Piękno przyrody nieożywionej Warmii i Mazur - Warmińsko ...

Leszek Jurys, Alicja SzarzyńskaPiękno przyrody nieożywionejWarmii i Mazur

Leszek JurysAlicja SzarzyńskaPiękno przyrody nieożywionej Warmii i MazurZeszyt 1 SKAŁYWydawnictwo Mantis

Fot. na okładce Dorota Taratycka© Olsztyńskie Centrum Edukacji Ekologicznej, Olsztyn 2009ISBN 978-83-929997-3-7Wydawca: Wydawnictwo Mantis, ul. Słowicza 11, 11-041 Olsztyne-mail: andrzej.jadwiszczak@wydawnictwo-mantis.eu; www.wydawnictwo-mantis.eutel. 89 523 84 14, kom. 602 587 136Druk: Drukarnia Gutgraf, Olsztyn

WstępRegion Warmii i Mazur wyróżnia się w skali kraju i Europy różnorodnością i bogactwemśrodowiska przyrodniczego, którego fundamentem jest niezwykłe zestawienieform przyrody nieożywionej i ożywionej. Znajdziemy tu obszary wzniesień,równin i dolin poprzecinanych rzekami, strumieniami i potokami różnejszerokości, miejscami o dużych spadkach. Na tej geologicznej, morfologiczneji wodnej mozaice znalazły swoje miejsce łąki, lasy i bagna oraz siedliska ludzi.Celem niniejszej publikacji jest zwrócenie uwagi uczniów i nauczycieli naatrakcyjność i znaczenie georóżnorodności środowiska przyrodniczego Warmiii Mazur, a przez to zachęcenie do organizowania szkolnych wypraw geologicznych.Zapewne uda się uczniom spotkać na swoim terenie ciekawe obiekty i formypolodowcowe, zaobserwować procesy kształtujące teren czy też dotrzeć do żwirowni(gdzie odsłoni się ciekawy profil utworów polodowcowych).Na początek proponujemy, by pierwszoplanowym celem tych wypraw byłozbieranie okazów do szkolnej kolekcji skał, najlepiej zaaranżowanej w postaci lapidarium.Temu celowi poświęcona jest głównie niniejsza publikacja. Kolekcja takamoże spełnić wiele funkcji. Przede wszystkim zwrócić uwagę na urokliwe dziedzictwoprzyrody nieożywionej i jego współczesne znaczenie. Dla dzieci i młodzieżybędzie to pomoc dydaktyczna, a po osiągnięciu pewnych rozmiarów, lapidariummoże się stać lokalną atrakcją turystyczną, miejscami wraz z „odkrytymi” w okolicyciekawymi formami geologicznymi.Wyjątkowe formy geologiczne mogą zostać uznane za „GeoTropy”, czylimiejsca warte zwiedzenia w ramach coraz bardziej popularnej geoturystyki.Geoturystyka jest typem turystyki poznawczej, nakierowanej na poznanieobiektów i procesów geologicznych. Jej celem jest udzielenie zainteresowanymturystom odpowiedzi na pytania: kiedy, dlaczego i w jaki sposób powstały fascynująceswym pięknem, różnorodnością form oraz niepowtarzalnością, elementyprzyrody nieożywionej.Więcej informacji na temat geoturystki i „GeoTropów” można znaleźć na stronachinternetowych Państwowego Instytutu Geologicznego (www.pgi.gov.pl) i MinisterstwaŚrodowiska (www.mos.gov.pl).

Czym jest przyroda nieożywiona?Jeśli zechcemy odpowiedzieć na to pytanie podając definicję otrzymamy odpowiedźsuchą, że przyrodą nieożywioną są skały, minerały, gleba, woda i powietrze,a w szerszym sensie także kosmos. Czy wobec takiej przyrody można mieć uczuciatak ciepłe jak wobec kwiatów i zwierząt? Wydaje się, że nie i że jest to nieco mniejwartościowa część przyrody. Nic bardziej mylnego! Iluż jest miłośników gór zbudowanychz minerałów skał, ilu wielbicieli morza i jezior, czyli wody, a jak ważnadla wszystkich jest pogodna atmosfera. Piękno gór, morza, jezior i chmur to tylkowrażenia, ważniejsza jest jednak ich rola źródła życia. O tej funkcji przyrody nieożywionejnie pamiętamy, bo jest ona zbyt oczywista. Na nic pójdzie ochrona rzadkichroślin i zwierząt górskich, jeśli góry zagospodarujemy i zadepczemy, wszyscywiemy też, czym grozi zanieczyszczenie wody i powietrza.Rzadko też zdajemy sobie sprawę z tego, że w rzeczywistości jest inaczej niżw przedstawionej definicji, w której każdy składnik przyrody nieożywionej przedstawionyjest oddzielnie. Tak naprawdę występują one zawsze razem, także razemz przyrodą ożywioną, skały zbudowane są z minerałów, ze skał zwietrzałych przyudziale wody i powietrza powstaje gleba, która bez wody i powietrza jest nic niewarta.Zatem chroniąc poszczególne składniki przyrody nieożywionej, chronimypozostałe oraz związaną z nimi przyrodę ożywioną.Jak ważnymi są w życiu ludzkości woda, powietrze i gleby łatwo, przekonującowytłumaczyć, nieco trudniej przekonać do pozytywnego, fundamentalnegoznaczenia skał i minerałów. Temu trudnemu zadaniu postaramy się sprostać w tymopracowaniu.Nie mamy wątpliwości, że krajobraz urozmaicony skałkami jest ładny i nawetsami go aranżujemy w naszych ogrodach. Jednak podstawowe dla ludzkości znaczenieskał i minerałów polega na możliwości gospodarczego ich wykorzystania,od wyrobu w dalekiej przeszłości narzędzi krzemiennych po współczesne wykorzystywaniezasobów ziemi.Krajobraz polodowcowy w okolicach Oleckafot. J. Kunicki

SkałyCzym są skały i gdzie ich szukać?Skałą jest naturalny zespół minerałów, który powstał w wyniku procesów geologicznychna powierzchni lub pod powierzchnią Ziemi. Skałami są zwykle utworyzwięzłe, ale także sypkie, a więc również piasek, żwir czy plastyczne iły, mułkii gliny. Ze skał zbudowana jest litosfera i jest w nich zapisana przeszłość Ziemi.Skały występują powszechnie wokół nas, także na Warmii i Mazurach, alezwykle są przykryte glebą. Występują także tam, gdzie na powierzchni terenu jestroślinność, wody jezior i rzek, lub różne rodzaje zabudowy. Dlatego najłatwiej jezobaczyć we wszelkich naturalnych i sztucznych odsłonięciach, jak: skarpy, świeżeprzekopy, wykopy pod fundamenty. Szczególnym rodzajem odsłonięć, okien,przez które możemy zajrzeć do wnętrza ziemi, są żwirownie, piaskownie i innekopalnie. Można w nich zobaczyć oprócz wydobywanej kopaliny skały, które jąprzykrywają, niekiedy także skały leżące pod złożem i obok niego.W województwie warmińsko-mazurskim, podobnie jak i na innych terenachukształtowanych przez lądolody mamy okazję poznać skały zwięzłe pochodzące zeSkandynawii i obszaru Bałtyku wraz z jego wschodnim obrzeżem. Są nimi prawiewszystkie pospolicie tu występujące kamienie nazywane w zależności od wielkościżwirami, otoczakami i głazami narzutowymi. Szczególne wrażenie robią głazynarzutowe, zwłaszcza te największe, bywa że o średnicy nawet kilku metrów.Urozmaicają krajobraz, ale też mają swój osobisty, specyficzny urok i tajemniczośćwynikające z inności względem otoczenia, stąd wzięły się liczne legendy o ichŻwirownia w Bramcefot. L. Jurys

pochodzeniu. Ponieważ są to fragmenty skał przyniesione przez lądolody z daleka,nazywane bywają także eratykami czyli skałami, które zabłądziły. Jeśli zdarzy namsię możliwość zobaczenia tych skał w większej ilości naraz, np. w żwirowni, napolnej drodze brukowanej „kocimi łbami”, na skraju pól uprawnych, lub choćbyw starych kamiennych murach zwróci naszą uwagę ich olbrzymie zróżnicowanie.Z daleka widać mozaikę barw, a z bliska także różne rodzaje i wielkości składników,z których są zbudowane. Czy jest możliwe by je wszystkie rozpoznać? Oczywiścietak, ale to ambitne zadanie zostawmy profesjonalistom, którzy dużą częśćkoniecznych badań wykonają w laboratoriach. My pozostańmy w plenerze.Jak rozpoznawać skały?W rozdziale tym uzyskamy wskazówki, które pozwolą nam na rozpoznaniepodstawowych typów skał występujących w regionie. Nauka bardziej szczegółowegorozpoznawania wymaga zdobycia większej wiedzy z zakresu mineralogii(nauka o minerałach) i petrografii (nauka o skałach) oraz praktycznychćwiczeń i badań laboratoryjnych. Korzystając z przedstawionych wskazówek będziemymogli wskazać skały magmowe głębinowe i wylewne oraz odróżnić je odskał metamorficznych i osadowych, a w śród skał osadowych rozpoznać wapienie,piaskowce i opoki. Wszystkie te skały były, lub są składnikiem żwirów i glinpolodowcowych.Wiele skał można rozpoznać na podstawie ich charakterystycznych cech jużokiem nieuzbrojonym (gołym okiem), korzystając z najprostszej „aparatury badawczej”,czyli młotka i twardego, stalowego rylca (może to być gruba igła, scyzorykitp.). Warto mieć także lupę. Dorośli badacze skał winni się zaopatrzyć w rozcieńczony(10%) kwas solny (HCl) w małej buteleczce z dozownikiem.Młotek jest potrzebny do rozłupywania skał, dlatego, że rozpoznajemy je naświeżym przełamie. Rozbijając zwięzłe skały zawsze musimy mieć założone okularyochronne! Nie każdy kamień uda się rozbić i nie pomoże w tym użycie największejsiły jaką posiadamy. Rozbijany kamień trzymamy w otwartej dłoni lubkładziemy na ziemi, nie na innym kamieniu!Stalowy rylec posłuży nam do drapania minerałów celem sprawdzenia ich twardości,a kwas solny do stwierdzenia obecności w skale węglanu wapnia (CaCO 3),głównego składnika wapieni, występującego również w innych skałach. Kwaswchodzi w burzliwą reakcję chemiczną z wapieniem. Używając kwasu należy pamiętaćo jego, na szczęście mało „żrących” właściwościach i unikać zmoczenia nimskóry ciała oraz ubrań. Pomimo słabego oddziaływania może on podrażnić skóręi odbarwić, a nawet zniszczyć odzież. Miejsca kontaktu ciała lub odzieży z kwasemnależy obficie przemyć wodą.Najbardziej jednak będzie nam potrzebna odrobina pokory, po to, by pogodzićsię z faktem, że uda się nam rozpoznać jedynie część skał, zwłaszcza wśród

najmniejszych kamieni, dlatego najlepiej rozpoznawać większe fragmenty skał.Z każdej wycieczki będziemy wracać z przekonaniem, że nie wiemy wszystkiegoi musimy się ciągle uczyć.Świeżą powierzchnię rozbitego kamienia (skały) starannie oglądamy by poznaćjego składniki czyli strukturę skały. ...I okazuje się, że na nic nasz wysiłek, bonie znamy minerałów skałotwórczych i innych składników skał, zatem musimynajpierw nauczyć się je rozpoznawać. W tym celu proponujemy znalezienie skałzbudowanych z dużych, różnokolorowych minerałów. W tej właśnie sytuacji przydatnesą lupa oraz rylec metalowy. Rozpoznając składniki skał musimy także zwracaćuwagę na ich ułożenie w skale, czyli teksturę. W niektórych skałach tworzą onewzorki ułatwiające rozpoznanie.Składniki skał krystalicznychWspólną nazwę skał krystalicznych nadaje się zwykle skałom magmowym i metamorficznym.Większość skał, które na Warmię i Mazury przyniosły lądolody zbudowana jestz różnych minerałów w postaci krystalicznej. Oglądając je przez lupę zauważymyich nieregularne, ostrokrawędziste kształty i błyszczące powierzchnie przełamu.Wiele minerałów wykazuje dobrą łupliwość dzięki czemu pękają wzdłuż płaskichścianek krystalicznych, co ułatwia ich rozpoznanie. Jednak w pierwszej kolejnościzwróci naszą uwagę barwa minerału, a po bliższym przyjrzeniu jego połysk.Okazuje się, że w jednej skale minerały różnią się także wielkością. Na przykład:czarne minerały są małe, szare są nieco większe, a największe są różowe. Każdyz wyróżnionych na podstawie barwy i wielkości rodzaj minerałów musimy podrapaćrylcem metalowym, zauważymy wówczas, że mają różną twardość, a niektórenawet nie dają się zadrapać.Opisane obserwacje cech każdego minerału:‣ barwy‣ połysku‣ łupliwości – przełamu‣ twardościposłużą nam do ich rozpoznania. Bardziej dociekliwi badacze wezmą pod uwagętakże barwę rysy (barwa sproszkowanego minerału, w praktyce jest to ślad jakizostawia minerał na porysowanej nim powierzchni porcelany bez szkliwa) orazformę skupienia minerałów (ziarna, blaszki, pręciki, itp.). W licznych książkachpoświęconych zbieraniu minerałów oraz skał znajdziemy opisy kolejnych, częstobardzo oryginalnych metod rozpoznawania.Z pewnością na początek winniśmy się nauczyć rozpoznawać: kwarc, skalenie,miki (muskowit i biotyt) oraz „minerały inne”. W poniższej prezentacji tych minerałówznajdują się także dotyczące ich ciekawostki.10

Kwarc‣ ma barwę zwykle szarą, szarobiałą,mleczną i jest zawsze chociaż trochęprzezroczysty;‣ posiada słabą łupliwość, przez copowierzchnia przełamania jest nierówna;‣ połysk powierzchni przełamaniajest zwykle tłusty (jak po natłuszczeniu);‣ jest twardy, nie można go zarysowaćrylcem stalowym, można nimnatomiast zarysować szkło.Kwarcfot. D. Koszka-MarońKwarc jest bardzo pospolitym minerałem i surowcem towarzyszącym człowiekowizarówno w historycznej jak i indywidualnej skali czasu. Krzemień, czyli skałazbudowana z kwarcu służył w pradziejach do wyrobu narzędzi i broni oraz dowzniecania ognia. Współcześnie, skały kwarcowe służą do wyrobu wielu artykułówpierwszej potrzeby, w tym szkła. Maleńkie kryształy kwarcu są odmierzającymisekundy sercami zegarów.Niebagatelną rolę kwarc odegrał w naszym osobistym życiu. Chyba każdy z nasbawił się w piasku, który jest sypką skałą złożoną głównie z ziarenek kwarcu.Skalenie‣ mają barwę kremową, różową,pomarańczową i białą z wielomaodcieniami o barwach pośrednich.Są nieprzezroczyste. Białymi i kremowymisą skalenie o nieco innymskładzie chemicznym, nazywaneplagioklazami. Inny skaleń, ortoklazjest różowy i pomarańczowy;‣ posiadają łupliwość doskonałą,dzięki czemu widoczne są licznepłaskie ścianki kryształów;Skaleńfot. D. Koszka-Maroń‣ Połysk ścianek kryształów jest szklisty bądź perłowy, niekiedy migotliwy.Cecha ta decyduje o dekoracyjności wielu okładzin skalnych z mieniącymisię różnobarwnie kryształami plagioklazów;‣ Twardość jest dość duża, ale można je zarysować rylcem stalowym.11

Zwykle skalenie występują w rozpoznawanych skałach w ilości większej niżkwarc, jednak w piasku, który powstaje w wyniku wietrzenia skał jest ich niewiele.Przyczyną jest ich mała odporność na wietrzenie. Nie znikają jednak całkowicie,wietrzejąc zamieniają się na minerały ilaste będące składnikiem glin.Miki – zwane także łyszczykami togrupa kilkunastu minerałów, z którychomówione zostaną dwa: muskowit i biotytwystępujące pospolicie w rozpoznawanychskałach. Charakteryzują sie onenastępującymi cechami:‣ mają barwę, która pozwala je łatwood siebie odróżniać. muskowit jestbiały, srebrzysty, szary bądź żółtawya biotyt czarny, rzadziej brunatny;‣ posiadają łupliwość doskonałą, dziękiczemu w większych kryształachwidoczne są ich płaskie ścianki.Muskowit i skaleń w pegmatyciefot. D. Koszka-MarońObywa minerały łupią się na cienkie blaszki, łatwiejsze do zauważenia w muskowicie,który tworzy skupienia blaszkowe. Biotyt tworzy zwykle skupieniamniejsze i ziarniste;‣ połysk ścianek kryształów jest perłowy, niekiedy migotliwy;‣ twardość jest mała, można je łatwo zarysować paznokciem.Minerały inne. W wielu rozpoznawanych skałach krystalicznych znajdziemyminerały, których nie potrafimy rozpoznać. Z pewnością sprawią nam trudnościskały, w których kryształy są niezwykle drobne, niewidoczne nawet przez lupę.Drugą grupą skał trudnych do rozpoznania będą skały czarne i szaroczarne, nawetz dobrze widocznymi kryształami minerałów. Jeśli minerały są twarde, z trudemdające się zarysować stalowym rylcem, to są to prawdopodobnie pospolicie występująceamfibole i pirokseny, rzadziej oliwiny. W warunkach terenowych trudno jeod siebie odróżnić. Ich twardość oraz to, że nie łupią się na blaszki, pozwala je niepomylić z biotytem.Podczas rozpoznawania i kolekcjonowania skał warto także zbierać mineraływ postaci większych kryształów lub efektownych nagromadzeń. Taka kolekcjaznacznie ułatwi dalszą naukę.12

Przykłady skał krystalicznych typowych dla obszaru Warmii i MazurSkały magmoweSkały te dzielą się na głębinowe, które powstały poprzez krystalizację magmy nadużych głębokościach oraz wylewne, które powstały także z magmy, ale krzepnącejtuż pod powierzchnią ziemi, a nawet na jej powierzchni. Łatwo je od siebie odróżnićponieważ skały głębinowe są zbudowane w całości z widocznych – nawetbardzo małych – kryształów minerałów a w skałach magmowych wylewnychkryształy są niewidoczne, lub jest ich niewiele i tkwią niczym rodzynki w cieście(skalnym). W skałach magmowych minerały skałotwórcze rozmieszczone są zwyklerównomiernie, nie tworząc liniowych wzorków, co dla nas będzie ważną cechąrozpoznawczą.Skały magmowe głębinoweGranity. Znajdziemy ich dużo wśródotoczaków i żwirów, nieco mniej wśróddużych głazów. Będą miały różną barwęi różnej wielkości minerały. Zawsze zawierajądużo ziaren kwarcu i skaleni orazznacznie mniej biotytu lub muskowitu.Niektóre z nich posiadają nazwy własne,np. „rapakiwi” charakteryzujący sięobecnością dużych kryształów skaleni(ortoklazu) o barwie czerwonawej, zwykleotoczonych owalną obwódką drobnychbiaławych lub zielonkawych skaleni(plagioklazów). Granity zaliczane są dogrupy tzw. kwaśnych skał magmowych.Skały podobne do granitów ale zbudowane z bardzo dużych kryształów o rozmiarachkilku centymetrów nazywamy pegmatytami.Skały magmowe wylewne (wulkaniczne)Granit „rapakiwi”fot. D. Koszka-MarońSą znacznie rzadsze niż granity i tylko wyjątkowo osiągają duże rozmiary głazów.Praktycznie mamy szansę znaleźć głównie porfiry i przy dużym szczęściubazalty.Porfiry. Wyróżniają się zwykle barwą będącą różnymi odcieniami czerwienii brązu. Jest to barwa „ciasta skalnego”, w którym tkwią osobno różne kryształynazywane prakryształami.13

Porfiryfot. D. Koszka-MarońBazaltyfot. D. Koszka-MarońBazalty. Bazalty są czarne i szaroczarne, zbudowane w całości z ciasta skalnego,bez prakryształów, za to miewają jasne plamki, lub powstałe w ich miejscudziurki.Inne skały ciemnoszare i czarne. W grupie tej znajdą się różne skały magmowegłębinowe o widocznej strukturze krystalicznej. Będą to prawdopodobnie, międzyinnymi różne (ciemne) odmiany sjenitów, czarne i czarnozielone gabra oraz innetzw. skały zasadoweSkały metamorficzne – przeobrażoneSą to bardzo różne skały, które zostały w głębi ziemi zmienione (przeobrażone)w wyniku oddziaływania czynników geologicznych, takich jak wysokie ciśnieniei temperatura oraz niekiedy także magma. Pierwotne składniki skał uległy w takichwarunkach przemianie, w tym przyjmując nową, krystaliczną postać i często podwpływem wysokiego ciśnienia układając się warstwowo.Gnejsy – to bardzo różne rodzaje skał metamorficznych, które łączy główna,wspólna cecha, warstwowe ułożenie składników. Często w gnejsie warstewkitworzą łyszczyki, po powierzchni których skała łatwo pęka. W wielu gnejsachwarstewki są zaburzone w wyniku uplastycznienia się skały w wysokiej temperaturze.Skład mineralny oraz sposób ułożenia minerałów są podstawą wydzieleniabardzo wielu odmian gnejsów, dlatego w geologicznej literaturze nazwagnejs zwykle występuje łącznie z przymiotnikiem określającym jego skład mineralnylub teksturę.14

Gnejsyfot. D. Koszka-MarońGnejsfot. L. JurysSkały osadoweSkładniki skał osadowychWszystkie skały osadowe łączy powstanie na powierzchni ziemi (na lądzie i na dniezbiorników wodnych). Powszechnie dzielone są na skały okruchowe złożone z okruchówminerałów i skał oraz chemogeniczne powstałe w wyniku procesów chemicznych,organogeniczne powstałe ze szczątków organizmów zwierzęcych i roślinnychoraz piroklastyczne powstałe z materiału wyrzuconego w powietrze przez wulkany.Na Warmii i Mazurach mamy szansę znaleźć głównie skały okruchowe orazpowstałe ze szczątków organizmów przy współdziałaniu procesów chemicznych,dlatego w naszej praktyce ważnym będzie poznanie następujących składników skałosadowych:Okruchy skał i minerałów. Okruchy te bywają różnej wielkości, najczęściej takiejjak piasek, lub żwir. Zwykle są obtoczone (bez ostrych krawędzi). Zbudowanez nich skały to piaski i żwiry, które w postaci zwięzłej nazywamy piaskowcamii zlepieńcami.Szczątki organizmów zwierzęcych i roślin. Gołym okiem oraz przy użyciu lupybędziemy mogli zauważyć okruchy muszli małży, ramienionogów i ślimaków, rzadziejinnych zwierząt. Zwykle tkwią one w wapiennym cieście skalnym, na któreskładają się w większości widoczne dopiero pod mikroskopem kryształki kalcytu.Możliwe, że przy odrobinie szczęścia, znajdziemy całe muszle bądź większe ichczęści, które mogą się stać ozdobą kolekcji skał. Z pewnością najłatwiej będziemożna znaleźć fragmenty belemnitów – głowonogów, które budowały szkielet wkształcie lejka zakończonego długim ostrzem przypominającym grot strzały. Grotyte zbudowane są z miękkiego kalcytu (węglanu wapnia – CaCO 3) barwy miodowejdosyć często, niesłusznie uważane są za tak zwane „strzałki piorunowe”, czyli piasekstopiony w miejscu uderzenia pioruna w ziemię.15

Szczątki roślin będziemy mogli obserwować w torfach, rzadko w innych osadach,np. węglu brunatnym. Wyjątkowo możemy znaleźć kawałki skamieniałegodrewna.Składniki inne. Składników tych zwykle nie będziemy mogli zobaczyć ponieważsą zbyt małe, chociaż mogą stanowić główny budulec skał. Są nimi:– spoiwa ziaren w piaskowcach i zlepieńcach, zwykle krzemionkowe (kwarcowe,ale nie tworzące kryształów), sprawiające, że skały te są bardzo twarde i trudnoje rozbić. Mogą być także spoiwa wapienne i ilaste;– maleńkie kryształki kalcytu powstałe w drodze procesów chemicznych oraz bardzodrobne okruchy muszli budujące wapienie;– igły gąbek zbudowane z krzemionki, tworzące lekką strukturę wapiennych opok,szarych, kruchych skał pospolicie występujących na Warmii;– minerały ilaste pochodzące z wietrzenia skał krystalicznych stanowiące ważnyskładnik glin, mułków oraz iłów. One to nadają im plastyczność.Przykłady skał osadowych typowych dla obszaru Warmii i MazurNa Warmii i Mazurach znajdziemy wszędzie osady, których powstanie związanejest z plejstoceńskimi zlodowaceniami, są one na tyle młode, że nie zdążyły stwardnieć– stać się skałami zwięzłymi. Po ustąpieniu lądolodu (lodowca) powstawałynajmłodsze osady, zwykle w jeziorach oraz w obniżeniach byłych jezior. Są nimi:Piaski (mają większość ziarenek mniejszych niż 2 mm) i żwiry (mają większość ziarenekwiększych niż 2 mm) wymyte z lądolodu i osadzone przez wody roztopowe.Gliny polodowcowe. Gliny te powstają podczas powolnego topnienia lodowca, dlategow ich składzie znajdziemy te same co w lodowcu składniki mineralne, głównieminerały ilaste i piasek, ale także ziarna żwirów, niekiedy także głazy. Minerałyilaste nadają glinie spoistość i plastyczność. Gliny mają zwykle barwę brązową lubciemnoszarą z różnymi odcieniami i jedynie wyjątkowo są miejscami warstwowane.Piaski i żwiry16fot. A. SzarzyńskaMułki zastoiskowe k. Barczewafot. L. Jurys

Mułki i iły. Zwykle dosyć trudno je zobaczyć i odróżnić od glin lodowcowych.Najłatwiej je zaobserwować w jakiejś cegielni, ponieważ z nich właśnie wytwarzanajest cegła i inne wyroby. Zawierają jedynie najdrobniejsze ziarenka piasku– pył piaszczysty – oraz jeszcze drobniejsze minerały ilaste, które nadają osadowiplastyczność.Kreda jeziorna. Jest to bardzo młody wapień osadzony w wielu jeziorach poustąpieniu lądolodu. Wówczas w większości jezior poziom wody był wyższyniż obecnie, dlatego możemy znaleźć kredę jeziorną także poza nimi, na brzegu,a także w niektórych rowach melioracyjnych pod torfem. Zwykle ma barwęszarobiałą, kremową lub szarą, składa się z bardzo małych kryształków kalcytu,miejscami z dodatkiem okruchów muszli. Silnie reaguje z kwasem solnym.Torf. Jest typowym osadem organogenicznym, złożonym z obumarłych roślin.Najczęściej znajdziemy go w miejscach, gdzie kiedyś były jeziora, w tym naobrzeżach jezior istniejących. Torf powstaje w miejscach silnie zawodnionych,dzięki czemu obumarłe rośliny, będąc w wodzie nie ulegały całkowitemu rozkładowi.Ważną funkcją torfowisk jest magazynowanie wody.Polecamy oglądanie torfu jedynie w miejscach dostępnych, np. na łąkach w brzegachmałych i płytkich rowów melioracyjnych lub podczas wycieczki do czynnejkopalni torfu. Wchodzenie na torfowiska dzikie, zwłaszcza niegdyś eksploatowaneoraz położone na obrzeżach jezior jest niebezpieczne.Wśród skał litych występujących w postaci ziaren żwiru, nieco większych otoczakóworaz głazów narzutowych znajdziemy następujące skały osadowe:Piaskowce. Zwykle są drobnoziarniste o spoiwie krzemionkowym, przez co są bardzotwarde. Większość z nich ma barwę różową, lub jasnofioletową, rzadziej białą,bądź szarą. Często barwa podkreśla widoczne – nawet w niewielkich okazach –warstwowanie. Ponieważ składają się z kwarcowych ziarenek i spoiwa, nie reagująPiaskowcefot. D. Koszka-MarońWapieniefot. D. Koszka-Maroń17

z kwasem solnym i trudno je zarysować stalowym rylcem. Wśród dużych głazównarzutowych są rzadkie.Wapienie. Najczęściej mają barwę szarą lub beżową i łatwo dają się zarysowaćstalowym rylcem. Zwykle po rozbiciu na powierzchni pęknięcia możnazauważyć okruchy muszelek, a przy odrobinie szczęścia całe muszelki. Zawszeintensywnie reagują z kwasem solnym. Wśród głazów narzutowych występująbardzo rzadko.Opoki. Spośród wszystkich skał wyróżniają się lekkością i kruchością. Mająbarwę szarą, zwykle z sinym odcieniem. Nie widać w nich żadnych składników,ani warstwowania. Krusząc się, tworzą ostrokrawędziste kawałki, a powierzchniepęknięcia mają kształt muszli. Lekkość i kruchość opoki zawdzięczają krzemionkowymigłom gąbek, które tworzą ich szkielet, nieco wypełniony kalcytem,a miejscami krzemionką. Właśnie z opok pochodzą najczęściej znajdowaneskamieniałości, wyglądające jak grot fragmenty szkieletu belemnitów.Opoki różnią się od pozostałych zwięzłych skał miejscem pochodzenia. Nie sąskałami skandynawskimi, bowiem pochodzą zwykle z dna Bałtyku.Zlepieniece są zwięzłymi, okruchowymi skałami złożonymi z ziaren piasku, żwirui otoczaków.Na Warmii i Mazurach możemy też spotkać rzadki zlepieniec, jakim jest zlepieniecplejstoceński. Są to spojone węglanem wapnia (kalcytem) ziarna żwiru i piasku,które w pozostałej części warstwy są sypkie. Zlepieńce takie powstają w osadachpiaszczysto-żwirowych pochodzących ze starszych zlodowaceń, wówczas, gdyBelemnit i opokafot. D. Koszka-MarońZlepieniecfot. D. Koszka-Maroń18

leżały na nich wapniste gliny lodowcowelub mułki zastoiskowe. Wymywanyz tych osadów węglan wapnia spływałz wodą do leżących poniżej suchychżwirów, wśród których krystalizował,spajając ziarna. Ponieważ woda z węglanemwapnia spływała nierównomiernie,powstawały kolumny zlepieńcowe. Gdyniespojony żwir i piasek się wysypie,pozostają skałki i groty. Takie zlepieńcetworzą znane Groty Mechowskie kołoPucka oraz inne liczne skałki i jaskiniebędące przedmiotem ochrony jako pomnikiprzyrody nieożywionej.Zlepieniec plejstoceńskifot. D. Koszka-MarońZakładamy kolekcję skał i minerałówPrzeznaczenie kolekcjiZazwyczaj początkiem każdej przyrodniczej kolekcji jest fascynacja zbieraczaogromną różnorodnością obiektów, szeroką paletą ich barw i zmiennością kształtów.Gromadzenie skał i minerałów w celach dekoracyjnych jest najprostszą formąkolekcjonerstwa. Liczy się wówczas tylko atrakcyjny wygląd okazów i ich aranżacja.Po pewnym czasie początkujący zbieracze zaczynają zgłębiać tajemnice geologii– próbują rozpoznawać skały, badać ich pochodzenie, a ich kolekcja nabierawartości zarówno edukacyjnej jak i naukowej.Nasza kolekcja z założenia ma być piękną ilustracją wielu miejsc na Warmiii Mazurach, dlatego zawierać będzie oprócz ładnych okazów miejscowych skał,różne informacje o rodzaju skał i miejsc ich pochodzenia, a może także o ichhistorii.Pozyskiwanie okazów do kolekcjiCoraz częściej organizowane w Polsce giełdy minerałów przyprawiają o żywszebicie serca nie tylko początkujących zbieraczy. Stosy okazów, fachowo oczyszczonychi często oszlifowanych, kuszą swym pięknem. Niestety zwykle nie dowiemysię wiele o ich egzotycznym pochodzeniu.Aby nasza kolekcja i jej powstanie miały walory edukacyjne, podczas zbieraniaskał każdy okaz winien zostać opisany. W opisie winny znaleźć się takie informacjejak: miejsce znalezienia okazu, informacja czy okaz był znaleziony w naturalnymzłożu czy też, np. na drodze, data pozyskania okazu, nazwisko zbieracza oraz inneuwagi, które charakteryzowałyby miejsce zbioru, lub ułatwiałyby oznaczenie próbki.19

Podczas pozyskiwania okazów należy zachować daleko idącą ostrożność, gdyżniektóre miejsca, w których zbieramy okazy, mogą być niebezpieczne. Szczególnąuwagę na bezpieczeństwo należy zwracać podczas eksploracji żwirowni. Niewolno pozyskiwać skał ze stromych skarp (niekiedy z niebezpiecznymi nawisami),głębokich wykopów oraz torfowisk.Lapidaria czyli kolekcje skał na otwartej przestrzeniW ostatnich latach coraz częściej docenia się piękno głazów narzutowych wykorzystującje do dekorowania ulic, skwerów i ogrodów. Także najlepiej prezentująsię kolekcje z dużymi fragmentami skał (głazami) zwane lapidariami. Najczęściejlapidaria aranżowane są w postaci ogrodów skalnych. Często kamienie układanesą wzdłuż istniejących lub specjalnie wytyczonych ścieżek. W aranżacji można teżnawiązać w do obiektów historycznych takich jak kręgi kamienne i kurhany. Budowęlapidarium rozpoczynamy od zgromadzenia najładniejszych, kolorowych i najbardziejokazałych głazów. Do nich dodamy głazy pozostałe, reprezentujące w miaręmożliwości inne rodzaje skał spotykane w okolicy. Taki sposób doboru okazówkolekcji, chociaż wydaje się niegeologiczny, pozwala (chociaż nie od razu) zebraćbogatą i efektowną kolekcję o dużych walorach edukacyjnych i estetycznych.Warto gromadzić też mniejsze kamienie, które możemy zbierać podczas wycieczek,a w lapidarium ułożyć je według jakiegoś klucza, na przykład: osobnoTworzenie lapidarium przy Zespole Szkół nr 1 w Nidzicy20fot. D. Taratycka

Tworzenie lapidarium w Szkole Podstawowej w Dubeninkachfot. B. Staśkiewiczskały magmowe głębinowe (będzie ich dużo), wylewne (będzie ich mało), skałymetamorficzne (występują najczęściej) oraz skały osadowe z podziałem na piaskowce,wapienie i opoki (zwykle występują rzadko). Trzeba także znaleźć dużomiejsca na skały nierozpoznane. Okaże się, że dokonany podział będzie podkreślonykolorystyką.Piaski, żwiry czy gliny nie zawsze kojarzą się nam ze skałami. W lapidariumnie powinno zabraknąć dla nich miejsca. Świetnie się prezentują i przekonują o silepłynącej wody bardzo dobrze obtoczone żwiry. Wartość edukacyjną lapidariumpodnoszą tabliczki informacyjne, na których należy umieścić nazwę skały, miejscejej pochodzenia oraz w miarę możliwości minerały, z których jest zbudowana.Wielkość i umiejscowienie tabliczek należy dobrać tak, by nie zdominowały kolekcji.W przypadku większych kolekcji można pokusić się o stworzenie tablicy-przewodnikapo lapidarium.Kolekcje małych okruchów skalnych i minerałówO ile szczupłość miejsca, które możemy przeznaczyć na gromadzenie dużych głazów,ogranicza zazwyczaj zakres naszej kolekcji, to w przypadku zbioru drobnychokruchów skał i minerałów możemy sobie pozwolić na zbudowanie dużej, bardziej21

Kolekcja skał w SP w Dywitachfot. K. Mańkowskaróżnorodnej kolekcji. Taka kolekcja, dobrzezorganizowana i opisana to skarbnicawiedzy o przyrodzie nieożywionej.Może ona być wykorzystywana zarównodo celów edukacyjnych jak i stanowićbazę do naszych małych badań geologicznych.Istnieje wiele metod organizacji i prezentacjiokazów skał i minerałów. Zamierzającutworzyć kolekcję do celówedukacyjnych i porównawczych, staramysię umieszczać okazy w gablotachnaściennych i pudłach w porządku systematycznym.Skały sypkie, takie jak piasek czy żwir możemy przechowywać wszklanych słojach lub cylindrach. Każdy okaz powinien być zaopatrzony w czytelnynumer, który będzie nas kierował do osobno przechowywanej o nim informacji.Obok okazów powinna być umieszczona etykieta z nazwą skały lub minerału, orazopatrzona choćby ogólną informacją o miejscu znalezienia okazu. Oznaczanie skałi minerałów nastręcza wiele kłopotów nawet profesjonalistom, toteż musimy pogodzićsię z faktem, że część okazów naszej kolekcji pozostanie nieoznaczona.Kolekcja skał w SP w Dywitach22fot. K. Mańkowska

Zbieranie skał a ochrona środowiskaGromadzenie przez kolekcjonerów niewielkich okazów skał i minerałów zasadniczonie wpływa negatywnie na środowisko, o ile nie będziemy próbowali pozyskaćfragmentów skały z unikalnych obiektów takich jak np. głazy narzutowebędące pomnikami przyrody. Organizując lapidarium i przenosząc większe głazynarzutowe powinniśmy kierować się kilkoma zasadami. Należy podkreślić, żekażdy kamień jest czyjąś własnością i przedstawia pewną wartość materialną, takwięc na jego przemieszczenie wymagana jest zgoda właściciela. Okazałe głazyleżące od zarania dziejów wśród pól, łąk czy w lasach stanowią nie tylko specyficznyskładnik krajobrazu ale także często związane są z nimi różne legendyczy wspomnienia miejscowej ludności, toteż powinniśmy pozostawić je na ichnaturalnym stanowisku.Pamiętajmy, że na wielu głazach leżących od dłuższego czasu na powierzchniziemi często rozwija się specyficzna flora, w skład której wchodzą reliktowe gatunkigdzie indziej u nas niespotykane. Transport takich głazów i czyszczenie ichpowierzchni może doprowadzić do wyginięcia tych gatunków w okolicy.Diabelski głaz – pomnik przyrody w Puszczy Boreckiejfot. A.S. Jadwiszczak23

Literatura uzupełniającaBauer J., 1997: Przewodnik skały i minerały. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa.Czuba P., Mizerski W., Świerczewska-Gładysz E., 2004: Przewodnik do ćwiczeń z geologii. WydawnictwoNaukowe PWN, Warszawa.Coenraads R., 2007: Skały i skamieniałości. Carta Blanca, Warszawa.Jurys L., 2008: Głazy narzutowe w architekturze Pomorza i Warmii. Państwowy Instytut GeologicznyOddział Geologii Morza, Gdańsk.Lenczewska-Samotyja E., Łowkis A., Przewodnik do ćwiczeń z geologii inżynierskiej i petrografii,Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2005.Manecki A., Muszyński M. (red.), 2008: Przewodnik do petrografii. Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne,Kraków.Masłowska M., Przezdziecki P., 2008: Kamienie polskich plaż. Państwowy Instytut Geologiczny,Oddział Geologii Morza, Gdańsk.Mizerski W., 2005: Geologia Polski dla geografów. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.Mizerski W., 2009: Geologia Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.Mizerski W., 2006: Geologia dynamiczna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.Mizerski W., 1987: Geologia na szlaku. Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa.Mizerski W., Orłowski S., 2001: Geologia historyczna dla geografów. Wydawnictwo NaukowePWN, Warszawa.Mizerski W., Sylwestrzak H., 2002: Słownik geologiczny. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.Morgan B., 2008: Obserwuję i poznaję. Skały i skamieniałości. MULTICO Oficyna Wydawnicza,Warszawa.Panfil J., 1985: Pojezierze Mazurskie. Wiedza Powszechna, Warszawa.Pipe J., 2008: Co skały mówią o Ziemi? Wydawnictwo SBM, Warszawa.Price M., Walash K., 2006: Kieszonkowy atlas skał i minerałów. SOLIS, Warszawa.Rajchel J., 2005: Kamienny Kraków. Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, Kraków.Rudnicka B., Kardaś R., Bogdaszewska Z., 2009: Co nam zostawił lodowiec? Agencja Fotograficzno-Wydawnicza„Mazury”, Olsztyn.Ryka W., Maliszewska A., 1982: Słownik petrograficzny. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.24

Publikacja została sfinansowana ze środkówWojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnejw OlsztyniePaństwowy Instytut GeologicznyPaństwowy Instytut Badawczy, Oddział Geologii Morza80-328 Gdańsk, ul. Kościerska 5www.pgi.gda.plOlsztyńskie Centrum Edukacji Ekologicznejprzy Warmińsko-Mazurskim Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Olsztynie10-447 Olsztyn, ul. Głowackiego 17www.wmodn.olsztyn.plISBN 978-83-929997-3-7