wybór działek ewidencyjnych do przeprowadzenia działań.7. Przygotowanie ostatecznej propozycji działań poprawiających łączność ekologicznąwytypowanych fragmentów korytarzy ekologicznych.8. Przeprowadzenie szacunku kosztów zaplanowanych działań.9. Przygotowanie zasad monitoringu zaplanowanych działań oraz ich efektów.10. Ostateczne przygotowanie planu działań.Bardzo ważną cechą przygotowanego planu powinien być jego otwarty charakter tj.możliwość dokonywania zmian i modyfikacji, np. zmian wynikających z praktycznych49

możliwości przeprowadzenia niektórych działań na wyznaczonym terenie. Nie trudnowyobrazić sobie sytuację, że właściciele wyznaczonych wykupu działek mogą ostatecznienie zgodzić się na ich sprzedaż. W takich sytuacjach należy szukać rozwiązań alternatywnych.Przy dokonywaniu wszelkich zmian powinna obowiązywać zasada, iż nie powinnypogarszać ostatecznego efektu ekologicznego prowadzonego działania.Dla realizacji tak przygotowanego planu działań niezbędne jest znalezienie potencjalnegowykonawcy, który (1) przygotuje odpowiedni projekt, oraz (2) uzyska niezbędnepozwolenia do jego realizacji. W toku przygotowania tego projektu, a następnie w czasiejego realizacji konieczna może się okazać współpraca z takimi instytucjami jak MinisterstwoŚrodowiska, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, regionalne dyrekcje ochronyśrodowiska, Generalna Dyrekcja Dróg i Autostrad oraz jej regionalne agendy, biura planowaniaprzestrzennego, Lasy Państwowe, lokalne samorządy i w końcu ośrodki i instytutybadawcze oraz organizacje pozarządowe.Projekt poprawy połączeń ekologicznych to z reguły przedsięwzięcie wieloletnie.Zwłaszcza jeśli w toku jego realizacji będą prowadzone wykupy gruntów, a następnie ichzalesianie na relatywnie dużych powierzchniach. Przy prowadzeniu tego typu działań nieodzownajest dobra współpraca z samorządami, w szczególności gminnymi i powiatowymi.Do właściwej oceny efektów przeprowadzonych działań konieczne jest przygotowanieprogramu monitorowego. Ze względu na specyfikę działań program monitoringu powinienmieć charakter wieloletni. Np. na przestrzeni 20 lat ocena efektów działań powinnabyć prowadzona w odstępach, co 5 lat.6.2 Możliwości prawne proponowanych działańW Polsce korytarze ekologiczne nie są włączone do krajowego systemu obszarówchronionych. Prawo polskie odnosi się jedynie bardzo generalnie do ochrony korytarzyekologicznych w zapisach ustawy o ochronie przyrody z dn. 16 kwietnia 2004 r. oraz nakazujeuwzględnianie potrzeb zachowania łączności ekologicznej przy sporządzaniu decyzjiśrodowiskowej dla inwestycji znacząco oddziaływujących na środowisko (m.in. Bar & Jendrośka2010).Ze względu na zidentyfikowane rodzaje zagrożeń dla łączności ekologicznej, istniejącemożliwości prawne należy rozpatrywać w 2 kategoriach działań.1) Propozycje związane z minimalizacją wpływu istniejących i planowanych inwestycjiliniowych, rozwoju zabudowy oraz wielko przestrzennych obiektów przemysłowychlub usługowych znacząco wpływających na środowisko.2) Propozycje związane ze zwiększeniem lesistości korytarzy.Jednak najbardziej właściwym, z punktu widzenia długoterminowej i planowejochrony łączności ekologicznej rozwiązaniem, wydaje się być objęcie korytarzy ekologicznychochroną prawną. Takie rozwiązanie umożliwiło by również wypracowanie odpowiednichpodstaw prawnych do działań restytucyjnych (w tym zalesieniowych) w ramachkorytarzy.50

6.2.1 Minimalizacja wpływu dróg i innych inwestycji wymagających wydania decyzji środowiskowejInwestycje mogące znacząco oddziaływać na środowisko lub obszar Natura 2000wymagają, zgodnie z zapisami ustawy Prawo ochrony środowiska, uzyskania decyzjio środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia. Przedsięwzięciawymagające wydania takiej decyzji zostały wskazane w rozporządzeniu Rady Ministrówz dnia 15 listopada 2010. Wśród takich inwestycji znajdują się m.in. drogi ekspresowe,autostrady i drogi krajowe. Decyzja środowiskowa wymaga (w większości przypadków)przeprowadzenia procedury oceny oddziaływania na środowisko, w ramach którejnależy m.in. opracować projekt działań minimalizujących i/lub kompensujących przyrodniczeskutki realizacji inwestycji. Rozwiązanie takie umożliwia w praktyce realizację proponowanychprzejść dla zwierząt oraz działań dodatkowych jak zalesienia naprowadzającei osłonowe (Kurek 2008). Do zastosowania w/w rozwiązań zobowiązany jest inwestor,w związku z czym można zakładać że w ramach planowanych inwestycji, jak budowa nowychdróg ekspresowych (S61, S7) lub modernizacja istniejących dróg krajowych (DK61,DK47) podjęte zostaną również konkretne działania minimalizujące ich wpływ na środowisko.Procedura wydawania decyzji środowiskowej uwzględnia również konsultacje społeczne,w związku z czym pozwala na przedstawienie do realizacji rozwiązań zaproponowanychw niniejszym raporcie.6.2.2 Zwiększenie lesistości korytarzy i minimalizacja wpływu zabudowy na zwierzętaWśród rozwiązań organizacyjno-prawnych, które mogą być wykorzystane przy restytucjikorytarzy ekologicznych należy wymienić (za Jędrzejewski et al. 2005):1) zalesienia gruntów porolnych oraz innych niż rolne w ramach Programu OperacyjnegoRozwoju Obszarów Wiejskich, realizowane ze środków Europejskiego FunduszuRolnego Rozwoju Obszarów wiejskich oraz z budżetu państwa;2) wspieranie zalesień gruntów prywatnych leżących w obrębie korytarzy ekologicznychze środków funduszu leśnego Lasów Państwowych zgodnie z art. 58 ust. 3Ustawy o lasach;3) współpraca służb wojewodów z oddziałami terenowymi Agencji NieruchomościRolnych (ANR) – wykup gruntów na rzecz Lasów Państwowych;4) Finansowanie realizacji zadań ochronnych i zalesieniowych w ramach korytarzyz wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej oraz z NFOŚiGW;5) inne instrumenty prawne jak działania przewidziane w Programie OperacyjnymRozwoju Obszarów Wiejskich w tym dopłaty do gruntów leśnych na obszarach sieciNatura 2000 oraz tzw. płatności rolno-środowiskowe.Wyżej wymienione programy stwarzają jedynie potencjalne możliwości działań.Bardzo ważna jest jednak współpraca z lokalnymi samorządami, która pozwoli na ukierunkowaniedziałań i skoncentrowanie ich na najbardziej pożądanych ze względu naochronę łączności ekologicznej obszarach.51

6.3 Możliwości finansowe prowadzonych działańW polskim prawodawstwie brak jest mechanizmów skutecznie zachęcających właścicieliokreślonych gruntów do podjęcia działań mających na celu poprawę łączności ekologicznej.Obecnie jedynym praktycznym sposobem poprawy warunków migracji np.gatunków związanych ze środowiskami leśnymi jest wykup gruntów, w celu ich zalesiania,dolesiania lub pozostawienia do naturalnej sukcesji roślinności drzewiastej. Wykup gruntówstanowi zdecydowanie największy koszt spośród wszystkich wydatków, które trzebaw tym celu ponieść. Bez zaplanowania odpowiedniej ilości środków finansowych, przyobecnych uwarunkowaniach prawnych, poprawa łączności ekologicznej nawet na stosunkowoniewielkim odcinku korytarza ekologicznego wydaje się być nie możliwa.Dla oceny kosztów niezbędnych do wykupu gruntów wybrano jeden z obszarówtj. fragment korytarza ekologicznego GKPn-1A, gdzie zaplanowano do wykupu 271 ha.W październiku 2010 r. na zlecenie WWF Polska przeprowadzono analizy cen nieruchomościna wyznaczonym obszarze. Analizą objęto transakcje kupna i sprzedaży nieruchomościna terenie gmin: Szczuczyn, Grabowo i Kolno (wiejska) w woj. podlaskim oraz gminyBiała Piska w woj. warmińsko-mazurskim, w okresach (w zależności od gminy) lipiec2008 – październik 2010 r. lub styczeń 2009 – październik 2010. Na podstawie uzyskanychwyników oszacowano średnie ceny działek dla poszczególnych kategorii takich jakgrunty rolne, łąki, pastwiska oraz obszary leśne. Następnie wyliczono wartość zakupudziałek wyznaczonych do działań udrażniających w jednym z wybranych wariantów(Tabela 1).W ten sposób oszacowano koszt wykupu działek obejmujących odcinek korytarzao powierzchni 271 ha na kwotę 3 979 778 zł. Kwota ta nie uwzględnia jednak kosztówzwiązanych z przeprowadzeniem transakcji (koszty doprowadzenia do zakupu działki,opłaty notarialne, opłaty skarbowe, podatek od zakupu etc.), kosztów samych działań np.zalesień oraz kosztów zarządzania. Tym niemniej szacunki te pokazują orientacyjnie rozmiarśrodków potrzebny do realizacji tego typu projektów. Dotychczasowe doświadczeniaorganizacji pozarządowych w kwestii wykupu gruntów przyrodniczo cennych pokazują,że koszt „obsługi zakupu” należy określić na nie mniejszy niż 25% wartości zakupu działki.Stąd też można założyć, że szacunkowy koszt wykupu działek na powierzchni 271 haprzewyższy 5 000 000 złotych.52

RodzajużytkówrolnychKlasagruntuPowierzchnia[ha]Procentowyudział [%]Powierzchniałączna [ha]Średnia cenajednostkowazł/haWynik[zł]Grunt orny IV a 2,72 0,95Grunt orny V b 30,3951 10,63Grunt orny V 32,9795 11,53106,3657 17.142,62 1.823.386,78Grunt orny VI 40,2711 14,08Łąka III 0,4 0,13Łąka IV 1,36 0,47Łąka V 10,4684 3,66Łąka VI 0,01 0,003Pastwisko III 14,1177 4,93Pastwisko IV 76,4137 26,72133,7034 13.822,31 1.848.089,84Pastwisko V 28,5136 9,97Pastwisko VI 2,42 0,84Nieużytek 10,0792 3,52Rowy 1,36886 0,47Las IV 2,73 0,95Las V 8,2244 2,87Las VI 13,7441 4,831,3158 9.844,93 308.301,86Lz V 3,3989 1,18Lz VI 3,2184 1,12Zabudowania 3,7549 1,31 x x x3.979.778,4853

6.4 Dalsze DziałaniaSkuteczna ochrona dużych ssaków żyjących w Polsce, w tym drapieżników takichjak wilk, ryś i niedźwiedź wymaga nie tylko powstrzymania niekorzystnych zmian w środowiskuw którym żyją, ale także umożliwienia rozprzestrzeniania się ich na nowe, przydatnedo zasiedlenia tereny. W zachodniej i północnej Polsce znajdują się rozległe obszaryleśne, które z powodzeniem mogłyby zostać zasiedlone przez rysie i wilki, a niektórez nich być może również przez niedźwiedzie (Bereszyński 2001, Jędrzejewski et al. 2005).Niestety, fragmentacja korytarzy ekologicznych powoduje, że osobniki żyjące w ostojachw Karpatach i Polsce wschodniej, nie są w stanie skutecznie zasiedlić tych obszarów. Jedyniewilki były w stanie skolonizować w bardzo ograniczonym zakresie Polskę zachodnią.Jednak utworzona na nowym terenie populacja tego gatunku składa się z zaledwie kilku--kilkunastu watah, często znacznie od siebie oddalonych. W związku z tym jest ona bardzoniestabilna (Bereszyński & Skrobała 1997, Kurek 2001, Nowak & Mysłajek 2011). Dlategoteż istnieje pilna potrzeba restytucji najbardziej kluczowych odcinków korytarzy ekologicznychw Polsce. W skali kraju za jedne z najważniejszych uznano 6 niżej opisanych obszarów(ryc. 20, Jędrzejewski et al. 2005).Ryc. 20NAJWAŻNIEJSZE POŁĄCZENIA W SIECI KORYTARZY W POLSCEWYMAGAJĄCE ODTWORZENIA CIĄGŁOŚCI EKOLOGICZNEJ54

1) Połączenie obszarów leśnych po obu stronach dolnej Wisły (Bory Tucholskie z LasamiIławskimi). Jest to najważniejszy i najbardziej pofragmentowany zarazem odcinekkorytarza północnego;2) Połączenie Karpat z obszarami leżącymi na północ od nich (Puszcza Sandomierskai Puszcza Solska). Jest tutaj najtrudniejsza sytuacja w skali kraju ze względu nie tylkona niską lesistość, ale także bardzo dużą gęstość zaludnienia oraz liczne istniejącei planowane inwestycje transportowe (m. in. autostrada A4, droga krajowa nr 4,linia kolejowa nr 91). Brak drożności tych korytarzy w praktyce uniemożliwiaprzemieszczanie się wilków rysi i niedźwiedzi żyjących w Karpatach w kierunkupółnocnym;3) Połączenie Puszczy Solskiej i lasów Polesia. Fragmentacja związana jest główniez użytkowaniem rolniczym żyznych ziem Wyżyny Lubelskiej. Połączenie to stanowifragment korytarza łączącego dwa najważniejsze obszary siedliskowe w Polsce –Podlasie i Karpaty;4) Połączenie Karpat z Sudetami. Wysoka gęstość zaludnienia i mała lesistość GórnegoŚląska powoduje że jako jedyny możliwy wariant korytarza łączącego te dwa obszarynależy rozpatrywać przejście przez Bramę Morawską w Czechach. Restytucja tegokorytarza pozwoliłaby na rozprzestrzenienie się wilków, rysi i niedźwiedzi na obszarSudetów;5) Połączenie Sudetów z Borami Dolnośląskimi. Problemem jest tu niska lesistośći względnie duża gęstość zaludnienia. W przyszłości może to być bardzo ważnykorytarz łączący ostoje w Sudetach i innych górach Masywu Czeskiego z obszaramileśnymi Polski zachodniej i północnej;6) Połączenia pomiędzy pasmami górskimi w polskich Karpatach Zachodnich. Zbytgęsta zabudowa dolin karpackich powoduje izolację poszczególnych fragmentówKarpat (Beskid Śląski, Beskid Mały, Gorce) oraz powoduje że migracje wzdłuż polskiejczęści gór są bardzo utrudnione.Wskazanie powyższych obszarów jako kluczowych, wynika z ich wagi dla odtworzeniaefektywnej łączności ekologicznej, nie tylko w skali regionalnej, ale często krajowej,czy nawet szerzej – kontynentalnej. Niestety, restytucja korytarzy ekologicznych w tychmiejscach jest tyleż ważna, co bardzo trudna do zaplanowania, a zwłaszcza wykonania.Niejednokrotnie ilość nagromadzonych w tych miejscach problemów oraz ich skala jesttak duża, że mogą pojawić się uzasadnione pytania, czy w praktyce jest to możliwe dorozwiązania. Odpowiedź na to pytanie z pewnością nie jest prosta i bez wnikliwej analizydokonanej przez interdyscyplinarne zespoły, wydaje się nie być możliwa. Dlatego teżw ramach niniejszego projektu analizowano jedynie fragment jednego z wyznaczonychpriorytetowych obszarów. Przeprowadzenie analiz bardziej skomplikowanych przypadkówwymaga zaangażowania znacznie liczniejszego zespołu ekspertów i w dłuższym cza-55

sie niż był określony w ramach projektu pilotażowego. Rzetelnie przeprowadzone analizy,powinny dać odpowiedź na pytania, czy odtwarzanie łączności w wybranych miejscachjest możliwe do wykonania, a jeśli tak, to w jaki sposób i jakie środki finansowe niezbędnesą do realizacji tego zadania. Wydaje się, że jest to jedyna, właściwa droga od istniejącejkoncepcji korytarzy ekologicznych do praktycznej realizacji poprawy ich łączności.56

LiteraturaBar M., Jendrośka J. 2010. Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach i inne wymaganiaprawne ochrony środowiska w procesie inwestycyjnym. Praktyczny poradnik prawny. CentrumPrawa Ekologicznego, Wrocław.Bennett A., 1999. Linkages in the Landscape. The Role of Corridors and Connectivity in WildlifeConservation. IUCN, Gland, Switzerland and CambridgeBereszyński A., Skrobała D. 1997. Sudety jako jedna z tras migracyjnych wilka (Canislupus). Geoekologiczne problemy Karkonoszy. Geologicke problemy Karkonoš. Abstrakty IIIKonferencji Naukowej. 15-18 X, Przesieka. Jelenia Góra – Vrchlabi: 6.Bereszyński A. 2003. Wilk (Canis lupus Linnaeus, 1758) w Polsce i jego ochrona. WydawnictwoAkademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań:1-139.Bereszyński A., Kala B., Więckowski J. 2001. Występowanie wilka (Canis lupus Linnaeus,1758) w Polsce Zachodniej. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu 344, Zootechnika 53.Bloemmen M., Vander Slusis T. 2004. European Corridors-example studies for the Pan-European Ecological Network. Alterra, Wageningen UR.EuroNatur 2010. TEWN Manual. Recommendations for the reduction of habitat fragmentationcaused by transport infrastructure development. EuroNatur Foundation. Radolfzell.Forman R., Alexander L. 1998. Roads and their major ecological effects. Annual Review ofEcology, Evolution, and Systematics 29.Huck M., Jędrzejewski W., Borowik T., Miłosz-Cielma M., Schmidt K., Jędrzejewska B.,Nowak S., Mysłajek R.W. 2010. Habitat suitability, corridors and dispersal barriers for largecarnivores in Poland. Acta Theriologica 55.Iuell B., Bekker G. J., Cuperus R., Dufek J., Fry G., Hicks C., Hlaváč V., Keller V. B.,Rosell C., Sangwine T., Třrslřv N., Wandall B., le Maire B. (red.). 2003. Wildlife and traffic:a European handbook for identifying conflicts and designing solutions, COST 341. KNNVPublishers, Delft.Jakubiec Z. 2001. Niedźwiedź brunatny Ursus arctos L. w Polskiej części Karpat. Studia Naturae47.Jędrzejewska B., Jędrzejewski W. 2001. Ekologia zwierząt drapieżnych Puszczy Białowieskiej.Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.57

Jędrzejewski W., Jędrzejewska B., Zawadzka B., Borowik T., Nowak S., Mysłajek R.W.,2008. Habitat suitability model for Polish wolves based on longterm national census. AnimalConservation 11.Jędrzejewski W., Ławreszuk D. (red.). 2009. Ochrona łączności ekologicznej w Polsce.Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża.Jędrzejewski W., Nowak S., Kurek R., Mysłajek R. W., Stachura K., Zawadzka B., PchałekM. 2009. Animals and roads: Methods of mitigation the negative impact of roads onwildlife. Mammal Research Institute Polish Academy of Sciences, Białowieża.Jędrzejewski W., Nowak S., Kurek R., Mysłajek W. R., Stachura K., Zawadzka B. 2006.Zwierzęta a drogi. Metody ograniczania negatywnego wpływu dróg na populacje dzikichzwierząt. Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża.Jędrzejewski W., Nowak S., Schmidt K. 2001. Inwentaryzacja wilków i rysi w nadleśnictwachi parkach narodowych Polski, 2001 r. Raport końcowy. Maszynopis. Zakład BadaniaSsaków PAN, Białowieża: 1-38.Jędrzejewski W., Nowak S., Schmidt K., Jędrzejewska B. 2002. Wilk i ryś w Polsce – wynikiinwentaryzacji w 2001 roku. Kosmos 51.Jędrzejewski W., Nowak S., Stachura K., Skierczyński M., Mysłajek R. W., NiedziałkowskiK., Jędrzejewska B., Wójcik J. M., Zalewska H., Pilot M. 2005a. Projekt korytarzyekologicznych łączących Europejską sieć Natura 2000 w Polsce. Opracowanie wykonane dlaMinisterstwa Środowiska w ramach realizacji programu Phare PL0105.02. Zakład BadaniaSsaków PAN, Białowieża.Kiczyńska A., Weigle A. 2003. Jak zapewnić spójność sieci Natura 2000, czyli o korytarzachekologicznych [w:] Makomaska-Juchiewicz M., Tworek S. Ekologiczna sieć NATURA 2000.Problem czy szansa. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Warszawa.Kurek R. (red.) 2010. Poradnik projektowania przejść dla zwierząt i działań ograniczającychśmiertelność fauny przy drogach. Stowarzyszenie Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot,Bystra.Kurek R. 2001. Szlaki migracyjne wilka (Canis lupus) i rysia (Lynx lynx) w obszarze Polski –próba lokalizacji, analiza topograficzno-ekologiczna, program ochrony i restytucji. Pracamagisterska, Wydział Biologii Uniwersytetu A., Mickiewicza i Zakład Badania Ssaków PAN,Poznań-Białowieża.Kurek R. (red.) 2008. Ochrona dziko żyjących zwierząt przy inwestycjach drogowychw Polsce. Stowarzyszenie Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot, Bystra.Kurek R. 2008. Strategia ochrony korytarzy ekologicznych dla dziko żyjących zwierzątw Karpatach. Dzikie Życie, 3/165.Liro A. (red.) 1998. Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej Econet-Polska. FundacjaIUCN Poland, Warszawa.58

Liro A., Głowacka I., Jakubowski W., Kaftan J., Matuszkiewicz A., Szacki J. 1995. Koncepcjakrajowej sieci ekologicznej Econet-Polska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa.Makomaska-Juchiewicz M., Tworek S. Ekologiczna sieć NATURA 2000. Problem czy szansa.Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.Niedziałkowska M., Jędrzejewski W., Mysłajek R. W., Nowak S., Jędrzejewska B.,Schmidt K. 2006. Habitat requirements of the Eurasian lynx in Poland – large scale censusand GIS mapping. Biological Conservation 133.Nowak S., Mysłajek R.W. 2011. Wilki na zachód od Wisły. Stowarzyszenie dla Natury Wilk,Twardorzeczka.Opoczyński K. 2006. Generalny Pomiar Ruchu 2005. Synteza wyników. Transprojekt Warszawa.Richling A., Solon J. 2003. Ekologia krajobrazu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.Trombulak S., Frissell Ch. 2000. Review of ecological effects of Road on terrestrial andaquatic communities. Conservation Biology 14.Widacki W. (red.) 1999. Przemiany środowiska przyrodniczego zachodniej części Beskidówpod wpływem antropopresji. Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.59