Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι - Center for Democracy in South East Europe

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟΓΙΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣΟι Βαλκανικοί Πόλεμοι

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΒ-18. Το αναπάντεχο του πολέμου για την Οθωμανική Αυτοκρατορία .......................................................................... 58Β-19. Το διάγγελμα του Γεωργίου Α΄ για την κήρυξη του πολέμου ενάντια στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία, 5 Οκτωβρίου 1912 ..................................................................................................................................... 58Β-20. Κήρυξη του πολέμου από τον βούλγαρο βασιλιά Φερδινάνδο ............................................................................... 58Εικ. 19. «Ταξίδι αναψυχής», οθωμανική γελοιογραφία, 5 Οκτωβρίου 1912 ........................................................................ 59Β-21. Διάγγελμα του διοικητή της Ανατολικής Στρατιάς, Αμπντουλάχ Πασά προς τον τουρκικόστρατό .......................................................................................................................................................................................... 60Εικ. 20. «Τα Βαλκάνια κατά του τυράννου», 5 Οκτωβρίου 1912 (ελληνική λιθογραφία) ................................................ 60Β-22. Περιμένοντας τον πόλεμο στη Σερβία, 8 Οκτωβρίου 1912 ....................................................................................... 60Β-23. Ένας Βούλγαρος περιγράφει τα λαϊκά αισθήματα πριν από τον πόλεμο ............................................................. 61Β-24. Αποσπάσματα από δύο εφημερίδες που εκδίδονταν στην αλβανική γλώσσα στο εξωτερικό,οι οποίες εκφράζουν διαφορετικές απόψεις για τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο ........................................................ 61α. Από εφημερίδα που εκδιδόταν στη Βοστόνη ................................................................................................... 61β. Από εφημερίδα που εκδιδόταν στη Σόφια ........................................................................................................ 62Β-25. Αποσπάσματα από τη συμμαχική συνθήκη που υπογράφηκε στις 19 Μαΐου (1 Ιουνίου) 1913μεταξύ των Βασιλείων της Ελλάδας και της Σερβίας ................................................................................................... 62Β-26. Διάγγελμα του βασιλιά Νικολάου του Μαυροβουνίου, 27 Ιουλίου 1913 ............................................................. 62Εικ. 21. Αποχαιρετισμός στη Σόφια και στην Κωνσταντινούπολη .......................................................................................... 63Εικ. 22. Συγκέντρωση Μαυροβουνίων με αφορμή την κήρυξη του πολέμου, 1912 ....................................................... 63Β-27. Διάγγελμα του βασιλιά της Ελλάδας Κωνσταντίνου, 21 Ιουνίου 1913................................................................... 63Β-28.Εικ. 23.Β-29.Β-30.Οι εφημερίδες και η κοινή γνώμη στη Ρουμανία την παραμονή της ρουμανικής εισβολήςστη Βουλγαρία στη διάρκεια του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου ........................................................................................ 64α. Θέλουμε πόλεμο .......................................................................................................................................................... 64β. Το πλήθος ήταν τεράστιο ......................................................................................................................................... 64Χόρα – ένα παραδοσιακός ρουμανικός κυκλικός χορός: στρατιώτες χορεύουν στο δρόμοπρος τη Βουλγαρία ................................................................................................................................................................... 65Άρθρο ρουμανικής εφημερίδας επιχειρεί να εξηγήσει τις αιτίες και του στόχους τηςρουμανικής εισβολής στη Βουλγαρία. .............................................................................................................................. 65Διάγγελμα του βούλγαρου πρωθυπουργού, Στ. Ντάνεφ, σχετικά με τη ρουμανική εισβολήστη Βουλγαρία ........................................................................................................................................................................... 65Κεφάλαιο Γ: Κοινωνίες σε εμπόλεμη κατάσταση .................................................................................................................67Ι. Τα πολεμικά μέτωπα ...............................................................................................................................................................................68Εικ. 24. Ο βουλγαρικός στρατός ......................................................................................................................................................... 68Γ-1. Περιγραφή της νίκης του σερβικού στρατού στο Κουμάνοβο ............................................................................... 69Εικ. 25. Ο τελευταίος χαιρετισμός (η μάχη στο Κουμάνοβο) .................................................................................................... 69Γ-2. Η κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τον ελληνικό στρατό ........................................................................................ 69Εικ. 26. Ο διάδοχος του Βασιλείου της Ελλάδας προελαύνει στη Θεσσαλονίκη ............................................................... 70Εικ. 27. Ο βούλγαρος βασιλιάς Φερδινάνδος στα ερείπια του κάστρου της Καβάλας ................................................... 71Εικ. 28. Ελληνοβουλγαρική «αδελφοσύνη» .................................................................................................................................... 72Γ-3. Ένας σέρβος στρατιώτης βοηθά παιδιά Τούρκων ........................................................................................................ 72Εικ. 29. Τουρκόπουλα χαιρετούν τους σέρβους στρατιώτες, 1912 ........................................................................................ 73Γ-4. Ο Ριζά Νουρ εξηγεί τις αιτίες της οθωμανικής ήττας ................................................................................................... 73Γ-5. Ο ταγματάρχης Μίλοβαν Γκαβρίλοβιτς περιγράφει πώς αιχμαλώτισε τον Σουκρί Πασά ............................... 74Γ-6.Αναφορά του γάλλου στρατιωτικού ακόλουθου στη Σόφια, όπου ανακοινώνεται ηκατάληψη του οχυρού της Αδριανούπολης από το βουλγαρικό στρατό ............................................................. 75Γ-7. «Η Αδριανούπολη έπεσε!» - άρθρο σε ρουμανική εφημερίδα ................................................................................. 75Εικ. 30. Η διευθέτηση της τουρκοβουλγαρικής σύγκρουσης, ρουμανική γελοιογραφία 1913 ................................... 767

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΙΙ. Η ζωή στο μέτωπο ..................................................................................................................................................................................77Γ-8. Από το όρος Στάρατς στο Μοναστήρι: το ημερολόγιο ενός νεοσύλλεκτου, που υπηρετεί σεμια παραδουνάβια μονάδα του υγειονομικού (στη μάχη του Κουμάνοβο), αποκαλύπτει τηνκατάσταση που επικρατούσε στο σερβικό στρατό ...................................................................................................... 77Γ-9. Τα βάσανα των αλόγων όπως τα περιγράφει ένας τούρκος υπολοχαγός ............................................................ 77Εικ. 31. Η μεταφορά των πληγωμένων στρατιωτών από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης .................................................. 78Γ-10. Η κατάσταση του βουλγαρικού στρατού στη Θράκη, όπως την περιγράφει ένας Γάλλος ............................. 78Γ-11. Ένας κροάτης γιατρός εκφράζει τα αισθήματά του μετά την επίσκεψή του στο πεδίο μάχηςκοντά στον ποταμό Έβρο (Μαρίτσα) ................................................................................................................................ 78Εικ. 32. Ο τσέχος γιατρός, Δρ Γιαν Λέβιτ, στο νοσοκομείο του Ομίλου των Σερβίδων Αδελφών ............................... 80Γ-12.Ο Ιζέτ Φουάντ Πασά περιγράφει την έλλειψη ψωμιού που βασανίζει τους τούρκουςστρατιώτες .................................................................................................................................................................................. 80Γ-13. Απόσπασμα από τις αναμνήσεις ρουμάνου στρατιώτη ............................................................................................. 80Εικ. 33. Ελληνικό στρατόπεδο έξω από την Ξάνθη ...................................................................................................................... 81Γ-14. Απόσπασμα από το ημερολόγιο του έλληνα εθελοντή, Βασιλείου Σουρράπα .................................................. 81Γ-15. Το ηθικό του βουλγαρικού στρατού, όπως αναλύεται από ένα Βούλγαρο με σημαντική θέσηστο στρατό, χρόνια μετά το τέλος του πολέμου............................................................................................................ 81Γ- 16. Από τις αναμνήσεις ρουμάνου αξιωματικού σχετικά με τη διάβαση του Δούναβη από τηνΓ-17.ειδική στρατιωτική πλωτή γέφυρα στην Κοράμπια ..................................................................................................... 82Η συνάντηση των τούρκων και των μαυροβούνιων στρατιωτών στη Σκόδρα μετά τηνπαράδοση της πόλης ............................................................................................................................................................... 82ΙΙΙ. Ο παράλληλος πόλεμος ......................................................................................................................................................................83Γ-18. Επιστολή του Ιπποκράτη Παπαβασιλείου στη σύζυγό του, Αλεξάνδρα ............................................................... 83Γ-19. Το Ίδρυμα για τη Διεθνή Ειρήνη Κάρνεγκη σχολιάζει τις «παράλληλες» απώλειες από τοκάψιμο χωριών και την έξοδο των ανθρώπων .............................................................................................................. 83Εικ. 34. Ερείπια στην πόλη των Σερρών ........................................................................................................................................... 84Γ-20. Η φυγή των μουσουλμάνων, Οκτώβριος 1912 .............................................................................................................. 85Γ-21. Η Βουλγαρική Εξαρχία προσπαθεί να προσηλυτίσει βουλγαρόφωνους μουσουλμάνους στοχριστιανισμό ............................................................................................................................................................................... 85Εικ. 35. Εφοδιοπομπή του Βουλγαρικού Ερυθρού Σταυρού .................................................................................................... 85Γ-22. Επίσημη αποδοκιμασία των βίαιων πρακτικών από το βουλγαρικό Γενικό Αρχηγείο Στρατού ................... 86Γ- 23. Η καταστροφή που προκάλεσε ο πόλεμος στα χωριά κοντά στη Σκόδρα και η αγωνία τωνανθρώπων που προσπαθούν να βρουν μια «πειστική» αιτία για τη δυστυχία τους – Μιαδιήγηση της Μαίρη Έντιθ Ντούρχαμ ................................................................................................................................. 86Εικ. 36. Φτωχοί, πεινασμένοι άνθρωποι εισβάλλουν στον κήπο του ιταλού προξένου στη Σκόδρα /Σκούταρι (μέσα Ιανουαρίου 1913) ...................................................................................................................................... 87Εικ. 37. Διανομή ψωμιού από τους Βουλγάρους στον πεινασμένο πληθυσμό της Αδριανούπολης,Απρίλιος 1913............................................................................................................................................................................. 87ΙV. Στα μετόπισθεν.......................................................................................................................................................................................88Γ-24. Περιγραφή του Βελιγραδίου από ανταποκριτή κροατικής εφημερίδας .............................................................. 88Γ-25. Περιγραφή της Κωνσταντινούπολης από γάλλο δημοσιογράφο ............................................................................ 89Εικ. 38. Διανομή βοήθειας στις οικογένειες των στρατιωτών που επιστρατεύτηκαν στη διάρκεια τουρουμανοβουλγαρικού πολέμου, 1913 .............................................................................................................................. 90Γ-26. Η κατάσταση στη Σκόδρα (Σκούταρι) στη διάρκεια της πολιορκίας της, σύμφωνα με τηνπεριγραφή ιταλού δημοσιογράφου ................................................................................................................................... 918

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΕικ. 39. Στο Τσέτινιε. Γυναίκες, παιδιά και τραυματισμένοι στρατιώτες ............................................................................... 91Εικ. 40. Σέρβες εξασκούνται στη χρήση όπλων, 1912 ................................................................................................................ 92Γ-27. «Η Γυναίκα της Σερβίας»......................................................................................................................................................... 92Γ-28. Μια Ελληνίδα των ανώτερων στρωμάτων προσφέρει τις υπηρεσίες της ως νοσοκόμα καιΓ-29.καταγράφει τις εμπειρίες της ................................................................................................................................................ 92Επεισόδιο μεταξύ βουλγάρων πολιτών και ένοπλων ρουμάνων στρατιωτών σε μιαρουμανική ταβέρνα. Αφήγηση ενός ρουμάνου αξιωματικού .................................................................................. 93Εικ. 41. Νοσοκόμα με άρρωστους στρατιώτες, περ. 1913 ........................................................................................................ 93Εικ. 42. Τουρκάλες προσφέρουν τις υπηρεσίες τους ως νοσοκόμες στην Κωνσταντινούπολη .................................. 93Γ-30. Τούρκοι και Εβραίοι στο Βελιγράδι στη διάρκεια του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου ................................................ 94Γ-31. Παιδιά παίζουν πολεμικά παιχνίδια στο Βελιγράδι ....................................................................................................... 94Εικ. 43. Παιδιά παίζουν πολεμικά παιχνίδια στη Βράνια της Σερβίας ................................................................................... 95Γ-32. Προσπάθειες για τη συγκέντρωση χρημάτων για τους «Νοτιοσλάβους αδερφούς» στηνΚροατία ......................................................................................................................................................................................... 95Γ-33. Εθελοντές και δωρεές από την Κύπρο .............................................................................................................................. 96Εικ. 44. Παιδιά υπηρετούν ως νοσοκόμοι και νοσοκόμες στην Ποντγκόριτσα ................................................................. 97Εικ. 45. Η σερβική γυναικεία επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού στη Νέα Υόρκη, η οποία σκοπό είχε τησυγκέντρωση βοήθειας για τους τραυματίες ................................................................................................................ 97Εικ. 46. Κύπριος εθελοντής στους Βαλκανικούς Πολέμους ...................................................................................................... 98Γ-34. Βούλγαροι γαλατάδες στην Κωνσταντινούπολη ........................................................................................................... 98Εικ. 47. Διαφήμιση γάλακτος στην Ελλάδα ..................................................................................................................................... 99Κεφάλαιο Δ: Εμπόλεμοι και θεατές ...........................................................................................................................................101Ι. Οι βαλκανικές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ................................................................................................101Δ-1. Οι αποφάσεις για τη στάση που έπρεπε να κρατήσουν οι Αλβανοί σε περίπτωση ΒαλκανικούΠολέμου – Σκόπια, 14 Οκτωβρίου 1912 .........................................................................................................................102Δ-2. Ο Χέρμπερτ Άνταμς Γκίμπονς, περιγράφει την υπεράσπιση της Σκόδρας από τους Αλβανούς ...............102Δ-3. Τηλεγράφημα του αρχηγείου της Αλβανικής Προσωρινής Κυβέρνησης προς τουςυπουργούς Εξωτερικών του Μαυροβουνίου, της Σερβίας, της Βουλγαρίας και της Ελλάδας,29 Νοεμβρίου 1912 ................................................................................................................................................................102Εικ. 48. Εγκαταλείποντας τη Σκόδρα: μια Μαυροβούνια μάνα με το γιο της μπροστά στον τάφο τουπατέρα, Μάιος 1913 ...............................................................................................................................................................103Εικ. 49. Εξεγερμένοι Αλβανοί από τη Μίρντιτα ετοιμάζονται να πάρουν μέρος στον πόλεμο εναντίοντου τουρκικού στρατού, 1912 (πριν από τον Βαλκανικό Πόλεμο) ........................................................................103Δ-4. Επίσημη επιστολή του προξένου της Αυστροουγγαρίας προς το Υπουργείο Εξωτερικών τηςΑυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας, Αυλώνα, 30 Νοεμβρίου 1912 ........................................................................103Δ-5. Οι κίνδυνοι της οριοθέτησης της Αλβανίας για την ευρωπαϊκή ειρήνη – μια γαλλικήπροσέγγιση ...............................................................................................................................................................................104Δ-6. Μνημόνιο μιας ομάδας σλαβομακεδόνων διανοούμενων που ζούσαν στην ΑγίαΠετρούπολη, με ημερομηνία 7 Ιουλίου 1913 και παραλήπτη «τις Κυβερνήσεις και τιςκοινωνίες των σύμμαχων βαλκανικών κρατών» ..........................................................................................................104Δ-7. Γάλλος δημοσιογράφος αμφισβητεί την ιδέα μιας αυτόνομης Μακεδονίας, Αύγουστος 1912 .................105Εικ. 50. Έλληνες και σέρβοι διπλωμάτες και αντιπρόσωποι του στρατού στο όρος Καϊμακτσαλάνσυζητούν για τον καθορισμό των συνόρων στη Μακεδονία ..................................................................................105ΙΙ. Τα βαλκανικά εδάφη της Αυστροουγγαρίας ...........................................................................................................................106Δ-8. Αποσπάσματα από το βιβλίο «Πόλεμος στα Βαλκάνια 1912/13» που δημοσιεύθηκε το 1914στη Λιουμπλιάνα, Σλοβενία ................................................................................................................................................1069

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΔ-9. Η σλοβενική άποψη για την κατάσταση στη Μακεδονία .........................................................................................107Δ-10. Ο «Ορίζοντας» (Obzor), καθημερινή εφημερίδα του Ζάγκρεμπ, 10 Οκτωβρίου 1912 ...................................107Εικ. 51. Κροατική γελοιογραφία, 1912 ............................................................................................................................................108Δ-11. Οι επαρχιακές αψβουργικές αρχές εφαρμόζουν ειδικά μέτρα στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη ...............................108Δ-12. Περιορισμός του εθελοντικού κινήματος στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη ......................................................................109Δ-13. Σέρβοι εθελοντές στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη ....................................................................................................................109Κεφάλαιο E: Μετά τον πόλεμο ......................................................................................................................................................111Ι. Πολιτικές συνέπειες .............................................................................................................................................................................111Πίν. 15: Έκταση και πληθυσμός των βαλκανικών κρατών πριν και μετά τον πόλεμο ....................................................111Χάρτες 2 και 3: Εδαφικές μεταβολές στα Βαλκάνια. Η Συνθήκη του Λονδίνου και η Συνθήκη τουΒουκουρεστίου ........................................................................................................................................................................112Ε-1. Finis Turquiae? Τα σχόλια ενός γάλλου δημοσιογράφου, Φεβρουάριος 1913 ..................................................113Ε-2. Απόσπασμα από άρθρο βουλγαρικής εφημερίδας, 26 Ιουλίου 1913 ..................................................................113Ε-3. Από την ομιλία του Γιόβαν Σκέρλιτς, συγγραφέα και βουλευτή, στην Εθνοσυνέλευση τηςΣερβίας στις 18 Οκτωβρίου 1913 .....................................................................................................................................113Εικ. 52. Η απελευθέρωση της υπόδουλης Ελλάδας ...................................................................................................................114Εικ. 53. Η ειρηνευτική διάσκεψη του Βουκουρεστίου, ρουμανική γελοιογραφία ..........................................................115Ε-4. Οι συνέπειες των Βαλκανικών Πολέμων για τη Ρουμανία, σύμφωνα με το ρουμάνο ιστορικόΚονσταντίν Κιριτέσκου .........................................................................................................................................................115Εικ. 54. Οι σημαίες των Μεγάλων Δυνάμεων στο οχυρό της Σκόδρας, Μάιος 1913 .....................................................115Εικ. 55. Ο σερβικός στρατός στο Μοναστήρι ..............................................................................................................................116Ε-5. Οι αναμνήσεις του Μαρτούλκοφ από την πρώτη επαφή του σερβικού στρατού με τουςπολίτες της ιδιαίτερης πατρίδας του, Βέλες, το φθινόπωρο του 1912 .................................................................116Εικ. 56. Αλλαγές ονομάτων: από το Ουσκούμπ στα Σκόπια ...................................................................................................116Ε-6. Ο σέρβος βασιλιάς Πέτρος υπόσχεται ίσα δικαιώματα σε όλους τους λαούς που ζουν σταεδάφη που προσάρτησε η Σερβία, ανεξάρτητα από την εθνική τους καταγωγή ...........................................117Ε-7. Άρθρο ρουμανικής εφημερίδας, το οποίο αναφέρεται στις αντιδράσεις του λαού τωνπρόσφατα προσαρτημένων περιοχών της νότιας Δοβρουτσάς μετά τη λήξη του Β΄Βαλκανικού Πολέμου .............................................................................................................................................................117Ε-8. Τα εθνικά συμφέροντα της Βουλγαρίας .........................................................................................................................117ΙΙ. Κοινωνικο-οικονομικές συνέπειες ...............................................................................................................................................118Πίν. 16: Καταστροφές (απώλειες) στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων ......................................................................118Εικ. 57. Η αποθέωση του Βαλκανικού Πολέμου, ρουμανική γελοιογραφία ......................................................................119Ε-9. Απώλειες του σερβικού στρατού στους Βαλκανικούς Πολέμους ..........................................................................120Ε-10. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος: ένα διαφορετικό είδος πολέμου .................................................................................120Ε-11. Η νέα Σερβία – τα αποτελέσματα της πληθυσμιακής απογραφής ........................................................................121Ε-12. Αριθμοί και εγκατάσταση των προσφύγων στη Βουλγαρία σύμφωνα με την αναφορά τουπρωθυπουργού Β. Ραντόσλαβοφ στην 17 η Εθνοσυνέλευση ..................................................................................121Ε-13. Μουσουλμάνοι πρόσφυγες στη Θεσσαλονίκη ............................................................................................................121Εικ. 58, 59. Πρόσφυγες ................................................................................................................................................................................122Ε-14. Οι οικονομικές συνέπειες των πολέμων για τη Θεσσαλονίκη, όπως περιγράφονται από τη«Σοσιαλιστική Φεντερασιόν της Θεσσαλονίκης», 1913 ............................................................................................122Πίν. 17: Μετανάστες από τα Βαλκάνια στην Τουρκία ................................................................................................................123ΙΙΙ. Ιδεολογικές συνέπειες ......................................................................................................................................................................12310

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΕ-15. Από ελληνικό αναγνωστικό της Ε΄ Δημοτικού, 1914 ..................................................................................................123Εικ. 60. Το εξώφυλλο του αναγνωστικού της Ε΄ Δημοτικού ...................................................................................................124Ε-16. Κριτική των ελληνικών σχολικών εγχειριδίων από τον παιδαγωγό και δημοτικιστή, ΔημήτρηΓληνό, 1926 ...............................................................................................................................................................................124Ε-17. Η ριζοσπαστικοποίηση του εθνικού αισθήματος στη Βουλγαρία, όπως αναδεικνύεται στηνποίηση του Ιβάν Βάζοφ ........................................................................................................................................................125Ε-18. Απόσπασματα από τις αναμνήσεις του Μιχαήλ Μαντζάροφ, βούλγαρου πολιτικού τουΛαϊκού Κόμματος, στα οποία εκφράζεται η οδύνη του για το χαμό του γιου του...........................................126Ε-19. Ένας γνωστός κροάτης συγγραφέας, ο Αντόν Γκουστάβ Μάτος, εκφράζει την οδύνη του γιατους νεκρούς σέρβους φίλους του ...................................................................................................................................127Ε-20. Τα αποτελέσματα των πολέμων σύμφωνα με τη Διεθνή Επιτροπή για τη Διερεύνηση τωνΑιτίων και του Τρόπου Διεξαγωγής των Βαλκανικών Πολέμων .............................................................................127E-21. Η περιοχή του Κιλκίς μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους ..........................................................................................128α. Τα αισθήματα ενός Τούρκου, του Ιμπός Αγά ...................................................................................................128β. Συνάντηση με έναν Βούλγαρο..............................................................................................................................128Ε-22. Ο φόβος. Ένα μυθιστόρημα του Νετζατί Τζουμαλί σχετικά με την κληρονομιά τωνΒαλκανικών Πολέμων ...........................................................................................................................................................129Χάρτης 4: Η Νοτιοανατολική Ευρώπη μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους .............................................................................131Βιβλιογραφία ...........................................................................................................................................................................................13311

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΘεσσαλονίκη και απέκτησε τον έλεγχο της Ηπείρου και μέρους της Μακεδονίας, ο σερβικός και μαυροβουνιακόςστρατός κατέλαβαν το Κόσοβο, το Νόβι Παζάρ, τη βόρεια Αλβανία και μέρος της Μακεδονίας. Το ελληνικό ναυτικόπαρέλυσε τις οθωμανικές επικοινωνίες στο Αιγαίο Πέλαγος, ενώ το βουλγαρικό έκανε το ίδιο στη ΜαύρηΘάλασσα. Στα τέλη Νοεμβρίου υπογράφτηκε εκεχειρία χωρίς τη συμμετοχή της Ελλάδας η οποία συνέχισε τονπόλεμο καταλαμβάνοντας τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου – τη Λήμνο, τη Λέσβο, τη Χίο και τη Σάμο – και προχωρώνταςπρος τη νότια Αλβανία.Οι ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις ξεκίνησαν στις αρχές Δεκεμβρίου του 1912 στο Λονδίνο, όπου είχαν ήδησυγκεντρωθεί οι πρέσβεις των Μεγάλων Δυνάμεων για την επεξεργασία των όρων της ειρήνης. Οι ΒαλκάνιοιΣύμμαχοι προσπάθησαν να αποκτήσουν όλες τις οθωμανικές κτήσεις που βρίσκονταν σε ευρωπαϊκό έδαφος δυτικάτης γραμμής Μήδειας-Ραιδεστού και τα νησιά του Αιγαίου, συμπεριλαμβανομένης και της Κρήτης. Η ΥψηλήΠύλη πρότεινε να παραχωρήσει αυτονομία στη Μακεδονία και την Αλβανία, όχι όμως και εδάφη. Η συμφωνία,την οποία πρότειναν οι Μεγάλες Δυνάμεις, ήταν πιο κοντά στις διεκδικήσεις των Συμμάχων. Οι εξελίξεις αυτέςπροκάλεσαν πραξικόπημα στην Κωνσταντινούπολη και την ανάδειξη μιας νέας κυβέρνησης, η οποία διέκοψε τιςδιαπραγματεύσεις και ανανέωσε τις εχθροπραξίες από τα μέσα του Ιανουαρίου του 1913.Η δεύτερη φάση του πολέμου διήρκεσε σχεδόν τρεις μήνες. Η οθωμανική αντεπίθεση στην ανατολική Θράκηαπωθήθηκε από το βουλγαρικό στρατό, ο στρατός του Μαυροβουνίου κατέλαβε το οχυρό της Σκόδρας, ο ελληνικόςστρατός κατέλαβε τα Ιωάννινα και ο βουλγαρικός την Αδριανούπολη.Οι ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις άρχισαν πάλι στο Λονδίνο και στις 17 Μαΐου 1913 υπογράφτηκε η ειρήνη.Οι Σύμμαχοι πήραν όλα τα οθωμανικά εδάφη στην Ευρώπη δυτικά της γραμμής Αίνου-Μήδειας και επίσης, τηνΚρήτη. Έπρεπε τώρα να προχωρήσουν στον επιμερισμό των εδαφικών προσαρτήσεων μεταξύ τους και αυτό τοκρίσιμο πρόβλημα οδήγησε στη διάλυση του Βαλκανικού Συνασπισμού. Στο μεταξύ, η Ρουμανία διεκδικούσε τηνότια Δοβρουτσά. Αρχικά, η Βουλγαρία απέρριψε τις διεκδικήσεις, αργότερα όμως, στη διάρκεια της διάσκεψηςτης Αγίας Πετρούπολης, τον Απρίλιο του 1913, συμφώνησε να παραχωρήσει την πόλη της Σιλιστρίας. Ωστόσο, οπραγματικός καταμερισμός των κτήσεων του πολέμου δεν είχε ακόμα ξεκινήσει.Οι πολιτικοί των βαλκανικών χωρών, οπλισμένοι με κάθε δυνατό επιχείρημα, διεκδίκησαν τα περισσότερα δυνατάεδαφικά οφέλη. Το μήλον της έριδος ήταν η Μακεδονία, όπου ο καθορισμός των συνόρων αποδείχθηκε ένα σχεδόνάλυτο πρόβλημα. Ενώ η διαίρεση μεταξύ Σερβίας και Ελλάδας ήταν ευκολότερη, η περιοχή που ζητούσε η Βουλγαρίαήταν οριζόντια και διαπερνούσε τις ελληνικές και σερβικές ζώνες κατοχής. Στο εσωτερικό των βαλκανικών κρατών,τα κόμματα της αντιπολίτευσης υποστήριζαν εξαιρετικά ακραίες θέσεις, επιδιώκοντας ένα νέο πόλεμο, αυτή τη φοράεναντίον των πρώην συμμάχων. Οι αλυτρωτικές οργανώσεις απειλούσαν με θάνατο τους ίδιους τους υπουργούς τωνχωρών τους, εάν συναινούσαν σε παραχωρήσεις εδαφών. Παρ’όλα αυτά, οι κυβερνήσεις προσπάθησαν να προχωρήσουνσε συμφωνίες αποστρατικοποίησης και σε ορισμένες περιπτώσεις το κατάφεραν. Η αυξανόμενη ένταση εκδηλώθηκεμε μικρής κλίμακας συγκρούσεις και μεμονωμένα περιστατικά μεταξύ των συμμάχων.Στις 19 Μαΐου 1913, η Ελλάδα και η Σερβία υπέγραψαν σύμφωνο συμμαχίας στο οποίο ρυθμίζονταν και οιμεταξύ τους εδαφικές διεκδικήσεις. Η ρωσική απόπειρα να οργανωθεί μία ακόμα διάσκεψη του βαλκάνιων πρωθυπουργώνστην Αγία Πετρούπολη, προκειμένου να επιλυθούν οι εδαφικές διεκδικήσεις, άργησε να γίνει καιαποδείχθηκε αναποτελεσματική. Στις 13 Ιουνίου 1913, ο βασιλιάς Φερδινάνδος διέταξε τον στρατηγό Σάβοφνα επιτεθεί στις σερβικές και ελληνικές στρατιωτικές μονάδες στη Μακεδονία. Ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος μεταξύτων πρώην συμμάχων ξεκίνησε. Η Ελλάδα, η Σερβία και το Μαυροβούνιο κήρυξαν πόλεμο στη Βουλγαρία, μετην υποστήριξη της Ρουμανίας. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία έστρεψε επίσης τα στρατεύματά της εναντίον τηςΒουλγαρίας. Μετά από ένα μήνα σκληρών μαχών, οι Μεγάλες Δυνάμεις αναμείχθηκαν για μία ακόμα φορά καιέθεσαν τέλος στη στρατιωτική δράση. Με τις συνθήκες του Βουκουρεστίου και της Κωνσταντινούπολης καθορίστηκαντα νέα εδαφικά σύνορα της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Η Ρουμανία πήρε τη νότια Δοβρουτσά. Η Σερβίααπέκτησε το Κόσοβο, το Νόβι Παζάρ και τη Μακεδονία του Βαρδάρη. Η Ελλάδα την Ήπειρο και τη Μακεδονίατου Αιγαίου. Το Μαυροβούνιο προσάρτησε έναν αριθμό γειτονικών περιοχών. Η Βουλγαρία πήρε τη Μακεδονίατου Πιρίν και τη Δυτική Θράκη. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ανέκτησε την Ανατολική Θράκη. Η Αλβανία ανακηρύχθηκεανεξάρτητο κράτος.15

ΕΙΣΑΓΩΓΗΟι Βαλκανικοί Πόλεμοι δημιούργησαν νέα δεδομένα στη χερσόνησο. Καμιά από τις χώρες δεν ήταν πλήρωςευχαριστημένη με τα νέα της σύνορα, ενώ η δυσαρέσκεια ήταν πολύ μεγαλύτερη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία,τη Βουλγαρία και την Αλβανία. Η Ελλάδα απαιτούσε τα νησιά του Αιγαίου, η Σερβία επιδίωκε μια διέξοδοπρος τη θάλασσα και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, το Μαυροβούνιο ήθελε τη Σκόδρα και η Ρουμανία ενδιαφερότανγια την Τρανσυλβανία και τη Βεσσαραβία. Οι εθνικοί αυτοί πόθοι διαμόρφωσαν αντίστοιχα τις πολιτικές των βαλκανικώνκρατών λίγο πριν το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος ξεκίνησε στα Βαλκάνια. Γι’ αυτόκαι πολλοί σύγχρονοι της εποχής καθώς και μεταγενέστεροι ιστορικοί τον θεώρησαν ως έναν ακόμα βαλκανικόπόλεμο – με την ενεργή συμμετοχή των Μεγάλων Δυνάμεων αυτή τη φορά.Επιπλέον, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι γέννησαν το μίσος, την καχυποψία και το φόβο μεταξύ των βαλκανικώνλαών. Τα εθνικά αφηγήματα των χωρών εξαφάνισαν κάθε ίχνος από τις προσωπικές μνήμες και τα κοινά αισθήματατων βαλκανικών λαών και διαμόρφωσαν την εικόνα του εχθρού για τα γειτονικά έθνη. Το ψυχολογικό τραύματων πολέμων, το οποίο βασάνισε για πολλά χρόνια κάθε μια από τις εμπόλεμες χώρες, σε συνδιασμό με το νέοτραύμα που προκάλεσε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ήταν ιδιαίτερα ισχυρό στην περίπτωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςκαι της Βουλγαρίας. Το τραύμα αυτό διατήρησαν ζωντανό για πολλές δεκαετίες οι οικογένειες τωνπροσφύγων και επηρέασε τη συλλογική μνήμη του κάθε βαλκανικού έθνους. Από αυτήν την άποψη, οι πόλεμοιενδυνάμωσαν τα εθνικά αισθήματα και την εθνική ταυτότητα, αυξάνοντας τη σημασία της έννοιας της εθνικήςαλληλεγγύης και του κοινού – συλλογικού – πεπρωμένου.Στόχος του παρόντος Βιβλίου Εργασίας είναι να απομακρυνθεί από τον τρόπο που παραδοσιακά παρουσιάζονταιοι Βαλκανικοί Πόλεμοι στα σχολεία και τα πανεπιστήμια ως κατ’εξοχήν πολιτικό γεγονός, όπου κυρίαρχεςμορφές είναι αυτές των βασιλέων, των υπουργών και των στρατηγών. Οι άνθρωποι αυτοί έπαιξαν ασφαλώς σημαντικόρόλο στις εξελίξεις . παραγνωρίζεται ωστόσο το γεγονός ότι στις στρατιωτικές πράξεις πρωταγωνίστησανοι κατώτερες βαθμίδες του στρατού – άνθρωποι που στην κανονική τους ζωή ήταν πολίτες – και ότι οι πόλεμοιεπηρέασαν την καθημερινή ζωή του συνόλου της κοινωνίας. Η συνήθης σύνδεση του πολέμου αποκλειστικάμε τα πεδία της μάχης και τις στρατιωτικές ήττες και νίκες απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Παραγνωρίζειτο γεγονός ότι και στα μετόπισθεν οι απλοί άνθρωποι υποφέρουν από τις στερήσεις του πολέμου και το φόβοτης απώλειας των αγαπημένων τους προσώπων. Σε εκείνους τους δύσκολους καιρούς, υπήρξαν πράξεις βίαςκαι αγριότητας, ταυτόχρονα όμως και πράξεις ανθρωπιάς και αλληλεγγύης. Ακόμα και στα χαρακώματα και στηδιάρκεια των εκεχειριών, οι ανθρώπινες σχέσεις αναπτύσσονταν υπερβαίνοντας τα όρια των στρατοπέδων, στηβάση της κοινής οδύνης.Στόχος μας είναι να αναδείξουμε τη συνύπαρξη των διαφορετικών όψεων του πολέμου καθώς και πως αυτέςοι όψεις έγιναν αντιληπτές από διαφορετικές ομάδες ανθρώπων σε όλο το εύρος της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.Η συγκριτική προσέγγιση μας βοηθά να κατανοήσουμε την πολυπλοκότητα των ιστορικών διαδικασιών και νααναλογιστούμε όχι μόνο τις διαφορετικές θέσεις κρατών και εθνών αλλά επίσης και τις διαφορετικές τάσεις πουενυπήρχαν μέσα στην ίδια κοινωνία, η οποία συνήθως εκλαμβάνεται εξ ορισμού ως «ομοιογενής». Αντιπαραβάλλονταςτις διαφορετικές αντιλήψεις που υπήρχαν εκείνη την εποχή αλλά και αργότερα, επιδιώκουμε να αποφύγουμετην ψευδαίσθηση μιας «μονολιθικής» ιστορίας, όπου η σχετικότητα της αλήθειας θεωρείται εμπόδιο γιατην κατανόηση του παρελθόντος.Το συγκεκριμένο Βιβλίο Εργασίας πρέπει να διαβαστεί παράλληλα και συγκριτικά με τα άλλα τρία Βιβλία.Κατ’αρχήν, αποτελεί συμπλήρωμα του Βιβλίου 1, το οποίο περιγράφει τις απαρχές της διάλυσης της ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας. Δεύτερον, έχει κοινά σημεία με το Βιβλίο 2, που παρακολουθεί τη διαδικασία οικοδόμησης τωνεθνών στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι αποτελούν ένα σημαντικό επεισόδιο στη διαδικασίαεδραίωσης των βαλκανικών εθνών-κρατών και στην κορύφωση των εθνικών ανταγωνισμών. Τέλος, το Βιβλίο 4,το οποίο καλύπτει τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως σημείο αναφοράς και συγκρίσεων,προκειμένου να επιτευχθεί η καλύτερη κατανόηση τόσο του φαινομένου όσο και της εμπειρίας του πολέμου στηδιάρκεια του 20 ού αιώνα.16

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΧρονολόγιοΧρόνος Μήνας Γεγονότα1911 Καλοκαίρι Έναρξη του αλβανικού εθνικού κινήματοςμέσα ΙουλίουΕπίθεση της Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης (ΕΜΕΟ)στο Ιστίπ της Μακεδονίας. Τα οθωμανικά αντίποινα δίνουν την αφορμή γιατην έναρξη των συνομιλιών μεταξύ Βουλγαρίας και Σερβίας16 Σεπτεμβρίου Η Ιταλία κηρύσσει τον πόλεμο εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςδιεκδικώντας τη Λιβύη1912 16 Μαΐου Μυστική συνθήκη αμυντικής συνεργασίας μεταξύ Βουλγαρίας και Ελλάδας21-27 Μαΐου Η Ιταλία καταλαμβάνει τα Δωδεκάνησα19 Ιουλίου Εισβολή της ΕΜΕΟ στην Κοζάνη της Μακεδονίας. Τα οθωμανικά αντίποιναπροκαλούν οργή στα χριστιανικά βαλκανικά κράτη30 Ιουλίου Αλβανοί επαναστάτες απαιτούν τη διάλυση του οθωμανικού κοινοβουλίουμέσα σε 48 ώρες και θέτουν συγκεκριμένα αιτήματα για την επίτευξητης αυτονομίας τους (να ενωθούν τα τέσσερα βιλαέτια της Σκόδρας, τουΚοσόβου, των Ιωαννίνων, του Μοναστηρίου σε μια επαρχία . να υπηρετούν οιαλβανοί στρατιώτες μόνο στα όρια αυτής της επαρχίας . να γίνει η αλβανική, ηεπίσημη γλώσσα της διοίκησης και της εκπαίδευσης . να έχουν όλοι οι Αλβανοίτο δικαίωμα της οπλοχρησίας)15 Αυγούστου(περίπου)Άτυπη συμφωνία μεταξύ Βουλγαρίας, Σερβίας και Μαυροβουνίου: ηΒουλγαρία χορηγεί στρατιωτικό δάνειο στο Μαυροβούνιο και αναλαμβάνειτα έξοδα του μαυροβουνιακού στρατού στη διάρκεια των εχθροπραξιών.Το Μαυροβούνιο συμφωνεί να προχωρήσει σε προσχεδιασμένη επίθεσηεναντίον της Υψηλής Πύλης15 Σεπτεμβρίου Με τη μυστική οδηγία Αρ. 5669, η σερβική κυβέρνηση ενημερώνει τουςπρέσβεις της να δράσουν προς την κατεύθυνση της ενσωμάτωσης τηςΟχρίδας και του Πρίλεπ στη Σερβία17 Σεπτεμβρίου Τελεσίγραφο του Βαλκανικού Συνασπισμού (Βουλγαρίας, Ελλάδας, Μαυροβουνίου,Σερβίας) για την άμεση αυτονόμηση της Μακεδονίας σύμφωνα μετη Συνθήκη του Βερολίνου. Η Τουρκία και τα βαλκανικά κράτη τίθενται σεκατάσταση εκτάκτου ανάγκης και κηρύσσουν επιστράτευση (18 Σεπτεμβρίου)18 Σεπτεμβρίου Σχηματισμός 70 μικρών αντάρτικων σωμάτων της ΕΜΕΟ στη Σόφια γιααναγνωριστικές αποστολές και δολιοφθορές σε Μακεδονία και Θράκη22 Σεπτεμβρίου Μυστικό σύμφωνο στρατιωτικής υποστήριξης μεταξύ Βουλγαρίας καιΕλλάδας23 Σεπτεμβρίου Σύσταση των Αποσπασμάτων Εθελοντών Μακεδονίας-Αδριανούπολης απότον στρατηγό Πέταρ Νταρβίνγκοφ για την αρωγή των προσφύγων – με14.600 μέλη περίπου17

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΧρόνος Μήνας Γεγονότα1912 26 Σεπτεμβρίου Ο στρατός του Μαυροβουνίου επιτίθεται στην Υψηλή Πύλη2 Οκτωβρίου Υπογράφεται στο Ουσύ (της Λωζάννης) συνθήκη ειρήνης μεταξύ της Ιταλίαςκαι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας3 Οκτωβρίου Η Υψηλή Πύλη απορρίπτει το τελεσίγραφο και διακόπτει τις διπλωματικές τηςσχέσεις με τη Βουλγαρία, το Μαυροβούνιο και τη Σερβία . προσπαθεί ωστόσονα βελτιώσει τις σχέσεις της με την Ελλάδα4 Οκτωβρίου Η Οθωμανική Αυτοκρατορία κηρύσσει τον πόλεμο στους Συμμάχους. Τηνεπόμενη ημέρα, η Βουλγαρία, η Ελλάδα, το Μαυροβούνιο και η Σερβία(7 Οκτωβρίου) κηρύσσουν τον πόλεμο στην Υψηλή Πύλη. Αρχίζουν οιεχθροπραξίες. Η Ρουμανία διακηρύσσει την ουδετερότητά της7-15 Οκτωβρίου Ο βουλγαρικός στρατός καταλαμβάνει την περιοχή της Ανατολικής Ροδόπηςκαι αποκρούει την οθωμανική αντεπίθεση (15-25 Οκτωβρίου)8-13 Οκτωβρίου Το 1 ο και το 3 ο σώμα στρατού της Βουλγαρίας σπάει την πρώτη οθωμανικήγραμμή άμυνας στην Εσκίπολη-Πέτρα και καταλαμβάνει το Λόζενγκραντ, ενώτο 2 ο βουλγαρικό σώμα περικυκλώνει την Αδριανούπολη. Στις 13 Οκτωβρίου,ο σερβικός στρατός καταλαμβάνει τα Σκόπια, το Κουμάνοβο, το Βέλες και τοΙστίπ στη Μακεδονία9-10 Οκτωβρίου Ο ελληνικός στρατός νικά στη μάχη του Σαραντάπορου15 Οκτωβρίου Επιβολή του σερβικού διοικητικού συστήματος στις νέες επικράτειες τηςΜακεδονίας και του Κοσόβου16 Οκτωβρίου Ο πρώτος αεροπορικός βομβαρδισμός στη στρατιωτική ιστορία: οβομβαρδισμός του οχυρού της Αδριανούπολης από τη βουλγαρικήαεροπορία17-20ΟκτωβρίουΤο 1 ο και το 3 ο σώμα του βουλγαρικού στρατού σπάει τη δεύτερη οθωμανικήγραμμή άμυνας στο Λουλέ Μπουργκάς-Μπουναρχισάρ19-20Ο ελληνικός στρατός νικά στη μάχη των ΓιαννιτσώνΟκτωβρίου27 Οκτωβρίου Σχηματισμός νέας κυβέρνησης στη Ρουμανία με επικεφαλής τον ΤίτοΜαγιορέσκου28 Οκτωβρίου Το πρωί εισβάλλει στη Θεσσαλονίκη ο ελληνικός στρατός (η οποίαπαραδόθηκε στις 27 Οκτωβρίου) και το απόγευμα οι βουλγαρικές μεραρχίεςτης Ρίλας. Ξεκινά η διεκδίκηση της Θεσσαλονίκης29 Οκτωβρίου Η Υψηλή Πύλη ζητά ανακωχή από τη Σόφια, ωστόσο η βουλγαρικήκυβέρνηση εξαναγκάζεται από τον βασιλιά Φερδινάνδο Α΄ να απορρίψει τηνπρόταση αποσιωπώντας το γεγονός από τους Συμμάχους1 Νοεμβρίου Ξεκινά η διαδικασία εκχριστιανισμού των Πομάκων στη Ροδόπη. ΤοΔεκέμβριο αποστέλλεται στην περιοχή επίσημη ιεραποστολή τηςΒουλγαρικής Εκκλησίας18

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΧρόνος Μήνας Γεγονότα1912 4-5 Νοεμβρίου Το 1 ο και το 3 ο σώμα του βουλγαρικού στρατού επιτίθεται χωρίς επιτυχία στην3 η γραμμή άμυνας του οθωμανικού στρατού στην Τσατάλτζα4-9 Νοεμβρίου Προκηρύξεις της Κεντρικής Επιτροπής της ΕΜΕΟ ενάντια στη σερβική καιστην ελληνική δράση στη Μακεδονία9 Νοεμβρίου Επιβολή της βουλγαρικής διοίκησης στις νέες επικράτειες14 Νοεμβρίου Τα Αποσπάσματα Εθελοντών Μακεδονίας-Αδριανούπολης νικούν τιςοθωμανικές δυνάμεις στη Δυτική Θράκη18 Νοεμβρίου Η Μακεδονική-Ρουμανική Εταιρεία πιέζει την κυβέρνηση να αναλάβει δράση20 Νοεμβρίου Ανακωχή μεταξύ Συμμάχων και Υψηλής Πύλης. Η Ελλάδα απορρίπτει τηνανακωχή και συνεχίζει την πολεμική της δράση στη Βόρεια Ήπειρο20-21ΝοεμβρίουΠρώτη σύγκρουση μεταξύ των βουλγαρικών και των ελληνικώνστρατευμάτων κοντά στη Θεσσαλονίκη. Η σύγκρουση λήγει στα τέλη τουμήνα28 Νοεμβρίου Εθνική Συνέλευση συνεδριάζει στην Αυλώνα και διακηρύσσει τηνανεξαρτησία της Αλβανίας3 Δεκεμβρίου Ναυμαχία της Έλλης: ο ελληνικός στόλος συγκρούεται με τον οθωμανικό3-24 Δεκεμβρίου Η Συνδιάσκεψη της Ειρήνης στο Λονδίνο. Οι Σύμμαχοι διεκδικούν όλες τιςευρωπαϊκές οθωμανικές επαρχίες δυτικά της γραμμής Μήδειας-Ραιδεστούκαι την Κρήτη. Η Υψηλή Πύλη προτείνει να εγγυηθεί την αυτονομίατης Μακεδονίας, ενώ αρνείται να παραχωρήσει εδάφη. Την ημέρα τωνΧριστουγέννων, η Υψηλή Πύλη αποχωρεί από τις διαπραγματεύσεις, οιΜεγάλες Δυνάμεις της ασκούν πιέσεις και τελικά οι προτάσεις των Συμμάχωνγίνονται αποδεκτές. Η Συνδιάσκεψη του Λονδίνου ανακηρύσσει την Αλβανίαανεξάρτητο κράτος (20 Δεκεμβρίου)8-17 Δεκεμβρίου Μυστική αποστολή της Βουλγαρίας στην Κωνσταντινούπολη για τη σύναψηδιμερούς ειρήνης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία1913 5 Ιανουαρίου Ναυμαχία της Λήμνου: συγκρούεται ο ελληνικός με τον οθωμανικό στόλο16 Ιανουαρίου Βουλγαρορουμανικό πρωτόκολλο στο Λονδίνο για τον καθορισμό τωνπεριοχών που θα κατέχουν οι δύο χώρες στη Δοβρουτσά. Υπό τη ρωσικήπίεση, η Σόφια είναι έτοιμη να επανορίσει τα σύνορα21 Ιανουαρίου Η Υψηλή Πύλη θέτει τέλος στην ανακωχή και ξεκινά τις εχθροπραξίες με τοσύνθημα : «Σόφια ή θάνατος!»26-28Ιανουαρίου30 Ιανουαρίου- 2ΦεβρουαρίουΟι οθωμανικές αντεπιθέσεις στην Καλλίπολη και στην Τσατάλτζα καθώς και ηαπόβαση στο Σαρκιόι αποκρούονται από τα βουλγαρικά στρατεύματαΆκαρπες οι διαπραγματεύσεις μεταξύ Βουλγαρίας και Ρουμανίας στη Σόφιαγια τη Δοβρουτσά19

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΧρόνος Μήνας Γεγονότα1913 5 Φεβρουαρίου Η μυστική συνθήκη μεταξύ Ρουμανίας και Αυστροουγγαρίας ανανεώνεται21 Φεβρουαρίου Ο ελληνικός στρατός καταλαμβάνει τα Ιωάννινα. Επεισόδια μεταξύΒουλγάρων και Ελλήνων στη Νιγρίτα5 Μαρτίου Δολοφονία του βασιλιά Γεωργίου Α΄ της Ελλάδας στη Θεσσαλονίκη11-13, 2Μαρτίου18 Μαρτίου- 26ΑπριλίουΟ βουλγαρικός στρατός καταλαμβάνει την ΑδριανούποληΣυνδιάσκεψη των Μεγάλων Δυνάμεων στην Αγία Πετρούπολη σχετικά με τοζήτημα της Δοβρουτσάς. Η Βουλγαρία παραχωρεί τη Σιλιστρία στη Ρουμανίακαι εγγυάται τα προνόμια των Βλάχων στη Μακεδονία. Η ένταση ωστόσοπαραμένει10 Απριλίου Ο στρατός του Μαυροβουνίου καταλαμβάνει τη Σκόδρα13 Απριλίου Ανακωχή μεταξύ Υψηλής Πύλης και βαλκανικής ένωσης22 Απριλίου Υπογραφή πρωτοκόλλου μεταξύ Ελλάδας και Σερβίας το οποίο συνοδεύεταιαπό στρατιωτικό σύμφωνο (1 η Μαΐου 1913)19-21 Μαΐου Οι συναντήσεις της ελληνικής και της βουλγαρικής επιτροπής για τηδιευθέτηση των συνόρων στη Θεσσαλονίκη καταλήγουν σε συμφωνία. Στοτέλος του μήνα έχει ολοκληρωθεί η οριοθέτηση των συνόρων, με κάποιεςεξαιρέσεις17 Μαΐου Η Συνθήκη Ειρήνης του Λονδίνου19 Μαΐου Ελληνοσερβική συνθήκη στη Θεσσαλονίκη30 Μαΐου Η Σερβία διακόπτει τη σιδηροδρομική σύνδεση με τη Βουλγαρία1 Ιουνίου Ο βούλγαρος πρωθυπουργός, Ιβάν Εβ. Γκέσοφ παραιτείται και αντικαθίσταταιαπό τον Στόγιαν Ντάνεφ. Στο Βελιγράδι παραιτείται ο πρωθυπουργός Ν.Πάσιτς. Οι εξελίξεις πιέζουν τη Ρωσία, προκειμένου να αναλάβει τη διαιτησία5-13 Ιουνίου Στρατιωτικές συγκρούσεις Βουλγάρων και Σέρβων στην περιοχή του Ζλέτοβο15 Ιουνίου Η ΕΜΕΟ οργανώνει εξέγερση στο Τίκβες, στα μετόπισθεν του σερβικούστρατού, με τη συναίνεση του βούλγαρου γενικού διοικητή16 Ιουνίου Με προφορική διαταγή του βασιλιά Φερδινάνδου Α΄ τα βουλγαρικάστρατεύματα επιτίθενται στο σερβικό στρατό, προκειμένου να βοηθήσουντους εξεγερμένους. Άλλα βουλγαρικά στρατεύματα καταλαμβάνουν το λιμάνιΕλευθερές στην Καβάλα και βομβαρδίζουν τα ελληνικά πλοία που βρίσκοντανεκεί. Έναρξη του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου18 Ιουνίου Η βουλγαρική κυβέρνηση σταματά κάθε στρατιωτική δράση και αλλάζειτον ανώτατο γενικό διοικητή, διορίζοντας το ρωσόφιλο στρατηγό ΡάντκοΝτιμίτριεφ. Η ρωσική κυβέρνηση προτείνει τη διοργάνωση συνδιάσκεψης20

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΧρόνος Μήνας Γεγονότα1913 19-21 Ιουνίου Μάχη Ελλήνων και Βουλγάρων στο Κιλκίς21 Ιουνίου-11ΙουλίουΟι Έλληνες φτάνουν στο Σιμιτλή της ανατολικής Μακεδονίας (13 Ιουλίου),όπου τους σταματά ο βουλγαρικός στρατός. Μέχρι τις 15 Ιουλίου, ο ελληνικόςστρατός έχει καταλάβει τη δυτική Θράκη22-28 Ιουνίου Ο βουλγαρικός στρατός καταλαμβάνει το Πίροτ στη Σερβία28 Ιουνίου Η Ρουμανία κηρύσσει πόλεμο στη Βουλγαρία και στις 5 Ιουλίου καταλαμβάνειτη βόρεια Βουλγαρία χωρίς να συναντήσει αντίσταση. Στις 11 Ιουλίου ηΑυστροουγγαρία σταματά τη ρουμανική προέλαση30 Ιουνίου Η Υψηλή Πύλη προελαύνει προς την ανατολική Θράκη και καταλαμβάνει τηνΑδριανούπολη (10 Ιουλίου)3 Ιουλίου Ο ρουμανικός στρατός καταλαμβάνει τη Βάρνα στη Βουλγαρία στις 6 Ιουλίου.Το ρουμανικό ιππικό φτάνει στη Σόφια4 Ιουλίου Σχηματίζεται νέα, φιλοαυστριακή, βουλγαρική κυβέρνηση με επικεφαλής τοΒασίλ Ραντόλαβοφ13 Ιουλίου Εξέγερση του μουσουλμάνων στη δυτική Θράκη με αίτημα την απόσυρσητων βουλγαρικών στρατευμάτων – η «δημοκρατία της Κομοτηνής»15-17 Ιουλίου Βουλγαρική αντεπίθεση εναντίον του ελληνικού στρατού στην περιοχή τηςΚρέσνας29 Ιουλίου Οι Μεγάλες Δυνάμεις αποφασίζουν να γίνει η Αλβανία «κυρίαρχη καιανεξάρτητη ηγεμονία». Οι Δυνάμεις επιλέγουν ως ηγεμόνα της Αλβανίας τονπρίγκιπα Γουλιέλμο της Βηντ, έναν τριανταπεντάχρονο γερμανό αξιωματικό.Στις 3 Σεπτεμβρίου 1914, ο πρίγκιπας Γουλιέλμος δραπετεύει από τη χώρα17 Ιουλίου- 16ΑυγούστουΠραγματοποιείται συνδιάσκεψη ειρήνης στο Βουκουρέστι . κήρυξη ανακωχήςστις 18 Ιουλίου25 Ιουλίου- 15 Αποχώρηση του ρουμανικού στρατού από τη ΒουλγαρίαΑυγούστου16 Σεπτεμβρίου Με τη Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης κανονίζονται οι όροι της ειρήνηςμεταξύ Βουλγαρίας και Υψηλής Πύλης. Η δεύτερη παίρνει πίσω την ΑνατολικήΘράκη και επαναπροσδιορίζει τα σύνορα προς όφελος της Βουλγαρίας . ηπρώτη παίρνει τη Δυτική Θράκη1 Νοεμβρίου Στην Αθήνα υπογράφεται συνθήκη ειρήνης μεταξύ Ελλάδας και ΥψηλήςΠύλης19 Δεκεμβρίου Το πρωτόκολλο της Φλωρεντίας. Η επιτροπή για τη χάραξη των συνόρων,την οποία είχε συγκροτήσει η Συνδιάσκεψη του Λονδίνου, χαράζει τα νότιασύνορα της Αλβανίας και εκχωρεί την Κορυτσά και το Αργυρόκαστρο, ταοποία είχαν καταλάβει οι Έλληνες, στην Αλβανία21

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟΧρόνος Μήνας Γεγονότα1914 13 Φεβρουαρίου Η Ελλάδα αποκτά τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου εκτός από την Ίμβρο,την Τένεδο και το Καστελλόριζο και αποσύρει τα στρατεύματά της από τιςπεριοχές που εκχωρήθηκαν στην Αλβανία28 Φεβρουαρίου Οι Έλληνες της νότιας Αλβανίας (Βόρειας Ηπείρου) διακηρύσσουν τηνανεξαρτησία τους με αρχηγό τον Γ.Χ. Ζωγράφο, πρώην υπουργό εξωτερικώντης Ελλάδας28 Ιουλίου Δολοφονία του διαδόχου Φραγκίσκου-Φερδινάνδου στο Σεράγεβο τηςΒοσνίας. Η Βιένη στέλνει τελεσίγραφο στο Βελιγράδι – αρχή της κρίσης τουΙουλίου1 Αυγούστου Η Αυστροουγγαρία κηρύσσει πόλεμο στη Σερβία – έκρηξη του Α΄ ΠαγκοσμίουΠολέμου. Όλα τα βαλκανικά κράτη διακηρύσσουν την ουδετερότητά τους22

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΚεφάλαιο Α: Οικονομίες και κοινωνίεςΟι πόλεμοι των αρχών του 20 ού αιώνα (Βαλκανικοί Πόλεμοι και Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος) έχουν κυρίως ερμηνευθείυπό το πρίσμα των αναδυόμενων ευρωπαϊκών εθνικισμών. Ωστόσο, δεν μπορούμε να τους κατανοήσουμεδιερευνώντας μόνο ζητήματα που συνδέονται με την πολιτική και την ιδεολογία. Προκειμένου να αναθεωρήσουμετον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε αυτούς τους πόλεμους, οι οποίοι διαμόρφωσαν εκ νέου το χάρτη τηςΝοτιοανατολικής Ευρώπης, είναι αναγκαία η ουσιαστική κατανόηση των οικονομικών και κοινωνικών αλλαγώνπου έλαβαν χώρα τόσο σε διεθνές όσο και σε τοπικό επίπεδο.Στα τέλη του 19 ου και στις αρχές του 20 ού αιώνα, το σύνολο των βαλκανικών κρατών, παρά τις επιμέρουςδιαφορές τους ως προς τις κοινωνικές δομές, τα οικονομικά χαρακτηριστικά και τα πολιτικά συστήματά τους,βίωναν μία ραγδαία κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη. Η δημογραφική αύξηση και η ανάπτυξη των πόλεων,τα εντυπωσιακά δημόσια έργα, η ανάπτυξη της βιομηχανίας, οι ανθηρές εμπορικές σχέσεις και η επέκταση τηςυποχρεωτικής εκπαίδευσης αποτελούσαν τα πιο σημαντικά βήματα στην πορεία του εκσυγχρονισμού. Οι διαδικασίεςαυτές συμβάδιζαν με τη δημιουργία ισχυρών στρατών και στόλων και την εμφάνιση μιας αληθινά φιλοπόλεμηςγενιάς τη δεκαετία ακριβώς που προηγήθηκε της έκρηξης των Βαλκανικών Πολέμων.Η άλλη όψη της οικονομικής ανάπτυξης ήταν, ωστόσο, η αύξηση των κρατικών δανείων και η συνεπαγόμενηχρέωση του συνόλου των βαλκανικών κρατών. Η διαδικασία αυτή οδήγησε στον έλεγχο των εθνικών οικονομιώναπό τις ξένες δυνάμεις ως μέσο αποφυγής της χρεωκοπίας ή ως συνέπεια αυτής, όπως στην ελληνική περίπτωσητο 1893. Τόσο η Οθωμανική Αυτοκρατορία όσο και τα βαλκανικά κράτη υφίσταντο την έντονη οικονομικήδιείσδυση των δυτικών δυνάμεων σε αυτήν την «εποχή του ιμπεριαλισμού και του καπιταλισμού» – σύμφωναμε την έκφραση του Λ.Σ. Σταυριανού – η οποία χαρακτηριζόταν από έναν αγώνα δρόμου για την εδραίωση τωναυτοκρατοριών τους και την αναζήτηση νέων αγορών από την εκβιομηχανισμένη Δύση.Οι βαλκανικές κυβερνήσεις δανείζονταν κυρίως για να κατασκευάσουν σιδηροδρομικά δίκτυα, τα οποία ικανοποιούσανταυτόχρονα και τα δυτικά οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Ταβρετανικά συμφέροντα ευνοούσαν την κατασκευή σιδηροδρόμων που θα συνέδεαν τα λιμάνια της παράκτιαςζώνης με τη βαλκανική ενδοχώρα και θα διευκόλυναν έτσι τη διείσδυση του βρετανικού εμπορίου στη βαλκανικήχερσόνησο. Αντίθετα, η Αυστρία ενδιαφερόταν για την κατασκευή μιας σιδηροδρομικής γραμμής που θαένωνε το Βορρά με το Νότο και θα κατέληγε, μέσω της Βοσνίας και της Σερβίας, στη Θεσσαλονίκη. Η κατασκευήσιδηροδρόμων στο χώρο των Βαλκανίων, η οποία ξεκίνησε μετά τη λήξη του Κριμαϊκού Πολέμου, αποτελούσετο παράδειγμα του κυρίαρχου δυτικού μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης και ταυτόχρονα αντανακλούσε τα αντικρουόμεναοικονομικά και πολιτικά συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων.Επιπλέον, η ανάπτυξη μιας οικονομίας της αγοράς και η συνεπαγόμενη μετατόπιση από την παραδοσιακήστην εκχρηματισμένη οικονομία καθώς και ο υπερπληθυσμός είχαν οδυνηρές επιπτώσεις στους βαλκανικούςαγροτικούς πληθυσμούς, οι οποίοι εξαιτίας της έλλειψης γης αναγκάζονταν να μεταναστεύσουν. Η ανάπτυξη τηςβιομηχανίας ήταν μάλλον αργή και το σύνολο των βαλκανικών κρατών παρέμεναν κατά κύριο λόγο αγροτικά.Η αστικοποίηση, ωστόσο, η πρόοδος της τεχνολογίας και των νέων μέσων επικοινωνίας καθώς και η επέκταση τηςπρωτοβάθμιας εκπαίδευσης επηρέαζαν σημαντικά τις ανθρώπινες ζωές όχι μόνο στις πόλεις αλλά και στην ύπαιθρο.Οι αλλαγές στο επίπεδο των ιδεών, της καθημερινής ζωής αλλά και στον τρόπο διαβίωσης σε συνδυασμό με την εγκαθίδρυσητου νεοτερικού γραφειοκρατικού κράτους υπονόμευαν τα θεμέλια της παραδοσιακής κοινωνίας.Το παρόν κεφάλαιο προσφέρει ακριβώς ένα πανόραμα των προπολεμικών βαλκανικών κοινωνιών, αναδεικνύονταςταυτόχρονα τις παράλληλες αλλαγές στη Δυτική, Κεντρική και Νότια Ευρώπη. Το πρώτο υποκεφάλαιο εστιάζειστις δημογραφικές και κοινωνικές αλλαγές και συνέχειες: σε ανθρώπους που ζούσαν σε παραδοσιακές πολυεθνικέςπόλεις, όπως η Θεσσαλονίκη, που αποτελεί τυπικό παράδειγμα πολύγλωσσου οθωμανικού λιμανιού, σε ανθρώ-23

ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣπους που μετανάστευσαν στην Αμερική επιλέγοντας το όνειρο μιας καλύτερης ζωής, σε αγροτικούς πληθυσμούςπου ασχολούνταν με τη γεωργία ή την κτηνοτροφία. Στο δεύτερο υποκεφάλαιο παρουσιάζονται διαφορετικέςόψεις των οικονομικών εξελίξεων: οι κρατικοί προϋπολογισμοί, οι εμπορικές σχέσεις, η γεωργία, η βιομηχανία καιη κατασκευή σιδηροδρόμων. Τέλος, στο τρίτο υποκεφάλαιο ανιχνεύονται οι πολιτισμικές και τεχνολογικές αλλαγέςπου επηρέασαν σημαντικά τις ανθρώπινες ζωές: η εκπαίδευση και ο αλφαβητισμός, ο κινηματογράφος και ο τηλέγραφος,το ποδήλατο και το μυθιστόρημα αποτελούν ορισμένα μόνο από τα θέματα που διερευνώνται, προκειμένουνα επιτευχθεί η καλύτερη κατανόηση της δεκαετίας που προηγήθηκε της έκρηξης των Βαλκανικών Πολέμων.Ι. Οι άνθρωποιΠίνακας 1. Η αύξηση των βαλκανικών πληθυσμών, 1878-1912Ρουμανία Βουλγαρία Σερβία Ελλάδα 1Έτος απογραφής(σε χιλιάδες)1878-79 4.486 1.6791880 2.8231884 1.9021887 3.1541889-90 5.038 2.162 2.1871892 3.3111894 5.4061895-96 2.312 2.4341899-1900 5.957 3.744 2.4941905 4.036 2.6891907 2.6321910 4.338 2.9121912 7.235Πηγή: Jackson-Lampe, σ. 166.Nα υπολογίσετε τα ποσοστά της πληθυσμιακής αύξησης κατά χώρα. Να συγκρίνετε τα ευρήματά σας και να προσπαθήστενα εξηγήσετε τις διαφορές που παρουσιάζονται μεταξύ των χωρών. Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν τηνπληθυσμιακή αύξηση των βαλκανικών κρατών;Εικ. 1. Μοναστήρι ή ΜπίτολαΠοια νομίζετε ότι ήταν τα θρησκεύματατων κατοίκων αυτήςτης πόλης;Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα, Κ2 1581.1 Το 1881 προσαρτήθηκαν στην Ελλάδα οι επαρχίες της Θεσσαλίας και της Άρτας, γεγονός που εξηγεί την πληθυσμιακή της αύξηση. Γενικά, για να κατανοήσουμεκαλύτερα τις δημογραφικές αλλαγές, θα πρέπει να λάβουμε υπ’όψιν μας τις αλλαγές που σημειώνονται εκείνη την περίοδο στα σύνορα των κρατών.24

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΠίνακας 2Οι πληθυσμοί σε πόλεις∗ και πρωτεύουσες των βαλκανικών εθνών - κρατών, 1860-1910Ρουμανία Βουλγαρία Σερβία ΕλλάδαΣυν. πληθυσμός.ΣυνολικόςΣυνολικόςΑστικός %Αστικός %(σε χιλιάδες)πληθυσμόςπληθυσμόςΑστικός % Πληθυσμός Αστικός %1860-61 3.918 121874 1.354 111877-79 4.486 1.700 1.654 181884 4.862 3.024 18 1.902 121889-90 5.318 17 3.232 19 2.162 13 2.1871895-96 5.710 3.441 2.312 14 2.4341899-1900 5.957 19 3.716 19 1.493 141907 6.684 2.632 241910 6.996 18 4.306 19 2.912 14Αστ. πληθ. Βουκουρέστι Αστ. πληθ. Σόφια Αστ. πληθ. Βελιγράδι Αστ. πληθ. Αθήνα1860-61 313 122 411874 174 271877-79 177 543 20 293 631884 236 351889-90 220 610 45 286 54 465 1081895-96 319 59 5261899-1900 1.120 276 700 67 351 70 1111907 628 1671910 1.195 341 829 103 483 90∗ Με πληθυσμό τουλάχιστον 2.000 κατοίκους. Πηγή: Jackson-Lampe, σ. 240.Να συγκρίνετε την αύξηση του αστικού πληθυσμού με τη γενικότερη αύξηση του βαλκανικού πληθυσμού και νασχολιάσετε τα αποτελέσματα. Γιατί οι πληθυσμοί των πρωτευουσών τείνουν να αυξάνονται με γρηγορότερους ρυθμούςσε σχέση με τους πληθυσμούς άλλων αστικών κέντρων;Να συγκρίνετε τα στοιχεία αυτά με σύγχρονα στοιχεία: τι ποσοστό του πληθυσμού είναι αστικό σήμερα;Εικ. 2.Γυναίκες της Καστοριάς, αρχές 20 ού αιώναΜε ποιον τρόπο είναι ντυμένες οι τρεις γυναίκες τηςφωτογραφίας; Σε τι συμπεράσματα θα μπορούσε νασας οδηγήσει η συνύπαρξη παραδοσιακών και δυτικώντρόπων ένδυσης;Παπάζογλου 2 , σ. 51.2 Ο φωτογράφος Λεωνίδας Παπάζογλου (1872-1918) έζησε και εργάστηκεστην Καστοριά. Σε νεαρή ηλικία μετακόμισε μαζί με τους γονείς καιτο μικρότερο αδερφό του Παντελή στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί τα δύοαδέρφια έμαθαν την τέχνη της φωτογραφίας. Ξεκίνησαν την καριέρα τους ωςφωτογράφοι στην Καστοριά το 1898 ή 1899 και κατάφεραν να αναδειχθούνστους σημαντικότερους φωτογράφους της ευρύτερης περιοχής.25

ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣΠίνακας 3Υπολογισμός του πληθυσμού των ευρωπαϊκών επαρχιών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το 1911Επαρχίες Μουσουλμάνοι Έλληνες Βούλγαροι Αρμένιοι Καθολικοί Εβραίοι Άλλοι ΣύνολοΕντιρνέ(Αδριανούπολη)795.706 395.872 171.055 33.650 12.783 9.034 44.552 1.426-632Σελάνικ(Θεσσαλονίκη)604.780 397.795 271.359 87 62.290 11.604 1.347.915Γιάνια (Ιωάννινα) 244.638 311.032 3.990 1.175 560.835Μοναστήρι(Μπίτολα)455.720 349.541 246.344 9 10.651 2.614 1.064.789Σκόδρα 218.089 10.755 120.611 349.455Κόσοβο 959.175 92.541 531 .453 14.887 3.287 1.606 1.602.949Σύνολο 3.242.108 1.557.536 1.220.211 33.746 148.281 89.162 61.531 6.352.575Πηγή: Cem Behar, σ. 54.Οι εθνογλωσσικές κατηγορίες που επινόησαν οι οθωμανοί αξιωματούχοι συμβάδιζαν με τις δογματικές διαφοροποιήσειςπου αναδύθηκαν μετά την αποσάθρωση του κλασικού οθωμανικού συστήματος των μιλέτ. Όλοι οιΜουσουλμάνοι θεωρούνταν ομοιογενής ομάδα χωρίς να λαμβάνονται υπ’όψιν οι μεταξύ τους εθνοτικές και γλωσσικέςδιαφορές. Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί θεωρούνταν είτε Έλληνες, όταν υποστήριζαν το Οικουμενικό Πατριαρχείο, είτε Βούλγαροι,όταν συνδέονταν με την Εξαρχία. Έτσι, εξηγείται το γεγονός ότι από τον πίνακα απουσιάζουν οι κατηγορίες Αλβανοίή Σέρβοι (οι οποίοι ταξινομούνται ανάλογα με το θρήσκευμα ή την εκκλησία στην οποία εντάσσονται και όχι ανάλογα μετην εθνοτική τους ταυτότητα). Επιπλέον, δεν υπολογίζονται ορισμένες ομάδες, όπως οι γυναίκες. Η τελευταία οθωμανικήαπογραφή έλαβε χώρα το 1905-06. Το ζήτημα της αξιοπιστίας των οθωμανικών απογραφών έχει γίνει αντικείμενο έντονωναντιπαραθέσεων. Γενικά, πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί, όταν χρησιμοποιούμε στατιστικά δεδομένα της συγκεκριμένηςπεριόδου, ακόμα και όταν τα δεδομένα αυτά δεν έχουν αλλοιωθεί από καθαρά πολιτικές σκοπιμότητες (όπωςστην περίπτωση του πίνακα 13). Εικ. 3. Σκηνή από την καθημερινήζωή στους δρόμους της αγοράς,ΘεσσαλονίκηΠαρατηρείστε την ενδυμασία των ανδρώνπου βαδίζουν στο δρόμο. Πώς είναιντυμένοι; Σε ποια εθνικότητα νομίζετε ότιανήκουν; Γνωρίζετε ποιες εθνικότητες συμβίωνανστην οθωμανική Θεσσαλονίκη λίγο πριντην έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων;Η σκηνή αυτή από τη ζωή της αγοράς μήπωςσας θυμίζει παρόμοιους τόπους που έχετεεπισκεφτεί;Μέγας, Ενθύμιον, σ. 50, εικ. 49.26

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΕικ. 4. Αγορά προβάτων στην ΚωνσταντινούποληΙστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδας, Αθήνα.Πίνακας 4Κατανομή του πληθυσμού της Κωνσταντινούπολης σε εθνοτικές ομάδες, 1897Εθνοτική ομάδαΑριθμός μελώνΤούρκοι 597.000Αλβανοί 10.000Κούρδοι 5.000Έλληνες 236.000Αρμένιοι 162.000Εβραίοι 47.000Σέρβοι 1.000Άραβες Χριστιανοί 1.000Σύνολο 1.059.000Πηγή: Karpat, σ. 104.27

ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ Εικ. 5. Βοσκοί της Ηπείρου, 1912Σε περιοχές εκτός τηςΕυρώπης*Boissonas, L’ image de la Grèce…, Γενεύη 1913 στο Χατζηιωσήφ, τ. Α1, σ. 57.Πίνακας 5Υπερατλαντική μετανάστευση από τα Βαλκάνια, 1876-1915Ρουμανία(κατά προσέγγιση)Βουλγαρία(κατά προσέγγιση)Σερβία(κατά προσέγγιση)1876-85 1.224 5301886-90 5.224 1.8811891-95 2.211 4.7901896-1900 10.541 160 11.1891901-05 37.225 6.661 42 51.4791906-10 20.707 37.643 228 122.2751911-15 15.295 35.836 1.117 127.811Ελλάδα(κατά προσέγγιση)Ρουμανία Βουλγαρία Σερβία** ΕλλάδαΠρος τις ΗΠΑΚατάπροσέγγισηΑκριβώς***ΚατάπροσέγγισηΑκριβώς***ΚατάπροσέγγισηΑκριβώς***ΚατάπροσέγγισηΑκριβώς***1876-85 1.224 5301886-90 5.135 1.8811891-95 2.209 4.7901896-1900 10.541 160 11.1891901-05 35.181 6.662 42 49.9621906-10 17.823 14.239 32.643 21.889 228 117.557 84.3551911-15 11.187 9.057 21.487 1.575 1.052 118.916 46.577* Συμπεριλαμβάνονται: Καναδάς, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, Αργεντινή, Βραζιλία και Η.Π.Α. Πηγή: Jackson-Lampe, σ. 196.** Σερβία και Μαυροβούνιο *** Δεδομένα που εξάγονται από τα στοιχεία των ετών 1908-191028

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΠοια είδη μετανάστευσης γνωρίζετε; Πώς θα χαρακτηρίζατετην υπερατλαντική μετανάστευση; Θεωρείτε,για παράδειγμα, ότι την προκάλεσαν οικονομικοί,πολιτισμικοί, εθνοτικοί ή θρησκευτικοί λόγοι; Πρόκειται γιαακούσια ή εκούσια μετανάστευση (π.χ. μετανάστευση εξαιτίαςκάποιου πολέμου ή εξαιτίας συνοριακών αλλαγών);Με ποιους τρόπους επηρεάζει τη μετανάστευση η πληθυσμιακήαύξηση και η αστικοποίηση;Ποιοι οικονομικοί παράγοντες επηρεάζουν τη μετανάστευση;Α-1. Ένας έλληνας μετανάστης στις Η.Π.Α.,ο Στηβ Χατζής 3 , αφηγείται την εμπειρία τουΔυο αδέρφια μου ήρθαν αρχικά στις Ηνωμένες Πολιτείεςκαι ξεκίνησαν να εργάζονται στο Σικάγο. Ήμαστανέξι αδέρφια. Οι δυο αδερφοί μου που ήρθανστο Σικάγο δεν έστελναν εμβάσματα, όπως έπρεπε,για να πληρώνουν τα οικογενειακά χρέη στην Ελλάδα.Τότε ο πατέρας μας αρρώστησε κι έγραψε σταπαιδιά του στο Σικάγο να έρθουν στην Ελλάδα νατον δουν για τελευταία φορά. Μόνο ένας, ο Περικλής,ο πιο σπάταλος, δανείστηκε χρήματα και πήγε στηνΕλλάδα. Όταν ο αδερφός μου πήγε στην Ελλάδα, οπατέρας μου έγινε καλά. Μετά από μια εβδομάδα, οπατέρας θέλησε να αγοράσει ένα σακί αλεύρι για τηνοικογένεια. Ζήτησε στον αδερφό μου από την Αμερική.«Περικλή, μπορείς να μου δανείσεις χρήματα γιανα αγοράσω λίγο αλεύρι;» Ο αδερφός μου, παρ’όλοπου είχε έρθει από την Αμερική, δεν είχε χρήματα.Τότε ο πατέρας μου πήγε στο χωριό και δανείστηκεχρήματα από ένα θείο μας για να αγοράσει αλεύρι.Όμως το χωριό ήταν μικρό και σύντομα κυκλοφόρησετο νέο ότι ο γιος του Χατζή από την Αμερική δενείχε καθόλου χρήματα. Ο Περικλής, όταν άκουσε τακουτσομπολιά των χωρικών ντράπηκε, και είπε στονπατέρα μας. «Θα έρθεις μαζί μου στην Αμερική, θακάνουμε λεφτά και θα δείξουμε σε αυτούς τους ανόητουςτι αξίζουμε». Έτσι, αποφασίσαμε να μεταναστεύσουμεκι οι υπόλοιποι. […]Πριν φύγω από την Ελλάδα, η Αμερική ήταν για μέναη ωραία εικόνα ενός πολύχρωμου καλειδοσκόπιου,ένας τόπος όπου αφθονούσε το χρήμα. Ποτέ δεν μουπέρασε από το μυαλό ότι θα πήγαινα εκεί. Ξέραμεμόνο ότι εκεί υπήρχαν τα πάντα σε αφθονία.Vlachos, σ. 122.Γύρω στα 1890, η μετανάστευση από την Ελλάδαέγινε μαζικό φαινόμενο, με τους περισσότερουςμετανάστες να κατευθύνονται προς τις Η.Π.Α.Παρ’όλο που η ελληνική μεταναστευτική έξοδος δενέφτασε ποτέ τα επίπεδα άλλων ευρωπαϊκών χωρών, υπολογίζεταιπως περίπου 500.000 Έλληνες μετανάστευσανστις Ηνωμένες Πολιτείες στο διάστημα των τελευταίωνδεκαετιών του 19ου αιώνα έως το 1924. Οι παράγοντεςπου ώθησαν τους Έλληνες στη μετανάστευση ήταν παρόμοιοιμε αυτούς που οδήγησαν άλλους ευρωπαϊκούςπληθυσμούς στις Η.Π.Α. την ίδια περίοδο: η δυνατότητατης βελτίωσης του οικονομικού επιπέδου μέσω τηςσκληρής εργασίας στην περίοδο της κορύφωσης τηςαμερικανικής εκβιομηχάνισης και οι κοινωνικο-οικονομικέςσυνθήκες στη χώρα καταγωγής. Στην Ελλάδα γιαπαράδειγμα, η βίαιη εισαγωγή της εμπορευματοποίησηςτης οικονομίας στο παραδοσιακό σύστημα της μικρήςιδιοκτησίας οδήγησε την αγροτική οικονομία της Πελοποννήσου,ειδικά στις σταφιδοπαραγωγικές περιοχές,μετά από μια σύντομη περίοδο ευημερίας, σε σοβαρήκρίση. Πολλοί αγρότες δεν μπορούσαν να πληρώσουντους φόρους τους εξαιτίας των υψηλών τόκων και τουμεγάλου κόστους της εργασίας και της παραγωγής.Οι παράγοντες αυτοί, σε συνδυασμό με το γεγονός ότιστην Ελλάδα δεν αναπτύχθηκε ο βιομηχανικός τομέαςκαι την επιθυμία που βασιζόταν κυρίως στη φήμη γιατον αμερικανικό πλούτο αλλά και τη δυνατότητα της μετανάστευσηςεξαιτίας των καλών μεταφορικών μέσων,αποτέλεσαν τους κύριους λόγους που οδήγησαν πολλούςΈλληνες να εγκαταλείψουν τα χωριά τους για μιατόσο μακρινή χώρα. Οι περισσότεροι μετανάστες ήτανάνδρες, οι οποίοι ασχολήθηκαν αρχικά με χειρωνακτικέςεργασίες σε εργοστάσια, μύλους, ορυχεία και σιδηροδρόμους.Ωστόσο, ένας σημαντικός αριθμός από τουςπρώτους μετανάστες κατάφεραν να δημιουργήσουν τιςδικές τους, προσωπικές επιχειρήσεις παρέχοντας υπηρεσίεςστον αυξανόμενο αστικό πληθυσμό.3 Ο Στηβ Χατζής καταγόταν από την Πελοπόννησο και μετανάστευσε στις Η.Π.Α. στις αρχές του 20 ού αιώνα. Ο Χατζής ήταν ένας από τους λίγουςΈλληνες που ανέλαβε επιχειρηματικές πρωτοβουλίες. Μετά από λίγα χρόνια στις Ηνωμένες Πολιτείες εγκαταστάθηκε στο Άντερσον της Ιντιάνας και άνοιξεένα μικρό μαγαζί για να εξυπηρετεί τις ανάγκες του αυξανόμενου εργατικού πληθυσμού της πόλης.29

ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣΠαρακολουθήστε την ταινία του Ηλία Καζάν«Αμέρικα, Αμέρικα». Συζητήστε για το «αμερικανικόόνειρο» και τους τρόπους με τους οποίους αυτόδιαδόθηκε στην ενδοχώρα πολλών βαλκανικών κρατών.Τι ρόλο έπαιξε το «αμερικανικό όνειρο» στην ενθάρρυνσητης μετανάστευσης και πώς βοήθησε τουςμετανάστες να ξεπεράσουν τους τυχόν φόβους τους;Προσπαθήστε να βρείτε πληροφορίες για τη ζωή μεταναστώναπό τη χώρα σας στις Η.Π.Α. στις αρχές του 20 ούαιώνα. Συγκρίνετε τις προσδοκίες τους με τις εμπειρίεςπου βίωσαν στη διάρκεια των πρώτων χρόνων τηςμετεγκατάστασής τους εκεί. Διαβάστε τα κείμενα Γ-19,Γ-20, Ε-10 και Ε-11 και συγκρίνετε τις εμπειρίες τωνανθρώπων που εξαναγκάστηκαν να μεταναστεύσουνμε τη μεταναστευτική εμπειρία που περιγράφεται στοπροηγούμενο κείμενο.Γενικές ερωτήσεις υποκεφαλαίου ΙΕρευνήστε το παρελθόν της πόλης σας στις αρχέςτου 20 ού αιώνα. Ήταν μία οθωμανική πόλη ή εντασσότανσ' ένα έθνος-κράτος; Γνωρίζετε μυθιστορήματαπου να περιγράφουν την αστική ζωή της συγκεκριμένηςπεριόδου; Να συγκρίνετε πολυεθνικές πόλεις (όπωςη Θεσσαλονίκη ή η Κωνσταντινούπολη) με πρωτεύουσεςή άλλα αστικά κέντρα σε έθνη-κράτη. Παρατηρείτεδιαφορές στην αρχιτεκτονική, την καθημερινή ζωή, τηδιασκέδαση ή σε άλλους τομείς;Συνδυάζοντας διαφορετικές πηγές από άλλα κεφάλαιατου βιβλίου και χρησιμοποιώντας τους πίνακες πουπροηγήθηκαν, να προσπαθήσετε να κατατάξετε σεκατηγορίες τις πληθυσμιακές μετακινήσεις στη ΝοτιοανατολικήΕυρώπη πριν, από και κατά τη διάρκεια τωνΒαλκανικών Πολέμων.ΙΙ. ΟικονομίαΠίνακας 6. Προϋπολογισμοί των βαλκανικών κρατών, 1898-1912 4Ρουμανία Βουλγαρία Σερβία ΕλλάδαΈσοδα Έξοδα Ισολ. Έσοδα Έξοδα Ισολ. Έσοδα Έξοδα Ισολ. Έσοδα Έξοδα Ισολ.1900 210 237 -27 81 96 -15 75 84 -9 120 109 +111905 308 263 +45 128 125 +3 95 87 +8 130 116 +141910 583 525 +58 81 198 -17 126 128 -2 175 141 +341911 644 533 +111 199 181 +18 140 125 +15 240 181 +59Πηγή: Jackson-Lampe, σ. 234.Να συγκρίνετε τα οικονομικά μεγέθη των τεσσάρων χωρών. Τι παρατηρείτε;Πίνακας 7. Κατανομή των δημόσιων δαπανών κατά κεφαλή το 1911 5Δαπάνες Σύνολο Δημ. χρέος Στρατός Υποδομές Δημ. εκπαίδευση Γεωργία και βιομηχανίαΡουμανία 75 13 12 13 7 1Σερβία 43 12 10 5 3 1Βουλγαρία 42 9 9 10 5 2Ελλάδα 67 28 11 2Αυστροουγγαρία 62 10 2Γερμανία 55 5 16Γαλλία 114 32 25 8Μ. Βρετανία 126 19 11 1Πηγή: Jackson-Lampe, σ. 234.4 Σε λέι, λέβα, δηνάρια και δραχμές, αντίστοιχα.5 Μετατροπή σε φράγκα.30

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΝα συγκρίνετε και να σχολιάσετε τις διαφορές στην κατανομή των δημόσιων δαπανών στις διάφορες χώρες.Συγκρίνετε τις τάσεις στις κρατικές δαπάνες των βαλκανικών κρατών με τις αντίστοιχες στις Μεγάλες Δυνάμεις.Γιατί πιστεύετε πως είναι τόσο υψηλές οι στρατιωτικές δαπάνες;Α-2. Η γεωργία στην οθωμανική Μακεδονία, περ.1900Ανάλογα με τη νομική τους θέση, οι γεωργοί διακρίνονταισε:1. γαιοκτήμονες, 2. κολίγους (επίμορτους αγρότες)3. εργάτες της γης και οικιακούς υπηρέτες.Η πρώτη ομάδα, η οποία αφορά στους ιδιοκτήτες τωντσιφλικιών, αποτελείται από μουσουλμάνους μπέηδες,η δεύτερη από χριστιανούς αγρότες.Υπήρχαν επίσης και χριστιανοί γαιοκτήμονες, οι οποίοιωστόσο ήταν κάτοχοι μικρών ιδιοκτησιών που δενξεπερνούσαν τα 200 ντούνουμ (περίπου 1.200 τετραγωνικάμέτρα το καθένα). Οι μεγαλύτερες ιδιοκτησίεςβρίσκονταν κυρίως στην κατοχή των μπέηδων. Οι μικρέςιδιοκτησίες κυριαρχούσαν στις ορεινές περιοχές,ενώ οι μεγάλες στις πεδινές. Χριστιανούς μεγαλογαιοκτήμονες,οι οποίοι αποτελούσαν πάντως την εξαίρεση,μπορούμε να βρούμε μεταξύ των Ελλήνων πουκατείχαν μεγάλα κτήματα στους καζάδες των Σερρών,της Δράμας και της Θεσσαλονίκης.[…] Το καθεστώς των κολίγων αποτελούσε μία από τιςκυριότερες αιτίες της τρομερής ένδειας του χριστιανικούαγροτικού πληθυσμού, καθώς ευνοούσε τις συνεχείςαυθαιρεσίες και τις καταχρήσεις των μπέηδων απότους οποίους κανείς δεν μπορούσε να προστατευτεί.Θεωρητικά, το σύστημα της κολιγιάς λειτουργούσε ωςεξής: ο μπέης, που κατείχε τα κτήματα, τα μοίραζε σεκλήρους ανάλογα με τον αριθμό των οικογενειών πουζούσαν στο τσιφλίκι του, δίνοντας σε κάθε οικογένεια– ανάλογα με τον αριθμό των μελών της – ένα κλήρο60-100 ντούνουμ. Ο μπέης έδινε επίσης το σπόρο καιπαρείχε δωρεάν στέγη. Μετά την αφαίρεση του φόρουτης δεκάτης, η σοδειά μοιραζόταν στα δυο μεταξύ τουιδιοκτήτη και του καλλιεργητή. Μια τέτοια διανομή τηςσοδειάς μπορούσε να αποφέρει στο γαιοκτήμονα ένακέρδος που κυμαινόταν μεταξύ 18 και 25 % του αρχικούτου κεφαλαίου. Συνήθως όμως, ο γαιοκτήμοναςδεν ήταν ικανοποιημένος από μια τέτοια μοιρασιά. Ωςαπόλυτος κύριος της μοίρας των χριστιανών κολίγωντου, την εργασία των οποίων μπορούσε να εκμεταλλεύεταικατά βούληση, κατάφερνε να τους αποσπά, μετη χρήση απειλών και βίας, το καλύτερο μέρος από τησοδειά που τους αναλογούσε.[…] Οι χριστιανοί γαιοκτήμονες ήταν κυρίως Βούλγαροι.Όπως είπαμε προηγουμένως, τα κτήματά τουςσπανίως ξεπερνούσαν τα 200 ντούνουμ. Καλλιεργούσαντη γη μόνοι τους και θα μπορούσαν να απολαμβάνουνκάποια ευημερία, αν οι φόροι καθορίζοντανπιο ισότιμα και εισπράττονταν πιο τίμια και επιπλέον,αν η ανασφάλεια δεν αποτελούσε μία μόνιμη απειλήγια τις ζωές και τις ιδιοκτησίες των χριστιανών.Draganof, La Macédoine et les Réformes (Παρίσι 1906),σ. 43-53 στο Issawi, σ. 225-7.Ποιες ήταν οι συνθήκες διαβίωσης των χριστιανώναγροτών στην οθωμανική Μακεδονία; Εικ. 6. Το κλωστοϋφαντουργείο των αδερφώνΣαΐας στη Θεσσαλονίκη.Μέγας, Ενθύμιον, σ. 36, εικ. 92.Το κλωστοϋφαντουργείο των αδερφών Σαΐαςιδρύθηκε το 1873. Απασχολούσε 470 περίπουεργάτες, από τους οποίους οι 350 ήταν νεαρές γυναίκεςΕβραίες μεταξύ δεκατεσσάρων και δεκαοχτώ χρονών. Το1902, το εργοστάσιο υπέστη σοβαρές ζημιές από το σεισμόπου χτύπησε την πόλη. Καταστράφηκε ολοσχερώςστη μεγάλη πυρκαγιά του 1917.Γιατί εργάζονταν τόσο πολλά νεαρά κορίτσια στοεργοστάσιο; Γνωρίζετε πώς ήταν οι εργασιακέςσυνθήκες εκείνη την εποχή; Πώς θα σας φαινόταν εάνεργαζόσασταν σε κλωστοϋφαντουργείο αντί να πηγαίνετεσχολείο;31

ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣΠίνακας 8αΕξαγωγές των βαλκανικών χωρών, 1901-1911ΡουμανίαΜέσος όροςεξαγωγών(σε χιλιάδες λέι)(%) στην Αυστροουγγαρία(%) στηΓερμανία(%) στηΓαλλία(%) στηΜ. Βρετανία(%) στοΒέλγιο(%) στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία1901-05 361 13 7 3 9 291906-10 501 10 6 7 10 301911 692 9 5 7 8 28Βουλγαρία (σε χιλιάδες λέβα)1901-05 120 10 9 6 16 191906-10 119 8 12 6 12 18 271911 185 6 12 6 13 28 16Σερβία (σε χιλιάδες δηνάρια)1901-05 66 86 5 1 61906-10 84 28 25 1 101911 117 41 25 1 8Ελλάδα (σε χιλιάδες δραχμές)1901-05 87 14 8 10 27 61906-10 120 10 10 8 26 111911 141 10 11 10 24 4Πηγή: Jackson-Lampe, σ. 174.ΡουμανίαΜέσος όροςεισαγωγών(σε χιλιάδες λέι)Πίνακας 8βΕισαγωγές των βαλκανικών χωρών, 1901-1911Από Αυστροουγγαρία(%)Από Γερμανία(%)Από Γαλλία(%)Από Μ. Βρετανία(%)Από ΟθωμανικήΑυτοκρατορία (%)1901-05 299 27 28 6 171906-10 409 25 34 5 151911 570 24 32 6 15Βουλγαρία (σε χιλιάδες λέβα)1901-05 95 27 15 6 17 141906-10 140 27 17 6 16 141911 199 24 20 13 15 8Σερβία (σε χιλιάδες δηνάρια)1901-05 53 58 13 91906-10 70 33 33 121911 115 41 27 8Ελλάδα (σε χιλιάδες δραχμές)1901-05 140 14 9 8 21 101906-10 149 12 9 7 22 91911 174 17 9 8 4 5Πηγή: Jackson-Lampe, σ. 181.32

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΠοιες τάσεις διακρίνετε στο εξαγωγικό εμπόριο των βαλκανικών χωρών; Να συγκρίνετε τις διαφορές που εντοπίζετε. 6Γιατί οι εμπορικές σχέσεις της Ρουμανίας και της Σερβίας με την Οθωμανική Αυτοκρατορία παρουσιάζονται τόσοπεριορισμένες σε σχέση με αυτές της Βουλγαρίας;Με ποιον τρόπο επηρέασε την οικονομική ανάπτυξη των βαλκανικών χωρών το εξαγωγικό εμπόριο;Εικ. 7. Τα υποζύγια ως μεταφορικά μέσα στις αρχές του 20 ού αιώνα στην Αλβανία6 Να λάβετε υπ' όψιν σας ότι η Ελλάδα μπορεί να διέθετε ήδη εμπορικό ναυτικό πλεόνασμαGjurme te Historise Kombetare ne Fototeken e Shkodres, σ. 60.33

ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣΠίνακας 9Το σιδηροδρομικό δίκτυο 7 των βαλκανικών χωρών, 1870-1912Ρουμανία Βουλγαρία Σερβία Ελλάδα1870 248 221 0 121880 921 224 0 121885 1.356 224 253 2221890 2.424 803 540 6971895 2.534 861 540 9161900 3.100 1.566 571 1.0331905 3.179 1.567 707 1.3511910 3.437 1.897 892 1.5731912 3.532 2.109 976 1.584Πηγή: Jackson-Lampe, σ. 211.Πιστεύετε ότι οι σιδηρόδρομοι θεωρούνταν μέσο για την επίτευξη ή απόδειξη οικονομικής ανάπτυξης και γιατί;Υπήρχαν άλλα κίνητρα, εκτός των οικονομικών, για την κατασκευή σιδηροδρομικών γραμμών;Α-3. Ανάλυση του βουλγαρικού σιδηροδρομικούσυστήματος από έναν υψηλόβαθμοαξιωματούχο του βουλγαρικού στρατού, τονστρατηγό Φίτσεφ 8Τα επιχειρησιακά σχέδια των ετών 1911 και 1912Πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι οι σιδηρόδρομοίμας δεν μπορούν να ανταποκριθούν σε στρατιωτικέςαπαιτήσεις που δημιουργούνται σε καιρό πολέμου.Επομένως, δύσκολα θα μπορούσαν να υλοποιηθούντα επιχειρησιακά μας σχέδια όσον αφορά στααναγκαία μεταφορικά μέσα κατά την περίοδο τηςεπιστράτευσης και της μεταφοράς του στρατού στοπεδίο της μάχης. Εξαιτίας του περιορισμένου χρόνουύπαρξης του βουλγαρικού βασιλείου, το σιδηροδρομικόδίκτυο δεν κατάφερε να αναπτυχθεί πλήρως,προκειμένου να γίνει ένα αξιόπιστο μέσο για τηνπροάσπιση του έθνους μας.Οι δύο σιδηροδρομικές γραμμές που διασχίζουν τηβόρεια και τη νότια Βουλγαρία και ο υπερβαλκανικόςσιδηρόδρομος που περνά από Γκόρνα Οριάχοβιτσα,Τύρνοβο, Στάρα Ζαγκόρα, έχουν αναδειχθεί στα σημαντικότεραμεταφορικά μέσα για τις στρατιωτικέςμετακινήσεις σε περιόδους επιστρατεύσεων. Με τεχνικούςόρους, οι σιδηροδρομικές μας γραμμές, οιοποίες είχαν κατασκευαστεί αποκλειστικά και μόνογια εμπορικούς λόγους, παρουσιάζουν πολλά μειονεκτήματα:απότομες κλίσεις, μικρές ακτίνες, λίγουςκαι υπερβολικά στενόχωρ ους σιδηροδρομικούςσταθμούς, χωρίς ειδικές αποβάθρες για τη φόρτωσητων στρατιωτικών τρένων, ανεπαρκή υδροδότησηστους περισσότερους σιδηροδρομικούς σταθμούς,ελάχιστες αλλαγές κατεύθυνσης.Fichev, Ανθολόγιο, Σόφια 1988.Τι είδους προβλήματα δημιουργεί στο στρατόη κατάσταση των βουλγαρικών σιδηροδρόμωνσύμφωνα με την παραπάνω πηγή;Με ποιον τρόπο συνδέονται οι σιδηρόδρομοι με το ενδεχόμενοπολεμικής επιτυχίας;Πώς θα μπορούσε να αντισταθμιστεί η ανεπάρκεια τουσιδηροδρομικού δικτύου;7 Σε χιλιόμετρα.8 Ο Στρατηγός Ιβάν Φίτσεφ (1860-1931), επιτελάρχης του βουλγαρικού στρατού το 1910, επεξεργάστηκε ένα νέο πολεμικό σχέδιο εναντίον της Τουρκίας.Αρχικά τάχθηκε εναντίον του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου. Υπήρξε μέλος της βουλγαρικής διαπραγματευτικής αποστολής για τη συνθήκη της ειρήνηςστο Βουκουρέστι τον Ιούλιο του 1913.34

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΠίνακας 10Ο τηλέγραφος το 1910ΧώραΤηλεγραφείαΤηλεγραφικό δίκτυοΜήκος γραμμών σε χλμ. Μήκος καλωδίων σε χλμ.Σερβία 208 4.350 8.289Βουλγαρία 350 5.935 12.760Ρουμανία 3.127 7.321 20.641Ρωσία 8.423 199.502 705.752Σουηδία 2.849 9.317 32.220Δανία 559 3.644 12.842Ολλανδία 1.393 7.526 36.884Βέλγιο 1.634 7.880 41.858Μ. Βρετανία, Ιρλανδία 13.959 98.625 931.532Γαλλία 20.303 182.794 690.636Ισπανία 1.902 42.935 92.109Ιταλία 7.664 49.443 203.711Ελβετία 2.361 3.614 26.021Γερμανία 45.116 274.593 2.050.332Αυστρία 6.970 46.952 235.493Ουγγαρία 4.592 23.068 144.124Βοσνία- Ερζεγοβίνη 173 7.374Πηγή: Sundhaussen, σ. 523Γνωρίζετε άλλες τεχνολογικές εφευρέσεις που να άλλαξαν την επικοινωνία και τη ζωή στην Ευρώπη στα τέλη του19 ου και στις αρχές του 20 ού αιώνα; Πότε έκανε την εμφάνισή του το πρώτο τηλέφωνο στη χώρα σας; Με ποιον τρόπονομίζετε ότι αντιδρά ο κόσμος σε παρόμοιες καινοτομίες; Εικ. 8. Η Βίλα Αλλατίνη στηΘεσσαλονίκη, 1913Μέγας, Ενθύμιον, σ. 107, εικ. 120.35

ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣΗ Βίλα Αλλατίνη κατασκευάστηκε το 1895, σε σχέδια του ιταλού αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι, για να αποτελέσειτην ιδιωτική κατοικία του Καρόλου Αλλατίνη. Το 1909 το μέγαρο αγοράστηκε από το Γ΄ Σώμα του οθωμανικούστρατού και το 1912 καταλήφθηκε από τον ελληνικό στρατό. Το οίκημα χρησιμοποιήθηκε ως υποχρεωτικό κατάλυμα γιατον Αμπντούλ Χαμίτ Β΄, μετά την αποτυχία της αντεπανάστασης και την εκθρόνισή του τον Απρίλιο του 1909.Η εβραϊκήοικογένεια Αλλατίνη ήταν μία από τις πλουσιότερες της Θεσσαλονίκης και κατείχε δύο από της μεγαλύτερες βιομηχανίεςτης πόλης (το κεραμοποιείο Αλλατίνη και τους μύλους Αλλατίνη που ιδρύθηκαν αντίστοιχα το 1880 και το 1882).Ποια άτομα εικονίζονται στη φωτογραφία; Πώς είναι ντυμένα; Νομίζετε πως η χρήση του ποδήλατου ήταν διαδεδομένηεκείνη την εποχή στη Νοτιοανατολική Ευρώπη; Για ποιο σκοπό το χρησιμοποιούσαν – για διασκέδαση ή γιαμεταφορά; Γνωρίζετε τι είδους αντιδράσεις είχε προκαλέσει η χρήση ποδηλάτων από τις γυναίκες;Γενικές ερωτήσεις υποκεφαλαίου ΙΙΔημιουργείστε ένα χρονολογικό πίνακα με τις τεχνολογικές αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στη χώρα σας στατέλη του 19 ου και στις αρχές του 20 ού αιώνα: ηλεκτρισμός, αυτοκίνητο, αέριο, τηλέφωνο, κ.λπ.Να βρείτε πληροφορίες για τα μεταφορικά μέσα στη χώρα σας στα τέλη του 19 ου και στις αρχές του 20 ού αιώνα.ΙΙΙ. Κουλτούρα Εικ. 9. Μάθημα ιστορίας σε γυμνάσιο θηλέων, Αθήνα 1911Πώς είναι ντυμένες οιμαθήτριες; Υπήρχανξεχωριστά σχολεία για αγόριακαι κορίτσια στη χώρασας;Μοιάζει η σχολική αίθουσαπου κάνετε σήμερα μάθημαμε αυτήν που βλέπετε στηφωτογραφία; Τι κρέμεταιστους τοίχους;Στατιστική της δημοσίας εκπαιδεύσεως…,Αθήνα 1912, στοΚουλούρη, Ιστορία, σ. 12.36

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΑ-4. Ένα εβραιόπουλο 9 περιγράφει την εμπειρίατου από το σχολείο του στη Θεσσαλονίκη, 1904Το Γαλλικό Γυμνάσιο (Petit Lycée Français) άνοιξε τιςπύλες του στις αρχές του έτους 1904. Στεγαζόταν σεμνάστον κάτω όροφο ενός μικρού οικήματος στηνΚαμπανία, στο ανατολικό άκρο της πόλης.Το σύνολο των παιδιών που παρακολουθούσαν τιςδύο πρώτες τάξεις αντιπροσώπευε με αρκετή ακρίβειατον ετερογενή πληθυσμό της Θεσσαλονίκης.Τη μικρότερη τάξη, στην οποία είχα τοποθετηθεί,αποτελούσαν τρεις Γάλλοι, ένας Έλληνας, τέσσερειςΙσπανοεβραίοι, ένας Σέρβος, ένας Μαμίν 10 , ένας Αρμένιος,ένας Τούρκος και ένας Μαυροβούνιος, πουείχε έρθει από το Τσέτινιε ειδικά για να φοιτήσει στοσχολείο μας.Παρ’όλο που όλοι μιλούσαμε απταίστως γαλλικά, είχαμεπροηγουμένως φοιτήσει σε σχολεία της κοινότητάςμας ή είχαμε παρακολουθήσει ιδιαίτερα μαθήματαστο σπίτι. Έτσι, κανείς μας δεν είχε άλλη επαφή, εκτόςαπό τυχαία, με παιδιά άλλης εθνικότητας πέραν τηςδικής του. Εδώ, για πρώτη φορά, καθόμασταν ο έναςδίπλα στον άλλον στα νέα μας θρανία, αντικρίζαμε τοστηριγμένο σε ένα τρίποδα πίνακα, ακούγαμε το μεσιέΤιερύ, το στρογγυλοπρόσωπο, γαλανομάτη διευθυντήμας με το ξανθό μουστάκι, να μας περιγράφει το πρόγραμματων μαθημάτων μας […]Το γνήσιο ενδιαφέρον του για τα έθιμα της χώραςέλυσε τις γλώσσες ακόμα και των πιο ντροπαλών καιτων πιο απόμακρων μαθητών. Σύντομα, ο Μεχμέτ, ονεαρός Τούρκος, εξηγούσε με προθυμία τις τελετέςτου Κουρμπάν Μπαϊράμ, της γιορτής που ακολουθούσετο Ραμαζάνι. Ο Γιοβάνοβιτς, συγγενής τουβασιλιά Νικολάου του Μαυροβουνίου, μιλούσε ελεύθεραγια το λαό και τα βουνά της χώρας του. Μάθαμεακόμα από τον Παπόπουλο ότι οι Έλληνες είχανπολλά κοινά έθιμα με τους Σέρβους, όταν ο Ιβάν, ογιος του προξένου, μας μίλησε για τον τρόπο πουγιόρταζαν το Πάσχα στο σπίτι του. Καθώς μιλούσαμεελεύθερα μεταξύ μας και παίζαμε παρέα, καθώςσχηματίζαμε στενές φιλίες και επισκεπτόμασταν οένας το σπίτι του άλλου και μοιραζόμασταν τις εντυπώσειςμας, μάθαμε να νιώθουμε οικειότητα με τιςσυνήθειες του άλλου, που όταν τις παρατηρούσαμεαπό μακριά, μπορεί να μας είχαν φανεί παράξενεςκαι ανούσιες.Sciaky, σ. 152-153, 154.Το 1908 στη Θεσσαλονίκη υπήρχαν 48 εβραϊκά,32 τουρκικά, 20 ελληνορθόδοξα και 7 γαλλικάσχολεία καθώς και διάφορα ιταλικά, βουλγαρικά,σερβικά και ρουμανικά ιδρύματα. Γαλλόφωνα ήταν:το σχολείο της Alliance Israélite Universelle, της MissionLaïque, το Lycée, το σχολείο των Αδελφών του Αγίου Βικεντίουτου Παύλου. Η πλειονότητα των εβραιόπουλωντης πόλης εκπαιδεύονταν σε ιδρύματα έξω από τη δικαιοδοσίατων θρησκευτικών τους αρχών.Ποια ήταν η εθνοτική σύνθεση της Θεσσαλονίκηςστις αρχές του 20 ού αιώνα; Επηρεάζονταν οιμαθητές από τη σχολική τους εμπειρία και με ποιοντρόπο;Ποια είναι η εθνοτική σύνθεση της τάξης σας; Έχετε φίλουςαπό άλλες εθνικότητες;9 Ο Λέων Σκιάκυ (Leon Sciaky), συγγραφέας του κειμένου, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1893. Η οικογένεια του καταγόταν από τους Εβραίους πουείχαν εκδιωχθεί από την Ισπανία το 1492, από την Ιταλία το 1493 και από την Πορτογαλία το 1497. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης μιλούσαν μία ισπανικήδιάλεκτο του 15 ου αιώνα, γνωστή ως Λαντίνο. Το 1915, ο Λέων μετανάστευσε στη Νέα Υόρκη. Η οικογένειά του τον ακολούθησε λίγο αργότερα (ο πατέραςτου Σολομών, η μητέρα του, Παλόμα, οι αδελφές του Έλντα και Λώρα και ο αδερφός του Μωρίς). Σκόπευαν όλοι τους να επιστρέψουν στη Θεσσαλονίκη,όταν θα έληγαν οι πολιτικές αναταραχές στην Τουρκία, δεν τα κατάφεραν ωστόσο. Ο Λέων σπούδασε πολιτικός μηχανικός στο Ινστιτούτο Πρατ στοΜπρούκλυν. Το 1922 παντρεύτηκε τη Φράνσις Χίλμαν από τη Λετονία. Πέθανε στην Πόλη του Μεξικού το 1958. Το 1946 δημοσίευσε τις αναμνήσεις τουαπό την παιδική του ηλικία στη Θεσσαλονίκη.10 Οπαδοί του Σαμπατάι Ζεβί, ο οποίος είχε προσχωρήσει στο Ισλάμ.37

ΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣΠίνακας 11Αναλφαβητισμός στις αρχές του 20 ου αιώνα (ποσοστά αναλφάβητων)Χώρα* Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Παιδιά**Γαλλία (1901) 17,4 14,8 19,8 16,9Αυστρία (1900) 23,8 22,1 25,5 31,3***Ουγγαρία (1900) 40,7 34,4 49,6 36.2Ελλάδα (1907) 60,8 41,8 79,8 55,0Βουλγαρία (1900) 72.1 57,9 86,9 68.4Ευρωπαϊκή Ρωσία (1897) 73,0 62,5 83,1 77,5Ρουμανία (1899) 78,0 70,6Σερβία (1900) 79,7 67,3 92,9 78,3Βοσνία και Ερζεγοβίνη 87,8 82,9 93,4 87,3***** Χρόνος της συλλογής δεδομένων, ** Ηλικίας 5-14 χρονών, Πηγή: Mayer, σ. 102.***Ηλικίας 6-10 χρονών,****Ηλικίας 7-20 χρονών.Γιατί νομίζετε ότι διαφέρουν τόσο πολύ τα ποσοστά αναλφαβητισμού μεταξύ ανδρών και γυναικών;Πίνακας 12Δημοτικά σχολεία και μαθητές στην Ευρώπη (τέλη 19 ου -αρχές 20 ού αιώνα)Χώρα*ΣχολείαΜαθητές που αντιστοιχούν σε1000 κατοίκουςΜαθητές που αντιστοιχούν σε 1000κατοίκους (5-15 χρονών)Σερβία (1904) 1.267 46 175Ελλάδα (1902) 3.263 81 376Βουλγαρία (1898) 4.686 96 436Ρουμανία (1903) 4.207 75 351Ρωσία (1903) 84.500 44 187Βέλγιο (1905) 7.144 121 608Γαλλία (1903) 85.437 155 899Πορτογαλία (1890) 5.339 47 238Ισπανία (1901) 33.763 105 525Ιταλία (1901) 61.777 84 393Αυστρία (1903) 21.292 146 670Ουγγαρία (1905) 18.976 133 598Βοσνία και Ερζεγοβίνη (1899) 293 18 76* Χρόνος της συλλογής δεδομένων Πηγή: Sundhaussen, σ. 555.Να συγκρίνετε τους πίνακες 11 και 12. Μπορείτε να διακρίνετε κάποια σχέση μεταξύ του αριθμού των μαθητών καιτου αναλφαβητισμού; Να συγκρίνετε δεδομένα από τις χώρες της Δυτικής, Νότιας και Νοτιοανατολικής Ευρώπης:ανταποκρίνεται ο αριθμός των μαθητών σ΄ αυτήν την κατηγοριοποίηση;38

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΚεφάλαιο B: ΠολιτικήΟι πόλεμοι αποτελούν συνήθως απόρροια της πολιτικής ενός συγκεκριμένου κράτους ή μιας ομάδας κρατώνμε κοινά συμφέροντα. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι δεν αποτελούν εξαίρεση στον κανόνα. Μετά τη Συνθήκητου Βερολίνου τον Ιούλιο του 1878, το κύριο πρόβλημα των εθνών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης ήταν ηεθνική ενοποίηση ή το «εθνικό ζήτημα» σύμφωνα με τους όρους της εποχής. Στο συλλογικό φαντασιακότης εποχής κυριαρχούσε η ιδέα της ύπαρξης ενός ομογενοποιημένου εθνικού κράτους, το οποίο έπρεπε ναπεριλαμβάνει όλα τα εδάφη που θεωρούσε ότι του ανήκαν για ιστορικούς ή δημογραφικούς λόγους. Γι’ αυτότο λόγο, θεωρούνταν μη ικανοποιητικοί και προσωρινοί οι διακανονισμοί των συνόρων που καθορίστηκαναπό τις διάφορες συνθήκες. Οι γειτονικές χώρες επιβουλεύονταν τα εδάφη της Βαλκανικής Χερσονήσου πουεξακολουθούσαν να ανήκουν στην οθωμανική δικαιοδοσία και τα θεωρούσαν πεδίο εδαφικών διεκδικήσεων.Στην προσπάθειά τους να εδραιώσουν την επιρροή τους στη χερσόνησο σε περίπτωση διπλωματικής ήστρατιωτικής σύγκρουσης, οι Μεγάλες Δυνάμεις προκαλούσαν με την πολιτική τους περαιτέρω πολιτικούςανταγωνισμούς.Το λεγόμενο «Ανατολικό Ζήτημα» αποτελούσε το φλέγον ζήτημα της διπλωματίας από τις αρχές του 19 ουαιώνα. Βασική παράμετρος του ζητήματος αυτού ήταν ο φόβος των ευρωπαϊκών δυνάμεων για τυχόν ξέσπασμαενός ευρωπαϊκού πολέμου και η σταθερή τους απόφαση να διατηρήσουν το υπάρχον status quo.Αναρίθμητα σχέδια για μια πιθανή επίλυση του ζητήματος πήγασαν από την απόπειρα να συμβιβαστούν δύοδεδομένα: η διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η διατήρηση μιας ευρωπαϊκής ισορροπίας δυνάμεων.Τα νέα βαλκανικά κράτη, τα οποία προσέβλεπαν στην εδαφική επέκταση, προκειμένου να πετύχουντην εθνική τους ολοκλήρωση, αντέδρασαν σθεναρά με τις πολιτικές τους στις δύο εναλλακτικές λύσεις: τηςδιατήρησης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ή του διαμελισμού της μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων. Μετάτο Συνέδριο του Βερολίνου, οι Μεγάλες Δυνάμεις αναγκάστηκαν να λάβουν υπ’όψιν τους το μέλλον των βαλκανικώνκρατών στη χάραξη της πολιτικής τους, προχωρώντας στην κατανομή «σφαιρών επιρροής».Στο σύνολο των βαλκανικών κοινωνιών, η πολιτική στάση των βαλκανικών κυβερνήσεων, η οποία ήτανπροσανατολισμένη προς τον πόλεμο, αμφισβητήθηκε μόνο από μεμονωμένα άτομα και μικρές πολιτικέςομάδες. Οι σοσιαλδημοκράτες ήταν η μόνη καλά οργανωμένη πολιτική ομάδα που αντιτέθηκε στην πολιτικήτου πολέμου. Εισήγαγαν την ιδέα μιας βαλκανικής ομοσπονδίας που θα αποτελούσε τη γενική λύση σε όλατα πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα των χωρών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Ωστόσο, η επιρροή τωνομάδων αυτών ήταν ασήμαντη, οπότε δεν κατάφεραν να δημιουργήσουν μια αληθινή εναλλακτική πρότασηστην κυρίαρχη πολιτική.Από το 19 ο αιώνα, ο οθωμανισμός προσπάθησε να εγγυηθεί την ειρηνική συνύπαρξη όλων των εθνικοτήτωνστο πλαίσιο μιας εκσυγχρονισμένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, το αυταρχικό καθεστώςτου Αμπντούλ Χαμίτ, ο οποίος προχώρησε στη διάλυση του οθωμανικού κοινοβουλίου το 1877, έγινε η αιτίανα εκδηλωθεί οργανωμένη αντίδραση και να ξεσπάσουν συνωμοσίες τόσο μεταξύ των χριστιανών όσο καιμεταξύ των μουσουλμάνων οθωμανών υπηκόων. Μετά από τριάντα χρόνια απολυταρχίας, η Επανάστασητων Νεοτούρκων έφερε τις εκλογές και τον τουρκικό εθνικισμό. Με τον τρόπο αυτό, αντί να συμβάλει στησυμφιλίωση των μη μουσουλμάνων υπηκόων με την οθωμανική κυριαρχία, συνετέλεσε στην ολοκληρωτικήδιάλυση της αυτοκρατορίας. Οι βαλκανικοί αλυτρωτισμοί συγκρούστηκαν με τον τουρκικό εθνικισμό της Επιτροπήςγια την Ένωση και την Πρόοδο. Η πιο σημαντική συνέπεια της οθωμανικής ήττας στους ΒαλκανικούςΠολέμους ήταν τελικά η εγκατάλειψη του οθωμανισμού για χάρη ενός επιθετικού εθνικισμού.Ιδεολογίες που καταφέρνουν να κινητοποιήσουν τους ανθρώπους μπορούμε να συναντήσουμε όχι μόνοστους αντίπαλους εθνικισμούς αλλά επίσης και στις ιδεολογικές μεταβολές που παρατηρούνται στο σύνολο41

ΠΟΛΙΤΙΚΗτης ευρωπαϊκής επικράτειας στην καμπή του 19 ου αιώνα. Η λατρεία της νεότητας, η αναζήτηση του «νέουανθρώπου», το νέο ανδρικό ιδεώδες του στρατιώτη, ο κοινωνικός δαρβινισμός και τέλος, η θετική εικόνατου πολέμου αποτέλεσαν τις κύριες ιδεολογικές τάσεις που προετοίμασαν τις ευρωπαϊκές κοινωνίες για ένανπόλεμο προβλέψιμο, ίσως και επιδιωκόμενο.Οι πηγές που παρατίθενται στο παρόν κεφάλαιο δεν επιχειρούν να τεκμηριώσουν λεπτομερώς τις πολλαπλέςόψεις της εσωτερικής πολιτικής των βαλκανικών κρατών ή της εξωτερικής πολιτικής τους αναφορικά μετο Ανατολικό Ζήτημα. Ούτε επιδιώκουν να καταγράψουν το σύνολο των διαφορετικών ιδεολογικών ρευμάτωνπου αναπτύχθηκαν στην περιοχή στα τέλη του 19 ου και στις αρχές του 20 ού αιώνα. Ωστόσο, συμβάλλουνστην κατανόηση της πολυπλοκότητας των ιδεολογικών και πολιτικών παραγόντων που οδήγησαν τους βαλκανικούςλαούς σε έναν μεταξύ τους πόλεμο.Ι. Η δυναμική των ιδεολογιώνΧάρτης 1: Οι εθνικοί πόθοι των βαλκανικών χωρώνCarnegie, σ. 38.42

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ Εικ. 12. Η ρουμανική μπότα – ρουμανικήΠίνακας 13γελοιογραφία, 1913Αντίπαλες στατιστικές για τη ΜακεδονίαΒουλγαρικήστατιστική(Kantchev, 1900)Ελληνικήστατιστική*(Delyani, 1904)Σερβικήστατιστική(Gopcevic, 1889)Τούρκοι 499.204 634.017 231.400Βούλγαροι 1.181.336 332.162 57.600Έλληνες 228.702 652.795 201.140Αλβανοί 128.711 — 165.620Βλάχοι 80.767 25.101 69.665Εβραίοι 67.840 53.147 64.645Τσιγγάνοι 54.557 8.911 28.730Σέρβοι 700 — 2.048.320Διάφοροι 16.407 18.685 3.500ΣΥΝΟΛΟ 2.258.224 1.724.818 2.870.620* (παραλείπεται το βιλαέτι του Κοσόβου)C arnegie 11 , σ. 28, 30.Ο όρος «Μακεδονία» δεν αντιστοιχούσε σεκάποια οθωμανική διοικητική περιφέρεια. Ωςεκ τούτου οι διάφορες αντίπαλες στατιστικές βασίζοντανσε διαφορετικούς ορισμούς των γεωγραφικώνπεριοχών που συγκροτούσαν τη Μακεδονία. Σύμφωναμε μια διαδεδομένη θεώρηση, τη Μακεδονία αποτελούσαντα βιλαέτια της Θεσσαλονίκης, των Ιωαννίνωνκαι του Μοναστηρίου.Furnica, IX, αρ. 20, 17 Ιανουαρίου 1913, σ. 1.Μετάφραση:-Ω! κύριέ μου, Κάρολε! Γιατί μάταια προσπαθείτενα το μπαλώσετε, αφού δεν μπορείτε να φτιάξετεπρώτα τη σόλα;- Ποια σόλα;- Τη σόλα, τη βάση της χώρας. Δε βλέπετε σε τι χάλι είναι;Προσπαθήστε να εξηγήστε γιατί στις βουλγαρικέςστατιστικές, οι Βούλγαροι αποτελούν τηνπλειοψηφία του πληθυσμού, στις ελληνικές, οι Έλληνεςκαι στις σερβικές, οι Σέρβοι.Χρησιμοποιήστε το χάρτη 1 και αναζητήστε τις περιοχές,οι οποίες συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον όλων τωνβαλκανικών χωρών.Συγκρίνετε αυτόν τον πίνακα με τον πίνακα 3 παραλείπονταςτις επαρχίες της Αδριανούπολης και της Σκόδρας.11 Επιτροπή Κάρνεγκη: την πρωτοβουλία για την οργάνωση της Επιτροπής πήρε το Ίδρυμα για τη Διεθνή Ειρήνη Κάρνεγκη (Carnegie Foundation forInternational Peace) και στόχο είχε τη διερεύνηση των θηριωδιών που διαπράχθηκαν στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων. Το Ίδρυμα συγκροτήθηκεαπό τον Άντριου Κάρνεγκη, αμερικανό βιομήχανο και φιλάνθρωπο. Μέλη της Βαλκανικής Επιτροπής Ερευνών ήταν οι: Δρ. Τζόζεφ Ρέντλιτς, ΚαθηγητήςΑστικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης (Αυστρία), βαρόνος ντ’Εστουρνέλ ντε Κονστάντ, γερουσιαστής (Γαλλία), Ζυστόν Γκοντάρ, νομικός και μέλοςτης Βουλής των Αντιπροσώπων (Γαλλία), Δρ. Βάλτερ Σούκινγκ, Καθηγητής στη νομική σχολή του Πανεπιστημίου του Μάρμπουργκ (Γερμανία), ΦράνσιςΧιρστ, εκδότης του The Economist (Μεγάλη Βρετανία), Δρ. Χ.N. Μπρέιλσφορντ, δημοσιογράφος (Μεγάλη Βρετανία), Καθηγητής Πωλ Μιλιούκοφ, μέλος τηςΝτούμας (Ρωσία), Δρ. Σάμιουελ Τ. Ντάτον, Καθηγητής στο Teachers’ College του Πανεπιστημίου Κολούμπια (Η.Π.Α.)43

ΠΟΛΙΤΙΚΗΒ-1. Οι προσδοκίες ενός σέρβου στρατιώτηΟ σέρβος στρατιώτης, όπως και ο έλληνας, είχεολόψυχα πεισθεί ότι στη Μακεδονία θα έβρισκεσυμπατριώτες, ανθρώπους που θα μιλούσαν τηγλώσσα του και θα τον υποδέχονταν με ζίβο [jivio]ή ζήτω. Βρήκε ανθρώπους που μιλούσαν διαφορετικήγλώσσα από τη δική του και κραύγαζαν ούρα[hourra]! Παρανόησε τα λόγια τους ή μάλλον δεντα κατάλαβε καθόλου. Δοκιμάστηκαν στην πράξηόλα όσα είχε μάθει από νεαρή ηλικία για την ύπαρξημιας Σερβικής και μιας Ελληνικής Μακεδονίας.Ωστόσο, παρέμεινε ακλόνητη η πατριωτική τουπεποίθηση ότι η Μακεδονία έπρεπε να γίνει, εάνδεν ήταν ήδη, σερβική ή ελληνική. Αναμφίβολα,στα χρόνια του Ντούσαν του Δυνατού ή των βυζαντινώναυτοκρατόρων, η Μακεδονία υπήρξε αυτόπου εκείνος θα ήθελε να ήταν τώρα. Ήταν βούλγαροιταραξίες και προπαγανδιστές, αυτοί που είχανενσταλάξει στο λαό την ιδέα ότι ήταν Βούλγαροι. Οιταραξίες αυτοί έπρεπε να εκδιωχθούν από τη χώρακαι η χώρα έπρεπε να ξαναγίνει αυτό που ήταν πάντα,σερβική ή ελληνική. Έτσι, λοιπόν, σύμφωνα μεαυτές τις πεποιθήσεις δρούσαν οι στρατιώτες.Ποιοι ήταν αυτοί οι ταραξίες που είχαν κάνει το λαόνα ξεχάσει την ελληνική και τη σερβική γλώσσα;Πρώτα από όλα, οι ιερείς . μετά, οι δάσκαλοι . τέλος,τα επαναστατικά στοιχεία, τα οποία, στη διάρκειατου παλαιού καθεστώτος, είχαν σχηματίσει μία «οργάνωση». αρχηγοί συμμοριών και οι άνδρες τους,αγρότες που τους εφοδίαζαν με τροφή και χρήματα– με μια λέξη, το σύνολο του ανδρικού πληθυσμούπου ήταν εγγράμματο και ενημερωμένο.Carnegie, σ. 50-51.Με ποιο τρόπο εκπαιδεύονταν οι στρατιώτες;Προσπαθήστε να κατανοήσετε τους λόγους γιατους οποίους γινόταν μια τέτοια εκπαίδευση.Πώς συνδέεται το κείμενο αυτό με τις στατιστικές πουπαρουσιάζει ο πίνακας 13;Μπορείτε να βρείτε μαρτυρίες, στο παρόν Βιβλίο Εργασίαςή αλλού, που να θέτουν υπό αμφισβήτηση τηνερμηνεία που παρέχει το παραπάνω κείμενο;Β-2. Η ιδεολογία της θυσίας, σύμφωνα με έναρουμάνο στρατιώτηΓια έναν άνδρα, στην ακμή της ζωής του, το να πηγαίνειχωρίς δισταγμό στη μάχη, γνωρίζοντας καλά ότιμπορεί να συναντήσει το θάνατο, το να θυσιάζει τοπιο ισχυρό ένστικτο, αυτό της αυτοσυντήρησης, τονα βαδίζει με γαλήνη προς την κάνη ενός όπλου…,για να τα κάνει αυτά, θα πρέπει αυτός ο άνδρας ναέχει ως στόχο την εκπλήρωση κάποιων ηθικώνόρων . θα πρέπει να έχει πειστεί ότι μέσα από τη θυσίατου θα ελευθερώσει το λαό του από την καταπίεσηή ότι, παρ’όλο που αυτός και οι δικοί του δε θαείναι ούτε χαμένοι ούτε νικημένοι, θα χύσει το αίματου, προκειμένου να υπηρετήσει την πατρίδα καιτους συμπατριώτες του. Αυτοί οι ηθικοί όροι απαιτούντην ύπαρξη ενός κάποιου κράτους, ένα βαθμόπολιτισμού, κάποια πολιτικά δικαιώματα . ο στρατόςπου θα προκύψει στη βάση αυτών των όρων ή θαείναι ανίκητος ή θα ηττηθεί προκαλώντας μεγάλεςαπώλειες στον εχθρό.Popescu, σ. 5-6.Ποιο ανδρικό ιδεώδες παρουσιάζεται σε αυτό τοκείμενο; Νομίζετε ότι οι στρατιώτες βάδιζαν «δίχωςδισταγμό» στη μάχη;Β-3. Τούρκοι και οθωμανισμόςΠρόλογοςΈγραψα αυτή τη νουβέλα πριν από πέντε χρόνια. Δενήταν στόχος μου να δημιουργήσω ένα καλλιτεχνικόέργο. Ήθελα μόνο να αντιπαραθέσω τις παράδοξεςιδέες των φωτισμένων ανθρώπων του λαού μου μετις κοινωνικές πραγματικότητες. Μετά την κατοχύρωσητου Συντάγματος, έτυχε να γνωρίσω πολλούςσημαντικούς άνδρες. Το σύνολο σχεδόν των ιδεώντους θα μπορούσε να συνοψισθεί με τον ακόλουθοτρόπο: «Το να είσαι οθωμανός είναι απλά μια εθνικότητα.Το να είσαι οθωμανός δεν σημαίνει να είσαιΤούρκος ή Μουσουλμάνος. Κάθε άτομο που ζει υπόοθωμανική δικαιοδοσία ανήκει στο οθωμανικό έθνος(Osmanli milleti) ανεξάρτητα από την εθνικότητά τουή την πίστη του! (bila tefrik-i cins-u mezheb)». Ωστόσο,η ιδέα αυτή δεν είναι παρά μια ψευδαίσθησηπου γεννήθηκε στα μυαλά ανθρώπων που διαμορ-44

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙφώθηκαν στο μη-εθνικό εκπαιδευτικό σύστημα τουΤανζιμάτ. Δεν υπάρχει δυνατότητα να διαμορφωθείέθνος από ένα σύνολο ατόμων που έχουν διαφορετικήγλώσσα, θρησκεία, ηθικές αντιλήψεις, ιστορία,κουλτούρα και που αισθάνονται περήφανοι για διαφορετικάπράγματα. Είναι το «οθωμανικό» κάτι παραπάνωεκτός από το όνομα του κράτους μας; Κανείςδεν μπορεί να αποκαλέσει τους Γερμανούς που ζουνστην Αυστρία «αυστριακό έθνος» ή «αψβουργικόέθνος». Ένας Γερμανός είναι Γερμανός ανεξάρτητααπό το πού προέρχεται. Αντίστοιχα, εμείς που μιλάμετουρκικά είμαστε ένα έθνος που κατέχει μια ιστορίαχιλίων ετών και μια ακόμα παλαιότερη μυθολογία.Ήμασταν γνήσιοι Τούρκοι, όπου κι αν ζούσαμε, είτεστην Οθωμανική Αυτοκρατορία, στον Καύκασο, στοΑζερμπαϊτζάν, στο Τουρκιστάν, στη Μπουχάρα, στοΚασγκάρ είτε αλλού. Από την άλλη, οι διανοούμενοίμας έχουν τόσο παράλογες πολιτικές ιδέες καιτόσο ανόητους κοινωνικούς στόχους, αποδίδονταςμυστικιστική σημασία στον όρο «οθωμανός», ώστεσου’ρχονται δάκρυα!Őmer Seyfeddin, Ashab-Kehfimiz.Ο συγγραφέας Ομέρ Σεϋφεντίν (1884-1920)ήταν προπαγανδιστής και υπέρμαχος τηςκαθομιλουμένης (ή δημώδους) τουρκικής γλώσσαςκαι φλογερός υπέρμαχος του εκσυγχρονισμού καιτου εθνικισμού. Στα περισσότερα διηγήματά του, ταθέματα είναι εμπνευσμένα από τον εθνικισμό και τιςμειονότητες. Ορισμένα διηγήματα αναφέρονται στουςΒαλκανικούς Πολέμους και τις βουλγαρικές θηριωδίες.Το διήγημά του «Οι επτά κοιμισμένοι» είναι γραμμένομε τη μορφή του ημερολογίου ενός φανταστικού Αρμένιου,πρώην επαναστάτη, με το όνομα Χαγικιάν. Το1918, στον πρόλογο της έκδοσης, λίγο πριν τον θάνατότου, ο Σεϋφεντίν υποστηρίζει ότι έγραψε το διήγηματο 1913. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Χαλίλ Μπερκτάυ,το διήγημα γράφτηκε πράγματι το 1918, ως έμμεσηαπολογία ή υπεράσπιση απέναντι στις κατηγορίες γιαεγκλήματα πολέμου, σε μια δίκη που είχε ήδη ξεκινήσειστην κατεχόμενη Κωνσταντινούπολη.Ποια ήταν η ιδεολογία του οθωμανισμού; Γιατίο Σεϋφεντίν θεωρεί αυτήν την ιδέα «ψευδαίσθηση»;Β-4. Τα αισθήματα των χριστιανών αγροτώναπέναντι στους Νεότουρκους στην οθωμανικήΜακεδονίαΟ χωρικός, που ζούσε στη αχυρένια καλύβα του σε ένααπομακρυσμένο χωριουδάκι, αδιαφορούσε πλήρωςγια την ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.Όλα όσα γνώριζε για την αυτοκρατορία περικλείοντανστα όρια της κοιλάδας του. Του είχαν πει ότι τώρα, μετην επίσημη ανακήρυξη της «χουριέτ» (hurriet) 12 , όλαθα ήταν διαφορετικά. Και ήλπισε ότι αυτό θα έθετεένα τέλος στους εκβιασμούς του φοροεισπράκτορα,στην αλαζονεία του μπέη, στην κτηνωδία των στρατιωτών.Ήλπισε ότι θα μπορούσε τώρα να καλλιεργείτο χωράφι του χωρίς φόβο. Θα μπορούσε ίσως, νααπολαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο στο φαγητό που μετόσο μόχθο παρήγαγε ο ίδιος και η οικογένειά του. Μεαυτόν τον τρόπο αντιλαμβανόταν τη χουριέτ. Το βόδιτου, τα λίγα υπάρχοντα στην καλύβα του, τα χωράφιακαι η εκκλησία του – αυτή ήταν η έκταση της αυτοκρατορίαςπου ήθελε να διατηρηθεί.Δεν έμελλε όμως να γίνει έτσι. Ήρθαν ξαφνικά και τουείπαν ότι ο γιος του έπρεπε να πάει στο στρατό, στοστρατό με τους Τούρκους. Έπειτα μια μέρα στρατιώτεςαπό την Ανατολία περικύκλωσαν το χωριό του.Εισέβαλαν στα σπίτια, άνοιξαν τα σεντούκια και έσκισαντα αχυρένια στρώματα. Έψαχναν για όπλα, τουείπαν. Τον χτύπησαν βίαια και πρόσβαλαν τη γυναίκατου, όταν εκείνος απάντησε ότι δεν είχε όπλα.«Γκιαούρη 13 », του είπαν, «δώσε μας το όπλο σου, αλλιώςθα σε σκοτώσουμε». Ευτυχώς, είχε κάποια χρήματακαι τους εξαγόρασε.Συνέλαβαν επίσης και τον παπά της εκκλησίας τουχωριού στην άλλη πλευρά του βουνού. Τον έδεσανμε αλυσίδες και τον οδήγησαν στο κονάκι 14 . Κανείςδεν γνώριζε για ποιο έγκλημα τον κατηγορούσαν.Όχι, δεν μπορούσες να εμπιστεύεσαι τους Τούρκους.Παλιοί Τούρκοι, Νέοι Τούρκοι, με «χουριέτ» ή χωρίς,12 Ελευθερία.13 Υποτιμητικός όρος με τον οποίο αποκαλούσαν τους χριστιανούς. Σημαίνει «άπιστος».14 Μεγάλο κτίριο, ανάκτορο. Στη Θεσσαλονίκη, έτσι λεγόταν το κτίριο που στέγαζε την οθωμανική διοίκηση.45

ΠΟΛΙΤΙΚΗόλοι ήταν ίδιοι. Ήθελαν να κάμψουν τους χριστιανούς,να τους δουν στα γόνατα.Έως το 1911 η ομάδα των Νεοτούρκων και το νέο τους καθεστώςείχαν εξελιχθεί σε αληθινό εφιάλτη. Μάταια προσπάθησαννα ξανακερδίσουν την εμπιστοσύνη του λαού,όπως την είχαν στην αρχή, φέρνοντας το νέο σουλτάνοστη Θεσσαλονίκη 15 και περιφέροντάς τον στην Αλβανία.Sciaky, σ. 248. Εικ. 13. Κομιτατζήδες στην περιοχή τηςΚαστοριάς, αρχές του 20 ού αιώναΠαπάζογλου, σ. 106.Αριστερά, εικονίζεται ο βοεβόδας (αρχηγός)Μάρκος Ιβάνοφ από το Καϊλάρ (σημερινόςΦούφας στην περιοχή της Καστοριάς), ο οποίος γεννήθηκετο 1877 και πέθανε στη Σόφια το 1933. Στο μέσο, οβοεβόδας Μανόλ Ροζόφ από τη Μπόντιστα (σημερινήΒέργα στην περιοχή της Καστοριάς), ο οποίος γεννήθηκετο 1878 και σκοτώθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου του 1903.Η φωτογραφία αυτή τραβήχτηκε πιθανόν λίγο πριν ξεσπάσειη εξέγερση του Ίλιντεν.Β-5. Η ιδέα μιας βαλκανικής συμμαχίας από τονΙβάν Βάζοφ, βούλγαρο ποιητήΠριν από οχτώ χρόνια, όταν πλέον πραγματοποιούντανσυχνά, με αδελφικό πνεύμα, οι συναντήσειςτης πανεπιστημιακής νεολαίας και των πνευματικώνεργατών της Σερβίας και της Βουλγαρίας, ο εκδότηςμας απευθύνθηκε σε αρκετούς επιφανείς βουλγάρουςπολιτικούς, συγγραφείς και δημόσια πρόσωπα.Τους ζήτησε να εκφράσουν τη γνώμη τους σχετικά μετο ενδεχόμενο μιας Βαλκανικής Συμμαχίας, μια ιδέαπου εκείνη την εποχή αποτελούσε μόνο ένα όνειρογια τους πατριώτες και των δύο πλευρών. Ιδού λοιπόντι απάντησε σχετικά με το θέμα αυτό ο μεγαλύτεροςεν ζωή βούλγαρος ποιητής, Ιβάν Βάζοφ:«Η Βαλκανική Συμμαχία είναι μια ιδέα που εύχομαιολόψυχα να πάρει σάρκα και οστά και να μετατραπείτο συντομότερο δυνατό σε πραγματικότητα. Και γιατίδεν έχει γίνει ακόμα πραγματικότητα; Για πολλούςλόγους, όπως: τα λάθη της ιστορίας μας (και της σερβικήςκαι της βουλγαρικής), τα λάθη του παρελθόντοςμας, αρχαίου και πρόσφατου, η έλλειψη ώριμης πολιτικήςσκέψης από τη μεριά αυτών που καθοδηγούντη μοίρα των δύο εθνών, η τάση για μεταξύ μας συγκρούσειςκαι ανταγωνισμούς, τυπικό γνώρισμα τωνΣλάβων. Όπως μπορεί κανείς να αντιληφθεί, πολλά είναιτα εμπόδια που έχει να αντιπαρέλθει αυτή η ιδέα.Θα πρέπει να οπλιστούμε με κουράγιο και να προχωρήσουμεσε αμοιβαίες παραχωρήσεις . θα πρέπεινα έχουμε το κουράγιο να ξεχάσουμε τα εγωιστικάεθνικά μας συμφέροντα και να σκεφτούμε μόνο έναπράγμα: ότι τόσο ο βουλγαρικός όσο και ο σερβικόςλαός θα είναι ελεύθεροι, δυνατοί και ένδοξοι, μόνοεάν προχωρήσουν αδελφωμένοι προς τα εμπρόςστο πλαίσιο μιας σταθερής πολιτικής συμμαχίας».Balkanski rat u slici t reči, αρ. 6, 24 Φεβρουαρίου (9 Μαρτίου) 1913.Προσπαθήστε να εξηγήσετε τους λόγους γιατους οποίους, σύμφωνα με το Βάζοφ, ήταν πολύδύσκολο για τους βαλκανικούς λαούς να ενωθούν.Νομίζετε ότι, στις αρχές του 20 ού αιώνα, θα μπορούσανοι γειτονικές χώρες να «ξεχάσουν όλα τα εγωιστικάεθνικά συμφέροντα»; Είναι σήμερα κάτι τέτοιο εφικτό;15 Μεχμέτ Ε΄ Ρεζάτ (1911-1918), 35 ος σουλτάνος και γιος του Αμπντούλ Μετζίτ. Διαδέχθηκε στο θρόνο το μεγαλύτερο αδερφό του Αμπντούλ Χαμίτ(1909). Εκχώρησε κάθε εξουσία στην Επιτροπή για την Ένωση και την Πρόοδο και στους πολιτικούς. Πέθανε πριν από τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.46

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΒ-6. Βαλκανική ένωση σύμφωνα με το ΣερβικόΣοσιαλδημοκρατικό Κόμμαα. Από την ομιλία του αρχηγού του ΣερβικούΣοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, ΝτιμίτριΤουκόβιτς, στην αντιπολεμική συγκέντρωσηδιαμαρτυρίας το 1912Όσο για τις απόψεις περί εθνικής ελευθερίας, εμείς,οι σοσιαλδημοκράτες, διαφέρουμε από την αστικήτάξη. Διότι, η αστική τάξη επιθυμεί την ελευθερία γιατο λαό της στερώντας τήν ελευθερία άλλων λαών.Εάν η Μακεδονία προσαρτηθεί στη Βουλγαρία, τότεγια κάθε ελεύθερο Βούλγαρο θα αντιστοιχεί ένας ήπερισσότεροι φυλακισμένοι Σέρβοι, Έλληνες, Ρουμάνοι,Τούρκοι κ.λπ. Εάν η Παλιά Σερβία προσαρτηθείστη Σερβία, τότε σε κάθε ελεύθερο Σέρβο θααντιστοιχούν δύο καταπιεσμένοι Αλβανοί, Τούρκοι,κ.λπ. Θέλουμεελευθερία για το λαό μας χωρίς να βλάψουμετην ελευθερία των άλλων λαών.Αυτός ο στόχος μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τη δημιουργίαμίας πολιτικής οντότηταςστα Βαλκάνια, στην οποία όλοι οι λαοί – Σέρβοι,Βούλγαροι, Έλληνες, Ρουμάνοι, Μαυροβούνιοι καιΤσιγγάνοι – θα συμμετέχουν ισότιμα, ανεξάρτητα μετο ποιος ηγέτης κυβερνούσε σε κάποια περιοχή πριναπό αιώνες.β. Από την ομιλία του βουλευτή του ΣερβικούΣοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, Ντ. Λάπτσεβιτς,στην Εθνοσυνέλευση, 7 (20) Οκτωβρίου 1912Εμείς, κύριοι, είμαστε αντίθετοι στο σημερινό statusquo, δεν υποστηρίζουμε τη διαιώνιση της φεουδαρχικήςτουρκικής αυτοκρατορίας με τις κάστες της, μετον ίδιο τρόπο που είμαστε αντίθετοι στη διαιώνισητων αυτοκρατοριών και των βασιλείων των άλλωνλαών. Υποστηρίζουμε την κατάργηση του status quoτου συνόλου της Βαλκανικής Χερσονήσου . υποστηρίζουμεμια δημοκρατική επανάσταση, η οποία θαεγγυάται, όχι μόνο την ελευθερία και την αντίστασηενάντια στις ευρωπαϊκές καπιταλιστικές χώρες,αλλά, εάν επιθυμείτε, θα αποτελεί το μόνο τρόπο ναεπιτευχθεί η εθνική μας ενοποίηση και ταυτόχροναη εθνική ενοποίηση όλων των άλλων βαλκανικώνλαών. […]Το μοίρασμα των Βαλκανίων σε μικρές, ανεξάρτητεςχώρες θα δημιουργήσει νέες αιτίες προστριβών μεταξύτων βαλκανικών εθνών και κρατιδίων. Οι Σέρβοιθα επιδιώκουν την απελευθέρωση των Σέρβωνπου ζουν σε βουλγαρική κυριαρχία και οι Βούλγαροιτην απελευθέρωση των Βουλγάρων που ζουν σεσερβική κυριαρχία. Και αυτό θα προκαλεί ατελείωτεςπροστριβές, οι αδύναμοι βαλκανικοί λαοί θαεξαφανιστούν και τα Βαλκάνια θα πέσουν σταδιακάστα χέρια των άπληστων ευρωπαίων καπιταλιστών,που έχουν ιμπεριαλιστικές ορέξεις και αποικιοκρατικήδίψα. […] Εμείς, κύριοι, είμαστε ενάντιοι σε ένανπόλεμο μεταξύ των βαλκανικών χωρών, όχι μόνοεπειδή θα ήταν αιματηρός και τρομερός για μας,τους βαλκανικούς λαούς, όχι μόνο επειδή θα μας εκφύλιζεκαι θα μας κατέστρεφε αλλά και επειδή οισυνέπειές του θα ήταν ολέθριες εκτός κι αν οι ευρωπαϊκέςδυνάμεις συμφωνούσαν άμεσα μεταξύ τουςγια τη διαίρεση των Βαλκανίων.Lapcević, σ. 61-66.Β-7. Αναφορά της Κεντρικής Επιτροπής τουΒουλγαρικού Εργατικού ΣοσιαλδημοκρατικούΚόμματος (της αριστερής πτέρυγας) προς τοΔιεθνές Σοσιαλιστικό Γραφείο 16 Σόφια, 13.11.1912Η ένωση των βαλκανικών χωρών, η οποία, μέχριπρόσφατα, θεωρούνταν ουτοπία από τους αστούςηγέτες, αποτελεί σήμερα fait accompli. Στην πραγματικότητα,απέχουμε πολύ ακόμα από μια οικονομική,πολιτική και πολιτισμική ένωση, η οποία ήταν ο στόχοςτων βαλκάνιων σοσιαλδημοκρατών. Ωστόσο, ησυμφωνία που επιτεύχθηκε μεταξύ των βαλκανικώνκυβερνήσεων, αποθάρρυνε τους αντίπαλους τηςιδέας μιας βαλκανικής ένωσης. Εάν αυτή η συμφωνίαισχύσει και μετά, όταν αυτοί οι αυλοκόλακες θαέχουν νικήσει ολοκληρωτικά τον κοινό εχθρό τους,αυτό θα είναι ένα αποφασιστικό βήμα προς μια στενότερηκαι ισχυρότερη ένωση των βαλκανικών λαών,16 Διεθνές Σοσιαλιστικό Γραφείο (International Sosialist Bureau – ISB): Διεθνής Ένωση Σοσιαλιστικών Κομμάτων, τμήμα της Β΄ Διεθνούς,. Ιδρύθηκε το1889 στο Παρίσι και διαλύθηκε μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.47

ΠΟΛΙΤΙΚΗπρος μια Βαλκανική Ομοσπονδία.Αγωνιζόμαστε επίσης και για την είσοδο της Τουρκίαςστη βαλκανική ένωση, διότι δεν μπορούμε νασυζητάμε για μια αληθινή και τελική ένωση των βαλκανικώνλαών χωρίς την Τουρκία, ως ανεξάρτητοκράτος, καθώς στα Βαλκάνια ζουν 4-5 εκατομμύριαΤούρκοι. Ωστόσο, η αστική τάξη και οι δυναστείεςπου διοικούν σήμερα τα Βαλκάνια, προτιμούν μιαχριστιανική ένωση των βαλκανικών χωρών εναντίοντης Τουρκίας.D. Blagoev 17 , Bulletin, αρ. 9.Ποιες άλλες εναλλακτικές υπάρχουν εκτός από τηδιαίρεση και την προσάρτηση της Μακεδονίαςσύμφωνα με τα σοσιαλιστικά κόμματα της Βουλγαρίαςκαι της Σερβίας;Να συγκρίνετε τα κείμενα Β-6 και Β-7. Νομίζετε ότι διαφέρουνοι θέσεις τους; Εάν ναι, επιχειρήστε να εξηγήσετετις διαφορές. Να σχολιάσετε την ιδέα μιας ΒαλκανικήςΟμοσπονδίας. Θεωρείτε ότι ήταν εφικτή μια τέτοιαλύση εκείνη την εποχή;Β-8. Η αναφορά που έστειλε η «ΣοσιαλιστικήΦεντερασιόν της Θεσσαλονίκης» στο ΔιεθνέςΣοσιαλιστικό Γραφείο, 1913Και υποστηρίζουμε, βασιζόμενοι στην πραγματικότητατων γεγονότων, ότι αν οι εθνικότητες που κατοικούναυτές τις περιοχές, αφήνονταν ελεύθερες ναεκδηλώσουν τις τάσεις τους και να εκφράσουν τουςπόθους τους, ποτέ δε θα πολεμούσαν η μία εναντίοντης άλλης: όλες θα μάχονταν ενωμένες και σε συμφωνίαμε τον τουρκικό πληθυσμό ενάντια στο απολυταρχικόκαθεστώς. Ο μεταξύ τους αγώνας ήταναδύνατος γιατί καμιά εθνικότητα δεν μπορούσε ναεξυπηρετήσει τα συμφέροντά της με την επιβολήπάνω στις άλλες, αλλά αντίθετα, με τη στενή ενότητακαι την αμοιβαία συνεργασία. Οι βαλκανικέςεθνικότητες είναι τόσο ανακατεμένες μέσα στα ίδιατα μέρη που για το συμφέρον της καθεμιάς μόνο ένακαθεστώς πλήρους εθνικής ισότητας θα ήταν επιθυμητό.[…]Η ανέφικτη διανομήΏστε κάθε λύση του ζητήματος της Μακεδονίας καιΘράκης που θα επεδίωκε να μοιράσει τις επαρχίεςαυτές ανάμεσα στους παλαιούς ή νέους βαλκανικούςΣυμμάχους, δηλαδή τη Βουλγαρία, Ελλάδα, Σερβίακαι Μαυροβούνι, ή έστω ανάμεσα στους τρεις τελευταίους,αντί να φέρει κατευνασμό, αντί να ανακουφίσειτην τύχη του πληθυσμού που τόσο δοκιμάστηκε,θα άνοιγε μια νέα περίοδο τραυματισμών των πληθυσμώναυτών και η χώρα, περισσότερο από τώρα, θαμετατρεπόταν σε εστία αναρχίας και ανταγωνισμών.Τα Βαλκάνια, αν μοιραστούν οι παλιές ερπαρχίες τηςΕυρωπαϊκής Τουρκίας, θα αποτελούν ένα αδιάκοποκίνδυνο για την ευρωπαϊκή ειρήνη. Στην πραγματικότητα,αποδεχόμενοι την αρχή της διανομής τωνκατειλημμένων από τους Συμμάχους εδαφών, οιπληθυσμοί των επαρχιών αυτών μπορούν να θεωρηθούνως απελευθερωμένοι. Οι εθνικές προσδοκίεςτων πληθυσμών θα ικανοποιηθούν και θα γνωρίσουνεπιτέλους καθεστώς πολιτικών ελευθεριών, πολιτιστικήςκαι κοινωνικής ανάπτυξης και ευμάρειας.Ελεφάντης, σ. 44, 48.Η σοσιαλιστική Φεντερασιόν ιδρύθηκε το1909 και λειτούργησε μέχρι το 1918 όταν, μαζίμε άλλες σοσιαλιστικές οργανώσεις, συγκρότησε τοΣοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα της Ελλάδας (ΣΕΚΕ). Ταμέλη της ήταν κυρίως Εβραίοι, συμμετείχαν ωστόσο,και ορισμένοι Βούλγαροι κι ένας μικρός αριθμός Ελλήνωνκαι Μουσουλμάνων. Όταν οι βούλγαροι σοσιαλιστέςακολούθησαν το γερμανικό μοντέλο και τον ΚαρλΚάουτσκυ (που υποστήριζε την αρχή της εθνικής ανεξαρτησίας),η Φεντερασιόν – όπως και οι σέρβοι σοσιαλιστές– ακολούθησε το αυστριακό μοντέλο του ΚαρλΡένερ και του Ότο Μπάουερ, το οποίο αποκήρυσσετις έννοιες της εθνικότητας και της εθνικής επικράτειας.Η Φεντερασιόν ήταν αντίθετη στο διαμελισμό τωνευρωπαϊκών οθωμανικών εδαφών και υποστήριζε τηνκατάργηση του οθωμανικού απολυταρχισμού υπέρ τουσοσιαλισμού. Γι’ αυτό το λόγο, σε αντίθεση με άλλους17 Ντιμίταρ Μπλαγκόεφ (1856-1924): ιδρυτής του βουλγαρικού σοσιαλιστικού κινήματος το 1891 και ηγέτης της αριστεράς πτέρυγας του ΒουλγαρικούΕργατικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, το οποίο διασπάστηκε το 1903. Το 1909 μετονομάστηκε σε Βουλγαρικό Κομμουνιστικό Κόμμα.48

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙβαλκάνιους σοσιαλιστές (τους Βουλγάρους, για παράδειγμα),η Φεντερασιόν υποστήριξε την επανάστασητων Νεοτούρκων, προσδοκώντας ότι η Εταιρεία για τηνΈνωση και την Πρόοδο θα επέφερε τον πολιτικό καικοινωνικό εκσυγχρονισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και πριν από τηΣυνθήκη του Βουκουρεστίου, η Φεντερασιόν αναθεώρησετις θέσεις της, υποστηρίζοντας αυτή τη φορά τηνιδέα μιας αυτόνομης Μακεδονίας (και Θράκης). Αυτήακριβώς η νέα θέση παρουσιάζεται στην αναφορά πουστάλθηκε στο Διεθνές Σοσιαλιστικό Γραφείο με τίτλο «Ηλύση του βαλκανικού ζητήματος» με υπογραφή «ΈναςΒαλκάνιος».Χρησιμοποιώντας τα κείμενα Β-6, Β-7 και Β-8,να περιγράψετε τις δύο λύσεις που προτείνουνοι βαλκάνιοι σοσιαλιστές σχετικά με το μέλλον τωνΒαλκανίων γενικά και της Μακεδονίας ειδικότερα. Νασυγκροτήσετε δύο στήλες, όπου θα συγκεντρώσετε τααντίστοιχα επιχειρήματα.Γενική ερώτησηΝα συγκρίνετε τον οθωμανισμό, την ιδέα μιας αυτόνομηςΜακεδονίας και την ιδέα μιας Βαλκανικής Ομοσπονδίας.Μπορείτε να διακρίνετε τα κοινά στοιχεία καιτις διαφορές μεταξύ των τριών αυτών προτάσεων;Πίνακας 14Ανθρώπινοι πόροι στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων 1912-13ΧώραΠληθυσμός (σεΣύνολο εισφορών (σε Μέγιστη ισχύς στρατιωτικώνδυνάμεων (σε χιλιάδες)Άνδρες (σε χιλιάδες)χιλιάδες)χιλιάδες)1. Βουλγαρία 4.430 2.253 800 672. Σερβία 2.910 1.500 530 1753. Ελλάδα 2.630 1.350 480 904. Μαυροβούνιο 247 127 60 30Σύνολο 10.217 5.230 1.870 9025. Τουρκία 23.000 12.000 4.200 40G. Georgiev, Human resources of the countries which took part in the Balkan War 1912-1913.Να συγκρίνετε τους αριθμούς και να σχολιάσετε τις στρατιωτικές δυνατότητες των εμπλεκόμενων στον πόλεμοχωρών.Β-9. Σχετικά με τη σερβοβουλγαρική σύγκρουσηγια τη Μακεδονία, από την εφημερίδα τουκυβερνώντος κόμματος στη Βουλγαρία, 1913Από το άλφα έως το ωμέγα, αυτό το ένδοξο έπος συνδέεταιμε το μέλλον της Μακεδονίας. Και εάν η Βουλγαρίαδεν είχε δεσμευτεί εκ των προτέρων απέναντιστη Σερβία, προκειμένου να μοιραστούν κατά τησυμφωνία τα εδάφη της Μακεδονίας, ποτέ, με κανέναντρόπο και κάτω από κανέναν όρο δε θα ανελάμβανεέναν πόλεμο ενάντια στη Σερβία. Εάν επρόκειτογια το διαμελισμό και την παραχώρηση βουλγαρικώνεδαφών, η Βουλγαρία θα είχε βρει εδώ και καιρό συμμάχους,με τη βοήθεια των οποίων θα είχε επίσης μοιραστείη Σερβία. Έχουμε εμπιστοσύνη στο λόγο τηςΣερβίας, τον οποίο, με δάκρυα στα μάτια, έδωσαν οιεπίσημοι αντιπρόσωποί της. Η Βουλγαρία υπέγραψεμια συνθήκη με τη Σερβία, η οποία, όταν δημοσιευθεί,θα αποδείξει ότι μέλημά της ήταν κυρίως το καλό τηςΣερβίας παρά η απελευθέρωση των Χριστιανών απότον τουρκικό ζυγό.Mir, 3887, 17 Μαΐου 1913 στο Kishkilova.Η «Mir» ήταν όργανο του ρωσόφιλου ΛαϊκούΚόμματος που βρισκόταν στην εξουσία στηδιάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων.49

ΠΟΛΙΤΙΚΗ Εικ. 14. Η Αλβανία υπερασπίζεται τη Σκόδρα (Σκούταρι) και τα Ιωάννινα από τον πίθηκο(Μαυροβούνιο), την τίγρη (Ελλάδα) και το φίδι (Σερβία)Εφημερίδα Dielli [Ο ήλιος], 13 Φεβρουαρίου 1913, σ. 3.Μετάφραση: «Μακριά από μένα! Αιμοβόρα κτήνη!»50

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΕικ. 15. Η Ρουμανία παρουσιάζεται ως στυλοβάτης του ευρωπαϊκού πολιτισμούGazeta Ilustrata, II, 6 Ιουλίου 1913, σ. 1.Μετάφραση: Η Ρουμανία μεταφέρει το μήνυματου ευρωπαϊκού πολιτισμού. Οι Βούλγαροι- «οι βάρβαροι από τα Βαλκάνια».Περιγράψτε τις συμβολικές μορφές που απεικονίζονταιστις εικόνες 14 και 15. Με ποιον τρόποπαρουσιάζει κάθε χώρα τους γείτονές της;51

ΠΟΛΙΤΙΚΗΒ-10. Πώς ερμηνεύει ένας επαγγελματίαςιστορικός τα ρουμανικά συμφέροντα αμέσωςμετά τη λήξη των Βαλκανικών ΠολέμωνΗ επιχείρηση με το όνομα «Στρατιωτική δράση τηςΡουμανίας» βασίστηκε σε τρία σημεία, όλα μεγάληςσημασίας για την υλοποίηση των ζωτικών ρουμανικώνσυμφερόντων στη Βαλκανική Χερσόνησο:1. Η φωνή της Ρουμανίας πρέπει να ακουστεί σε αυτές τιςαποφασιστικές στιγμές της Βαλκανικής Χερσονήσου.2. Οι πολιτικές και οργανωτικές επίσημες επιδιώξειςτης Ρουμανίας, ως γειτονικής χώρας των βαλκάνιωνσυμμάχων, και τα κοινωνικά και οικονομικά συμφέροντατης συνάδουν με τη διατήρηση μιας σταθερήςκαι μόνιμης ισορροπίας δυνάμεων.3. Δύο είναι τα καίρια σημεία του εθνικού ζητήματοςτης Ρουμανίας:(α) η διασφάλιση του εδαφικού καθεστώτος της Δοβρουτσάςκαι(β) η εξασφάλιση μέσω ειδικών ρυθμίσεων των ρουμανικήςεθνικότητας κατοίκων της Μακεδονίας.Grunberg, σ. 7.Ποια ήταν τα ζωτικά ρουμανικά συμφέροντα τηνπαραμονή του πολέμου; Σε ποιο βαθμό διαφέρουναπό τα συμφέροντα των άλλων βαλκανικών χωρώνπου εμπλέκονταν στον πόλεμο;Υπάρχουν ομοιότητες στη στάση που κρατούν οι Ρουμάνοιαπέναντι στη Βουλγαρία και στη στάση που κρατούνάλλα βαλκανικά έθνη απέναντι στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία;Θα μπορούσαν τα ρουμανικά συμφέροντα να επιβληθούνσε μια πολεμική περίοδο χωρίς να οδηγήσουν μετη σειρά τους σε πόλεμο;Γενικές ερωτήσεις υποκεφαλαίου ΙΕρευνήστε αρχειακό υλικό που αναφέρεται στον ενθουσιασμό των νεοσύλλεκτων για τον πολέμο σε δύο περιπτώσεις:(α) στις αρχές των Βαλκανικών Πολέμων και (β) στις αρχές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Να συγκρίνετε τα βαλκανικάκαι τα δυτικοευρωπαϊκά έγγραφα και να προσπαθήσετε να ανακαλύψετε τα κοινά στοιχεία.Παιχνίδι ρόλωνΧωριστείτε σε δύο ομάδες και χρησιμοποιώντας τις πηγές που περιέχει αυτό το κεφάλαιο, προσπαθήστε να παρουσιάσετετα επιχειρήματά σας: (α) υπέρ του πολέμου και (β) εναντίον του πολέμου.ΙΙ. Το Ανατολικό ΖήτημαΒ-11. Περιγραφή του Ανατολικού Ζητήματος απόγάλλο ιστορικό, 1898α. Αντιπαράθεση ισλαμισμού-χριστιανισμούΓια πολύ καιρό το Ανατολικό Ζήτημα περιοριζόταν στιςσχέσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τα χριστιανικάκράτη της Ευρώπης. Δε μπορούσε να γίνει αλλιώς,εφόσον τα μόνα προβλήματα που αντιμετώπιζανοι Ευρωπαίοι πολιτικοί ήταν η ανεξαρτησία των Παραδουνάβιωνηγεμονιών 18 ή της Ελλάδας, η μάχη Ρωσίαςκαι Τουρκίας για την κυριαρχία της Μαύρης Θάλασσας,η αυτονομία της Αιγύπτου, η εσωτερική οργάνωσηκαι οι διοικητικές μεταρρυθμίσεις της ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας κάτω από την επιρροή της Ευρώπης,οι διπλωματικές σχέσεις των Χριστιανικών Δυνάμεωνμε το σουλτάνο. […] σ’αυτή την έκφραση (ΑνατολικόΖήτημα) έπρεπε να δοθεί μια πολύ πλατύτερη έννοιακαι ότι για τη σωστή τοποθέτηση των προβλημάτωνπου μόλις αναφέραμε, πρέπει να τα αντιμετωπίσουμε,κατατάσσοντάς τα μέσα στην ιστορία ολόκληρου τουισλαμικού κόσμου. Όλα τα πολιτικά (αλλά και τα κοινωνικά)προβλήματα της σύγχρονης εποχής μας παρουσιάζονταιπλέον όχι ως ευρωπαϊκά ζητήματα, αλλά ωςπαγκόσμια ζητήματα, όπου το Πεκίνο, το Καίηπ Τάουνκαι η Νέα Υόρκη εμπλέκονται τόσο, όσο το Παρίσι, τοΛονδίνο ή το Βερολίνο. Είμαστε υποχρεωμένοι να τααντιμετωπίσουμε ανάλογα με τη συμβολή τους στην18 Βλαχίας και Μολδαβίας.52

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙπαγκόσμια εξέλιξη. […][Παρουσιάσαμε] μια σαφή και συνοπτική έκθεση τουΑνατολικού Ζητήματος με την πιο πλατιά έννοια τουόρου, δηλαδή ως ιστορία των σχέσεων του ισλαμισμούμε το χριστιανικό κόσμο. Ο ισλαμισμός, από τον 7 ο ωςτο 17 ο αιώνα, σε διάστημα χιλίων ετών, εξαπλώθηκε σεόλη τη Δυτική και Νότια Ασία, στη Βόρεια Αφρική καιστη Νότια Ευρώπη, επιβάλλοντας τη θρησκευτική καιπολιτική του κυριαρχία. Μόνον η Ισπανία και ορισμένανησιά της Μεσογείου κατάφεραν κατά το Mεσαίωνα ναξεφύγουν από το ζυγό του. Η προσπάθεια της χριστιανικήςΕυρώπης ν’ αντισταθεί, με τις σταυροφορίες, στημουσουλμανική εισβολή αποδείχθηκε ανίσχυρη και ταχριστιανικά κράτη κατέληξαν να αναζητήσουν στηνΟθωμανική Αυτοκρατορία ένα σύμμαχο και πελάτη.Αλλά από το 17 ο αιώνα και ύστερα, η Οθωμανική Αυτοκρατορίααρχίζει να εξασθενεί, από τις καταχρήσειςτης ίδιας της τής δύναμης και της ευημερίας, και ακόμηπερισσότερο από την ανικανότητά της να αφομοιώσειτους κατακτημένους λαούς . δεν κατάφερε να δημιουργήσειέναν ενιαίο λαό ούτε να συγχωνεύσει αυτούς μετους Τούρκους, οι οποίοι παραμένουν επί εχθρικούεδάφους ως στρατοπεδευμένοι κατακτητές.β. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία και οι βαλκανικοίλαοίΣε ό,τι αφορά στην Ευρωπαϊκή Τουρκία, οι ανταγωνιστικέςαξιώσεις των Βουλγάρων, των Σέρβων, τωνΕλλήνων και της Αυστρίας καθιστούν αδύνατη οποιαδήποτεσυνεννόηση αυτών των Δυνάμεων. Υπήρξεμια εποχή όπου από όλους τους εχθρούς της Τουρκίαςοι Έλληνες θεωρούνταν ως οι φυσικοί κληρονόμοι αυτώντων περιοχών της Ευρώπης . υπήρχαν Έλληνες, οιοποίοι ονειρεύονταν την Κωνσταντινούπολη και πάλιελληνική. Τα όνειρά τους διαψεύστηκαν . και πολλοί Έλληνεςθα δέχονταν από μίσος προς τους Χριστιανούςαντιζήλους τους την τουρκική ηγεμονία, αν οι Τούρκοιήταν ικανοί να οργανώσουν μια σωστή διοίκηση. ΟιΒούλγαροι είναι σήμερα ο πολεμικότερος λαός τωνΒαλκανίων, ο ταχύτερα αναπτυσσόμενος, με την πιοσταθερή και δραστήρια Κυβέρνηση. Έχουν γίνει ήδηκύριοι ενός μέρους της Θράκης και επεκτείνουν τιςβλέψεις τους σε ολόκληρη τη Μακεδονία. Αυτός όμωςο λαός των αγροτών, χωρίς εμπόριο και βιομηχανία,είναι ακόμη πολύ φτωχός . δεν μπορεί να αντιμετωπίσειστρατιωτικές επιχειρήσεις και αρκείται να πετυχαίνειαπό το σουλτάνο συνεχείς παραχωρήσεις, απειλώνταςτον με επιθέσεις, που δεν πραγματοποιούνται ποτέ.Μαζί με τη Ρουμανία φράζει το δρόμο της Ρωσίας, ηοποία δεν μπορεί πλέον να φτάσει διά ξηράς στηνΚωνσταντινούπολη . δε θα μπορούσε να φτάσει παράμόνο από τη Μικράς Ασίας . αλλά δε θα επέτρεπε ποτέστους Βούλγαρους να εγκατασταθούν στο Βόσπορο.Από τη μεριά της Μακεδονίας, οι φιλοδοξίες των Βουλγάρωνπροσκρούουν όχι τόσο στη Σερβία, η οποία δεδείχνει ικανή να ανασυστήσει τη μεγάλη Σερβία τωνονείρων της, όσο στην Αυστρία που, κατέχοντας τηΒοσνία, προσβλέπει υποχρεωτικά στη Θεσσαλονίκη.Η Μακεδονία θα βρισκόταν τότε αποκομμένη από τηΒουλγαρία και μοιρασμένη ανάμεσα στο Μαυροβούνιο,στην Αλβανία και στην Ελλάδα.γ. Η ευρωπαϊκή συναυλίαΈτσι, η γαλλορωσική συμμαχία δε διακρίθηκε κατάτις τελευταίες περιπλοκές τής Ανατολής, παρά μόνοως διευθυντής της ευρωπαϊκής συναυλίας, μιας συναυλίας,όπου τα όργανα βρίσκονταν σε αρμονίαμόνο όταν σιωπούσαν. Στο κάτω κάτω, αν πάρουμετην εγωιστική άποψη των συμφερόντων μας, αυτήη πολιτική του status quo είναι προφανώς για μας ηπλέον λυσιτελής, η μόνη που δε διακινδυνεύει το τυχαίοξέσπασμα ενός Ευρωπαϊκού Πολέμου, την έκταση,τη διάρκεια και την έκβαση του οποίου ουδείςμπορεί να προβλέψει.Driault, σ. 66-67, 72-73, 75.Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα από τονπρόλογο που έγραψε ο Γκαμπριέλ Μονό στοβιβλίο του φοιτητή - του Εντουάρ Ντριώ αναφορικά μετο Ανατολικό Ζήτημα. Ο Γκαμπριέλ Μονό (1844-1912),Καθηγητής στην Πρακτική Σχολή Ανωτέρων Σπουδώνκαι το Κολέγιο της Γαλλίας, ήταν ιδρυτής της θετικιστικήςιστορίας στη Γαλλία. Ο Εντουάρ Ντριώ (1864-1947)ήταν Καθηγητής ιστορίας και γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιοτης Σορβόννης.Ποιο είναι το κύριο νόημα του Ανατολικού Ζητήματοςσύμφωνα με τον Γκαμπριέλ Μονό; Πώςπαρουσιάζεται το Ανατολικό Ζήτημα στα σχολικά σαςεγχειρίδια;53

ΠΟΛΙΤΙΚΗ Εικ. 16. «Έξοχο σκιάχτρο», γελοιογραφία του Ε. Μουάνοβιτς (Βελιγράδι, 1912)Δημοσιεύθηκε στη ρωσική εφημερίδα Iskr 45, 1912.Λεζάντα: Ο Αυστριακός: «Προσοχή! Ληστεία!»54

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ Εικ. 17. «Η γαλακτοφόρος αγελάδα»,οθωμανική γελοιογραφία, 1909γάλες Δυνάμεις – σε περίπτωση βουλγαρικής νίκης– δε θα επέτρεπαν να ζημιωθούν τα συμφέροντα τηςΣερβίας και της Ελλάδας.Αντίθετα, εκείνοι υποστήριξαν ότι οι Μεγάλες Δυνάμειςείχαν συμφέρον να νικήσει η Βουλγαρία, γιατίμε αυτόν τον τρόπο η Βουλγαρία θα καταλάμβανεκυρίαρχη θέση στα Βαλκάνια, διασφαλίζοντας έτσιτην ειρήνη σε αυτήν την περιοχή της Ευρώπης. Μόνοσε αυτήν την περίπτωση, θα έπαυαν τα Βαλκάνια νααποτελούν δεξαμενή πολέμων και εξεγέρσεων.Δεν μπορώ να φανταστώ μεγαλύτερη ανοησία απότην υποστήριξη μιας τέτοιας θέσης ….Martulkov, σ. 275.Ποιο ρόλο έπαιζαν οι Μεγάλες Δυνάμεις, σύμφωναμε το συγγραφέα, στη διαμόρφωση της βαλκανικήςπολιτικής;Β-13. Εγκύκλιος του ρώσου υπουργούΕξωτερικών Σαζόνοφ προς τους ρώσουςδιπλωματικούς αντιπροσώπους στο εξωτερικό,18 Οκτωβρίου 1912Kalem, 22 Ιουλίου 1909, στο Brummett, σ. 172.Λεζάντα: Ο τούρκος στρατιώτης: «Αρκετά αρμέξατε.Αφήστε κάτι και για τον ιδιοκτήτη».Παρατηρήστε τις δύο γελοιογραφίες. Ποια πρόσωπααπεικονίζονται; Πώς παρουσιάζεται η πολιτικήτων Μεγάλων Δυνάμεων απέναντι στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία;Β-12. Ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων όπωςπεριγράφεται από ένα σλαβομακεδόναεπαναστάτη από το ΒέλεςΜοιάζουν όλοι να έχουν χάσει τα μυαλά τους. Δενμπορούσαν να φανταστούν ότι ο νικηφόρος βουλγαρικόςστρατός μπορούσε να ηττηθεί, πίστευαν ολόψυχαστη νίκη του. Τους τόνισα ότι η Βουλγαρία θαείχε εναντίον της τις Μεγάλες Δυνάμεις της Αντάντ,που εκείνη την εποχή κυριαρχούσαν στην Ευρώπη.Επίσης, προσπάθησα να αποδείξω ότι οι ίδιες οι Με-ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝΕΓΚΥΚΛΙΟΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΡΩΣΟΥΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟΥΣΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΟΥΣ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΑγία Πετρούπολη, 18 Οκτωβρίου 1912Από την αρχή της επίτασης της κρίσης στα Βαλκάνια,το Αυτοκρατορικό Υπουργείο αντιλήφθηκε με σαφήνειατα ακόλουθα δύο σημεία:1. ότι το ξέσπασμα του πολέμου στα Βαλκάνια είναισχεδόν αναπόφευκτο και2. ότι, όταν ξεσπάσει, παρ’όλο που επιβάλλεται νακάνουμε ό,τι είναι δυνατό για την ειρήνευση της περιοχής,επιβάλλεται εξίσου και ταυτοχρόνως να προετοιμάζουμεμέτρα για τον περιορισμό του πολέμουστη συγκεκριμένη περιοχή.Μόνο όταν επιτευχθούν οι δύο αυτοί στόχοι, μπορείνα διασφαλιστεί η άμεση επικοινωνία με το υπουργικόσυμβούλιο της Βιέννης. […]Στη συνέχεια, εάν θέλουμε να εκτιμήσουμε τη σημασίαπου έχουν αυτές οι πράξεις σήμερα πρέπει:πρώτον, να στρέψουμε την προσοχή μας στη «διακήρυξητου απαράβατου του εδαφικού status quo».55

ΠΟΛΙΤΙΚΗΔεύτερον, είναι αναγκαίο να λάβουμε υπ’όψιν μας ταακόλουθα:Είναι ευρέως γνωστό ότι αυτή η διακήρυξη ήταν άρρηκτασυνδεδεμένη με έναν ακόμα παράγοντα: ότιοι Μεγάλες Δυνάμεις θα αναλάμβαναν επίσης τηνευθύνη για την ολοκλήρωση των μεταρρυθμίσεων.Ποιος όμως τις εμποδίζει να πραγματοποιήσουν αυτόντον στόχο; Μήπως οι βαλκανικές χώρες; Όχι, αυτέςρωτούν μόνο για το νόημα των εγγυήσεων πουσυμπεριλαμβάνονται στη συμφωνία που αναφέραμεπαραπάνω. Στην πραγματικότητα συμβαίνει ακριβώςτο αντίθετο. Οι Μεγάλες Δυνάμεις απευθύνθηκανστην Τουρκία χωρίς καμιά ρητή διακήρυξη καιη Τουρκία απάντησε ότι δε θα επέτρεπε καμιά ξένηεπέμβαση και θα υλοποιούσε μόνη της τις αναγκαίεςμεταρρυθμίσεις. Με αυτόν τον τρόπο, το δεύτεροζήτημα που προκύπτει από τη διακήρυξη, δηλαδή, ηπραγματοποίηση των μεταρρυθμίσεων από τις ΜεγάλεςΔυνάμεις, αποδυναμώνεται, καθώς η Τουρκίαδεν επιτρέπει την ξένη επέμβαση. Αυτό, κατά τη γνώμημας, ακυρώνει το πρώτο μέρος, δηλαδή, τη διακήρυξητου απαράβατου του εδαφικού status quo.Παρ’όλα αυτά δε θα δημιουργήσουμε εμπόδια στιςβαλκανικές χώρες σε αυτό το ζήτημα.Εάν λοιπόν, στο πλαίσιο αυτό, το ζήτημα του statusquo δεν αποτελεί ζήτημα κεφαλαιώδους σημασίαςγια εμάς, θα επιμείνουμε σθεναρά, ότι σε περίπτωσηπαραβίασης του status quo, θα πρέπει να επισημανθούντα ακόλουθα βασικά σημεία:1. Η έλλειψη ενδιαφέροντος από τη μεριά των ΜεγάλωνΔυνάμεων για τις εδαφικές επεκτάσεις και2. Η αρχή της «ισορροπίας» στις αποζημιώσεις τωνβαλκανικών χωρών βάσει των συμφωνιών που προηγήθηκαντης συμμαχίας τους.Υπογραφή: ΣαζόνοφΟ Βαλκανικός Πόλεμος του Ρωσικού Πορτοκαλί Βιβλίου, σ. 19-21.Β-14. Ένας «αγαθός μονάρχης» 19Σε αυτήν την κρίση, ο αυτοκράτορας βαστάει καλά,καλύτερα από όλους μας […] Είναι ήρεμος, επιλύειτα προβλήματα με ευσυνειδησία και οξυδέρκεια,που είναι έμφυτα χαρακτηριστικά του. Η ικανότητατου να λαμβάνει αποφάσεις στην ηλικία των 83 ετώνείναι αξιοθαύμαστη. Ο αυτοκράτορας θέλει ειρήνη[…] Θέλει να ξεπεράσει τις διενέξεις με τη Σερβία καινα δικαιολογήσει την προσωνυμία του «αυτοκράτωρατης ειρήνης», που του έδωσε η Ευρώπη. Εάν όμωςκριθεί αναγκαίο, ο γηραιός αυτοκράτωρ δε θα διστάσει…Hrvatski Pokret, 2 Δεκεμβρίου 1912.Γνωρίζετε ποια στάση κράτησε τελικά ο αυτοκράτοραςΦραγκίσκος Ιωσήφ στη διάρκεια τηςβαλκανικής κρίσης; Έδειξε αποφασιστικότητα ή δισταγμό;Συμφωνείτε με την περιγραφή του αυστριακούμονάρχη την οποία συνθέτει το κείμενο;Β-15. Άρθρο από ρουμανική εφημερίδα της16 ης Ιουνίου 1913 – ημέρας της βουλγαρικήςεπίθεσης εναντίον της ΣερβίαςΗ Σερβοβουλγαρική σύγκρουσηΣε ό,τι αφορά στην Αυστρία, εκείνη υποστηρίζει τουςΒουλγάρους, διότι δε θέλει να αποκτήσουν μεγαλύτερηεξουσία οι Σέρβοι. Η Σερβία αποτελεί κατά κάποιοντρόπο μια αλυτρωτική προσάρτηση για τη μοναρχία τωνΑψβούργων. Ο σερβικός πληθυσμός της Ουγγαρίας αντιστέκεταισθεναρά στην ιδέα ενός ουγγρικού κράτους. ΗΑυστρία, προσαρτώντας τη Βοσνία και την Ερζεγοβίνη,έχει προκαλέσει την ένταση του σερβικού αλυτρωτισμούκαι γι’ αυτό η Αυστρία υποστηρίζει τους Βουλγάρους, μετους οποίους δεν έχει διαμάχες σε εθνικά ζητήματα.Viitorul, VI, αρ. 1921, 16/29 Ιουνίου 1913, σ. 1.Β-16. Απόσπασμα από βιβλίο ρουμάνουπολιτικούΟ πόλεμος μεταξύ των Βαλκάνιων Συμμάχων προετοιμάστηκεσίγουρα στη Βιένη. Η Αυστροουγγαρίαήθελε να εμποδίσει με κάθε τρόπο την εδαφική επέκτασητης Σερβίας. Ο κόμης Μπέρχτολντ ήλπιζε νακερδίσει την υποστήριξη του βασιλιά Φερδινάνδουτης Βουλγαρίας και του Καρόλου Α΄ της Ρουμανίας.Διότι η διαταγή που έδωσε ο Φερδινάνδος προς ταστρατεύματά του να επιτεθούν στους Σέρβους συμβάδιζεμε τη διαβεβαίωση της Βιένης ότι θα είχε τηβοήθεια των Ρουμάνων …Diaconescu, σ. 34-35.19 Το άρθρο εμφανίστηκε σε αυστριακή εφημερίδα και αναδημοσιεύτηκε στην Hravatski Pokret.56

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΓιατί ήταν σημαντική η πολιτική της Αυστροουγγαρίαςγια τα βαλκανικά κράτη;Ποιο ρόλο έπαιζε η Αυστροουγγαρία στις διαβαλκανικέςσχέσεις την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων; Εικ. 18. «Η Ευρώπη και τα έξαλλα παιδιά της»,ρουμανική γελοιογραφία, 1913Β-17. Επιμερίζοντας τα κέρδη του πολέμουΗ τελική ήττα της Τουρκίας δε θα σημάνει το τέλοςτης βαλκανικής τραγωδίας. Αυτό είναι αναμφίβολο.Τα έθνη που συγκρότησαν τη Βαλκανική Συμμαχίαξεκίνησαν μια μάχη για την κατάκτηση νέων εδαφών.Επομένως, είναι πολύ φυσικό, με δεδομένητην αντιπαλότητα μεταξύ αυτών των λαών και τηνμειωμένη τους νοημοσύνη, ότι η πιο κρίσιμη ώραγια την πρόοδο των εξελίξεων νότια του Δούναβηθα είναι η στιγμή που οι Σύμμαχοι θα πρέπει να μοιράσουντα κέρδη του πολέμου. […] Στα ερείπια τηςευρωπαϊκής Τουρκίας, ένα νέο ηφαίστειο παραμένειενεργό, το οποίο για πάντα θα θέτει σε κίνδυνο τηνειρήνη στην Ευρώπη. Αυτή η κατάσταση δεν μπορείνα αντιμετωπιστεί με ημίμετρα και πλατωνικές συζητήσεις.Η Ευρώπη έχει την ηθική υποχρέωση νακαταναλώσει τη μέγιστη ενέργειά της, προκειμένουνα θέσει ένα τέλος, το συντομότερο δυνατό, στουςανταγωνισμούς και τις μάχες που βασανίζουν τοβαλκανικό κόσμο.Miscarea, Βουκουρέστι, 20 Μαρτίου/2 Απριλίου 1913.Furnica, IX, νο 20, 17 Ιανουαρίου 1913, σ. 9.Λεζάντα: Η Ευρώπη και τα έξαλλα παιδιά της:Γιατί η πεθερά δε ξεστομίζει λέξη για το ΒαλκανικόΠόλεμο.Γενικές ερωτήσεις υποκεφαλαίου ΙΙΠώς αντιλαμβάνονταν οι βαλκανικοί λαοί το ρόλο των ευρωπαϊκών δυνάμεων στη βαλκανική σύγκρουση; Ποιαήταν η πολιτική που ακολούθησαν οι διάφορες ευρωπαϊκές χώρες απέναντι στα Βαλκάνια;Παιχνίδι ρόλωνΜοιραστείτε σε ομάδες, η κάθε μία εκ των οποίων αναπαριστά μια διαφορετική ευρωπαϊκή δύναμη. Προσπαθήστε ναπαρουσιάσετε τα συμφέροντα της κάθε ευρωπαϊκής χώρας στη Βαλκανική Χερσόνησο και τη θέση της στο ΑνατολικόΖήτημα.57

ΠΟΛΙΤΙΚΗΙΙΙ. Αναμένοντας και κηρύσσοντας τον πόλεμοΒ-18. Το αναπάντεχο του πολέμου για τηνΟθωμανική ΑυτοκρατορίαΚανένας από τους διάφορους κύκλους της χώραςδεν πίστευε ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα πολεμούσεμε τη Βουλγαρία, πόσο μάλλον με τις τέσσερειςβαλκανικές χώρες. Όλοι, από διαφορετικές θέσεις,υποστήριζαν: «Πρόκειται για μπλόφα». Ωστόσο,ήταν φανερό από καιρό. Αυτά τα μικρά κράτη, μαζίμε τη Ρωσία και την Αυστρία, δε θα μας έδιναν τοχρόνο να γίνουμε μια μέρα πολύ ισχυροί. Εάν παρέμενετο καθεστώς του Αμπντούλ Χαμίτ, ο πόλεμος δεθα γινόταν: οι πολιτικοί αυτών των μικρών αλλά καιτων μεγάλων δυνάμεων γνώριζαν καλά ότι το καθεστώςαυτό θα μας οδηγούσε γρήγορα στο αποτέλεσμαπου εκείνοι προσδοκούσαν.Izzet-Fuad pasha 20 , σ. 33.Ποιες θα ήταν οι προϋποθέσεις για να μη πραγματοποιηθείο πόλεμος στα Βαλκάνια σύμφωναμε τον Ιζέτ Φουάντ Πασά;Ποιον θεωρεί υπεύθυνο για τον πόλεμο ο συγγραφέαςτου κειμένου;Β-19. Το διάγγελμα του Γεωργίου Α΄21 για τηνκήρυξη του πολέμου ενάντια στην ΟθωμανικήΑυτοκρατορία, 5 Οκτωβρίου 1912 22 .ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΛΑΟΝ ΜΟΥΑι ιεραί υποχρεώσεις προς την φιλτάτην πατρίδα,προς τους υποδούλους αδελφούς μας και προς τηνανθρωπότητα επιβάλλουσιν εις το κράτος, μετά τηναποτυχίαν των ειρηνικών προσπαθειών του προςεπίτευξιν και εξασφάλισιν των ανθρωπίνων δικαιωμάτωντων υπό τον Τουρκικόν ζυγόν Χριστιανών,όπως διά των όπλων θέσει τέρμα εις την δυστυχίαντην οποίαν ούτοι υφίστανται από τόσων αιώνων.Η Ελλάς πάνοπλος μετά των συμμάχων αυτής, εμπνεομένωνυπό των αυτών αισθημάτων και συνδεομένωνδια κοινών υποχρεώσεων, αναλαμβάνει τονιερόν αγώνα του δικαίου και της ελευθερίας των καταδυναστευομένωνλαών της Ανατολής.Ο κατά ξηράν και θάλασσαν στρατός Ημών εν πλήρεισυναισθήσει του καθήκοντος αυτού προς το Έθνοςκαι την χριστιανοσύνην, μνήμων των εθνικών αυτούπαραδόσεων και υπερήφανος δια την ηθικήν αυτούυπεροχήν και αξίαν, αποδύεται μετά πίστεως εις τοναγώνα όπως διά του τιμίου αυτού αίματος αποδώσητην ελευθερίαν εις τους τυραννουμένους.Η Ελλάς, μετά των αδελφών συμμάχων κρατών, θαεπιδιώξη πάση θυσία τον ιερόν αυτόν σκοπόν επικαλούμενοιδε την αρωγήν του Υψίστου εν τω δικαιοτάτωτούτω αγώνι του πολιτισμού, ανακράζομεν Ζήτωη Ελλάς, Ζήτω το Έθνος.Γαρδίκα-Κατσιαδάκη, Μαργαρίτης, Το Αιγαίο.Β-20. Κήρυξη του πολέμου από τον βούλγαροβασιλιά ΦερδινάνδοΔιακήρυξη προς το Βουλγαρικό Λαό5 Οκτωβρίου 1912Στη διάρκεια των είκοσι πέντε ετών της βασιλείαςμου, εργάστηκα ειρηνικά για την πρόοδο, την ευημερίακαι τη δόξα της Βουλγαρίας. Αυτή ήταν η κατεύθυνσηπρος την οποία ήθελα να πορευτεί ο βουλγαρικόςλαός.Η μοίρα ωστόσο αποφάσισε διαφορετικά. Έφτασε ηώρα που το σύνολο του βουλγαρικού λαού πρέπει ναεγκαταλείψει την ειρηνική ζωή και να πάρει τα όπλα,προκειμένου να πραγματώσει το ένδοξο καθήκοντου. Πέρα από τη Ρίλα και την οροσειρά της Ροδόπης,οι ομόαιμοι και ομόθρησκοι αδελφοί μας δεν έχουν20 Ο πασάς Ιζέτ Φουάντ ήταν γενικός επιθεωρητής του οθωμανικού ιππικού και πρώην διοικητής του 3 ου μικτού στρατιωτικού σώματος της Θράκης.21 Ο Γεώργιος Α΄, «Βασιλεύς των Ελλήνων» (1863-1913), ήταν ο δευτερότοκος γιος του βασιλιά της Δανίας Χριστιανού Θ΄. Γεννημένος στην Κοπεγχάγητο 1845, ο Γεώργιος δολοφονήθηκε από έναν ψυχασθενή στη Θεσσαλονίκη στις 5/18 Μαρτίου 1913.22 Πρωτότυπο έγγραφο με την υπογραφή του βασιλιά Γεωργίου, του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου και των μελών του υπουργικού συμβουλίου.58

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙγνωρίσει ακόμα την ευτυχία να ζουν με αξιοπρέπεια,τριάντα πέντε χρόνια μετά την Απελευθέρωσή μας.Έγινε κάθε προσπάθεια να επιτευχθεί αυτός ο στόχος,όχι μόνο από τις Μεγάλες Δυνάμεις αλλά καιαπό τις βουλγαρικές κυβερνήσεις χωρίς ωστόσο ναδημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες, ώστε νααναγνωριστούν τα ανθρώπινα δικαιώματα και ηελευθερία των χριστιανών αυτών.Η επιθυμία μας για ειρήνη οδηγήθηκε σε ένα τέλος… Προκειμένου να βοηθήσουμε τους καταπιεσμένουςχριστιανικούς λαούς στην Τουρκία, δεν έχουμεάλλο μέσο παρά να πάρουμε τα όπλα. Είναι προφανέςότι αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να εξασφαλιστείη προστασία της ζωής και της περιουσίας τωνλαών αυτών. Η αναρχία που βασιλεύει στην Τουρκίαέχει επίσης απειλήσει τη χώρα μας. Μετά τη σφαγήστο Στιπ και Κότσανι, αντί να δοθούν δικαιώματα καινα ικανοποιηθούν τα αιτήματα των λαών που υποφέρουν,όπως ζητήσαμε, η τουρκική κυβέρνηση διέταξετην κινητοποίηση των στρατιωτικών της δυνάμεων.Η πράξη αυτή έθεσε τέλος στη μακροχρόνιαυπομονή μας.Τα ανθρώπινα χριστιανικά αισθήματα, το ιερό καθήκοννα βοηθήσουμε τους αδελφούς μας, όταν η ίδιαη ύπαρξή τους απειλείται, η τιμή και η αξιοπρέπειατης Βουλγαρίας Μου επιβάλλουν το καθήκον να καλέσωστα όπλα τους γιους της χώρας που είναι έτοιμοινα την υπερασπιστούν.Ο σκοπός μας είναι δίκαιος, ένδοξος, ιερός. Με ταπεινήεμπιστοσύνη στην προστασία και τη βοήθεια τουΘεού, ανακοινώνω στο βουλγαρικό λαό την κήρυξητου πολέμου εναντίον της Τουρκίας για την προστασίατων ανθρωπίνων δικαιωμάτων των Χριστιανών.Διατάσσω το γενναίο βουλγαρικό στρατό να εισβάλειστην τουρκική επικράτεια! Μαζί με εμάς και με τον ίδιοστόχο, θα συνταχθούν οι στρατοί των συμμάχων μας,των βαλκανικών χωρών της Σερβίας, της Ελλάδας καιτου Μαυροβουνίου. Και σε αυτή τη μάχη του Σταυρούενάντια στην Ημισέληνο, της ελευθερίας ενάντια στηντυραννία, θα έχουμε την υποστήριξη όλων των λαώνπου αγαπούν τη δικαιοσύνη και την πρόοδο.Φερδινάνδος 23Kishkilova, Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι στις βουλγαρικέςεφημερίδες 1912-1913 Εικ. 19. «Ταξίδι αναψυχής», οθωμανικήγελοιογραφία, 5 Οκτωβρίου 1912Cem 41, 5 Οκτωβρίου 1912, σ. 8 στο Heinzelmann, σ. 221.Το εβδομαδιαίο περιοδικό Cem θεωρείταιανταγωνιστής αλλά και συνεχιστής του περιοδικούKalem (Μολύβι). Όπως το Kalem έτσι και το Cemεκδιδόταν κατά ένα μέρος στα οθωμανικά και κατά έναμέρος στα γαλλικά. Το όνομα Cem προέρχεται από τοόνομα του εκδότη Μεχμέτ Τζεμίλ (Mehmet Cemil). Κυκλοφόρησεγια πρώτη φορά στις 10 Νοεμβρίου 1910.Μετάφραση:Ταξίδι αναψυχής!- Δώστε μου εισιτήρια για Σόφια, Βελιγράδι, Τσέτινιε καιΑθήνα. Χωρίς επιστροφή.- Πόσα εισιτήρια παρακαλώ;- 700 με 800 χιλιάδες, προς το παρόν.23 Ο Φερδινάνδος Α΄, του οίκου Ζάξεν-Κόμπουργκ-Γκότα (1861-1948), γερμανός πρίγκιπας, υπήρξε από το 1888 ηγεμόνας και από το 1908 έως το1918 βασιλιάς της Βουλγαρίας.59

ΠΟΛΙΤΙΚΗΒ-21. Διάγγελμα του διοικητή της ΑνατολικήςΣτρατιάς, Αμπντουλάχ Πασά 24 προς τον τουρκικόστρατό Εικ. 20. «Τα Βαλκάνια κατά του τυράννου», 5Οκτωβρίου 1912 (ελληνική λιθογραφία)8 Οκτωβρίου 1912Στρατιώτες και συμπατριώτες μου,Αποφασίσαμε να νικήσουμε τον εχθρό που εισέβαλεστην ιερή γη της χώρας μας. Αύριο και μεθαύριο αρχίζουνοι πιο ιερές ημέρες για κάθε μουσουλμάνο, οιημέρες του Μπαϊραμιού. Η τελική ήττα του εχθρούπου αναστάτωνε τη χώρα και το λαό μας εδώ καιπολλά χρόνια και δεν άφηνε ήσυχα τα αδέλφια μαςπου ζουν στη Βουλγαρία, πρέπει να θεωρείται ιερόκαθήκον για κάθε μουσουλμάνο. Γι’ αυτό κάθε αξιωματικόςκαι κάθε στρατιώτης πρέπει να πολεμήσειμέχρις εσχάτων για να σώσει την γη των πατέρωνμας, τη γη που κάθε της πιθαμή είναι ποτισμένη με τοαίμα των προγόνων μας.Η σωτηρία της πατρίδας και του λαού μας θα εξαρτηθείαπό τη γενναιότητα και την αποφασιστικότηταπου θα δείξετε αυτές τις δυο μέρες. Γενναίοι καιακλόνητοι φίλοι μου! Πιστεύω πως η δίψα για εκδίκησηπου νιώθετε στις καρδιές θα είναι η εγγύηση ότιθα εκπληρώσετε το καθήκον σας. Η αναμέτρηση πουείχαμε αυτές τις τελευταίες μέρες με τους εχθρούς,έδειξε ότι είναι δειλοί και ότι θα το σκάσουν μόλιςβρεθούν αντιμέτωποι με μια αληθινή δύναμη. Γι’αυτό πρέπει να εκτελέσουμε πιστά τις διαταγές πουμας δόθηκαν. Εμπρός, αγαπημένα μου παιδιά! Προχωρήστε!Να θυμάστε ότι η ευτυχία στη γη και ο παράδεισοςσάς περιμένουν. Ο θεός είναι μαζί μας καθώς και τοπνεύμα του Μωάμεθ και οι προσευχές του χαλίφητης γης – του αγαπημένου μας Σουλτάνου.V. Georgiev-St. Trifonov.Να συγκρίνετε τα κείμενα Β-19, Β-20 και Β-21. Ναυπογραμμίσετε τις κοινές λέξεις και εκφράσεις. Τιαισθήματα δημιουργούν τα κείμενα αυτά;Ποιοι είναι οι στόχοι του πολέμου σύμφωνα με τις επίσημεςδηλώσεις των δύο βασιλέων; Ποιοι είναι οι στόχοιτου πολέμου σύμφωνα με τον οθωμανό αξιωματικό;Έγχρωμη λιθογραφία σε σκληρό χαρτόνι, 55x41εκ / 62x47εκ/ IEEE Συλλογή, αρ. 4951/1 στο Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913 …, σ. 57.Να βρείτε τα πρόσωπα που απεικονίζονται στηναφίσα. Να ταυτίσετε τα σύμβολα και να τα συνδυάσετεμε τις λέξεις-κλειδιά από τις διακηρύξεις τωνβασιλέων της Ελλάδας και της Βουλγαρίας.Πιστεύετε ότι ο τρόπος με τον οποίο απεικονίζεται ηΑυτοκρατορία καθορίζει εκ των προτέρων ότι θα είναιτο θύμα των εχθροπραξιών; Με ποιον τρόπο πιστεύετεότι η αφίσα αυτή επηρεάζει την κοινή γνώμη;Β-22. Περιμένοντας τον πόλεμο στη Σερβία,8 Οκτωβρίου 1912Βελιγράδι, 8 Οκτωβρίου 1912Δυσάρεστα νέα διαδόθηκαν στην πόλη μας χθες.24 Ο Αμπντουλάχ Πασάς ήταν αρχηγός της στρατιάς της Ανατολικής Θράκης στις αρχές του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου.60

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ– «Μυρίζει ειρήνη!» έλεγαν οι άνθρωποι βάζοντας ταμαντήλια τους στη μύτη. Εάν δοθεί στο Σέρβο η δυνατότητανα επιλέξει μεταξύ ειρήνης και χολέρας, θαεπέλεγε τη χολέρα (…)Πότε θα αρχίσει ο πόλεμος; Όλοι ρωτάνε. Μόνο οκρύος άνεμος που φυσά από τη Μακεδονία γνωρίζειτην απάντηση ή τα υπουργικά γραφεία που μένουνμέχρι αργά το βράδυ με τα ηλεκτρικά φώτα αναμμένα.Κανείς όμως δε θέλει ν’απαντήσει.Hrvatski pokret, 9 - 31 Οκτωβρίου 1912.Β-23. Ένας Βούλγαρος περιγράφει τα λαϊκάαισθήματα πριν από τον πόλεμοΣτις 5 Οκτωβρίου πραγματοποιήθηκε μια κατανυκτικήδημόσια προσευχή. Ο Φερδινάνδος διάβασε τοδιάγγελμα της κήρυξης του πολέμου και ο ΜεθόδιοςΚούσεβιτς, μητροπολιτικός επίσκοπος της ΣτάραΖαγκόρα, έβγαλε ένα λόγο. Θυμάμαι τις ώρες εκείνεςσαν όνειρο. Όταν φεύγαμε από την εκκλησία, είχαμεόλοι συγκινηθεί ιδιαίτερα, οι περισσότεροι ωστόσονιώθαμε έναν ενθουσιασμό και την πίστη ότι θα βγαίναμενικητές. Οι συνεχείς αγώνες της Αναγέννησης 25 ,που ξεκινούσαν πάντα με κουράγιο και στέφοντανπάντα με επιτυχία (το τελευταίο παράδειγμα ήταν ηένωση της Ανατολικής Ρωμυλίας με τη βουλγαρικήηγεμονία το 1885) είχαν δώσει στο βουλγαρικό λαόμεγάλη αυτοπεποίθηση. Θα έλεγα μάλιστα, ότι τουείχαν εμφυσήσει μια νέα θρησκεία, αυτή της εθνικήςαισιοδοξίας. Από την άλλη, το Σέινοβο, η Σίπκα καιη Σλίνβνιτσα 26 έδειξαν ότι οι Βούλγαροι διατήρησαναναλλοίωτη τη γενναιότητα για την οποία έγιναν διάσημοιπριν από αιώνες οι πρόγονοί τους. Έχουμενα αντιμετωπίσουμε έναν ισχυρό εχθρό, υποτιμάμεωστόσο την ισχύ του. Παράξενο: μετά από πέντε αιώνεςδιαβίωσης κάτω από τον τουρκικό ζυγό και μόλις34 χρόνια που η Βουλγαρία έχει υπό την κυριαρχίατης Τούρκους, και ήδη τους υποτιμούμε. Κυκλοφορούσεστη Βουλγαρία μια δημοφιλής φήμη, ότι ηΤουρκία αργοπέθαινε. Στις εφημερίδες, ο σουλτάνοςαπεικονιζόταν πάντα σαν ένας άρρωστος άνδρας μεμανταρισμένο το κεφάλι. Ήταν τόσοι οι Βούλγαροιπου είχαν και πυροβολήσει στο στρατό, ως στόχουςγια εξάσκηση, κούκλες με φέσια, που πίστευαν πιαότι ο σουλτάνος θα ήταν το επόμενο θύμα.S. Radev 27 , Τι είδα στους Βαλκανικούς Πολέμους.Πώς ένιωθαν οι απλοί άνθρωποι για τον πόλεμο;Γιατί ήταν τόσο σίγουροι ότι θα έβγαιναν νικητές;Τι ρόλο έπαιζε η επίσημη προπαγάνδα στη δημιουργίααυτών των πεποιθήσεων;Β-24. Αποσπάσματα από δύο εφημερίδεςπου εκδίδονταν στην αλβανική γλώσσα στοεξωτερικό, οι οποίες εκφράζουν διαφορετικέςαπόψεις για τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμοα. Από εφημερίδα που εκδιδόταν στη ΒοστόνηΗ Μεγάλη Συνάντηση που οργάνωσαν οι πατριώτεςστη Βοστόνη στις 6 Οκτωβρίου 1912 αποτελεί αξιοσημείωτογεγονός για την ιστορία του αλβανικούκινήματος. Και άλλες συναντήσεις που είχαν πραγματοποιηθείστην Αμερική είχαν εκφράσει τον πατριωτισμόκαι τα ιδεώδη της αλβανικής νεότητας. Ωστόσο, ησυνάντηση της 6 ης Οκτωβρίου έθεσε μία άλλη απροσδόκητηκαι πολύ σημαντική παράμετρο, γιατί ήτανασυνήθιστη: μιλώ για την πολιτική της σημασία.Δεν είναι αμελητέο που πατριώτες από όλες τιςάκρες της Αμερικής συγκεντρώθηκαν εδώ και ομόφωναδήλωσαν ότι το συμφέρον της Αλβανίας είναιη πλήρης συμπόρευση με την Τουρκία εναντίον τωνβαλκανικών χωρών.Η Αλβανία κινδυνεύει να διαιρεθεί και μόνο οι υποστηρικτέςτης και οι φίλοι της μπορούν να αποτρέψουνμια τέτοια εξέλιξη.Η συγκέντρωση αυτή επηρέασε, σε κάποιο βαθμό,την οθωμανική κυβέρνηση προκειμένου να προστατεύσειτα δικαιώματα της Αλβανίας στη Διάσκεψητου Λονδίνου. Δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμετο γεγονός ότι, εάν η Τουρκία ήθελε να σταματήσεινα προστατεύει την Αλβανία, θα τη συνέφερε να δώσειστην Ελλάδα, τη Σερβία και το Μαυροβούνιο τιςπεριοχές που ζητούν. Έτσι θα κέρδιζε την ειρήνη με25 Βουλγαρική Αναγέννηση: μία περίοδος της βουλγαρικής ιστορίας (τέλη 18 ου -19 ος αιώνας), η οποία χαρακτηρίζεται από σημαντική εθνική, οικονομικήκαι εκπαιδευτική ανάπτυξη.26 Σεϊνοβο, Σίπκα, Σλίνβνιτσα: ιστορικοί τόποι που έγιναν διάσημοι χάρη στις λαμπρές βουλγαρικές νίκες στη διάρκεια του 19 ου αιώνα.27 Συμεών Ράντεβ (1873-1967): βούλγαρος ιστορικός, αρθρογράφος και διπλωμάτης.61

ΠΟΛΙΤΙΚΗαυτά τα βασιλεία και θα είχε να αντιμετωπίσει μόνοτη Βουλγαρία. Η ενιαία όμως δράση μας μαλάκωσετη στάση της, και η πολιτική μας την έκαναν να κατανοήσειτα λάθη και τις ζημιές που είχε προκαλέσειστο παρελθόν και να θελήσει να επανορθώσει, επιμένονταςότι τα Γιάννενα, η Σκόδρα και πιθανόν και τοΜοναστήρι θα αποτελούν μέρη της νέας Αλβανίας.Dielli [Ο ήλιος], 19 Δεκεμβρίου 1912, σ. 1.β. Από εφημερίδα που εκδιδόταν στη ΣόφιαΑυτό το πρόγραμμα των τεσσάρων ενωμένων Δυνάμεωνείναι επιθυμητό, γι’ αυτό το αλβανικό έθνος δεθα πρέπει να συμπορευτεί με την Τουρκία και να πολεμήσειμαζί με ένα μελλοθάνατο κράτος. Θα πρέπεινα υψώσει τη φωνή και να απαιτήσει τα δικαιώματάτου από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Πρέπει να μάθει όλοςο κόσμος ότι το αλβανικό έθνος ζει στη σκλαβιά καιότι εδώ και τέσσερα χρόνια πολεμά, ζητώντας τηναυτονομία της Αλβανίας.«Mbi Aleancen Ballkanike» (Περί της βαλκανικής συμμαχίας),Liri e Shqiperise, (Η ελευθερία της Αλβανίας),12 Οκτωβρίου 1912, σ. 1.Η εβδομαδιαία εφημερίδα Dielli [Ο ήλιος] εκδιδότανστη Βοστόνη από έναν από τους πιοσημαντικούς αλβανούς διανοούμενους, τον Φαΐκ Κόνικα.Η Liri e Shqiperise [Η ελευθερία της Αλβανίας] ήτανεβδομαδιαία επίσης έκδοση που εκδιδόταν στην αλβανικήγλώσσα στη Σόφια από τον Κρίστο Λουαράζι, ένανδιανοούμενο και πατριώτη.Ποιες είναι οι δύο διαφορετικές στάσεις απέναντιστον πόλεμο και ποια επιχειρήματα χρησιμοποιείτο κάθε άρθρο για να υποστηρίξει την άποψή του;Β-25. Αποσπάσματα από τη συμμαχική συνθήκηπου υπογράφηκε στις 19 Μαΐου (1 Ιουνίου)1913 μεταξύ των Βασιλείων της Ελλάδας και τηςΣερβίαςΆρθρο 2Σε περίπτωση διαίρεσης των εδαφών της ΕυρωπαϊκήςΤουρκίας, τα οποία στο τέλος του παρόντοςπολέμου θα παραχωρηθούν στα βαλκανικά κράτημέσω της ειρηνευτικής συνθήκης […] τα δύο ΥψηλάΣυμβαλλόμενα Μέρη εγγυώνται ότι δεν θα προχωρήσουνσε ιδιαίτερες συνεννοήσεις με τη Βουλγαρία,ότι θα υποστηρίξουν το ένα το άλλο και ότι θα ενεργούνπάντοτε μετά από συνεννόηση, υποστηρίζονταςαμοιβαία τις εδαφικές τους διεκδικήσεις και τασύνορα, όπως ορίζονται παρακάτω.Άρθρο 3Τα δύο Υψηλά Συμβαλλόμενα Μέρη, λαμβάνονταςυπ’όψιν ότι πρόκειται για το ζωτικό συμφέρον τωνδύο Βασιλείων να μην υπάρχει άλλο κράτος μεταξύτων συνόρων τους δυτικά του ποταμού Αξιού (Βαρδάρη),δηλώνουν ότι θα υποστηρίζουν το ένα τοάλλο, με στόχο η Ελλάδα και η Σερβία να έχουν κοινάσύνορα […]Skoko, σ. 405-408.Β-26. Διάγγελμα του βασιλιά Νικολάου τουΜαυροβουνίου, 27 Ιουλίου 1913Μαυροβούνιοι![…] Συντετριμμένος από τις νίκες και τη δόξα τωνσυμμάχων του, ο τέταρτος εταίρος μας θέλησε νααδράξει με τη βία τα κοινά ανδραγαθήματά μας, αψηφώνταςτη θεία δικαιοσύνη και την κρίση του Τσάρουπροστάτη μας 28 […] Οι Βούλγαροι πήραν λάθοςδρόμο, διαχωρίστηκαν από το σλαβικό ποίμνιο […]και επιτέθηκαν στους αδελφούς και συμμάχους τους.Οι Βούλγαροι πρέπει με το ίδιο όπλο να εμποδιστούνκαι να μάθουν να σέβονται τα κοινά συμφέροντα καιτη σλαβική αλληλεγγύη. Αυτή η απόφαση είναι πολύσκληρή για την καρδιά μου, διότι στο κόψιμο ενόςχεριού πρέπει να απαντήσουμε με το κόψιμο ενόςχεριού, αλλά δεν μπορούμε να πράξουμε διαφορετικά.Η ψυχή μου κυριεύεται από θλίψη, διότι πρέπεινα σας ενθαρρύνω να απωθήσετε με γενναιότητα τιςβουλγαρικές επιθέσεις. Ελπίζω όμως, ότι όταν ο άγγελοςτης ειρήνης απλώσει τα φτερά του στα Βαλκάνια,ένα νέο και δυνατό δέντρο της σλαβικής ενότητας θαξεπηδήσει από το κοινό σλαβικό μας αίμα.ΝικόλαοςΤσέτινιε, 27 Ιουλίου 1913Balkanski rat u slid i red 23, 14 (27) Ιουλίου 1913.28 Εννοεί τον Ρώσο τσάρο.62

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΕικ. 21. Αποχαιρετισμός στη Σόφια και στην ΚωνσταντινούποληL’Illustration, t. CXL (1 Ιουλίου-31 Δεκεμβρίου 1913), σ. 301.Να συγκρίνετε τις δύο εικόνες. Ποιες διαφορές παρουσιάζουν και ποιες ομοιότητες; Εικ. 22. Συγκέντρωση Μαυροβουνίων μεΒ-27. Διάγγελμα του βασιλιά της Ελλάδαςαφορμή την κήρυξη του πολέμου, 1912Κωνσταντίνου, 21 Ιουνίου 1913Balkanski rat u slid i red 6, 24 Φεβρουαρίου (9 Μαρτίου) 1913.Προς τον Λαόν Μου!Εις νέον αγώνα καλώ τον Λαόν Μου.Συμμαχήσαντες μετά των άλλων Χριστιανικών Κρατώνπρος απελευθέρωσιν πασχόντων αδελφών, ηυτυχήσαμεννα ίδωμεν τον κοινόν αγώνα στεφανούμενονυπό της Νίκης και καταλύσαντα την τυραννίαν,τα ελληνικά δε όπλα θριαμβεύοντα κατά ξηράν καικατά θάλασσαν.Η ηττηθείσα Αυτοκρατορία παρεχώρησεν αδιαιρέτωςεις τους συμμάχους το απελευθερωθέν έδαφος.Αλλ’ εν ω η Ελλάς, δικαία, καθώς πάντοτε, συμφώνουςέχουσα και τους άλλους των συμμάχων, ηθέλησε φιλικήντην διανομήν του απελευθερωθέντος εδάφους,κατά λόγον των δικαιωμάτων εκάστου, προτείνασα63

ΠΟΛΙΤΙΚΗκαι την υπό της διαιτησίας κρίσιν των διαφορών,άπληστος σύμμαχος, η Βουλγαρία, αρνηθείσα πάσανσυνεννόησιν και διαιτησίαν, επεζήτησε να σφετερισθήκατά το πλείστον μόνη αυτή τους καρπούς τηςκοινής νίκης, μήτε δικαιώματα εθνολογικά αναγνωρίζουσαεις τους άλλους, μήτε τας θυσίας αυτών, μήτεουδεμίαν άλλην λογικήν ανάγκην ισορροπίας. Και μετελθούσαπάντα δόλον και αυθαιρεσίαν, επιλήσμωντου απελευθερωτικού σκοπού του πολέμου, επιλήσμωντων προς τους συμμάχους υποχρεώσεων, επιλήσμωντων διδαγμάτων της πικράς πείρας, ην έχουνοι χριστιανικοί λαοί της Χερσονήσου εκ των διχονοιώντων εν τω παρελθόντι, και των λαμπρών αποτελεσμάτωνάτινα παρήγαγεν η συνεργασία αυτών, έφθασενα επιχειρήση μισελεύθερον πόλεμον, στρέψασατα όπλα κατά των τέως συμμάχων, όπως καταπατήσηκαι ιδιοποιηθή τα δικαιώματα τούτων, στιγματίζουσατην ιερότητα και τον σκοπόν τού κοινού αγώνος.Ενώπιον της αχαρακτηρίστου ταύτης συμπεριφοράςτης Βουλγαρίας το καθήκον των λοιπών συμμάχωνήτο σαφώς διαγεγραμμένον. Επεβάλλετο εις αυτούς,πυκνούντες την τάξιν, να διατηρήσουν την ένωσίν τωνόπως αντεπεξέλθουν κατά της ακορέστου πλεονεξίαςτης τέως συμμάχου και αμυνθούν υπέρ των ζωτικώναυτών συμφερόντων, των Κρατών του Αίμου, τόσοναναγκαίαν δια την ειρηνικήν αυτών συμβίωσιν.Ο Ελληνικός Λαός, εν στενή μετά της Σερβίας και τουΜαυροβουνίου αλληλεγγύη, πεποιθώς επί την ιερότητατου σκοπού, αναλαμβάνει τα όπλα εις νέον αγώναυπέρ βωμών και εστιών.Ο στρατός Μου της ξηράς και της θαλλάσης, ο αναδείξαςτην Ελλάδα μεγαλητέραν, καλείται να συνεχίσειτους τετιμημένους αγώνας του και σώση απελευθερωθένταςεκ της τουρκικής τυραννίας αδελφούςαπό της απειλουμένης νέας και δεινοτάτης δουλείας.[…]Είνε και ο αγών ούτος ευλογητός παρά του Θεού,όσον και ο πρώτος, και την ευλογίαν Αυτού επικαλούμαι,«ότι ο Βασιλεύς ελπίζει επί τον Κύριον και εντω ελέει του Υψίστου ου μη σαλευθή. […]Εν Μπάλτσα τη 20 Ιουνίου 1913 29 .Εφημερίδα της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος 121,21 Ιουνίου 1913.Να συγκρίνετε τα κείμενα Β-26 και Β-27. Ποια είναιη σημασία της λέξης «αδελφός» σε κάθε περίπτωση;Να αναζητήσετε τη σημασία της ίδια λέξης στοκείμενο Β-20.Να εξηγήσετε τη σημασία της πρότασης «αμυνθούνυπέρ των ζωτικών αυτών συμφερόντων … την ειρηνικήναυτών συμβίωσιν». Να συγκρίνετε αυτήν την ιδέαμε την ιδέα της ισορροπίας των ευρωπαϊκών δυνάμεων,η οποία κυριαρχούσε την ίδια περίοδο.Β-28. Οι εφημερίδες και η κοινή γνώμη στηΡουμανία την παραμονή της ρουμανικήςεισβολής στη Βουλγαρία στη διάρκεια του Β΄Βαλκανικού Πολέμουα. Θέλουμε πόλεμοΑπό όλες τις γωνιές της χώρας μας ένας μόνο ήχοςαντηχεί από όλες τις καρδιές, μια μόνο κραυγή:Θέλουμε πόλεμοΔεν έχει μείνει καμιά δύναμη στη Ρουμανία που ναμπορεί να σταματήσει τον πόλεμο: όποιος ξεσηκωθείενάντια στο ρεύμα θα συντριβεί από την ορμή τωνκυμάτων. […] Ο ρουμανικός λαός – ο κάθε Ρουμάνος– νιώθει σήμερα ότι μια μεγάλη Βουλγαρία αποτελείεθνικό κίνδυνο: πολιτικό, εθνικό και οικονομικό κίνδυνογια το Βασίλειο της Ρουμανίας και για το σύνολοτου ρουμανικού έθνους. […] Ο πόλεμος αυτόςείναι σαφώς ένας προληπτικός πόλεμος. Θέλουμε ναδιασφαλίσουμε το μέλλον της χώρας μας, θέλουμενα περιορίσουμε τον κίνδυνο του αφανισμού της,θέλουμε ακόμα να ζήσουμε στο εξής ειρηνικά, ναπροοδεύσουμε μακριά από ανταγωνισμούς, να καταπνίξουμεκάθε πιθανή απειλή προτού προλάβει νααναπτυχθεί.Universal, XXXI, αρ.176, 29 Ιουνίου/12 Ιουλίου 1913, σ. 1.β. Το πλήθος ήταν τεράστιοΤο πλήθος ήταν τεράστιο. Πλακάτ με φιλοπολεμικάσυνθήματα και η κραυγή «Επιστράτευση» έβγαινεαπό τα χείλη χιλιάδων ανθρώπων. […]Η κήρυξη της επιστράτευσης ξεσήκωσε θύελλα ενθουσιασμού.Οι έφεδροι έσπευδαν στο Βουκουρέστιαπό τις πιο απόμακρες περιοχές, τα τρένα ήταν γε-29 Έγγραφο με την υπογραφή του βασιλιά Κωνσταντίνου, του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου και των μελών του υπουργικού συμβουλίου.64

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙμάτα κόσμο, οι άνθρωποι σκαρφάλωναν στα βαγόνιατραγουδώντας γεμάτοι ζωή. Κι όμως, πόσο πολύαπέχουμε από το μεγάλο πόλεμο.Bacalbasa, σ. 116.Γιατί ένας «μεγάλος γείτονας» αποτελεί εθνικόκίνδυνο; Θεωρείτε ότι μια τέτοια άποψη έχει βάσεις;Βρείτε και εξηγήστε τις διαφορές μεταξύ αυτών τωνκειμένων και των διαγγελμάτων κήρυξης του πολέμουενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία του έλληνα καιτου βούλγαρου βασιλιά. Εικ. 23. Χόρα – ένα παραδοσιακόςρουμανικός κυκλικός χορός: στρατιώτεςχορεύουν στο δρόμο προς τη Βουλγαρίαπροσδοκίες τους, θρασείς και άδικοι μέσα στην αδυναμίατους – να τι θα τους κάναμε εμείς να νιώσουν.Τώρα, ο ρόλος της σημερινής Ρουμανίας μοιάζειμε το ρόλο ενός ικανού και ατρόμητου χειρουργούπου πρέπει ανελέητα να βυθίσει το νυστέρι του στησάρκα, προκειμένου να απαλείψει από τη ρίζα τουτο κακό που απειλεί το σύνολο του οργανισμού. Οιστρατιωτικές μας επιχειρήσεις στην άλλη όχθη τουΔούναβη πρέπει να μοιάζουν σήμερα με κανονικέςχειρουργικές εγχειρήσεις, και όχι με παυσίπονα πουαπλώς σταματούν τον πυρετό για λίγο αφήνονταςεμάς με την απειλή ότι ο κίνδυνος θα επιστρέψει αύριοισχυρότερος.Miscarea, V,αρ. 152, 8/21 Ιουλίου 1913, σ. 1.Να βρείτε και να αναλύσετε τα προπαγανδιστικάστοιχεία που υπάρχουν στο κείμενο.Β-30. Διάγγελμα του βούλγαρου πρωθυπουργού,Στ. Ντάνεφ 30 , σχετικά με τη ρουμανική εισβολήστη ΒουλγαρίαGazeta Ilustrata, II, αρ. 31, 13 Ιουλίου 1913, σ. 4.Β-29. Άρθρο ρουμανικής εφημερίδας επιχειρείνα εξηγήσει τις αιτίες και του στόχους τηςρουμανικής εισβολής στη ΒουλγαρίαΘα ζούσαμε για πάντα με την απειλή του αιματοκυλίσματοςαπό τα βουλγαρικά κανόνια και το ενδεχόμενοτου πολέμου κάθε χρόνο στο κατώφλι μας θα δημιουργούσεεμπόδια στην ακμή του έθνους μας. Ενώ,εάν τώρα, από την αρχή, οι Βούλγαροι μπορούσαννα νιώσουν το βάρος των σιδηρών αρμάτων μας, τηνπίεση από το ζυγό μας, θα εγκατέλειπαν για πάντα τιςΠροχθές ο Πρωθυπουργός και Υπουργός ΕξωτερικώνΔρ. Ντάνεφ εκφώνησε το ακόλουθο διάγγελμαστην Εθνοσυνέλευση:Κυρίες και Κύριοι μέλη του Κοινοβουλίου,Νέοι κίνδυνοι απειλούν τη Βουλγαρία από χθές τοαπόγευμα. Στις 6 ώρα χθες το απόγευμα, ο ρουμάνοςπρέσβης στη Βουλγαρία με ειδοποίησε ότι η ρουμανικήκυβέρνηση έδωσε διαταγή στο στρατό της ναεισβάλει στη Βουλγαρία. Η αιτιολογία τους είναι ότιαπό τη μία πλευρά η Ρουμανία έχει διατηρήσει πλήρωςτην ελευθερία δράσης σε περίπτωση πολέμουμεταξύ των βαλκανικών χωρών και από την άλλη ότιο πόλεμος έχει ήδη ξεσπάσει. Επιπλέον, εμείς προκαλέσαμεαυτόν τον πόλεμο. Θα ήθελα μόνο να πωορισμένες λέξεις για τις σχέσεις μας με τη Ρουμανία.Όλοι γνωρίζετε ότι οι σχέσεις μας με τη Ρουμανίαήταν πάντα ιδιαίτερα φιλικές (…) Γι’ αυτό το λόγοη βουλγαρική κυβέρνηση, λαμβάνοντας υπ’όψιντης τις μέχρι πρόσφατα φιλικές σχέσεις μεταξύ τωνδύο χωρών, θεωρεί αδικαιολόγητες τις ενέργειες τηςΡουμανίας. Κατά τη γνώμη μας, η ρουμανική κυβέρ-30 Στόγιαν Ντάνεφ (1858-1949): νομικός, καθηγητής, πολιτικός και αρχηγός του ρωσόφιλου Προοδευτικού Φιλελεύθερου Κόμματος. Πρωθυπουργόςκατά την περίοδο από 1/6 έως 4/7/1913.65

ΠΟΛΙΤΙΚΗνηση, όποιοι κι αν ήταν οι λόγοι που την οδήγησανσε αυτήν την ενέργεια, δε θα έπρεπε να φτάσει σετέτοιες ακρότητες, την ευθύνη των οποίων αποποιούμαστε.Κύριοι! Ο ρουμανικός στρατός εισβάλλει στις πιοαπόμακρες περιοχές της χώρας, οι οποίες αυτή τηστιγμή κατοικούνται μόνο από ηλικιωμένους, γυναίκεςκαι παιδιά. Υπό αυτές τις συνθήκες είναι αδύνατηκάθε μορφή ένοπλης αντίστασης. Έτσι, προκειμένουνα εμποδίσουμε παρόμοιες ενέργειες, διατάξαμε τιςφρουρές μας στα σύνορα να υποχωρήσουν και τουςδημόσιους υπαλλήλους να παραμείνουν στις θέσειςτους και να προσπαθήσουν να διατηρήσουν σε κατάστασηηρεμίας τον κόσμο εκεί, όσο αυτό είναιδυνατόν. Εκτός από τα μέτρα αυτά, μπορούμε μόνονα διαμαρτυρηθούμε για αυτήν την άδικη εισβολήστην πατρίδα μας. Εμμένοντας σε αυτές τις θέσεις, οιοποίες είναι οι θέσεις της τάξης και του δικαίου, θααφήσουμε το ζήτημα στην ετυμηγορία της ευρωπαϊκήςκοινής γνώμης και ελπίζουμε ότι το δίκιο μας θααναγνωριστεί.Bulgariα, αρ.230. 30 Ιουνίου 1913. Mir, αρ.3929.Νarodna Volya, αρ.36, 1 Ιουλίου 1913. Narod,αρ.15,2 July 1913 στο KishkilovaΓενικές ερωτήσεις υποκεφαλαίου ΙΙΙΝα συγκρίνετε τις εικόνες 21, 22 και 23. Τι αισθήματα προκαλούν και τι αισθήματα επιδιώκουν να προκαλέσουν;Προσπαθήστε να βρείτε περισσότερο οπτικό υλικό από τη χώρα σας που να αποτυπώνει τα αισθήματα απέναντι στονπόλεμο.Παιχνίδι ρόλωνΧωριστείτε σε ομάδες και υποδυθείτε τους : (α) Βουλγάρους, (β) Έλληνες και (γ) Σέρβους. Επιχειρήστε να συζητήσετε ταδικαιώματά σας επί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Εξηγήστε, ο καθένας μέσα από την οπτική των αντίστοιχων εθνικώνιδεωδών, γιατί θα πρέπει να καταλάβετε συγκεκριμένες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.66

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΚεφάλαιο Γ: Κοινωνίες σε εμπόλεμη κατάστασηΣτη διάρκεια κάθε πολέμου, οι κοινωνίες που συμμετέχουν σ’ αυτόν είναι ταυτόχρονα ενωμένες και διχασμένες.Στην αρχή του πολέμου, παρουσιάζονται συνήθως ενωμένες μπροστά στα ύψιστα ιδεώδη τους και αγωνίζονταιγια τη νίκη . σταδιακά όμως, έρχονται αντιμέτωπες με την κτηνωδία του πολέμου. Ταυτόχρονα, διχάζονται όχιμόνο ως προς τα πολιτικά ζητήματα αλλά και ως προς τις πραγματικές συνθήκες . παρ’όλο που οι περισσότεροιάνδρες είναι στο μέτωπο, οι γυναίκες, τα παιδιά και οι ηλικιωμένοι παραμένουν στα σπίτια τους σε μια κατάστασηδιαρκούς φόβου για τη ζωή των αγαπημένων τους ανθρώπων. Οι απόπειρες να οργανώσουν την καθημερινήτους ζωή σε συνθήκες κανονικότητας αποδεικνύονται απλά αδιέξοδες. Ο πόλεμος επηρεάζει καταλυτικά κάθεπτυχή της ζωής. Στο μέτωπο ή στα μετόπισθεν, το κάθε άτομο καταβάλλει τις μέγιστες προσπάθειες, όπως ακριβώςκάνει και το σύνολο της κοινωνίας, εκούσια ή ακούσια.Τα πολεμικά μέτωπα υπήρξαν πάντα οι τόποι όπου γράφεται η επίσημη ιστορία του πολέμου. Οι λεπτομερείςπεριγραφές από τις νίκες και τις ήττες, από τους επιτυχημένους ή τους καταστροφικούς ελιγμούς, αποτελούν μίαμόνο πλευρά των όσων διαδραματίζονται πραγματικά στα μέτωπα του πολέμου. Τόσο οι νίκες όσο και οι ήττεςδημιουργούν μια έκθεση με ιδεαλιστικούς υπερφυσικούς ήρωες και περιστατικά που συγκροτούν τη μυθολογίατου κάθε πολέμου. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι δεν αποτελούν εξαίρεση σ’ αυτό. Ωστόσο, είναι το τρομακτικό πρόσωποτου πολέμου αυτό που κυριαρχεί ολοκληρωτικά σε κάθε προσωπική μνήμη: χιλιάδες θάνατοι, πληγωμένοι καιανάπηροι, ακραία κόπωση, έκρηξη της βίας.Η παράπλευρη δράση των παραστρατιωτικών ομάδων – με τη μορφή συχνά άτακτων, ένοπλων συμμοριώνή ομάδων – συμπλήρωνε την εικόνα των Βαλκανικών Πολέμων. Σε αντίθεση με τους κανονικούς στρατούς, όπουυπάρχει επαρκής στρατιωτική πειθαρχία, οι ομάδες αυτές ήταν υπεύθυνες για τις περισσότερες πράξεις βίας σεβάρος των πολιτών που κατοικούσαν σε εμπόλεμες περιοχές. Το κάψιμο των χωριών των «άλλων» και η παραδοσιακήληστεία αποτέλεσαν επίσης αναπόσπαστα τμήματα της ιστορίας των πολέμων, το ίδιο και ο εξαναγκασμόςσε αλλαγή θρησκεύματος και η προσφυγιά.Το κεφάλαιο αυτό δίνει τη δυνατότητα να δημιουργηθεί μια πιο ισορροπημένη άποψη για τη ζωή που ζούσανοι στρατιώτες στα μέτωπα αλλά και οι πολίτες – τόσο στο μέτωπο όσο και στα μετόπισθεν – στη διάρκεια τωνΒαλκανικών Πολέμων. Δίνεται έμφαση στην εμπειρία του πολέμου, όπως τη βίωσαν οι στρατιώτες διαφορετικώνεθνικοτήτων. Με τον τρόπο αυτό φαίνεται η κοινή εμπειρία της οδύνης αλλά και η μοναδικότητα του πολέμου ωςκαθημερινού βιώματος που μπορούσε να εμπνεύσει αισθήματα όπως η συντροφικότητα.Παρατίθενται επίσης πηγές που εξετάζουν το ρόλο των γυναικών στη διάρκεια του πολέμου από δύο οπτικέςγωνίες: (α) την εξιδανικευμένη γυναίκα ως μητέρα ή ηρωίδα και (β) τη γυναίκα στο μέτωπο ή πίσω από τη γραμμήτου μετώπου, ως νοσοκόμα, σύζυγο και μητέρα.Επιπλέον, οι εθνικές συγκρούσεις στο μέτωπο του πολέμου αντανακλούσαν τη θέση των μειονοτήτων πίσωαπό το μέτωπο. Οι χριστιανοί στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και οι μουσουλμάνοι στα βαλκανικά έθνη-κράτηβασανίζονταν από ανασφάλεια και οδηγούνταν στην προσφυγιά.Οι αντικρουόμενες μαρτυρίες των περισσότερων πηγών που παρατίθενται στοχεύουν ακριβώς στην απομυθοποίησητων ηρωικών εθνικών αφηγήσεων των πολέμων και στην ανάδειξη της πολυπλοκότητάς τους.67

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΕΜΠΟΛΕΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΙ. Τα πολεμικά μέτωπα Εικ. 24. Ο βουλγαρικός στρατόςL’ Illustration, Ιανουάριος-Δεκέμβριος 1913, σ. 249.68

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΓ-1. Περιγραφή της νίκης του σερβικού στρατούστο ΚουμάνοβοΗ μάχη κράτησε δυο ημέρες και μια νύχτα. Οι Τούρκοιείχαν καταλάβει εξαιρετικά καλές θέσεις, τις οποίες είχανοχυρώσει εξίσου καλά και τις είχαν καμουφλάρεισταδιακά με επιδεξιότητα. Οι στρατιωτικές επιθέσειςτων ξένων δυνάμεων, που εξέτασαν και μελέτησαντις θέσεις στο Κουμάνοβο μετά τη μάχη, δήλωσαν ότιαπό την επιλογή των θέσεων και από τον τρόπο τηςοχύρωσης των Τούρκων, μπορεί κανείς να καταλάβειότι οι Τούρκοι έχουν εξαιρετικούς στρατηγούς πουγνωρίζουν λεπτομερώς όλους τους κανόνες του σύγχρονουπολέμου και ότι εφάρμοσαν αυτούς ακριβώςτους κανόνες στη μάχη στο Κουμάνοβο έχοντας πλήρηγνώση και λαμβάνοντας υπ’όψιν τους κάθε ενδεχόμενο.Το γεγονός ότι οι Σέρβοι τους αντέκρουσαντόσο καλά και τους απώθησαν με δύναμη από τιςοχυρές τους θέσεις δεν αποτελεί παρά απόδειξη τηςικανότητας των σέρβων αξιωματικών και του απαράμιλλουθάρρους των σέρβων στρατιωτών, τουςοποίους παρακινεί η ιδέα της εκδίκησης για το Κόσοβο!Θα ήμασταν άδικοι απέναντι στους αντιπάλους,και αυτό δεν είναι γνώρισμα του λαού μας, εάν δεναναφερόμασταν με αντίστοιχο σεβασμό στο θάρροςτων τουρκικών στρατευμάτων. Για δυο μέρες και μιανύχτα – αμέτρητες φορές, αψηφώντας το θάνατο– προσπάθησαν να διεισδύσουν, επιτιθέμενοι, στιςγραμμές μας . πέτυχαν πολλές φορές να αναχαιτίσουντις επιθέσεις μέχρι που οι στρατιώτες μας κατάφεραννα επιτεθούν, κατά μήκος όλου του μετώπου, με τιςξιφολόγχες τους και με ακλόνητη αποφασιστικότηταπροκειμένου να κριθεί – σε μια μάχη σώμα με σώμαόπως κάποτε στο Κόσοβο – ποιος θα ήταν ο νικητής.Εκείνη τη στιγμή, σχεδόν εκατό χιλιάδες Σέρβοι είχανέναν κοινό στόχο: τη νίκη ή ένα θάνατο εφάμιλλο μετο θάνατο των μαρτύρων στο Κόσοβο. Οι Τούρκοι,το θάρρος των οποίων δεν μπορεί σίγουρα να αμφισβητηθεί,δεν μπόρεσαν να αντέξουν αυτόν τονχείμαρρο, στον οποίο δε θα μπορούσε να αντισταθείκανένας στρατός. Διότι, όταν εκατό χιλιάδες ήρωεςαποφασίζουν να βαδίσουν προς το θάνατο και ναπέσουν στη φωτιά με ακλόνητη αποφασιστικότητα –«Δεν πρόκειται να γυρίσουμε ζωντανοί!» – ο εχθρός,ανεξάρτητα από το μέγεθός του, πρέπει να ηττηθεί.Balkanski rat u slici i reči 2, 27 Ιανουαρίου(9 Φεβρουαρίου) 1913. Εικ. 25. Ο τελευταίος χαιρετισμός (η μάχη στοΚουμάνοβο)Rista Marjanovic’s War Album 1912-1918.Να συγκρίνετε το κείμενο με την εικόνα. Ταιριάζειη φωτογραφία με την περιγραφή της μάχης;Γ-2. Η κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τονελληνικό στρατόΕΝ ΤΗΛΕΓΡΑΦΗΜΑ ΠΕΡΙ ΚΑΤΑΛΗΨΕΩΣΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣΟ ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΜΕΤΑΒΑΙΝΕΙ ΔΙ’ ΕΚΤΑΚΤΟΥ ΤΡΑΙΝΟΥΗ κατάληψις της ΘεσσαλονίκηςΜολονότι ανεμένετο η κατάληψις της Θεσσαλονίκηςαπό 24 ωρών, η αναγγελία της εισόδου του Ελληνικούστρατού εντός αυτής προεκάλεσε χθες ρίγη συγκινήσεωςκαι χαράς και αι Αθήναι πρώτον, μετ’αυτάς δε οΕλληνισμός ολόκληρος ησθάνθησαν την απερίγραπτονεκείνην ανακούφισιν, ήτις συνοδεύει όλα τα μεγάλαγεγονότα και η οποία προέρχεται κατ’ ευθείαναπό την εθνικήν ψυχήν. Ο αναληφθείς αγών κατά τηςΤουρκίας δεν παρείχεν εις ουδένα το ενδόσιμον ναπιστεύση ότι ούτω ταχέως ο Ελληνικός στρατός θαεισήρχετο θριαμβευτής εις την πρώτην και μεγίστηνπασών των πόλεων της Μακεδονίας. Και η κατάκτησιςαυτής δια θυσιών αίματος αναλόγων προς τηνσημασίας του γεγονότος, δια πορείας μακράς και δυσχερεστάτηςκατά την εποχήν ιδία αυτήν του έτους,δια γεφυρών, τας οποίας φεύγων ο κατατροπωθείςεχθρός εφρόντισε να αποκόψη και πλημμυρών, ταςοποίας οι ημέτεροι έπρεπε να περιφρονήσωσι, καθίσταταιβεβαίως σημαντικωτέρα, όταν αναλογισθή τις69

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΕΜΠΟΛΕΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗμάλιστα και τας ειρωνείας, με τας οποίας υπεδέχθηη δημοσία γνώμη εν Ευρώπη την κήρυξιν του Ελληνοτουρκικούπολέμου εν αρχή και τον αριθμόν τωνεχθρικών δυνάμεων, κατά των οποίων επάλαισεν οστρατός μας.Ελευθέρα ήδη η πρώτη πόλις της Μακεδονίας διατων Ελληνικών λογχών, ελεύθεραι πάσαι αι πέριξ καιμακράν αυτής τέως Τουρκικαί, αλλ’ Ελληνικώταταιεπαρχίαι, ελεύθεροι οι πληθυσμοί, οι μέχρι της χθεςστενάζοντες υπό τον Τουρκικόν ζυγόν, δύνανται απόσήμερον να αναπνέωσι τον αέρα της Ελευθερίας, ναανυψώσωσιν οι δούλοι την κεφαλήν και να πανηγυρίσωσινοι αναλεύθεροι την απολύτρωσίν των. ΤοΕλληνικόν αίμα, όπερ εχύθη υπέρ αυτής, υπήρξεν ωςσταγών ουρανίας δρόσου, ήτις ανεζωογόνησε τα μαραμένακαι ωχρά και τρέμοντα στελέχη των ανθέωντης Μακεδονικής ελευθερίας. Κανείς δεν λυπείται δι’αυτό. Οι γονείς, οι οποίοι ήκουσαν ότι τα τέκνα τωνέπεσαν εις τον τίμιον αγώνα υπέρ της πατρίδος εμακάρισαντην τύχην των και αι μητέρες, εάν έχυσανδάκρυα, τα έχυσαν, διότι έμαθον ότι ο θάνατος τουαγαπημένου των έδωκε την ελευθερίαν εις χιλιάδαςαδελφών. Και αι αδελφαί δεν επένθησαν. Και οιμικροί αδελφοί, εάν εξέφρασαν αίσθημα λύπης, τοέπραξαν, διότι η τύχη δεν ηθέλησε να μετάσχωσινεις τον ευγενή θρίαμβον. Και η γενική αυτή εκπλήρωσιςτων ιδανικών της φυλής, έστω και επί μέρουςτων ομοφύλων ημών, απηχεί εν αίσθημα υπερτάτηςκαθολικής, ακρατήτου αγαλλιάσεως, όπου Ελληνικήκαρδία πάλλει και όπου Ελληνικός νους από τωνάκρων της υδρογείου την στιγμήν αυτήν στρέφεταιπρος τα Μακεδονικά πεδία.Τα Ελληνικά όπλα με την είσοδον αυτών εις την Θεσσαλονίκηνπροσέθηκαν μίαν ακόμη ένδοξον σελίδαεις την Ελληνικήν ιστορίαν και απέκτησαν ένα αναφαίρετοντίτλον τιμής και σεβασμού της ισχύος των.Εφημερίδα Εμπρός, Αθήνα 27 Οκτωβρίου 1912.Βρίσκετε ομοιότητες στην περιγραφή της μάχηςστο Κουμάνοβο και της κατάληψης της Θεσσαλονίκης;Μπορείτε να εντοπίσετε τυχόν υπερβολές; Τι σκοπόεξυπηρετούν; Εικ. 26. Ο διάδοχος του Βασιλείου της Ελλάδας προελαύνει στη ΘεσσαλονίκηΈγχρωμη λιθογραφία σεσκληρό χαρτόνι, 42x62 εκ./ 44x62 εκ. / Συλλογή ΙΕΕΕ,αρ. 4951/99 στο ΒαλκανικοίΠόλεμοι 1912-1913…,σ. 103.Σε ποια εθνικότητανομίζετε ότιανήκουν οι άνθρωποιπου καλωσορίζουν τοδιάδοχο του ελληνικούθρόνου;70

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΕικ. 27. Ο βούλγαρος βασιλιάς Φερδινάνδος στα ερείπια του κάστρου της ΚαβάλαςL’ Illustration, Ιανουάριος-Δεκέμβριος 1913, σ. 17.Να συγκρίνετε τις εικόνες 26 και 27. Πώς απεικονίζονται τα δύο πρόσωπα; Ποια είναι η συμβολική σημασία των δύοεικόνων;71

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΕΜΠΟΛΕΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΕικ. 28. Ελληνοβουλγαρική «αδελφοσύνη»Adevărul, XXV, αρ. 8353, 11 Δεκεμβρίου 1912, σ. 1.Μετάφραση: Στη Θεσσαλονίκη, ο βασιλιάς τηςΒουλγαρίας ασπάστηκε το βασιλιά της Ελλάδας.Οι Βούλγαροι κατέλαβαν τα υψίπεδα της Θεσσαλονίκηςμε κανόνια!(αναφέρουν τηλεγραφήματα)Φερδινάνδος: «Ας ασπαστούμε. Μετά όμως, θα δώσειςστη Θεσσαλονίκη το φιλί του αποχωρισμού».Γ-3. Ένας σέρβος στρατιώτης βοηθά παιδιάΤούρκωνΠώς συμπεριφέρεται ένας σέρβος στρατιώτηςΕυσπλαχνία προς τον εχθρόΌλες οι μεγάλες πόλεις των περιοχών που πρόσφατααπελευθερώθηκαν γέμισαν με αξιοθρήνητους, γυμνούςκαι ξυπόλητους, πεινασμένους και διψασμένουςφτωχούς Τούρκους. Οι προστάτες τους, αυτοίπου έφερναν ψωμί στις οικογένειες, κατατάχθηκανστο στρατό για να υπερασπιστούν την αυτοκρατορία,ενώ οι γυναίκες, οι ηλικιωμένοι και τα παιδιάέμειναν πίσω χωρίς καμιά προστασία. Ο φόβος τουςγια τον εχθρό τούς οδήγησε να εγκαταλείψουν τασπίτια τους και όλα τους τα υπάρχοντα και να δραπετεύσουνπρος τις πόλεις με την ελπίδα ότι εκείθα ήταν ευκολότερο να βρουν προστασία. Η πείνατούς έσπρωχνε να ικετεύουν για ένα κομμάτι ψωμί.Έτσι, στις πρόσφατα απελευθερωμένες πόλεις, δενμπορεί κανείς να περπατήσει στους δρόμους χωρίςνα τον ενοχλήσουν οι τούρκοι φτωχοί που ζητιανεύουνγια οποιοδήποτε φαγώσιμο.Ένας αξιωματικός μου περιέγραψε την ακόλουθησκηνή που διαδραματίστηκε στο Καβάνταρτσι:Το Καβάνταρτσι είναι γεμάτο με φτωχούς Τούρκουςπου πεθαίνουν από την πείνα. Σε μια γωνιά, έναςσέρβος στρατιώτης, ένας απλός στρατιώτης, πουκαθόταν σε μια πέτρα, κρατούσε δύο αγόρια, τουρκόπουλα. το ένα καθόνταν στο ένα του γόνατο, τοδεύτερο στο άλλο, ενώ εκείνος τα αγκάλιαζε με ταδυο του χέρια. Στο ένα χέρι κρατούσε το ψωμί πουτου αναλογούσε, στο άλλο την ξιφολόγχη . έκοβε τοψωμί με τη ξιφολόγχη κι έδινε μια μπουκιά στο ένααγόρι, μια στο άλλο και μια τρίτη έτρωγε ο ίδιος. Τουςπαρακολουθούσα καθισμένος παράμερα κι ένιωσαπόνο στην καρδιά, γιατί δεν είχα μια φωτογραφικήμηχανή να απαθανατίσω αυτήν την υπέροχη σκηνή– τη χειρονομία αγάπης του σέρβου στρατιώτη προςτα παιδιά του ηττημένου εχθρού και την ευσπλαχνίαπου έδειχνε για την ατυχία τους.Balkanski rat u slici i reči 12, 7(20) Απριλίου 1913.Νομίζετε ότι παρόμοιες στιγμές ανθρωπιάς αποτελούνγνώρισμα ενός συγκεκριμένου έθνους; Τιδείχνουν;Πιστεύετε πως μπορούν να υπάρχουν παρόμοιες στιγμέςευσπλαχνίας σε περίοδο πολέμου;Έχετε διαβάσει στα εγχειρίδιά σας για εκδηλώσεις ανθρωπισμούπρος τους αντιπάλους;Πιστεύετε πώς η ιστορία που αφηγείται το κείμενο αποτελείαληθινό περιστατικό ή απλά προπαγάνδα;72

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΕικ. 29. Τουρκόπουλα χαιρετούν τους σέρβους στρατιώτες, 1912L’ Illustration, t. CXL, 1 Ιουλίου- 31 Δεκεμβρίου 1912, σ. 373.Λεζάντα: Στο «περιθώριο» του πολέμου. Ο χαιρετισμός προς τους νικητές από παιδιά που δεν έχουν συνειδητοποιήσειότι βρίσκονται με το μέρος των ηττημένων.Γ-4. Ο Ριζά Νουρ εξηγεί τις αιτίες της οθωμανικήςήτταςΣχετικά με τη μάχη του Λουλέ ΜπουργκάςΛένε πως ορισμένοι στρατιώτες, στο στρατηγείο,έτρεχαν φωνάζοντας «γιατί μένετε εδώ; Όλα τελείωσαν.Ο καθένας κάνει ό,τι μπορεί για τον εαυτότου». Έτσι, ορισμένοι στρατιώτες λιποτάκτησαν απότο μέτωπο. Ακολούθησε ένας άσκοπος πανικός. Οιστρατιώτες που έσπειραν τις φήμες ήταν Βούλγαροι.Νομίζω ότι αυτή είναι η αλήθεια. Υπήρχαν Έλληνες,Βούλγαροι στο στρατό μας – ήταν υπήκοοί μας. Όλοιτους πρόδωσαν τους Τούρκους. Πολλοί από αυτούςπολεμούσαν εδώ και χρόνια εναντίον μας. Αυτό ναμας γίνει μάθημα. Στη διάρκεια της απολυταρχίας, ηκυβέρνηση προσπάθησε επανειλημμένως, ώστε ναμην κατατάσσονται στο στρατό άλλοι στρατιώτεςεκτός από μουσουλμάνους. Δεν είχε άδικο. [Οι Ενωτικοί]λένε: «Υπάρχει σύνταγμα. Δεν μπορεί να γίνεικάτι τέτοιο. Και αυτοί είναι πολίτες. Είναι σύντροφοικαι στις καλές και στις κακές στιγμές». Και αυτό είναιαλήθεια, αλλά έτσι γινόταν παλιά. Πάντα οι Τούρκοιπλήρωναν το φόρο αίματος. Πάντα οι Τούρκοι έδιναντη ζωή τους. Το τουρκικό έθνος κινδύνευε να αφανιστεί.Βέβαια, και τα ξένα στοιχεία πρέπει και αυτά ναπεθαίνουν, είναι αλήθεια, προκάλεσαν όμως τέτοιακαταστροφή. Ορισμένοι λένε πως αυτός ο πανικόςπροκλήθηκε από τους Ενωτικούς που, σύμφωνα μετις αναφορές, κραύγαζαν: «τρέξτε»… ο στρατός μαςτης Ρουμελίας ηττήθηκε από τους Σέρβους. Υποχώρησεστα βάθη της Αλβανίας. Είπαν ότι τα αλβανικάτάγματα λιποτάκτησαν από το μέτωπο. Οι Σέρβοι73

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΕΜΠΟΛΕΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗξεγέλασαν τους Αλβανούς με αυτόν τον τρόπο. Αυτόείναι η αλήθεια. Οι Έλληνες πολιόρκησαν τα Γιάννενα.Εκεί, ο Βεχίπ Πασάς και ο αδερφός του ΕσάντΠασάς προέβαλαν σθεναρή αντίσταση. Ο αρχηγόςτων στρατιωτών τους, Αλί Φουάντ, επέδειξε την αξίατου και πληγώθηκε. Οι αλβανοί στρατιώτες εγκατέλειψανκαι τα Γιάννενα. Οι τούρκοι στρατιώτες ήτανπεινασμένοι και άρρωστοι. Οι ηρωικοί στρατιώτεςυπερασπίστηκαν για πολύ τα Γιάννενα, στη συνέχειατα Γιάννενα έπεσαν. Ο Χασάν Ριζά Πασάς επέδειξεμεγάλο ηρωισμό στη Σκόδρα. Χάρη σε αυτόν η πολιορκίατης Σκόδρας κράτησε πολύ. Ο Χασάν Ριζά ήτανάξιος στρατιώτης. Τέλος, ο αλβανός Εσάντ Πασά, οοποίος κάποτε είχε επιχειρήσει να αναγκάσει τονΑμπντούλ Χαμίτ σε παραίτηση, έβαλε να δολοφονήσουντον Χασάν Ριζά. Ο θάνατός του είναι μεγάληαπώλεια για τους Τούρκους. Ο Εσάντ ήταν αχρείος.Αργότερα, μετά την ανεξαρτησία, οι Αλβανοί τονσκότωσαν, τι σημασία όμως είχε; Η Σκόδρα έπεσεεπίσης. Ο διοικητής της Θεσσαλονίκης, ο αλβανόςΤαχσίν Πασά παρέδωσε τη Θεσσαλονίκη χωρίς μάχεςκαι χωρίς κανέναν όρο. Λένε πως για το σκοπό αυτόπήρε χρήματα από τους Έλληνες. Αυτή η αλληλουχίατων γεγονότων δείχνει πως ήταν οι Αλβανοί που προκάλεσαναυτές τις καταστροφές. Σπουδαία απόδειξηγια τη σημασία που έχει η χρήση ξένων στοιχείων σεσημαντικές θέσεις. Το υπουργικό συμβούλιο φάνηκεστ’ αλήθεια ανόητο.Riza Nur, Hayat ve Hatiratim I.Ποιες ήταν οι αιτίες της ήττας σύμφωνα με τοσυγγραφέα; Γιατί υποστηρίζει πως στο στρατόέπρεπε να υπηρετούν μόνο μουσουλμάνοι;Γ-5. Ο ταγματάρχης Μίλοβαν Γκαβρίλοβιτςπεριγράφει πώς αιχμαλώτισε τον Σουκρί Πασά 31Το σύνταγμά μου, το 20 ό , είχε αναλάβει να καταλάβειτο Καζάν τεπέ. […] Συνάντησε σθεναρή αντίσταση,κυρίως από πυροβόλα όπλα. […] Παρ’όλα αυτά, τοσύνταγμα συνέχισε να ασκεί ισχυρές πιέσεις, προχωρώνταςσταθερά σαν ένα ορμητικό κύμα. Επιτέθηκεστο τουρκικό πεζικό, που βρισκόταν απέναντί του,με τις ξιφολόγχες και το συνέθλιψε. Δεν υπήρχε πιααμφιβολία για την οριστική νίκη μας. Και πράγματι,μικρές λευκές σημαίες σύντομα κυμάτισαν στα οχυράκι ένας απεσταλμένος του Σουκρί Πασά πλησίασεέναν αξιωματικό του 20 ού Συντάγματος απαιτώνταςνα δει το διοικητή του σερβικού στρατού, το στρατηγόΣτέπα Στεπάνοβιτς, προκειμένου να διαπραγματευτείτην παράδοση μαζί του […]Ο αξιωματικός με οδήγησε μέσα από ένα σκοτεινό διάδρομοκαι με έφερε μπροστά στο γραφείο του ΣουκρίΠασά. Μόλις άνοιξε η πόρτα του γραφείου, προχώρησαμέσα. Ο Σουκρί Πασά βρισκόταν εκεί με όλο τοπροσωπικό του. Τον πλησίασα, χαιρέτησα στρατιωτικάκαι αμέσως – μια στιγμή που δεν πρόκειται ποτέ ναξεχάσω – του απηύθυνα τις ακόλουθες λέξεις:− Εξοχότατε! Ο ταγματάρχης του σερβικού στρατούΜίλοβαν Γκαβρίλοβιτς έχει την τιμή να σας πληροφορήσειότι από αυτήν την στιγμή βρισκόσαστε υπότην προστασία του σερβικού στρατού.Σκόπιμα προσπάθησα να αποφύγω σκληρότερες εκφράσεις,όπως «αιχμάλωτος». Αμέσως του ζήτησα ναδεχθούν, αυτός και οι αξιωματικοί του, τα ειλικρινήσυγχαρητήρια του συνόλου του σερβικού στρατούγια την ηρωική υπεράσπιση της Αδριανούπολης.− Γνώριζα και πριν, είπε ο Σούκρι με έντονη φωνή,ότι ο σερβικός λαός ήταν αγαθός και γενναίος. Στηδιάρκεια αυτού του πολέμου πείσθηκα και ο ίδιοςπροσωπικά για αυτό.Στη συνέχεια με σύστησε στους άλλους στρατηγούςκαι το υπόλοιπο προσωπικό και μου πρόσφερε ένακάθισμα. Η πιο ιερή στιγμή της κατάληψης της Αδριανούποληςέλαβε τέλος. […]Ο χρόνος περνούσε και έπρεπε να διακόψω αυτήντην ευχάριστη συζήτηση. Ζήτησα από την Εξοχότητάτου να με συγχωρήσει και βγήκα έξω. Αμέσως μόλιςβγήκα, ένας βούλγαρος αξιωματικός, ένας λοχαγός,έφτασε στο φρούριο και μου είπε ότι ερχόταν με τηδιαταγή να πάρει τον Σουκρί Πασά.− Ποιος το διέταξε; Ρώτησα.− Ο στρατηγός Ιβάνοφ.− Έχεις κάποια αποδεικτικά στοιχεία;− Όχι!− Δε σε γνωρίζω! του είπα ήρεμα.− Βρισκόμαστε όλοι υπό τις διαταγές του στρατηγούΙβάνοφ, απάντησε.− Πράγματι. Όλοι οι αξιωματικοί βρίσκονται υπό τις31 Ο Σουκρί Πασά ήταν διοικητής του τουρκικού στρατού που πολιορκήθηκε στο οχυρό της Αδριανούπολης.74

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙδιαταγές του στρατηγού Ιβάνοφ, ποιος όμως εγγυάταιότι εσύ είσαι αξιωματικός; Χρειάζομαι έγγραφακαι αποδεικτικά, προκειμένου να σου παραδώσω τονΣουκρί […]Επέστρεψα στον Σουκρί Πασά.− Εξοχότατε, είπα, έξω βρίσκεται ένας βούλγαροςαξιωματικός, ο οποίος λέει ότι το αρχηγείο έχει προετοιμαστείγια να δεχθεί την εξοχότητά σας. Εάν ηεξοχότητά σας επιθυμεί, μπορεί να αναχωρήσει αμέσως.Εάν αντιθέτως, … η εξοχότητά σας επιθυμεί ναπαραμείνει εδώ απόψε, προκειμένου να διευθετήσειτις υποθέσεις της, μπορεί ελεύθερα να περάσει τοβράδυ εδώ. […]Έτσι και έγινε. Ο Σουκρί πέρασε το βράδυ του στοοχυρό μας, όπου και συνελήφθη.Balkanski rat u slici i reči 13, 14 (27) Απριλίου 1913.Μετά από πολιορκία πέντε μηνών και μετάαπό λυσσαλέα επίθεση του βουλγαρικούστρατού και των δύο σερβικών μεραρχιών και αντίστοιχαηρωική άμυνα της οθωμανικής φρουράς, τοκύριο οθωμανικό οχυρό στη Θράκη, η Αδριανούπολη(Εντιρνέ), καταλήφθηκε από τους Συμμάχους στις 13Μαρτίου του 1913. Τόσο οι βούλγαροι όσο και οι σέρβοιαξιωματικοί δήλωσαν – ο καθένας για λογαριασμότου – ότι οι στρατιώτες τους ήταν αυτοί που έσπασαντην άμυνα του εχθρού και επομένως αυτοί ήταν «νικητές».Παρόμοιες διαφωνίες έλαβαν χώρα και σε άλλεςπεριπτώσεις, επηρεάζοντας αργότερα την κοινή γνώμηκαι την ιστοριογραφία των αντίστοιχων βαλκανικώνχωρών.Γ-6. Αναφορά του γάλλου στρατιωτικούακόλουθου στη Σόφια, όπου ανακοινώνεται ηκατάληψη του οχυρού της Αδριανούπολης απότο βουλγαρικό στρατό22 Απριλίου 1913Οι σχέσεις μεταξύ Βουλγάρων και Σέρβων είναι σήμεραεξαιρετικά τεταμένες και αυτό φαίνεται σε πολλέςκαι διαφορετικές περιπτώσεις.Μία από αυτές είναι η κατάληψη της Αδριανούπολης.Οι βουλγαρικές μονάδες στρατού, οι οποίες κάλυπταντον ανατολικό τομέα μόνο, πολεμώντας σκληρά, κατέλαβαντην κύρια θέση. Χάρη σε αυτό και μόνο τογεγονός, παραδόθηκαν οι Τούρκοι από τους άλλουςτομείς, εγκατέλειψαν τις θέσεις τους και παρέδωσαντο οχυρό στον επιτιθέμενο εχθρό.Από την εξέταση των θέσεων αποδεικνύεται ότι: σεόλους τους άλλους τομείς, εκτός από τον ανατολικό,οι Τούρκοι είχαν το χρόνο να καταστρέψουν το πολεμικόυλικό.Προφανώς, είχαν αρκετό χρόνο στους άλλους τομείςγια να καταστρέψουν τα πάντα, ενώ στον ανατολικότομέα το υλικό έμεινε ανέπαφο, διότι η λυσσαλέαβουλγαρική επίθεση δεν τους άφησε χρόνο για να τοκαταστρέψουν.Παρ’όλα αυτά οι σερβικές εφημερίδες υποστηρίζουνότι οι δικές τους μεραρχίες, μόνες τους, κυρίεψαν τιςσημαντικότερες θέσεις στους τομείς τους.Υποστηρίζουν επίσης, ότι ο Σουκρί Πασάς παραδόθηκεστο 20 ό Σερβικό Σύνταγμα. Σύμφωνα, όμως, μετην ίδια τη δήλωση τού πασά, την οποία παραχώρησεστον κύριο Νεκλιουντόφ, το ρώσο πρέσβη στηΣερβία, αιχμαλωτίστηκε το πρωί της 13 ης /26 ης απότον συνταγματάρχη Μαρχόλεβ, διοικητή του Συντάγματοςτης Βουλγαρικής Φρουράς. Το 20 ό Σερβικό Σύνταγμαανέλαβε αργότερα μόνο την αποστολή τηςφρούρησής του.Ματαρέλ 32Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι μέσα από τα μάτια ενός Γάλλου.Ποιος κατέλαβε την Αδριανούπολη σύμφωνα μετον ταγματάρχη Γκαβρίλοβιτς και ποιος σύμφωναμε τον Ματαρέλ;Γνωρίζετε άλλες περιπτώσεις διαφωνιών σχετικά με τοποιος είναι ο νικητής;Γ-7. «Η Αδριανούπολη έπεσε!» - άρθρο σερουμανική εφημερίδαΗ άλωση, μετά από πέντε σχεδόν μήνες, αυτής τηςσημαντικής στρατιωτικής θέσης, την οποία είχε απομονώσειο τουρκικός στρατός, είχαν περικυκλώσειοι εχθροί και η οποία πεινούσε και αναγκάστηκε ναπαραδοθεί μόνο εξαιτίας της έλλειψης τροφίμων καιφυσικά, εξαιτίας της έλλειψης πολεμοφοδίων, δεν32 Ο ταγματάρχης Ματαρέλ ήταν γάλλος στρατιωτικός ακόλουθος στη Σόφια από το Μάιο του 1912 έως τον Απρίλιο του 1913.75

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΕΜΠΟΛΕΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗμπορεί βέβαια να θεωρηθεί νίκη των Βουλγάρων.Διότι οι Τούρκοι δεν πρέπει να ντρέπονται, καθώςαυτή η ιερή πόλη δεν παραδόθηκε . καταλήφθηκεαπό μια θύελλα, μετά από απεγνωσμένη μάχη ηοποία θα αφήσει γραμμένο στην ιστορία για πάντατο όνομα του Σουκρί Πασά. Η ηρωική αντίσταση τηςπόλης του Αδριανού αποκατέστησε κατά κάποιοντρόπο την Οθωμανική Αυτοκρατορία, το ηθικό τηςοποίας είχε τόσο πολύ καταβληθεί από τις ατιμωτικέςτης ήττες και η ίδια τόσο πολύ πληγωθεί από το σχεδόνολοκληρωτικό εξοβελισμό της από την Ευρώπη.Adevărul, XXVI, αρ. 8443, 15/28 Μαρτίου 1913, σ. 1.Πώς ερμηνεύει ο συγγραφέας την πτώση τηςΑδριανούπολης;Με ποιους νομίζετε ότι συντάσσεται ο συγγραφέας;Προσπαθήστε να εξηγήσετε γιατί. Εικ. 30. Η διευθέτηση της τουρκοβουλγαρικής σύγκρουσης, ρουμανική γελοιογραφία 1913Μετάφραση: Η διευθέτηση τηςτουρκοβουλγαρικής σύγκρουσης.Η Τουρκία πετάει την Ανδριανούποληαπό τα χέρια της… Οι ευρωπαϊκέςδυνάμεις αποφασίζουν να της την επιστρέψουν.Furnica, IX, αρ. 52, 29 Αυγούστου 1913, σ. 12.76

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΙΙ. Η ζωή στο μέτωποΓ-8. Από το όρος Στάρατς στο Μοναστήρι: το ημερολόγιοενός νεοσύλλεκτου, που υπηρετεί σε μιαπαραδουνάβια μονάδα του υγειονομικού (στημάχη του Κουμάνοβο), αποκαλύπτει την κατάστασηπου επικρατούσε στο σερβικό στρατό12 Οκτωβρίου (1912)[…] Υπάρχουν λίγες νοσοκόμες και όσες βρίσκονταιεδώ, έχουν αποσυρθεί στα δωμάτια των νοσοκομείωνκαι δεν επισκέπτονται τους δυστυχείς που θυσίασαντις ζωές τους και τη γαλήνη των αγαπημένωντους πίσω στον τόπο τους, για την πατρίδα.Φαντάσου πώς νιώθουν τώρα αυτοί οι δυστυχείς,όταν βλέπουν τους συντρόφους τους να σβήνουν δίπλατους, όχι από τα τραύματά τους ή από τον πόνοαλλά από το κρύο και χωρίς τη συνδρομή αυτών οιοποίοι έχουν καθήκον να τους προσέχουν, παρακαλώνταςκαι αναζητώντας τις νοσοκόμες και τουςυπεύθυνους – αυτούς τους στρατιώτες που θυσίασαντα πάντα, ακόμα και τη ζωή τους, για το καλό καιτη δόξα της Πατρίδας. Ωστόσο, τι μπορείς να κάνεις,αυτοί που είναι υπεύθυνοι δε νοιάζονται καθόλου.Έτσι πέρασε ολόκληρη η μέρα. Ο γιατρός της στρατιάςμας, ο Δόκτωρ Μεντιέρα, έτρεχε ακούραστος σεκάθε πληγωμένο, παρ’όλο που είχε να ασχοληθεί καιμε τα καθήκοντά του προς τη μονάδα του, και ανακούφιζετουλάχιστον τον πόνο των φτωχών πληγωμένων,όσο μπορούσε […]Δυνατές κραυγές ακούγονταν από τους πληγωμένουςπου πάγωναν τα τραύματά τους από το κρύο. Οθλιβερός θρήνος τους σου ραγίζει την καρδιά.Ο διοικητής διατάζει να τους δώσουν νερό, γιατίαυτοί οι δύσμοιροι, όπως οι ίδιοι έλεγαν, δεν είχανσταγόνα νερό να σβήσουν τη δίψα τους. Οι θρήνοιτων πληγωμένων τρυπούσαν την ησυχία σε όλη τηδιάρκεια της νύχτας.13 ΟκτωβρίουΟι πληγωμένοι ουρλιάζουν φοβερά. Φτιάξαμε λίγοτσάι σε ένα δοχείο, το πήγαμε στους πληγωμένουςκαι ξεγελάσαμε έτσι τη δίψα τους, δίνοντας στον καθέναένα φλιτζάνι τσάι.Ω! Πόσο ευγνώμονες ήταν οι δόλιοι. «Ο Θεός να σαςευλογεί», «Είναι πράγματι πολύ καλό», έλεγαν πολλοί.Ορισμένοι που από την εξάντληση δεν μπορούσαννα μιλήσουν, μας κοιτούσαν με τέτοια καλοσύνη, τέτοιατρυφερότητα, που μπορούσες να διαβάσεις τηνευγνωμοσύνη στα μάτια τους.Στη διάρκεια της νύχτας πολλοί πέθαναν από το κρύοκαι τη βροχή που ξεκίνησε νωρίς την αυγή.Ένας δύσμοιρος πέθανε την ώρα που καθόταν σεένα κουτί με πολεμοφόδια, με το κεφάλι στηριγμένοστους αγκώνες του. Έμοιαζε σα να καθόταν βυθισμένοςστις σκέψεις του. Ο ταγματάρχης Μίλαν Πόποβιτς,νομίζοντας ότι είναι ζωντανός, στράφηκε προςτο μέρος του για να του προσφέρει λίγο τσάι. Ότανδεν πήρε απάντηση, κοίταξε καλύτερα και κατάλαβεότι ήταν νεκρός. Τον πλησίασα να δω ποιος είναικαι διάβασα στην καρτέλα που κρεμόταν στο στήθοςτου ότι ήταν ένας χωρικός από το Ζάρκοβο 33 . Ότανένας πληγωμένος τούρκος στρατιώτης, που κειτότανανάμεσα στους στρατιώτες μας, μας είδε, μας ικέτεψεμε απλωμένα χέρια, κλαίγοντας: «Αμάν, καρντάσια,αμάν» και κάτι ακόμα που δεν καταλάβαμε, γιανα του δώσουμε λίγο νερό. Του έδωσα κι εκείνου έναφλιτζάνι τσάι και τον σκέπασα με άχυρα κι ένα μουσαμά.[…]Balkanski rat u slici i reči 7, 3 (16) Μαρτίου 1913.Πώς κρίνετε τη χειρονομία του συγγραφέα προςτον τούρκο στρατιώτη;Γιατί οι πληγωμένοι δεν είχαν τη φροντίδα που χρειάζονταν;Γ-9. Τα βάσανα των αλόγων όπως τα περιγράφειένας τούρκος υπολοχαγός 34Από χτες δε σταμάτησε να βρέχει. Περάσαμε τη νύχτακάτω από μια σκηνή, με δεμένα τα άλογα. Βραχή-33 Χωριό κοντά στο Βελιγράδι.34 Ο υπολοχαγός Σελίμ Μπέη κρατούσε ημερολόγιο στο οποίο περιέγραφε τις επιχειρήσεις στη Θράκη από τον Οκτώβριο έως τον Δεκέμβριο του1912. Το ημερολόγιό του δημοσιεύτηκε στα γαλλικά το 1913.77

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΕΜΠΟΛΕΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗκαμε μέχρι το κόκκαλο. Τα ζώα μας υπέφεραν πολύ.Μετά από τις μεγάλες πορείες και τους ελιγμούς πουκάναμε για να καλύψουμε τα ίχνη μας, τα φτωχά ζώαάξιζαν λίγη περισσότερη άνεση, αλλά τι μπορούσαμενα κάνουμε;[…] επωφελήθηκα από αυτήν την ελεύθερη ημέραγια να συμπληρώσω τις σημειώσεις μου και να φροντίσωτην όμορφη φοράδα μου, την Καρά Κεμπέκ(Μαύρο πίθηκο). Το φτωχό ζώο, δείχνει ήδη κουρασμένοκαι πρόκειται να με σηκώνει, σε όλη τη διάρκειατης εκστρατείας, στην πλάτη της.Selim, σ. 28-29. Εικ. 31. Η μεταφορά των πληγωμένωνστρατιωτών από το λιμάνι της ΘεσσαλονίκηςΗ Αθήνα των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913.Γ-10. Η κατάσταση του βουλγαρικού στρατούστη Θράκη, όπως την περιγράφει ένας Γάλλος24 Μαρτίου 1913.Από την εξάντληση, οι άνθρωποι αρρώσταιναν εύκολα.Η κατάσταση της υγείας σε ορισμένες μονάδεςήταν άθλια ακόμα και την ώρα που εισέβαλαν στηνΤουρκία. Αμέσως μόλις διέσχισαν τα σύνορα, το 7 οΣύνταγμα του πεζικού τέθηκε σε απομόνωση σεστρατόπεδα, καθώς υπήρχαν τριάντα περιπτώσειςτύφου μεταξύ των στρατιωτών. Η κατάσταση όμωςέγινε πραγματικά σοβαρή, όταν ο στρατός που πήγαινεστην Τσατάλντζα αντικατέστησε τον τουρκικόστρατό στα στρατόπεδα, ο οποίος είχε χάσει πολλούςανθρώπους από τις αρρώστιες. Ο βούλγαροςδιοικητής, χωρίς καμιά αιδώ, αγνόησε ακόμα καιτα στοιχειώδη μέτρα υγιεινής: στα στρατόπεδα δενυπήρχαν αποχωρητήρια, ενώ άταφα πτώματα καικουφάρια ζώων κείτονταν τριγύρω αντί να καούν.Για να μην μακρηγορούμε, αρκετές μέρες μετά τηνάφιξη του στρατού μας στην Τσατάλντζα, ξέσπασε ηχολέρα. Αναφέρθηκαν 15.000 κρούσματα χολέρας,λίγα όμως από αυτά ήταν μοιραία.Τα μέτρα που λήφθηκαν ήταν δραστικά: άλλαξαν καιβελτιώθηκαν οι συνθήκες διαβίωσης στα στρατόπεδα,δόθηκε σαφής εντολή να πίνουν οι στρατιώτεςμόνο βραστό νερό - όσοι παράκουαν την εντολήπυροβολούνταν, επιτράπηκε στους ανθρώπους νααναπαύονται.Σήμερα φαίνεται πως ο κίνδυνος της χολέρας ξεπεράστηκε.Οι άνθρωποι ξεκουράστηκαν και μπορούντώρα να αναλάβουν και πάλι τα καθήκοντά τους.Όσο για τους τραυματίες τους, οι Βούλγαροι τουςαντιμετώπιζαν με την ίδια αμέλεια και αδιαφορίαόπως και τους υπόλοιπους άνδρες του στρατοπέδουτους. Βέβαια, λήφθηκαν κάποια μέτρα γι’ αυτούς,ωστόσο, οι περισσότεροι από τους γιατρούς που κλήθηκανγια να τα εφαρμόσουν δεν έδειξαν κανένα ενδιαφέρονκαι ασχολούνταν με τους τραυματίες μόνοόταν είχαν χρόνο. Πολυάριθμες ήταν οι σκηνές αγριότηταςπου διαδραματίστηκαν σ' αυτόν τον πόλεμο.Οι Βούλγαροι θα πληρώσουν γι’ αυτές, καθώς πολλοίάνθρωποι που θα μπορούσαν να σωθούν, πέθανανεξαιτίας της αδιαφορίας τους για τους τραυματίες.Ο αριθμός των νεκρών Βουλγάρων στη συνολικήδιάρκεια της εκστρατείας υπολογίζεται σήμερα από30.000 σε 32.000. Από τους 50.000 τραυματίες, πολύέμειναν ανάπηροι εξαιτίας της έλλειψης κατάλληληςφροντίδας. Πρόκειται για μια σημαντική απώλεια,εάν λάβουμε υπ’όψιν μας ότι η Βουλγαρία είχε σίγουραανάγκη αυτούς τους ανθρώπους, προκειμένου ναανακάμψει οικονομικά μετά τον πόλεμο.Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι μέσα από τα μάτια ενός Γάλλου.Γ-11. Ένας κροάτης γιατρός εκφράζει τααισθήματά του μετά την επίσκεψή του στο πεδίομάχης κοντά στον ποταμό Έβρο (Μαρίτσα)Στο δρόμο προς τη Ντρινόπολιε (Αδριανούπολη)Αφού πήραμε άδεια εισόδου από τον υπασπιστήτού στρατηγού Στεπάνοβιτς και αφού ζητήσαμεοδηγίες, αρχίσαμε να προχωράμε προς τη Ντρινόπολιε.Η απόσταση από το Μουσταφά - πασά μέχριτη Ντρινόπολιε ήταν περίπου 35 χιλιόμετρα […]78

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΜετά από μιάμιση ώρα περπάτημα, μας έφτασε μιαάδεια στρατιωτική άμαξα με αρκετά καλά άλογα.Ο αμαξάς, ένας σέρβος στρατιώτης, μας ανέβασεπάνω με ευχαρίστηση και μετά από μιάμιση ακόμαώρα φτάσαμε σε ένα χωριό που ονομαζόταν Κεμλ,όπου είχε εγκατασταθεί το Μηχανικό τμήμα τουσερβικού στρατού – εκείνο που είχε κατασκευάσειτη γέφυρα του ποταμού Μαρίτσα. Ο διοικητήςτων στρατευμάτων, Ρούζιτς, τον οποίο βρήκαμε ναδιαβάζει εφημερίδα στη σκηνή του, μας δέχθηκεευγενικά, όταν μας παρουσίασαν και του δείξαμετην άδεια. Μας πήγε να επιθεωρήσουμε τα αμπριά(υπόγεια δωμάτια στα χαρακώματα), όπου οι στρατιώτεςμαγείρευαν φασόλια για το γεύμα σε μεγάλακαζάνια. Αυτά τα αμπριά είναι αρκετά άνετα. Στοκαθένα από αυτά υπάρχει χώρος για 12 στρατιώτες. το ύψος τους είναι λίγο ψηλότερο από το ύψοςενός άνδρα, έχουν ακόμα και παράθυρα, τα οποίαγια τζάμια έχουν μεγάλα μπουκάλια . στο πάτωμαυπάρχουν αχυρένια στρώματα. Οι στρατιώτες πουσυναντήσαμε εκεί ήταν χαρούμενοι και ζωηροί[…]Όταν επιστρέψαμε στο στρατόπεδο από τη γέφυρα,ο αρχηγός διέταξε ένα αγόρι που φορούσε πηλήκιοοδηγού, να ετοιμάσει ένα αμάξι και να μας οδηγήσειστην πρώτη γραμμή. Το αμάξι ήταν στη διάθεσητου στρατηγού Ράζιτς και το αγόρι εξήγησε στοναρχηγό ότι ο στρατηγός τού είχε απαγορεύσει ναμεταφέρει οποιονδήποτε χωρίς την άδειά του . ο αρχηγόςωστόσο τον διέταξε να μεταφέρει εμάς – τα«αγαπητά αδέρφια» – σε όποιο μέρος επιθυμούσαμε,με δική του ευθύνη.Στα περίχωρα της Ντρινόπολιε με αμάξιΣυναντήσαμε τους στρατιώτες, όχι μακριά από τακανόνια, να περπατούν, να καπνίζουν, να καθαρίζουντα ρούχα τους και να κουβαλούν νερό. Οκαιρός ήταν υπέροχος, ο αέρας δροσερός αλλά όχικρύος, ο ήλιος ζεστός – έτσι εκφράσασμε την επιθυμίανα μείνουμε εκεί μέχρι την επόμενη ημέρακαι να περάσουμε τη νύχτα στο αμπρί. Θα το είχαμεσίγουρα κάνει, εάν ο γιατρός στο Μουσταφά-πασάδεν μας είχε απειλήσει με καραντίνα σε περίπτωσηπου μέναμε μία ακόμα ημέρα. Οι στρατιώτες πουεπισκεφτήκαμε ήταν ευδιάθετοι και, για να μας ευχαριστήσουν,μας έδειξαν πώς οπλίζουν τα κανόνιαμε οβίδες τύπου σράπνελ και άλλα βλήματα. Μαςέδωσαν κάλυκες από τουρκικά σράπνελ που δενείχαν εκραγεί ως ενθύμιο. Οι στρατιώτες μάς είπανότι τώρα, μετά από μακροχρόνια πρακτική και έλεγχο,και οι δύο πλευρές σημάδευαν αρκετά καλά.Ωστόσο, λίγοι σκοτώνονταν και μικρός μόνο αριθμόςκανονιών καταστρέφονταν, γιατί τα φύλαγανπροσεκτικά. Αμέσως μόλις φάνηκαν οι στρατιώτες,ο εχθρός άρχισε να ρίχνει άγριους πυροβολισμούς.Όποιος ξεπρόβαλλε πάνω στο λόφο, δεν μπορούσενα κρυφτεί πουθενά, γιατί σε ολόκληρη την περιοχήγύρω από την Ντρινόπολιε δεν υπήρχε ούτε δέντροούτε θάμνος για να κρυφτεί κανείς, μόνο χαμηλόχορτάρι. Στη διάρκεια των νυχτερινών μαχών, όλαφεγγοβολούσαν από τους τουρκικούς ανακλαστήρες,από τους οποίους ένας μόνο είχε σπάσει μέχριτώρα. Ωστόσο, και οι Σέρβοι φώτιζαν τις τουρκικέςθέσεις.Στη διάρκεια των εκεχειριών, συναντούσαν συχνάτούρκους στρατιώτες στην ουδέτερη ζώνη. Οι Τούρκοιτους έδιναν τσιγάρα κι εκείνοι σε αντάλλαγματους έδιναν ψωμί. Καθώς μιλούσαν, ανακάλυψαν ότιοι τούρκοι στρατιώτες νόμιζαν ότι οι Τούρκοι είχανκαταλάβει τη Νις και το Πλόβντιφ (Φιλιππούπολη)και είχαν περικυκλώσει το βουλγαρικό στρατό στοΜουσταφά-πασά. Οι τούρκοι στρατιώτες απλά δενπίστευαν ότι η περιοχή της Ντρινόπολιε ήταν εντελώςπερικυκλωμένη.Βρήκαμε πολλούς σέρβους στρατιώτες να μιλούνφιλικά με βουλγάρους. Από τη σερβική θέση, βλέπαμετους τούρκους στρατιώτες που απείχαν γύρωστα 200 μέτρα από εμάς, και σκότωναν την ώρατους, όπως ακριβώς και οι σέρβοι στρατιώτες. Ορισμένοιγενναίοι στρατιώτες μάς είπαν πολλά για τιςμάχες στην Ντρινόπολιε και το Κουμάνοβο, και θατους ακούγαμε για πολύ ακόμα, εάν δεν βιαζόμασταννα επιστρέψουμε στο Μουσταφά-πασά.Εφημερίδα Hrvatski pokret, 28 Δεκεμβρίου 1912.Κροάτες και σλοβένοι γιατροί πήγαν εθελοντικάστις βαλκανικές χώρες στη διάρκεια τωνπολέμων για να περιθάλψουν τους τραυματίες. Ο ΔόκτωρΤ., συγγραφέας του παραπάνω κειμένου, ταξίδεψεστην Αδριανούπολη με τις συστάσεις του διοικητή τουΒουλγαρικού Ερυθρού Σταυρού, μαζί με ένα σλοβένοκαι ένα βούλγαρο γιατρό.79

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΕΜΠΟΛΕΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΝα περιγράψετε τη ζωή των στρατιωτών στα πεδίατης μάχης στη διάρκεια των εκεχειριών. Είναιίδια με τη ζωή σε ώρα πολέμου; Πως πιστεύετε πωςήταν η ζωή στα αμπριά; Ήταν «άνετη», όπως την περιγράφειο Δόκτωρ Τ.;Ποια νομίζετε ότι ήταν τα κίνητρα που έσπρωξαν τουςγιατρούς να επισκεφτούν το πεδίο της μάχης; Ποια ήτανη γνώμη του Δόκτορα Τ. γι’ αυτόν τον πόλεμο ειδικά καιγια τον πόλεμο γενικά; Πώς δέχτηκαν τους γιατρούς οιστρατιώτες; Εικ. 32. Ο τσέχος γιατρός, Δρ Γιαν Λέβιτ, στονοσοκομείο του Ομίλου των Σερβίδων Αδελφώνδεν παραπονέθηκαν παρά μόνο την τελευταία στιγμή.Γενναίοι άνδρες. Το πραγματικά καλό ψωμί, είναιαυτοί.Όταν υπογραφεί η συνθήκη ειρήνης, θα παιχτεί έναμεγάλο στρατιωτικό ματς μεταξύ μας, μεταξύ τωνοπαδών του Αμπντουλάχ 37 και των οπαδών του Ναζίμ38 , σχετικά με την απόδοση ευθυνών. Τι τύχη, τι ευτυχίανα μην ανήκει κανείς σε καμιά παράταξη. Αυτήη ιστορία με τη διανομή του ψωμιού επιβεβαιώνεταιολοένα και περισσότερο. Από όλες τις πλευρές, απόκάθε σώμα στρατού, όλοι κατηγορούν τον «αδιάφορο»του Χαντέμκιοϊ. Η κατάσταση οδηγείται σε τρέλα.Ο διοικητής τρελάθηκε, οι αρχηγοί των στρατιώντρελάθηκαν, όλοι τρελαθήκαμε. Υπάρχουν άνδρεςπου δεν έχουν φάει ψωμί εδώ και τρεις ημέρες. Οσιδηρόδρομος είναι δυο βήματα και η πρωτεύουσαακριβώς πίσω μας.16 ΔεκεμβρίουΒρεθήκατε ποτέ περιστοιχισμένοι από 21.000 άνδρεςπου έχουν να φάνε τέσσερεις ημέρες ψωμί; Λοιπόν,σε τέτοια θέση βρίσκομαι.Izzet-Fuad pasha, σ. 255.Γιατί αποκαλεί «αδιάφορο» τον στρατιωτικό επιθεωρητήο Ιζέτ Φουάντ;Balkanski rat u slici i reči 2, 27 Ιανουαρίου (9 Φεβρουαρίου)1913.Γ-12. Ο Ιζέτ Φουάντ Πασά 35 περιγράφει τηνέλλειψη ψωμιού που βασανίζει τους τούρκουςστρατιώτες15 ΔεκεμβρίουΆκουσα την ίδια στιγμή από διαφορετικές πλευρέςότι δεν είχε μοιραστεί ψωμί στους στρατιώτες μαςγια δυο μέρες … Αμέσως διεξήγαγα έρευνα . μου είχανκρύψει την αλήθεια και έμαθα πως ο «αδιάφορος»36 του Χαντέμκιοϊ είχε ετοιμάσει τις προμήθειεςμε τέτοιο τρόπο, προκειμένου να παίξει ένα καλόπαιχνίδι εναντίον μας! Και οι φτωχοί μας στρατιώτεςΓ-13. Απόσπασμα από τις αναμνήσεις ρουμάνουστρατιώτηΕπιτέλους, τα αποτελέσματα ανακοινώθηκαν, τελικάμου απόμεινε αρκετό ηθικό σθένος, ώστε να μη χρειαστώπεραιτέρω εξηγήσεις. Με απλή και λυπημένηφωνή, ένας άνδρας μου είπε: «Είναι ασιατική χολέρα!»Οι στρατιώτες που στέκονταν παραπέρα με κοιτούσανμε τρομαγμένα μάτια. Ένιωσα πως ξαφνικάείχα μεταμορφωθεί στα μάτια τους σε κάποιο τέραςτης αποκάλυψης. […] Όταν όμως εμπιστεύτηκα τιςεπιθυμίες μου σε έναν από τους στενούς συντρόφουςμου, ίσως τον τελευταίο, και του έδωσα οδηγίεςγια τους αγαπημένους μου που με περίμεναν, είδα35 Για τον Ιζέτ Φουάντ Πασά βλ. υποσ. 20.36 Αυτό είναι το όνομα που έδωσα στον επιθεωρητή μας (υποσημείωση του συγγραφέα).37 Ο Αμπντουλάχ Πασά ήταν διοικητής της ανατολικής στρατιάς.38 Ο Ναζίμ Πασά ήταν υπουργός Πολέμου.80

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙγνήσιο, ωμό οίκτο στα μάτια όλων τους… Παρ’όλααυτά, κανένας δεν μου έσφιξε το χέρι, όταν έφυγα.[…] Έφυγα για την αίθουσα της καραντίνας. Μπορώνα σας πω ότι δεν ήμουν ούτε απελπισμένος ούτετρομερά λυπημένος. Ένα μόνο συναίσθημα με κυρίευε.Παρακολουθούσα τον εαυτό μου και περίμενα.[…] Ήμουν τυχερός που επέστρεψα γρήγορα στοσύνταγμα και στους συντρόφους μου.Sadoveanu, σ. 276-277.Μπορείτε να ακολουθήσετε τα ίχνη της εξάπλωσηςτης χολέρας στη Βαλκανική Χερσόνησο; Απόπού ξεκίνησε; Γιατί στρατιώτες και πολίτες έδειχναντρομοκρατημένοι στο άκουσμα της συγκεκριμένηςασθένειας; Εικ. 33. Ελληνικό στρατόπεδο έξω από τηνΞάνθησιον. Τέλος εφθάσαμεν εις την γέφυραν όπου τάγματου 19ου εφρούρει την γέφυραν. Ανελάβαμεν τηνφρουράν. Ετοποθετήθημεν και ανάψαμε πυράςκαι καθένας έψηνεν το πλιάτσικο. Ήναψα μεγάληνπυράν καθώς και καλήν και έψησα την γαλοπούλα,μη έχων άλας εγέμισα αυτήν με τυρί, όπου εψήθηθαυμάσια. Ήτο έως 5 οκάδας. Έφαγον ολίγην εις τας8 και την υπόλοιπον έβαλον εις το γυλιόν μου με χαράναυτήν των παιδίων. Έδιατάχθημεν να σβύσωμεντας πυράς και να κατακλιθώμεν, καθώς και έγινεν.Εις τας 2 μετά το μεσονύκτιον ήλθεν ο επιλοχίας καιμας διατάσσει να εγερθώμεν. Ηγέρθημεν μερικοίκαι επήγαμε να διπλασιάσωμεν τους σκοπούς, διότιαντελήφθησαν θόρυβον εις την απέναντι όχθην τουποταμού.Τρίχα, σ. 175, 187-188.Ο Βασίλειος Σουρράπας μετανάστευσε στηνΑμερική σε ηλικία οκτώ ετών. Όταν ξέσπασε οπόλεμος το 1912, επέστρεψε στην Ελλάδα για να καταταγείστο στρατό. Μετά τη λήξη του πολέμου, επέστρεψεστην Αμερική.Εάν η παραπάνω πηγή γινόταν ταινία, ποιο, νομίζετε,θα ήταν το είδος που θα της ταίριαζε καλύτερα;Με ποιον τρόπο ανταποκρίνεται στην παραδοσιακήεπική περιγραφή των Βαλκανικών Πολέμων; Η λεηλασίαπου περιγράφει το κείμενο, νομίζετε ότι αποτελείεκδήλωση βίας ή ζήτημα επιβίωσης;Η Αθήνα των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913.Γ-14. Απόσπασμα από το ημερολόγιο του έλληναεθελοντή, Βασιλείου ΣουρράπαΕκκινήσαμεν, διήλθομεν από εν βουλγαρικόν χωρίον.Εκεί ήτο πλήθος ορνίθων, παπιών, γάλων, χηνών.Εφορμήσαμεν άλλοι με πέτρας, άλλοι με ξίφη καιεντός ολίγου όλο το τάγμα, άλλοι με δύο και τρειςόρνιθες και άλλοι εις χείρας αυγά και άλλα. Εγώ έπιασαμία γαλοπούλα, η μόνη όπου ευρέθη εκεί. Επροχωρήσαμεπρος την γέφυραν. Το θέαμα ήτο έξοχον.Άλλοι έσφαζον, άλλοι εμαδούσαν, άλλοι έφευγονκαι εκυνηγούσαν. Θέαμα δια κινηματόγραφον εξαί-Γ-15. Το ηθικό του βουλγαρικού στρατού, όπωςαναλύεται από έναν Βούλγαρο με σημαντικήθέση στο στρατό, χρόνια μετά το τέλος τουπολέμουΤο ηθικό του στρατού μας δεν ήταν διόλου υψηλό.Καθώς υπέφερε από τις στερήσεις και τις ασθένειεςπολύ καιρό, ο στρατός μας είχε πέσει σε κατάθλιψη. Ηπαράταση των πολιτικών διαπραγματεύσεων έφερνετους στρατιώτες μας σε δύσκολη θέση. Ένιωθανόλοι νοσταλγία για τα σπίτια τους και εύχονταν ναγυρίσουν πίσω το γρηγορότερο δυνατόν. Επιπλέον,η ιδέα της διεξαγωγής ενός πολέμου εναντίον τωνσυμμάχων μας δεν ήταν διόλου δημοφιλής στους81

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΕΜΠΟΛΕΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗστρατιώτες μας και όλοι ήθελαν να αποφύγουν ένατέτοιο ενδεχόμενο.Οι αξιωματικοί συστηματικά έκρυβαν το γεγονός ότιστις μονάδες είχαν ξεσπάσει διαδηλώσεις και εξεγέρσειςενάντια στον πόλεμο, καθώς ο Υπαρχηγός τούςείχε απειλήσει ότι θα απολύονταν, εάν επέτρεπαν τηναταξία. Έτσι, κανείς δεν έλεγε την αλήθεια. Βέβαια,κάποια ακραία στοιχεία διεξήγαγαν μια ηττοπαθήπροπαγάνδα, αυτή όμως δεν ήταν τόσο επικίνδυνηόσο η εσωτερική πεποίθηση του κάθε στρατιώτη ότιαυτός ο αδελφοκτόνος πόλεμος δε θα μπορούσε ναφέρει κάτι καλό. Ο σεισμός στο Βελίκο Τύρνοβο καιτη Γκόρνα Οριάχοβιτσα συνέβαλε επιπλέον στην κατάθλιψη.Fichev, Ανθολόγιο.Γιατί ο Φίτσεφ αποκαλεί τον πόλεμο «αδελφοκτόνο»;Γ- 16. Από τις αναμνήσεις ρουμάνου αξιωματικούσχετικά με τη διάβαση του Δούναβη απότην ειδική στρατιωτική πλωτή γέφυρα στηνΚοράμπιαΑμέτρητοι Ρουμάνοι πήγαν να πολεμήσουν κάπου,οπουδήποτε. Τι γνώριζαν σχετικά με το μέρος που πήγαινανκαι το σκοπό που θα πολεμούσαν; Τους παρατηρούσαπροσεκτικά, όταν πατούσαν την τελευταίασανίδα της γέφυρας σε βουλγαρικό έδαφος. Ορισμένοιάρχιζαν να τραγουδούν και να κραυγάζουν, πετώνταςστον αέρα τα πηλήκιά τους, άλλοι κοιτούσανευθεία με θλίψη στα μάτια. Και σίγουρα οι περισσότεροιαπό αυτούς, και σε αυτό δεν κάνω λάθος, νομίζωοχτώ στους δέκα, οι περισσότεροι, λοιπόν, έκανανγρήγορα το σταυρό τους, σα να μην ήταν ο Θεόςμας, Θεός των Βουλγάρων επίσης – σα να μπορούσεΕκείνος να αποφασίσει και να προστατεύσει τις ζωέςαυτών που πήγαιναν στον πόλεμο. […]Gane, σ. 27-28.Να συγκρίνετε τα κείμενα Γ-15 και Γ-16. Πιστεύετεπώς υπάρχουν διαφορές στη συμπεριφορά τωνστρατιωτών, διαφορές που συνδέονται με το γεγονόςότι στην πρώτη περίπτωση έχουμε έναν ανεπιτυχή πόλεμο,ενώ στη δεύτερη έναν νικητή στρατό;Μπορείτε να βρείτε σημεία στα δύο κείμενα που να δηλώνουντα κοινά στοιχεία μεταξύ των «εχθρών»;Γ-17. Η συνάντηση των τούρκων και τωνμαυροβούνιων στρατιωτών στη Σκόδρα μετάτην παράδοση της πόλης24 Απριλίου 1913Καθώς κατέβαιναν προς την Αγορά, οι Μαυροβούνιοισυναντούσαν τούρκους στραιώτες που κατευθύνοντανπρος τη γέφυρα από την οποία θα αναχωρούσαν.Σταματούσαν και μιλούσαν μεταξύ τους γιαλίγο . οι Μαυροβούνιοι τους πρόσφεραν λευκό ψωμίκαι οι Τούρκοι το δέχονταν με ευγνωμοσύνη, άλλοτεαντάλλασσαν τσιγάρα. Συχνά οι χθεσινοί εχθροί έδιναντα χέρια. Μικρά επεισόδια όπως αυτά επαναλαμβάνοντανσυχνά, σε κοινή θέα των πολιτών, οι οποίοιδεν ανακατεύονταν, ούτε έδειχναν το παραμικρό σημάδιοποιουδήποτε αισθήματος. Αργότερα, μετά τομεσημέρι, οι τούρκοι στρατιώτες κατηφόρισαν απότο Τεπέ σε σχηματισμό και εγκατέλειψαν οριστικάτην πόλη.Berri, σ. 252.Γενικές ερωτήσεις υποκεφαλαίου ΙΙΠοιες ήταν οι εμπειρίες που βίωσαν οι στρατιώτες στο μέτωπο; Προσπαθήστε να εντοπίσετε τις θετικές και τις αρνητικέςόψεις των εμπειριών τους.Γιατί νομίζετε ότι η καθημερινή ζωή στο μέτωπο κάνει φίλους τούς εχθρούς;Αναζητήστε μέσα στα κείμενα τους διάφορους λόγους που προκαλούσαν δυσαρέσκεια στους στρατιώτες.Συγκρίνετε με το υποκεφάλαιο ΙΙΙ του κεφ.Β: επιβεβαιώθηκε ο προπολεμικός ενθουσιασμός των βαλκανικών λαών απότην εμπειρία του πολέμου;82

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΙΙΙ. Ο παράλληλος πόλεμοςΓ-18. Επιστολή του Ιπποκράτη Παπαβασιλείουστη σύζυγό του, ΑλεξάνδραΣνέφτσι 23 Ιουνίου 1913Αγαπημένη μου γυναικούλα,Εις την εναντίον των Τούρκων εκστρατείαν σου έγραφααπό Τουρκικά χωριά. Τώρα εις την εναντίον τωνΒουλγάρων σου γράφω από Βουλγαρικά. Σου έγραψακαι προχθές αγάπη μου αμέσως μετά την μάχηντου Κιλκίς μετά τον θρίαμβον αυτόν.Το Κιλκίς ήτο ηφωλέα και η ιερά πόλις των Βουλγάρων και των Κομιτατζήδων.Πατρίς δε και του Δάνεφ. Μετά την μάχηντην επυρπόλησαν . το θέαμα ήτο μεγαλοπρεπέστατον. έκαιε επί δύο ημέρας . οι κάτοικοι όλοι Βούλγαροιείχον φύγει από πριν. Ο στρατός μας, αγάπη μουπροελαύνει διαρκώς en gallopant, καταδιώκων τουςθρασυδείλους Βουλγάρους οι οποίοι φεύγουν σανλαγοί οι αχρείοι . δεν μπορούμε να τους φθάσωμε σταπόδια . αλλά πού θα πάνε; Κάπου θα σταματήσουν.Δεν φαντάζεσαι, χρυσό μου, τι εικόνα παρουσιάζειαυτό το πεδίον του πολέμου. Παντού όπου περνούμεσυναντώμεν εικόνας ερημώσεως και δυστυχίας.Οι Τούρκοι, οι οποίοι υπέφεραν τα πάνδεινα φαίνεταιαπό τους Βουλγάρους, αντεκδικούνται τώρα καιτους καίουν τα χωριά και τα γεννήματα. Παρερχόμεθαδιαρκώς δια μέσου πυρπολουμένων χωρίων . οιΒούλγαροι όλοι έχουν φύγει . εις την Μακεδονίαν δενυπάρχουν πλέον Βούλγαροι . έφυγαν τα τέρατα ανεπιστρεπτί. και να τους ιδείς τι laches που είνε . οι αιχμάλωτοιτους οποίους συλλαμβάνομεν τρέμουν.Πόσον είμαι ευτυχής που έγινε αυτός ο πόλεμος διανα γλυτώσωμεν μια για πάντα με τους λεονταρήδεςαυτούς εχθρούς μας, να τους γνωρίσωμεν και να μαςγνωρίσουν, να τους ρίψωμεν την λεοντήν και να τουςαποκαλύψωμεν εις όλον τον κόσμον τον οποίον είχονγελάση με την θρασύτητά των ώστε να τους ονομάζουνΠρώσους της Ανατολής, τους γελοίους καιμωρούς! Δεν τους έφθαναν όσα πήραν οι λωποδύτεςκαι κακόπιστοι . ηθέλησαν να αρπάσουν και την μερίδατων συμμάχων των, εκείνων οι οποίοι τους εβοήθησανεις τας κατακτήσεις των και άνευ των οποίωνθα ήσαν προ πολλού κατεστραμμένοι από τουςΤούρκους. Τώρα θα χάσουν και ό,τι απέκτησαν. Είνεάξιοι της τύχης των. Επ’ αυτών εφαρμόζεται ο μύθοςτου σκύλου και του κρέατος.Σε έχω διαρκώς κοντά μου μαζή με τα αγαπημέναμας παιδάκια. Σε ποθώ, αλλά η νίκη με παρηγορεί καιμε ανακουφίζει διότι συντομεύει και τον χρόνον τουχωρισμού μας. Υποθέτω να μη διαρκέση ο πόλεμοςπερισσότερον από 15 ημέρας.Τι λέγει τώρα ο Ευγένιος δια τους Βουλγάρους τουςοποίους εθαύμαζε τόσον!Με όλην μου την αγάπηνΟ ανδρούλης σουΤρίχα, σ. 318-319.Ο Παπαβασιλείου σπούδασε στη ΣτρατιωτικήΣχολή της Αθήνας και στην Πολεμική Ακαδημίατου Βερολίνου. Συμμετείχε ως αξιωματικός στον ελληνοτουρκικόπόλεμο του 1897 και στους ΒαλκανικούςΠολέμους. Τον πάντρεψαν το 1909 η Βασίλισσα Όλγακαι ο διάδοχος Κωνσταντίνος. Αργότερα αποπέμφθηκεαπό το στρατό για ένα μικρό χρονικό διάστημα εξαιτίαςτων φιλοβασιλικών πεποιθήσεών του. Έγινε υπουργόςΝαυτιλίας στη διάρκεια της δικτατορικής κυβέρνησηςτου Ιωάννη Μεταξά (1936-1941).Γιατί είναι τόσο σημαντική η νίκη για τον Παπαβασιλείου;Ποια ήταν η εικόνα που είχαν οι Έλληνες για τους Βουλγάρουςπριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους; Τι θαγράφατε στο γράμμα που θα στέλνατε στην οικογένειάσας, εάν ήσασταν στρατιώτης στο μέτωπο; Προσπαθήστενα βρείτε γράμματα στρατιωτών που έλαβαν μέροςσε άλλους πολέμους του 20 ού αιώνα και συγκρίνετε τοπεριεχόμενό τους.Γ-19. Το Ίδρυμα για τη Διεθνή Ειρήνη Κάρνεγκησχολιάζει τις «παράλληλες» απώλειες από τοκάψιμο χωριών και την έξοδο των ανθρώπωνΤο κάψιμο χωριών και η έξοδος του ηττημένουπληθυσμού αποτελεί κοινό και παραδοσιακό χαρακτηριστικόόλων των βαλκανικών πολέμων και εξεγέρσεων.Αποτελεί συνήθεια αυτών των λαών. Ό,τι83

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΕΜΠΟΛΕΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗυπέφεραν οι ίδιοι, το επιβάλλουν με τη σειρά τουςστους άλλους. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να αποφευχθείμόνο με επιτακτικές εντολές από την Αθήνα, τοΒελιγράδι και τη Σόφια και μόνο εάν η Eκκλησία καιοι διάφορες οργανώσεις υποστήριζαν την απόφασητων κυβερνήσεων. Μάλιστα μια γενική έκκληση γιαεπίδειξη ανθρωπιάς δημοσιεύθηκε από τη μακεδονικήεπαναστατική «Εσωτερική Οργάνωση 39 », όπωςφαίνεται όμως, λίγα αποτελέσματα έφερε.Carnegie, σ. 73.Το «κάψιμο των χωριών και η έξοδος τουηττημένου πληθυσμού» αποτελούν πράγματι«κοινά και παραδοσιακά γνωρίσματα»;Θεωρείτε ότι το «κάψιμο των χωριών και η έξοδοςτου ηττημένου πληθυσμού» αποτελούν: (α)βαλκανική παράδοση ή (β) έχουν συμβεί και σεάλλα μέρη της Ευρώπης ή του κόσμου ευρύτερα;Εικ. 34. Ερείπια στην πόλη των ΣερρώνCarnegie, εικ. 7, 8 και 9, σ. 86-87.39 Εσωτερική Οργάνωση (Internal Makedonian –Odrin Revolutionary Organisation): ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1893 με στόχο την επίτευξη τηςαυτονόμησης της Μακεδονίας και της περιοχής της Αδριανούπολης στη Θράκη.84

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΓ-20. Η φυγή των μουσουλμάνων, Οκτώβριος 1912Διαταχθήκαμε για να ξεκινήσουμε, αλλά ήταν σχεδόναδύνατο να προχωρήσουμε με τάξη. Ο δρόμος ήτανκλεισμένος με κάρα, κοπάδια, γυναίκες και παιδιάπου προχωρούσαν χωρίς οργάνωση . είναι ο μουσουλμανικόςμας πληθυσμός που αποσύρεται προςτο εσωτερικό. Καημένοι άνθρωποι! Όλοι τους κλαίνε,γιατί εγκαταλείπουν τις περιουσίες και τα σπίτια τους .η φρίκη του πολέμου ήδη ξεκίνησε.Selim, σ. 24.Γ-21. Η Βουλγαρική Εξαρχία προσπαθεί ναπροσηλυτίσει βουλγαρόφωνους μουσουλμάνουςστο χριστιανισμόΜένει να αναφέρουμε τις πρακτικές που ακολούθησανοι Βούλγαροι σε μια μεγάλη περιοχή, επιχειρώνταςμε τη βία να επαναφέρουν στο χριστιανισμότους Πομάκους. Οι Πομάκοι είναι Βούλγαροιως προς τη φυλή και τη γλώσσα, οι οποίοι κάποιαστιγμή της τουρκικής κατάκτησης προσηλυτίστηκανμε τη βία στο Ισλάμ. Μιλούν τουρκικά και στηνπαράδοσή τους διατηρούν κάποιες μνήμες από τοχριστιανικό τους παρελθόν. Οι συνθήκες όμως, τουςκάνουν συνήθως φανατικούς μουσουλμάνους. Στιςπρόσφατα κατακτημένες περιοχές, ο αριθμός τουςφτάνει τουλάχιστον τα 80.000 άτομα, τα οποία είναικυρίως συγκεντρωμένα βόρεια και ανατολικά τουΝευροκοπίου.Η βουλγαρική Ιερά Σύνοδος σχεδίασε τον μαζικόπροσηλυτισμό τους και συχνά στηρίχτηκε στηνυποστήριξη των στρατιωτικών και πολιτικών αρχών,για να μην αναφερθούμε και στο ρόλο που έπαιξανοι παραστρατιωτικές ομάδες. Συνήθως δεν χρειάστηκενα ασκηθεί πραγματική βία. Οι απειλές πουσυνοδεύονταν από την επίδειξη ισχύος, αρκούσανσυνήθως για να παρακινηθούν ολόκληρα χωριά ναδεχθούν την τελετή του βαπτίσματος.Η πολιτική αυτή ασκούνταν συστηματικά και πρινξεσπάσει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος . οι Πομάκοιστις περισσότερες περιοχές έδειχναν να έχουν συμμορφωθείμε τη Βουλγαρική Εκκλησία και άκουγανφαινομενικά πειθήνια τη λειτουργία των ιερέων καιτων μοναχών που είχε στείλει η Ιερά Σύνοδος γιανα τους κατηχήσει στα δόγματα του χριστιανισμού.Αυτή η παρέκκλιση, σε εμφανή αντίθεση με τη θρησκευτικήανεκτικότητα που επιδείκνυε συνήθως τοΒουλγαρικό Βασίλειο στους μουσουλμάνους πουζούσαν στις συνοριακές περιοχές της επικράτειάςτου, πρέπει να συνυπολογισθεί στις πιο αξιοκατάκριτεςκτηνωδίες του πολέμου. Η Ιερά Σύνοδοςυποστήριζε ότι, καθώς οι Πομάκοι είχαν προσηλυτιστείδιά της βίας στο Ισλάμ, μπορούσε δικαίως ναεφαρμοστεί και πάλι η βία για να ανατραπεί η προηγούμενηδιαδικασία.Carnegie, σ. 77.Στα όρη της Ροδόπης, η βουλγαρική Εξαρχία,με την υποστήριξη των παραστρατιωτικώνοργανώσεων, επιχείρησε να προσηλυτίσει στο χριστιανισμότους βουλγαρόφωνους μουσουλμάνους. Αρχικά,οι πράξεις αυτές υποστηρίχθηκαν από διάφορους εθνικιστέςδιανοούμενους και στη συνέχεια εντάχθηκανστην επίσημη κρατική πολιτική.Γιατί, στη διάρκεια του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου,έλαβε χώρα η πρακτική αυτή; Τι ρόλο έπαιξε ηθρησκεία στη διαδικασία οικοδόμησης των εθνών σταΒαλκάνια; Προσπαθήστε να βρείτε σχετικές μαρτυρίεςστο Βιβλίο Εργασίας 2. Εικ. 35. Εφοδιοπομπή του ΒουλγαρικούΕρυθρού ΣταυρούCarnegie, εικ. 23, σ. 217.85

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΕΜΠΟΛΕΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΓ-22. Επίσημη αποδοκιμασία των βίαιωνπρακτικών από το βουλγαρικό Γενικό ΑρχηγείοΣτρατούΔΙΑΤΑΓΗ ΑΡ. 69 ΤΟΥ ΥΠΑΡΧΗΓΟΥ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ Μ. ΣΑΒΟΦ 40ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ, ΤΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣΚΑΙ ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΤΙΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΜΕ-ΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣΛόζενγκραντ 41 , 13 Δεκεμβρίου 1912Πληροφορίες έφτασαν στο αρχηγείο, οι οποίες δυστυχώςμας κάνουν να υποπτευθούμε ότι ορισμένοιάνθρωποι και αξιωματικοί τόλμησαν να καταφύγουνσε λεηλασίες και βία εναντίων των πολιτών στις κατακτημένεςπεριοχές. Καθώς, αυτές οι εξαιρετικά επιλήψιμεςκαι απάνθρωπες πράξεις, από τη μια μεριά,εκθέτουν το βουλγαρικό έθνος και από την άλλη,κλονίζουν την εμπιστοσύνη των μελλοντικών υπηκόωνμας, ειδικά των μουσουλμάνων πολιτών, στηνικανότητα της χώρας μας να διαφυλάξει την τιμή, τηνπεριουσία και τη ζωή τους, διατάσσω:1. Οι διοικητές του στρατού και οι στρατιωτικοί κυβερνήτεςπρέπει να πάρουν άμεσα αυστηρά μέτρα,προκειμένου να αρχίσουν να απαγγέλλονται κατηγορίεςγια ανάλογες πράξεις που έχουν διαπραχθείστην περιοχή που έχει καταλάβει ο στρατός τους. Οιένοχοι πρέπει αμέσως να οδηγηθούν στο δικαστήριοανεξάρτητα από το βαθμό και τη θέση τους. Όλοι οιδιοικητές πρέπει να ειδοποιηθούν, προκειμένου νατιμωρούν παρόμοιες εγκληματικές πράξεις δίχωςέλεος, έχοντας υπ’ όψιν τους ότι σε αντίθετη περίπτωσηθα θεωρούνται οι ίδιοι υπεύθυνοι.2. Πρέπει να ληφθούν αυστηρά μέτρα για την εγκαθίδρυσητης τάξης και της πειθαρχίας στα μετόπισθεν.Όποιος δεν ανήκει στο στρατό ή δε δουλεύει για τοστρατό πρέπει να σταλεί πίσω στη Βουλγαρία. Όποιοςανήκει στο στρατό, αλλά δεν θεωρείται αρκετάφερέγγυος και υπηρετεί στα μετόπισθεν, πρέπει νασταλεί στην πρώτη γραμμή.3. Οι αξιωματούχοι όλων των βαθμίδων πρέπει ναπροειδοποιηθούν ότι οι πολίτες των κατακτημένωνπεριοχών, ανεξάρτητα από την εθνικότητα και τηθρησκεία τους, βρίσκονται υπό την προστασία τωνστρατιωτικών μας νόμων και ότι κάθε αδικαιολόγητηβία και αδικία εναντίον τους θα καταδιώκεται απότους νόμους της πατρίδας μας. Προκειμένου να επιβληθούντα μέτρα αυτά, κάνω έκκληση να συνεργαστούνόλες τις στρατιωτικές και πολιτικές αρχές.4. Συμπερασματικά, θα ήθελα να σας θυμίσω ότι ξεκινήσαμεαυτόν τον πόλεμο στο όνομα ενός ανώτερουανθρώπινου ιδεώδους: της απελευθέρωσης αυτώντων ανθρώπων από ένα καθεστώς που ήταν αφόρητοεξαιτίας της βίας και της αδικίας. Ο Θεός βοήθησετους γενναίους βουλγάρους γιους του, να επιτύχουνστην ευόδωση αυτού του ευγενούς στόχου. Αυτή τηστιγμή, κάνω έκκληση σε όλους τους Βουλγάρους ναμην επιτρέψουν σε κάποιους συμπατριώτες τους ναεκθέτουν αυτό το λαμπρό κι ένδοξο ανδραγάθημάτους στα μάτια του πολιτισμένου κόσμου με παρόμοιεςπράξεις.V. Georgiev-St. Trifonov.Ποιοι ήταν οι σημαντικότεροι κίνδυνοι που αντιμετώπιζανοι πολίτες των κατακτημένων περιοχών;Νομίζετε ότι παρόμοιες στρατιωτικές διαταγές επηρεάζουνάμεσα τις δραστηριότητες των παραστρατιωτικώνομάδων ή των κανονικών στρατευμάτων; Αν ναι,σε ποιες περιπτώσεις τις επηρεάζουν;Παρατηρώντας την ημερομηνία έκδοσης της συγκεκριμένηςδιαταγής, μπορούμε να οδηγηθούμε στο συμπέρασμαότι μέχρι εκείνη την ημερομηνία η βία πουασκούνταν ήταν νόμιμη;Γ- 23. Η καταστροφή που προκάλεσε ο πόλεμοςστα χωριά κοντά στη Σκόδρα και η αγωνία τωνανθρώπων που προσπαθούν να βρουν μια«πειστική» αιτία για τη δυστυχία τους – Μιαδιήγηση της Μαίρη Έντιθ ΝτούρχαμΟρισμένες περιφέρειες ήταν τόσο μεγάλες που μου40 Ο στρατηγός Μιχαήλ Σάβοφ (1857-1928) υπήρξε μια εξέχουσα μορφή του βουλγαρικού στρατού. Υπήρξε υπουργός Πολέμου πολλές φορέςκαι πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες στην οργάνωση του βουλγαρικού στρατού. Στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων είχε διοριστεί υπαρχηγός τουστρατού (ο βασιλιάς Φερδινάνδος κρατούσε για τον εαυτό του τη θέση του Αρχηγού). Υπήρξε ένας από τους πρώτους υποστηρικτές και υποκινητές τουΒ΄ Βαλκανικού Πολέμου.41 Πόλη της ευρωπαϊκής Τουρκίας - σημ. ονομ. Κιρκλαρελί . ελλ.: Σαράντα Εκκλησιές. (Στ Μ)86

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙπήρε τρεις ημέρες, από δέκα με δώδεκα ώρες, για νατις γυρίσω, να τους παρασταθώ και να επιστρέψω στοΣκούταρι. Συνολικά, επισκέφτηκα κοντά στο Σκούταριγύρω στις 1.022 αξιοθρήνητες οικογένειες. Το πιοθλιβερό από όλα ήταν ότι ορισμένα από τα άτυχα θύματαδεν είχαν ιδέα για την αιτία της συμφοράς τους.Γυναίκες με πεινασμένα παιδιά ρωτούσαν: «Γιατί οιΜεγάλοι Βασιλιάδες (οι Δυνάμεις) επέτρεψαν στουςστρατιώτες νά ’ρθουν εδώ, να μας ληστέψουν καινα μας σκοτώσουν; Δεν κάναμε κακό σε κανένα. Καιαυτοί μας πήραν τις κατσίκες μας, τα πρόβατά μας– όλα, όλα. Κι όταν ο άντρας μου προσπάθησε να σώσειτο πρόβατα, τον σκότωσαν. Το σπίτι μας κάηκε.Και τώρα μείναμε στους δρόμους και πεινάμε».Mary Edith Durham, σ. 296.Η Μαίρη Έντιθ Ντούρχαμ ήταν μέλος τουΒασιλικού Ανθρωπολογικού Ινστιτούτου καιεπίσης μέλος του Βασιλικού Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεωνκαι συγγραφέας πολλών βιβλίων. Σε ηλικίατριάντα επτά ετών, η Ντούρχαμ ταξίδεψε στο Τσέτινιε,την πρωτεύουσα του Μαυροβουνίου, εκείνη την εποχή.Στη διάρκεια αυτού του ταξιδιού, ανακάλυψε την ιδιαίτερηκλίση της. Στα επόμενα είκοσι χρόνια, ταξίδεψεσυχνά στα νότια Βαλκάνια υπηρετώντας σε διάφορεςοργανώσεις για την ανακούφιση των περιοχών, απαθανάτισεσκηνές από την αγροτική ζωή σε υδατογραφίεςκαι συγκέντρωσε εθνογραφικό υλικό – αντικείμενακαι ιστορίες ανθρώπων. Στη διάρκεια των επόμενωνδύο δεκαετιών, η Ντούρχαμ έγραψε επτά βιβλία γιατα Βαλκάνια. Στο έργο της «Η πάλη για το Σκούταρι», ησυγγραφέας αφηγείται τα γεγονότα που βίωσε ως αυτόπτηςμάρτυρας πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τον Α΄Βαλκανικό Πόλεμο. Εικ. 36. Φτωχοί, πεινασμένοι άνθρωποιεισβάλλουν στον κήπο του ιταλού προξένου στηΣκόδρα / Σκούταρι (μέσα Ιανουαρίου 1913)Berri, σ. 149. Εικ. 37. Διανομή ψωμιού από τουςΒουλγάρους στον πεινασμένο πληθυσμό τηςΑδριανούπολης, Απρίλιος 1913L’ Illustration, Ιανουάριος-Δεκέμβριος 1913, σ. 347.87

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΕΜΠΟΛΕΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΙV. Στα μετόπισθενΓ-24. Περιγραφή του Βελιγραδίου απόανταποκριτή κροατικής εφημερίδαςΑνηφορίσαμε αυτό το διάσημο λιθόκτιστο καλντερίμιτου Βελιγραδίου, κατασκευασμένο από στρογγυλέςπέτρες και ήταν σα να γυρίσαμε πίσω στην εποχήτων Τούρκων. Το περπάτημα πάνω σ’ αυτό το καλντερίμιμοιάζει με περπάτημα σε αναποδογυρισμένεςπλάκες.Όταν φτάσαμε μπροστά σε κάτι σκάλες, είδαμε ένανστρατιώτη με μισοβγαλμένη την μπότα και το πόδιέξω. Για να αποφεύγει τις ερωτήσεις των περαστικών,φώναζε εκείνος πρώτος: Χτες τις άλειψα με λίπος κιέτσι τα ποντίκια τις έφαγαν – και βιάστηκε να φύγειγια τις αλλάξει.Την ώρα που βαδίζαμε στους φαρδείς, στριφογυριστούςδρόμους της πόλης με τα μικρά σπίτια, συναντούσαμεστρατιώτες σε κάθε μας βήμα, ντυμένουςμε γκρι ή μπλε στολές, πράσινα αδιάβροχα και «όπανακ»42 . Καθώς είχαμε συνηθίσει να βλέπουμε στρατιώτεςμε καλογυαλισμένα παπούτσια και βαριές μπότες,ξαφνιαστήκαμε που βλέπαμε το σερβικό πεζικόμε «όπανακ», όπως τους παρουσιάζουν τα βιενέζικαπεριοδικά. Με μια πιο προσεκτική ματιά ωστόσο, καταλάβαινεκανείς ότι τα πλεονεκτήματα που διέθεταντα «όπανακ» σε σχέση με τα παπούτσια ήταν πολλά.Τα «όπανακ» (κι εγώ ο ίδιος φορώ) είναι πιο πρακτικά,γιατί δεν αφήνουν να εισχωρήσει το νερό και ηλάσπη από το πλάι, στο σημείο δηλαδή που ενώνεταιη σόλα με το πάνω μέρος του παπουτσιού: κιεπιπλέον, είναι ελαφρά (…) Αν ένας στρατιώτης πουέχει συνηθίσει να φορά «όπανακ» αναγκαζόταν ναφορέσει τις βαριές μπότες ή τα βαριά παπούτσια τουστρατού, θα περπατούσε σαν να φορούσε κασόνιαστα πόδια του (…)Παντού συναντούσαμε στρατιώτες και άνδρες πουσύντομα επρόκειτο να ντυθούν στο χακί. Αυτοί οιδεύτεροι φορούσαν καφέ παντελόνια από ντόπιαυφάσματα, τα οποία οι κάτοικοι του Ζάγκρεμπ θεωρούσαντουρκικά, βάδιζαν σταθερά και τους ακολουθούσανοι γυναίκες τους, οι οποίες φορούσανκοντά χωριάτικα πανωφόρια και είχαν σηκωμένεςτις φούστες για να αποφεύγουν το πιτσίλισμα τηςλάσπης (…) Όλα τα είδη των στρατιωτών πηγαινοέρχοντανσυνεχώς . περπατούσαν ο ένας πίσω από τονάλλο, αδιάφορα, βουτώντας στη λάσπη των δρόμωντου Βελιγραδίου. Τα μικρά και σκοτεινά πανδοχείαήταν γεμάτα χωρικούς, ενώ οι γυναίκες τους έμενανστους δρόμους, περιμένοντας τους άντρες τους ναβγουν (…)Όλοι εδώ έχουν συνηθίσει να είναι σε ετοιμότηταγια το μέτωπο . έτσι οι προετοιμασίες και οι βιασύνεςέχουν καταντήσει συνήθεια, και στα πανδοχεία,στους δρόμους, ακόμα και την ώρα που τρώνε, οι άνθρωποιμιλούν μόνο για τον πόλεμο. Γενικά επικρατείη άποψη ότι ο πόλεμος πρέπει, και όχι ότι θα έπρεπε,να γίνει. Σε μια γωνιά της αγοράς, ένα δεκατετράχρονοαγόρι ρωτά με αγωνία ένα φίλο του μήπως η Γαλλίααλλάξει τα σχέδιά της (για τον πόλεμο) (…)Ο ενθουσιασμός του πολέμου έχει συνεπάρει τα πλήθη.Στην «Εθνική Άμυνα», κάποια υπηρέτρια επέμενενα γραφτεί στις Αδερφές, προκειμένου να τη στείλουννα υπηρετήσει στο μέτωπο και διαμαρτυρότανπου εκεί έστελναν μόνο κυρίες και μόνο αυτές θαέπαιρναν – όπως έλεγε – μετάλλια μόλις επέστρεφαν(…)Εξαιρετικά λυπηρή και σημαδιακή είναι η ιστορίατου ταγματάρχη Κέζεριτς, ο οποίος αυτοκτόνησε, γιατίδεν τον πήραν στο στρατό λόγω ηλικίας (…)Βελιγράδι, 9 Οκτωβρίου 1912.Χτες το απόγευμα είδα (…) το σερβικό ιππικό στουςδρόμους. Οι δρόμοι είχαν πλημμυρίσει, σα να ’τανθάλασσα, απ’ άκρη σ’ άκρη.Καβαλικεύοντας σε κομψά άλογα με καλοσχηματισμένασώματα, όπως βλέπουμε σε εικόνες που παρουσιάζουντους τουρκικούς πολέμους των παλαιώνημερών, οι στρατιώτες αυτοί προχωρούν ήρεμακαι το γεγονός ότι πηγαίνουν να πολεμήσουν κάνειτη σκηνή ποιο μυστηριώδη και πιο ιερή. Μια έφιππημπάντα, με τρομπέτες διάφορων μεγεθών, παίζειμουσική την ώρα που οι στρατιώτες περνούν μπροστάαπό το Υπουργείο Πολέμου. Αυτή η μουσική τουπολέμου με συγκίνησε έντονα, κάνοντας το αίμα μου42 Είδος παπουτσιών που φορούν οι αγρότες στα Βαλκάνια.88

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙνα κυλήσει προς το μέρος της καρδιάς και πάλι πίσω.Ο ήχος αυτός μετέδιδε ένα θρήνο, μια χαρά και μιαπικρία, μπορούσες να ακούσεις κανόνια να μουγκρίζουν,πολεμοχαρείς ιαχές και τον λεπτό ήχο από τογκουσλ 43 , που εμψυχώνει τους στρατιώτες στο πεδίοτης μάχης (…)Προχώρησα προς το σιδηροδρομικό σταθμό. Φυλασσόταναπό στρατιώτες. Ο χώρος μπροστά απότον σύγχρονο και ωραίο σταθμό ήταν πλημμυρισμένοςαπό χωρικούς, γυναίκες και άντρες που περίμεναννα δουν τους γιους τους να φεύγουν. Δεν είδαούτε ένα δάκρυ στα μάτια των γυναικών. Κι όμωςυπήρχε μια γυναίκα, η οποία από το ντύσιμό της φαινότανότι ανήκε στα μεσαία στρώματα . έσφιγγε σταχέρια της ένα μάλλινο καπέλο και κοιτούσε τα τρέναπου ξεκινούσαν και σφύριζαν αδιάκοπα . τα μεγάλαμαύρα μάτια της γυάλιζαν από τα δάκρυα που μετάβίας συγκρατούσε.Εφημερίδα Hrvatski pokret, 9-31 Οκτωβρίου 1912.Η εφημερίδα Hrvatski pokret είχε στείλει τονΣλάβκο Βόρος ως ανταποκριτή στη Σερβίαστα τέλη του 1912. Στις ανταποκρίσεις του, που δημοσιεύτηκανμεταξύ 9 και 13 Οκτωβρίου 1912 με γενικότίτλο «Στο δρόμο προς το Βαλκανικό μέτωπο», ο Βόροςπεριγράφει το Βελιγράδι στις παραμονές του Α΄ ΒαλκανικούΠολέμου. Φαίνεται πως δεν κατάφερε να φτάσειστην πρώτη γραμμή. Η Hrvatski pokret δημοσίευσεδέκα, εξαιρετικά ενδιαφέρουσες, ανταποκρίσεις από τοΒελιγράδι την εποχή του πολέμου.Να περιγράψετε την ατμόσφαιρα που επικρατούσεστο Βελιγράδι λίγο πριν από το ξέσπασμα τουπολέμου. Γιατί οι άνθρωποι εύχονταν να ξεκινήσει ο πόλεμος;Να σχολιάσετε την περίπτωση του ταγματάρχηΚέζεριτς. Ποια είναι τα αισθήματα του συγγραφέα απέναντισε αυτήν τη φιλοπόλεμη και «ηρωική» ατμόσφαιραπου κυριαρχούσε στο Βελιγράδι; Επικροτεί τον πόλεμο;Συνειδητοποιεί τη φρίκη του πολέμου; Εξηγείστε.Να περιγράψετε τη συμπεριφορά των γυναικών. Τιεντύπωση νομίζετε ότι προκάλεσε στο συγγραφέααυτή η συμπεριφορά;Γ-25. Περιγραφή της Κωνσταντινούπολης απόγάλλο δημοσιογράφοα. Νοέμβριος 1912Νομίζαμε πως θα βρίσκαμε μια έρημη Κωνσταντινούπολη,αλλά δεν υπήρχε καμιά αλλαγή . λίγο λιγότερεςοι άμαξες στους δρόμους, λίγο λιγότερα τα τράμ– μόνο λίγο όμως. Εκείνες τις μέρες, τους σταματούσανόλους, ακόμα και τους ανθρώπους τού σουλτάνου.Λέγαμε το σύνθημα, για να αποδείξουμε ότι ταάλογα δεν ανήκαν στην κατηγορία της επίταξης και,εάν δεν κρατούσαμε πάνω μας τα χαρτιά, ξέζευανκαι έπαιρναν τα άλογα με μιας, ενώ ο αμαξάς και οιταξιδιώτες έμεναν μόνοι να σπρώχνουν την άμαξα,μέσα στα γέλια και τις επιδοκιμασίες του πλήθους. Τοαποτέλεσμα: δεν υπήρχαν πια άλογα. Ωστόσο, με τηβοήθεια ενός κτηνίατρου, κατάφερα να ανακαλύψωδύο, για να ξεκινήσω την εξόρμησή μου, που τα είχανκρύψει σε ένα υπόγειο. Πράγματι δεν επινόησα τηνιστορία: ο ιδιοκτήτης τους τα είχε βάλει σ' ένα κελάρικαι τα είχε κλειδώσει από το φόβο της επίταξης.Στους δρόμους του Πέρα, ένας ολόκληρος κόσμος,όπως πάντα, ένας κοσμοπολίτικος κόσμος που μοιάζεινα είναι εντελώς αδιάφορος απέναντι στον πόλεμο,τουλάχιστον επιφανειακά: οι ίδιοι κινηματογράφοι,οι ίδιες μουσικές παραστάσεις στα καφενεία,οι ίδιες θεατρικές ομάδες με πέρσι – ή έστω τόσοπαρόμοιες ώστε θα τις λέγαμε ίδιες . με διαφορετικάρεπερτόρια που δεν είχαν καμια σχέση με τονπόλεμο . κοιτώ τις αφίσες: Οι Άθλιοι, Μάγδα, Το παιδίτης αγάπης, κ.λπ. Κυκλοφορούν και Έλληνες ανάμεσαστο πλήθος παρά τον πόλεμο, και Ιταλοί παρά τιςαπελάσεις, και Μαυροβούνιοι παρά τις πρόσφατεςνίκες τους . αυτοί οι τελευταίοι είναι, τσαούκ, καβάς– υπηρέτες, είναι αλήθεια. Ωστόσο, φορούν την εθνικήστρατιωτική στολή. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι αναμιγνύονταιμε τους Τούρκους και εύχονται ολόψυχατην εξολόθρευσή τους, χωρίς να φανερώνει τίποταη όψη τους. Όταν περνούν οι μεραρχίες, κανείς απόαυτούς τους ανθρώπους δεν μπορεί να κρύψει έναπεριφρονητικό χαμόγελο: Ζώα! Ζώα! (ελλ. στο κείμενο),άκουσα χτες έναν Έλληνα να λέει, δίπλα σε έναντούρκο φίλο μου, ο οποίος τον έφερε σε δύσκοληθέση, καθώς τον τράνταξε ολόκληρο και τον ρώτησε:43 Μονόχορδο παραδοσιακό βιολί των Βαλκανίων.89

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΕΜΠΟΛΕΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ«Μήπως θέλεις να τους επαναλάβω τα λόγια σου;»Ο Έλληνας εξαφανίστηκε χωρίς να πει τίποτε άλλο.Είναι όμως φανερό ότι οι περισσότεροι από το μισόπληθυσμό της αυτοκρατορίας απεχθάνονται ολόψυχατους υπόλοιπους. Είναι δύσκολο να κυβερνηθείμια κοσμοπολίτικη πόλη και είναι δύσκολο να επινοηθείένα κοινό ιδεώδες που θα μπορούσε να λατρευτείμε πάθος από όλους. Τώρα πια, μάλιστα, δενξέρω εάν και οι ίδιοι οι Τούρκοι έχουν ακόμα κάποιοισχυρό ιδεώδες, τόσο ισχυρό ώστε να ισορροπήσειτην εχθρότητα που έχει συσσωρευθεί απέναντί τους,μέσα στην ίδια τους τη χώρα.Georges Rémond, «Impressions de Constantinople»,L’lllustration, 3636, 2 Νοεμβρίου 1912, σ. 320.β. Μάρτιος 1913Καρναβάλι και πυρκαγιέςΤι παράξενη πόλη! Και τι απίστευτες αντιθέσεις προσφέρει!Το καρναβάλι βρίσκεται στο απόγειό του . δίνονταιπέντε χοροί κάθε βδομάδα . οι μάσκες και ταντόμινο παρελαύνουν στο μεγάλο δρόμο του Πέραμαζί με τους τραυματίες και τους αρρώστους πουεπιστρέφουν από την εμπόλεμη ζώνη της Τσατάλντζαςή της Καλλίπολης . άντρες με παγωμένα πόδια,με άψυχα χέρια και κανείς δεν τους δίνει σημασία.(…) Και εκτός από τα πρόσωπα των πατριωτών, σταοποία καθρεφτίζεται η ανησυχία που προκαλεί ηαβεβαιότητα της εποχής, η θλίψη και ο φόβος ότι οινέες διαπραγματεύσεις για την ειρήνη θα οδηγήσουνστην απώλεια της Αδριανούπολης, όπως φημολογείται,εκτός από την έκφραση στα μάτια των τραυματιών,που περνούν έφιπποι περιτριγυρισμένοι από τηγενική αδιαφορία και τους οποίους κάποιος φίλοςοδηγεί στο νοσοκομείο, τίποτε άλλο δε μαρτυρεί τηνήττα, το τέλος της τραγωδίας, το τέλος των λαών πουέχουν μαζευτεί στην πόλη. Με μια λέξη, κανείς δεντο βλέπει.Georges Rémond, «Ά Constantinople», L’ lllustration, 3655,15 Μαρτίου 1913, σ. 237. Εικ. 38. Διανομή βοήθειας στις οικογένειες των στρατιωτών που επιστρατεύτηκαν στη διάρκεια τουρουμανοβουλγαρικού πολέμου, 1913Gazeta Ilustrata, II, αρ. 31, 13 Ιουλίου 1913, σ. 9.90

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΓ-26. Η κατάσταση στη Σκόδρα (Σκούταρι) στηδιάρκεια της πολιορκίας της, σύμφωνα με τηνπεριγραφή ιταλού δημοσιογράφου13 Νοεμβρίου 1912Σήμερα η τιμή του ψωμιού ανέβηκε και πάλι . κοστίζειτρία αλβανικά πιάστρα το κιλό, που σημαίνει εξήντα περίπουσεντς. Όποιος δεν μπορεί να αγοράσει, προσλαμβάνεταιστα περίφημα έργα και ως ανταμοιβή παίρνειγραμμάτια που μπορεί να τα δώσει στους αρτοποιούς.Η αιτία της αύξησης της τιμής του ψωμιού δεν είναιμόνο η έλλειψη αλευριού. Στις αποθήκες υπάρχουν αρκετέςχιλιάδες σάκοι: λένε πως φτάνουν τις εφτά ή οχτώχιλιάδες. Αυτό που λείπει είναι τα υλικά για να ψηθούντα ψωμιά: δεν υπάρχουν ούτε ξύλα ούτε κάρβουνο . σταχωριά μαζεύτηκε όσο περισσότερο ξύλο ήταν δυνατό,δεν μπορεί όμως να γίνει τίποτα καλύτερο.[…]21 Νοεμβρίου 1912Σήμερα είναι η μοναδική μέρα του Μπαϊραμιού. Οιεορτασμοί έπρεπε κανονικά να διαρκούν τέσσερειςημέρες, μειώθηκαν όμως μόνο σε μία εξαιτίας τωνπεριστάσεων. Ο κυβερνήτης διέταξε όλα τα καταστήματανα παραμείνουν κλειστά, ακόμα και αυτάτων χριστιανών. Το κανόνι ήχησε πέντε φορές, καιαντήχησαν είκοσι ένας κανονιοβολισμοί. Ο Βαλή δέχτηκετους προεστούς και μια στρατιωτική μπάνταέπαιξε μουσική για λίγο το πρωί, μπροστά στο Κονάκι[δημαρχείο].Το κλείσιμο των καταστημάτων δεν είχε καμιά επίπτωση:οι τελετές ήταν κρύες, το μπαρούτι πήγε χαμένο.Ούτε για μια μέρα δεν κατάφερε ο μουσουλμανικόςπληθυσμός να γιορτάσει κατανυκτικά το Πάσχατου, όπως απαιτεί η θρησκεία και οι αυστηρές τουπαραδόσεις. Έλειπαν τα πάντα, είχαν σχεδόν εξαφανιστεί,όπως όλες τις άλλες μέρες της πολιορκίας.[…]Όποιος καταφέρνει να αγοράσει μια φρατζόλα ψωμίδε σημαίνει κιόλας ότι μπορεί να νιώθει ασφαλής γιατην κατοχή της. Όσοι τους έσπρωξαν μακριά ή προσποιούνταιότι τους έσπρωξαν, ζητάνε ψωμί από αυτούςπου το πήραν. Καυγάδες ξεσπούν και νικά πάνταο δυνατότερος. Στη διάρκεια αυτών των βίαιων επεισοδίων,κάποιες φορές επεμβαίνουν οι σπάνιες περιπολίεςτης χωροφυλακής . καταφέρνουν όμως μόνο νασταματήσουν τον καβγά και όχι να λύσουν το πρόβλημα,που είναι πράγματι δύσκολο να επιλυθεί.Στο φούρνο που βρίσκεται κοντά στο νέο Κονάκι,μια κυρία, που πάλεψε γενναία, περπατούσε με τοψωμί στα χέρια. Ξαφνικά, ένα νεαρός την πλησίασε,άρπαξε το πολύτιμο απόκτημα και το ‘βαλε στα πόδια.Πριν φύγει, έριξε πίσω του τα λεφτά. Η δύστυχηγυναίκα πάγωσε με άδεια τα χέρια, κοιτούσε άψυχητον άνθρωπο που έτρεχε κι ενώ ο κόσμος γύρω τηςγελούσε, έβαλε τα κλάματα. Σήμερα το βράδυ δε θαφέρει τίποτα στο σπίτι της. Γονάτισε να μαζέψει ταπεταμένα νομίσματα από τη λάσπη. Τώρα όμως ταλεφτά δεν έχουν πια καμιά αξία.Berri, σ. 9, 35, 38-39.Ο Τζίνο Μπέρι ήταν ένας νεαρός ιταλός δημοσιογράφοςκαι πολεμικός ανταποκριτής. Μπήκεστην πόλη της Σκόδρας πριν από την τελική πολιορκίακαι παρέμεινε εκεί όλη την περίοδο των έξι μηνώνπου διήρκεσε η πολιορκία. Στο βιβλίο του, ο Μπέρι περιγράφειτα γεγονότα χρονολογικά, ακολουθώντας τοημερολόγιο που κρατούσε στη διάρκεια του πολέμου. Εικ. 39. Στο Τσέτινιε. Γυναίκες, παιδιά καιτραυματισμένοι στρατιώτεςL’ Illustration, t. CXL, (1 Ιουλίου-31 Δεκεμβρίου 1912), σ. 293.91

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΕΜΠΟΛΕΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Εικ. 40. Σέρβες εξασκούνται στη χρήσηόπλων, 1912Vojska na Balkanu [Ο πόλεμος στα Βαλκάνια],Λιουμπλιάνα 1914.Γ-27. «Η Γυναίκα της Σερβίας»Ξεπερνά τις πιο διάσημες γυναίκες όλων των εθνώντου κόσμου.Ξεπροβόδισε στον πόλεμο τον πατέρα της, τον άνδρατης, τον αδελφό της, το γιο της, με λουλούδιακαι περισσό κουράγιο. Συνηθίζει να λέει σε όλουςότι η Πατρίδα είναι πιο πολύτιμη από τη ζωή. Υπέταξετη μητρική της αγάπη στην αγάπη για την Πατρίδα.Κατάλαβε πως μόνο μια ευτυχισμένη Σέρβαμπορεί να γίνει ευτυχισμένη μητέρα. Πείσθηκε πωςη Πατρίδα είναι το σημαντικότερο αγαθό. Δουλεύειστα χωράφια και μαζεύει τη σοδειά. Σκάβει, οργώνει,σπέρνει, αλωνίζει, θερίζει. Κάνει όλες τις αγροτικέςδουλειές για να μπορεί να ταΐζει τα παιδιά της,να μπορεί να στέλνει προϊόντα στους στρατιώτες,να φτιάχνει το πρόσφορο για τη γιορτή του προστάτηαγίου της οικογένειας και να πληρώνει τουςφόρους στην κυβέρνηση. Τα κάνει όλα αυτά με μεγάληκαρτερία.Πλέκει κάλτσες και ράβει εσώρουχα που τα στέλνειμακριά στους στρατιώτες μαζί με όλη της τηνκαρδιά.Φροντίζει τους τραυματίες, τους λαού της και τουεχθρού, με μεγάλη αφοσίωση.Διαφυλάσσει τη γυναικεία της αρετή.Αυτούς που θα μπορούσαν να πάρουν το όπλο,αλλά δεν πήγαν στο μέτωπο, τους απορρίπτει καιτους περιφρονεί.Συγχαρητήρια σου αξίζουν, Γυναίκα της Σερβίας!Δοξασμένη να είσαι! Ξεπέρασε τη φήμη των πιογνωστών γυναικών απ’ όλα τα έθνη του κόσμου.Άνδρα της Σερβίας, η γυναίκα σου είναι η δύναμήσου. Είναι η κολόνα της οικογένειάς σου, η κολόνατου σπιτιού σου.Αγαπημένες και ακριβές μου κόρες. Οι επίγειοι νόμοιείναι συχνά πολύ άδικοι απέναντί σας.Σε αυτούς τους πολέμους, σε αυτές τις ένδοξες ημέρεςτης ιστορίας μας, αποδείξατε με την άμεμπτησυμπεριφορά σας ότι οι νομοθέτες και οι αξιωματούχοιτης χώρας μας δε γνωρίζουν το μεγαλείοτης ψυχής σας …Οι σύζυγοί σας και το κράτος πρέπει τώρα να αποδείξουνότι είναι αντάξιοί σας, ότι αξίζουν να σαςέχουν. Αυτό είναι το μεγάλο συμφέρον τους – ηθικόκαι υλικό.Ο θείος ΜίλοσλαβBalkanski rat u slici i reči 27, 11 (25) Αυγούστου 1913.Ποια είναι η σκοπιμότητα ενός τέτοιου κειμένου;Να συγκρίνετε τα χαρίσματα που αποδίδονταιστη γυναίκα ηρωίδα με αυτά που αποδίδονται στον άνδραήρωα, αφού διαβάσετε και το κείμενο Β-2.Γ-28. Μια Ελληνίδα των ανώτερων στρωμάτωνπροσφέρει τις υπηρεσίες της ως νοσοκόμα καικαταγράφει τις εμπειρίες τηςΩ εκόπιασα πολύ την πρώτην ημέραν για να συνηθίσωκάπως με το περιβάλλον. Η εικών της συμφοράςτης δυστυχίας της ελεεινότητος παρουσιάζετο εκείμε τα πειο ζωηρά χρώματα. Οι ασθενείς που ήρχοντοόλοι της κατωτέρας τάξεως ακάθαρτοι καθώς είναικαι κουρελιασμένοι σκόρπιζαν μια μυρωδιά τόσοάσχημη που έφερε αηδίαν.[…]Έπειτα από δύο τρεις σταθμούς εφθάσαμε εις τηνΛάρισαν περασμένα μεσάνυκτα. Έπρεπε να μείνωμεκάπου αλλά δεν υπήρχε πουθενά μέρος. Ετοίμασανπροχείρως ένα μικρό δωμάτιον στο σταθμό για τηνΠριγγίπισσα. Εμείς έπρεπε να μείνωμε στα βαγόνια.Επροτίμησα να πάρω ένα αμάξι και να επισκεφθώμερικά νοσοκομεία. Η κατάστασις ήτο φρικτή! Όλαπρόχειρα νοσοκομεία χωρίς κρεββάτια αρκετά, χωρίςνοσοκόμους, χωρίς τίποτε. Δεν ακούγαμε παρά92

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙβογγητά, στεναγμούς, κλάματα. Στης φωνές των δυστυχισμένωνκανείς δεν έτρεχε να δώση βοήθεια.Ένας νοσοκόμος τριγύριζε νυσταγμένος χωρίς ναμπορεί να κάμη τίποτε περισσότερο από το να πατήμερικούς απ’ αυτούς που ήσαν πεσμένοι χάμω. Αρκετοίαπ’ αυτούς ήσαν πολύ βαρυά πληγωμένοι. Τουςβοηθήσαμε όσο μπορούσαμε όλη την νύκτα, το πρωίγυρίσαμε πάλι στο σταθμό.Τρίχα, σ. 32, 35.ηρωικό, παρ’ όλα αυτά όμως δεν ήταν τίποτα άλλοαπό θράσος… Εικ. 41. Νοσοκόμα με άρρωστους στρατιώτες,περ. 1913Πρόκειται για αποσπάσματα από το ημερολόγιοτου έτους 1912 της Ασπασίας Μαυρομιχάλη-Ράλλη,που ήταν κόρη και αργότερα σύζυγος έλληναπρωθυπουργού. Αμέσως μετά την επιστράτευση, προσέφερετις υπηρεσίες της ως νοσοκόμα εξυπηρετώνταςτους τραυματίες από το μέτωπο. Μετά από μία σύντομηπερίοδο εκπαίδευσης, συνόδευσε την πριγκίπισσαΕλένη στο πρώτο ταξίδι του τρένου-νοσοκομείου καικατέγραψε τις εμπειρίες της.Τι ρόλο μπορούσε να παίξει μια γυναίκα στη διάρκειατου πολέμου; Πώς ένιωθε αυτή η γυναίκατης ανώτερης τάξης, όταν ήρθε αντιμέτωπη με τηνπραγματικότητα του πολέμου; Να συγκρίνετε με τοκείμενο Γ-24, ειδικά με την παράγραφο «Στην «ΕθνικήΆμυνα» … μετάλλια μόλις επέστρεφαν».Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα,στο Φωτόπουλος, σ. 266. Εικ. 42. Τουρκάλες προσφέρουν τις υπηρεσίεςτους ως νοσοκόμες στην ΚωνσταντινούποληΓ-29. Επεισόδιο μεταξύ βουλγάρων πολιτώνκαι ένοπλων ρουμάνων στρατιωτών σε μιαρουμανική ταβέρνα. Αφήγηση ενός ρουμάνουαξιωματικούΣτην Ορχάνια εντόπισα στον τοίχο μιας ταβέρναςένα χάρτη της Βουλγαρίας που μου κίνησε το ενδιαφέρον.Θέλησα να τον αγοράσω. Δε θα πρέπεινα κόστιζε πάνω από ένα λεβ, ωστόσο πρόσφεραδύο. Δεν ήθελε [ο ιδιοκτήτης ] να μου τον πουλήσει.Πρόσφερα πέντε. Δεν ήθελε με τίποτα να μουτον δώσει. Θέλησα να τον κλέψω.Το κατάλαβαν, καιτότε τέσσερεις Βούλγαροι συγκεντρώθηκαν μπροστάαπό το χάρτη, έτοιμοι να συμπλακούν μαζί μουσε περίπτωση που επιχειρούσα κάτι. Η ταβέρναήταν γεμάτη με ένοπλους ρουμάνους στρατιώτες,ενώ αυτοί ήταν άοπλοι. Και όμως, εάν είχε χρειαστεί,θα είχαν αγωνιστεί! Το θράσος τους ήταν σχεδόνL’ Illustration, t. CXL, (1 Ιουλίου- 31 Δεκεμβρίου 1912), σ. 372.Λεζάντα: Τουρκάλες κυρίες της Ερυθράς Ημισελήνουστο Νοσοκομείο Γκιούλχανε. […] Ηφωτογραφία αυτή μαρτυρά ότι οι κυρίες της τουρκικήςυψηλής κοινωνίας – νυμφευμένες και αρραβωνιασμένεςγυναίκες, ανήσυχες μητέρες – αποφάσισαν, παράτις μουσουλμανικές παραδόσεις, να υπηρετήσουν στανοσοκομεία […]93

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΕΜΠΟΛΕΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΓ-30. Τούρκοι και Εβραίοι στο Βελιγράδι στηδιάρκεια του Α΄ Βαλκανικού ΠολέμουΜπροστά στο τουρκικό τζαμίΚαθώς είναι μια όμορφη φθινοπωρινή ημέρα, οιάνθρωποι περπατούν στα τείχη του Καλέ Μεγκντάνκαι στο Τόπτσιντερ. Το Καλέ Μεγκντάν είναι γεμάτοκόσμο, όμως πρόκειται μόνο για γυναίκες, ώστενιώθει κανείς αμηχανία να σεργιανίζει ανάμεσα σεαυτές τις γυναίκες που μόλις πρόσφατα έστειλαντους άνδρες και τους γιους τους στον πόλεμο.Κάποια στιγμή βρέθηκα σε ένα μικρό δρόμο μπροστάαπό ένα τουρκικό τζαμί. Είναι αρκετά μεγάλοαλλά απλό, μοιάζει με μεγάλη εστία ή με το φούρνοενός αρτοποιού, και υψώνεται ειρηνικά στο κέντροτης πόλης που έστειλε τους ανθρώπους της να πολεμήσουντους τυράννους των αδελφών τους. ΟιΤούρκοι θα τους σφάξουν στο όνομα του προφήτητους, η ημισέληνος του οποίου λάμπει στην αιχμηρήαπόληξη του μιναρέ.Οι άνθρωποι λένε πως κάθε βράδυ Παρασκευής,όταν ο γέρο-μουεζίνης εμφανίζεται στο μπαλκόνιτου μιναρέ για την επίκληση προς τον Αλλάχ, έναπλήθος παιδιών συγκεντρώνεται μπροστά στο τζαμίκαι ρίχνει πέτρες στον τουρκικό ναό.Καθώς η ένταση στις σχέσεις μεταξύ Τουρκίας καιΣερβίας έφτασε τώρα στο απόγειό της, ο γερο-μουεζίνηςδεν εμφανίζεται πια και το όνομα του Αλλάχδεν ακούγεται πάνω από τα μικρά σπίτια του Βελιγραδίου.Ντρέπεται μήπως ο Μεγάλος Προφήτης για τα επαίσχυνταέργα των παιδιών του στην Παλιά Σερβίακαι τη Μακεδονία; …Για πολύ καιρό στεκόμουν μπροστά από τα απομεινάριατης εξουσίας που είχε καταπιέσει εμάς και τααδέλφια μας για αιώνες, και ένιωθα κάποια στενοχώρια,όταν σκεφτόμουν αυτόν τον γέρο μουεζίνηκλεισμένο πίσω από αυτούς τους τοίχους, σαν πουλίπριν την καταιγίδα.ΕβραίοιΚοντά στο τουρκικό τζαμί βρίσκεται η εβραϊκή συναγωγή.Θυμήθηκα τότε ότι αυτές τις ημέρες, οιΕβραίοι του Βελιγραδίου έδωσαν μεγάλα χρηματικάποσά στις οικογένειες που έστειλαν τους προστάτεςτους στον πόλεμο. Το ίδιο γίνεται και στην επαρχία.Θα υπήρχαν άραγε Εβραίοι στη χώρα μας, οι οποίοιθα έπρατταν το ίδιο σε μια τέτοια κρίσιμη στιγμή;Νομίζω ότι θα υπήρχαν …Εφημερίδα Hrvatski pokret, 9 με 31 Οκτωβρίου 1912.Ποια στάση κράτησαν οι δύο μειονότητες στο Βελιγράδι;Προσπαθήστε να εξηγήσετε τις πιθανέςαιτίες της συμπεριφοράς τους αντίστοιχα.Γ-31. Παιδιά παίζουν πολεμικά παιχνίδια στοΒελιγράδιΒελιγράδι, 16 ΟκτωβρίουΣτους δρόμους του Βελιγραδίου τα παιδιά άρχισανήδη να παίζουν το σερβοτουρκικό πόλεμο. Μέχριτώρα είχαν μόνο ακούσει ανθρώπους να μιλούναορίστως για έναν σερβοτουρκικό πόλεμο, κι έτσιδεν ήξεραν πώς να τον παίξουν. Τώρα όμως τα παιδιάέχουν αποκτήσει μια ξεκάθαρη εικόνα για το τιείναι οι Τσέτνικ 44 , τους οποίους οι άνθρωποι εδώτους αποκαλούν «κομίτα» 45 και μιλούν πολύ γιααυτούς μεταξύ τους. Η περιπετειώδης ζωή τους,γεμάτη ανδραγαθήματα στις μάχες εναντίον τωνΤούρκων, μεταφέρεται από τη φαντασία στις αλάνεςτης αγοράς, καθώς διεγείρει τη φαντασία τωνπαιδιών.Αυτοί οι μικροί πολεμιστές συναντιούνται κυρίωςστην πράσινη πλατεία μεταξύ του δρόμου Κνεζ Μιχαΐλοκαι του μικρού δρομάκου που βρίσκεται τοπανδοχείο «Χρυσό Βαρέλι». Το μέρος αυτό ήταν καιπαραμένει το κέντρο που συγκεντρώνονται οι μποέμκαι οι καλλιτέχνες του Βελιγραδίου.Αυτή η πλατεία γίνεται τώρα το πεδίο μάχης του Κοσόβου,καθώς ξεχειλίζει από παιδιά που φωνάζουν«Ζήτω ο Ίζα Μπλτζέτινατς, ρίξε στον Τούρκο!» Οι«Τούρκοι» είναι πολύ λιγότεροι και βέβαια κρύβονταιστη γωνία του πανδοχείου «Χρυσό Βαρέλι», όχιγιατί φοβούνται τους Σέρβους αλλά γιατί είναι υποχρεωμένοινα παίξουν τους Τούρκους.Εφημερίδα Hrvatski pokret, 9 με 31 Οκτωβρίου 1912.44 Αντάρτες και αργότερα, ειδικά στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ένοπλοι σέρβοι εθνικιστές.45 Αντάρτες.94

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΕικ. 43. Παιδιά παίζουν πολεμικά παιχνίδια στη Βράνια της ΣερβίαςL’Illustration, t. CXL, (1 Ιουλίου-31 Δεκεμβρίου 1912), σ. 346.Πώς επηρεάζει ο πόλεμος τα παιδικά παιχνίδια; Γιατί στο κείμενο Γ-31 λίγα μόνο παιδιά παίζουν το ρόλο των «Τούρκων»;Θυμηθείτε ανάλογα παιχνίδια από την παιδική σας ηλικία.Παίζουν παρόμοια πολεμικά παιχνίδια τα παιδιά σήμερα; Ποιοι είναι οι «εχθροί»;Γ-32. Προσπάθειες για τη συγκέντρωσηχρημάτων για τους «Νοτιοσλάβους αδερφούς»στην ΚροατίαΖΑΓΚΡΕΜΠ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΡΥΘΡΟ ΣΤΑΥΡΟΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΕΘΝΩΝΣτη σημερινή συνεδρίαση στο δημαρχείο της πόληςστις 4 μ.μ., θα γίνει πρόταση να δώσει το Ζάγκρεμπ,η μητρόπολη του Κροατικού Βασιλείου, από το ταμείοτης το ποσό των 20.000 κρούνας για τον ΕρυθρόΣταυρό των Βαλκανικών Εθνών.Η πρόταση, βέβαια, θα γίνει αποδεκτή.Πρόκειται για το μεγαλύτερο ποσό που έχει συγκεντρωθείμέχρι τώρα από οποιοδήποτε δημοτικόσυμβούλιο. Το Ζάγκρεμπ θα έδινε ακόμα περισσότεραχρήματα, εάν βρισκόταν σε καλύτερη κατάστασηη οικονομία του Κόλο 46 .«Την Πέμπτη, στην πρόβα της κροατικής μας ΜουσικήςΕταιρείας «Κόλο», ο αντιπρόεδρός της, κος Πρίλεπιτς,ανακοίνωσε ότι σύντομα θα οργανωθεί έρανοςγια τη συλλογή χρημάτων για τον Ερυθρό Σταυρότων Βαλκανικών Εθνών και η Εταιρεία «Κόλο» πρέπειοπωσδήποτε να συμμετέχει. Τα νέα αυτά έγιναν δεκτάμε μεγάλο ενθουσιασμό. Όλοι χειροκροτούσανκαι επευφημούσαν.Στη συνέχεια, αποφασίστηκε να πραγματοποιηθείκονσέρτο την Πέμπτη, 7 Νοεμβρίου και να δοθείστον Ερυθρό Σταυρό το σύνολο του ποσού που θασυγκεντρωθεί.»Εφημερίδα Hrvatski pokret, 4 Νοεμβρίου 1912.46 Κόλο = κυκλικός χορός. Το κόλο έγινε ιδιαίτερα δημοφιλές στη διάρκεια της εθνικής αφύπνισης.95

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΕΜΠΟΛΕΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΕκφράζοντας την υποστήριξή τους στουςΝοτιοσλάβους, η Κροατία και η Σλοβενία οργάνωσανπολλές εκδηλώσεις για τη συγκέντρωση χρημάτων.Τα νέα αυτών των εκδηλώσεων δημοσιεύοντανσυνήθως στην πρώτη σελίδα των εφημερίδων. Όπωςφαίνεται, δεν έμεινε καμιά περιοχή των σλαβικών εδαφώντης Αυστροουγγαρίας που να μην συγκέντρωσεβοήθεια υπέρ των «Νοτιοσλάβων αδελφών».Ποιοι ήταν οι λόγοι που οδήγησαν σ’ αυτή τη φιλανθρωπικήκίνηση στο Ζάγκρεμπ;Γιατί οι συντάκτες του άρθρου ήταν τόσο σίγουροι ότιοι αρχές της πόλης θα υποστηρίξουν τη δωρεά;Νομίζετε πως η συμμετοχή σε τέτοιες δραστηριότητεςήταν ζήτημα κοινωνικού κύρους;Γ-33. Εθελοντές και δωρεές από την Κύπρο 47Τη νύκτα ήλθε τηλεγράφημα του Ρέουτερ αγγέλοντην βουλγαρικήν πανωλεθρίαν. Η είδησις ως αστραπήμετεδόθη εις όλας τας συνοικίας. Από τα καφενείατης Τζαμούδας ήρχισαν οι πρώται ομάδες κατερχόμεναιεν μέσω ζητοκραυγών και χειροκροτημάτωνπρος την πόλιν. Τα σωματεία εσημαιοστολίσθησανκαθώς και πολλαί ιδιωτικαί οικίαι. Από της «Ισότητος»εκυμάτιζον μαζί με την Ελληνικήν η Σερβική καιΜαυροβουνιωτική σημαία. Αυθόρμητος, εκ του προχείρουεσχηματίσθη μία κολοσσιαία διαδήλωσις. ΗΦιλαρμονική, της οποίας 7 μαθηταί μάχονται ήδη ειςτην πρώτην γραμμήν, υπό τον αρχιμουσικόν κ. Καλλιγέρηνετέθη επί κεφαλής του μεγάλου λαϊκού όγκουανακρούουσα θούρια, εισήλθεν εις την οδόν Γεωργίουτου Α΄ και προ των σωματείων έστη ανακρούσασατον ύμνον. Η πρωτοπορεία της διαδηλώσεως ήτοεις το «Αθήναιον» και η ουρά έφθανε μέχρι της οδούΚωνσταντίνου του Παλαιολόγου.Ζήτω ο ΙΒ΄ Κωνσταντίνος 48 ! Ζήτωσαν οι Βουλγαροκτόνοι49 ! Ζήτω η Ένωσις!Δύο χιλιάδες στομάτων συνώδευαν την μουσικήνανακρούουσαν τον ύμνον. Μία πελωρία σημαία διασχίσασατην διαδήλωσιν εχαιρετίσθη με μίαν μανιώδηεκδήλωσιν ενθουσιασμού. Πίλοι ερρίπτοντο ειςτον αέρα και πολλοί κατησπάζοντο το ιερόν σύμβολοντης πατρίδος.Η διαδήλωσις, ην εφώτιζον ήδη βεγγαλικά φώτα διήλθεκατά μήκος την οδόν Γεωργίου του Α΄και διά τωνοδών Βασιλέως Ευαγόρου, Αγίου Ανδρέου και Κρήτηςεπανήλθεν εις τα σωματεία. Περί το μεσονύκτιον διελύθη:όμιλοι όμως διάφοροι εξηκολούθουν και πέραντου μεσονυκτίου πληρούντες τας οδούς και ψάλλοντεςεθνικά τραγούδια. Την επαύριον εν μέσω πυκνήςσυρροής εψάλη δοξολογία εις την Αγίαν Νάπαν, όπουωμίλησε ο Μητροπολίτης Κιτίου, προκαλέσας νέας συγκινήσεωςκαι νέους ενθουσιασμούς.[…]Την Κυριακήν η πόλις προέβη εις νέους εράνους, προςενίσχυσιν του ταμείου των εθνικών αναγκών. Εκατοντάδεςνέων εκ της πόλεως και των περιχώρων είναιέτοιμοι προς αναχώρησιν. Η Λεμεσός μνήμων των λαμπρώναυτής παραδόσεων θα διευκολύνη όσον δύναταιτην αναχώρησιν των ευγενών αυτής τέκνων, υπερήφανοςδιότι αποδεικνύει εκάστοτε δι’ έργων πόσονγνωρίζει να υπηρετεί τα μεγάλα της φυλής ιδανικά.Εφημερίδα Αλήθεια, 5 Ιουλίου 1913, στο Παπαπολυβίου, σ. 73.Στο Συνέδριο του Βερολίνου το 1878, η διοίκησητης Κύπρου παραχωρήθηκε στη ΜεγάληΒρετανία. Το νησί παρέμεινε υπό την οθωμανική επικυριαρχίαέως το 1914. Μετά την είσοδο της ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με το μέροςτων Κεντρικών Δυνάμεων, σύμφωνα με τη Συνθήκη τηςΛωζάνης (1923), η Τουρκία αναγνώρισε την προσάρτησητης Κύπρου στη Μεγάλη Βρετανία. Το 1925, η Κύπροςανακηρύχθηκε αποικία του Βρετανικού Στέμματος.Σε αντιστοιχία με τον ελληνικό αλυτρωτισμό και τηΜεγάλη Ιδέα, στην Κύπρο καλλιεργήθηκε έντονα η ιδέατης ένωσης με την Ελλάδα. Στη διάρκεια της βρετανικήςκυριαρχίας αναπτύχθηκε ένα ισχυρό ενωτικό κίνημα.Να συγκρίνετε τα κείμενα Γ-32 και Γ-33. Παρατηρείτεομοιότητες; Ποια μορφή αλληλεγγύηςεκφράζεται στα δύο κείμενα; Ποιες είναι αντίστοιχα οιπροσδοκίες των Κροατών και των Κυπρίων;47 Η Κύπρος έστειλε 1.500 εθελοντές στους Βαλκανικούς Πολέμους. Ο Π. Παπαπολυβίου κατάφερε να συγκεντρώσει τα ονόματα 776 εθελοντών.48 Κωνσταντίνος ΙΒ΄: έτσι αποκαλούσαν τον έλληνα βασιλιά Κωνσταντίνο Α΄, υπονοώντας ότι ήταν διάδοχος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου ΙΑ΄,τελευταίου βυζαντινού αυτοκράτορα.49 «Βουλγαροκτόνοι»: υπαινιγμός που παραπέμπει στο βυζαντινό αυτοκράτορα Βασίλειο Β΄ (976-1025), τον «Βουλγαροκτόνο».96

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΕικ. 44. Παιδιά υπηρετούν ως νοσοκόμοι και νοσοκόμες στην ΠοντγκόριτσαL’Illustration, t. CXL, (1 Ιουλίου-31 Δεκεμβρίου 1912), σ. 346. Εικ. 45. Η σερβική γυναικεία επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού στη ΝέαΥόρκη, η οποία σκοπό είχε τη συγκέντρωση βοήθειας για τους τραυματίεςBalkanski rat u slici i reči 35, 20Οκτωβρίου (13 Νοεμβρίου) 1913.97

ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΣΕ ΕΜΠΟΛΕΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Εικ. 46. Κύπριος εθελοντής στουςΒαλκανικούς Πολέμουςκακομεταχείρισης από τους Τούρκους. Αυτό και μόνοαρκεί για να αποδείξει σε ολόκληρο το δυτικό κόσμοτο μεγαλείο του ευγενούς οθωμανικού λαού.Οι Βούλγαροι υποστήριξαν κάποτε, προκειμένου ναδικαιολογήσουν τις αγριότητές τους, ότι και εμείς διαπράξαμεαγριότητες εις βάρος τους, και έσπευσαννα τις γνωστοποιήσουν στον ευρωπαϊκό τύπο. Στηνπραγματικότητα, μπορεί κανείς να καταλάβει ότι όλααυτά είναι ψεύδη. Σε κανένα μέρος της Ευρώπης, ηοποία θεωρείται πολιτισμένος κόσμος, δε θα μπορούσαννα συμβιώσουν σε μια χώρα πολίτες δύοκρατών που βρίσκονται σε εμπόλεμη κατάσταση.Στη διάρκεια του γερμανογαλλικού πολέμου 51 , δενυπήρχαν Γερμανοί σε γαλλικό έδαφος, ακριβώς όπωςδεν υπήρχαν Γάλλοι στη Γερμανία. Και εάν υπήρχεέστω και ένας, ο λαός θα τον έσκιζε σε κομμάτια.Όταν κάποιος συγκρίνει την κατάσταση στην Ευρώπηκαι αλλού, συνειδητοποιεί ότι το οθωμανικό γάλα είναιπιο υγιεινό από το κακό γάλα των βούλγαρων γαλατάδων.Αισθανόμαστε επομένως υπερηφάνια για τοαίσθημα της δικαιοσύνης που μας διακρίνει. Και θαθέλαμε πολύ να μάθουμε για ποιο λόγο μπορούν νααισθάνονται περήφανοι αυτοί οι εγκληματίες!«Ο γαλατάς μας» (Sütçülerimiz)Στήλη: Φιλικό κουβεντολόι (Hasb-i Hal), Karagöz 548, 23Αυγούστου 1913 στο Heinelmann, σ. 246-247.Γ-34. Βούλγαροι γαλατάδες στηνΚωνσταντινούποληΚatia Hadjidemetriou, σ. 331.Βρισκόμαστε λοιπόν σε εμπόλεμη κατάσταση με τουςΒουλγάρους. Και όλος ο κόσμος έμαθε πια τις αγριότητεςπου διέπραξε εναντίον μας αυτός ο βάρβαρος,αχρείος λαός. Έμεινε χωριό που να μην έκαψαν, τζαμίπου να μην βεβήλωσαν; Υπάρχουν γυναίκες και παιδιάπου γλύτωσαν τη δολοφονία, αιχμάλωτοι που δεθανατώθηκαν; Παρά την κατάσταση αυτή, χιλιάδεςβούλγαροι γαλατάδες εξακολουθούν ακόμη να δουλεύουνστην Κωνσταντινούπολη . και μάλιστα τολμούννα φορούν καλπάκι 50 χωρίς να τύχουν καμιάςΗ περιοδική έκδοση Karagöz εκδιδόταν δύοφορές την εβδομάδα από τις 10 Αυγούστου1908 έως το 1951. Το όνομα Καραγκιόζης προήλθε απότον ομώνυμο κωμικό και άξεστο ήρωα του παραδοσιακούοθωμανικού θεάτρου σκιών. Στη διάρκεια τηςμακρόχρονης ιστορίας του, το περιοδικό άλλαξε δύοφορές εκδότη. Ο Αλή Φουάντ, ο ιδρυτής του, εξέδιδετον Καραγκιόζη, μέχρι το θάνατό του το 1919. Τον διαδέχθηκεη αδελφή του Φατμά, η οποία το 1935 πούλησετο περιοδικό στο Δημοκρατικό Λαϊκό Κόμμα (CumhuriyetHalk Partisi).50 Ένα είδος γούνινου καπέλου που μοιάζει με φέσι.51 Πρόκειται για το γερμανογαλλικό πόλεμο του 1870-71.98

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ Εικ. 47. Διαφήμιση γάλακτος στην ΕλλάδαΛεζάντα: «Κατά τον τελευταίον ΒαλκανικόνΠόλεμον, οι γενναίοι Έλληνες στρατιώται κατανάλωσανμεγάλας ποσότητας γάλακτος «ΒΛΑΧΑΣ»,το οποίον τοις έδωκε την δύναμιν και την υγείαν».Με ποιον τρόπο χρησιμοποιεί η συγκεκριμένηδιαφήμιση την εμπειρία του Βαλκανικού Πολέμου;Γνωρίζετε σύγχρονες διαφημίσεις που να χρησιμοποιούνστρατιώτες για τους σκοπούς τους; Ποιος θαμπορούσε να πρωταγωνιστεί σε μια τέτοια σύγχρονηδιαφήμιση; Πώς το εξηγείτε;Η Αθήνα των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913.Γενικές ερωτήσεις υποκεφαλαίου ΙV1. Να συγκρίνετε τα κείμενα και τις εικόνες που αναφέρονται στο ρόλο των γυναικών στη διάρκεια του πολέμου. Ναδιακρίνετε μεταξύ των στερεοτύπων και των πραγματικών καταστάσεων. Αναζητήστε παρόμοια κείμενα στο Βιβλίο Εργασίας4 και συγκρίνετε το ρόλο των γυναικών στους Βαλκανικούς Πολέμους και στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τι ομοιότητεςκαι τι διαφορές εντοπίζετε;2. Εντοπίστε τις αναπαραστάσεις παιδιών στο σύνολο του εικονογραφικού υλικού του παρόντος Βιβλίου Εργασίας. Περιγράψτετους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους επιδρά στις ζωές των παιδιών ο πόλεμος.3. Να χωρίσετε τα κείμενα σε τρεις κατηγορίες. Σε αυτά που αναφέρονται στη ζωή (α) πριν από τον πόλεμο, (β) στη διάρκειατου πολέμου και (γ) μετά τον πόλεμο. Μπορείτε να περιγράψετε την εικόνα του πολέμου και στις τρεις περιπτώσεις;4. Να βρείτε πηγές που αναφέρονται στην εμπειρία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (στη δυτική Ευρώπη) και να προσπαθήσετενα εντοπίσετε τις ομοιότητες.99

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΚεφάλαιο Δ: Εμπόλεμοι και θεατέςΗ έκρηξη των Βαλκανικών Πολέμων προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις και ανάμικτα συναισθήματα στους πληθυσμούςτης βαλκανικής χερσονήσου. Και οι δύο πλευρές είχαν εξίσου τους υποστηρικτές και τους αντιπάλουςτους. Η ουδετερότητα που είχαν επισήμως διακηρύξει απέναντι στην ένοπλη σύρραξη η Αντάντ και οι ΚεντρικέςΔυνάμεις συνυπήρχε με την ενθουσιώδη υποστήριξη των «αδελφών στην πίστη και στα όπλα».Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι εγκαινίασαν ένα νέο γύρο πολιτικών και διπλωματικών συζητήσεων για το μέλλον τηςπεριοχής. Έκαναν και πάλι την εμφάνισή τους σχέδια για τη δημιουργία νέων κρατών στα ευρωπαϊκά εδάφη τηςΟθωμανικής Αυτοκρατορίας. Την ώρα που οι πολιτικοί κύκλοι επιχειρούσαν να εκμεταλλευτούν τη νέα κατάστασηγια να ικανοποιήσουν τα δικά τους συμφέροντα, οι απλοί άνθρωποι είχαν συγκινηθεί από τις συμφορές πουπροκαλούσε ο πόλεμος και η αβέβαιη προοπτική μιας ειρήνης στην οποία οι νικητές θα επέβαλαν τους δικούςτους όρους, αδιαφορώντας για τις ανάγκες των άλλων. Οι ηγετικοί κύκλοι των γειτονικών χωρών που δε συμμετείχανστον πόλεμο έβλεπαν ως μια σοβαρή απειλή την αλληλεγγύη που επικρατούσε μεταξύ λαών διαφορετικώνθρησκευτικών δογμάτων, ειδικά μεταξύ των σλαβικών εθνών, και ως τέτοια συνέχισαν να τη βλέπουν πολλάχρόνια μετά το πέρας των πολέμων.Οι πηγές που παρατίθενται στο παρόν κεφάλαιο επιχειρούν να ανασυνθέσουν τις στάσεις των βαλκανικώνλαών, που διαβιούσαν σε διαφορετικά πολιτικά καθεστώτα, προς τους Βαλκανικούς Πολέμους. Οι στάσεις αυτέςκυμαίνονταν από την πλήρη ανάμειξη, που έφτανε μέχρι το σημείο σχηματισμού σωμάτων εθελοντών, έως τησχετική αδιαφορία ακόμα και τη χιουμοριστική αντιμετώπιση του θέματος. Παράλληλα, οι φυσικές αυτές αντιδράσειςσυνυπήρχαν με μακρόπνοα, αλληλοσυγκρουόμενα πολιτικά σχέδια.Ι. Οι βαλκανικές επαρχίες της Οθωμανικής ΑυτοκρατορίαςΔιαφορετικές ήταν οι προσδοκίες των λαών των βαλκανικών επαρχιών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας απότους Βαλκανικούς Πολέμους. Ορισμένοι κατατάχθηκαν στον οθωμανικό στρατό ελπίζοντας να καταστρέψουντους εχθρούς της Αυτοκρατορίας και να τη διατηρήσουν ακέραια, ενώ άλλοι πολέμησαν προς όφελος των δικώντους εθνών - κρατών.ΑΛΒΑΝΙΑ. Η Αλβανία δεν κράτησε μια ενιαία στάση απέναντι στις εμπόλεμες πλευρές, καθώς είχε λάβει εγγυήσειςγια μια περιορισμένη αυτονομία λίγο πριν το ξέσπασμα των Βαλκανικών Πολέμων. Κύριος στόχος της ήταννα διασφαλίσει και – εάν ήταν δυνατό – να επεκτείνει την αυτονομία σε όλες τις περιοχές που θεωρούσε ότιαποτελούσαν αλβανικά εδάφη. Αυτός ο στόχος μπορούσε να επιτευχθεί, μόνο εάν συνεργούσε με το μέρος τωννικητών και εάν εξασφάλιζε την υποστήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων. Οι ήττες των Οθωμανών στη διάρκεια τουΑ΄ Βαλκανικού Πολέμου ανάγκασαν τους Αλβανούς να εγκαταλείψουν το αίτημα της αυτονομίας, που παραδοσιακάαπαιτούσαν, και να επιχειρήσουν να κατακτήσουν την πλήρη ανεξαρτησία τους. Ωστόσο, τα αντικρουόμενασυμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων ανάγκασαν τη νέα Αλβανία να διάγει για αρκετά χρόνια έναν επικίνδυνοβίο εν μέσω διπλωματικών δολοπλοκιών και ένοπλων συρράξεων.101

ΕΜΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΘΕΑΤΕΣΔ-1. Οι αποφάσεις για τη στάση που έπρεπενα κρατήσουν οι Αλβανοί σε περίπτωσηΒαλκανικού Πολέμου – Σκόπια, 14 Οκτωβρίου1912Το παράρτημα της Επιτροπής «Σωτηρία» στα Σκόπιακαι η «Μαύρη Εταιρεία» πραγματοποίησαν μια επείγουσασυνεδρίαση με θέμα: Ο επερχόμενος πόλεμοςμε την Τουρκία. Με ποιον τρόπο θα σώσουμε την Αλβανία;Λήφθηκαν οι εξής αποφάσεις:1. Να σταλεί διακήρυξη προς τις Μεγάλες Δυνάμεις2. Να σχηματιστεί μια ομάδα αντιπροσώπων, στόχοςτης οποίας θα είναι η ρήξη της συμφωνίας της ορεινήςΣκόδρας με το Μαυροβούνιο.3. Η αντιπροσωπεία αυτή θα έχει την αρμοδιότητα ναενώσει τις αλβανικές περιοχές, ώστε να αποφευχθείο κίνδυνος διαμελισμού της χώρας.Η διακήρυξη που υπογράφηκε στις 16.10.1912 απότη «Μαύρη Εταιρεία» υποστήριζε τα εξής: Η «ΜαύρηΕταιρεία», ως αντιπρόσωπος του αλβανικού λαού,έχει την τιμή να σας πληροφορήσει ότι ο αλβανικόςλαός δεν πολεμά για να επιβάλει την τουρκική κυριαρχίαστα Βαλκάνια, αλλά για να κατακτήσει το σύνολοτης αλβανικής επικράτειας. Επομένως, όποιακι αν είναι η έκβαση του πολέμου, οι Αλβανοί δε θαδεχθούν ποτέ καμιά άλλη μορφή διοίκησης για τατέσσερα βιλαέτια παρά μόνο τη διοίκηση από μία καιμόνο κυβέρνηση.Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, σ. 255-256.Η «Μαύρη Εταιρεία για τη Σωτηρία» (1911-1912) ήταν μια αλβανική επαναστατική καιεθνικιστική εταιρεία, η οποία δραστηριοποιούντανσε πολλές πόλεις, όπως η Βλόρα (Αυλώνα), το Αργυρόκαστρο,η Κορυτσά, το Μοναστήρι, τα Σκόπια κ.λπ.Πρωταρχικός στόχος της οργάνωσης ήταν η ένωση τωνβιλαετιών της Σκόδρας, του Κοσόβου, του Μοναστηρίουκαι των Ιωαννίνων σε μια ενιαία και αυτόνομη πολιτικήοντότητα με αλβανική διοίκηση και κοινοβούλιο.Οι απόψεις της εταιρείας ήταν ριζοσπαστικές και θεωρούσετις ένοπλες εξεγέρσεις μέσο για την επίτευξητων στόχων της. Έπαιξε σημαντικό ρόλο στην οργάνωσηκαι το συντονισμό των αλβανικών εξεγέρσεων τωνετών 1911-1912 εναντίον της οθωμανικής εξουσίας.Διατηρούσε επίσης επαφές με αλβανικές πατριωτικέςεταιρείες του εξωτερικού.Δ-2. Ο Χέρμπερτ Άνταμς Γκίμπονς, ένας νεαρόςφοιτητής της ιστορίας που ταξίδεψε σταΒαλκάνια υπηρετώντας στον Ερυθρό Σταυρόστη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων,περιγράφει την υπεράσπιση της Σκόδρας απότους ΑλβανούςΗ Σκόδρα ήταν περικυκλωμένη, αλλά οι Μαυροβούνιοιπου είχαν καταφέρει να ρίξουν στη μάχη σχεδόντριάντα χιλιάδες άνδρες, αναγκάστηκαν να είναι σεεγρήγορση ολόκληρο το διάστημα του χειμώνα. Τομεγάλο οχυρό του Ταραμπός, ενός ψηλού βουνού,το οποίο δέσποζε πάνω από την πόλη της Σκόδραςκαι το κατώτερο άκρο της λίμνης, ήταν εξαιρετικάισχυρό για τις δυνάμεις τους και το πυροβολικό τους.Μέσα στην πόλη της Σκόδρας, ήταν οι Αλβανοί καιόχι οι Τούρκοι, που μαχόμενοι για τη σωτηρία τηςεθνικής τους ζωής, είχαν οργανώσει και συντηρούσανμια θαυμάσια και παρατεταμένη αντίσταση.Gibbons, σ.274-275.Γιατί οι Αλβανοί υποστήριζαν την Οθωμανική Αυτοκρατορίαστις αρχές του πολέμου; Πολεμούσανγια το σουλτάνο στην Κωνσταντινούπολη ή για τηνεπίτευξη των εθνικών τους στόχων; Ποια ήταν τα θετικάκαι ποια τα αρνητικά σημεία μιας τέτοιας πολιτικής;Δ-3. Τηλεγράφημα του αρχηγείου της ΑλβανικήςΠροσωρινής Κυβέρνησης προς τους υπουργούςΕξωτερικών του Μαυροβουνίου, της Σερβίας, τηςΒουλγαρίας και της Ελλάδας, 29 Νοεμβρίου 1912Θα ήθελα να πληροφορήσω τις Εξοχότητές σας γιαένα αξιοσημείωτο συμβάν που απασχολεί τον εθνικόβίο των Αλβανών.Αντιπρόσωποι από όλες τις αλβανικές περιοχές, διαφορετικώνθρησκευτικών δογμάτων, συγκεντρώθηκανχθες στην πόλη της Βλόρας και σχημάτισανΕθνοσυνέλευση, η οποία κήρυξε την ανεξαρτησίατης Αλβανίας και εξέλεξε Προσωρινή Κυβέρνηση.Οι Αλβανοί αισθάνονται ευτυχείς που συμμετέχουνστην οικογένεια των ελεύθερων εθνών της ΑνατολικήςΕυρώπης, καθώς η μόνη τους επιθυμία είναινα ζουν ειρηνικά με τους γειτονικούς λαούς. Ελπίζουμεότι αυτή η αλλαγή στον εθνικό μας βίο και ηΠροσωρινή Κυβέρνηση θα αναγνωριστούν από τις102

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΚυβερνήσεις των Υψηλοτήτων σας, ότι θα σταματήσεικάθε εχθροπραξία από τους στρατούς σας μέσαστην εθνική μας επικράτεια και ότι όλα τα αλβανικάεδάφη που σήμερα βρίσκονται υπό την κατοχή τωνσυμμαχικών στρατών θα γίνουν και πάλι ελεύθερα.Qeveria e Perkohëshme e Vlorës...., σ. 42-43. Εικ. 49. Εξεγερμένοι Αλβανοί από τη Μίρντιταετοιμάζονται να πάρουν μέρος στον πόλεμοεναντίον του τουρκικού στρατού, 1912 (πριν απότον Βαλκανικό Πόλεμο) Εικ. 48. Εγκαταλείποντας τη Σκόδρα: μιαΜαυροβούνια μάνα με το γιο της μπροστά στοντάφο του πατέρα, Μάιος 1913Gjurme te Historise Kombetare ne Fototeken e Shkodres, σ. 127.Δ-4. Επίσημη επιστολή του προξένου τηςΑυστροουγγαρίας προς το ΥπουργείοΕξωτερικών της ΑυστροουγγρικήςΑυτοκρατορίας, Αυλώνα, 30 Νοεμβρίου 1912L’ Illustration, Ιανουάριος-Δεκέμβριος 1913, σ. 449.Παρατηρήστε προσεκτικά τη φωτογραφία. Πιστεύετεπως πρόκειται για αληθινή σκηνή ή έχεισκηνοθετηθεί ειδικά για το φωτογραφικό φακό;Στη διάρκεια της συνομιλίας μας με τον Ισμαήλ ΚεμάλΜπέη 52 , στο προξενείο μας σήμερα, με την παρουσίαεπίσης του ιταλού συναδέλφου μου, ο Ισμαήλ Κεμάλμας διαβεβαίωσε ότι ήταν ικανοποιημένος από τουςμέχρι τώρα διοικητικούς χειρισμούς. Η δικαιοδοσίατου στις ελεύθερες περιοχές της χώρας είχε αναγνωριστεί.Επιπλέον, τα τουρκικά στρατεύματα και οιστρατηγοί αυτών των περιοχών είχαν κρατήσει αυστηράουδέτερη στάση. […]Τα πολυάριθμα στρατεύματα της δυτικής τουρκικήςστρατιάς διοικούνται στο Λούσνιε από τον ΜαχμούτΠασά, στην Κέρκυρα από τον Σαΐντ Πασά, στο Μπεράταπό το Ξαβίντ Πασά, στο Λεσκοβίκι από τον Αλί52 Ο Ισμαήλ Κεμάλ Μπέης (1844-1919) γεννήθηκε στη Αυλώνα από εύπορη οικογένεια. Ολοκλήρωσε τις βασικές του σπουδές στη γενέθλια πόλητου και στη συνέχεια φοίτησε στη Ζωσιμαία Σχολή των Ιωαννίνων. Το 1859 μετακόμισε με την οικογένειά του στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί ξεκίνησε μιαεξέχουσα σταδιοδρομία στην οθωμανική διοίκηση, όπου και παρέμεινε, προκειμένου να συνεισφέρει ουσιαστικά στην επίτευξη της αλβανικής ανεξαρτησίας.Συμμετείχε ενεργά στο κίνημα των Νεοτούρκων, αλλά αντιτάχθηκε στην αυταρχική πολιτική που αργότερα εφάρμοσαν. Παρά τις αντιδράσεις τωνΝεοτούρκων ενάντια στην υποψηφιότητά του, το Δεκέμβριο του 1908 εκλέχθηκε μέλος του οθωμανικού κοινοβουλίου εκπροσωπώντας το σαντζάκιτου Μπεράτ. Μετά την έκρηξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, μαζί με μια ομάδα αλβανών πατριωτών, ο Ισμαήλ Κεμάλ οργάνωσε πολλές συναντήσεις μεΑλβανούς της διασποράς προκειμένου να συζητήσουν το αλβανικό ζήτημα. Έκανε ευρέως γνωστές τις απόψεις του για το μέλλον της Αλβανίας μέσα απόπολλά άρθρα και συνεντεύξεις που έδωσε σε ξένες εφημερίδες. Επέστρεψε στην Αλβανία στις 19 Νοεμβρίου και μετά την οργάνωση μιας συνεδρίασηςαντιπροσώπων από όλες τις περιοχές που κατοικούσαν Αλβανοί, στις 28 Νοεμβρίου του 1912 διακήρυξε την ανεξαρτησία της Αλβανίας από την τουρκικήεξουσία και έγινε ο πρώτος αλβανός πρωθυπουργός. Το 1914 η κυβέρνησή του παραιτήθηκε και οι ευρωπαϊκές δυνάμεις εγκατέστησαν έναν ευρωπαίοπρίγκιπα, ως βασιλιά της Αλβανίας. Ο Ισμαήλ Κεμάλ πέθανε το 1919 στην Ιταλία και τάφηκε στη γενέθλια πόλη του, Αυλώνα.103

ΕΜΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΘΕΑΤΕΣΡιζά Πασά. Τα στρατεύματα αυτά έχουν άσχημο ηθικό,είναι κουρασμένα και χωρίς επαρκή εξοπλισμό.Ismail Qemal and Documents, σ. 246.Ποια ήταν η κατάσταση στα αλβανικά εδάφη στοτέλος του πολέμου; Γιατί η Προσωρινή Κυβέρνησηεπιχειρούσε να αναπτύξει καλές σχέσεις με τουςΒαλκάνιους Συμμάχους; Υπήρχαν αλληλοσυγκρουόμενασυμφέροντα στα αιτήματα των Αλβανών, των Σέρβων,των Βουλγάρων και των Ελλήνων;Δ-5. Οι κίνδυνοι της οριοθέτησης της Αλβανίαςγια την ευρωπαϊκή ειρήνη – μια γαλλικήπροσέγγισηΟι επιπτώσεις του αλβανικού ζητήματος στην ΕυρώπηΜε ποιον τρόπο μπορεί η οριοθέτηση της Αλβανίας νααποτελέσει σήμερα απειλή για την ευρωπαϊκή ειρήνη;Ένας τέτοιος κίνδυνος πηγάζει από μια απλή αιτία.Η Αυστροουγγαρία, η οποία δεν πήρε μέρος στονπόλεμο, δεν έχει στην πραγματικότητα δικαίωμα ναεπέμβει στη διαδικασία του μοιράσματος της ευρωπαϊκήςΤουρκίας μεταξύ των Συμμάχων, οι οποίοιανέλαβαν το κόστος της επίθεσης και τις τεράστιεςθυσίες που έπρεπε να κάνουν, τόσο σε επίπεδο οικονομικόόσο και σε επίπεδο ανθρώπινου δυναμικού.Ωστόσο, το σχέδιο συγκρότησης της Αλβανίας που παρουσίασεη κυβέρνηση της Βιένης αποσκοπεί μόνο στονα στερήσει από τους Μαυροβούνιους, τους Σέρβουςκαι τους Έλληνες τους κύριους καρπούς της νίκης τους.Οι Μεγάλες Δυνάμεις έχουν ήδη παραχωρήσει πολλάστην Αυστροουγγαρία εγκρίνοντας την αρχή της αυτονομίαςτης Αλβανίας, είναι ωστόσο προφανές ότιμια τέτοια Αλβανία θα έπρεπε να έχει περιορισμένομέγεθος, προκειμένου να συμβιβαστούν οι επιθυμίεςτης Αυστρίας με τα δικαιώματα των νικηφόρων ΒαλκάνιωνΣυμμάχων.Ωστόσο, εάν η Γερμανία και η Ιταλία υποστηρίζουντις φιλοδοξίες της Αυστρίας, οι Βαλκάνιοι Σύμμαχοιέχουν την ουδέτερη υποστήριξη των δυνάμεων τηςΤριπλής Αντάντ, το δόγμα της οποίας διακηρύχθηκεστις 9 Νοεμβρίου του 1912 από τον κ. Άσκουιθ,τον βρετανό πρωθυπουργό. Ο τελευταίος δήλωσεστη διάρκεια της συνεστίασης του λόρδου δημάρχου:«Οι νικητές δε θα πρέπει να στερηθούν τίποταμετά από μια τόσο ακριβή νίκη». Συνεπώς, οι δύοσημαντικές, πολιτικές ευρωπαϊκές ομάδες αγωνίζονταινα υπερισχύσουν η μία της άλλης στο αλβανικόζήτημα.André Chéradame, L’Illustration, 3650,8 Φεβρουαρίου 1913, σ. 115.ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ. Η κατάσταση στη Μακεδονία 53 ήταν πολύ πιο σύνθετη από ό,τι στην Αλβανία. Ενώ πολλές πληθυσμιακέςομάδες αναζητούσαν την ευκαιρία να ενωθούν με τα γειτονικά έθνη-κράτη, πολιτικοί κύκλοι της διασποράςείχαν και πάλι ανασύρει την ιδέα της αυτονομίας, όπως αυτή οριζόταν στο άρθρο 23 της Συνθήκης τουΒερολίνου του 1878.Δ-6. Μνημόνιο μιας ομάδας σλαβομακεδόνωνδιανοούμενων που ζούσαν στην ΑγίαΠετρούπολη, με ημερομηνία 7 Ιουλίου 1913 καιπαραλήπτη «τις Κυβερνήσεις και τις κοινωνίεςτων σύμμαχων βαλκανικών κρατών»[…] Στο όνομα του φυσικού νόμου, στο όνομα τηςιστορίας, στο όνομα ενός αγαθού σκοπού, Σας ικετεύουμε,αδελφοί, να δεχθείτε να πληροφορηθείτετα ακόλουθα:Η Μακεδονία κατοικείται από έναν ομοιογενή σλαβικόλαό, που έχει τη δική του ιστορία, το δικό τουτρόπο ζωής, είχε το δικό του κράτος στο παρελθόν,τα δικά του ιδεώδη κι επομένως, έχει το δικαίωμα τηςαυτοδιάθεσης.Η Μακεδονία πρέπει να γίνει ανεξάρτητο κράτος μετα δικά της εθνογραφικά, γεωγραφικά και πολιτισμικά-ιστορικάσύνορα, με μια κυβέρνηση που να λογοδοτείαπέναντι σε μια Εθνοσυνέλευση.Το μακεδονικό κράτος πρέπει να αποτελεί μια ξεχωριστήκαι ισότιμη μονάδα μέσα σε μια βαλκανικήένωση με κοινά τελωνειακά σύνορα.Ως προς τα εκκλησιαστικά ζητήματα, είναι αναγκαίονα επανιδρυθεί στη Μακεδονία η παλαιά αυτοκέφαληεκκλησία της Οχρίδας, η οποία θα εγκαθίδρυε τιςκανονικές της σχέσεις με τις άλλες ορθόδοξες εκ-53 Με όποιον τρόπο κι αν την προσδιορίσουμε: βλ. πίνακα 13.104

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙκλησίες: την ελληνική, τη ρωσική, τη βουλγαρική, τησερβική, τη ρουμανική και τη συρο-αραβική.Προκειμένου να πραγματοποιηθεί μια καλύτερηεσωτερική διευθέτηση του μακεδονικού κράτους, θαπρέπει να συγκροτηθεί, το συντομότερο δυνατό, στηΘεσσαλονίκη ένα γενικό αντιπροσωπευτικό σώμα(Συνταγματική Εθνοσυνέλευση) με την προκήρυξηγενικών εκλογών, οι οποίες θα διεξαχθούν υπό τηνπροστασία των άλλων χωρών.Αδελφοί σύμμαχοι – απελευθερωτές! Ελπίζουμε ότιτα λόγια μας θα βρουν το δρόμο τους στην καρδιά καιστο μυαλό σας και ότι Εσείς, ακολουθώντας το παράδειγματης γενναιόδωρης Ρωσίας και υπολογίζονταςτα μελλοντικά σας συμφέροντα, θα υποστηρίξετετην άμεση δημιουργία ενός ανεξάρτητου μακεδονικούκράτους, μέσω του οποίου Εσείς θα διατηρήσετετη μεταξύ σας ειρήνη και αρμονία. Όσο συντομότερατόσο το καλύτερο για όλους μας. Μια τέτοια λύσηπηγάζει από την πραγμάτωση της μεγάλης σλαβοελληνικήςιδέας για μια βαλκανική συμμαχία και μιατέτοια λύση απαιτούν από εσάς τα συμφέροντα τουπαγκόσμιου πολιτισμού και η δικαιοσύνη.Υπογράφεται από τους : Ντιμιτάρ Τσουπόβσκι (πιθανόςσυντάκτης), Γκιόργκι Α. Γκεόργκοφ, Γκ.Κ. Κονσταντίνοβιτς,Νάσε Ντ. Ντίμοφ, Ι.Γκ. Γκεόργκοφ.Odbrani tekstovi za istorijata na makeonskiot narod,σ. 810-812.Έχουμε σκοπό να προχωρήσουμε τις διαδικασίεςπρος την κατεύθυνση της αυτονόμησης της Μακεδονίας;Η ιδέα μιας Μακεδονίας για τους Μακεδόνεςπροωθήθηκε τα τελευταία χρόνια και τείνει νααντικαταστήσει την πολύ πιο επικίνδυνη ιδέα τουδιαμελισμού της Μακεδονίας μεταξύ των διάφορωνβαλκανικών χωρών. Ωστόσο, οι αναταραχές που βασανίζουνσυνέχεια την επαρχία φαίνεται πως πηγάζουναπό ένα βουλγαρικό μάλλον κίνημα παρά απόένα μακεδονικό. Υπό αυτούς τους όρους, θα ήταν δύσκολονα προωθηθεί η αυτονομία της Μακεδονίαςχωρίς να ευνοηθεί σημαντικά η βουλγαρική μερίδαεις βάρος των άλλων εθνικοτήτων. Μια τέτοια εξέλιξηθα προκαλούσε σίγουρα απέλπιδες αντιδράσειςστην καρδιά της Μακεδονίας. Τέλος, δεν πρέπει ναξεχνάμε ότι οι Έλληνες και οι Κουτσόβλαχοι (Ρουμάνοι)της Μακεδονίας ευνοούν το υπάρχον status quo,φοβούμενοι την κυριαρχία του σλαβικού στοιχείου.[…] Στις παρούσες συνθήκες, ένας βαλκανικός πόλεμοςθα αποτελούσε σημαντικό κίνδυνο για τηνΕυρώπη. Η Ευρώπη θα έπρεπε να προσπαθήσει νααποφύγει αυτόν τον κίνδυνο με κάθε μέσο που διαθέτει.Τίποτα δε θα ήταν πιο θεμιτό.Albéric Cahuet, «La situation en Turquie et la propositionBerchtold», L’ Illustration, 3626, 24 Αυγούστου 1912, σ. 123. Εικ. 50. Έλληνες και σέρβοι διπλωμάτεςκαι αντιπρόσωποι του στρατού στο όροςΚαϊμακτσαλάν συζητούν για τον καθορισμό τωνσυνόρων στη ΜακεδονίαΠοιες είναι οι βασικές πολιτικές ιδέες που περιέχειτο κείμενο;Γιατί νομίζετε ότι γίνεται αναφορά στη «γενναιόδωρηΡωσία»;Συγκρίνετε με τα κείμενα Β-4, Β-5 και Β-6: προσπαθήστενα κατανοήσετε πώς νοείται η «Βαλκανική Ένωση» σεκάθε μια από τις τέσσερις περιπτώσεις.Δ-7. Γάλλος δημοσιογράφος αμφισβητεί την ιδέαμιας αυτόνομης Μακεδονίας, Αύγουστος 1912Γενικές ερωτήσεις υποκεφαλαίου ΙΠοια είναι τα κοινά χαρακτηριστικά των προσδοκιώντων πολιτικών κύκλων στην Αλβανία και στη Μακεδονίαμετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων;Παρατηρείτε κοινά στοιχεία με τις προσδοκίες άλλωνβαλκανικών εθνών και ποια είναι αυτά;Να εντοπίσετε τα σημεία στα οποία διαφοροποιούνταιαυτές οι προσδοκίες και να επιχειρήσετε να εξακριβώσετετην «καλύτερη λύση».105

ΕΜΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΘΕΑΤΕΣΙΙ. Τα βαλκανικά εδάφη της ΑυστροουγγαρίαςΟι βαλκανικές επαρχίες της Αυστροουγγαρίας έπρεπε να ακολουθήσουν την επίσημη γραμμή της ουδετερότηταςπου είχε διακηρυχθεί στη Βιένη. Για πολλούς όμως λόγους, ο πληθυσμός των περιοχών αυτών ένιωθε ότι οπόλεμος τον αφορούσε πολύ περισσότερο από ό,τι το υπουργικό συμβούλιο.ΣΛΟΒΕΝΙΑ. Οι Σλοβένοι έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον για τους Βαλκανικούς Πολέμους και φαινόταν καθαρά η δυνατήτους συμπάθεια προς τα νοτιοσλαβικά έθνη. Ο πόλεμος παρουσιάστηκε ως ο πόλεμος των καταπιεσμένωνεθνών ενάντια στην τουρκική ηγεμονία, ως πολιτισμικός και θρησκευτικός πόλεμος (η χριστιανοσύνη ενάντιαστο Ισλάμ) και επίσης, ως ο πόλεμος για την ένωση των νοτιοσλαβικών εθνών. Βέβαια, η πολιτική των σλοβενικώνπολιτικών κομμάτων δεν ήταν προσανατολισμένη προς την αναζήτηση τρόπων για την επίλυση του σλοβενικούεθνικού ζητήματος έξω από τα σύνορα της Αυστροουγγαρίας. Όλα ωστόσο τα κόμματα μοιράζονταν την πεποίθησηότι η απελευθέρωση των νοτιοσλαβικών εθνών θα ενδυνάμωνε τη θέση των σλαβικών εθνών εντός τωνορίων της Αυστροουγγρικής μοναρχίας.Δ-8. «Πόλεμος στα Βαλκάνια 1912/13»: το βιβλίοπου κυκλοφόρησε το 1914 αναλύει σε βάθος τιςσχέσεις μεταξύ των εμπόλεμων εθνών, τις αιτίεςκαι τις συνέπειες του πολέμουΠριν από τον πόλεμο – οι αιτίες του πολέμου… η διέξοδος της Σερβίας προς τη θάλασσαΕίναι φανερό ότι η Σερβία δε θα μπορούσε να αναπτυχθείμέσα σε τέτοια σύνορα. Μόνο εάν η Σερβίαμπορούσε να μετατοπίσει την Παλαιά Σερβία, απότο σημείο που είχε τη συντομότερη πρόσβαση στιςακτές της Αδριατικής μέσω της κοιλάδας του ποταμούΝτρίνα (Δρείνου), στα λιμάνια του Αγ. Ιβάν, τουΛιες και του Ντρατς, μόνο τότε θα υπήρχαν οι κατάλληλεςσυνθήκες για την ομαλοποίηση του βίου τηςκαι την οικονομική της ανάπτυξη. […]… η απελευθέρωση των Μακεδόνων από τηΒουλγαρίαΤώρα, που οι μακάριοι αδελφοί τους στα Βαλκάνιαπροχώρησαν σε πόλεμο για να απελευθερωθούναπό τη φοβερή σκλαβιά, τώρα μόνο ξεσηκώθηκανκι οι Μακεδόνες. Ξέχασαν τις κομματικές διαφορέςκαι αγκάλιασαν ο ένας τον άλλο με αδελφικόπνεύμα, καθώς μάχονται όλοι για την πατρίδατους. Ορισμένοι κατατάχθηκαν στο βουλγαρικόστρατό ως εθελοντές, άλλοι ανέβηκαν στα βουνά.Πολεμούσαν και οι δυο για την ελευθερία, τηνοποία επιθυμούσαν εδώ και τόσο καιρό και για τηνοποία είχαν ήδη χύσει τόσο αίμα. Ξεσηκώθηκανγια να εκδικηθούν για τα αμέτρητα λάθη και τιςκτηνωδίες που είχαν διαπραχθεί εις βάρος τους,να εκδικηθούν για τους πατεράδες και τις μανάδεςτους, τις γυναίκες και τα παιδιά τους. Αυτή τηφορά, δεν αποσύρθηκαν στα βουνά για να κρυφτούναπό τους Τούρκους, σαγηνεύτηκαν από τολαμπρό φέγγος, που αναγγέλλει μια νέα, ελεύθερηζωή στην πατρίδα. Τώρα πια έφτασε γι’ αυτούςη μεγάλη ημέρα. […]… η Ελλάδα διεκδικεί την ΚρήτηΗ αιτία που παρακίνησε τους Έλληνες να ενωθούνμε τα βαλκανικά κράτη σε έναν πόλεμο ενάντια στηνΤουρκία ήταν η νήσος της Κρήτης. […]Βέβαια, η Ελλάδα είχε και άλλους λόγους που επιθυμούσετην επίθεση. Όπως οι Σλάβοι, έτσι και οι Έλληνεςυπέφεραν πολύ κάτω από την τουρκική κυριαρχία.Ειδικά στην Ήπειρο, οι Τούρκοι και οι Αλβανοίπροκαλούσαν ακατάπαυστα αιματοκυλίσματα. Ούτεκαι στα νησιά επικρατούσε ειρήνη . λίγο πριν από τονπόλεμο, μια άγρια εξέγερση είχε εκδηλωθεί στο νησίτης Σάμου.«Πόλεμος στα Βαλκάνια» (Vοjska na Balkami), σ. 27, 42.Ποιους θεωρούν οι Σλοβένοι ως τους κυριότερουςλόγους για την έκρηξη των ΒαλκανικώνΠολέμων;Γνωρίζουν τα προβλήματα που υπάρχουν στα Βαλκάνια;Γιατί αναγνωρίζουν τα συμφέροντα των βαλκανικώνεθνών-κρατών και δεν αναγνωρίζουν τα συμφέροντατης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας;106

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΔ-9. Η σλοβενική άποψη για την κατάσταση στηΜακεδονίαΗ διαμάχη για τη ΜακεδονίαΟι Σλοβένοι είναι σίγουρα φίλοι των σλαβικών εθνώνστα Βαλκάνια. Τρέφουν φιλικά αισθήματα για όλους.Γι’ αυτό λοιπόν στενοχωριούνται πολύ που οι Σέρβοικαι οι Βούλγαροι βρίσκονται σε διαμάχη. Οι Σλοβένοιδεν παίρνουν το μέρος κανενός και φέρονται αμερόληπτα.Αυτό ωστόσο δε σημαίνει ότι είναι αδιάφοροιπαρατηρητές της διαμάχης. Διότι γνωρίζουμε όλοικαλά ότι αυτό που διακυβεύεται εδώ δεν είναι τοπεπρωμένο ανεξάρτητων εθνικών ομάδων, αλλά τοπεπρωμένο των Βαλκανίων, το πεπρωμένο όλων τωνΝοτιοσλάβων και των Σλάβων γενικότερα. ΚανέναςΣλάβος δε θα σκεφτόταν να ρίξει λάδι στη φωτιάτης διαμάχης. Ακόμα και οι Ρώσοι, ως οι αρχαιότεροιαδελφοί, αποφεύγουν να παρεμβαίνουν άμεσα στησύγκρουση, ως διαιτητές. […]Ο «Ρωσικός κόσμος» (Ruskoje Slovo) προειδοποίησεμε σαφήνεια τους Σέρβους – και έμμεσα επίσης τουςΒουλγάρους – ότι σε περίπτωση (πολέμου), δε θαπρέπει να υπολογίζουν στη ρωσική υποστήριξη ούτεστη συμπάθεια των χωρών της Αντάντ. Δε θα πρέπειμε κανένα τρόπο να επιτραπεί ένας νέος ΒαλκανικόςΠόλεμος. Οι Μεγάλες Δυνάμεις διαθέτουν τα αναγκαίαμέσα για να θέσουν τέλος σε αυτές τις ανόητεςδιαμάχες και στην αδιαλλαξία που επιδεικνύει η κάθεπλευρά. Ένα τέτοιο μέτρο είναι η αυτονομία της Μακεδονίας.Είναι ωστόσο σαφές πως θα προχωρήσουνσε ένα τέτοιο μέτρο μόνο σε ακραία περίπτωση, όταναποδειχθούν αναποτελεσματικά όλα τα άλλα μέσα.Οι απόψεις που διατυπώνει η ρωσική εφημερίδαδεν είναι άγνωστες στον κόσμο. Έχει γίνει γνωστό σεμικρούς κύκλους των Βαλκανίων εδώ και μήνες ότιυπάρχει ένα κόμμα – ένα αρκετά σημαντικό κόμμα– το οποίο θα ήθελε να δει τη δημιουργία μιας αυτόνομηςΜακεδονίας. Είναι το κόμμα των οπαδώντης απόσχισης. Δρουν μυστικά και μπορούμε να καταλάβουμεγια ποιο λόγο. Εάν ωστόσο καταφέρουννα κερδίσουν την υποστήριξη ενός τόσο ισχυρούετέρου όπως η Ρωσία, αυτό μπορεί να τους δώσειμεγαλύτερο θάρρος, μπορούν σύντομα να βρουνπερισσότερους υποστηρικτές και το μέλλον να τουςχαμογελάσει απρόσμενα.Slovenec, 122, 31 Μαΐου 1913.Συγγραφέας του άρθρου είναι ο Αντόν Μπεζενσέκ,σλοβένος στενογράφος και μεταφραστής,ο οποίος ζούσε στη Σόφια. Η «Σλοβενική» (Slovenec)ήταν καθημερινή καθολική εφημερίδα.ΚΡΟΑΤΙΑ. Καθώς βρισκόταν πλησιέστερα στα συμμαχικά βαλκανικά έθνη, η Κροατία είχε μια πιο άμεση και σαφήάποψη για τους Βαλκανικούς πολέμους. Εκτός από αναλύσεις, ορισμένοι Κροάτες κατέγραφαν και τις προσωπικέςτους εντυπώσεις για τις εμπόλεμες χώρες σε εφημερίδες του Ζάγκρεμπ. Ταυτόχρονα, όλες οι απόψεις είχαννα αντιμετωπίσουν την κριτική των γελοιογραφιών.Δ-10. Ο «Ορίζοντας» (Obzor), καθημερινήεφημερίδα του Ζάγκρεμπ, 10 Οκτωβρίου 1912ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑΟι βαλκανικές χώρες σίγουρα δεν μπαίνουν στον πόλεμομόνο και μόνο για να κερδίσουν αυτές τις λίγεςυποσχέσεις για μεταρρυθμίσεις στην Τουρκία, αλλάμε την ελπίδα επίσης να πετύχουν την πλήρη αυτονομίατων χριστιανικών επαρχιών ή τουλάχιστον ναδιευρύνουν την επικράτειά τους (…) Βέβαια, η τελικήεπιτυχία των βαλκανικών χωρών εξαρτάται από τηνπολεμική τους ετοιμότητα και από την κατανόησηκαι την εκπλήρωση των αμοιβαίων συμφερόντωντους. Εάν αυτή η Συμμαχία στηρίζεται σε σταθερέςβάσεις, η επιτυχία είναι σίγουρη . θα καταφέρουν νααντιπαρατεθούν σε όλες τις εξωτερικές επιθέσεις ωςσύνολο, ως μια νέα εξουσία.Ο «Ορίζων», ο οποίος εκδίδετο την περίοδο1860-1941, ήταν μια από τις πιο πολυδιαβασμένεςκαθημερινές εφημερίδες στο Ζάγκρεμπ. Ότανξέσπασαν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, εκδότης ήταν ο ΣλάβκοΒοντβάρκα.Ποια στάση κρατά η κροατική κοινή γνώμη απέναντιστη βαλκανική συμμαχία και ποια απέναντιστην Οθωμανική Αυτοκρατορία, σύμφωνα με το παραπάνωκείμενο;107

ΕΜΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΘΕΑΤΕΣΕικ. 51. Κροατική γελοιογραφία, 1912Μετάφραση: «Μαμά, μαμά, κηρύχθηκε ο πόλεμος!»- «Τώρα θα σου δείξω εγώ τι σημαίνει πραγματικός πόλεμος!»Γιατί μια μερίδα Κροατών δείχνει τόσο ενθουσιασμόστο άκουσμα της κήρυξης του ΒαλκανικούΠολέμου;Αντανακλάται στις παραπάνω πηγές η επίσημη στάσηουδετερότητας της Αυστροουγγαρίας;Ποιες διαφορές και ομοιότητες διακρίνετε στη στάσητων Κροατών και των Σλοβένων;«Τσουκνίδα» (Koprive), σατιρικό περιοδικό, 1912.ΒΟΣΝΙΑ – ΕΡΖΕΓΟΒΙΝΗ. Ως νέα επαρχία της Αυστροουγγαρίας από το 1908 και ως μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςεπί αιώνες, αποτέλεσε μια πολύ ιδιαίτερη περίπτωση κατά την περίοδο κήρυξης των Βαλκανικώνπολέμων. Η προσωρινή κυβέρνηση έπρεπε να εξασφαλίσει την ουδετερότητα, ο πληθυσμός ωστόσο δεν έδειχνετην ίδια αυτοσυγκράτηση.Δ-11. Οι επαρχιακές αψβουργικές αρχέςεφαρμόζουν ειδικά μέτρα στη Βοσνία-ΕρζεγοβίνηΑπό την αρχή των Βαλκανικών Πολέμων ο επικεφαλήςτης κροατικής κυβέρνησης [στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη],Όσκαρ Ποτσιόρεκ, έκανε πολλά στη Βοσνία-Ερζεγοβίνηέχοντας ως στόχο την προετοιμασία της γιαπόλεμο εναντίον της Σερβίας και του Μαυροβουνίου.Εκείνος προσωπικά επιθυμούσε πολύ έναν τέτοιοπόλεμο, από κοινού με τον υπουργό πολέμου τηςΑυστροουγγαρίας. Έτσι, περίμεναν απλά την κατάλληληευκαιρία. Δόθηκαν στον Ποτσιόρεκ διευρυμένεςστρατιωτικές αρμοδιότητες και προάχθηκε σε στρατιωτικόεπιθεωρητή και γενικό διοικητή. Ξεκίνησε έτσιη επιστράτευση των κληρωτών. Ακόμα και πριν απότην κήρυξη του Α’ Βαλκανικού Πολέμου, ο Ποτσιόρεκείχε προετοιμάσει την εισαγωγή των λεγόμενων ειδικώνμέτρων για τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, προκειμένουνα διασφαλίσει τα νώτα του σε περίπτωση πολέμουεναντίον της Σερβίας. Η κρίση του Σκαντάρ του έδωσεένα καλό πρόσχημα να θέσει σε εφαρμογή αυτό τοειδικό καθεστώς στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, σε συνεννόησημε τον υπουργό οικονομικών Μπιλίνσκι και τονυπουργό εξωτερικών υποθέσεων Μπέρτολντ. Την 1 ηΜαΐου ο αυτοκράτορας ενέκρινε την πράξη αυτή καιαμέσως, στις 3 Μαΐου 1913, τοιχοκολλήθηκαν παντούστη Βοσνία-Ερζεγοβίνη αφίσες με πληροφορίες γιατην εφαρμογή αυτών των ειδικών μέτρων. Στο πλαίσιοτων ειδικών μέτρων, περιορίστηκαν ή καταργήθηκανκάποιες ελευθερίες των πολιτών: αναστάλθηκε η ισχύςκάποιων άρθρων του βοσνιακού συντάγματος, περιο-108

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙρίστηκε η ελευθερία των μετακινήσεων και η ελευθερίατου τύπου. Αυτή η νέα κατάσταση πραγμάτων είχεαρνητικές επιπτώσεις στο σύνολο του πληθυσμού τηςΒοσνίας-Ερζεγοβίνης.Madzar, σ. 64-65.Τι είδους μέτρα εφάρμοσαν οι αψβουργικές αρχέςστην περίπτωση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης;Τα μέτρα αυτά υπήρξαν άμεση απόρροια της κήρυξηςτων Βαλκανικών Πολέμων ή είχαν και απώτερους στόχους;Γιατί ο πληθυσμός της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης ήταν αρνητικάδιακείμενος απέναντι στην κρατική πολιτική;Δ-12. Περιορισμός του εθελοντικού κινήματοςστη Βοσνία-ΕρζεγοβίνηΑφού οι τριακόσιοι στρατιώτες που πήγαιναν νακαταταγούν εθελοντικά στον τουρκικό στρατό τονΟκτώβριο του 1912 ξεπροβοδίστηκαν, η δημόσιαδιαδήλωση του εθελοντισμού κηρύχθηκε παράνομη.Με αυτήν την αφορμή, μια ομάδα αποτελούμενηαπό κάποιες χιλιάδες μουσουλμάνους διαδηλωτές,από κοινού με τους εθελοντές, παρήλασαν μεπράσινες σημαίες μέχρι το σιδηροδρομικό σταθμό.Το υπουργείο διαμαρτυρήθηκε ενάντια σε αυτή τηδημόσια υποστήριξη της μιας εμπόλεμης πλευράς.Αμέσως στάλθηκε διαταγή στις τοπικές αρχές, ηοποία ανακοίνωνε ότι είχε ήδη απαγορευθεί από τη14 η Οκτωβρίου η συγκέντρωση εθελοντών. Έκτοτε,οι εθελοντές διέσχιζαν παράνομα τα σύνορα.Ekmecic, σ. 416.Δ-13. Σέρβοι εθελοντές στη Βοσνία-ΕρζεγοβίνηΔεν ήταν απλό να γίνει κανείς μέλος των εθελοντικώνσωμάτων, ειδικά όταν επρόκειτο για ειδικάσώματα. Τα κριτήρια για τη συμμετοχή στα σώματαπου διοικούσαν οι διοικητές Βόγισλαβ Τανκόσιτςκαι Βουκ Πόποβιτς ήταν πολύ συγκεκριμένα, πολλοίωστόσο Σέρβοι ήθελαν να συμμετάσχουν στα σώματααυτά. Παρ’όλα αυτά μόνο ψηλοί άνδρες γίνοντανδεκτοί. Έτσι, μπροστά από το στρατηγείο τουΤανκόσιτς διαδραματίζονταν πολλές χαρωπές καιθλιβερές σκηνές. Ευτυχής ήταν εκείνος που γινότανδεκτός, και δυστυχείς, συχνά μέχρι δακρύων, ήταναυτοί που απορρίπτονταν για διάφορους λόγους,κυρίως εξαιτίας της ηλικίας τους ή της φυσικής τουςκατάστασης. Μεταξύ μιας ομάδας ανδρών που είχεαπορριφθεί από τον διοικητή Τανκόσις, ήταν ένακοντό, μελαψό αγόρι. Το όνομά του ήταν ΓαβρίλοΠρίντσιπ.Micevic, σ. 15-16.Γιατί νομίζετε ότι νεαροί άνδρες θέλουν να πάρουνμέρος ως εθελοντές σε έναν πόλεμο, στονοποίο δε συμμετέχει το κράτος τους;Να συγκρίνετε τις συνθήκες που περιγράφονται με τοεθελοντικό κίνημα που έλαβε χώρα στη διάρκεια τουΑ΄ Παγκοσμίου Πολέμου.Γνωρίζετε περιπτώσεις νεαρών ανδρών που πήγαν εθελοντέςσε έναν πόλεμο ορμώμενοι από κίνητρα άλλαεκτός των εθνικών (π.χ. από τη δυτική Ευρώπη στις βαλκανικέςχώρες);109

ΕΜΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΘΕΑΤΕΣΓενικές ερωτήσεις υποκεφαλαίου ΙΙΓιατί ορισμένοι από τις βαλκανικές επαρχίες της Αυστροουγγαρίας επιθυμούσαν να λάβουν μέρος στους βαλκανικούςπολέμους, ενώ άλλοι απλά παρακολουθούσαν τις εξελίξεις ως θεατές;Ποιο από τα δύο νομίζετε ότι υπερισχύει: το αίσθημα ότι ανήκουν σε μια κοινότητα ή το αίσθημα της νομιμότητας στουςνόμους της χώρας στην οποία ζουν;Μπορούμε να συγκρίνουμε το αίσθημα αυτό με το αίσθημα των ανθρώπων που ζουν στις βαλκανικές επαρχίες της ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας ή στα βαλκανικά έθνη-κράτη;Γενικές ερωτήσεις κεφαλαίου ΔΠοιοι ήταν οι κύριοι παράγοντες που διαμόρφωσαν τη βαλκανική κοινή γνώμη στις αρχές των Βαλκανικών Πολέμων;Πιστεύετε πώς μπορούσαν η Οθωμανική Αυτοκρατορία ή η Αυστροουγγαρία να υπολογίζουν ή να στηρίζονται στη νομιμοφροσύνητων κατοίκων τους;110

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΚεφάλαιο E: Μετά τον πόλεμοΤα αποτελέσματα ενός πολέμου αξιολογούνται συνήθως είτε από την άποψη των νικητών είτε από την άποψη τωνηττημένων. Τα πολιτικά αυτά αποτελέσματα μπορούν εύκολα να ανιχνευθούν στις νέες συνοριακές γραμμές που αποτυπώνονταιστους πολιτικούς χάρτες και να υπολογισθούν με βάση τα δεδομένα των εδαφικών και πληθυσμιακώνκερδών και απωλειών. Παράλληλα με αυτές τις συνέπειες, οι πόλεμοι προκαλούν μια ολοκληρωτική αναστάτωσηστην καθημερινότητα κάθε κράτους, κάθε κοινωνίας και κάθε οικογένειας για πολλά χρόνια. Καταστροφές, αρρώστιες,τραυματισμοί αποτελούν άμεσα προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπίσει κάθε κράτος και κάθε κοινωνία σε μιασχετικά περιορισμένη χρονική περίοδο. Αυτό ωστόσο που δεν μπορεί να ξεπεραστεί και κατατρέχει τη ζωή μιας ολόκληρηςγενιάς είναι το ψυχολογικό τραύμα – η «φρίκη του πολέμου», όπως συνήθως αποκαλείται εκείνη την εποχή.Στη φρίκη αυτή δεν πρέπει να υπολογίζουμε μόνο τις μνήμες από τα πλέον αποτρόπαια και απάνθρωπα περιστατικά,αλλά επίσης και την οδύνη για την απώλεια συγγενικών προσώπων, της γενέθλιας πόλης ή του χωριού – των «χαμένωνπατρίδων», σύμφωνα με την έκφραση εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων. Η μνήμη του τραύματος μεταδίδεται στιςεπόμενες γενιές και συχνά μεταγράφεται σε ιστορικό αφήγημα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο διαιωνίζεται επ’ άπειρον.Οι συνέπειες των Βαλκανικών πολέμων δεν αποτελούν εξαίρεση. Η οδύνη και ο φόβος που προκάλεσαν συνέχισαννα υφίστανται και μετά το τέλος των πολέμων . κάποιοι άνθρωποι μετανάστευσαν αφήνοντας πίσω τους τα καμένα χωριάτους, ενώ άλλοι, όσοι παρέμειναν σε επαρχίες οι οποίες εντάχθηκαν σε ένα διαφορετικό κράτος, δυσκολεύτηκαννα προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες. Η μετάβαση στο έθνος-κράτος δεν αποτελούσε μόνο πολιτική υπόθεση.Οι συνέπειες αυτές έγιναν ακόμα πιο έντονες εξαιτίας της έκρηξης του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, έναν μόνο χρόνομετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων. Οι χώρες που είχαν βγει νικήτριες από τους πολέμους συντάχθηκαν με τουςεμπνευστές της Βαλκανικής Ένωσης, τις χώρες της Αντάντ . αντίθετα, αυτές που ένιωθαν ταπεινωμένες συντάχθηκανμε τους ανταγωνιστές τους, που βρίσκονταν με το μέρος των Κεντρικών Δυνάμεων. Κάποιες από τις χώρες δεν είχανκαν την ευκαιρία να επιλέξουν, καθώς δεχθήκαν την εισβολή ξένων στρατών. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, ορισμένοισύγχρονοι της εποχής και ορισμένοι ιστορικοί αντιλαμβάνονται τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ως τον «επόμενο βαλκανικόπόλεμο».Το παρόν κεφάλαιο δεν επιχειρεί να τεκμηριώσει με λεπτομέρειες όλες τις πιθανές βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμεςσυνέπειες των Βαλκανικών Πολέμων. Παραθέτει επιλεκτικά μόνο πηγές που βοηθούν τους μαθητές νακατανοήσουν την πολυπλοκότητα και το εύρος των συνεπειών των πολέμων.Ι. Πολιτικές ΣυνέπειεςΠίνακας 15. Έκταση και πληθυσμός των βαλκανικών κρατών πριν και μετά τον πόλεμοΈκταση σε τετραγωνικά μέτραΠληθυσμός (κατά προσέγγιση)Πριν από τον πόλεμο Μετά τον πόλεμο Πριν από τον πόλεμο Μετά τον πόλεμοΑλβανία — 11.317 — 850.000Βουλγαρία 33.647 43.310 4.337.516 4.467.006Ελλάδα 25.014 41.933 2.666.000 4.363.000Μαυροβούνιο 3.474 5.603 250.000 500.000Ρουμανία 50.720 53.489 7.230.418 7.516.418Σερβία 18.650 33.891 2.911.701 4.527.992Ευρωπαϊκή Τουρκία 65.350 10.882 6.130.200 1.891.000Carnegie, σ. [418].111

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟΧάρτες 2 και 3: Εδαφικές μεταβολές στα Βαλκάνια.Η Συνθήκη του Λονδίνου και η Συνθήκη του ΒουκουρεστίουCarnegie, σ. 70.112

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΜελετήστε τους χάρτες και τον πίνακα και εντοπίστε τις μεταβολές του εδαφικού καθεστώτος.Ποιο ήταν το κύριο αποτέλεσμα των πολέμων σε σχέση με την προπολεμική πραγματικότητα;Να συγκρίνετε τους χάρτες 1, 2, και 3. Ποια είναι η σχέση μεταξύ των αρχικών προσδοκιών και του τελικού αποτελέσματος;Ε-1. Finis Turquiae? Τα σχόλια ενός γάλλουδημοσιογράφου, Φεβρουάριος 1913Αυτός ο συντετριμμένος ηλικιωμένος άνδρας, τόσοκοντά στο θάνατο, που περπατούσε με τη βοήθειαενός υπηρέτη και αυτός ο ιερέας που προσευχότανσκυφτός προς την κατεύθυνση της Ανατολής…Μέσα στην ευρωπαϊκή επίπλωση αυτού του προσποιητάδιακοσμημένου καθιστικού, αυτοί οι δύοουλεμάδες έμοιαζαν με μορφές του 15 ου αιώνα, καθώςρουφούσαν τον αρωματικό καπνό τους στοκατώφλι του ανακτόρου με τόσο ωραίες κινήσεις .πάνω απ’ όλα όμως, ο υλικός και ηθικός διάκοσμοςενός τέτοιου θεάματος, η σκληρότητα ενός εχθρικούτμήματος της Ευρώπης, η προδοσία ενός άλλου στοοποίο οι άνθρωποι αυτοί στηρίζονταν, η αδιαφορίατων ανθρώπων, τα πολιτικά μίση – τα μόνα αισθήματαπου δείχνουν ζωντανά – τα πολεμικά πλοία τωνξένων δυνάμεων που επιβλέπουν τα ανάκτορα, πουεπιβλέπουν την πόλη. Μπορούν όλα αυτά άραγενα εκφραστούν με λίγες μόνο λέξεις; Finis Turquiae?(Ήρθε το τέλος της Τουρκίας;)Georges Rémond, «Les angoisses et les convulsions de Constantinople»,L’ Illustration, 3649, 1 Φεβρουαρίου 1913, σ. 79.Ε-2. Απόσπασμα από άρθρο βουλγαρικήςεφημερίδας, 26 Ιουλίου 1913Η ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΕΥΤΙΚΗΣ ΣΥΝΘΗΚΗΣΗ ειρηνευτική συνθήκη υπογράφτηκε στο Βουκουρέστι,δεν πρόκειται όμως να υπάρξει ειρήνη σταΒαλκάνια. Δεν μπορεί να υπάρξει ειρήνη εκεί όπουβασιλεύει η βία. Η ειρηνευτική συνθήκη που υπογράφτηκεστο Βουκουρέστι αποτελεί αποδοχή τηςπιο ωμής βίας. Η Βουλγαρία δεν πρόκειται να συμβιβαστείποτέ με τους όρους της. Κολοβή, με περιορισμένασύνορα, λεηλατημένη, πνιγμένη, βιασμένη,θα αρχίσει να δουλεύει μέσα στα σύνορά της για ναδυναμώσει δέκα φορές περισσότερο τις οικονομικές,πολιτισμικές και φυσικές της δυνάμεις, έτσι ώστε νακατακτήσει, το συντομότερο δυνατό, αυτό που τηςανήκει – τα εθνικά και ιστορικά δίκαιά της.«Λαϊκή βούληση» [Narodna Volya] 54 , αρ. 58,26 Ιουλίου 1913 στο Kishkilova.Προσπαθήστε να κατανοήσετε την αντίδρασητης Βουλγαρίας.Συμφωνείτε με τη δήλωση: «δεν πρόκειται όμως ναυπάρξει ειρήνη στα Βαλκάνια»;Η σκηνή που περιγράφεται στο απόσπασμαέλαβε χώρα στις 22 Ιανουαρίου μετά τη συνάντησητου «Μεγάλου Διβανίου» (αυτοκρατορικό συμβούλιο),όταν ο εξουσιοδοτημένος υπουργός ΚιαμίλΠασά παρέδωσε την Αδριανούπολη στους ΒαλκάνιουςΣυμμάχους. Την επόμενη ημέρα, στις 23 Ιανουαρίου, ουπουργός Πολέμου Ναζίμ Πασά, δολοφονήθηκε στοκοινοβούλιο και το πραξικόπημα των Νεοτούρκων έριξετην οθωμανική κυβέρνηση.Ε-3. Από την ομιλία του Γιόβαν Σκέρλιτς,συγγραφέα και βουλευτή, στην Εθνοσυνέλευσητης Σερβίας στις 18 Οκτωβρίου 1913Όταν κάνουμε λόγο για «αποτέλεσμα», προηγείταιένας αριθμός ερωτημάτων που πρέπει να συζητηθούν.Πρώτον, είναι αναγκαίο να επιλυθεί το εξής:αποτελούν όλα αυτά ένα οριστικό αποτέλεσμα, παίρνειη Σερβία με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου,στο πλαίσιο της ισχύουσας κατάστασης, του συστήματοςτων συμμαχιών που κυριαρχεί σήμερα σταΒαλκάνια, παίρνει λοιπόν η Σερβία σήμερα όλα όσαμπορεί να κερδίσει, γίνεται η θέση της καλύτερη και54 Εφημερίδα, όργανο του αντιπολιτευτικού Ριζοσπαστικού Δημοκρατικού Κόμματος.113

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟασφαλέστερη από την προπολεμική της θέση; Μετάτην πρόσφατη εισβολή μας στην Αλβανία, μετά τοωμό τελεσίγραφο της Αυστρίας ότι πρέπει να αποχωρήσουμεαπό την Αλβανία, μπορούμε να έχουμεαμφιβολίες για την αρτιότητα αυτών των αποτελεσμάτων.Έστω όμως και εάν υποθέσουμε ότι αυτάτα αποτελέσματα είναι ιδανικώς θετικά, παραμένουνωστόσο αμφισβητήσιμα. Δεν αρκεί μόνο ναείμαστε προσανατολισμένοι προς την εδαφική επέκταση,είναι αναγκαίο να βλέπουμε με ποιον τρόποέχουν επιτευχθεί αυτά τα αποτελέσματα . θα έπρεπε ναέχει αποτιμηθεί εάν θα μπορούσαν να επιτευχθούν μελιγότερες καταστροφές και θα έπρεπε να έχει καθοριστείσε ποιον αξίζουν τα εύσημα για αυτές τις επιτυχίες.Skerlić, σ. 343, 347, 354.Προσπαθήστε να κατανοήσετε τη διάθεση πουεκφράζει το παραπάνω απόσπασμα. Εικ. 52. Η απελευθέρωση της υπόδουλης ΕλλάδαςΑλληγορική λαϊκή λιθογραφία, με πρωταγωνιστικήμορφή τον πρωθυπουργόΕλευθέριο Βενιζέλο, η οποία αφιερώνεται σεόλους εκείνους που συνέβαλαν στην απελευθέρωσητων υπόδουλων ελληνικών περιοχών.Η σύνθεση συνδυάζει πολυάριθμα ιστορικάσύμβολα, αλληγορικές μορφές και απεικονίσειςπου συνδέονται με τη Μεγάλη Ιδέα. Πρόκειταιγια οικεία μοτίβα που επαναλαμβάνονται και σεάλλες λαϊκές λιθογραφίες της εποχής των ΒαλκανικώνΠολέμων. Η συγκεκριμένη εκδόθηκε πριναπό τον ελληνοβουλγαρικό πόλεμο.Λεζάντα: «Ο Πρωθυπουργός ΕλευθέριοςΒενιζέλος μετά του στρατηλάτου νικητούΔιαδόχου και του γενναίου στρατού συντρίβουντα δεσμά και αποδίδουν την ελευθερίανεις τας υποδούλους αδελφάς μας».Αναγνωρίστε τα σύμβολα και τη σημασίατους. Μπορείτε να αναγνωρίσετε τα σύμβολαπου συνδέονται με τη Μεγάλη Ιδέα; Συζητήστετα «ιστορικά δίκαια» της Ελλάδας, ότανδιεκδικεί να περιλάβει την Κωνσταντινούποληστα σύνορά της.Έγχρωμη λιθογραφία σε σκληρό χαρτόνι, 57x41εκ. /64x45εκ. / Συλλογή IEEE, αρ. 4951/14, στο ΒαλκανικοίΠόλεμοι 1912-1913…, σ. 203.114

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ Εικ. 53. Η ειρηνευτική διάσκεψη τουΒουκουρεστίου, ρουμανική γελοιογραφίατικής διορατικότητας. Σε ότι αφορά στη χώρα μας,στο τέλος αυτών των γεγονότων εξέρχεται έχονταςδιατηρήσει την εδαφική της ακεραιότητα, έχονταςδιασφαλίσει το σύνολο της νότιας Δοβρουτσάςκαι έχοντας αυξήσει σημαντικά το ευρωπαϊκό τηςγόητρο. Ταυτόχρονα όμως, εξέρχεται έχοντας αποκτήσειέναν αμείλικτο εχθρό, το μίσος του οποίουπηγάζει από το φθόνο, από την απογοήτευση καιτη συνεχή ταπείνωση, η οποία έφτασε τώρα στονύψιστο βαθμό.Kiritescu, σ. 96.Ποιος είναι ο «αμείλικτος εχθρός» της Ρουμανίαςσύμφωνα με το κείμενο; Ποιες είναι οι συνέπειεςτων πολέμων σε πολιτικό επίπεδο για τη Ρουμανία; Εικ. 54. Οι σημαίες των Μεγάλων Δυνάμεωνστο οχυρό της Σκόδρας, Μάιος 1913Furnica, IX, αρ.48, 1 Αυγούστου 1913, σ. 12.Μετάφραση: Η ειρηνευτική διάσκεψη τουΒουκουρεστίου (στιγμιότυπα)Στη διάρκεια της συνάντησης.Στη λήξη της συνάντησης.Ε-4. Οι συνέπειες των Βαλκανικών Πολέμων γιατη Ρουμανία, σύμφωνα με το ρουμάνο ιστορικόΚονσταντίν ΚιριτέσκουΟι ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις που διεξήγαγε οεντεταλμένος της κυβέρνησης Μαγιορέσκου οδήγησανστην Ειρηνευτική Συνθήκη του Βουκουρεστίουτου 1913, η οποία αναγκάζει – σύμφωνα με τα λόγιατου στρατηγού Φίτσεφ, στρατιωτικού αντιπροσώπουτης Βουλγαρίας – τη χώρα του να πληρώσει τοτίμημα για την πλεονεξία της και την έλλειψη πολι-115

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟΕικ. 55. Ο σερβικός στρατός στο ΜοναστήριMarzanović, War Album.Ε-5. Οι αναμνήσεις του Μαρτούλκοφ από τηνπρώτη επαφή του σερβικού στρατού με τουςπολίτες της ιδιαίτερης πατρίδας του, Βέλες, τοφθινόπωρο του 1912Από την αρχή οι βαλκάνιοι σύμμαχοι – οι «απελευθερωτές»– σημείωσαν λαμπρές νίκες εναντίον τηςΤουρκίας. Όταν ο σερβικός στρατός κατέλαβε τηνπόλη μας Βέλες, εμείς οι πολίτες δεχτήκαμε τους«απελευθερωτές» με ιδιαίτερο σεβασμό και επισημότητα.Θα πρέπει επίσης να αναγνωρίσουμετο γεγονός ότι τις πρώτες ημέρες του πολέμου, τομεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού – με λίγες μόνοεξαιρέσεις – είχε καταληφθεί από μεγάλο ενθουσιασμό.Επιτέλους, μετά από πέντε αιώνες, είχε φτάσειτο τέλος του τουρκικού ζυγού! Μας είχε πλημ-μυρίσει η ελπίδα ότι πιο ευνοϊκές συνθήκες θαέρχονταν για τη βελτίωση της ζωή μας και την αναγέννησητου τόπου μας – συνθήκες που θα έβαζαντέλος στο δύσκολο παρελθόν και θα προστάτευαντα συμφέροντα του μακεδονικού λαού. Δυστυχώς,όμως, από τις πρώτες κιόλας μέρες, μπορούσε κανείςνα διακρίνει ποιο πνεύμα διακατείχε τους συμμάχους«απελευθερωτές» και τι εκπλήξεις μας περίμενανστο άμεσο μέλλον… Οι «απελευθερωτές»μας δεν έκρυβαν τους μεγαλο-σερβικούς πόθουςτους. Όταν συνομιλούσαν με κάποιον κάτοικο, ηπρώτη ερώτηση που του απηύθυναν ήταν «Τι είσαι;»- και αν λάμβαναν την απάντηση ότι εκείνοςή εκείνη δεν ήταν Σέρβος, συνέχιζαν: «Έτσι ήταντα πράγματα μέχρι τώρα, θα αλλάξουν όμως στομέλλον. Οι Βούλγαροι πάσχισαν πολύ για να σαςκάνουν Βουλγάρους. Τώρα όμως θα γίνετε καλοίΣέρβοι… Ένα πρέπει να μάθετε: όπου πατά το σερβικόπόδι θα γίνεται σερβικό έδαφος».Martulkov, σ. 243-4.Προσπαθήστε να εξηγήσετε για ποιο λόγο άλλαξεη στάση των ανθρώπων της Μακεδονίας απέναντιστους «απελευθερωτές».Πιστεύετε ότι αυτή η αλλαγή αφορούσε όλους τους κατοίκουςτης Μακεδονίας;Σε ποιες προτάσεις του κειμένου αντανακλώνται οιαντιμαχόμενες εθνικές ιδέες στη Μακεδονία;Να σχολιάσετε την τελευταία πρόταση. Προσπαθήστενα σκεφτείτε μέσα από ποιες διαδικασίες θα μπορούσενα μεταβληθεί η εθνική ταυτότητα ενός ατόμου. Εικ. 56. Αλλαγές ονομάτων: από το Ουσκούμπ στα ΣκόπιαΕρευνήστε την ιστορία της περιοχής σας καιπροσπαθήστε να βρείτε τα διαφορετικά ονόματαπου τυχόν είχαν η πόλη σας ή οι γειτονικές σαςπόλεις (α) στην διάρκεια της οθωμανικής περιόδου και(β) μετά τη συγκρότηση του έθνους-κράτους. Γιατί νομίζετεότι άλλαξαν (εάν άλλαξαν) τα ονόματα;L’ Illustration, t. CXL (1 η Ιουλίου-31 η Δεκεμβρίου 1912), σ. 373.116

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΕ-6. Ο σέρβος βασιλιάς Πέτρος υπόσχεται ίσαδικαιώματα σε όλους τους λαούς που ζουν σταεδάφη που προσάρτησε η Σερβία, ανεξάρτητααπό την εθνική τους καταγωγήΑπό το διάγγελμα του σέρβου βασιλιά ΠέτρουΠρος τον αγαπητό μου λαό των απελευθερωμένων καιενωμένων εδαφών που προσαρτήθηκαν στη ΣερβίαΜε το σημερινό μου διάγγελμα, μετά την ολοκλήρωσητων διεθνών συνθηκών, ανακοινώνω ότι οι χώρεςσας προσαρτήθηκαν στο Βασίλειο της Σερβίας …Θα προσπαθήσω με όλες μου τις δυνάμεις … να διασφαλίσωότι όλοι εσείς, ανεξάρτητα από τη θρησκείαή την καταγωγή σας, θα είσαστε ευτυχείς από κάθεάποψη, ελεύθεροι και θωρακισμένοι από τη δικαιοσύνηκαι την ασφάλεια, την οποία εγγυάται η κυριαρχίατης ελεύθερης Σερβίας. Θα είσαστε όλοι σας ίσοιαπέναντι στους νόμους και τις αρχές. Η θρησκεία, ηπεριουσία και η προσωπικότητα του κάθε ατόμου θαθεωρούνται ιερές και ως τέτοιες θα αντιμετωπίζονταιμε σεβασμό. Η κυβέρνησή μου θα εργάζεται αδιάκοπαγια την πρόοδό σας στον τομέα της εκπαίδευσης,της οικονομίας και σε κάθε άλλο τομέα.Εσείς από την πλευρά σας, θα πρέπει να εργάζεστε μεόλες σας τις δυνάμεις, να ξεχάσετε τις πρότερες πλάνες,τις αποσχιστικές απόπειρες και τη διχόνοια καιόλοι μαζί ομόψυχα, σε έναν αδελφικό εναγκαλισμό,να σβήσετε από το πρόσωπο της όμορφης πατρίδαςμας τα ίχνη της μακραίωνης σκλαβιάς.Πέτρος25 Αυγούστου 1913, στην Ριμπάρσκα Μπάντζα(ακολουθούν οι υπογραφές των μελών της σερβικήςκυβέρνησης)Balkanski rat u slici i reči 29, 31 Αυγούστου (13 Σεπτεμβρίου) 1913.Να συγκρίνετε το παρόν κείμενο με το προηγούμενοκαι να σχολιάσετε τυχόν διαφορές.Ε-7. Άρθρο ρουμανικής εφημερίδας, το οποίοαναφέρεται στις αντιδράσεις του λαού τωνπρόσφατα προσαρτημένων περιοχών της νότιαςΔοβρουτσάς μετά τη λήξη του Β΄ ΒαλκανικούΠολέμουΑπό το ΚουαντριλατέρΤο καλοκαίρι του 1913, σ’ ένα χωριό στο Κουαντριλατέρ,μια εύπορη οικογένεια Βουλγάρων έδωσε καταφύγιοσε εμάς, μια ομάδα Ρουμάνων, στην οποίασυμπεριλαμβάνονταν και στρατιώτες. «Από εδώ καιπέρα θα είστε Ρουμάνοι στρατιώτες», τους είπαμε,και είπαμε στο νεότερο γιο ότι θα υπηρετούσε στορουμανικό στρατό. Όταν το άκουσε αυτό, ο νεαρόςάνδρας έμεινε αποσβολωμένος σα να τον χτύπησεκεραυνός. Έτρεφαν την ελπίδα ότι η Ρουμανία μόνοπροσωρινά θα καταλάμβανε το Κουαντριλατέρ καιτα στρατεύματα θα αποσύρονταν μετά την έλευσητης ειρήνης. Όταν όμως τους εξηγήσαμε ότι αυτή ηπεριοχή θα αποτελούσε πλέον μέρος της Ρουμανίας,είδαμε τον πόνο να ζωγραφίζεται στα πρόσωπάτους. Η γυναίκα ζήτησε περισσότερες εξηγήσεις καιαπό την κακία που έλαμψε στα μάτια τους φάνηκεότι είχαν καταλάβει τη σκληρή αλήθεια. […]Οι Βούλγαροι με θλίψη στα μάτια ατένιζαν τα εδάφηπου περνούσαν πια στη Ρουμανία, πολύ όμως Τάταροικαι Τούρκοι καλωσόρισαν τις εξελίξεις. Όσοάσχημα και εχθρικά ήταν τα βλέμματα των Βουλγάρων,τόσο φιλικά ήταν εκείνα των Μουσουλμάνωνκαι των Τούρκων.Universul, XXXI, αρ. 213, 5/18 Αυγούστου 1913, σ. 1.Προσπαθήστε να αιτιολογήσετε τις διαφορετικέςαντιδράσεις μεταξύ Βουλγάρων, Τούρκων και Τατάρωνστο Κουαντριλατέρ. Πώς επηρεάζει τις ζωές τωνανθρώπων η υπαγωγή της περιοχής που ζουν από τηδικαιοδοσία μιας χώρας σε εκείνην μιας άλλης;Ε-8. Τα εθνικά συμφέροντα της ΒουλγαρίαςΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΩΤΑΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥΤΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΤΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑΣΣόφια, 4 Ιανουαρίου 1915.[…] εκτιμώντας με ψυχραιμία και νηφαλιότητα τασυμφέροντα της Βουλγαρίας, βλέπουμε ότι ο μόνοςτρόπος για να επιλυθούν ικανοποιητικά τα ζωτικάπροβλήματα της χώρας είναι η σύμπραξη με τις δυνάμειςτης Αντάντ. Πρώτον, κάθε ημέρα που περνάφαίνεται ολοένα και πιο απίθανο να καταστεί νικηφόραη αυστρογερμανική συμμαχία. Μετά την αδικαιολόγητηκαι ανήθικη εισβολή στο ουδέτερο Βέλγιο, οπολεμοχαρής γερμανικός ιμπεριαλισμός συνάντησε117

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟμια σθεναρή αντίσταση όχι μόνο από τους εχθρούςτου αλλά και από τη συνείδηση της πολιτισμένης ανθρωπότητας.Αυτός ο απροσδόκητος αντίπαλος αποδείχθηκεαρκετά ισχυρός, ώστε να καταδικάσει τηναυστρογερμανική συμμαχία και να την οδηγήσει σεκατάσταση ολοκληρωτικής απομόνωσης. Κατέστηηθικά αδύνατο για τα έθνη που τηρούσαν ουδετερότητανα επέμβουν προς όφελος της Γερμανίας καιτης Αυστροουγγαρίας. Μάλιστα, συνέβη ακριβώς τοαντίθετο . η παρέμβαση εναντίον της αυστρογερμανικήςσυμμαχίας έγινε εξαιρετικά δημοφιλής μεταξύτων μαζών και λάμβανε χώρα ολοένα και πιο συχνά.Το πιο σημαντικό συμφέρον της Βουλγαρίας είναι ναδιασφαλίσει την ευρύτερη δυνατή ένωση των εθνικώνεδαφών της. Αυτό μπορεί να συμβεί μόνο με τηνεπιστροφή των γειτονικών περιοχών, οι οποίες είχανδοθεί με τις συμφωνίες που έγιναν στο Βουκουρέστικαι την Κωνσταντινούπολη. Επιπλέον, μόνο η Αντάντμπορεί να επιβάλει την επιστροφή των εδαφών αυτών.Και αυτό επειδή ορισμένες περιοχές των χωρών,προς όφελος των οποίων έγιναν αυτές οι συμφωνίες,είναι εχθροί της Αντάντ, ενώ άλλες περιοχές είναισύμμαχοί της (διότι ελπίζουν ότι η Αντάντ θα ικανοποιήσειτις εθνικές προσδοκίες τους).Ο άλλος σημαντικός στόχος για την ευόδωση τουοποίου θα εργαστεί εις το εξής η Βουλγαρία, μετάτο τέλος της παρούσας ευρωπαϊκής κρίσης, είναι ηδυνατότητα να διαβιώσει ειρηνικά με τις γειτονικέςτης χώρες και μέσω αυτής της ειρήνης επιθυμεί ναμπορέσει να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στην πολιτισμικήκαι οικονομική ανάπτυξη της Βουλγαρίας. Μεάλλα λόγια, στα θεμέλια της βουλγαρικής πολιτικήςπρέπει να υπάρχει το στοιχείο της συμφωνίας με τιςγειτονικές χώρες. Αυτό θα αποδειχθεί ένα βήμα προςτην πλήρη αλληλεγγύη και τη διασύνδεση των αμοιβαίωνπολιτισμικών, οικονομικών και πολιτικών συμφερόντωντων διαφορετικών χωρών. Αυτό μπορεί ναεπιτευχθεί μόνο μέσα από την ειρηνική διευθέτησητων αξιώσεων της Βουλγαρίας με τη μεσολάβησητης Αντάντ.Το τρίτο σημαντικό συμφέρον της Βουλγαρίας είναιη διατήρηση της ανεξαρτησίας των Βαλκανίων. Τοσυμφέρον αυτό έρχεται σε συμφωνία με τους στόχουςκαι τα πολιτικά συμφέροντα των μελών χωρώντης τριπλής Αντάντ. Οι χώρες αυτές θέλουν να δουντην εγκαθίδρυση ελεύθερων και ισχυρών εθνών σταΒαλκάνια, ώστε αυτά να λειτουργούν ως φράγματαενάντια στις επιδιώξεις του επεκτατικού γερμανικούιμπεριαλισμού στην Ανατολή. Εξέφρασαν σαφώς αυτήντην προσδοκία με τη στάση που κράτησαν απέναντιστην Α΄ Βαλκανική συμμαχία. […]Για τους λόγους που εκθέσαμε, το Λαϊκό Κόμμα, πιστόστις πολιτικές του ιδέες, πιστεύει σθεναρά ότιη επίλυση των εθνικών μας προβλημάτων μπορείνα επιτευχθεί μόνο μέσα από την ανάπτυξη μιας ειλικρινούςκατανόησης μεταξύ της Βουλγαρίας καιτης απελευθερώτριας χώρας, Ρωσίας, καθώς και τωνσυμμάχων της Ρωσίας, Αγγλίας και Γαλλίας.Εφημερίδα Mir, 4451, 1 η Ιανουαρίου 1915 στο V. Georgievκαι St. Trifonov, σ. 258-259.ΙΙ. Κοινωνικο-οικονομικές συνέπειεςΧώραΠίνακας 16Καταστροφές (απώλειες) στη διάρκεια των Βαλκανικών ΠολέμωνΠληθυσμός(σε χιλιάδες)Οι ανώτατεςστρατιωτικέςδυνάμεις (σε χιλιάδες)Νεκροί (σε χιλιάδες)Απώλειεςπληθυσμού (σε %)Απώλειεςστρατιωτικώνδυνάμεων (σε %)1. Βουλγαρία 4.430 607 30 0,68 4,92. Σερβία 2.910 175 5 0,17 2,83. Ελλάδα 2.630 90 4,75 0,18 5,24. Μαυροβούνιο 247 30 2 0,80 6,6Σύνολο 10.217 902 41,75 0,46 4,95. Τουρκία 23.000 400 50 0,22 12,5Georgiev, G., Human resources of the countries which took part in the Balkan War 1912-1913. A collection of Military History, 1983. τ. 1.118

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ Εικ. 57. Η αποθέωση του Βαλκανικού Πολέμου, ρουμανική γελοιογραφίαFurnica, IX, αρ. 49, 8 Αυγούστου1913, σ. 1.Μετάφραση: Η αποθέωση του δολοφονικού Βαλκανικού Πολέμου: Στην υγειά σου κι ευχαριστώ. Εάν δεν υπήρχεςεσύ, θα είχα πεθάνει από τη δίψα αυτό το καλοκαίρι!119

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟΕ-9. Απώλειες του σερβικού στρατού στουςΒαλκανικούς ΠολέμουςΤην 13 η Φεβρουαρίου 1914, ο σέρβος Υπουργός Πολέμουανακοίνωσε στο Κοινοβούλιο (Skupstina) ταακόλουθα μεγέθη απωλειών του σερβικού στρατούστη διάρκεια των δύο τελευταίων πολέμων:Σερβοτουρκικός πόλεμος: Νεκροί: 5.000, τραυματίες:18.000Σερβοβουλγαρικός πόλεμος: Νεκροί: 7.000-8.000,τραυματίες: 30.000. Δύο χιλιάδες πεντακόσιοι στρατιώτεςυπέκυψαν στα τραύματά τους. Έντεκα με δώδεκαχιλιάδες πολίτες πέθαναν από αρρώστιες, ενώ4.300 από χολέρα. Μεταξύ των τελευταίων, οι 4.000πέθαναν στη διάρκεια του σερβοβουλγαρικού πολέμου.Carnegie, σ. 395.Στο βαθμό που η οικονομία των βαλκανικώνκρατών στηριζόταν περισσότερο στη γεωργία,αναλογιστείτε τις διαστάσεις και τις συνέπειες των ανθρώπινωναπωλειών.Να βρείτε περισσότερες πληροφορίες για την οικονομικήκατάσταση των βαλκανικών κρατών μετά τη λήξητων πολέμων.Ε-10. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος: έναδιαφορετικό είδος πολέμου[…] Η κατά μέτωπο συνάντηση με το μαζικό θάνατοείναι ίσως η πιο σημαντική εμπειρία του πολέμου.[…] Στη διάρκεια του σύγχρονου πολέμου πολλοίήλθαν αντιμέτωποι με τον οργανωμένο μαζικό θάνατογια πρώτη φορά στην ιστορία. […] Περισσότεροιαπό διπλάσιοι ήταν οι άνδρες που πέθανανστο πεδίο της μάχης ή υπέκυψαν στα τραύματάτους στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμουσε σχέση με όσους σκοτώθηκαν σε όλους τους μεγάλουςπολέμους μεταξύ του 1790 και του 1914.Ορισμένοι αριθμοί θα βοηθήσουν να διαφανεί τοάνευ προηγουμένου μέγεθος της συνάντησης μετο μαζικό θάνατο, το οποίο κυριάρχησε στις μνήμεςαυτού του πολέμου. Γύρω στα 13 εκατομμύριαάνδρες πέθαναν στη διάρκεια του Α΄ ΠαγκοσμίουΠολέμου, ενώ ο Ναπολέων στον πόλεμο εναντίοντης Ρωσίας – την πιο αιματηρή μέχρι τότε εκστρατεία– έχασε 400.000 άνδρες, 600.000 λιγότερουςαπό αυτούς που έχασαν και οι δύο πλευρές, στη δίχωςνικητή μάχη του Σομ το 1916. Στο μεγαλύτεροπόλεμο του 19 ου αιώνα, το γαλλοπρωσικό πόλεμο(1870-1871), 150.000 ήταν οι γάλλοι νεκροί, ενώ44.780 Πρώσοι έπεσαν στο πεδίο της μάχης. Τηνεποχή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η ανάμνησητων μεγάλων απωλειών των Ναπολεόντειων Πολέμωνείχε ήδη ξεθωριάσει, ενώ οι απώλειες τουπολέμου στον 19 ο αιώνα δεν μπορούσαν να συγκριθούνμε αυτές που έμελλε να ακολουθήσουν.Εξαιτίας των νέων διαστάσεων που πήρε το φαινόμενοτου θανάτου στον πόλεμο, ήταν εξαιρετικάπιο επίπονο από ότι ήταν μέχρι τότε να κρυφτείκαι τελικά να ξεπεραστεί η οδύνη του θανάτουστον πόλεμο.Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε επίσης και άλλεςνέες και σημαντικές διαστάσεις, οι οποίες επηρέασαντον τρόπο με τον οποίο τον αντιλαμβάνοντανάνδρες και γυναίκες. Ήταν ένας πόλεμος που έλαβεχώρα στην εποχή της τεχνολογίας, των νέων καιπιο αποτελεσματικών μέσων επικοινωνίας. Αυτόεπηρέασε τον τρόπο με τον οποίο διαδόθηκε η εικόνατου κι έδωσε τροφή στη φαντασία. Ωστόσο,το σημαντικότερο όλων ήταν ότι ο πόλεμος αυτόςεισήγαγε ένα νέο είδος διεξαγωγής μάχης στο ΔυτικόΜέτωπο, το οποίο επηρέασε το νόημα πουέμελλε να πάρει ο πόλεμος στις ζωές των περισσότερωνστρατιωτών. Ο πόλεμος των χαρακωμάτωναποδείχθηκε καθοριστικός όχι μόνο για τον τρόποπου αντιλήφθηκαν τον πόλεμο αυτοί που συμμετείχανσε αυτόν αλλά και για τον τρόπο με τονοποίο τον κατανόησαν οι μελλοντικές γενιές. […]Το Δυτικό Μέτωπο με το ιδιαίτερο και μοναδικόείδος πολέμου κυριάρχησε στον πεζό και ποιητικόλόγο, όπως επίσης και στον τρόπο απεικόνισής τουστα βιβλία ή στις ταινίες για τον πόλεμο. Καθόρισετο πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από τουςσύγχρονούς του και τις μελλοντικές γενιές.Mosse, σ. 3-4.Να συγκρίνετε τους αριθμούς που αναφέρονταιστον πίνακα 16 με τους αριθμούς που αναφέρειτο κείμενο του Μος. Να συγκρίνετε τις ανθρώπινεςαπώλειες μεταξύ των Βαλκανικών Πολέμων και του Α΄Παγκοσμίου Πολέμου.120

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΕ-11. Η νέα Σερβία – τα αποτελέσματα τηςπληθυσμιακής απογραφήςΣύμφωνα με την πληθυσμιακή απογραφή που πραγματοποιήθηκεστις πόλεις της νέας Σερβίας από τιςστρατιωτικές αρχές, οι πόλεις των πρόσφατα απελευθερωμένωνπεριοχών της Σερβίας έχουν τουςακόλουθους πληθυσμούς: Μοναστήρι 59.856, Σκόπια47.384, Πρίλεπ 21.783, Πρίσρεν 21.244, Πρίστινα18.174, Βέλες 16.624, Ντρακόβιτσα 14.500, ΝόβιΠαζάρ 13.434, Οχρίδα 11.038, Ντέμπαρ 10.199, Τέτοβο10.070, Μιτρόβιτσα στο Κόσοβο 9.354, Πλέβλια7.935, Κρούσεβο 7.903, Γευγελή 6.000, Καβαντάρ(Τικβές) 5.861, Βουστρί 5.749, Κίτσεβο 5.400, ΚρίβαΠαλάνκα 4.893. Ρεζάν 4.756, Οράχοβατς 4.593,Σιένιτσα 4.539, Κουμάνοβο 4.421, Φερίζοβιτς (Ουρόσεβατς)4.405, Γκόστιβαρ 4.384, Στρούγκα 4.120,Νεγκοτίν 4.050, Πριέπολιε 3.355, Κράτοβο 3.020 καιΝόβα Βάρος 2.909. Πολλές άλλες κωμοπόλεις, όπωςΔοϊράνη, Γκνίλανε, Πρέζεβο, Πρίμποϊ, κ.λπ., απουσιάζουναπό τον κατάλογο. Ο αστικός πληθυσμός τηςνέας Σερβίας ξεπερνά τις 400.000 κατοίκους.Balkanski rat u slici i red 34, 13 (36) Οκτωβρίου 1913.Με ποιον τρόπο η αύξηση του αστικού πληθυσμούθα μπορούσε να επηρεάσει την οικονομικήζωή της Σερβίας της εποχής;Θα μπορούσε αυτή η κατάσταση να προκαλέσει έναείδος οικονομικής κρίσης και γιατί;Ε-12. Αριθμοί και εγκατάσταση των προσφύγωνστη Βουλγαρία σύμφωνα με την αναφορά τουπρωθυπουργού Β. Ραντόσλαβοφ 55 στην 17 ηΕθνοσυνέλευσηΣόφια, 21 Απριλίου 1914[…] είτε 10.000 πάνω είτε 10.000 κάτω, ο αριθμόςτους φτάνει περίπου στις 150.000. Ορισμένοι πρόσφυγεςτακτοποιήθηκαν μόνοι τους, χωρίς τις επιτροπές,διότι δεν ήθελαν να υπακούσουν στις διαταγέςτων επιτροπών. Διάλεξαν κάποια χωριά και τουςαφήνουμε στην ησυχία τους. Τους άφησα, παρ’όλοπου παρουσιάζονται πολλές δυσκολίες, καθώς οιντόπιοι δεν τους θέλουν, γιατί φοβόνται ότι οι πρόσφυγεςθα πάρουν τη γη τους. Πρέπει να ομολογήσωότι οι ντόπιοι είτε τους φθονούν είτε φοβούνται ότιστο μέλλον θα τους πάρουν την περιουσία τους . έτσιδε δέχτηκαν τους πρόσφυγες με ιδιαίτερα φιλόξενοτρόπο. Υπήρξαν κάποια παράπονα ότι σε κάποια χωριάοι πρόσφυγες εκδιώχτηκαν από τα σχολεία, σεμια εποχή που έκανε υπερβολικό κρύο, κι έτσι αναγκαστήκαμενα παρέμβουμε και να πάρουμε μέτραγια να προφυλάξουμε τις ζωές τους.V. Georgiev, St. Trifonov.Ποιες ήταν οι αιτίες που προκάλεσαν πλήθηπροσφύγων μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων;Μπορείτε να συσχετίσετε το ζήτημα των προσφύγωνμε τις οικονομικές διαδικασίες;Γιατί νομίζετε ότι οι άνθρωποι φοβούνται γενικά τουςπρόσφυγες;Να βρείτε περισσότερες πληροφορίες για τους πρόσφυγεςπου κατέφυγαν στη χώρα σας.Ε-13. Μουσουλμάνοι πρόσφυγες στηΘεσσαλονίκηΑρ. 5. Οι αξιωματούχοι της Ισλαμικής Επιτροπής(Comité islamique) στη Θεσσαλονίκη μας πληροφόρησαν,την 1 η Σεπτεμβρίου, ότι υπήρχαν135.000 μουσουλμάνοι πρόσφυγες μέσα και γύρωαπό την πόλη, οι περισσότεροι από τους οποίουςείχαν φτάσει μετά το δεύτερο πόλεμο. Από τουςπρόσφυγες αυτούς, έξι ή οχτώ χιλιάδες πήγαν ήδηστη Μικρά Ασία, κυρίως στη Μυρσίνη, την Αττάλειακαι το Ισκεντερούν (Αλεξανδρέτα). Η ελληνικήκυβέρνηση δεσμεύθηκε να διαθέσει πέντε ατμομηχανέςκαι τις τελευταίες μέρες 3.000 άνθρωποιπήραν τα εισιτήριά τους. Η Επιτροπή θύμισε στηνελληνική κυβέρνηση ότι ήταν τώρα υπεύθυνη γιατη ζωή των προσφύγων στη Θεσσαλονίκη, καθώςτους υποχρέωσε να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους.Ζήτησε από την κυβέρνηση να παρέχει ψωμί στουςπρόσφυγες. Η Επιτροπή δαπανούσε μέχρι τότεπενήντα δολάρια ημερησίως για ψωμί. Σε ερωτή-55 Βασίλ Ραντόσλαβοφ (1854-1929): βούλγαρος νομικός, πολιτικός, ηγέτης του Φιλελεύθερου Κόμματος (Ραντοσλαβιστές), το οποίο ήταν προσανατολισμένοπρος τη Δυτική Ευρώπη. Υπηρέτησε πολλές φορές ως πρωθυπουργός.121

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟσεις που τους απευθύναμε, η Επιτροπή απάντησεότι δεν πίστευε ότι θα δινόταν γη στην ελληνικήΜακεδονία σε σημαντικό αριθμό μουσουλμάνωνπροσφύγων. Ίσως να τους έδιναν κάποια γη στοΚούκους (Κιλκίς), η οποία ωστόσο δε θα μπορούσενα δεχθεί περισσότερους από 1.000 ή 2.000 ανθρώπουςως εργάτες γης.Carnegie, σ. 278.Εικ. 58 και Εικ. 59. ΠρόσφυγεςCarnegie, πιν. 43 και 48, σ. 253, 256.Ε-14. Οι οικονομικές συνέπειες των πολέμωνγια τη Θεσσαλονίκη, όπως περιγράφονταιαπό τη «Σοσιαλιστική Φεντερασιόν τηςΘεσσαλονίκης», 1913Αφού εξετάσαμε το ζήτημα από την άποψη των διαφόρωνεθνικοτήτων, ας το εξετάσουμε τώρα απόοικονομική άποψη, γιατί το ζήτημα της ΕυρωπαϊκήςΤουρκίας δεν είναι παρά ζήτημα εθνικό και οικονομικόκαι μάλιστα ζήτημα περισσότερο οικονομικόπαρά εθνικό.Για τις σύμμαχες βαλκανικές χώρες δεν επρόκειτοτόσο για τη λύση του προβλήματος των εθνικοτήτων,δεν επρόκειτο τόσο για τη βελτίωση της τύχηςτων χριστιανικών πληθυσμών αυτών των επαρχιών.Ενδιαφέρονταν κυρίως να αυξήσουν τα εδάφητους.Αν εξετάσουμε, λοιπόν, το ζήτημα απ’ αυτή τηνάποψη, θα δούμε ότι οι κατειλημμένες περιοχέςπου θέλουν να μοιράσουν δεν θα φτάσουν ποτέτην οικονομική κατάσταση που γνώρισαν στο παρελθόν.Και η διαβεβαίωση αυτή αληθεύει κυρίωςσ’ότι αφορά την οικονομική κατάσταση της Θεσσαλονίκης.Η πόλη αυτή εξυπηρετούσε όλα ταβιλαέτια της Ευρωπαϊκής Τουρκίας, εκτός από τοβιλαέτι της Αδριανούπολης. Σχεδόν όλες οι εισαγωγέςκαι εξαγωγές των επαρχιών της Μακεδονίαςκαι ενός μεγάλου τμήματος της Αλβανίας γίνονταναπό το λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Με το μοίρασματων επαρχιών της Ευρωπαϊκής Τουρκίας μερικέςβιομηχανίες θα καταστραφούν και κυρίως θα ερημωθείη καλλιέργεια και επεξεργασία του καπνού,ενώ πρόκειται για βιομηχανία σπουδαιότατη για τηχώρα: χρησιμοποιεί 160.000 εργάτες που στο μεγαλύτερομέρος τους είναι οργανωμένοι σε ισχυρότατασυνδικάτα. Αν το μοίρασμα πραγματοποιηθεί,οι περιοχές που πριν εξυπηρετούνταν μέσωΘεσσαλονίκης οφείλουν να βρουν άλλο δρόμο. Ηενδοχώρα της Θεσσαλονίκης θα περιοριστεί εξαιρετικά,πράγμα που θα σημάνει την οικονομική καταστροφήτής πιο μεγάλης πόλης της ΕυρωπαϊκήςΤουρκίας, καταστροφή που θα έλθει μοιραία, εκτόςκι αν πραγματοποιηθεί η τελωνειακή ένωση μεταξύτων Συμμάχων. Αλλά μπορούμε να προσδοκούμε122

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙτην οικονομική Ένωση στα Βαλκάνια μετά απ’ αυτότο φριχτό πόλεμο και μετά από τόσες σφαγές πουόλοι οι εμπόλεμοι έχουν στο ενεργητικό τους;Όπως είπαμε πιο πάνω, η μόνη λύση του προβλήματοςείναι η αυτονομία των επαρχιών της Ευρωπαϊκής Τουρκίας,αυτονομία εγγυημένη από διεθνή συμφωνία. Στηνπερίπτωση αυτή, η ενότητα των λαών της Βαλκανικήςθα πραγματοποιηθεί πολύ πιο γρήγορα. Επίσης, οιεπαρχίες της Ευρωπαϊκής Τουρκίας οφείλουν να προσχωρήσουνστην Βαλκανική Συνομοσπονδία. Και μετην Συνομοσπονδία θα μπορέσουμε να πραγματοποιήσουμεόχι μόνο πολιτικές και πολιτισμικές προόδους,όχι μόνο θα υπάρξει οικονομική ευμάρεια, αλλά ακόμηθα αποφύγουμε ένα νέο πόλεμο ρεβάνς, ένα νέο«εθνικό» και «απελευθερωτικό» πόλεμο. Οι βαλκανικέςχώρες δεν θα είναι υποχρεωμένες πλέον να ζητούν βοήθειακαι προστασία από τους δήθεν προστάτες τωνβαλκανικών λαών, όπως η Αυστρία και η Ρωσία.Αντίθετα, όντας ενωμένες, θα αποτελέσουν μια δύναμηπου θα μπορέσει να αντισταθεί με επιτυχία στιςεπιρροές της Ρωσίας και της Αυστρίας και να αποτρέψεικάθε κατακτητική επιβουλή.Ένας ΒαλκάνιοςΕλεφάντης, σ. 49.Πίνακας 17Μετανάστες από τα Βαλκάνια στην Τουρκία(Κυρίως από τη Θράκη και τη Μακεδονία)ΈτοςΑριθμός προσφύγων1912-1913 177.3521914-1915 120.5661916-1917 18.9121918-1919 22.2441919-1920 74.848Σύνολο 413.922Πηγές: Cem Behar, Qsmanli Imparatorluğunun ve TürkiyeninNüfusu (Ο πληθυσμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςκαι της Τουρκίας) 1500-1927, Άγκυρα 1996· Daniel Panzac,«L’enjeu du nombre. La population de la Turquie de 1914à 1927», Revue du Monde Musulman et de la Méditerranée.1988, 4, σ. 45-67· Justin McCarthy, «Muslim Refugees inTurkey» στο The Balkan Wars, WWI and the Turkish War ofIndependence.Essays in honor of Andreas Tietze, Κωνσταντινούπολη1993.ΙΙΙ. Ιδεολογικές συνέπειεςΕ-15. Από ελληνικό αναγνωστικό της Ε΄Δημοτικού, 1914Δύο υπήρξαν οι μεγαλύτεροι εχθροί του Ελληνισμού,οι Βούλγαροι και οι Τούρκοι. Οι πρώτοι είναι πλέονεπίφοβοι και απάνθρωποι. Φρίττει κανείς, όταν διαβάζειεις την ιστορίαν μας τας σκληρότητας και ταςκακουργίας των θηρίων αυτών, οι οποίοι τολμούννα λέγωνται και Χριστιανοί. Είναι Τάταροι, συγγενείςμε τους Τούρκους. Επέρασαν τον Δούναβιν και εζήτησανφιλοξενίαν εις τας χώρας μας. Τοις εδώσαμενγην να καλλιεργούν, ασφάλειαν, δικαιοσύνην, και τέλος,και την χριστιανικήν πίστην διά να σώσουν ταςψυχάς των. Όλα όμως εις μάτην. Έμειναν πάντοτε οιίδιοι Τάταροι.Το αναγνωστικό υπογράφεται από τη ΓαλάτειαΚαζαντζάκη, διακεκριμένη συγγραφέα, καιπαιδικών βιβλίων μεταξύ άλλων. Ο τίτλος του αναγνωστικούείναι «Ο στρατιώτης». Το εξώφυλλό του παραπέμπειτόσο στην αρχαιότητα όσο και στο Βυζάντιο: ο δικέφαλοςαετός συνυπάρχει με το αρχαίο ρητό τηςΣπάρτης «η ταν ή επί τας», το οποίο σύμφωνα με τηνπαράδοση, έλεγαν οι Σπαρτιάτισσες μητέρες στο γιοτους όταν έφευγε για τον πόλεμο.123

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ Εικ. 60. Το εξώφυλλο του αναγνωστικού τηςΕ΄ ΔημοτικούΕ-16. Κριτική των ελληνικών σχολικώνεγχειριδίων από τον παιδαγωγό και δημοτικιστή,Δημήτρη Γληνό, 1926Εάν θελήσωμεν τώρα να συνάγωμεν τα γενικά πορίσματατης μελέτης μας θα είχομεν να είπωμεν ταεξής:1. Η ελληνική εκπαίδευσις κατά τας αρχάς του 19 ουαιώνος διαπνέεται από μίαν θερμήν πατριωτικήνπνοήν. Αλλ’ η Μεγάλη Ιδέα των Ελλήνων, δηλ. ο πόθοςπρος απελευθέρωσιν από του Τουρκικού ζυγούόλων των υποδούλων Ελλήνων και ανάστασιν τουΒυζαντινού Κράτους με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολιν,στρέφεται αποκλειστικώς και μόνονκατά των Τούρκων. Τους λοιπούς χριστιανικούς λαούςτης Βαλκανικής, οι οποίοι άλλως τε την εποχήνεκείνην δεν παρουσίαζον ακόμη, πλην των Σέρβωνέντονα τεκμήρια εθνικής αφυπνίσεως, οι Έλληνεςτους θεωρούν μάλλον ως αδελφούς, συμπάσχονταςκαι τούτους, και τους καλούν εις συνεργασίαν προςκατάκτησιν από κοινού της ελευθερίας (Ρήγας Φεραίος).Το κατά των Τούρκων κατευθυνόμενον εθνικόν τούτοιδεώδες διατηρείται μέχρι σήμερον απαραμείωτον.Η τελευταία Μικρασιατική καταστροφή των Ελλήνωνκαι η μετατόπισις του Ελληνισμού της ΜικράςΑσίας και της Θράκης, εάν η παρούσα διαρρύθμισιςτων ανατολικών πραγμάτων διατηρηθή αμετάβλητος,ίσως επιφέρη συν τω χρόνω άμβλυνσιν του ιδεώδουςτούτου.2. Από των μέσων του 19 ου αιώνος και ιδίως από του1870 και εξής, οπότε οι Βούλγαροι διεκδικούντες καιούτοι τη εθνικήν των κληρονομίαν και αφυπνιζόμενοιμε την βοήθειαν και των Ρώσων, στρέφονται καικατάτων Τούρκων, αλλά και κατά των Ελλήνων μειδιαιτέραν λύσσαν, επανέρχονται βαθμιαίως όλαι αιαναμνήσεις των μεσαιωνικών αντιθέσεων και σκληρώναγώνων μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων καιαναπτύσσεται φυλετικόν μίσος σφοδρότερον τουκατά των Τούρκων στρεφομένου. Η ελληνική παιδείαυφίσταται τότε εντόνως την επίδρασιν της κατάστασεωςταύτης.3. Κατά την εποχήν των Βαλκανικών πολέμων καιευθύς μετ’ αυτούς το μίσος τούτο μετά μικράν ανακοπήνκατά το διάστημα της Ελληνοσερβοβουλγαρικήςσυμμαχίας, αναφλέγεται εντονώτερον. Ηεπιτυχία των Ελλήνων κατά τους Βαλκανικούς πολέμους,φέρουσα αυτούς εγγύτερον προς την ολοκληρωτικήνπραγμάτωσιν της Μεγάλης Ιδέας ενισχύειτο πατριωτικόν συναίσθημα, εκτρέφει την εθνικήνυπερηφάνειαν και καθιστά αποκλειστικώτερον τοεθνικιστικόν ιδεώδες. Ούτω εξηγείται διατί τα διδακτικάβιβλία όλων των κατηγοριών από του έτους1914 μέχρι του 1917 φθάνουν εις το αποκορύφωματης καλλιεργείας και του εθνικισμού και του φυλετικούανταγωνισμού.4. Από του 1917 η εισαγομένη τότε εκπαιδευτικήμεταρρύθμισις εις το Δημοτικόν σχολείον, επειδή διαπνέεταιαπό πνεύμα ελεύθερον, επειδή στηρίζεταιεις πληρεστέραν γνώσιν της παιδικής ψυχής, επειδήστρέφεται προς την καλλιέργειαν των θετικών στοιχείωνμιας ειρηνικής ζωής και ενός ανώτερου πολιτισμού,δημιουργεί μίαν σειράν αναγνωστικών βιβλίωνδια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις του Δημοτικού σχολείου,τα οποία είναι πολύ μακράν και από την καλλι-124

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙέργειαν ενός τυφλού και αποκλειστικού εθνικισμούκαι από την υπόθαλψιν των φυλετικών παθών, χωρίςφυσικά να παραμελούν την εξύψωσιν των μαθητώνπρος την καλώς εννοουμένην αγάπην της πατρίδοςκαι του ελληνικού πολιτισμού, της εθνικής αυθυπαρξίαςκαι ελευθερίας. Το εθνικόν ιδεώδες δύναται νααναπτύσσεται χωρίς καταφρόνησιν και μίσος προςτους άλλους λαούς. Τα βιβλία αυτά αποτελούν μίαναληθινήν αυγήν χαρούμενης ημέρας. Είναι αίθρια,αίναι ανθρωπιστικά. Κατά τον αυτόν χρόνον όλαι αιτάξεις των σχολείων εις τα οποία δεν έχει εισαχθή ημεταρρύθμισις παραμένουν υπό την επίδρασιν τωνπαλαιών τάσεων.5. Η εκπαιδευτική μεταρρύθμισις ανεκόπη από του1920-1922, ήτοι κατά την εποχήν της παλινορθώσεωςτου Βασιλέως Κωνσταντίνου και επανελήφθηπάλιν από του 1923 μέχρι του 1926 χωρίς να προχωρήσηπέραν της τετάρτης τάξεως των Δημοτικώνσχολείων. Αι ανώτεραι τάξεις των σχολείων και προπάντων η Μέση Εκπαίδευσις ουδεμίαν παρουσιάζουσιμεταβολήν από του 1914 μέχρι σήμερον.Τα αποσπάσματα από το εγχειρίδιο και την αναφορά παρατίθενταιαπό το: Φίλιππος Ηλιού, «Σχολικά εγχειρίδια καιεθνικισμός. Η προσέγγιση του Δημήτρη Γληνού», Η Ελλάδατων Βαλκανικών Πολέμων, σ. 271, 277-8.Ο Δημήτρης Γληνός συμμετείχε στο σχεδιασμότης εκπαιδευτικής πολιτικής του ΕλευθέριουΒενιζέλου το 1917, αργότερα όμως συντάχθηκε μετον κομμουνισμό. Το απόσπασμα εξηγεί, μεταξύ άλλων,γιατί τα χειρότερα εγχειρίδια είναι εκείνα που γράφτηκαναμέσως μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, όταν οιΈλληνες πίστευαν ότι είχε φτάσει η ώρα της εκπλήρωσηςτης Μεγάλης Ιδέας.Πώς ήταν η εκπαίδευση των μαθητών στην Ελλάδαμετά τους Βαλκανικούς Πολέμους; Ποιαπιστεύετε ότι μπορούσαν να είναι τα αποτελέσματαμιας τέτοιας εκπαίδευσης; Θεωρείτε πώς είναι θεμιτόνα χρησιμοποιούνται τα εκπαιδευτικά συστήματα γιατην προπαγάνδιση μιας παρόμοιας απεικόνισης τωνγειτονικών λαών; Να βρείτε σχολικά εγχειρίδια της χώραςσας αμέσως μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους καινα παρατηρήσετε με ποιον τρόπο παρουσιάζονται οιγειτονικοί λαοί.Ε-17. Η ριζοσπαστικοποίηση του εθνικούαισθήματος στη Βουλγαρία, όπως αναδεικνύεταιστην ποίηση του Ιβάν Βάζοφα. Ο πόλεμος αυτός (Νοέμβριος 1912)Από τις θύελλες του Λόζενγκραντ στις ακτές του Αιγαίου,Σπαρμένα με πτώματα αγροί και λαγκάδια,Και η πορεία μας – μια πορεία στημένη σε μνήματαΑπό φλεγόμενα χωριά σε τάφους ανθρώπων.[…]Πόλεμος – τρόμος, διάβολος, στοιχειό μανιασμένοΧτύπημα θανάτου, βροντή οργής, λυγμοί,Άσπλαχνος πόλεμος, θάλασσα δακρύων, οδύνηΩ! Θεέ μου! – κι όμως, είναι ιερός ο πόλεμος αυτός!β. Γι’ αυτό λοιπόν πολεμούσαμε; (Απρίλιος 1913)Σωροί από ματωμένα κορμιάΝεκρά στον αγώνα για την λευτεριά των αδελφών μαςΛαμπρό, εξαίσια εκτελεσμένο, το έργοΣε μακάβριες μάχες ενάντια στον εχθρό, στα στοιχειάκαι στη φύση[…]Γι’ αυτό λοιπόν οι γενναίοι γιοι του λαού μαςΈδρεψαν τις δάφνες κι έσπειραν με μνήματαΤη γη της Θράκης, γι’ αυτό,Για να δουν τους δούλους, δούλους ακόμα σήμερα;[…]Βουλγαρία, γι’ αυτό λοιπόνΈδωσες στον τάφο τούς ήρωές σουΓι’ αυτό έχυσες με γενναιότηταΤο πιο φλογερό αίμα από τις φλέβες σου.Γι’ αυτό λοιπόν πολεμούσαμε;γ. Στη Μακεδονία (Μάιος 1913)[…]Δεν θα σ’ εγκαταλείψουμε! ΚατάρεςΑς πέσουν στα κεφάλια μαςΚατάρες ας σκεπάσουν τη μνήμη μαςΕάν με δυνατές τις γροθιές δε συντρίψουμεΤων φτωχών αδελφών μας τα νέα δεσμά.[…]Να συγκρίνετε τα ποιήματα του Βάζοφ με τις ιδέεςτου για τη Βαλκανική Συμμαχία (κείμενο Β-5).125

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟΕ-18. Απόσπασματα από τις αναμνήσεις τουΜιχαήλ Μαντζάροφ, βούλγαρου πολιτικούτου Λαϊκού Κόμματος, στα οποία εκφράζεται ηοδύνη του για το χαμό του γιου τουΤο απόγευμα της 23 ης Ιουνίου, ένας βούλγαρος αξιωματικόςέφτασε σπίτι μου και θέλησε να μου μιλήσειιδιαιτέρως. Δέχτηκα. Δείλιαζε κι ήταν διστακτικός.Μου είπε ότι είχε πάρει μέρος στις μάχες του Λαχανάστο μέτωπο της Θεσσαλονίκης. Ο στρατός μας είχεήδη ηττηθεί. Ο γιος μου, υπολοχαγός Ιβ. Μαντζάροφ,είχε πληγωθεί από χειροβομβίδα στη διάρκεια τηςμάχης. Ήταν παραστάτης και υπασπιστής της 2 ης μοιραρχίαςτου 25 ου Συντάγματος των Δραγουμάνων.Στη συγκεκριμένη συγκυρία, ο γιος μου ενεργούσεως αντικαταστάτης ενός από τους διοικητές του λόχουπου είχε σκοτωθεί, και βρισκόταν επικεφαλής τουλόχου, όταν τον χτύπησε η χειροβομβίδα. Ο αξιωματικόςδε με πληροφόρησε για τις ακριβείς συνθήκεςτου τραυματισμού τού γιου μου . αντίθετα με άφησεμε την εντύπωση ότι εγκαταλείφθηκε στο πεδίο τηςμάχης και ότι εάν έστελνα ένα τηλεγράφημα στοΒενιζέλο, θα ήταν εκείνοι υπεύθυνοι για τη μέριμνάτου. Δε χρειάζεται να πω ότι τα νέα αυτά προκάλεσανανείπωτη αναστάτωση στην οικογένειά μας και σεεμένα προσωπικά. Εδώ και πολλές ημέρες κυκλοφορούσανκακές φήμες στη Σόφια για την τύχη των δυομου γιων, τα συγκεκριμένα νέα ωστόσο αποτέλεσανμια οδυνηρή δοκιμασία. Έστειλα αμέσως τηλεγράφημαστο Βενιζέλο, στο οποίο ζητούσα να μάθω εάνο γιος μου ήταν ανάμεσα στους τραυματίες αιχμαλώτουςπου πιάστηκαν στο μέτωπο της Θεσσαλονίκης.Μετά από μερικές ημέρες, έλαβα τηλεγράφημα απότον έλληνα πρωθυπουργό, τον οποίο γνώριζα καιδιατηρούσαμε φιλικές σχέσεις από τη Συνδιάσκεψητου Λονδίνου. Στο τηλεγράφημα με πληροφορούσεότι με βαθειά του λύπη έπρεπε να μου πει ότι ο γιοςμου δεν ήταν μεταξύ των αιχμάλωτων τραυματιών.Έχασα και την τελευταία μου ελπίδα. Από εκείνη τηστιγμή με κατέτρεχε ο πόνος. Όλα γύρω μου μαύρισαν.Η αθλιότητα και η θλίψη της Βουλγαρίας μούφαίνονταν πια πολύ μεγαλύτερες. Κάθε αντικείμενοσπίτι μου, μού θύμιζε τη χαμένη μου ευτυχία. Οι παρηγόριεςτων φίλων και των συγγενών μου προκαλούσανακόμα μεγαλύτερη δυστυχία και μπορώ ναπω, ότι έφταναν στο σημείο να με εξοργίζουν. Επιθυμούσατη μοναξιά. Κάθε κουβέντα με φίλους καισυγγενείς κατέληγε σε συζήτηση για τους άνδρεςπου χάθηκαν. Αυτό έμοιαζε να ξανανοίγει συνεχώςένα επώδυνο τραύμα. Μόνο η απομόνωση και η συγκέντρωσηστον εσωτερικό μου κόσμο ένιωθα ότιμου πρόσφεραν μια σχετική παρηγοριά. Η βαθιάμου θλίψη συμβάδισε με τη θλίψη της Βουλγαρίας.Η Βουλγαρία έχανε, όπως κι εγώ, όλα όσα της ήταναγαπημένα και πολύτιμα. Μέσα σε αυτό το κλίμα τηςδυστυχίας, στο οποίο είχα περιοριστεί, μπορούσα ναεθελοτυφλώ για τα λάθη και τα εγκλήματα του βασιλιάΦερδινάνδου και του μηχανισμού εξουσίας του.Αντίθετα έστρεφα την οργή μου κυρίως στους χτεσινούςμας συμμάχους που στέρησαν την πατρίδα μουαπό ότι της έπρεπε, που την οδήγησαν σ' ένα πικρότέλος, καθώς δεν εγγυήθηκαν για τη Βουλγαρία όλαόσα είχαν προηγουμένως συμφωνήσει επίσημα καιείχαν νωρίτερα αναγνωρίσει μέσω γραπτών συμφωνιών.Παλαιότερα, είχα καταδικάσει τη δική μας αλαζονείακαι την τύφλωση, όταν όμως είδα την κακίατων γειτόνων μας, κατάλαβα ότι τα ίδια ελαττώματαχαρακτηρίζουν όλους μας. Τότε, αθέλητα στο μυαλόμου, εμφανίστηκε η επιθυμία να τους δω όλους αυτούςνα ταπεινώνονται, ώστε να καταλάβουν ότι οιιδιότητες της μεγαλοψυχίας και της συγκατάβασηςείναι αναγκαίες τόσο για τα άτομα όσο και για ταέθνη.Madjarov, σ. 185.Ο Μιχαήλ Μαντζάροφ (1854-1944), βούλγαροςπολιτικός και μέλος του Λαϊκού Κόμματος,ήταν διπλωμάτης, δημοσιογράφος και γνωστό δημόσιοπρόσωπο. Στην περίοδο 1912-1915, ήταν αναπληρωτήςπρέσβης της Βουλγαρίας στο Λονδίνο και στηνΑγία Πετρούπολη. Όταν ξέσπασαν οι Βαλκανικοί Πόλεμοιυποστήριξε τις ακόλουθες ιδέες: τη διατήρησηστενών σχέσεων με τη Ρωσία και τις χώρες της Αντάντ,την υπογραφή μιας βουλγαροσερβικής συμφωνίας, τησυμφιλίωση με την Ελλάδα και τη Ρουμανία. Με άλλαλόγια, υποστήριξε μια πολιτική που θα στηριζόταν σεέναν πολιτικό ορθολογισμό και όχι στο συναίσθημα καιστο φανατισμό. Ωστόσο, το συγκεκριμένο απόσπασμααπό τα απομνημονεύματά του εικονογραφεί τον προσωπικότου πόνο και τη δυσφορία που του προκάλεσεη είδηση του θανάτου του γιου του στο μέτωπο τηςΘεσσαλονίκης τον Ιούνιο του 1913 – αισθήματα πουαπεικονίζουν το ευρύτερο κλίμα της εποχής.126

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΕ-19. Ένας γνωστός κροάτης συγγραφέας, οΑντόν Γκουστάβ Μάτος 56 , έγραψε ένα σχόλιο στιςαρχές του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, στο οποίο ηοδύνη για τους σέρβους φίλους του που πέθανανστον πόλεμο συνδυάζεται με ιδεολογική θέσηΚοιτώ τους τέσσερις φίλους μου που κείτονται μπροστάμου και τέσσερις πληγές ανοίγουν στο σώμα μου.Βλέπω ένα ξανθόμαλλο κεφάλι με μια μικρή γενειάδα,σαν του Χριστού, το κεφάλι του φίλου μου ΜπράνκοΛαζάρεβιτς, που υπήρξε καμάρι της νέας γενιάς τηςσερβικής λογοτεχνικής κριτικής. Σήμερα, ο Λαζάρεβιτςείναι νεκρός – ευτυχισμένη να ’ναι η χώρα πουτον γέννησε, τα στήθη που τον έθρεψαν. Ήταν κριτικόςκαι δημοσιογράφος, τώρα, είναι ήρωας.Και ο αγαπημένος μου Βλαντέτα Κοβάσεβιτς, γιοςτου υπουργού και λαμπρού ιστορικού Κοβάσεβιτς,συγγενής του ποιητή Ράκιτς. Έπεσε κι αυτός, Θεέμου! Ντυνόταν σαν δανδής, εκεί στο Παρίσι, πρόσεχετον εαυτό του όπως οι γυναίκες, έτσι κι εμείς τοναγαπούσαμε, όπως θα αγαπούσαμε κάποια όμορφηκι ευγενική κυρία. Εγώ είμαι σήμερα ζωντανός, κι αυτοίκείτονται νεκροί, δίπλα στο Μίλος και τον Λαζάρ 57(…) Αυτές όλες οι πληγές καίνε, όχι όμως αυτόν πουγνωρίζει: αυτές οι πληγές είναι η καλύτερη γιατρειάγια τη μεγάλη, την οδυνηρή πληγή του Κοσόβου 58 .Antun Gustav Matos, «Οι Ζωντανοί και οι Νεκροί»(Zivi i mrtvi), πρωτοδημοσιεύθηκε στηνεφημερίδα Obzor, 3 Νοεμβρίου 1912, τχ. 303, σ. 1-2:Στου ιδίου, Pjesme/Pecalba (Τα ποιήματα/ Γράφονταςστο εξωτερικό), Σάμομπορ 2003.Συμφωνείτε με την άποψη του συγγραφέα ότιο θάνατος των φίλων μπορεί να γιατρέψει «τηνοδυνηρή πληγή του Κοσόβου»;Νομίζετε ότι είναι σωστό να «ζητάμε εκδίκηση» για ορισμέναιστορικά γεγονότα;Μπορείτε να φανταστείτε ποια θα ήταν τα αισθήματακαι οι σκέψεις σας σε παρόμοιες συνθήκες;Ε-20. Τα αποτελέσματα των πολέμων σύμφωναμε τη Διεθνή Επιτροπή για τη Διερεύνησητων Αιτίων και του Τρόπου Διεξαγωγής τωνΒαλκανικών ΠολέμωνΑπό όσα είδε και άκουσε, η Επιτροπή δε νιώθεικαμιά αισιοδοξία αναφορικά με το άμεσο πολιτικόμέλλον της Μακεδονίας. Η Σερβία βρίσκεται τώρασε εμπόλεμη κατάσταση με την Αλβανία, η Βουλγαρίαμηρυκάζει αυτό που θεωρεί άδικη μεταχείρισηκαι η Ελλάδα δε νιώθει ακόμα ασφάλεια γιατο καθεστώς των νέων κτήσεων που προστέθηκανστην επικράτειά της. Κανένα από αυτά τα έθνη δενμπορεί να μειώσει το στρατό του δίνοντας θέσηστην ειρήνη, διότι οι γείτονές του είναι έτοιμοι ναπαραβιάσουν τις συνθήκες με την ίδια ευκολία πουτις υπέγραψαν. Αναμφίβολα, η μεγαλύτερη απειλήεναντίον της ηθικής και κοινωνικής ευημερίας τωνβαλκανικών κρατών είναι η αυξανόμενη κυριαρχίατου μιλιταρισμού, καθώς έτσι οι χώρες γίνονται έρμαιατων εμπόρων όπλων και άλλου πολεμικού υλικού,δαπανούν τεράστια χρήματα και οδηγούνταιστην εθνική πτώχευση.Έχουν ήδη γίνει αναφορές στις αντίστοιχες ψυχολογικέςεπιπτώσεις που έχουν αυτά τα εγκλήματαεναντίον της δικαιοσύνης και του ανθρωπισμού. Τοζήτημα αυτό γίνεται εξαιρετικά σοβαρό, εάν το σκεφτούμεως κάτι το οποίο έχει διεισδύσει στην πιομύχια ζωή των εθνών – ένα είδος μικροβίου που,μέσω της κανονικής ροής τού αίματος, έχει μολύνειτο σύνολο του πολιτικού σώματος. Κι εδώ ακριβώςβρίσκεται η καρδιά του προβλήματος: η τρομακτικήοικονομική απώλεια, ο πρόωρος θάνατος ενόςσημαντικού μέρους του πληθυσμού, ένα κεφάλαιοτρόμου και πόνου που μόνο εν μέρει μπορεί να γίνειαντιληπτό και να υπολογιστεί και η συλλογικήεθνική συνείδηση των μεγαλύτερων εγκλημάτωνπου έχουν καταγραφεί στην ιστορία. Αυτό είναι τοτρομακτικό κληροδότημα των πολέμων στις μελλοντικέςγενιές. Εάν αναζητούμε τα ελαφρυντικάγια τα τρομερά λάθη που διαπράχθηκαν σε βάρος56 Αντόν Γκουστάβ Μάτος (1873-1914): Κροάτης ποιητής, διηγηματογράφος, δοκιμιογράφος, δημοσιογράφος και κριτικός. Έζησε στο Ζάγκρεμπ,στο Βελιγράδι, στο Παρίσι, στο Μόναχο. Ο Μάτος συγκαταλέγεται στους ιδρυτές της σύγχρονης κροατικής λογοτεχνίας. Ευαίσθητος λυρικός ποιητής,δοκιμάστηκε επίσης σε κάθε πεδίο της κοινωνικής κριτικής.57 Ο Μίλος και ο Λαζάρ είναι φημισμένοι σέρβοι ήρωες από την εποχή των πολέμων εναντίον των Οθωμανών.58 Στο Κόσοβο έλαβε χώρα η μεγάλη οθωμανοσερβική μάχη του 1389, στην οποία ηττήθηκε η Σερβία (παρ’όλο που μέχρι σήμερα ορισμένοιιστορικοί εξακολουθούν να αμφισβητούν το αποτέλεσμα της μάχης).127

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟτου ανθρωπισμού και του νόμου, αυτά πρέπει νατα εντοπίσουμε στο νεαρό της ηλικίας των εθνώναυτών, στην ανωριμότητα του εθνικού και πολιτικούχαρακτήρα καθώς και στις συνθήκες που τακαταπόνησαν στη μακραίωνη περίοδο της δουλείαςτους. Η ζωή κόστιζε λίγο . δεν υπήρχε ασφάλειακαι σταθερότητα . η αδικία και η βία αποτελούσανσυνηθισμένα φαινόμενα της καθημερινής ζωής καικάθε είδους κίνδυνος παραμόνευε. Τα γεγονότααυτά, όσο και αν ήταν εξοργιστικά, γρήγορα τα ξεχνούσεο έξω κόσμος και τα έθνη υπέφεραν κυρίωςαπό την ηθική εξαχρείωση της συνείδησής τους καιτην απώλεια του αυτοσεβασμού τους.Carnegie, σ. 272.Να σχολιάσετε τις απόψεις της Επιτροπής.Συμφωνείτε με τις θέσεις της σχετικά με τις αιτίεςκαι τις συνέπειες των πολέμων;Θεωρείτε ότι τα σχόλια χαρακτηρίζονται από αντικειμενικότηταή όχι; Στηρίξτε την άποψή σας με επιχειρήματα.E-21. Η περιοχή του Κιλκίς μετά τουςΒαλκανικούς Πολέμουςα. Τα αισθήματα ενός Τούρκου, του Ιμπός ΑγάΚαθισμένος σταυροπόδι σε ένα ντιβάνι, κάπνιζεήρεμα το τσιγάρο που κρεμόταν από την άκρη ενόςμακριού τσιμπουκιού και μας διηγιόταν τις εμπειρίεςτων τελευταίων ημερών.«Εκεί πέρα, προς το Κιλκίς, βρίσκονταν οι Βούλγαροι»,είπε «κυρίως κομιτατζήδες και κάποιοι στρατιώτεςτου τακτικού στρατού με κανόνια. Από αυτήντην πλευρά οι «Ρουμ», οι Έλληνες, είχαν καταλάβειτο σιδηροδρομικό σταθμό». Βρέθηκε λοιπόν μεταξύτων δύο πυρών και για μια ολόκληρη ημέρα, τηνώρα που οι σφαίρες και τα βλήματα σφύριζαν πάνωαπό το κεφάλι του, καθόταν σε αυτό το δωμάτιοπου μιλάμε και προσευχόταν.Μετά μπήκαν οι Έλληνες στην αυλή του και συνέχιζαντους πυροβολισμούς καλυμμένοι πίσω από τουςτοίχους. Του ζήτησαν να τους φέρει νερό κι εκείνοςπήγε στο πηγάδι και γέμισε τα πήλινα κανάτια.«Βαλάχ 59 , Γιουντέκο», είπε, βάζοντας το χέρι στοστήθος, «νόμιζα ότι ο Άζραελ, ο Άγγελος του Θανάτου,με είχε πλησιάσει». Σκεφτικός, έστριψε άλλοένα τσιγάρο. «Οι μέρες του ανθρώπου είναι μετρημένες,σαν τους κόμπους του τεσμπίχ», σχολίασε. Ηώρα του δεν είχε έρθει ακόμα κι ευχαριστούσε τονΑλλάχ για το έλεός του.Ναι, ο καπνός που σκοτείνιαζε τον ουρανό βορειοανατολικάήταν το Κιλκίς που καιγόταν. Την προηγούμενηημέρα είχε πάει στο σταθμό και του το είπαν οιστρατιώτες.Καθόμασταν λοιπόν εκεί, στην ησυχία του δωματίουπου τώρα είχε πλημμυρίσει από τους ίσκιουςτου σούρουπου, κι ακούγαμε τον Ίμπος. Μιλούσεήσυχα, χωρίς μίσος. Όλα, όσα έγιναν ήταν θέληματου Αλλάχ! Και Αυτός είχε το σκοπό Του. Μόνο μιαφορά αναφέρθηκε στην ήττα της Τουρκίας. «Όταντο λιοντάρι γεράσει», είπε μ’ ένα στεναγμό, «ο λύκοςτού χυμάει». […]β. Συνάντηση με έναν ΒούλγαροΣτο δρόμο για το Σαριγκόλ αφού απομακρυνθήκαμεβιαστικά από το φάντασμα του Κιλκίς, συναντήσαμεστο ημίφως του σούρουπου που ερχόταν μιαθλιβερή μικρή συντροφιά. Ένας βούλγαρος χωρικόςοδηγούσε ένα σκελετωμένο γάιδαρο, στη ξύλινησέλα του οποίου καθόταν ένα μικρό κορίτσι με ταπόδια γυμνά να κρέμονται από τη μια πλευρά.Πώς είχε καταφέρει να γλυτώσει το θάνατο που τόσεςμέρες τον κυνηγούσε από παντού, ήταν ένα μυστήριοτο οποίο ούτε ο παππούς ούτε εγώ σκεφτήκαμενα ρωτήσουμε. Η δυστυχία, η όψη του τρόμουκαι της άφατης αγωνίας που έλαμπε στα μικρά μάτιατου βλογιοκομμένου προσώπου με τα ξανθά μπερδεμέναγένια ενσάρκωναν τον ίδιο τον ανθρώπινοφόβο και την απελπισία. Λάθος, δεν ήταν ανθρώπινος.Ήταν ο φόβος ενός ζωντανού που προχωρούσεγια σφαγή, το άψυχο βλέμμα του τρόμου ενός ζώουπου βρέθηκε στριμωγμένο στη γωνιά. Ήταν έναβλέμμα που έκανε, όποιον το αντίκριζε, να ζαρώνειαπό ντροπή και ταπείνωση – ντροπή που είδε αυτότο βλέμμα σε ανθρώπινα μάτια.Ο παππούς δεν του έκανε καμιά ερώτηση. Τον οδήγησεπροσεκτικά προς το σπίτι του Καρά Μαχμούτστον Ασά Μαχαλά. «Πήγαινε από το πίσω μονοπά-59 Μα το Θεό!128

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙτι», είπε. «Δε θα συναντήσεις κανένα». Ο άνθρωποςσταμάτησε, μπερδεμένος και διστακτικός, στη μέσητου δρόμου, καθώς θυμήθηκε ίσως πώς είχαν φερθείοι Βούλγαροι στους Τούρκους στη διάρκεια τηςδικής τους κατοχής. Ο παππούς τον καθησύχασε.«Όλα θα παν καλά. Θα σε φροντίσει, και σένα καιτη μικρή».Sciaky 60 , σ. 267, 269.Να περιγράψετε τα αισθήματα του Τούρκου καιτου Βούλγαρου αντίστοιχα. Γιατί ο Καρά Μαχμούτθα βοηθούσε το βούλγαρο χωρικό;Ε-22. Ο φόβος. Ένα μυθιστόρημα του ΝετζατίΤζουμαλί σχετικά με την κληρονομιά τωνΒαλκανικών ΠολέμωνΤους μέτρησα, ένας, δύο, πέντε, οχτώ φαντάροι με έναλοχία επικεφαλής. Η απόσταση που μας χώριζε ήτανπερίπου διακόσια, διακόσια πενήντα βήματα. Είχανκρεμάσει τα όπλα τους λοξά στους ώμους και ανέβαινανχωρίς να βιάζονται. Θα έπρεπε να πέρασαν τηνύχτα στο Σοροβίτς και να ξεκίνησαν νωρίς το πρωί.Αλλά φαινότανε κουρασμένοι, σαν να περπατούσανμέρες τώρα. Κοίταζαν προς τα επάνω, εκεί που ήμαστανεμείς. Βέβαια μας είχαν δει. Δεν άλλαξε τίποταστην συμπεριφορά τους. Από τις κινήσεις των κεφαλιώνκαι των χεριών καταλάβαμε ότι ορισμένοι σιγοτραγουδούσαν.Δε διέκοψαν το τραγούδι. Εγώ ένιωσα κάποιοφόβο. Ήταν χριστιανοί, ενώ εμείς μουσουλμάνοι,ήταν Έλληνες, ενώ εμείς Τούρκοι. Τα ταγάρια μας ήτανγεμάτα. Είχα χρήματα μαζί μου. Το πιο σημαντικό, ολοχίας και ο δεκανέας του ήταν πεζοί, ενώ εμείς είχαμεάλογα. Αν συμφωνούσαν να το κρατήσουν μυστικό, τιθα εμπόδιζε έναν Έλληνα λοχία και έναν δεκανέα νασκοτώσουν σ’ αυτήν την ερημιά δύο Τούρκους, για ναμην πηγαίνουν πεζή σ’αυτή τη ζέστη;[…] Ήρθαν αυτοί, πλησιάσαμε εμείς – έμειναν σαράνταμε πενήντα βήματα ανάμεσά μας. Δε μιλούσαμεπια. Ακόμα είχαν τα χέρια τους αποθεμένα πάνω στιςάκρες των τουφεκιών τους, που ήταν λοξά περασμέναστους ώμους τους. Έκανα να βγάλω το άλογοαπό το δρόμο, να κάνω χώρο να περάσουν. Ο λοχίαςμε πρόλαβε, βγήκε πρώτος από το δρόμο πριν απόμένα. Τον ακολούθησαν και οι φαντάροι.Όλοι ήταννέα παιδιά. Το ρούχο του χωροφύλακα του ερχότανμπόλικο. Ο λοχίας μας χαιρέτησε φέρνοντας το χέριτου στο πηλήκιό του.Ησύχασα και γέλασα. Έφερα το χέρι μου στο κεφάλικι ύστερα στο στήθος μου:– Γειά σου, κύριε!– Γειά σου κυρ λοχία!– Έχεις φωτιά;Του πρόσφερα το πακέτο με τα τσιγάρα και τα σπίρτα.[…] Είχα φοβηθεί. Κι είχα φοβηθεί με το δίκιο μου.Ο Βαλκανικός Πόλεμος είχε τερματίσει μόλις δύοχρόνια πριν. Πολλοί δολοφονήθηκαν, πολλοί ήτανοι αδικοσκοτωμένοι σ’ αυτά τα μέρη. Ποιος ξέρειπόσοι νέοι είχαν χάσει την ζωή τους πάνω σ’αυτά ταίδια χώματα που τώρα εμείς περνούσαμε με τ’ άλογάμας. Στα βουνά υπήρχαν ακόμα πολλοί λιποτάκτες.Στις κωμοπόλεις οι γυναίκες άλλαζαν κατεύθυνσημόλις έβλεπαν φαντάρο, και τα μικρά παιδιά τρέχανεσπίτι τους να κρυφτούν.[…] Συναντηθήκαμε σαν άνθρωποι μέσα στην ερημιάτου πρωινού, στην άκρη του έρημου δάσους.Κανείς δεν έλεγε «χτύπα» ή «σκότωσε». Ούτε σκέφτηκανότι είναι στρατιώτες, ούτε και μας είδαν σανεχθρούς![…] Η χαρά ήρθε και εγκαταστάθηκε πάλι, έστησεένα πανηγύρι απλώνοντας τις σημαίες της, υψώνονταςτους χαρταετούς της. Είναι ωραίο να υπάρχειεμπιστοσύνη κι αγάπη ανάμεσα στους ανθρώπους!Είναι ωραίο να συναντιούνται στα βουνά οπλισμένοιάνθρωποι που μιλούν άλλες γλώσσες, που έχουνάλλη θρησκεία και να προσφέρουν τσιγάρα και ναεύχονται «ώρα καλή»!N. Cumali, «Ο φόβος», μετάφραση Ηρακλής Μήλλας στοEideneier-Toker, σ. 540, 541, 542, 543.Ο Νετζατί Τζουμαλί (1921-2000) γεννήθηκεστη Φλώρινα και μετανάστευσε στην Τουρκίακατά την ανταλλαγή πληθυσμών. Έζησε στη Σμύρνηκαι σπούδασε στην Άγκυρα. Συγγραφέας και ποιητής,έγραψε το βιβλίο «Μακεδονία 1900». Σε αυτή τη νουβέλαμε τίτλο «Ο φόβος», ο Μουσταφά, φοροεισπράκτορας,με τον Γιασίν, τον κεχαγιά του, ταξιδεύουν στηνπεριοχή της Φλώρινας τον Αύγουστο του 1914.60 Για το συγγραφέα, Λέον Σκιάκυ, βλ. κείμενο Α-4.129

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟΤι σκέφτηκαν οι Έλληνες στρατιώτες όταν συνάντησαν τους δυο Τούρκους; Σε ποια γλώσσα νομίζετε ότι συνεννοήθηκανοι δυο ομάδες;Γενικές ερωτήσεις κεφαλαίου ΕΓίνονται εορτασμοί στη χώρα σας ή στην πόλη σας που να συνδέονται με τους Βαλκανικούς Πολέμους; Τι είδουςγεγονότα γιορτάζονται;Γνωρίζετε λογοτεχνικά έργα που να είναι εμπνευσμένα από τους Βαλκανικούς Πολέμους; Ποια εικόνα μεταφέρουν;130

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΧάρτης 4: Η Νοτιοανατολική Ευρώπη μετά τους Βαλκανικούς ΠολέμουςCarnegie, Annexe.131

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙΒιβλιογραφία• Adevărul, εφημερίδα, αρ. φ. 8353, 11 Δεκεμβρίου1912· αρ. φ. 8443, 15/28 Μαρτίου 1913.• Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, 1878-1912[Νομοθετικές πράξεις της Αλβανικής εθνικής αναγέννησης,1878-1912], εκδότες: Stefanaq Polio και SelamiPulaha, Τίρανα 1978.• Constantin Bacalbaşa, Bucureştii de altădată [ΠαλαιόΒουκουρέστι,] τ. IV, Βουκουρέστι 1933.• Балканската война през погледа на един французин.Сборник от документи [Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι μέσααπό τα μάτια ενός Γάλλου. Συλλογή τεκμηρίων], Σόφια1977.• Балканската война или руската оранжева книга(дипломатически докуменги, издадени от рускотовъншно министерство, докосващи се до събитията набалканския полуостров -август 1912 г. - юли 1913 г.) [Ο Βαλκανικός Πόλεμος του ρωσικού Πορτοκαλί Βιβλίου.Διπλωματικά έγγραφα που δημοσίευσε το ρωσικόΥπουργείο Εξωτερικών σχετικά με τα γεγονότα στηΒαλκανική χερσόνησο, Αύγουστος 1912- Ιούλιος 1913),Σόφια 1914.• Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913. Ελληνική λαϊκή εικονογραφία,Αθήνα, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρείατης Ελλάδας – Γενικό Επιτελείο Στρατού, 1992.• Balkanski rat u slici i reči, τχ. 2, 27 Ιανουαρίου (9 Φεβρουαρίου)1913·τχ. 6, 24 Φεβρουαρίου (9 Μαρτίου)1913· τχ. 7, 3 (16) Μαρτίου 1913· τχ. 12. 7 (20) Απριλίου1913· τχ. 13, 14 (27) Απριλίου 1913· τχ. 29, 31 Αυγούστου(13 Σεπτεμβρίου) 1913· τχ. 35, 20 Οκτωβρίου (13Νοεμβρίου) 1913, εκδ. Dušan Mil. Ŝijački, 2 η έκδοση,Βελιγράδι 1922.• Cem Behar, Osmanli Imparatorluğunun ve TürkiyeninNüfusu [Ο πληθυσμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίαςκαι της Τουρκίας] 1500-1927, Ιστορικές Στατιστικές, τ.2, Άγκυρα 1996.• Gino Berri, L’Assedio di Scutari. Sei mesi dentro lacitta accerchiata [Η πολιορκία της Σκόδρας. Έξι μήνεςστην πολιορκημένη πόλη], Μιλάνο, Editori FratelliTreves, 1913.• D. Blagoev, Bulletin Périodique du Bureau SocialisteInternational [Περιοδικό Δελτίο του Διεθνούς ΣοσιαλιστικούΓραφείου], Βρυξέλλες, Aρ. 9.• Palmira Brummett, Image and Imperialism in theOttoman Revolutionary Press, 1908/1911, [Εικόνα καιιμπεριαλισμός στον οθωμανικό επαναστατικό τύπο],Νέα Υόρκη , State University of New York Press, 2000.• Carnegie Endowment for International Peace,Report of the International Commission To Inquire intothe Causes and Conduct of the Balkan Wars [Υπόμνηματης Διεθνούς Επιτροπής Ερευνών για τα Αίτια και τονΤρόπο Διεξαγωγής των Βαλκανικών Πολέμων], Ουάσιγκτον,1914.• Ernil Diaconescu, România şi Marile Puteri dupăcongresul de la Berlin până la 1914 [Η Ρουμανία και οιΜεγάλες Δυνάμεις μετά το Συνέδριο του Βερολίνου το1914], Ιάσιο 1937.• Dielli [Ο Ήλιος] εφημερίδα, 13 Φεβρουαρίου 1913.• Ed. Driault, Το Ανατολικό ζήτημα από τις αρχές τουέως τη Συνθήκη των Σεβρών, Μέρος Πρώτο, ελληνικήμετάφραση Λίνα Σταματιάδη, La question d’Orientdepuis ses origines jusqu’ à la paix de Sèvres (1920),Αθήνα 1997.• M. Edith Durham, The Struggle for Scutari [Ο αγώναςγια τη Σκόδρα], Λονδίνο, Edward Arnold, 1914.• Niki Eideneier, Arzu Toker (επιμ.), Kalimerhaba.Griechisch-Deutsch-Turkisches Lesebuch, [Kalimerhaba.Ελληνο-γερμανο-τουρκικό αναγνωστικό], Κολωνία 1992.• Milorad Ekmecic, Uticaj balkanskih ratova 1912-1913. na drustvo u Bosni i Hercegovini [Η επίδραση των133

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΒαλκανικών Πολέμων 1912-1913 στην κοινωνία τηςΒοσνίας και Ερζεγοβίνης] u Radovi iz istorije Bosnei Hercegovine XIX veka [Μελέτες για την ιστορία τηςΒοσνίας και Ερζεγοβίνης από το 19 ο αιώνα], Βελιγράδι1997.• Άγγελος Ελεφάντης, «Η Φεντερασιόν Θεσσαλονίκηςκαι το εθνικό ζήτημα. Από την αλληλογραφία τηςΕργατικής Σοσιαλιστικής Ομοσπονδίας Θεσσαλονίκηςμε το Γραφείο της Β΄ Σοσιαλιστικής Εργατικής Διεθνούς»,Ο Πολίτης 28 (1979), σ. 34-49.• Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913.Αναμνηστικό Λεύκωμα, Αθήνα, Δήμος Αθηναίων-ΕΛΙΑ,1993.• Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων 1910-1914,Αθήνα, ΕΛΙΑ, 1993.• Εμπρός εφημερίδα, Αθήνα, 27 Οκτωβρίου 1912.• General Ivan Fichev, Избрани произведения [Ανθολόγιο],Σόφια 1988.• Furnica, IX, τχ. 20, 17 Ιανουαρίου 1913· τχ. 48, 1Αυγούστου 1913· τχ. 49, Αυγούστου 1913· τχ. 52, 29Αυγούστου 1913.• Constantin Gane, Amintirile unui fast holeric [Ενθυμήσειςενός πρώην χολερικού], 2 η έκδοση, Βουκουρέστι1915.• Gazeta llustrată, II 6 Ιουλίου 1913· 13 Ιουλίου 1913·l0 Αυγούστου 1913· 24 Αυγούστου 1913.• Georgiev. G., Human resources of the countrieswhich took part in the Balkan War 1912-1913, A collectionof Military History, [Ανθρώπινοι πόροι των χωρώνπου πήραν μέρος στο Βαλκανικό Πόλεμο 1912-1913]1983, τ. 1.• V. Georgiev και St. Trifonov, Историн на българитев документи [Η Βουλγαρική ιστορία από τατεκμήρια], τ. 2: 1912-1918, Σόφια 1996.• Gibbons, Adams Herbert., The New Map of Europe1911-1914, New York: The Century Co., 1914.• Gjurme te Historise Kombetare ne Fototeken e Shkodres[Ίχνη από την εθνική ιστορία από το φωτογραφικόαρχείο της Σκόδρας], εκδότης Kahreman Ulqini,Τίρανα 1982.• Elias Grunberg, Ocupaţiunea mijloc de dobândireaproprietăţii după Dreptul Internaţional Public [Η κατάκτηση,τέχνασμα της κατάληψης εδαφών στο πλαίσιοτου Διεθνούς Δημοσίου Δικαίου], Ιάσιο 1913.• Katia Hadjidemetriou, A History of Cyprus, Λευκωσία2002.• Tobias Heinzelmann, Die Balkankrise in der osmanischenKarikatur. Die Satirezeitschriften Karagöz,Kalem und Cem 1908-1914, [Η Βαλκανική κρίση στηνοθωμανική γελοιογραφία. Τα σατιρικά περιοδικάKaragöz, Kalem και Cem], Κωνσταντινούπολη 1999.• Hrvatski pokret [Κροατικό κίνημα] εφημερίδα, 9 με31 Οκτωβρίου 1912· 2 Δεκεμβρίου 1912· 28 Δεκεμβρίου1912.• L’ Illustration, τ.CXL (1 η Ιουλίου -31 η Δεκεμβρίου1912)· Ιανουάριος-Δεκέμβριος 1913.• Charles Issawi, The Economic History of Turkey 1800-1914 [Η οικονομική ιστορία της Τουρκίας 1800-1914],Σικάγο και Λονδίνο, The University of Chicago Press,1980.• Izzet-Fuad pasha, Paroles de Vaincu... Après le désastre- avant la revanche [Λόγοι του ηττημένου… Μετάτην καταστροφή – πριν από την εκδίκηση], Παρίσι1913.• Kemal H. Karpat, Ottoman Population 1830-1914.Demographic and Social Characteristics [Οθωμανικόςπληθυσμός 1830-1914. Δημογραφικά και κοινωνικάχαρακτηριστικά], The University of Wisconsin Press1985.• Ε. Γαρδίκα-Κατσιαδάκη, Γ. Μαργαρίτης (επιμ.), ΤοΑιγαίο των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913, Αθήνα,Υπουργείο Αιγαίου, ΕΛΙΑ, 2002.• Constantin Kiriţescu, Istoria războiului pentru134

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙîntregirea României 1916-1919 [Ιστορία του πολέμουγια την ολοκλήρωση της Ρουμανίας 1916-1919], 3 ηέκδοση, τ. I, Βουκουρέστι 1989.• P. Kishkilova, Валканските войни по страницитена българския печат 1912-1913 [Οι Βαλκανικοί Πόλεμοιστις βουλγαρικές εφημερίδες 1912-1913], Σόφια1999.• Koprive (Τσουκνίδα) σατιρικό περιοδικό, 1912.• Χριστίνα Κουλούρη, Ιστορία και γεωγραφία σταελληνικά σχολεία (1834-1914). Γνωστικό αντικείμενο καιιδεολογικές προεκτάσεις. Ανθολόγιο κειμένων. Βιβλιογραφίασχολικών εγχειριδίων, Αθήνα 1988.• M. Jackson και J. Lampe, Balkan Economic History,1550-1950 [Βαλκανική οικονομική ιστορία, 1550-1950],Μπλούμινγκτον 1982.• Dragiša Lapcević, Rat i srpska socijalna demokratija[Πόλεμος και σερβική σοσιαλδημοκρατία], SlovoLjubve, Βελιγράδι 1978.• Liri e Shqiperise [Η ελευθερία της Αλβανίας] εφημερίδα,12 Οκτωβρίου 1912.• Mup [Mir], Αρ. 3887, 17 Μαΐου 1913.• Mihail Madjarov, Дипломагическа подготовка нанашите войни. Спомени, частни писма, шифрованителеграми и поверителни доклади [Διπλωματικήπροετοιμασία των πολέμων μας. Ενθυμήσεις, ιδιωτικέςεπιστολές, μυστικές αναφορές], Σόφια 1998.• Bozo Madzar, Balkanski ratovi i iznimne mjere uBosni i Hercegovini 1912-1913. godine [Οι ΒαλκανικοίΠόλεμοι και τα ειδικά μέτρα στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη1912-1913] u Godisnjak Drustva istoricara Bosnei Hercegovine XXXV [στην Επετηρίδα της ΙστορικήςΕταιρείας της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης XXXV], Σεράγεβο1984.• Rista Marjanović’s War Album 1912-1918, Βελιγράδι1987.• Alekso Martulkov, Moeto učevstvo vo revolucioner-nite borbi na Makedonija [Η συμμετοχή μου στουςεπαναστατικούς αγώνες στη Μακεδονία], Institut zaNacionalna istorija, Σκόπια 1954.• Antun Gustav Matos, Pjesme / Pecalba [Τα ποιήματα/ Δουλεύοντας στο εξωτερικό], Σάμομπορ 2003.• Martin Mayer, «Grundshülen in Serbien wärend des19. Jahrhunderts...» [Δημοτικά Σχολεία στη Σερβία το19ο αιώνα], στο Norbert Reiter, Holm Sundhaussen(επιμ.), Allgemeinbildung als Modernisierungsfaktor.Zur Geschichte der Elementarbildung in Südosteuropavon Aufklärung bis zum Zweiten Weltkrieg, [Η γενικήεκπαίδευση ως παράγοντας εκσυγχρονισμού: Γιατην ιστορία της στοιχειώδους εκπαίδευσης στηΝοτιοανατολική Ευρώπη από το Διαφωτισμό ως το Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο], Βερολίνο 1994.• Justin McCarthy, «Muslim Refugees in Turkey» [Οιμουσουλμάνοι πρόσφυγες στην Τουρκία], στο TheBalkan Wars, WWI and the Turkish War of Independence.Essays in honor of Andreas Tietze [Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι,ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και ο τουρκικός πόλεμοςτης Ανεξαρτησίας. Μελέτες στη μνήμη του AndreasTietze], Κωνσταντινούπολη 1993.• Γιάννης Μέγας, Ενθύμιον από τη ζωή της Εβραϊκήςκοινότητας, Θεσσαλονίκη 1897-1917, Souvenir. Imagesof the Jewish Community, Salonika 1897-1917, Θεσσαλονίκη1993.• Slavko Mika Micevic, Srpski dobrovoljci u ratovima1912-1918 [Σέρβοι εθελοντές στους πολέμους 1912-1918], Μπάνια Λούκα 1998.• Mişcarea εφημερίδα, Βουκουρέστι, 20 Μαρτίου/2Απριλίου 1913· 8/21 Ιουλίου 1913.• George L. Mosse, Fallen Soldiers. Reshaping theMemory of the World Wars [Χαμένοι στρατιώτες. Ανασυνθέτονταςτη μνήμη των παγκοσμίων πολέμων],Οξφόρδη, Oxford University Press, 1990.• Riza Nur, Hayat ve Hatiratim I [Η ζωή μου και οιαναμνήσεις μου], Κωνσταντινούπολη 1992.• Odbrani tekstovi za istorijata na makeonskiot narod135

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ[Επιλεγμένα κείμενα από την ιστορία του μακεδονικούλαού], μέρος II, Univerzitet Kiril i Metodij, Σκόπια 1976.• Daniel Panzac, «L’enjeu du nombre. La populationde la Turquie de 1914 à 1927» [Η πρόκληση των αριθμών.Ο πληθυσμός της Τουρκίας από το 1914 έως το1927], Revue du Monde Musulman et de la Méditerranée,1988, 4, σ.45-67.• Π. Παπαπολυβίου, Η Κύπρος και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι.Συμβολή στην ιστορία του Κυπριακού εθελοντισμού,Λευκωσία 1997.• Λεωνίδας Παπάζογλου, Φωτογραφικά πορτραίτααπό την Καστοριά και την περιοχή της την περίοδο τουΜακεδονικού Αγώνα. Συλλογή Γεωργίου Γκολομπία,Φωτογραφικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη2004.• Constantin Popescu, Din impresiile unui mobilizat[Οι εντυπώσεις ενός νεοσύλλεκτου], Βουκουρέστι1913.• Qeveria e Përkohëshme e Vlorës dhe Veprimtaria eSaj, Nentor 1912-Janar 1914 [Η προσωρινή κυβέρνησητης Βλόρας και οι δραστηριότητές της, Νοέμβριος1912-Ιανουάριος 1914,] Εκδότες: Dh. Kotini, Xh.Struga, F. Veizi, M. Shuteriqi, K. Dedi, Τίρανα 1963.• St. Radev, Това, което видях от Балканската война[Τι είδα στους Βαλκανικούς Πολέμους], Σόφια 1993.• Mihail Sadoveanu, 44 de zile in Bulgaria [44 ημέρεςστη Βουλγαρία,] Βουκουρέστι 1916.• Leon Sciaky, Farewell to Salonica. City at the Crossroads[Αποχαιρετισμός στη Θεσσαλονίκη. Μια πόληστο σταυροδρόμι], Φιλαδέλφεια, Paul Dry books, 2003.• Selirn bey lieutenant, Carnet de campagne d’unOfficier Turc (Octobre-Décembre 1912) De Sul-Oglouà Tchataldja [Τετράδιο εκστρατείας ενός τούρκουαξιωματικού (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1912). Από τοΣουλ-ογλού στην Τσατάλτζα], Παρίσι-Νανσύ 1913.• Ömer Seyfeddin, Ashab-Kehfimiz - Bir Ermeni GencininHatralar [Οι εφτά κοιμισμένοι. Οι Αναμνήσεις ενόςΑρμένιου νέου], 1918.• Jovan Skerlić, Feijtoni, skice i govori [Επιφυλλίδες,προσχέδια και ομιλίες], Βελιγράδι 1964.• S. Skoko, Drug: balkanski rat 1913 [Ο Β΄ ΒαλκανικόςΠόλεμος 1913], Βελιγράδι 1968.• Slovenec [Σλοβενική] 122, 31 Μαΐου 1913.• Holm Sundhaussen, Historische Statistik Serbiens1834-1914 Mit europäischen Vergleichsdaten, [Ιστορικήστατιστική της Σερβίας 1834-1914. Με συγκριτικάστοιχεία από την Ευρώπη] Μόναχο, R.OIdenbourgVerlag, 1989.• Λ. Τρίχα (επιμ.), Ημερολόγια και γράμματα από τομέτωπο. Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1914, Αθήνα, ΕΛΙΑ,1993.• Διονύσης Φωτόπουλος, Το ένδυμα στην Αθήνα στογύρισμα του 19ου αιώνα, Αθήνα, ΕΛΙΑ, 1999.• Χρ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του20 ού αιώνα 1900-1922. Οι Απαρχές, τ. Α2, Αθήνα, Βιβλιόραμα1999.• Χρ. Κ. Χριστοδούλου, Τα φωτογενή Βαλκάνια τωναδελφών Μανάκια, Θεσσαλονίκη 1989.• Universul, XXXI, 176, 29 Ιουνίου/12 Ιουλίου 1913·213. 5/18 Αυγούστου 1913.• Ivan Vazov, Cbdpann Свуинения [Ανθολόγιο], τ. 3,Σόφια 1943.• Viitorul εφημερίδα, VI, αρ. 1921,16/29 Ιουνίου 1913,σ. 1.• Ev.C. Vlachos, The Assimilation of Greeks in theUnited States [Η αφομοίωση των Ελλήνων στις Η.Π.Α.],Αθήνα 1968.• Vojska na Balkanu [Πόλεμοι στα Βαλκάνια], επιμ.Anton Susnik και Vinko Sarabon, βασιλικοί καθηγητέςστο Katoliska bukvarna v Ljubljam, Λιουμπλιάνα 1914.136

Αξιολογήστε αυτό το βιβλίο!Αναγνώστη! Αναγνώστρια! Η γνώμη σας γι’ αυτό το βιβλίο έχει μεγάλη σημασία για μας, τόσο για την αξιολόγησήτου όσο και για τον σχεδιασμό των μελλοντικών μας δραστηριοτήτων. Το Κέντρο για τη Δημοκρατία και τη Συμφιλίωσηστη Νοτιοανατολική Ευρώπη, μαζί με όλους τους συναδέλφους και τους συνεργάτες του, έχει επενδύσειπολλή και σκληρή δουλειά καθώς και χρόνο και πολύτιμους πόρους στο πρόγραμμα «Διδασκαλία της νεότερηςιστορίας της Νοτιοανατολικής Ευρώπης». Καρπός του είναι το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας. Προκειμένουνα αποτιμήσουμε την αποτελεσματικότητα της διδακτικής μεθόδου, τη χρησιμότητα του εγχειρήματός μας καιτην απόδοση της επένδυσής μας, θα θέλαμε από εσάς να αξιολογήσετε αυτό το πρόγραμμα. Σας παρακαλούμενα μας ενημερώσετε για την άποψή σας, γράφοντάς μας αυτά που πραγματικά πιστεύετε. Γνωρίζουμε βεβαίως,ότι γι’ αυτό θα χρειαστεί να αφιερώσετε κάποια φροντίδα καθώς και λίγο από το χρόνο σας. Σας παρακαλούμελοιπόν, όταν θα έχετε ολοκληρώσει την ανάγνωση αυτού του βιβλίου, να επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας καινα συμπληρώσετε τη φόρμα αξιολόγησης που θα βρείτε εκεί, στο τμήμα για τα εγχειρίδια ιστορίας. Μπορείτε ναβρείτε την ιστοσελίδα στην ηλεκτρονική διεύθυνσή μας: www.see-jhp.org