Wojciech J. Cynarski Film gatunku sztuk walki 1969-1999.pdf

Film, media, kultura masowaThis copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibitedDr Cynarski opisuje fenomen filmu sztuk walki, krytycznie oceniając prymitywne, brutalne obrazy tego gatunku,a jednocześnie zwraca uwagę na głębsze wartości sztuk walki, rzadziej ukazywane w kinie akcji. Artykułzawiera charakterystykę filmów martial arts z uwzględnieniem ich ewolucji i wymiarów kulturowych. Praca W. J.Cynarskiego, istotna także dla socjologii kultury fizycznej (w szczególności – socjologii sztuk walki), zostałapozytywnie oceniona przez prof. K. Obodyńskiego.WOJCIECH J. CYNARSKIFilm gatunku sztuk walki 1969–1999Fenomen filmu sztuk walki podjął w literaturze polskiej jako pierwszy Stanisław Tokarski,pisząc o nowej epoce w sztukach walki zapoczątkowanej przez Bruce’a Lee – o czasie rozrywkii reklamy. Zwrócił on uwagę na wartości etyczne buddyzmu, wnoszone przez czołową postaćserialu „Kung Fu” (lata 1972-1975) – mnicha Caine’a z klasztoru Shaolin, który wędruje niosąc„pokój i miłość” (Tokarski 1989, s. 132-133). Tokarski pisał także o micie Bruce’a Lee – „poetykung fu”, który przeszedł przemianę od punka do mnicha, od miłośnika mocnej ręki doposzukiwacza drogi wschodniego ascetyzmu (Tokarski 1989). Lee pobudził wyobraźnię i zapoczątkowałdużą popularność filmów sztuk walki. Według Sławomira Zygmunta dopiero odśmierci B. Lee i premiery filmu „Wejście Smoka” (1973 r.) w ciągu następnych lat wyodrębniłsię gatunek filmu sztuk walki (Zygmunt 1998).Analizę gatunku filmowego autor tekstu zawarł w książce Sztuki walki budō w kulturzeZachodu (Cynarski 2000, s. 70-82). Spośród kilkuset filmów martial arts obejrzanych przezautora pracy, zostało tam wyszczególnionych i opisanych w filmografii około stureprezentatywnych (ibid., s. 147-150).Początki filmu sztuk walkiJ. Corcoran, E. Farkas i S. Sobel podają, że pierwszym filmem pokazującym sztukę walkiDalekiego Wschodu na „zachodnim ekranie” był „Outside Woman” (1921 r.) (Corcoran, Farkas,Sobel 1993, s. 288). Bohaterka tego filmu – japońska kobieta – stosowała w samoobronietechniki sztuki jūjutsu. Jedną z najwspanialszych walk jūdō stoczył na planie filmu „Blood onthe Sun” (1942 r.) James Cagney. W Hongkongu natomiast pierwszy film sztuk walki powstał w1938 roku – „The Adorned Pavillion” (Umard 1997, s. 88). Od lat 40 powstają japońskie filmysamurajskie, między innymi obrazy Akiry Kurosawy.Omówienie różnych konwencji i tematyki filmów rozpoczniemy od najwcześniejszegochronologicznie dramatu samurajskiego. „Siedmiu samurajów” to jedno z największych dziełwybitnego japońskiego reżysera Akiry Kurosawy i jedno z najwspanialszych widowiskbatalistycznych w historii kina (przed „Walecznym sercem” M. Gibsona). Historyczny epos osiedmiu samurajach, którzy za miskę ryżu dziennie walczą w obronie chłopów z ubogiej wioskirabowanej przez bandytów. Dramat, legenda, parabola współczesnej Japonii. Film obfituje wsceny walk szermierczych kenjutsu i iaijutsu, yarijutsu, kyūjutsu i z użyciem innej broni.Obrazem starej, zdecydowanie antyhumanitarnej tradycji samurajskiej jest dramat „Harakiri”.Biedny samuraj, który sprzedał swój miecz, aby kupić lekarstwa dla dziecka, musi, na polecenieokrutnego pana, wykonać seppuku (jap. otwarcie brzucha) używając tępego, drewnianegomiecza, tzw. bōkken. Utrata miecza oznaczała utratę honoru.240Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland

This copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibited„Rudobrody” stanowi obraz opowiadający o starojapońskim doktorze Judymie, pracującymw klinice dla biednych. Napadnięty wykorzystuje znajomość jūjutsu unieszkodliwiającprecyzyjnymi uderzeniami i wywichnięciami stawów bandę opryszków. Następnie nastawia imzwichnięcia. Za kolejny przykład można podać największą japońską produkcją filmową,prezentującą biografię wybitnego mistrza japońskiego miecza, jest serial „Musashi”, do któregochoreografię walk układał mistrz Yoshio Sugino. O kensei (jap. święty miecza) Musashimnakręcono także inne filmy. „Droga miecza” Musashiego Miyamoto oddziałuje na wyobraźnięadeptów budō do dzisiaj.„Kino kung-fu”, które zaistniało w Hongkongu, skierowane było zasadniczo do widownichińskiej. Wątła fabuła tych masowo produkowanych filmów służyła najczęściej za pretekst dlaukazania scen walki w różnych stylach kung-fu, obrazów często bardzo brutalnych. W typowymfilmie kung-fu sceny walki zajmują co najmniej połowę czasu projekcji. O sukcesie filmówwytwórni braci Shaw (lata 60) Zygmunt pisze, że jego powodem było bazowanie na chińskimnacjonalizmie: „Chińczyk, bohater takich filmów, był dobry, szlachetny, pracowity, uczynny,uczciwy, a nade wszystko NIEPOKONANY (...) śmiertelnym wrogiem bohatera chińskiegozostał podstępny, okrutny Japończyk”, Mandżur, chiński zdrajca lub biały człowiek. „Prostytutkiw filmach kung-fu były najczęściej rasy białej lub narodowości japońskiej” (Zygmunt 1998).W filmach dominowała brutalność i motyw zemsty.W wielkiej liczbie produkcji filmowej martial arts tylko nieliczne obrazy posiadają większąwartość artystyczną. C. G. Goldner podaje, że „z prawie 2000 filmów, które znajdowały sięw 1990 roku w spisie filmów wideo, ponad 200 zaliczyć można do gatunku sztuk walki (...)Produkcja mniej wartościowych ‘filmów kung-fu’ w Hongkongu w samym tylko 1977 rokuwynosiła ponad 2000 (dzienna produkcja – ponad 5 filmów!)” (Goldner 1991, s. 163-164).H. König masową produkcję brutalnych obrazów wytwórni z Hongkongu określa mianemkomercyjnej „fali karate/kung-fu” (König 1984, s. 5).Tematyka filmów sztuk walki jest zróżnicowana. Powstały w 1969 r. angielski filmsensacyjny pt. „Koroshi” jest jednym z wcześniejszych. Porusza temat poezji śmierci. Pojawiająsię wojownicy ninja z arsenałem wschodnich broni i metod walki. Pojawiła się moda na temat„ninja”. Scena ataku „wojowników nocy” ukazana jest w „Elicie zabójców” Sama Peckinpaha(1975 r.). W tym samym roku J. Clavell wydał powieść pt. „Shogun”, a następnie wyreżyserowałserial pod tym samym tytułem. Konsultantem choreografii walk tej amerykańsko-japońskiejprodukcji był ekspert ninjutsu z USA, Stephen Hayes. W tym historyczno-obyczajowym obraziepojawiają się również ninja i w wielu kolejnych filmach. Zaistniała moda na temat ninja naZachodzie i na tej fali pojawiły się takie filmy jak „Ośmiobok”. Występujący w nim dobry ninja(w tej roli C. Norris) musi pokonać złego ninja (T. Yamashita 9 dan karate). Film charakteryzujesię szybką akcją, walkami z bronią i wręcz według tradycji ninjutsu. Z kolei „Amerykańskiwojownik” przedstawia mistrzowskie jū jutsu w wykonaniu M. Duddikoffa oraz elementymistyki i magii wojowników ninja. W „1000 oczu ninja” (inny tytuł: „Błagając o śmierć”)japoński mistrz ninjutsu przenosi się z rodziną do USA. Tutaj, wobec terroru mafii musi sięgnąćdo swych niebezpiecznych umiejętności. Ninja (w tej roli Shō Kosugi) samodzielnie pokonujearmię uzbrojonych gangsterów. Walka współczesnych ninja z samurajami klanu Takeda jesttematem filmu „W potrzasku”, który prezentuje mistrzowskie sceny walki kenjutsu. Mistrzowiecichego zabijania – ninja – fascynują głównie młodzież.Filozofia i technika walki w filmie sztuk walkiJak twierdzi Marilyn D. Mintz „Wszystkie kultury rozpoczynają się od konfliktu. Należałozdobyć pożywienie i obronić posiadłości. Tylko odpowiednie umiejętności umożliwiałyprzetrwanie. Systemy walki były rozwijane (...) w powiązaniu z filozofiami i kodeksamietycznymi dla głębokości i znaczenia ponad czysto fizycznego. To finalnie egzemplifikuje sięElectronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland241

This copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibitedw orientalnych sztukach walki (martial arts), które nadal uprawiane są na całym świecie” (Mintz1978, s. 11). „Kodeks reguł dotyczących samuraja, studenta i mistrza jest stosowany jakorozstrzygająca norma dla oczekiwanych zachowań moralnych. Wschodnie kodeksy bushido,karate, kung fu – i kodeksy sztuk walki Zachodu (martial arts codes of the West), bazują nahistorycznej potrzebie systemu obrony (...) To tworzy wyższą kulturę wśród ludzi, którzyakceptują specyficzne zasady, ponieważ potrzeby kultury i porządku społecznego są uniwersalnew typowo rozpoznawanych sytuacjach” (Mintz 1978, s. 206). Wojownicy sztuk walkiodpowiadać mogą na zapotrzebowanie społeczne na szlachetnych bohaterów – ludzi honoru,mężnych i sprawiedliwych.Jak twierdzi A. Helman: „gatunki są kulturowymi metaforami i psychicznymi zwierciadłamizapewniającymi wgląd w życie duchowe danej społeczności”, a „(...) Tematy awanturniczei mordercze jako te, które nie mogą realizować się w życiu, wykazują tendencję do wydzielaniasię na zasadzie projekcji, tematy miłosne natomiast mają tendencję do wydzielania się nazasadzie identyfikacji” (Helman 1991, s. 11, 49). W przypadku filmów sztuk walki występujesplot podświadomych reakcji projekcji i identyfikacji. Według hipotezy „katharsis” C. G.Goldnera (Goldner 1991, s. 190-191) widzowie odreagowują, przenosząc na walczącychbohaterów własne emocje, egzystencjalne lęki, agresję. Goldner wypowiada się jednak ogólniedość krytycznie o tego typu sztuce filmowej (Goldner 1991).Ważne, że w swoich filmach autentyczni mistrzowie budō przekazują widzowi fragmentyautentycznej etyki i sztuki życia. Jest jednak faktem, że mnóstwo obrazów seryjnej produkcji„made in Hongkong” – filmów kung-fu – jest tanim kiczem i nie wszystkie zachodnie produkcjesą wartościowe. Zamierzeniem autora jest pokazać na przykładzie zaprezentowanych tytułów(głównie produkcji kinematograficznych lat 80 i 90) dużą różnorodność przejawów gatunkufilmowego martial arts, jako ilustrację tezy o wpływach kulturowych sztuk walki. Jest to siłąrzeczy mały szkic, a temat filmu sztuk walki zasługuje na osobne, szerokie opracowanie.* * *Między innymi produkcje Hongkongu (tak zwane „kino kung-fu”), film samurajski i innerodzaje filmowe, a także komiks fantasy i science-fiction wpłynęły na zaistnienie współczesnegokina martial arts. Film sztuk walki ewoluuje w kierunku humanizacji prezentowanych treści. Wmniejszym stopniu ukazuje brutalność i krew, częściej sięga ku filozofii budō, przekazującprzesłanie duchowe sztuk walki. W filmach amerykańskich „powtarzającym się motywem jestprzyjaźń starego mistrza i młodego adepta wschodnich sztuk walki („Karate Kid” itp.). W tychfilmach nauka walki jest tylko pretekstem do rozwijania w młodym bohaterze zalet fizycznychi moralnych (wytrzymałości, silnej woli, wytrwałości, lojalności, pokory, siły charakteru), a takżepokonywania własnych słabości i wad (próżności, lenistwa, dumy, skąpstwa) oraz ułomnościczy choroby. Jest więc nauką życia” (Zygmunt 1998).Artyści współczesnego kina gatunku martial arts, zapoczątkowanego na Zachodzie przezBruce’a Lee, kształtują wyobrażenie rzeszy odbiorców o walkach orientalnych i kulturzedalekowschodniej. Następcy tegoż „Małego Smoka” trafili na ekrany z różnych systemów sztukwalki. Np. z kung-fu „wyszli” B. Lee i J. Chan, z taekwondo P. Rhee (5 dan) i L. Avedon, z karateS. Chiba (4 dan) i B. Blanks (7 dan), z kenpō i gōjō-ryū J. Speakman (6 dan) i D. Wilson,z aikidō S. Seagal (7 dan), z filipińskiej escrima i jūjutsu-karate J. Wincott, ze szkoły katorishintō mistrza Sugino – Toshirō Mifune, z kick-boxingu – O. Gruner i G. Daniels. Mistrzamiw zawodowym ringu full-contact byli między innymi: Chuck Norris, Don Hoshino-Wilson, Dale„Apollo” Cook, Dolph Lundgren (dwaj ostatni w brutalnej konwencji boksu tajlandzkiego)i paru innych.Aktualnie najbardziej popularni aktorzy kina akcji i martial arts, to Chuck Norris, Jean-Claude van Damme, Cynthia Rothrock, Don Wilson, Lorenzo Lamas, Billy Blanks, Steven242Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland

This copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibitedSeagal i inni. Stali się idolami młodzieży, która chętnie kupuje koszulki z ich wizerunkami i innegadżety. Niektórzy próbują ćwiczyć tak, by dorównać kiedyś swym idolom.Wymienieni aktorzy kina sztuk walki reprezentują różne narodowości i rasy. Kiedyśamerykańskie wytwórnie filmowe niechętnie powierzały główne role aktorom spoza białejspołeczności Ameryki. Dlatego B. Lee będąc Chińczykiem przegrał rywalizację z D. Carredineo obsadzenie głównej roli w amerykańskim serialu „Kung-Fu” (1972 r.). Lee był jednakpierwszym, który przestał być żółtym ozdobnikiem (czarnym charakterem) zachodnichprodukcji i „przebił się” przez mentalność masowego odbiorcy. Otrzymał główną rolę w „WejściuSmoka” i film ten przyniósł ogromny sukces kasowy. Problemy rasowe występowaływ filmach B. Lee, J. Chana, S. Kosugi, P. Rhee, czarnoskórych J. Kelly i B. Blanksa, półkrwiIndian C. Norrisa i K. Cooka, pół krwi Azjatów D. Hoshino-Wilsona i Brandona Lee (synaBruce'a) oraz wielu innych aktorów i reżyserów. Obecnie mistrzowie budō, bez względu nakolor skóry, posiadający umiejętności aktorskie mają szanse na karierę w kinie sztuk walki.Przykłady filmów „nowej fali”Film sztuk walki podlega pewnej ewolucji – od niezbyt ambitnych produkcji strictekomercyjnych do prób nieco ambitniejszych. Przełom nastąpił w latach 70. dzięki osobowościtakich aktorów jak B. Lee i J. Chan. Od ukazania się pierwszej wielkiej amerykańsko-chińskiejkoprodukcji (Enter the Dragon, 1973 r.) możemy mówić o zaistnieniu współczesnego gatunku(lub odmiany gatunkowej kina akcji) filmu sztuk walki, który pozyskał widownię zachodniegoświata. Oprócz scen walki pojawiają się akcenty filozoficzne, szerszy kontekst kulturowy orazsprawniej realizowana fabuła. Właściwie od pojawienia się na ekranach kin „Wejścia Smoka”współczesny gatunek filmu sztuk walki powiązany jest z kinem akcji i sensacji. W filmie tymmistrz Lee podejmuje się własnoręcznie ukarać zdrajcę idei klasztoru Shaolin. Wyjątkowaperfekcja w walce toruje mu drogę przez dziesiątki strażników do władcy wyspy. Pokonujeprzeciwników stosując najszybsze w historii kina martial arts uderzenia pięściami, demonstrującperfekcyjne umiejętności w walce z użyciem kija, pałek i nunchaku. W filmie wystąpiło teżkilku wybitnych zawodników z USA. Był to bodaj najlepszy film o sztukach walki, jakikiedykolwiek nakręcono. Reszta była już raczej „naśladowaniem, o tyle nieudolnym, że fenomenuBruce’a Lee podrobić się nie udało” – jak ocenił jeden z krytyków (Saramonowicz 1995).Znamiennym przykładem ewolucji gatunków filmowych jest „przeżycie się” w kinie akcjicharakterystycznej dla lat 80 postaci bohatera określonego w klasyfikacji magazynu „Cinema”terminem „bizeps-bomber” (np. S. Stalone, A. Schwarzenegger), podczas gdy podkategoriagatunku akcji zapoczątkowana kreacjami Bruce’a Lee (Kompfsportkreisen) nadal funkcjonuje,także podlegając ewolucji (Rosner 1997). „Presja komercyjna narzuca powtarzanie formuł, któresię sprawdziły przynosząc sukcesy filmowe, czasem aż do zupełnego ich wyczerpania.Widoczne jest to szczególnie w przypadku powstawania kolejnych wersji kinowych” (Mosz1996) – na przykład: „American Ninja”, „American Ninja II”, „American Ninja III”, „AmericanNinja IV”, „American Ninja V”; „Bloodfist”, „Bloodfist II”, „Bloodfist III”, „Bloodfist IV”,„Bloodfist V”; „Best of the Best”, „Best of the Best II”, „Best of the Best III”, „Kickboxer”,„Kickboxer II”, „Kickboxer III”, „Kickboxer IV”, „Kickboxer V” etc. Same tytuły informująpubliczność o treści filmu. „Kryterium tematyczne implikujące semantyczny punkt widzenia”(Helman 1991, s. 118) określa film sztuk walki, w którym wątła niekiedy fabułapodporządkowana jest popisom aktorów w scenach walk. Niekiedy zaś odwrotnie, sztuki walkistają się ozdobnikiem filmów innego rodzaju, np. filmu szpiegowskiego serii bondowskiej –w „You Only Live Twice” (1967 r.) choreografię scen walk realizował hoplolog (specjalistanauki o broni) Donn F. Draeger, adept szkoły katori shintō-ryū (posiadacz 7 dan iaidō. Kinosztuk walki przejawia się w różnych konwencjach – od filmu samurajskiego do kina akcjii sensacji. Wyróżnikiem może być obecność tematyki martial arts: filozofii, praktykiElectronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland243

This copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibitedtreningowej i scen walki na planie filmowym. Klasyka gatunku wpłynęła na kolejne scenariusze.Niektóre są bliźniaczo podobne; większość filmów prezentuje jednak różnorodne i oryginalnerozwiązania fabularne, a także zaskakujące pomysły reżyserskie.W „Krwawym sporcie”, podobnie jak w „Wejściu Smoka”, występuje motyw turnieju walkiwręcz. Amerykanin, wychowanek japońskiego mistrza rodowej tradycji ninjutsu, walczy w Hongkongu,by oddać hołd swemu mistrzowi. Dzięki rozwinięciu wewnętrznej mocy, wygrywafinałową walkę pomimo oślepienia. W filmie pojawili się reprezentanci różnych dalekowschodnichsztuk walki we wspaniałej konfrontacji. Film „Najlepsi z najlepszych” pokazuje przygotowaniadrużyny USA do „twardego” meczu z Koreą. Z grupy indywidualistów tworzy sięzgrany zespół. Przygotowania obejmują także trening mentalny. Bardzo ciężko według starychzasad trenują Koreańczycy. Głównymi atutami filmu są świetnie skomponowane walki orazanaliza psychologiczna: ukazanie zróżnicowanych osobowości, złożonych przeżyć psychicznychbohaterów.„Dziecko Karate” przedstawia filozofię karate jako filozofię życia. Młody chłopak, bohateropowieści poświęca się karate z myślą o przeciwstawieniu się przemocy na ulicach swojegomiasta. Poznając filozofię sztuki walki, przeistacza się duchowo. Tutaj także bohater zwyciężaw „turnieju prawdy”. Motyw turnieju występuje w „Best of the Best II”, „Eliminatorze”,„Kickboxerze”, „Królu kickboxerów”, „The Quest” i innych. W „Amerykańskim kickbokserze”,„Szponach Orła” i „Kickbokserze IV” główny bohater zmuszony jest walczyć w nielegalnychturniejach, ryzykując życie. Przy okazji pokazane są różne style walki. Dla udramatyzowaniapozytywny bohater zrazu przegrywa, przechodząc „drogę przez mękę”, wreszcie jednak odnosizasłużone zwycięstwo.„Miasto Aniołów” stanowi przykład filmu z motywem walki w obronie prawa. Głównybohater jest bezwzględny wobec bandytów terroryzujących dzielnicę. Atutami filmu są dynamicznaakcja i świetne sceny walki. Główną rolę kreuje O. Gruner. Ten sam aktor występujerównież w filmie „Savate”, stosując techniki z zakresu dalekowschodnich sztuk walki na DzikimZachodzie. Gra francuskiego oficera, który tropi pruskiego księcia – mordercę – psychopatę.„Savate” jest romantycznym westernem z pięknymi walkami w stylu boksu francuskiego –savate i nie tylko. W filmie „Hycel” L. Lamas demonstrując koreańskie hapkido skutecznie tropibandytów jako tzw. łapacz (łowca nagród). W „Krwawej pięści V” D. Wilson daje pokaz swegokunsztu umiejętności walki (był przez dziesięć lat mistrzem świata zawodowców w kickboxingu).„Nico” lub „Ponad prawem” prezentuje fragment autobiografii S. Seagala, który sztukibudō trenował w Japonii. Później bohater walczy w obronie prawa z agentami C.I.A. i gangsterami.Stosuje skutecznie aikijutsu i jūjutsu. Podobna akcja oraz brutalne fragmentydalekowschodnich sztuk walki występują w „Trudnym do zabicia”. Seagal ukazuje również starąprawdę, że budō uczy także naturalnej medycyny (idō), że nie jest nauką destrukcji. W „Zmowiemilczenia” i „Prawie dżungli” policjant i prawnik podejmują walkę ze światem przestępczymwbrew nieuczciwej policji lub skorumpowanemu wymiarowi sprawiedliwości. W japońskimkryminale pt. „Kobra” (1974) niejednoznaczny moralnie policjant-karateka walczy z gangsterem-karateką.W „Misji sprawiedliwości” prawa broni J. Wincott, używając między innymipałek sinawali – broni rodem z Filipin. „Morderczą Triadę” (chińska mafia) likwiduje jedentwardy gliniarz (w tej roli występuje świetnie walczący G. Daniels). W „Ruchomym celu”policjant (D. Cook) walczy z gangsterem. Obydwaj są miłośnikami sztuk walki. W rolachgłównych wystąpiło kilku mistrzów karate.Artyści dalekowschodnich sztuk walki pojawiają się także w filmach o przyszłości.„Kopnięcie przyszłości”, „Łowca trzeciego wymiaru” i „Bezlitosny” to przykłady obrazówfuturystycznych i science-fiction, gdzie bohaterowie (D. Wilson, B. Blanks) walczą w komputerowejrzeczywistości wirtualnej. W „TC-2000” występuje doborowa obsada artystów sztukwalki. Bolo Young uczy B. Blanksa, a później obaj walczą i skutecznie likwidują zło. Dla Blanksawalka to jego żywioł. Cyborgi, prawo dżungli po wojnie atomowej i walka o przetrwanie244Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland

This copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibitedludzkości są typowymi motywami filmu science-fiction występującymi w wielu obrazachgatunku martial arts. Typowy jest „Cyborg – atak z przyszłości”, w którym van Damme walczytak serio, że wybija oko jednemu ze statystów.Film „Huczący ogień” (1980 r.) jest parodią kina komercyjnego. Występują w nim: Murzyn– zapaśnik sumō, ważący około 200 kg, oraz armia karateków. Komedie kryminalne MartialArts, takie jak angielskie „Pocałunki z Hongkongu” (1977) i „Zemsta Różowej Pantery” dająodprężenie i rozrywkę. W „Wielkiej drace w chińskiej dzielnicy” Johna Carpentera (1986)mamy walki, chińską magię i humor. Jeden z bohaterów filmu (C. Wong – 8 dan karate) takskoncentrował w sobie energię ki, że spuchł, a następnie eksplodował.Sztuki walki przechodzą do kina także z komiksu, a nawet z modnych wśród dzieci gierkomputerowych. Swój odpowiednik filmowy ma już „Niszczyciel” z D. Lundgrenem w rolitytułowej, a ogromnie popularne „Wojownicze żółwie mutanty ninja” pojawiły się już w serialachw tzw. kreskówkach oraz w filmach fabularnych. Do tytułów i treści gier komputerowychnawiązują takie filmy jak „Uliczny wojownik” i „Mortal Kombat”. Nb. konfrontacjeprzedstawicieli różnych systemów sztuk walki (od sumō po capoeira) są jednym z dominującychtematów popularnych gier komputerowych. Także na filmach sztuk walki wzorują sięprojektanci kolejnych gier.Szermierka kenjutsu, stawiana przez samurajów na pierwszym miejscu jako decydującao wyszkoleniu bojowym, także znalazła swoje miejsce we współczesnym kinie akcji i sensacji,czerpiącym z konwencji filmu samurajskiego. W „Amerykańskim samuraju” mistrz iaijutsuzabija kolejnych przeciwników w turnieju walki białą bronią (także tutaj wystąpił motywturnieju sztuk walki), aż ginie z rąk lepszego od siebie (raczej w sensie duchowym i moralnym),mistrza kenjutsu. „Miecz Aleksandra” i „Policjant gladiator” to filmy nawiązujące do legendyAleksandra Macedońskiego. Policjant, będący jego reinkarnowanym wcieleniem, walczy z wcieleniemswojego wroga-mordercy. Walki rozgrywane są z użyciem białej broni. Szermierkawystępuje w „Stalowym ringu” – mistrz sztyletu i szpady pokonuje zawodnika kenjutsu.W „Fatalnym pchnięciu” fabuła przypomina film samurajski lub kung-fu, ale akcja rozgrywa sięw szkole szermierki sportowej (konfrontacja mistrzów różnych szkół). W „Ślepej furii”niewidomy mistrz (R. Hauer) pokonuje amerykańską mafię, stosując technikę „odwrotnegomiecza” (gyaku-tō. Film ten przedstawia także psychologię samotnego człowieka i zawierabogatą warstwę emocjonalną.Filmy o tematyce dalekowschodniej (sztuki walki i inne motywy orientalne np. miejsceakcji), zwane są niekiedy easternem, przez analogię do starszego westernu. Wzajemny wpływobu gatunków jest oczywisty. Na przykład „Siedmiu samurajów” zaistniał w amerykańskiejwersji jako „Siedmiu wspaniałych” (western prod. USA, 1960 r., reż. J. Struges). Później był„Samuraj i kowboje” z Toshirō Mifune, A. Delonem i Ch. Bronsonem w rolach głównych,Także „Księżycowy gliniarz” (1994) zapożyczył fabułę od „Siedmiu samurajów”, ale akcja rozgrywasię w przyszłości z użyciem broni laserowej i sztuki walki wręcz. W filmie „Bodyguard”(1992) K. Costner wcielił się w postać ochroniarza, którego idolem jest Musashi. Ochroniarzmówi, że na filmie o tym mistrzu kenjutsu i jūjutsu był 64 razy.Do tradycji japońskiej szermierki i magii nawiązują filmy przygodowe i fantastyczne, jak naprzykład „Nieśmiertelny III Mag” z Ch. Lambertem. Wzajemne wpływy gatunkowe powodują,że wzorcowy film sztuk walki „The Quest” można też potraktować jako typowy filmawanturniczo-przygodowy, „Eliminator” jako obraz z kręgu science fiction, a dramat społeczny„Na zabójczej ziemi” S. Seagala jako film ekologiczny (obrona Indian i przyrody Alaski).Inny wątek stanowią filmy biograficzne fabularyzowane. Masutatsu Ōyamie poświęconyjest japoński film „Pogromca byków”. Film ukazuje ponury klimat okupowanej po wojnieJaponii i samurajski ethos bushidō w karate. Karate pokazane jest jako śmiertelna broń. „Smok.Historia Bruce'a Lee” jest biografią mistrza Lee, opartą na wspomnieniach jego żony. Występujepiękny wątek miłosny, są akcenty obyczajowe i psychologiczne. Film obfituje w momentyElectronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland245

This copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibitedwzruszeń, dobrą muzykę i sceny walki. Sztukę walki chińskiego pochodzenia – kenpōprzedstawia amerykański obraz pod tytułem „Niezawodna broń”. Film dedykowany jestE. Parkerowi (10 dan). W głównej roli wystąpił J. Speakman.Boks tajlandzki przybliżony został zachodniej publiczności między innymi w filmach„Kickboxer” i „Król kickbokserów”. Akcja obydwu filmów rozgrywa się w Tajlandii. W obydwuteż obrazach Amerykanin trenuje u tajlandzkiego mistrza, aby móc zmierzyć się z miejscowymchampionem. Występuje autentyczny mistrz kickboxingu (według federacji ISKA) D.Alexio oraz Keith Cook (mistrz potrójnego kopnięcia w locie – sandan sosoku tobi-geri), a takżeB. Blanks i L. Avedon. „Król kickbokserów” ukazuje pogłębioną refleksję, dotyczącą życiai śmierci (podobnie jak w bushidō) w przededniu realnej walki.Wiele kobiet osiągnęło wysoki poziom mistrzowski w dalekowschodnich sztukach walki.Niektóre próbowały i próbują swoich sił również na dużym ekranie. Najlepsze z aktorek kinaMartial Arts, to między innymi Michelle Khan, Cynthia Khan, Moon Lee z Hongkongu, CynthiaRothrock, Cat Sasoon, Maria Ford, Kathy Long, Karin Shepard z USA. W walkach orientalnychmamy do czynienia z równouprawnieniem. Np. w filmie „China O’Brien II” China (imiędziewczyny, instruktorki samoobrony) zostaje szeryfem w miasteczku. Z pomocą przyjaciół(R. Norton i K. Cook) pokonuje miejscowy gang. W roli tytułowej wystąpiła sympatycznai dynamiczna blondynka C. Rothrock (nb. córka polskiej emigrantki).Znane są także filmy dokumentalne pokazujące tradycje budō z Dalekiego Wschodu, np.cykl „Sztuki walki. Droga wojownika” telewizji BBC. „Droga samuraja” (jeden z odcinków tegocyklu) przedstawia tradycję i program nauczania szkoły tenshin shōden katori shintō-ryūw przekazie shihan Ritsuke Otake (kenjutsu, būjutsu, naginatajutsu, yarijutsu, jūjutsu, strategia,filozofia, magia, medycyna). Shihan Otake tłumaczy zasady bushidō i rolę religii (shintō i buddyzmuzen) w przygotowaniu duchowym wojownika.Część pierwsza francuskiego serialu dokumentalnego „Od Pekinu do Shanghaju w poszukiwaniuQi” prezentuje taiji quan – chiński boks. Miliony Chińczyków ćwiczą codziennie tęspecyficzną gimnastykę o działaniu energetyzującym i leczniczym. Taiji i rozwijanie qi (chi lubki) staje się modne także na Zachodzie.W amerykańskim cyklu „Hollywoodzcy czarodzieje” jeden odcinek poświęcony został„Dalekowschodnim sztukom walki na ekranie”, inny karierze samego tylko Jean-Clauda vanDamme. O swoim nowym pomyśle filmowym van Damme mówi: „W «Nowym wejściu smoka»byłoby bardzo dużo karate. Chciałbym złożyć hołd karate, pokazać, że to sport szlachetny, a nietylko przemoc. To byłby hołd także dla Bruce’a Lee, który kręcił filmy o małym budżecie,a przecież jego charyzma jaśnieje w nich jak światło (...) Przekażę filozofię sztuki walki. Tahistoria rozpocznie się w Chinach w latach trzydziestych i dojdzie aż do lat dziewięćdziesiątych”(Garbaczewski 1993, s. 72).Do rywalizacji z producentami zachodnimi stanęła kinematografia ChRL Przy współpracyz filmowcami z Hongkongu i z zaangażowaniem ekspertów różnych stylów wu-shu kung-fuzrealizowała w 1982 r. oryginalny obraz „Klasztor Shaolin”. Film nawiązuje do pięknej legendy.Malownicze pejzaże, chińska muzyka, historyczne kostiumy, walki mistrzów są głównymi atutamitej koprodukcji. Kolejne chińskie produkcje filmowe gatunku sztuk walki nie były już tak udane,może z wyjątkiem jednej – „Mistrzyni Wudang”. Film opowiada legendę konkurencyjnego wobecShaolin klasztoru Wudang. Przeciw brutalnemu, „zewnętrznemu” stylowi kung-fu pochodzeniabuddyjskiego występuje „miękkie”, tak zwane „wewnętrzne” kung-fu z taoistycznego klasztoru.I wygrywa zgodnie z zasadą Lao-tsy, że „miękkość” (jū) pokonuje „twardość”. Wystąpił takżeczęsty w tym gatunku filmowym motyw krzywdy i zemsty.Polskie produkcje nawiązują do tematyki martial arts raczej w zakresie psychologii i filozofiibohaterów. Tak jest w obrazie obyczajowym „Kung-Fu” (1979 r.) i w dramacie społecznym„Karate po polsku” (1982 r.). Reżyserów interesował głównie wpływ uprawiania kung-fu lubkarate na osobowość człowieka. W „Karate po polsku” bohater – karateka zostaje pokazany jako246Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland

This copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibitedpotencjalnie niebezpieczny. Być może jest to wyrazem lęku społeczeństwa przed jednostkamisilnymi?Popularni aktorzy filmów sztuk walki zaczęli grać w serialach sensacyjnych. Sensei karatei koreańskiego tangsoodo – Chuck Norris – kreuje postacie bardzo szlachetnych bohaterów,uczciwych i odważnych. Tak jest w „Partnerach”, gdzie pomaga swojemu młodemu fanowii w „Samotnym Wilku McQuade”, w którym jako ranger bezwzględnie tropi przestępców. Ten„Bronson easternu” występuje teraz w wieloodcinkowym serialu „Strażnik Teksasu”. Przypomnijmy,że debiutował jako przeciwnik B. Lee w „Drodze smoka” (1971 r.). M. Duddikoff grateraz w serialu „Cobra”, L. Lamas w „Poza prawem”. Próbują też inni.Sztuka filmowa, która w 1997 roku obchodziła swój jubileusz 100-lecia urodzin, spełniaswą ogromną rolę w kształtowaniu kultury masowej, tym bardziej współcześnie, w epoce telewizjisatelitarnej, kablowej, wideo. Dzięki technice wideo i dostępności filmów (także szkoleniowych)nastąpił w ciągu ostatnich dziesięciu lat wyraźny wzrost wiedzy o sztukach walki wśródmłodzieży w Polsce. Także rodzice świadomi pozytywnego wpływu praktyki budō, zapisująchętniej młodsze dzieci do odpowiednich sekcji. Nowy wzorzec bohatera rywalizuje z młodzieżowymiidolami muzyki rockowej, którzy poza muzyką nie proponują swoim odbiorcom żadnychwartości. Artyści budō przejawiają także zainteresowania muzyczne, taneczne, traktując jejako formy wyrażania pewnej ekspresji w ruchu ciała. Wielu mistrzów gra lub słucha muzyki: B.Lee był mistrzem Hongkongu w tańcu cha-cha, M. Drożdżowski (4 dan karate, ME Barcelona1975) – mistrzem Polski w rock and rollu. Dobre wyczucie rytmu jest w walce bardzoprzydatne.Konkluzje końcoweO ile w sali ćwiczeń trener lub instruktor może bezpośrednio wpływać na kształtowanieosobowości młodego człowieka, o tyle w sali kinowej bądź przed wideo odbiór tego gatunkubywa różny – najczęściej sprzeczny z zamierzeniami realizatorów – z powodu pojawiających sięscen przemocy itp. Odbiór filmu sztuk walki przez nieprzygotowanego widza sprowadza sięnajczęściej do prymitywnego skojarzenia sztuki walki z przemocą walki – tym bardziej żew licznych filmach tego gatunku (czy ogólniej – w filmach akcji) nie wyjaśnia się sensu drogipsychofizycznego doskonalenia, epatując widza brutalnymi scenami i grając na prymitywnychinstynktach „widowni rzymskiego Colloseum”. Toteż filmy te najczęściej przeznaczone są dlawidzów dorosłych. Oglądanie filmów z dużą ilością brutalnych, drastycznych scen przeznajmłodszą widownię, tzn. dzieci i dorastającą młodzież, może wpływać negatywnie na psychikęi wzmagać agresję. Większe jednak tego typu zagrożenie niosą – zdaniem autora – filmy wojenne,typowe gangsterskie, thrillery, westerny, horrory, realistyczne obrazy historyczne i inne.Tym bardziej, że częściej nie ma w nich określenia, na ile i w jakiej formie dopuszczalne jestzastosowanie przemocy. W miejsce typowego dla westernu i filmów amerykańskiej kulturymasowej zamachowego uderzenia pięścią jako argumentu w dyskusji, pojawia się tutaj (w częścifilmów sztuk walki) refleksja nad etyką walki i sensem zapobiegania agresji.Występujące obok masowo produkowanych, komercyjnych filmów „klasy C” ambitniejszefilmy sztuk walki popularyzują w skali kultury globalnej azjatyckie wzory kulturowe (motywylegend, muzykę, wątki historyczne, język, tradycje medyczne etc.), a więc sprzyjają postawiewzajemnego spotkania, dialogu i zrozumienia między ludźmi Zachodu i Wschodu.Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland247

BIBLIOGRAFIAThis copy is for personal use only - distribution prohibited - This copy is for personal use only - distribution prohibited1. Corcoran J., Farkas E., Sobel S., The Original Martial Arts Encyclopedia: Tradition – History – Pioneers, LosAngeles 1993.2. Cynarski W. J., Sztuki walki budō w kulturze Zachodu, Wyd. WSP, Rzeszów 2000.3. Garbaczewski A., Jean-Claude van Damme. Nie autoryzowana biografia, OPUS, Łódź 1993.4. Goldner C. G., Fernöstliche Kampfkunst – Karate, Taekwon-Do, Kung Fu, Kempo, Kick-Boxing, Nin-Jutsu etc.:zur Psychologie der Gewalt im Sport, AHP, München 1991.5. Helman A. (red.), Słownik pojęć filmowych, Wiedza o Kulturze (t. 1), Wrocław 1991.6. König H., Die „Traumfabrik” am Rande Hongkongs, Neues Deutschland, 1984, nr 96.7. Mintz M. D., The Martial Arts Film, A. S. Barnes and Company, South Brunswick and New York, ThomasYoseloff Ltd., London 1978.8. Mosz J., Obraz sportu wyczynowego w polskim filmie dokumentalnym, AWF Warszawa 1996 (praca doktorskapod kierunkiem J. Kosiewicza, mps.).9. Rosner H., Das Ende der Terminatoren. Stammbaum der Action-helden, Cinema, 1997, nr 7, s. 56-59.10. Saramonowicz A., Wejście Smoka, Gazeta Telewizyjna (w:) Gazeta Wyborcza, 1995, nr 4, s. 3.11. Tokarski S., Sztuki walki. Ruchowe formy ekspresji filozofii Wschodu, Glob, Szczecin 1989.12. Umard R., Fält in Hongkong der letzte Vorhang?, Cinema, 1997, nr 7.13. Zygmunt S., Od Bruce’a Lee do van Damme’a, Leksykon filmów (CD-ROM, Wyd. Wiedza i Życie), 1998, nr 1.ISSN 1506-6738.248Electronic PDF security powered by Committee of Scientific Research, Stowarzyszenie Idokan Polska ®, Poland