Mazingira Bora - TIST
Mazingira Bora - TIST Mazingira Bora - TIST
• Ethiwa nimwoona kineng’o kinenganitwe nimutongoi wenyu nimwaile ukiweta nikana onakeamanye na kwiyikia vinya.Na utongoi wa kumanisya/kithyululu kilakyumwa mutongoi mweu akaakawa. Kwakanani kilaumwe watongosya kyumwa kiiu akeethiawa akikitenundu kinengo kyake kila kitena ungi akeethiawaatonya utavya na kuthuthw’a iulu wakyo ni amembaala angi yila meuneenea kwakana.Kwakana ni nzia ingi ya kusisya maundu alamaseo munduni na kumaweta, ithyoonthe nitwailweuvundisya nimi situ kuneena mauseo ma umwe kuthiula ungi. Nikana withie kila umwe niwoona nakusoma kuma utongoini wa uthukumi wa kila umwewanyuvwa kutongosya. Mutongoi ula ungiYila andu mauta kiw’u kite kiite, kikikonimatonya uwaa, nitwaile kumanyisya andumaitu muisyo wa kutumia kiw’u kite kiitenikana mamanye undu matonya kwikala mena uimawa mwii na kuiita kiw’u.Kiw’u nikikiawa kiko na nzia mbingi na imweni ta:-1. Kiko kuma kambunini2. Mawiko matemaseo ma mundu vakuvi na kulakiw’u kii ta utee wa mbusi, silanga, ndovoi3. Kiw’u kwithiwa kiteuthi kwoou syindu tambolea ya kuua (fertilizer), ndawa sya mimeana syakuaa tulinyu noikuwe ni kiw’u nakutwawa mbusini ila tuutaa kiw’u na kwooukukithokoany’a.4. Kuthamba na kuvuia ngua vala kiw’u kyumaa5. Kumaa na kumia/kwika kyoo vakuvi na kulakiw’u kii6. Kwatuka kwa nguta sya ndovoi na masilanga7. Kwithiwa kutena syoo munamuno misyini ilayi lisaavu (itemataoni)8. Indo kuya vakuvi na kiw’u kana kula kii.Kiko kya kiw’u nikietae manthina maingi alanita:-1. Kiko kya kiw’u no kyuae miti, nyamu na anduethiwa kina sumu kana kwa nzia ya (Eutrophication).yila mbolea yina nzeve ya nitrogen yalikakiw’uni nitumaa mimea ya kiw’u imea kwa wingina yila mimea isu yooma kiw’u kyu nikikosaanzeve ya oxygen (ila ila ivevawa ni tusamu)kwoou nyamu sya kiw’u iikw’a2. Kiw’u kikiko kutumiwa kuua, kuvua na kuw’anikitumaa mowau mamaundu manyaiika. Ala niKIKAMBA VERSIONmukanyuva akeethiwa emanyiity’e maundu meukuma kwakanani kwenyu kula mwaaka mutongoiula ei mbee wake. Ethiwa mukaneenany’a kwakwakana ukeethia vaina mundu ukuthianyungunyisya ayasya undu, unduu uu wialile kwikwanundu kila umwe ena muyo na nimwianie nikwithiwaethiwa motongoi ona akitie kwasya “nimuvea” kilaumwe ena muyo na vai mundu ukwiw’a ataile namundu atavya useo wake nutanaa na kumanya unduuteisi iulu wake mwene.Kwakana ni uathimo keli nundu ula uteisikinengo kyake akimanya nuendeeaa na kukitumiana ungi akevundisya kuma kwake kwoondu wautongoi ula wanengwa.Kuthokoany’a kiw’u: Niki ni nthina kwitu na natatutonya kwika?ta:- kwituua, kutavika, uvee, mowau ma kikondena minyoo ya nda.3. Yila kemikoo imwe syalika kiw’u na syalika mwiiitiaa kunyi na kwikala mwiini na kuendeea nakumya sumu na kutuumisya ithyi vamwe nasyana.Nata tutonya kwika iulu wa kuko /kuthokoana kwa kiw’u?1. Ndukekye mavuti kana kiw’u kikiko kiw’uni kilakyautumia, na uthuthya angi kwika uu.2. Vanda miti nguumoni sya mbusi na utee wamaiia. Miti nitetheeasya kusunga kiko na mavutina kusiiia kukuwa kwa muthanga ni kiw’u.3. Eka uvanda liiu vakuvi muno na usi nikana usiiendawa/sumu ula wi mboleani ya fertilizer kulikausini.4. Thuthya andu kwaka vaasa na mbusi kana nakiw’u5. Ikiithya masilanga na ndovoi nisyatumiwa nesa6. Iiia kana ikia wiio kula kwi kiw’u kusiia indokuthokoany’a kiw’u7. Nduketikile andu mavuiie vakuvi na valamukuuta kiw’u8. Ikiithya ethiwa kyoo nikikwiswa kyenzwamainyiva matambya mbee wa 50 kuma vala vekiw’u kya utumia. Ikiithya niwooneleeelya kiw’ungaliko ya kuthi vala wisite yiima ya kiw’u kumakyooni kuny’aia.9. Ethiwa ukutani wa ndovoi kana silanga winamwalika linda na mituki undu vatonyekanauyiikiithya kisio kiu nikitheu.10. Ethiwa ndwina muikiio na utheu wa kiw’u,kitheukye mbee wa kunywa kuaa tulinyu natusamu tula tuetae mauwau.4
Moringa ni muti wavata muno, yila wavandwaniunenganae muunyi na nuvikiiaa kwithiwauyianisya mawendi maingi ma liu wa mwii.Ingi nutetheeasya kuthesya kiw’u kwa matu maw’umooma na mathiwa. Ingi nimuiito. Kwa ngelekany’oamwe ma ala muti uyu wa Moringa moseo maw’okwa mwii nita vamwe na kuete:-1. Iron - Kuma mutini uyu ni kutatu kwi ulatukwataa kuma kwa spinach2. Proteins - ila sumaa mutini uyu syianene na ilatukwa taa kuma matumbini (Eggs)3. Vitamins A - Kundu kuna kwa undu tukwataakuma kwa kalati (carrots)4. Calcium - kundu kuna kwa undu tukwataakuma yiiani (milk)5. Vitamin c - Kundu muonza kwiundu tukwataakuma masungwani (oranges)6. Potassium - kundu kutatu kwa undu tukwataakuma maiuni (bananas)Moringa no uiite miimu, kuthesya kiw’u nakuithya ala mena nzaa.Kukosa kiw’u kitheu kya uw’a ni kindukimwe kithiitwe kiithiny’a nthi yoonthe. Ngii syaTa nzia imwe kati ka mawendekethyo alamendekaa nthini wa soko wa uta nzeveitavisaa kila ngwatanio yi ungu wa TISTniyailwe ithiwa na miti ivanditwe yina mwambiioutonya kwonanw’a na ukaikiithw’a. Miti ino niyaileithiwa itonya kuatiiika ila ikwonany’a vala ivanditwe.Athuimi/athiani kuma nza nimokaa kumithiana nakuvitukithya, kusisya livoti na mavuku kuikiithya nisyaw’o. Kuvitukithya ni tambya ya kuthiana nakuvitukithya niya vata muno nthini wa soko ya utanzeve itavisaa. Nzia ino ikiithasya kana ala mekuuanzeve itavisaa na ala twaiiasya wia wa kumisuviasoko ino kana aimi ma TIST nimekwika undu vailena wa w’o na kuvikiia walany’o na kulasi kya sokoino.Umunthi kwina miti ivanditwe itena uthui/ikuthu wungu isioni mbee wa 41,000 Kenya onakauila mbitukithye ni 29,000.Imwe nisya thianiwe, na syakunilwa nakuikiithya ni aimi ma TIST na miti. Ni itina wakuikiithywa TIST itonya kuta nzeve itavisaa andkukwata mbesa kwondu wa aimi. Onakau nomuvaka TIST yonany’e w’o, utheu wa mavuku, naKIKAMBA VERSIONMoringa: vanda muti uyu wavata kwondu wa useowa uima wa mwii na kwithiwa wi liu wavata?moringa syithiie nitheasya kiw’u kikiko na nimuseombee kwi kutumia ndawa. Vilany’a isiko ili nene syambindi/ngii nthie sya Moringa kwa kiw’u kya lita 20kwakya, nthuka kiw’u kii vandu va ndatika ta ili kwamituki na ndatika ta ikumi ombola. Kiko na tulinyuvamwe na mutu uyu wa mbindi/ngii sya moringanikuluila na indi nousunge kiw’u kyaku na kutumiakikitheu.Moringa kwa ndawa nimuseo nundu nuiitaakaingi uwau wa kikonde, kutheesya sukali, kuolawimbu, kuvosya miimu, kutheesya kwambatwa ninthakame na kwailya mikiva ya mwii.Moringa nuseuvasya ngu na vuu vamwe nauithyo wa indo.Ni umwe kati wa miti ila itumikaa munotwasisya vaita waw’o. Aimi ma Tist niki kweteela?yila twavanda Moringa nthini wa Tist ni tukwataambesa twata nzeve itavisaa (Carbon credits) andnotutanie mauseo angi ma muti uyu tondutwaelesya.Eka kila umwe witu avande iiyuva mutiumwe wa Moringa!Tetheesya ngwatanio yaku ikwate laini wamwambiio wa miti itena ikuthu/uthui ungu.ukiikiku kwa livoti ila menasyo.Kati wa miti 12,000 ila itiele 4,500 yotayali lakini7,000 ndinamba kwithiwa tayali. Kati wa ino 7,000itieke 1,068 ni ya vata wa ethiwa vakaumila ivuso.Kwoou TIST nikukulya kila muimi akwate mbauAthiani/Athuimi yila mewiani woo (Quantifiers) uuni vamwe na kumonya vala miti ino yambiie na lekotisyayo mituki undu vatonyeka. Ethiwa miti yootheikeethiwa yonanitw’e mwambiio wayo tuivika October2012, tukeeta aikiithya (validators) mokemeke masavu mwaini wa December. Kwandaiaumbany’a andu ma kikundi kyaku na uyony’a athiani/athuimi (Quantifiers) vala miti iii na kwikala metiyalikusungia makuly’o ala matonya ukulw’a kwa w’o.Musolo uyu wivaa nthi wionany’a isyitwa yangwatanio na miti yayo ila ikwenda kwonanw’amwambiio wayo. Kwa ndaia neenany’ai nthini wangwatanio yenyu undu mutonya kwika kyumwanikii. Ingi neenany’ai na muthiani/muthuimi wenyu(quantifier) na muimatha kana niwikite undu vailekana niwithiwa ayenda utethyo wenyu kumina wiawake. Utongoi wa kanzu wa TIST na kikundi kitutwi tayali kumutetheesya.5
- Page 4 and 5: leader, a group member can also say
- Page 6 and 7: ENGLISH VERSION6Cluster No. of Grov
- Page 8 and 9: a) Ni njira iriku iri injega buru y
- Page 10 and 11: ya mutongeria, mumemba noauge.Gukur
- Page 16 and 17: na gatuma mucemanio uthii na-mbere
- Page 18 and 19: KIKUYU VERSION6Cluster No. of Grove
- Page 20 and 21: a) Ni njia gani bora zaidi ya kuwap
- Page 22 and 23: • Kuongezea, ikiwa mtu ameona zaw
- Page 24 and 25: KISWAHILI VERSION6Cluster No. of Gr
- Page 26 and 27: a) Ni nzia yiva nzeo ya kuvanga and
- Page 30 and 31: KIKAMBA VERSION6Cluster No. of Grov
- Page 32 and 33: a) Ne oret ne kimuche kepanganen pi
- Page 34 and 35: KIPSIGIS VERSION4kandoindet nebo wi
- Page 36: KIPSIGIS VERSION6Cluster No. of Gro
• Ethiwa nimwoona kineng’o kinenganitwe nimutongoi wenyu nimwaile ukiweta nikana onakeamanye na kwiyikia vinya.Na utongoi wa kumanisya/kithyululu kilakyumwa mutongoi mweu akaakawa. Kwakanani kilaumwe watongosya kyumwa kiiu akeethiawa akikitenundu kinengo kyake kila kitena ungi akeethiawaatonya utavya na kuthuthw’a iulu wakyo ni amembaala angi yila meuneenea kwakana.Kwakana ni nzia ingi ya kusisya maundu alamaseo munduni na kumaweta, ithyoonthe nitwailweuvundisya nimi situ kuneena mauseo ma umwe kuthiula ungi. Nikana withie kila umwe niwoona nakusoma kuma utongoini wa uthukumi wa kila umwewanyuvwa kutongosya. Mutongoi ula ungiYila andu mauta kiw’u kite kiite, kikikonimatonya uwaa, nitwaile kumanyisya andumaitu muisyo wa kutumia kiw’u kite kiitenikana mamanye undu matonya kwikala mena uimawa mwii na kuiita kiw’u.Kiw’u nikikiawa kiko na nzia mbingi na imweni ta:-1. Kiko kuma kambunini2. Mawiko matemaseo ma mundu vakuvi na kulakiw’u kii ta utee wa mbusi, silanga, ndovoi3. Kiw’u kwithiwa kiteuthi kwoou syindu tambolea ya kuua (fertilizer), ndawa sya mimeana syakuaa tulinyu noikuwe ni kiw’u nakutwawa mbusini ila tuutaa kiw’u na kwooukukithokoany’a.4. Kuthamba na kuvuia ngua vala kiw’u kyumaa5. Kumaa na kumia/kwika kyoo vakuvi na kulakiw’u kii6. Kwatuka kwa nguta sya ndovoi na masilanga7. Kwithiwa kutena syoo munamuno misyini ilayi lisaavu (itemataoni)8. Indo kuya vakuvi na kiw’u kana kula kii.Kiko kya kiw’u nikietae manthina maingi alanita:-1. Kiko kya kiw’u no kyuae miti, nyamu na anduethiwa kina sumu kana kwa nzia ya (Eutrophication).yila mbolea yina nzeve ya nitrogen yalikakiw’uni nitumaa mimea ya kiw’u imea kwa wingina yila mimea isu yooma kiw’u kyu nikikosaanzeve ya oxygen (ila ila ivevawa ni tusamu)kwoou nyamu sya kiw’u iikw’a2. Kiw’u kikiko kutumiwa kuua, kuvua na kuw’anikitumaa mowau mamaundu manyaiika. Ala niKIKAMBA VERSIONmukanyuva akeethiwa emanyiity’e maundu meukuma kwakanani kwenyu kula mwaaka mutongoiula ei mbee wake. Ethiwa mukaneenany’a kwakwakana ukeethia vaina mundu ukuthianyungunyisya ayasya undu, unduu uu wialile kwikwanundu kila umwe ena muyo na nimwianie nikwithiwaethiwa motongoi ona akitie kwasya “nimuvea” kilaumwe ena muyo na vai mundu ukwiw’a ataile namundu atavya useo wake nutanaa na kumanya unduuteisi iulu wake mwene.Kwakana ni uathimo keli nundu ula uteisikinengo kyake akimanya nuendeeaa na kukitumiana ungi akevundisya kuma kwake kwoondu wautongoi ula wanengwa.Kuthokoany’a kiw’u: Niki ni nthina kwitu na natatutonya kwika?ta:- kwituua, kutavika, uvee, mowau ma kikondena minyoo ya nda.3. Yila kemikoo imwe syalika kiw’u na syalika mwiiitiaa kunyi na kwikala mwiini na kuendeea nakumya sumu na kutuumisya ithyi vamwe nasyana.Nata tutonya kwika iulu wa kuko /kuthokoana kwa kiw’u?1. Ndukekye mavuti kana kiw’u kikiko kiw’uni kilakyautumia, na uthuthya angi kwika uu.2. Vanda miti nguumoni sya mbusi na utee wamaiia. Miti nitetheeasya kusunga kiko na mavutina kusiiia kukuwa kwa muthanga ni kiw’u.3. Eka uvanda liiu vakuvi muno na usi nikana usiiendawa/sumu ula wi mboleani ya fertilizer kulikausini.4. Thuthya andu kwaka vaasa na mbusi kana nakiw’u5. Ikiithya masilanga na ndovoi nisyatumiwa nesa6. Iiia kana ikia wiio kula kwi kiw’u kusiia indokuthokoany’a kiw’u7. Nduketikile andu mavuiie vakuvi na valamukuuta kiw’u8. Ikiithya ethiwa kyoo nikikwiswa kyenzwamainyiva matambya mbee wa 50 kuma vala vekiw’u kya utumia. Ikiithya niwooneleeelya kiw’ungaliko ya kuthi vala wisite yiima ya kiw’u kumakyooni kuny’aia.9. Ethiwa ukutani wa ndovoi kana silanga winamwalika linda na mituki undu vatonyekanauyiikiithya kisio kiu nikitheu.10. Ethiwa ndwina muikiio na utheu wa kiw’u,kitheukye mbee wa kunywa kuaa tulinyu natusamu tula tuetae mauwau.4
Change language