9 - Sklep Internetowy WSiP

Spis treści1 WIADOMOŚCI WSTĘPNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5Świat istot żywych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5Komórka – podstawowy element budowy organizmu zwierzęcego . . . . . . . . . . . . 9Budowa komórki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Skład chemiczny organizmów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Kształt i funkcje komórek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Zestawienie wiadomości o budowie organizmu zwierzęcego . . . . . . . . . . . . . . . 142 PIERWOTNIAKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16Budowa pełzaka i jego czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Pierwotniaki oraz ich znaczenie w przyrodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24ZWIERZĘTA3 OGÓLNE WIADOMOŚCI O ZWIERZĘTACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26BEZKRĘGOWCE4 PARZYDEŁKOWCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Stułbia płowa i jej czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35Wybrane parzydełkowce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 PŁAZIŃCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46Tasiemiec nieuzbrojony i jego przystosowanie do pasożytniczego trybu życia . . . . . . 46Wybrane tasiemce oraz ich wpływ na zdrowie człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496 NICIENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52Glista ludzka i jej czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52Nicienie pasożytnicze oraz ich wpływ na żywicieli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583

7 PIERŚCIENICE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60Dżdżownica ziemna i jej przystosowanie do życia w glebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60Pierścienice żyjące w różnych środowiskach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 668 MIĘCZAKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Ślimak winniczek i jego czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Krewniacy winniczka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74Małże, ich czynności życiowe oraz znaczenie w przyrodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77Głowonogi oraz ich środowisko życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 829 STAWONOGI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84Skorupiaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85Rak rzeczny i jego czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85Skorupiaki oraz ich środowisko życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89Pajęczaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Pająk krzyżak i jego czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Wybrane pajęczaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94Owady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97Bielinek kapustnik i jego czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97Przegląd owadów oraz ich znaczenie w przyrodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101Zestawienie wiadomości o bezkręgowcach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

9 Stawonogi84Stawonogi to zmiennocieplne bezkręgowce, żyjące we wszystkich środowiskach na całymświecie – w powietrzu, w wodzie i na lądzie. Mogą prowadzić wolno żyjący lub pasożytniczytryb życia. Wśród stawonogów wyróżniamy skorupiaki, pajęczaki i owady.Ciało stawonogów jest podzielone na segmenty, które u większości łączą odcinki ciała. Sąto głowa, tułów i odwłok u owadów i głowotułów oraz odwłok u skorupiaków i pajęczaków.Stawonogi mają parzyste, członowane odnóża. Człony odnóży są połączone ruchomo– stawowo, stąd nazwa całej grupy zwierząt. Niektóre odnóża służą do chodzenia lub pływania,inne są przekształcone w czułki lub narządy gębowe.Ciało stawonogów okrywa twardy pancerz odgrywający rolę zewnętrznego szkieletu,do którego są przytwierdzone mięśnie. Chroni on ciało przed napastnikami, urazami mechanicznymii przed zbytnią utratą wilgotności. W miejscach, gdzie łączą się poszczególnesegmenty ciała lub części odnóży, pancerz jest cieńszy, co zapewnia zwierzęciu swobodęruchów. Twarde okrycie ciała stawonogówpowoduje, że ich wzrost odbywa się tylkow okresach linienia. Linienie to zrzucaniestarego pancerza, pod którym wcześniejtworzy się nowy. Nowy pancerz jest miękki,elastyczny i większy niż poprzedni. Poopuszczeniu starego pancerza przez zwierzęnowy zostaje rozciągnięty przez rosnąceciało stawonoga.Pobieranie tlenu do oddychania i wymianagazowa u stawonogów zależą odśrodowiska, w którym żyją. Wodne stawonogido oddychania pobierają tlenz wody za pomocą skrzeli. Stawonogiżyjące na lądzie do oddychania pobierajątlen z powietrza atmosferycznego zapomocą płuc – powierzchni oddechowych,znajdujących się we wnętrzu ciała(pajęczaki), lub tchawek (owady). Stawonogisą głównie rozdzielnopłciowei jajorodne. Mają dobrze rozwinięte zmysły,zwłaszcza wzrok i Rozwielitka – przedstawiciel skorupiakówwęch.

SkorupiakiSkorupiaki są stawonogami wodnymi, które żyją w wodach słodkich i słonych. W morzachi oceanach niektóre skorupiaki żyją przy brzegu, inne przystosowały się do życia w głębinach,jeszcze inne unoszą się w toni wodnej. Niektóre skorupiaki żyją na lądzie w wilgotnych miejscach.Ciało skorupiaków jest zbudowane z segmentów. U niektórych sąsiadujące segmentysą zrośnięte, np. u raka głowa zrośnięta z tułowiem tworzy głowotułów okryty jednolitympancerzem. Skorupiaki do oddychania pobierają tlen z wody za pomocą skrzeli.Rak rzeczny i jego czynności życioweRak rzeczny jest stawonogiem należącym do skorupiaków. Żyje tylko w wodzie. Zamieszkujedobrze natlenione i czyste wody rzek i potoków. Jest uważany za wskaźnik czystości wód.Budowa zewnętrzna raka rzecznegoczułki, narządy zmysłudotyku, węchui równowagi służące dorozpoznawania otoczeniaodnóża zakończoneszczypcami służące dochwytania, obronyi zdobywania pokarmuoczy – narząd wzroku –służące do obserwacjiotoczenianarządy gębowe służącedo pobierania pokarmugłowotułów pokrytymocnym pancerzemchroniącym ciało rakaprzed napastnikamiodnóża kroczne służącedo poruszania sięodwłok zbudowanyz segmentówprzystosowanydo pływania„wachlarz” na odwłoku,przystosowany do pływania85

9Rak pręgowanyRak rzecznyCiało raka składa się z głowy zrośniętejz tułowiem, czyli głowotułowia, orazodwłoka. Z przodu głowy znajdują sięczułki – narządy zmysłu dotyku, służącedo rozpoznawania otoczenia, oraz narządygębowe służące do pobierania i rozdrabnianiapokarmu. Po obu stronach głowy sąrozmieszczone oczy – narząd zmysłu wzroku.Znajdują się one na słupkach i działająniezależnie od siebie. Dzięki temu rak możepatrzeć we wszystkich kierunkach, nie poruszającsię.To ciekaweRak rzeczny żeruje tylko nocą. Dzieńspędza w ukryciu – w wykopanychjamkach lub pod korzeniami drzew.Głębokość, na jakiej przebywa, zależyod temperatury wody. Wiosną i latemżeruje na płyciznach. Im jest chłodniej,tym schodzi głębiej, jednocześniemniej jedząc. W zimie wcale nie pobierapokarmu.Głowotułów raka jest pokryty twardym pancerzem chroniącym go przed napastnikami.Jest to jednocześnie zewnętrzny szkielet, do którego są przyczepione liczne mięśnie.Na głowotułowiu znajdują się odnóża kroczne, służące do poruszania się, oraz odnóżazakończone szczypcami, którymi rak broni się i zdobywa pokarm.Odwłok jest zbudowany z segmentów. Nie jest on tak sztywny jak tułów. Końcowy segmentma wachlarzowaty kształt. Odwłok jest przystosowany do pływania, a u samicy dodatkowodo noszenia jaj i młodych raków.Rak odżywia się roślinami wodnymi, drobnymi wodnymi bezkręgowcami, a także martwymizwierzętami, np. śniętymi rybami i inną padliną. Z tego względu odgrywa ważną rolęczyściciela dna z rozkładających się resztek.Do oddychania rak pobiera tlen z wody za pomocą skrzeli znajdujących się z obu stronciała pod pancerzem głowotułowia.Rak jest rozdzielnopłciowy i jajorodny. Samica składa jaja w zgięciu odwłoka, do któregosamiec składa plemniki. Zapłodnione jaja są przyczepione na odwłoku i noszone przezcałą zimę. Dopiero na wiosnę lub na początku lata wychodzą z nich młode raki.W ciągu pierwszego roku młody rak szybko rośnie, ponieważ kilkakrotnie linieje. W następnychlatach rośnie znacznie wolniej.86

1Pokoloruj pola, w których są wpisane cechy stawonogów.Stawonogi to organizmy:których odnóża są członowanekręgoweĆwiczeniajajorodnektórych ciało jestzbudowane z segmentówstałocieplneobupłciowezmiennocieplneżyworodnerozdzielnopłciowektórych człony odnóżysą połączone stawowobezkręgowe2Uzupełnij schemat nazwami grup zwierząt, które należą do stawonogów.STAWONOGI3Pokoloruj pola, w których podane cechy opisujące raka są prawdziwe.Rak do oddychania pobieraza pomocą skrzeli tlenrozpuszczony w wodzie.Rak do oddychania pobieraza pomocą płuc tlen z powietrzaatmosferycznego.Rak odżywia się padliną,ale poluje też na żywezwierzęta wodne.Rak odżywia sięroślinnością przybrzeżną.Rak rodzi żywe młode,jest więc żyworodny.Rak jest zwierzęciemjajorodnym.87

4Napisz, jaką funkcję w organizmie raka pełnią wymienione części jego ciała.głowotułów –odwłok –odnóża kroczne –odnóża ze szczypcami –5Odczytaj nazwy zaszyfrowane w rebusach. Uzupełnij nimi zdania.DOZSWDKAWARKSZPÓYCHRRak ma narządy, dzięki którym rozpoznajeśrodowisko i znajduje pokarm.Narządem wzroku są na .88

Skorupiaki oraz ich środowisko życiaSkorupiaki to różnorodna grupa zwierząt mająca duże znaczenie w przyrodzie. W jeziorachi stawach żyją rozwielitki i widłonogi. Wchodzą one w skład planktonu i są bardzo ważnympokarmem dla ryb. Skorupiaki planktonowe, np. widłonogi, w morzu są pokarmem dla rybi ssaków morskich.Ośliczka i kiełż zdrojowy żywią się obumarłymi szczątkami roślin. Skorupiaki te możnaspotkać tylko w czystej wodzie i dlatego są one biologicznym wskaźnikiem czystości wód.OśliczkaWidłonógKrabKrylW ciepłych morzach żyją np. kraby,homary, krewetki i langusty, które są cenionymprzez ludzi pożywieniem.Planktonowy kryl, żyjący w wodach wokółAntarktydy, jest podstawowym pokarmempingwinów, ryb, niektórych fok, a także wielorybów.Niektóre skorupiaki, np. stonogi,przystosowały się do życia na lądzie. W Polsceżyje wiele ich odmian. Najczęściej jestspotykany prosionek (stonóg piwniczny).Prosionek (stonóg piwniczny)89

Ćwiczenia1Połącz nazwę skorupiaka ze środowiskiem, w którym żyje.krabSKORUPIAKI ŻYJĄCEośliczkakiełż zdrojowyna lądzieprosionekkrewetkahomarkrylw wodzierozwielitkaraklangusta2Odczytaj wyraz zaszyfrowany w rebusie. Uzupełnij nim zdanie.ZWERWIÓRKAS = TKIto skorupiaki, które wchodzą w skład planktonui są ważnym pokarmem dla ryb.90

9ZESTAWIENIE WIADOMOŚCI O BEZKRĘGOWCACHGRUPA ZWIERZĄT, ŚRODOWISKOŻYCIA I PRZEDSTAWICIELEPARZYDEŁKOWCE– żyją w środowisku wodnym.• stułbia płowa• chełbia modraCHARAKTERYSTYCZNE CECHY GRUPY• ciało zbudowane z dwóch warstwkomórek, wewnątrz jest jamachłonąco-trawiąca• występowanie postaci polipalub meduzy• drapieżne• wymiana gazowa całą powierzchniąciała• rozmnażanie polipów bezpłciowe,meduz – płciowePŁAZIŃCE– część żyje we wnętrzu ciała żywiciela.• tasiemiec uzbrojony• tasiemiec bąblowcowy• ciało płaskie, złożone z członów• na główce występują przyssawki• pasożyt, pokarm chłonie całąpowierzchnią ciała• oddychanie beztlenowe• obojnaki i jajorodne, rozwójw dwóch żywicielachNICIENIE– niektóre żyją we wnętrzu ciała żywiciela,inne – w glebie.• włosień kręty• glista ludzka• ciało wydłużone, w przekroju okrągłe• część jest pasożytami• oddychanie całą powierzchnią ciała• rozdzielnopłciowe i jajorodne• wolno żyjące lub rozwój w jednymżywicielu112

ZESTAWIENIE WIADOMOŚCI O BEZKRĘGOWCACHGRUPA ZWIERZĄT, ŚRODOWISKOŻYCIA I PRZEDSTAWICIELEPIERŚCIENICE– niektóre żyją w wilgotnej, urodzajnejglebie, inne w słodkich wodacho zamulonym dnie.• dżdżownica• rureczniki• pijawkaCHARAKTERYSTYCZNE CECHY GRUPY• ciało zbudowane z pierścieni• wymiana gazowa całą powierzchniąciała• obupłciowe i jajorodneMIĘCZAKI– większość żyje w wodzie, niektóre na lądzie.• winniczek• skójka• ośmiornica• miękkie ciało okryte muszlą– u ślimaków spiralną, u małżydwuklapową• ślimaki lądowe – roślinożerne, małżefiltrują drobne organizmy z wody• obupłciowe i jajorodneSTAWONOGI– niektóre żyją w środowisku wodnym,inne – w lądowym.• rak• krzyżak• bielinek kapustnik• u owadów ciało podzielone na głowę,tułów i odwłok, a u skorupiaków i pajęczakówna głowotułów i odwłok, pokrytepancerzem• członowane odnóża są połączoneruchomo–stawowo• wzrost ciała w okresie linienia• wymiana gazowa u skorupiaków zapomocą skrzeli, u pajęczaków – płuc,a u owadów – tchawek• niektóre są drapieżne, inne – roślinożerne• rozdzielnopłciowe i jajorodne, w rozwojumotyla występuje postać larwyi poczwarki113