11.07.2015 Views

Mazingira Bora - TIST

Mazingira Bora - TIST

Mazingira Bora - TIST

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

leader, a group member can also say that.With Rotating Leadership, each week a newleader will receive Kujengana. Through Kujengana,we encourage each other on the good things thatweek’s leader did in the meeting and the talentsthe person showed.Kujengana is also the way we learn to look forpositive things about people and then say them.We all need to train our tongues to say the positive.In addition, the whole group learns what that groupthinks is important in a servant leader. The nextleaders will benefit from what they have heard inKujengana about previous leaders and know whatthe groups think is important in being a servantWhen people fetch and drink untreated,polluted water, they may get very sick.We need to educate people in thecluster and community about the danger ofuntreated water so that they can better know howto treat water to stay healthy.Water pollution has many causes:1. Discharge of untreated industrial waste andsewage2. Careless human action around water points[rivers, wells, boreholes].3. Poor drainage, so that waste runs into watersource and water stagnates. Chemicals, likefertilizers and pesticides, can run from ourshambas and pollute water.4. Bathing and washing clothes at the watersources5. Urinating and defecating near water sources.6. Cracked cover slab at boreholes or wells .7. Lack of latrines in rural areas. Rainwater canwash human waste into water sources.8. Animals grazing near or in water sources usedby people or upstream of people.Water pollution causes many problems:1. Pollution can directly poison and kill plant andanimals (including people) or cause poisoningthrough eutrophication, when nitrogencontainingfertilizer and waste are washed intowater, causing increased aquatic plant growth.When these plants die, they cause the water tolose oxygen, which causes death for aquaticanimals .ENGLISH VERSIONleader.In response to Kujengana, that week’s servantleader just says, “Thank you.” after each groupmember’s specific, positive statement. There is nodiscussion about how it could have been donebetter, or differently. Often, the person is happywhen he or she is told the good things he or shedid during the meeting. Sometimes we learn thingsabout ourselves we didn’t know!Kujengana helps the leader on that dayrecognize his or her talents and keep on using them.Kujengana also helps the Small Group because allthe members improve their servant leadership asthey learn. Kujengana is a double blessing!Water pollution: Why does it matter and what can we do?2. Polluted water used for cooking, washing anddrinking, spreads many human diseases. Theseinclude intestinal worms, skin diseases, cholera,and diarrhea.3. Some chemicals in polluted water can build upin our bodies over time, slowly poisoning usand causing harm to us and our children.What can we do about pollution?1. Don’t throw rubbish or pour waste into watersources. Encourage others to do the same.2. Plant trees along riverbanks and lakes. Plantroots are excellent at filtering out waste andalso stop soil from entering water bodiesthrough erosion.3. Avoid growing crops too close to rivers, lakesor wells to avoid fertilizer reaching the watersource4. Encourage people to build far from riverbanks.5. Ensure that wells and boreholes are managedproperly6. Fence the water source to prevent animals fromcontaminating water.7. Do not permit people to wash near the pump.8. Ensure pit latrines are at least 50 meters awayfrom water sources. Make sure there is adequatedrainage and create channels to drain wateraway ending in a soak pit, a hole filled with stoneswhere water can drain away.9. Repair all cracks on the cover slab as soon aspossible when they occur and clean the arearegularly.10. If you are unsure about water quality, boil itbefore drinking to kill microbes that can makeyou sick.4


ENGLISH VERSIONMoringa: Plant this important tree for betternutrition and health.By Zakayo KayuriMoringa is an important tree. When it isplanted in your yard, it can provide youwith shade and can meet many of yournutritional needs. It also can help purify your waterthrough its dried, powdered leaves. It has evenmore medicinal, economic and nutritional benefits.Moringa leaves provide amazing nutritional value,providing:1. Three times more iron than spinach.2. As much protein as eggs.3. Four times more vitamins A than carrots.4. Four times more calcium than milk .5. Seven times more vitamin C than oranges.6. Three times more potassium than bananas.Moringa can treat ailments, purify water, andfeed the hungry.Lack of safe drinking water is one of world’sbiggest health threats. Pressed moringa seeds canturn dirty water into clean purified water moreeconomically than imported chemicals. Mix 2 largespoons full of ground morning seeds with 20 litersof water. Stir or shake the water for 2 minutesrapidly, then 10 minutes slowly. Dirt and manybacteria will then settle from the water along withmoringa, and can be filtered out.Moringa’s medicinal qualities are alsopromising. Moringa can be effective against skininfections, in lowering blood sugar, reducing swelling,healing gastric ulcers, lowering blood pressure andeven calming the nervous system.Moringa makes an efficient fuel, organicfertilizer and livestock feed.It’s one of the most useful trees, as you cansee from all of the benefits above. <strong>TIST</strong> farmers,why wait? When we grow moringa in <strong>TIST</strong>, we earncarbon credits and can enjoy all of the other benefitselaborated above.Let each of us plant at least one!Help Your Cluster Get All Groves Baselined.As part of carbon market requirements, allgroups registered in <strong>TIST</strong> must have theirgroves baselined and validated. The grovesmust have accurate tracks that show where treesare planted. External auditors do the validation,checking the data to make sure it is accurate andcomplete. Validation is an important, required stepin the carbon business. It helps assure carbon creditbuyers and carbon market regulators that the workthe <strong>TIST</strong> farmers are doing is real, actual and meetsthe markets standards.Today, there are 41,000 groves in Kenya, 29,000groves have been validated.Some have been verified. Verification, as namesuggests, verifies the amount of carbon sequesteredby <strong>TIST</strong> farmers trees. It is only after verificationthat <strong>TIST</strong> can sell carbon credits and earn incomefor the farmers. However, <strong>TIST</strong> must demonstrateaccuracy, transparency and honesty for the datacorrected.Out of 12,000 remaining groves, 4,500 grovesare ready but 7,000 groves are not yet ready. Outof 7,000 groves remaining, 1,068 groves are“priority” groves.<strong>TIST</strong> is therefore, calling upon all members tohelp and support Quantifiers in Quantification thatinclude good baselines and tracks for these grovesas soon as possible. If all groves are fully baselinedby the end of this month (October, 2012), we willrequest Validators to come and audit them nextmonth or in December. Please organize to havemembers of your cluster show Quantifiers wheregroves are and be ready to answer their questions.The table below shows the name of clustersand groves that require urgent and immediatebaseline. Please discuss in your cluster ways thatyou can have these groves attended this week ornext. Also, talk to your quantifier and find out if he/she has done them, or if s/he requires additionalhelp to complete them. <strong>TIST</strong> Leadership Counciland US Team are ready to help you.5


ENGLISH VERSION6Cluster No. of Groves No. of TreesAnkamia 24 5,663Barangu 12 2,684Burguret 3 1,218Buuri 1 1,885Chung’ari 20 3,908Gachua 4 628Gaturiri 19 5,146Giaki 7 7,382Gikumene 16 4,216Githongo 70 21,090Gitimene 31 15,309Iriga 1 3,712Irindiro 12 2,842Kaaga 19 3,321Kagaene 6 865Kairuni 10 4,327Kanjagi 4 1,613Kanjoo 44 10,726Kanyakine 16 5,837Karaba 6 1,752Katheri 31 12,368Kiamathaga 1 1,946Kiamiogo 29 17,125Kiangua 8 2,803Kianyaga 1 546Kibirichia 38 18,693Kibui 49 9,798Kigucwa 1 1,571Kiirua 23 11,931Kinoro 10 2,988Kiria 66 15,533Kirimaitume 12 2,455Kirindini 10 2,018Kisima 14 7,208Kithithina 11 1,540Cluster No. of Groves No. of TreesKithoka 13 3,788Limauru 1 458Miathene 3 638Mikunduri 14 3,998Mithuri 6 869Mpuri 25 12,665Muhonia 7 589Mumbuni 1 402Munyu 15 4,289Muragara 16 2,971Murinya 21 5,689Mururune 24 3,617Mweiga 2 839Mwichiune 4 11,981Mworoga 19 14,833Naari 58 28,116Ngariama 5 2,411Nguruki 12 1,982Njorua 2 860Nkando 1 421Nthangathi 5 1,677Ntugi 14 38,304Ntumburi 2 6,268Nyweri 3 1,960Ontilili 1 748Pondo 84 40,225Raichiri Podo 11 2,596Runyenye 4 2,468Salama 2 1,693Subuiga 23 6,649Thiira 21 4,553Thuura 17 8,744Urru 2 419Wiumiririe 1 605Sum 1,068 430,972


October 2012 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKimeru VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.Group photo: <strong>TIST</strong> Quantifiers: Some of the Help <strong>TIST</strong> your Leaders Quantifiers during to Leader's make your Seminar Cluster held strong. last month.Inside:Njira cia ikundi bibinini: Gukaranira gwa gikundi. Page 2<strong>TIST</strong>: Mitire imiega nkuruki ya gwitithia micemanio ya o kiumia. Page 2Mitire iria miega buru ya ikundi bibinini: Matagaria na kubangira matagaria. Page 3Gwakana: Bukaaga kitharimo kia gikundi kienu. Page 3Gwakwa ruuko kwa ruuji: Niki burina bata na niatia tumba kuthithia? Page 4Moringa: Aanda muti juju jwa bata niuntu bwa irio na thiria injega nkuruki. Page 5Tetheria cluster yaku nikenda miunda yonthe ikirwa kiri rekondi cia <strong>TIST</strong>. Page 5Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


a) Ni njira iriku iri injega buru ya kubanganiaantu mucemanione jwa gikundi gikinini?Kithiururi gikinini ni njira iria njega buru.Gukethirwa kurina metha niuntu nitumagagukagia kigitaria gati gati ka antu. Gukethirwakurina giti kana giti gikinene kia muntu uria urinagitio kiria kinene buru. Ndene ya <strong>TIST</strong>, twinthetukaraga nthi na njira imwe. Twinthe tukaraganthi muthetune kana tugakarira itib) Niatia buumba kuthithia kethira antunkuruki ya ikumi na bairi ibakwendagutonya gikundine kienu?Kethira kurina antu nkuruki ya ikumi na bairibaria bakwenda gutonya gikundine kienu, nibwega nkuruki kwambiria gikundi gikieru.Gikundi nokigaane jairi, kana amemba bathatukana banna ba gikundi kiu gikuru baambieMubango jwa mucemanio.Kenda mathaa jatumika bwega, gikundi gikinininikibati kwithirwa kiri na mubango jubangi bwegajwa gwitithia mucemanio. Bubu burina bata niuntubugatetheria kumenyeera ati mathuganionijerekerete mantu jaria jabangiri na mantu jariajarina bata nkuruki. Kinya burina bata niuntu ndeneya <strong>TIST</strong>, nituciritahira gwitaniria ngugi amwe kendaigitene riraja tukura na twika miti yetu bwega niuntubwa thoko ya ruugo. Nitugwitia kumenya amembaba gikundi gietu gikinini bwega niuntu mathithio jao muntu nijathithagia mwanya kiri gikundi na <strong>TIST</strong>yonthe.Kairi burina bata gikundi giaku kinini gwitamicemanio ya igita nyuma ya igita, mono o kiumiakana rimwe ndene ya biumia biiri. Bubu bukaaamemba bonthe ndene ya gikundi giaku kanya gagwikira gikundi inya na kugaana na kuthoma mantujameru.Mucemanione, kurina bata kwerekeriamathuganio mantune jaria jarina bata nkuruki. Ikundibibinini bibingi bia <strong>TIST</strong> nibionete njira iji iri mwitirejuria mwega buru kiri kuthithia micemanio ya bata:Itagaria ria mbele. Gukethania nagucimenyanithia kwa amembabaaberu(Dagika ithano gwita ikumina ithano): Menyeera ati muntu wonthenakwigua ang’anirite. Dagika inkai itumirweindi umenye ati o muntu nakwimenyithaniawengwa.Itagaria ria jairi. Iromba ria kwambiria(Dagika ijiri):Iromba ririkui noritethia kureta gikundiamwe.KIMERU VERSIONNjira cia ikundi bibinini: Gukaranira gwa gikundi.gikundi gikieru. Iji ni njira injega nkuruki yamumemba umwe kugeria kwambiria gikundiwenka. Ririkana kwambiria utongeria bwakithiuruko orio.c) Ni njira iriku umba gutumira kethira inyaya gikundi iri nthiguru?Gaana gikundi kie antu bairi bairi na antu baubairi baririe ngugi iria irio. Matinda kinya jonijatethagia. Rimwe na rimwe kurungamithia nakuuria o muntu auge gintu kimwe gikiega kiriagikundi kienu gikuthithia o gutethia gwekira antumotisha ingi. Ririkana kinya kumenyeera atimucemanio jutarea mono. Na njira ya kwithirwakurina muthetheria wa mutongeria wa gwikamathaa, bukomba kwerekeria inya ya gikundi kirikumenyeera ati ngugi ikathithika ndene yamathaa jaria ibangiri.<strong>TIST</strong>: Mitire imiega nkuruki ya gwitithia micemanio ya o kiumia.Itagaria ria jathatu.Ndwimbo (Dagikaithano):Iji nociithirwe ciandiki ni gikundi kienu kanandwimbo cia gwikira antu inya ta ndwimbocia kidini.Itagaria ria janna. Gwitikaniria ngugi namathaa(Dagika ithano):Mutongeria naugaga jaria jakathithuamucemanione na amemba ba gikundibagetikaniria kurita ngugi iu. Mathaa jariajagatumika kuthithia o ngugi kanakwaraniria nijabati gwitikanirua nikendamutetheria wa mutongeria agatetheriagwika mathaa ja mucemanio.Itagaria ria jatano. Gikundi gikarita ngugiiria irio (Ithaa rimwe):Kiri njira iria bwega buru, ngugi nicibatikwithirwa ciaariritue mucemanio jugikinyamuthia. Ngugi nociithirwe ciri amwe nakugaana jaria o muntu athithitie gutethiamantu ja <strong>TIST</strong>, kugaana mitire iria miegaburu, kuritana kwegie mantu jaria antubakwenda na gintu kingi kiria kirina batana kiria gigatethia gikundi giaku gwita nambele.Itagaria ria jatantatu. Gwakana (Dagikaithano):O mumemba wa gikundi auge gintu kimwegikiega kiri mutongeria wa kiumia kiukwegie utongeria buria bwonekete ndeneya mucemanio. Kwongera, muntu ombakuuga kiewa kiria oonete ndene yamutongeria ou.Itagaria ria mugwanja. Iromba ria kuthiria(Dagika ijiri):2


Ikundi bia <strong>TIST</strong> nibiritaga ngugi inyingi iria cionekaga:kuanda miti na kuthongomia njira cia kurima. Ririakurina ngugi inyingi cia kugita, nibwega kubangiramatagaria. O mumemba wa gikundi nabati kwira gikundinimbi bakomba gukinyira kiumia kiu. Tukaburitana nakuritana gikundi giaku uria matagaria jabangagirwa. Itugaana bubu na amemba bangi ba gikundi giaku igiteneria mucemanio jwenu.Itagaria ni gintu kiri:• Gikwirungamira kiongwa• Gikwonekana (ngi iri ruthingone yombagukwona ukithithia!)• Gikuthimika• Kirina mwambirio na muthia• Menyeera ati itagaria riaku rikombika narikathithika!Mung’uanano, kuuga ‘Nkaanda miti’ ti itagaria niuntu gikini gintu gikiarie. ‘Nkarita ngugi mithenya ithatu kiumiagiki kuthamiria miti ya kuanda mirongo mugwanja naitano muundene jwetu jumweru’ ni itagaria niuntu nigintu gikwirungamira (kuthamia miti mirongo mugwanjana itano), gikwoneka(antu bagakwona ukithithia uju),gikuthimika(miti mirongo mugwanja na itano, mithenyaithatu) na kirina mwambirio na muthia (nyuma ya ntukuithatu ukoona maciara).Riria gikundi giaku gigatirimana kairi, ejana dagikaikumi muthiene jwa mucemanio jwa gikundi gikinininikenda o muntu wonthe aejana ripoti ya itagaria riawe.O muntu wonthe nampwi:(1) Eere gikundi itagaria riawe ria kiumia kiukithiri.(2) Akauga nimbi yongwa athithirie.(3) Akauga itagaria riawe ria kiumia kiukithingatite.Kethira muntu uju noombanire kiri itagaria riawe, gikundinikigwiranagirua amwe.Kethira, ja uria jaria maingi kwithagirwa gukari, mumembawa gikundi nombire kuthithia gicunci kia uria eendaga,gikundi nikimwikagira inya na gitimuthumbagia. Riria antuboomba kugaana batigukirana kuumbana na kugwa kwao,bagekirwa inyo kuthithia bwega nkuruki o kiumia. Ikirainya amemba ba gikundi giaku kuthuganiria matagariaGwakana ni gicunci kirina bata mono ndeneya mucemanio jwa gikundi kienu jwa okiumia. Iugaga ndene ya Aefeso 4:15,16 atinitubati gwakana tugakinyira uujuru bunthe bwaKristo. Muntu wonthe ndene ya gikundi gikinini gia<strong>TIST</strong> naretaga talanta na biewa bia mwanya kirigikundi kionthe. Gintu kimwe kiria kiri gia kurigariakiria gikarikaga ndene ya gikundi gikinini ni kwona,kugaana na gutumira talanta iu tuei ni Murungu.Gwakana ni njira ya kureka talanta iu cionwa nacitumirwa. Kurina icunci biiri ndene ya Gwakana:• Mbele ya iromba ria muthia, o muntu ndene yaKIMERU VERSIONMitire iria miega buru ya ikundi bibinini: Matagaria nakubangira matagaria.jaria boomba kujukia. Menyeera ati o itagarianirikwirungamira, ni rikuthimika na rikoombika! Gaanana bugwirirue matagaria jaria gikundi kienu gikininikijukitie.Matagaria riria bukubangira mantu jariabukathithiaNjira ikwenda gukara uju no itumirwe kubangira. Ajamung’uanano nijuejani. Riria gikundi giaku gikubangirajaria gikathithia, menyeera ati mibango yenu iri:Specific- Yakuirungamira yongwa (Gikundi gikininigietu gia <strong>TIST</strong> gikaanda miti ngiri cibitari iria iri akuiigikinya mweri jwa ikumi na jumwe tariki mirongo ithatu)Measurable- Ikuthimika (Ing’ana? – Miti ngiriikaandwa)Achievable/Realistic- Igakinyirika (Gikundi gikininigietu gia <strong>TIST</strong> kiomba kuanda miti ngiri ndene ya biumiabitano- miti igana o Jumanne na Alhamisi, miti ikumi omuntu o ntuku)Time-bound- Ithimiri mathaa (Burina mwambiriona muthia – tukaanda miti gati gati ka Mweri jwa ikumitariki ikumi na ithano na mweri jwa ikumi na jumwetariki mirongo ithatu)Observable-Ikooneka (Ngi iri ruthingone igatwonatukianda)SMARTO!Jaja nijo ubati kuthingata kiri kuthithia matagaria jamubango jwenu nijagutethagia kuuga jaria jongwabukwenda jairungamirite:1) Nimbi– (Kuanda miti ngiri imwe)2) Nuu – (Amemba ba gikundi gikinini giia <strong>TIST</strong>)3) Rii – (Oct 15 – Nov 30)4) Naa – (Cibitari)5) Atia – (Tugatirimana o jumanne na jumatano ugoromwanki jwa ntuku jwathira na kwinja marinya, riutuande miti)6) Niki– (Kuthongomia aria kuthiurukite cibitari, kugiairundu bia aajii na ageni bibingi nkuruki, antu nobakare rungu rwa miti na kirundu gigatuma cibitariigie gapio)Nandi, gerieni bubangire matagaria jenu ndene yamucemanio jou jungi jwa gikundi gikinini.Gwakana: Bukaaga kitharimo kia gikundi kienu.gikundi auge gintu kimwe gikieegagikwirungamira kiria mutongeria athithirie ndeneya mucemanio. Mung’uanano, nathekerie, nekiremathaa, nathithirie mibango imiega, neekireamemba bonthe inya, nanketherie na natumirendaigua nkinyite, naugire akwona gintu gigitabwega mucemanione kana ngugine ya gikundi,na jangi jamaingi. O mumemba nagwitia kuugagintu mwanya. Bubu ti bwa kwithurira. Muntuwonthe naakaga mutongeria wa uthumba. Ikundibimwe ibakaga kinya mutetheria wa mutongeria.• Kwongera, kethira muntu akwona kiewa ndene3


ya mutongeria, mumemba noauge.Gukurukira utongeria bwa kithiuruko, o kiumiamutongeria umweru agakwa. Gukurukira Gwakana,nitwikanagira inya kiri into bibiega biria mutongeriawa kiumia athithitie mucemanione na talanta iriamuntu ou onenie.Gwakana ni njira ya kinya kuthoma mantujamega kwegie antu na riu kujauga. Twinthenitugwitia gwitana nduume cietu kuuga mantujamega. Kwongera, gikundi kionthe nikimenyaga jariagikundi kithuganagia jarina bata kiri mutongeria wauthumba. Atongeria bangi bakoona baitakuumaniana jaria baigitue ndene ya Gwakana kwegieatongeria bangi na bakamenya jaria gikundikithuganagia jarina bata kiri mutongeria wa uthumbaKIMERU VERSIONArikia gwakwa, mutongeria wa kiumia kiu naugaga,‘Ibwega’ nyuma ya o mumemba wa gikundi augagintu gikithongi na gikwirungamira. Gutikwariria uriaaringi kuthithia bwega nkuruki kana na njira yamwanya. Jaria maingi, muntu nethagirwa akeni erwamantu jamega jaria athithirie mucemanione. Rimwena rimwe nitumenyaga mantu kwegie twingwa jariatutikwiji!Gwakana nigutethagia mutongeria wa ntukuiu kumenya talanta ciawe na gwita na mbelegwitumira. Gwakana kinya nigutethagia gikundigikinini niuntu amemba bonthe nibamenyagagutongeria bwega nkuruki o uria bakuthoma.Gwakana ni kitharimo nteere ijiri!Gwakwa ruuko kwa ruuji: Niki burina bata na niatia tumba kuthithia?Riria antu bataa na banyua ruuji rutitheretue,rurina ruuko, nobaajue. Nitugwitiakuthomithia antu ndene ya cluster na ntuurakwegie uthuuku bwa ruuji rutitheretue nikendabakamenya bwega nkuruki njira ya kutheria ruujinikenda bakara na thiria ya mwiri.imingi kiri antu. Iji ni amwe na njoka cia kiu,thina cia ngozi, cholera na kuugia.3. Ndawa imwe iria ciri ruujine rwina ruukonociingie mwirine na nyuma ya igita, mparicikatuthukia na cigatugitaria na kugitaria aanabeetu.4Ruuko ruujine rwithagirwa ruumenie namantu jamaingi:1. Kurekerua kwa ruuji rwa ruuko kuumania nakambuni na sewage.2. Ngugi cia antu itibui akui na nduuji (miuroiminene, ithima na marinya)3. Kuremwa kuthithiria ruuji njira, nikenda ruukorutonyaga nduujine na ruuji rukaigara. Ndawa,ja fertilizer na cia kuuraga maria, no ciumemiundene na cikathuukia ruuji.4. Kuthamba na kuthambia nguo nduujine.5. Kuumaga na gwita kioro akui na nduuji.6. Nkuniki ciatuki cia marinya na ithima.7. Kwaga bioro bia kwinja ntuurene. Ruuji rwangai no rukamate ntaka ya antu igatonyanduujine.8. Nyomoo kurithua akui kana nduujine iriaigutumirwa ni antu kana bwaruguru ya antu.Gwikira ruuji ruuko ni kiumo kia thina inyingi:1. Ruuko no rugitarie na kuuraga imera nanyomoo (amwe na antu) kana rukagitariagukurukira njira ya fertilizer iria cirina nitrogenna matigari gutonya ruujine na gutumaimera bia ruuji bikura. Riria imera bibi biakua,nibitumaga ruuji rukaaga ruugo rurwega gintukiria gitumaga nyomoo cia ruuji ikua.2. Ruuji rurina ruuko rwatumirwa kuruga,kuthambia na kuthambia, nirutambagia mirimoNiatia tubati kuthithia kwegie gwakwa ruukoguku?1. Ugaata ruuko kana wituura ruuko naria nduujiciumaga. Ikira bangi inya kuthithia o uju.2. Aanda miti nterene cia nduuji na iriene. Miriya imera ni imiega buru kiri kurita ruuko nakinya igatigithia mithetu gutonya nduujine nanjira ya gukamatwa.3. Ebera kuanda imera akui na miuro, iria kanaithima nikenda fertilizer itigatonye kiumo kiaruuji.4. Ikira antu inya guaka kuraja na nteere cia nduuji.5. Menyeera ati ithima na irinya bia ruujinibikumenyeerwa bwega.6. Irigira kiumo kia ruuji gutigithia nyomooitikathukie ruuji.7. Ugetikiria antu kuthambia akui na pampu.8. Menyeera ati bioro bia kwinja biri nkuruki yamita mirongo itano kuuma kiri biumo bianduuji. Menyeera ati kurina njira ing’ani ya ruujigukurukira na bwinje mitaro ya gwita ruujirugatonya antu amwe, kirinya kiujuri maiga ariaruuji rukomba gutonya muthetune.9. Thithia nkuniki wona yaambiria kuunika oriona uthambia antu au igita o nyuma ya igita.10. Kethira utiiji bwega uria ruuji rukari, rutherukiemble e kunyua nikenda uuraga tunyomoo turiatutumaga wajua.


Moringa ni muti jurina bata mono. Riria juandagwamuundene jwaku, nijuretaga kirundu nanojuejana into bibingi biria mwiri jwakujwendaga. Kinya nojutethie kurita ruuko ruujinewatumira mathangu jamoomu na jathiwi. Jurina kinyabaita ingi cia kindawa, kimbeca na kiirio. Mathangu jaMoringa ni irio biendekaga mwirine mono, niuntunijukuejaga:1. Iron maita jathatu iria ithagirwa iri kiri spinach.2. Proteni ing’ani ja iria ithagirwa iri kiri nkara.3. Vitamin A maita janna iria ithagirwa iri kiri karati.4. Calcium maita janna iria ithagirwa iri kiri iria.5. Vitamin C maita mugwanja iria iri kiri machunkwa.6. Potassium maita jathatu iria ithagirwa iri kiri marigu.Moringa nijworagia mirimo, jukathambia ruujina ni irio kiri baria barina mpara.Kwaga ruuji rurutheru rwa kunyua ni imwe ya thina irianene buru kiri thiria ya nthiguru yonthe. Mpindi ciamoringa cikathiwa nicigaruraga ruuji rwina ruuko rukaarurutheru utigutumira mbeca ja uria utumagira kiriKIMERU VERSIONMoringa: Aanda muti juju jwa bata niuntu bwairio na thiria injega nkuruki.Ni Zakayo KayuriAja turiariria gutonyithia munda rekondineriambere ti kuthiuruka munda. Mbicha ciamithiuruko ya munda kinyacio inyingi itiku.Kurina miunda ngiri mirongo inna na imwe ndeneya gikundi kia iria ikurukithitue, ngiri inya na maganajatano iri gikundine kia iria igakurukithua riu ringi nangiri mugwanja ititayari.Miunda ngiri na mirongo itantatu na inana iri niyoikwendeka kuritirwa ngugi mbele (buungwa, turitaaramiunda iria irina nkuruki ya miunda magana janna riutukongeera iria iri gikundine kimwe nayo). Untu bububugatua miti nusu ya iria ikwendeka. To be clear, theremained will be ineligible for VCS). Bubu nibwathithirueniuntu kinya na ngugi yetu inyingi iria tuthithitie mwakamuthiru, uria tugwita, tutigwitikia timu ya Kenya ikombakuthiria miunda yonthe ngiri mugwanja.Ja kimwe kia jaria thoko ya ruugo itagia, ikundibionthe biria biciandikithitie kiri <strong>TIST</strong> no mwankakithirwe kirina rekondi ya uria munda jwakari mbele ya<strong>TIST</strong> na biakurukithua. Miunda no mwanka ithirwe irinatrack iria cirio ciongwa iria ikwonania naria miti iandi.Ategi ngugi ba oome nibo bakurukithagia, bagatega datakumenyeera ati ni iria irio yongwa na yujuri.Gukurukithua ni gintu kia bata na gikwendeka ndene yathoko ya ruugo. Niitethagia kwonia aguri na arungamirithoko ya ruugo ati ngugi ya arimi ba <strong>TIST</strong> ni yamma, iriona nigutirima jaria thoko itagia.Narua kurina miunda ngiri mirongo inna na imwendene ya Kenya, ngiri mirongo iiri na kendakugura ndawa cia kuthambia ruuji cia kuuma nthigurucia oome.Ungania iciko biiri bibinene bia mpindi ciaMoringa ithii na liter mirongo iiri cia ruuji. Uruga kanawinainie ruuji nainya dagika ijiri, riu mpaari dagika ikumi.Ruuko na tunyomoo tututhuku tukagua ruujine nthiguruamwe na Moringa na bibi biomba kuunirwa angi.Ndawa kuumania na Moringa kinyacioniciejanaga wirigiro. Moringa jwomba gutethia monothina cia ngozi, kwinamia cukari ndamune, kunyiyiakwimba, kworia ironda bia kiu, kunyiyia rwiro rwa ndamuna kinya gukiria thina cia mutwe.Moringa ni nkuu injega, mboleo na irio biandithia.Ni muti jumwe jwa iria iri mootumiri jamaingi,ja uria ukwona kuumania na baita iu ciri au iguru. Arimiba <strong>TIST</strong>, niki bukwenda gwetera? Riria twaanda Moringandene ya <strong>TIST</strong>, nitwonaga mbeca cia kwendia ruugo natwomba gukinyirwa ni baita ingi iria ciandiki aja iguru.Ka o muntu ocietu aande no muti jumwe!Tetheria cluster yaku nikenda miunda yontheikirwa kiri rekondi cia <strong>TIST</strong>.nikurukithitue.Imwe niikurukite buru. Gukuruka buru, ja uria riitwarikuuga, ni gukurukithia kaboni iria miti ya arimi ba <strong>TIST</strong>ijukitie. Ni aki nyuma ya bubu <strong>TIST</strong> yendagia ruugo nakwona mbeca cia arimi. Indi-ri, <strong>TIST</strong> no mwanka yonaniejaria jario jongwa, weru na uuma nikenda data yumbekurekebishwa.Kiri miunda ngiri ikumi na ijiri iria itigeere, miundangiri inya na magana jatano iri tayari indi ngiri mugwanjaititayari mwankira au. Kiri ngiri mugwanja iria itigeere,ngiri na mirongo itantatu na inana niyo ikaambagutegeerwa.<strong>TIST</strong> kwou, nikuuria amemba bonthe gutetheriaatari miti kiri utari miti amwe na baseline na track injegacia miunda iji ntuti uria kuumbika. Miunda yontheyathirua muthia jwa mweri juju jugikinya (Octoba 2012),tukooria ategia ngugi beeje batege ngugi mweri jou jungikana Decemba. Itu banganieni nikenda amemba ba clusterboonia atari miti naria miunda iri na bwithirwe buritayari gucokia biuria biao.Aja kurina mariitwa ja cluster na miunda iriaikwenda gutegangwa na kujukirua baseline tuti. Aririenina cluster yaku kwegie njira iria buumba gutumiranikenda bukinyira miunda iji kiumia giki kana kiu kingi.Arieni kinya na mutari miti nikenda bumenya kethiranamikinyirite kana kethira nakwenda utethio kumithiria.Atongeria ba <strong>TIST</strong> ndene ya Kenya na ba US baritayarikubutethia.5


na gatuma mucemanio uthii na-mbere wega.O mundu agiriirwo nikuga kaundu ngurani.Kaundu gaka ni ka muhaka. O mundu augekaundu ga kujengana kuri atungata. Ikundi inginiciheanaga kujengana kuri munini wamutongoria.• Na makiria, angikorwo mundu nionete kiheokuma kuri mutongoria, no age uguo.Tukihuthira utongoria wa guthiururukana, o kiumiamutongoria mweru niakwamukira kujengana.Kuhitukira Kujengana, niturahinyiriria arimi namutongoria guthii na-mbere na maundu megakiumia kiu.Kujengana ni njira njega ya gukurana nakumenya kiria mundu arathimiirwo. IthuotheKIKUYU VERSIONtwirute kwaragia maundu meega. Na makiria gikundigikona maundu maria mega na mabata mekitwo niatungati. Mutongoria uria uguka niagukorwoathomete kuma kuri atongoria aria angi.Hari kujengana ututngati wa kiumia kiuagacokeria andu ngatho o thutha wa omumembakuheana uhoro wake. Mutikariririe uriakaundu kangiekirwo wega na njira ngurani. Muno,mundu niakenaga riria erwo maundu mega mariaekite thiini wa mucemanio na makiria nituthomagamaundu maitu maria tutoi!Kujengana niguteithagia mutongoriakumenya kiheo giake na guthii na-mbere nagugitumira. Kujengana niguteithagia atongoriakwagirithia utongoria o magithomaga, Kujengana nikirathimo maita meeri.Guthuka kwa maai: gutuhutagia na atia natungika atia?Riria andu mataha maai matari mathondekena mari na giko no marware. Nitwagiriirwoniguthomithia andu thiini wa Clustermagwati maria mangimakora riria manyua maaimatari mathondeka.Guthuka kwa maai kumanaga na njira nyingi:1. kurekererio kwa giko kia iganda.2. Kwaga kumenyerera kuria maai marahitukira.3. Kwaga gutemera maai, niguo mai matikaumenjira yamo. Chemicals ta fertilizers na ndawacia tutambi nocitherere kuma mugunda ngiyaruui.4. Gwithambira na guthambiria nguo ruui.5. Gwiteithia hakuhina ruui.6. Kwaga kuhumbira marima ma maai.7. Kwaga cioro matura-ini.8. Kuriithia mahiu hakuhi na njuuiGuthuka kwa maai kuri na mogwati maingi:1. guthuka kwa maai no kurage mundu nyamukana mimera2. maai maria mari na giko mangihuthirwo nakuruga gwithamba kana kunua naomarehemirimu miingi ohamwe na njoka na mirimu yangothi na kuharwo.3. Rimwe chemicals ciangiha mwiri ti njega kuriandu na ciana.Tungika atia niundu wa guthuka kwa maai?1. Ndugate mahuti na giko maai-ini. Na uhinyiririaaria angi meke uguo.2. Handa miti ruteere-ini rwa ruui kana iria-ini.Miri ya miti niitheragia maai na ikagiria tiiri waiguru kuingira ruui.3. Ndukahande mimera hakuhi na ruui niguo fertilizerndigathii ruui.4. Hinyiriria andu matigake hakuhi na ruui.5. Tigirira ithima na marima ma maainimatungatwo na mamenyererwo weega.6. Irigira kuri maai marauma niguo mahiumatigathii kuo.7. Ndugetikiria andu gwithambira ruuii.8. Tigirira ciorio cia marima ciri 50m kumahariamaai mari. Na ningi giko nigiatemerwo wegagitigathii maai-ini.9. Cokereria miatuka yothe ya ithima o naihenyauria kwahoteka.10. Angikorwo uri na nganja na utheru wa maai,therukia mbere ya umahuthirite.4


KIKUYU VERSION5Muringa: handa muti uyu wa bata niundu waugima mwega wa mwiri.Mwandiki: Zakayo KayuriMuringa ni muti wa bata. Riria wa uhandamugunda-ini waku niugukuhe mawegamaingi ta kiiruru. Nouhuthirwo gutheriamaai kuhitukira mahuti maguo momu. Niukoragwona dawa ohamwe na mawega magi maingi ma kimbeca.Na nita maya.1. Iron maita matatu gukira spinach.2. Protein nyingi ta matumbi.3. Vitamins maita 4 gukira carrots.4. Calcium maita 4 ma iria.5. Vitamin C maita 4 gukira macungwa.6. Patassium maita 3 gukira marigu.Moringa niuthondekaga mirimu, ugatheriamaai na ukahunia andu.Kwaga maai matheru niumwe wa mogwatimaria marikuo thi yothe. Mdegu cia muringacingihihinywoa nocitherie maai mari na giko. Tukaniambegu iciko 2 na maai 2olts. Uruga maai kwandagika2 na umatige kwa ndagika 10. giko nigiguthii thihamwe na mbegu cia muringa.Dawa kumana na muringa ni njega na ciabata. Muringa nimwega guthondeka ngothi, kunyihiacukari, kunyihia kuimba, kuhonia ironda cia nda nakunyihia guteng’era gwa thakame.Muringa niuthonekaga maguta, fertilizer namahuti ma mahiu.Nimuti umwe wa bata muno, na ta uria wonakumana na mawega maya. Arimi a <strong>TIST</strong>, muretereraniki? Riria twakuria muringa thiini wa <strong>TIST</strong>, tugiagana carbon credits na tukegwatira mawega mayamangi mothe.Reke ithuothe o mundu ahande muringa!Teithiriria Cluster yaku niyatuika Baselined.Gicunji giki kiraririria uhoro wa baseline nati tracks. Miti miingi niirora.Kuri na miti 41,000 thiini wa KE, 29,000 thhiniwa Pds thuthurie, 4,500 thiini wa PD iguka na ingi7,000 itari miharirie.Miti 1068 ni ya bata(tuoyaya ithaka iria iri namakiria ma miti 400 na ingi thiini wa gikundi. Uunikuheana gicuji kia 50% kia miti iria itaroneka.Maundu maya mekirwo tondu ona thutha wa wiramwega na muingi wa mwaka muthiru, na muthireuria turi naguo, tutiretikia timu ya Kenya niikuhotakurikia miti 7000. na niguo tugie utheri, irria igutigarandigetikirika kuri VCS).Ari umwe wa ikiro cia thoko ya Carbon, ikundiciothe ciandikithitio na <strong>TIST</strong> no muhaka cigie naithaka ndare na cikahitukio. Ithaka niciagiriirwokwonania kuria miti ihanditwo. Auditors a njanimataraga miti makarora rekodi mone kananimitare wega. Validation ni kindu kia bata, gikirokia thoko ya carbon. Niiteithagiriria kuonia agurina arugamiriri a thoko ti miti iria arimi a <strong>TIST</strong>mahandite ni ya ma na niikinyirithitie ikiro.Umuthi kuri na ithaka 41000 thiini wa Kenyana 29000 niciikitwo validation.Imwe nicihitukitio. Kuhitukio ni guthimamuigana wa carbon uria muti ungiruta. Ni thuthawa kuhitukio arimi mahataga kwamukira marihi.Ona kuri o uguo, <strong>TIST</strong> no muhaka yonanie democracyna uma hamwe na utheri na wihokeku harimathabu mao.Hari ithaka 12,000 iria itigarite, ithaka 4,500 ninjega na ingi 7,000 ti njega. Na hari icio ingi 7,000,1,068 ni cia gwikirirwo hinya.Kwa uguo <strong>TIST</strong>, niiroria amemba othemateithiririe atari a miti hari utari wa ithaka ici naihenya o uria kwahoteka. Ithaka ciothe cingitarwotugikinyiria muthia wa October nitukuria validatorsmoke na validate ithaka mweri wa December.Hariria amemba a cluster yanyu monie atari a mitikuria ithaka iri na ucokie ciuria ciao.Haha muhuro ni maritwa ma cluster na ithakairia ciagiriire gutarwo na ihenya. Aririria thiini wacluster yanyu njira iria mungikorwo na atari a mitikiumia giki kana giki kingi. Na nowaranirie na ataria miti niguo umenye kana nimitare na kananiarabatara uteithio makiria kurikia. Kanju yautongoria ya <strong>TIST</strong> hamwe na timu ya US nimehariiriekumuteithia.


KIKUYU VERSION6Cluster No. of Groves No. of TreesAnkamia 24 5,663Barangu 12 2,684Burguret 3 1,218Buuri 1 1,885Chung’ari 20 3,908Gachua 4 628Gaturiri 19 5,146Giaki 7 7,382Gikumene 16 4,216Githongo 70 21,090Gitimene 31 15,309Iriga 1 3,712Irindiro 12 2,842Kaaga 19 3,321Kagaene 6 865Kairuni 10 4,327Kanjagi 4 1,613Kanjoo 44 10,726Kanyakine 16 5,837Karaba 6 1,752Katheri 31 12,368Kiamathaga 1 1,946Kiamiogo 29 17,125Kiangua 8 2,803Kianyaga 1 546Kibirichia 38 18,693Kibui 49 9,798Kigucwa 1 1,571Kiirua 23 11,931Kinoro 10 2,988Kiria 66 15,533Kirimaitume 12 2,455Kirindini 10 2,018Kisima 14 7,208Kithithina 11 1,540Cluster No. of Groves No. of TreesKithoka 13 3,788Limauru 1 458Miathene 3 638Mikunduri 14 3,998Mithuri 6 869Mpuri 25 12,665Muhonia 7 589Mumbuni 1 402Munyu 15 4,289Muragara 16 2,971Murinya 21 5,689Mururune 24 3,617Mweiga 2 839Mwichiune 4 11,981Mworoga 19 14,833Naari 58 28,116Ngariama 5 2,411Nguruki 12 1,982Njorua 2 860Nkando 1 421Nthangathi 5 1,677Ntugi 14 38,304Ntumburi 2 6,268Nyweri 3 1,960Ontilili 1 748Pondo 84 40,225Raichiri Podo 11 2,596Runyenye 4 2,468Salama 2 1,693Subuiga 23 6,649Thiira 21 4,553Thuura 17 8,744Urru 2 419Wiumiririe 1 605Sum 1,068 430,972


October 2012 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKiswahili VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.Group photo: <strong>TIST</strong> Quantifiers: Some of the Help <strong>TIST</strong> your Leaders Quantifiers during to Leader's make your Seminar Cluster held strong. last month.Inside:Mbinu za vikundi vidogo: Mwingiliano wa kikundi. Uk. 2<strong>TIST</strong>: Mwenendo bora zaidi katika kuendeleza mikutano ya kila wiki. Uk. 2Mienendo bora zaidi ya vikundi vidogo ya kufanya mambo tofauti: Hatua za kuchukua nakupangia hatua. Uk. 3Kujengana: Msikose baraka ya Kikundi chenu. Uk. 3Uchafuzi wa maji: Kwa nini ni muhimu na twaweza kufanyeje? Uk. 4Moringa: Panda mti huu muhimu ili kuboresha lishe na afya. Uk. 5Saidia cluster yako Saidia Cluster yako kurekondiwa msingi wa mashamba yote. Uk. 5Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


a) Ni njia gani bora zaidi ya kuwapanga watuwakati wa mkutano wa Kikundi kidogo?Msiwe na meza kwa sababu inajenga vizuizi katiya watu. Msiwe na kiti cha kukaliwa na mtu aliyena muhimu zaidi kati yenu. Katika <strong>TIST</strong>, sotetwaketi kwa njia iliyofanana. Sote hukaa chiniudongoni au sote kukalia viti.b) Mtafanyaje kukiwa na watu zaidi ya kumina wawili wanaotaka kujiunga na kikundichenu?Kama kuna zaidi ya watu kumi na wawiliwanaotaka kujiunga na kikundi chenu ni vizurizaidi kuanzisha kikundi kipya. Kikundi chawezakujigawanya na kuwa vikundi viwili, amawanakikundi asili watatu au wanne wawe msingiwa kikundi kipya. Hii ni vizuri kulikoRatiba ya mkutano.Kutumia muda vizuri, kikundi kidogo chapaswa kuwana ratiba ya mkutano iliyopangika vizuri. Hii nimuhimu kwa sababu itakusaidia kuzingatia yaliyokatika ajenda na mambo yaliyo muhimu zaidi. Nimuhimu pia kwa sababu katika <strong>TIST</strong>, tunajitoleakufanya kazi pamoja kwa muda mrefu ili kukua nakudumisha miti yetu katika soko la hewa. Tunahitajikujua wanakikundi wenzetu vizuri, kwa sababumatendo ya kila mtu hushikilia kikundi chote na<strong>TIST</strong> yote.Ni muhimu pia, kwa kikundi chako kidogokuwa na mikutano ya mara kwa mara, ikiwezekanamara moja kila wiki au mara moja kila wiki mbili.Hili litawapa wanakikundi chenu nafasi ya kuimarishakikundi na kugawana na kujifunza mafunzo mapya.Wakati wa mkutano, ni muhimu kuzingatia mamboyaliyo muhimu. Vikundi vingi vya <strong>TIST</strong> vimeonautaratibu unaofuata ukiwa mwenendo bora zaidi ilikuwa na mikutano ya kufanikiwa:Hatua ya kwanza. Salamu na kujijulishakwa wanakikundi wapya ( dakikatano kufika kumi na tano):Hakikisha kila mtu anajisikia nyumbani.Hakikisha ni fupi lakini muache kila mtuajijulishe.KISWAHILI VERSIONMbinu za vikundi vidogo: Mwingiliano wa kikundi.Hatua ya pili.Maombi ya kuanza (Dakikambili):Ombi fupi laweza kusaidia kuunganishakikundi.mwanakikundi mmoja kujaribu kuanzishakikundi peke yake. Kumbuka kuanza uongoziwa mzunguko kutoka mwanzo.c) Ni mbinu zipi mwaweza kutumia ikiwanishati ya kikundi iko chini?Gawanya kikundi kiwe wawili wawili na uulizekila jozi kujadiliana kuhusu kazi iliyopo. Michezoya kuigiza husaidia pia. Mara kwa marakuwasimamisha na kila mtu kusema kitu kizuriambacho kikundi chao kinafanya husaidiakuwapa watu motisha nyingine. Pia kumbukakuuachisha mkutano usiwe mrefu. Kwa njia yakuwa na msaidizi wa kiongozi anayesaidiakuweka masaa, unaweza kuelekeza nishati yakikundi kuhakikisha kazi inafanyika katika mudauliopangiwa.<strong>TIST</strong>: Mwenendo bora zaidi katika kuendelezamikutano ya kila wiki.Hatua ya tatu. Nyimbo (Dakika tano):Hizi zaweza kuwa zilizoandikwa nakikundi chako, au nyimbo zinazowatiawatu nguvu kama nyimbo za kidini.Hatua ya nne. Kuitikiana kuhusu kazina masaa (Dakika tano):Kiongozi anaeleza yatakayofanyikamkutanoni na wanakikundi waitikiekufanya kazi hiyo. Masaa yatakayotumikakwa kazi hiyo au mjadala yakubalianweili msaidizi wa kiongozi aweze kuwekamasaa ya mkutano.Hatua ya tano. Kazi ya vikundi (saa moja):Ili kufanya vizuri zaidi, kazi yapaswakujadilianwa mkutano wa mwishoukiisha. Kazi zaweza kuwa pamoja nakugawana ni nini kila mtu amefanya ilikusaidia kazi za <strong>TIST</strong>, kugawanamienendo bora zaidi ya kufanya mambotofauti, kufunza kuhusu vitu fulani najambo lingine lolote la maanalitakalosaidia kikundi chenu kukua .Hatua ya sita. Kujengana (Dakika tano):Kila mwana kikundi anasema jambomoja nzuri kwa kiongozi wa wiki hiyokuhusu uongozi wake ulioonekanakatika mkutano. Kuongezea, mtu yeyoteaweza kusema ni zawadi gani katikauongozi ameona katika kiongozi huyo.Hatua ya saba. Ombi la kufunga (Dakikambili):2


Vikundi vingi vya <strong>TIST</strong> hufanya kazi nyingizinazoonekana: kupanda miti na kuboresha mbinuza ukulima. Wakati kuna kazi nyingi inayohitajikufanyika, ni vizuri kufanya mpango wa hatuazitakazochukuliwa. Kila mwanakikundi afaa kuambiakikundi ni kitu gani wataweza kufanya katika wiki hiyo.Tutawafunza nyinyi na kikundi chenu jinsi ya kufanyampango wa hatua zitakachochukulia kufanya kazi hiyo.Tafadhali gawana haya na wanakikundi wengine wakatiwa mkutano.Hatua ya Utekelezaji ni iliyo:• Maalum• Inayoonekana (Nzi iliyo ukutani yaweza kukuonaukifanya!)• Inayopimika• Iliyo na mwanzo na mwisho• Hakikisha hatua yako ya utekelezaji niitakayowezekana na unayoweza kufikia!Kwa mfano, kusema ‘Nitapanda miti’ si hatua yaUtekelezaji kwa sababu ni taarifa ya ujumla. ‘Nitafanyakazi asubuhi tatu wiki hii kupandikiza miche sabini natano shambani letu jipya’ ni hatua ya utekelezaji kwasababu ni iliyo maalum (kupandikiza miche sabini natano), inayoonekana(watu waweza kukuona ukifanya),inayopimika (miche sabini na tano, asubuhi tatu) naina mwanzo na mwisho(mwishoni mwa siku tatuutaona matokeo).Kikundi chako kitakapokutana tena, ruhusu dakika tanomwishoni mwa mkutano ili kila mtu aripoti kuhusu hatuayake mwenyewe ya utkelezaji. Kila mtu haraka:(1) Aambie kikundi hatua yake ya utekelezajiya wiki iliyopita.(2) Aseme ni nini chenyewe alichofanya.(3) Aseme hatua yake ya utekelezaji ya wikiinayofuata.Kama huyo mtu alifanikiwa katika hatua yake yautekelezaji, kikundi kinasherehekea fanikio hilo.Ikiwa, kama mara mengi inavyotokea, mwanakikundiameweza kufanikiwa kufikia kiwango fulani cha lengolake, kikundi kimtie nguvu na kisimkosoe au kumtialawama. Watu wanapoweza kugawana bila hofu kuhusumafanikio na kutofaulu kwao, watahimizwa kufanyaKISWAHILI VERSIONMienendo bora zaidi ya vikundi vidogo ya kufanyamambo tofauti: Hatua za kuchukua na kupangia hatua.Kujengana ni sehemu muhimu sana yamkutano wa kila wiki wa kikundi chako.Inasema katika Aefeso 4:15,16 kuwa tujengane hadituwe na utimilifu wa Kristu. Kila mtu katika Kikundichako cha <strong>TIST</strong> huleta talanta na zawadi zake maalumkikundini. Moja ya vitu vya kuajabisha inayotokea katikakikundi kidogo ni kujua, kugawana na kutumia talantahizo ulizopewa na Mungu.Kujengana ni njia moja ya kufanya hizo talantakuonekana na kutumika. Kuna sehemu mbili zaKujengana:• Kabla ya ombi la kufunga, kila mtu katika kikundivyema zaidi wiki inayofuatilia. Himiza wana kikundi chakokufikiria hatua za utekelezaji zinazowezekana. Hakikishakila mojawapo ni maalum, inapimika na inawezekana!Gawana na msherehekee hatua za utekelezaji kikundichako kilichotimiza.Hatua za utekelezaji unapofanya hatua zamipangoNjia sawa yaweza kutumiwa unapopangia kitu. Hapa nimfano katika mabano. Wakati kikundi chako kinapopangakitakavyofanya, hakikisha mipango yenu ni:Specific- Maalum (Kikundi chetu cha <strong>TIST</strong> kitapandamiti elfu moja katika hospitali mtaani kabla ya tarehethelathini, Novemba)Measurable-Inapimika (Ngapi? - Miti elfu mojaitapandwa)Achievable/Realistic –Inayoweza kufikiwa (Kikundichetu cha <strong>TIST</strong> chaweza kupanda miti elfu moja katikamuda wa wiki tano- miti mia moja kila jumanne naalhamisi, miti kumi kwa kila mmoja kila kila siku)Time-bound- Inapimiwa muda (Ina mwanzo namwisho- tutapanda miti kati ya tarehe kumi na tano,Octoba hadi tarehe thelathini Novemba)Observable- Inaonekana (Nzi ukutani yawezakutuona tukipanda miti. )SMARTO!Huu ni mwongozo na kipimo cha hatua zako zautekelezaji na unakusaidia kuwa maalum:1) Nini – (Kupanda miti elfu moja)2) Nani – (Wana Kikundi kidogo cha <strong>TIST</strong> kwa jina)3) Lini – (Oct 15 – Nov 30)4) Wapi– (Hospitalini)5) Aje – (Tutakutana kila Jumanne na Alhamisi alasiribaada ya joto la siku na kuchimba mashimo, halafutupande miti)6) Kwa nini– (Kuboresha eneo linalozungukahospitali, tuwe na kivuli zaidi kwa wagonjwa nawageni, watu waweze kukaa chini ya miti na kivulikitafanya hospitali iwe baridi zaidi. )Sasa, jaribu kujizoesha kufanya hatua za mipango katikamkutano wako wa kikundi kidogo ujao.Kujengana: Msikose baraka ya Kikundi chenu.aseme kitu kizuri maalum ambacho kiongoziamefanya katika mkutano huo. Kwa mfano,alitabasamu, aliweka masaa, alifanya mipangomizuri, aliwatia nguvu wanakikundi wotekuongea, alinisalimu na alinifanya nijisikienimekaribishwa, alisema kitu kilichokuwakinaendelea vizuri katika mkutano ama katikakazi iliyokuwa ikifanywa na kikundi, na kadhalika.Kila mwanakikundi anahitajika kusema kitutofauti. Hili si la kujichagulia. Kila mtu ajengekiongozi wa utumishi. Vikundi vingine hujengahata msaidizi wa kiongozi.3


• Kuongezea, ikiwa mtu ameona zawadiiliyoonyeshwa na kiongozi, mwanakikundianaweza pia kusema ni zawadi ipi.Kwa kupitia uongozi wa mzunguko, kila wiki kiongozimpya hujengwa. Kupitia Kujengana, tunatiana nguvukati yetu kuhusu vitu vizuri alivyofanya kiongozi wawiki hiyo mkutanoni na talanta alizoonyesha mtu huyo.Kujengana pia ni njia ya kujua kuangalia vitu vizurikuwahusu watu halafu kuvisema. Sote twahitajikufunza ndimi zetu kusema yaliyo mazuri. Kuongezea,kikundi chote hujua ni nini kikundi kinafikilia ni muhimukatika kiongozi mtumishi. Viongozi wanaofuatawatafaidika kupitia waliyosikia katika Kujenganakuhusu viongozi waliopita na kujua ni nini muhimukatika kuwa kiongozi.KISWAHILI VERSIONKujibu wakati wa kujengana, kiongozi wa wiki hiyoatasema, “Asante.” baada ya kila mwanakikundi kusemataarifa nzuri iliyo maalum. Hakuna kujadiliana kuhusuvipi kungekuwa kuzuri zaidi ama tofauti. Mara nyingi,mtu huyo hufurahi anapoambiwa kuhusu mambomazuri aliyofanya wakati wa mkutano. Wakatimwingine, huwa tunajua mambo kujihusu ambayohatukuwa tunajua!Kujengana husaidia kiongozi wa siku hiyo kujua talantazake na kuzidi kuzitumia. Kujengana pia husaidiakikundi kidogo kwa sababu wana kikundi wotehuboresha uongozi wao wa utumishi wanapozidikujifunza.Kujengana ni baraka mara mbili!Uchafuzi wa maji: Kwa nini ni muhimu na twaweza kufanyeje?Wakati watu huchota na kunyua majiyaliyochafuka yasiyotibiwa, wanawezakugonjeka sana. Twahitaji kusomeshawatu katika cluster na katika jamii kuhusu hatari yamaji yasiyotibiwa ili waweze kujua vizuri zaidi jinsiya kutibu maji ili wakae wenye afya.Uchafuzi wa maji unasababishwa na mambomengi:1. Usaha wa taka zisizotibiwa kutoka viwandanina wa maji taka2. Kazi za binadamu bila kujali karibu na maji[mito, visima, visima virefu].3. Mitaro duni, ivyo taka hubebwa hadi majini namaji yanafurika. Kemikali kama, fertilizer naviuatilifu, zaweza kutoka mashambani mwetuna kuchafua maji.4. Kuoga na kuoshe nguo majini( vyanzo vya maji).5. Kukojoa na kujisaidia karibu na vyanzo vya maji.6. Vifuniko vilivyopasuka visimani virefu auvisimani7. Ukosefu wa vyoo vya kuchimba maeneo yavijijini. Maji ya mvua yaweza kubeba taka yabinadamu hadi vyanzo vya maji.8. Wanyama wanaolishwa karibu au ndani yavyanzo vya maji yanayotumika na watu amaambapo mito inaanzia.Uchafuzi wa maji husababisha shida nyingi:1. Uchafuzi waweza moja kwa moja kutia sumuna kuua mimea na wanyama (pamoja na watu)ama usababishe sumu kupitia mbolea zaviwandani zilizo na madini ya naitrojeni nauchafu unaooshwa hadi majini ambaohusababisha kuongezeka kwa ukuaji wa mimeaya maji. Mimea hii inapokufa, inasababisha majiyanapoteza Oksijeni, jambo ambalohusababisha vifo vya wanyama wa majini.2. Polluted water used for cooking, washing anddrinking, spreads many human diseases. Majimachafu yanayotumiwa kupika, kuosha, kunyua,hueneza magonjwa mengi ya binadamu. Hayani kama Minyoo ya matumbo, magonjwa yangozi, kipindi pindu na kuhara.3. Kemikali zingine katika maji machafu zawezakuongezeka katika miili yetu, na pole polekututia sumu na kusababisha madhara kwetuna kwa watoto wetu.Twaweza kufanyeje kuhusu uchafuzi wa maji?1. Usitupe taka au kumwaga mabaki katika vyanzovya maji. Himiza wengine kufanya vivyo hivyo2. Panda miti karibu na pande za mito na maziwa.Mizizi ya mimea ni nzuri sana katika kutoa takana kuzuia udongo kuingia majini kupitiammomonyoko wa udongo.3. Epuka kupanda mimea karibu sana na mito,maziwa ama visima ili kuepuka mbolea zaviwanda kuingia katika vyanzo vya maji.4. Himiza watu kujenga mbali iwezekanavyokutoka kwa pande za mito.5. Hakikisha visima na visima virefu vinasimamiwavizuri.6. Fensi vyanzo vya maji ili kuzuia wanyamakuchafua maji.7. Usiruhusu watu kuosha karibu na pampu.8. Hakikisha vyoo vya kuchimbwa vipo zaidi yamita hamsini kutoka kwa vyanzo vya maji.Hakikisha kuna mitaro tosha na huchimbemitaro ya kuelekeza maji kwa shimo la kulowa,shimo lililojazwa na mawe ambapo majiyatalowa.9. Karabati nyufa zilizo vifunikoni harakaiwezekanavyo zinapotokea na safisha mahalihapo kila baada ya muda.10. Kama hauna uhakika kuhusu usafi wa maji,yachemshe kabla ya kuyanyua kuua vijiumbemaradhi vinavyoweza kukufanya kuwamgonjwa.4


KISWAHILI VERSIONMoringa: Panda mti huu muhimu ili kuboresha lishe na afya.Umeletewa na Zakayo KayuriMoringa ni mti muhimu. Unapopandwashambani mwako, unaweza kukupa kivulina waweza kutimiza mahitaji yako mengiya kilishe. Pia unaweza kusafisha maji yako kupitiamajani yaliyokaushwa na kupodwa. Pia ina faidazingine za kidawa, kipesa na kilishe. Majani yaMoringa hupeana thamani ya kilishe ya kushangazakwa kutupa:1. Chuma mara tatu zaidi ya mchicha.2. Protini kama katika mayai3. Vitamini A mara nne zaidi ya iliyopo katikakaroti.4. Kalsiamu mara nne zaidi ya iliyopo katikamaziwa.5. Vitamini C mara saba zaidi ya iliyopo katikamachungwa.6. Potasiamu mara tatu iliyopo katika ndizi.Moringa hutibu magonjwa, husafisha maji na nichakula kwa walio na njaa.Ukosefu wa maji masafi ya kunyua ni moja ya tishiokubwa zaidi duniani. Mbegu za Moringa zilizopodwaSehemu hii inahusu msingi na mbali si traki. Trakimingi pia hazipo.Kuna mashamba elfu arobaini na moja katika Kenya,Elfu ishirini na tisa yaliyopitishwa, elfu nne mia tano tayarikupitishwa ukaguzi ujao na elfu saba yasiyo tayari.Mashamba hayo elfu moja na sitini na nane ndiomashamba yaliyo kipaumbele (hususan, tunachaguamashamba yote yaliyo na zaidi ya miti mia nne, halafutunaongeza mashamba yaliyo katika kikundi kimoja. Hiiinatupa asilimia hamsini ya miti isiyoonekana. Hii ilifanyikakwa sababu licha ya kazi nyingi iliyofanywa mwaka jana,kwa kasi tunayosonga, hatuamini timu ya Kenya itawezakumaliza yote elfu saba. Kuwa wazi, mashamba yaliyobakihayatastahiki kwa soko la VCS.Kama sehemu ya mahitaji ya soko la hewa chafu,vikundi vyote vilivyojiandikisha katika <strong>TIST</strong> vyafaa kuwana mashamba yaliyorekondiwa misingi na kupitishwa.Mashamba yafaa kuwa na traki sahihi zinazoonyeshamahali miti imepandwa. Wakaguzi wa nje hupitishamashamba, wakiangalia data kuhakikisha ni sahihi nakamilifu. Kupitishwa ni hatua muhimu na inayohitajikakatika soko ya kaboni. Husaidia kuwahakikishia wanunuzina wadhibiti wa soko kuwa kazi inayofanywa na wakulimawa <strong>TIST</strong> ni ya ukweli, sahihi na inafikia viwango vya soko.Leo, kuna mashamba elfu arobaini na moja katikaKenya, elfu ishirini na tisa yamepitishwa.Mengine yamehakikiwa. Kuhakikiwa, kama jinalinavyoonyesha, uhakiki kiasi cha kaboni iliyonyonywazaweza kugeuza majimachafu kuwa maji masafi kwakiuchumi kuliko kutumia kemikali za nchi za nje.Changanya vijiko vikubwa viwili vya mbegu zaMoringa zilizopodwa na maji lita ishirini. Koroga auutingishe kwa nguvu dakika mbili, halafu pole poledakika kumi. Uchafu na bakteria utatua kutoka majinipamoja na Moringa na waweza kuchujwa.Sifa za kidawa za Moringa pia ni zenye kutiamatumaini. Moringa waweza kusaidia katikamaambukizo ya ngozi, kushusha sukari katika damu,kushusha uvimbe, kuponya vidonda vya tumbo,kushusha shinikizo la damu na hata kutuliza mfumawa neva.Moringa ni kuni fanisi, mbolea na chakulacha mifugo.Ni mojawapo ya miti iliyo na matumizi mingizaidi, kama unavyoona kutokana na faida zilizo hapojuu. Wakulima wa <strong>TIST</strong>, mbona kungoja?Tunapopanda Moringa, tunapata pesa kutokana nakuuza hewa na twaweza kufurahia faida zinginezilizoelezwa hapo juu.Acheni kila mmoja wetu apande angalau mtimmoja!Saidia cluster yako Saidia Cluster yako kurekondiwa msingi wa mashamba yote.na miti ya wakulima wa <strong>TIST</strong>. Ni tu baada ya kuhakikiwa<strong>TIST</strong> yaweza kuuza kaboni na kupata pesa za wakulima.Hata hivyo, <strong>TIST</strong> yafaa kuonyesha usahihi, uwazi na ukwelikatika data inayorekondiwa.Katika mashamba elfu kumi na mbili yaliyobaki,mashamba elfu nne na mia tano yapo tayari lakinimashamba elfu saba hayako tayari. Katika mashamba elfusaba yaliyobaki, elfu moja na sitini na nane yamepewakipaumbele.Hivyo basi, <strong>TIST</strong> inawauliza wana<strong>TIST</strong> wote kusaidiana kuwapa mkono wahesabu miti katika uhesabu mitipamoja kurkondi misingi (yaliyo shambani kabla ya <strong>TIST</strong>)na traki katika mashamba haya haraka iwezekanavyo.If all groves are fully baselined by the end of this month(October, 2012), we will request Mashamba haya yoteyakimaliziwa kazi mwisho wa mwezi huu (Octoba, 2012),tutawauliza wakaguzi kuja kuyakagua mwezi hujao amaDecemba. Tafadhali pangia kuwa na wanacluster yenukuwaonyesha wahesabu miti yalipo mashamba na kuwatayari kujibu maswali yao.Jedwali lifuatalo laonyesha majina ya cluster namashamba yanayohitaji kuchukiwa rekondi za msingiharaka. Tafadhali jadiliana na cluster yako njia ambazomwaweza kufikia mashamba haya wiki hii au wikiinayofuata. Pia, ongea na wahesabu miti na mjue kamawameyafanyia kazi ama wanahitaji usaidizi nyongeza ilikuyakamilisha. Uongozi wa <strong>TIST</strong> katika Kenya na timuya US wapo tayari kuwasaidia.5


KISWAHILI VERSION6Cluster No. of Groves No. of TreesAnkamia 24 5,663Barangu 12 2,684Burguret 3 1,218Buuri 1 1,885Chung’ari 20 3,908Gachua 4 628Gaturiri 19 5,146Giaki 7 7,382Gikumene 16 4,216Githongo 70 21,090Gitimene 31 15,309Iriga 1 3,712Irindiro 12 2,842Kaaga 19 3,321Kagaene 6 865Kairuni 10 4,327Kanjagi 4 1,613Kanjoo 44 10,726Kanyakine 16 5,837Karaba 6 1,752Katheri 31 12,368Kiamathaga 1 1,946Kiamiogo 29 17,125Kiangua 8 2,803Kianyaga 1 546Kibirichia 38 18,693Kibui 49 9,798Kigucwa 1 1,571Kiirua 23 11,931Kinoro 10 2,988Kiria 66 15,533Kirimaitume 12 2,455Kirindini 10 2,018Kisima 14 7,208Kithithina 11 1,540Cluster No. of Groves No. of TreesKithoka 13 3,788Limauru 1 458Miathene 3 638Mikunduri 14 3,998Mithuri 6 869Mpuri 25 12,665Muhonia 7 589Mumbuni 1 402Munyu 15 4,289Muragara 16 2,971Murinya 21 5,689Mururune 24 3,617Mweiga 2 839Mwichiune 4 11,981Mworoga 19 14,833Naari 58 28,116Ngariama 5 2,411Nguruki 12 1,982Njorua 2 860Nkando 1 421Nthangathi 5 1,677Ntugi 14 38,304Ntumburi 2 6,268Nyweri 3 1,960Ontilili 1 748Pondo 84 40,225Raichiri Podo 11 2,596Runyenye 4 2,468Salama 2 1,693Subuiga 23 6,649Thiira 21 4,553Thuura 17 8,744Urru 2 419Wiumiririe 1 605Sum 1,068 430,972


October 2012 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKikamba VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.Group photo: <strong>TIST</strong> Quantifiers: Some of the Help <strong>TIST</strong> your Leaders Quantifiers during to Leader's make your Seminar Cluster held strong. last month.Inside:Nzia ila itumiawa ni tukundi tunini: Ta kulikangana na kukwatangana. Page 2<strong>TIST</strong>: nzia nzeo sya kukuna mbumbano sya kila kyumwa. Page 2Mawiko maseo ma tukundi tunini, matambya maosa na walany’o wa meko/wiko. Page 3Kwakana: Ndukavitukwe ni uathimo wa kakundi kaku kanini. Page 3Kuthokoany’a kiw’u: Niki ni nthina kwitu na nata tutonya kwika? Page 4Moringa: vanda muti uyu wavata kwondu wa useo wa uima wa mwii na kwithiwa wi liuwavata? Page 5Tetheesya ngwatanio yaku ikwate laini wa mwambiio wa miti itena ikuthu/uthui ungu.Page 5Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


a) Ni nzia yiva nzeo ya kuvanga andu tukundiyila mwi mbumbanoni?Kilinge kinini nikiseo muno. vaikethiwe na mesakati nundu noithukume ta ukuta kati wa anduvaikethiwe uvanthukanu wa kila kikwikalilwaethiwa ni kivila ateo kwa mundu munengete ndaiambee. Ingi nthini wa <strong>TIST</strong> ithyoo the twikalaanthi undumwe ethiwa ni muthangani kana ivilanikwa kila umwe.b. Nata mutonye kwika ethiwa andu mbeewa 12 nimekwenda kulika kakundinikenyu?Ethiwa ve andu aingi mekwenda ulikana nenyunikavaa kuseuvya kakundi kangi kana tungi twilivena mainyiva ene ana kana atatu kuma kakundinikala kambee (amemba ala akuu). Uu ni useo mbeeKIKAMBA VERSIONNzia ila itumiawa ni tukundi tunini: Ta kulikanganana kukwatangana.Walany’o wa kukomanaNikana musuvie ivinda tukundi tunini nitwailekwia walany’o museo wa mbumbano. uu ni useo nundunukumwia mwina mwolooto wa kila angyendani yamuthenya usu na mawia ala maile kwianiw’a muthenyausu. Ingi ni useo nundu nthini wa <strong>TIST</strong> nitweeyumisyekuthukuma vamwe kwa ivinda yiasa kuvanda na kueamiti yiane kuvikia soko wa nzave itavisaa. Nitukwendakumanya tukundu tunini twitu na ena mwatw’o nakwona ni itambya yiva tutonya kwosa kuikiithyaithyothe na <strong>TIST</strong> nitweethiwa na kivathukany’o.Ni undu wavata kumanya kakundi kaku kanininikaile kumbana kaingi ona ethiwa ni keli kwa mwai.Kii nokiete kwosa vinya kwa kikundi kyenyu kwakuthuthany’a na kila umwe kunenga ula ungi utao naundu wikite kwake omithenya ila mutela onana nakila kinakivathukany’o na kitonya uete ualyuku museokwa kila umwe vamwe na uu mawoni meu.Yila mwoombana niuseo kwia mbee maunduala mavata. Tukundi tunini twingi nitwoonie kuatiia nziaithi syi vaa nthi kwi kwavata nthini wa mbumbano, namatambya asu ni:Itambya 1.Ngethi na kwimanyithany’a kwonduwa andu ala eu kikundini (Ndatika5-15):Ikiithyaii kila umwe niweew’a e muthokye,kila umwe etavany’a kwa mituki.Itambya 2.Mboya sya kwambiia (ndatika ili (2))Mboya nini nguvi noitethye kwa kwongelangwatanio.Itambya 3.Wathi (ndatika itano 5)kwi mundu umwe kwenda kwambiia kakundieweka. Lilikanai kwambiia utonoi na kusumia nziaya utongoi wa kithyululu.c. Ni nzia myau utonya utumnia ethiwa vinyawa kakundi winthi?Aanai withie ni andu eli eli na kila umwe ayosaundu uu ta muio wake. Ingi mathau ma malimanona nthekany’a ni matetheeasya kwongelangwatanio vinya na uthangaau. Ingi kunee nieawia wenyu museo kwakwiyonany’a mwi mbeenikutumaa angi makwata vinya na thambuu.Lilkanai yila mwoombana kulea kuselewa nakumina mbumbano tene. Kwithiwa na munini wamuungamii imusyaiisya wa masaa nokutume kilaumwe ekia vitii na kuthangaa kwona wia ulawalanitw’e niwathela masaani ala maile.<strong>TIST</strong>: nzia nzeo sya kukuna mbumbano sya kila kyumwa.2Uyu no withiwe wi wathi useuvitw’e nikikundi kyenyu kana wathi wa Ngai winauthuthio kwa kila umweItambya 4.Kwiw’ana undu mukwika namwitumia ivinda yiana ata (Ndatikaitano(5)Mutongoesya akaeleany’a kila kikwikwawumbanoni na ene kikundi mayitikilakwika. Masaa ala meutumika kwa kilaundu nonginya mambe uneenewa namunini wa mutongoesy no ethiweemusyaiisya wa masaa.Itambya 5.Wia wa kikundi (Isaa yimwe 1)Nonginya muimina kila wumbanonimwithiawa muneene wia ula mukokauthukuma wumbanoni ula ungi.Ngelekany’o ethiwa no kila umwekutunga livooti ya undu wikitekutetheesya <strong>TIST</strong> na mawalany’o nauthukumi wayo museo. Kumanyiany’a nzianzau na maundu angi mavata ala matonyautuma kakundi kenyu keana na kwaila.Itambya 6.Kwakana (ndatika itano (5)Kila mumemba kunengane ondeto imweya kwakana onaethiwa ni yiulu wautongoi. ingi kinengo kila kikivathukany’okyonekete kwa mutongoi nikyaileuwetwa ethiwa kivo.Itambya 7.Mboya ya kumina/ kuvingawumbano (ndatika ili (2)


KIKAMBA VERSIONMawiko maseo ma tukundi tunini, matambyamaosa na walany’o wa meko/wiko.3Ngwatanio na ikundi sya <strong>TIST</strong> nisyikaa maundumaingi ta kuvanda miti na kwongela utuikawa nima. Yila kwina wia mwingi ni useo kwosamatambya na kutavya kila umwe kila wailwenikwithiwa avikiite kyumwa kiithela. Nituu mumanyisyaundu wa kuvanga na matambya maosa. kwandaianeenanisyai kana utavye angi ma kakundi kenyu yilamwakomana mbumbanoni.Itambya ya meko ni kindu:-• Kiamuitwe nikiva• Kitonya kwoneka• Kitonya uthimwa• Kina mwambiio na muthya• Ikiithya itambya na wiko yila woosa noyivikikena yina kitumi.Kwa ngelekany’o ‘Ni nguvanda miti” usununeeni ti wiko . “Kyumwa kii nithukuma mithenyaitatu kumya miti 75 kivuioni na kumivanda vala yaile”yii ni itambya ya meko nundu niwinengete nginya ivindaya kukuna wia uu. No yoneke nundu nukwonekauivanda, ve kwambiia na kumina nundu itina wa ilamithenya itatu nitukwona undu wikite.Yila kakundi kenyu koombana mwiikithyanimwoosa ndatika ta 20 kila umwe kuweta itambyaya meko yila wosete okwa mituki.Kila umwe akaweta:- Itambya yila wosetekyumwani kiu kithelu Mawete kila mekite Na maiwetani itambya na wia ungi mwau mekwika kyumwa kiatiie.Kethiwa umwe ni wa vitukiwa ni itambya yakekikundi kyothe kikatana nundu wa kwithiwa niwikitenesa.Na ethiwa mundu akivikia yusu ya walany’owake kikundi kikamuthuthya kumina indi ti kumutulamuti na kumutalila makosa. Nundu yila andu meyeleneKwakana ni kwavata muno nthini wa kakundikanini yila mwakomana kila kyumwa. Nthiniwa Aveso 4:15 - 16 yiasya tuthuthanie ithyikw aithyi kwindu wa uima wa Klisto. Kila umwekakundini kenyu kanini nuetae kinengokivathukany’o kwa kakundi kenyu. Kindu kimwemwaile ni kwika ni kwona na kwakana na inengo ilaNgai umunengete.Kwakana ni kueka inengo ila mwinasyokwoneka kila kimwe kiithukuma. Ve nzia ili syakwakanana ukethia useo kwa umwe kana uvaluku nomawetaniena kuthuthania kwindu wa kwika nesa mbee. Thuthaniatukundi tunini na kutaana iulu wa matambya namawalany’o ala mutonya kwika kwona kila umweakitana na kuvikia mawendi ma <strong>TIST</strong> kwa vamwe.Itambya ya wiko na walany’o wa itambyaNzia ino no itumike kwia walany’o ta wa mbee kwangelekany’o yila kakundi kenyu ke kwia walany’oikiithyaAmuai undu mukwika (Kakundi kaitu ka <strong>TIST</strong>nikeuvanda miti 1,000 tuivika November 30th)Kithimo (Yiana? - 1000 miti nikuvandwa)Niuvikiika ( kakundi kaitu no kavande miti 1000 kwaivinda ya sumwa itano - 100miti kila wakeli na waka,miti ikumi kwa kila umwe kwa muthenya mithenyaniisu)Ivinda (vena kwambiia na kumina - ta twivanda mitikuma Oct. 15 kinya Nov. 30)Kwoneka (wia uyu no woneke ona ni kaki ke ukutani)UI! Kii ni kithimi kya matambya na mawiko na nikitetheeasya kwithiwa na kuamua1. Ata - Kuvanda miti 10002. Nuu - Kakundi kanini ka <strong>TIST</strong> - ene kwa masyitwa3. Indii - Oct 15 - Nov 304. Va - kiwanzani kya sivitali5. Kwa nzia yiva - Kukomana kila wakeli na wakanaiya mawiyoo na kwisa maima naindi kuvanda miti6. Niki - Kwailya mawithyululuko ma sivitali , kwithiwavena muunyi awau na ala mavika vau sivitali matonyakwikala na kuikiithya ona sivitali niyeethiwa nauthithu kumana na nzeve ila ikuma mitini.Yu tatai kwosa itambya ya kwika itambya ya wiko yilamuukomana ingi wumbanoni.Kwakana: Ndukavitukwe ni uathimo wa kakundikaku kanini.• Mbee wa mboya sya mwiso/kuvinga wumbano kilaumwe niwaile uweta undu wa kuthuthia ulamutongoi wikie nthini wa wumbano usu. Kwangelekany’o, kukeny’a, kusuvia masaa, walany’omuseo wa mivango, uneeni wa uthuthia andumaneene, ngethi itumie mundu ew’a e muthokyewumbanoni, kumya mwolooto iulu wa unduuwetiwe na weekwa ni kakundi kaa na weethiwawi museo mbee kwa kila umwe na angi maingi.Kila umwe nowaile uneena undu onakau nikwenda kwa mwene.


• Ethiwa nimwoona kineng’o kinenganitwe nimutongoi wenyu nimwaile ukiweta nikana onakeamanye na kwiyikia vinya.Na utongoi wa kumanisya/kithyululu kilakyumwa mutongoi mweu akaakawa. Kwakanani kilaumwe watongosya kyumwa kiiu akeethiawa akikitenundu kinengo kyake kila kitena ungi akeethiawaatonya utavya na kuthuthw’a iulu wakyo ni amembaala angi yila meuneenea kwakana.Kwakana ni nzia ingi ya kusisya maundu alamaseo munduni na kumaweta, ithyoonthe nitwailweuvundisya nimi situ kuneena mauseo ma umwe kuthiula ungi. Nikana withie kila umwe niwoona nakusoma kuma utongoini wa uthukumi wa kila umwewanyuvwa kutongosya. Mutongoi ula ungiYila andu mauta kiw’u kite kiite, kikikonimatonya uwaa, nitwaile kumanyisya andumaitu muisyo wa kutumia kiw’u kite kiitenikana mamanye undu matonya kwikala mena uimawa mwii na kuiita kiw’u.Kiw’u nikikiawa kiko na nzia mbingi na imweni ta:-1. Kiko kuma kambunini2. Mawiko matemaseo ma mundu vakuvi na kulakiw’u kii ta utee wa mbusi, silanga, ndovoi3. Kiw’u kwithiwa kiteuthi kwoou syindu tambolea ya kuua (fertilizer), ndawa sya mimeana syakuaa tulinyu noikuwe ni kiw’u nakutwawa mbusini ila tuutaa kiw’u na kwooukukithokoany’a.4. Kuthamba na kuvuia ngua vala kiw’u kyumaa5. Kumaa na kumia/kwika kyoo vakuvi na kulakiw’u kii6. Kwatuka kwa nguta sya ndovoi na masilanga7. Kwithiwa kutena syoo munamuno misyini ilayi lisaavu (itemataoni)8. Indo kuya vakuvi na kiw’u kana kula kii.Kiko kya kiw’u nikietae manthina maingi alanita:-1. Kiko kya kiw’u no kyuae miti, nyamu na anduethiwa kina sumu kana kwa nzia ya (Eutrophication).yila mbolea yina nzeve ya nitrogen yalikakiw’uni nitumaa mimea ya kiw’u imea kwa wingina yila mimea isu yooma kiw’u kyu nikikosaanzeve ya oxygen (ila ila ivevawa ni tusamu)kwoou nyamu sya kiw’u iikw’a2. Kiw’u kikiko kutumiwa kuua, kuvua na kuw’anikitumaa mowau mamaundu manyaiika. Ala niKIKAMBA VERSIONmukanyuva akeethiwa emanyiity’e maundu meukuma kwakanani kwenyu kula mwaaka mutongoiula ei mbee wake. Ethiwa mukaneenany’a kwakwakana ukeethia vaina mundu ukuthianyungunyisya ayasya undu, unduu uu wialile kwikwanundu kila umwe ena muyo na nimwianie nikwithiwaethiwa motongoi ona akitie kwasya “nimuvea” kilaumwe ena muyo na vai mundu ukwiw’a ataile namundu atavya useo wake nutanaa na kumanya unduuteisi iulu wake mwene.Kwakana ni uathimo keli nundu ula uteisikinengo kyake akimanya nuendeeaa na kukitumiana ungi akevundisya kuma kwake kwoondu wautongoi ula wanengwa.Kuthokoany’a kiw’u: Niki ni nthina kwitu na natatutonya kwika?ta:- kwituua, kutavika, uvee, mowau ma kikondena minyoo ya nda.3. Yila kemikoo imwe syalika kiw’u na syalika mwiiitiaa kunyi na kwikala mwiini na kuendeea nakumya sumu na kutuumisya ithyi vamwe nasyana.Nata tutonya kwika iulu wa kuko /kuthokoana kwa kiw’u?1. Ndukekye mavuti kana kiw’u kikiko kiw’uni kilakyautumia, na uthuthya angi kwika uu.2. Vanda miti nguumoni sya mbusi na utee wamaiia. Miti nitetheeasya kusunga kiko na mavutina kusiiia kukuwa kwa muthanga ni kiw’u.3. Eka uvanda liiu vakuvi muno na usi nikana usiiendawa/sumu ula wi mboleani ya fertilizer kulikausini.4. Thuthya andu kwaka vaasa na mbusi kana nakiw’u5. Ikiithya masilanga na ndovoi nisyatumiwa nesa6. Iiia kana ikia wiio kula kwi kiw’u kusiia indokuthokoany’a kiw’u7. Nduketikile andu mavuiie vakuvi na valamukuuta kiw’u8. Ikiithya ethiwa kyoo nikikwiswa kyenzwamainyiva matambya mbee wa 50 kuma vala vekiw’u kya utumia. Ikiithya niwooneleeelya kiw’ungaliko ya kuthi vala wisite yiima ya kiw’u kumakyooni kuny’aia.9. Ethiwa ukutani wa ndovoi kana silanga winamwalika linda na mituki undu vatonyekanauyiikiithya kisio kiu nikitheu.10. Ethiwa ndwina muikiio na utheu wa kiw’u,kitheukye mbee wa kunywa kuaa tulinyu natusamu tula tuetae mauwau.4


Moringa ni muti wavata muno, yila wavandwaniunenganae muunyi na nuvikiiaa kwithiwauyianisya mawendi maingi ma liu wa mwii.Ingi nutetheeasya kuthesya kiw’u kwa matu maw’umooma na mathiwa. Ingi nimuiito. Kwa ngelekany’oamwe ma ala muti uyu wa Moringa moseo maw’okwa mwii nita vamwe na kuete:-1. Iron - Kuma mutini uyu ni kutatu kwi ulatukwataa kuma kwa spinach2. Proteins - ila sumaa mutini uyu syianene na ilatukwa taa kuma matumbini (Eggs)3. Vitamins A - Kundu kuna kwa undu tukwataakuma kwa kalati (carrots)4. Calcium - kundu kuna kwa undu tukwataakuma yiiani (milk)5. Vitamin c - Kundu muonza kwiundu tukwataakuma masungwani (oranges)6. Potassium - kundu kutatu kwa undu tukwataakuma maiuni (bananas)Moringa no uiite miimu, kuthesya kiw’u nakuithya ala mena nzaa.Kukosa kiw’u kitheu kya uw’a ni kindukimwe kithiitwe kiithiny’a nthi yoonthe. Ngii syaTa nzia imwe kati ka mawendekethyo alamendekaa nthini wa soko wa uta nzeveitavisaa kila ngwatanio yi ungu wa <strong>TIST</strong>niyailwe ithiwa na miti ivanditwe yina mwambiioutonya kwonanw’a na ukaikiithw’a. Miti ino niyaileithiwa itonya kuatiiika ila ikwonany’a vala ivanditwe.Athuimi/athiani kuma nza nimokaa kumithiana nakuvitukithya, kusisya livoti na mavuku kuikiithya nisyaw’o. Kuvitukithya ni tambya ya kuthiana nakuvitukithya niya vata muno nthini wa soko ya utanzeve itavisaa. Nzia ino ikiithasya kana ala mekuuanzeve itavisaa na ala twaiiasya wia wa kumisuviasoko ino kana aimi ma <strong>TIST</strong> nimekwika undu vailena wa w’o na kuvikiia walany’o na kulasi kya sokoino.Umunthi kwina miti ivanditwe itena uthui/ikuthu wungu isioni mbee wa 41,000 Kenya onakauila mbitukithye ni 29,000.Imwe nisya thianiwe, na syakunilwa nakuikiithya ni aimi ma <strong>TIST</strong> na miti. Ni itina wakuikiithywa <strong>TIST</strong> itonya kuta nzeve itavisaa andkukwata mbesa kwondu wa aimi. Onakau nomuvaka <strong>TIST</strong> yonany’e w’o, utheu wa mavuku, naKIKAMBA VERSIONMoringa: vanda muti uyu wavata kwondu wa useowa uima wa mwii na kwithiwa wi liu wavata?moringa syithiie nitheasya kiw’u kikiko na nimuseombee kwi kutumia ndawa. Vilany’a isiko ili nene syambindi/ngii nthie sya Moringa kwa kiw’u kya lita 20kwakya, nthuka kiw’u kii vandu va ndatika ta ili kwamituki na ndatika ta ikumi ombola. Kiko na tulinyuvamwe na mutu uyu wa mbindi/ngii sya moringanikuluila na indi nousunge kiw’u kyaku na kutumiakikitheu.Moringa kwa ndawa nimuseo nundu nuiitaakaingi uwau wa kikonde, kutheesya sukali, kuolawimbu, kuvosya miimu, kutheesya kwambatwa ninthakame na kwailya mikiva ya mwii.Moringa nuseuvasya ngu na vuu vamwe nauithyo wa indo.Ni umwe kati wa miti ila itumikaa munotwasisya vaita waw’o. Aimi ma Tist niki kweteela?yila twavanda Moringa nthini wa Tist ni tukwataambesa twata nzeve itavisaa (Carbon credits) andnotutanie mauseo angi ma muti uyu tondutwaelesya.Eka kila umwe witu avande iiyuva mutiumwe wa Moringa!Tetheesya ngwatanio yaku ikwate laini wamwambiio wa miti itena ikuthu/uthui ungu.ukiikiku kwa livoti ila menasyo.Kati wa miti 12,000 ila itiele 4,500 yotayali lakini7,000 ndinamba kwithiwa tayali. Kati wa ino 7,000itieke 1,068 ni ya vata wa ethiwa vakaumila ivuso.Kwoou <strong>TIST</strong> nikukulya kila muimi akwate mbauAthiani/Athuimi yila mewiani woo (Quantifiers) uuni vamwe na kumonya vala miti ino yambiie na lekotisyayo mituki undu vatonyeka. Ethiwa miti yootheikeethiwa yonanitw’e mwambiio wayo tuivika October2012, tukeeta aikiithya (validators) mokemeke masavu mwaini wa December. Kwandaiaumbany’a andu ma kikundi kyaku na uyony’a athiani/athuimi (Quantifiers) vala miti iii na kwikala metiyalikusungia makuly’o ala matonya ukulw’a kwa w’o.Musolo uyu wivaa nthi wionany’a isyitwa yangwatanio na miti yayo ila ikwenda kwonanw’amwambiio wayo. Kwa ndaia neenany’ai nthini wangwatanio yenyu undu mutonya kwika kyumwanikii. Ingi neenany’ai na muthiani/muthuimi wenyu(quantifier) na muimatha kana niwikite undu vailekana niwithiwa ayenda utethyo wenyu kumina wiawake. Utongoi wa kanzu wa <strong>TIST</strong> na kikundi kitutwi tayali kumutetheesya.5


KIKAMBA VERSION6Cluster No. of Groves No. of TreesAnkamia 24 5,663Barangu 12 2,684Burguret 3 1,218Buuri 1 1,885Chung’ari 20 3,908Gachua 4 628Gaturiri 19 5,146Giaki 7 7,382Gikumene 16 4,216Githongo 70 21,090Gitimene 31 15,309Iriga 1 3,712Irindiro 12 2,842Kaaga 19 3,321Kagaene 6 865Kairuni 10 4,327Kanjagi 4 1,613Kanjoo 44 10,726Kanyakine 16 5,837Karaba 6 1,752Katheri 31 12,368Kiamathaga 1 1,946Kiamiogo 29 17,125Kiangua 8 2,803Kianyaga 1 546Kibirichia 38 18,693Kibui 49 9,798Kigucwa 1 1,571Kiirua 23 11,931Kinoro 10 2,988Kiria 66 15,533Kirimaitume 12 2,455Kirindini 10 2,018Kisima 14 7,208Kithithina 11 1,540Cluster No. of Groves No. of TreesKithoka 13 3,788Limauru 1 458Miathene 3 638Mikunduri 14 3,998Mithuri 6 869Mpuri 25 12,665Muhonia 7 589Mumbuni 1 402Munyu 15 4,289Muragara 16 2,971Murinya 21 5,689Mururune 24 3,617Mweiga 2 839Mwichiune 4 11,981Mworoga 19 14,833Naari 58 28,116Ngariama 5 2,411Nguruki 12 1,982Njorua 2 860Nkando 1 421Nthangathi 5 1,677Ntugi 14 38,304Ntumburi 2 6,268Nyweri 3 1,960Ontilili 1 748Pondo 84 40,225Raichiri Podo 11 2,596Runyenye 4 2,468Salama 2 1,693Subuiga 23 6,649Thiira 21 4,553Thuura 17 8,744Urru 2 419Wiumiririe 1 605Sum 1,068 430,972


October 2012 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKipsigis VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.Group photo: <strong>TIST</strong> Quantifiers: Some of the Help <strong>TIST</strong> your Leaders Quantifiers during to Leader's make your Seminar Cluster held strong. last month.Inside:Mitindoishek chepo groupishek che meng’echen: Kotuyet tap ke en Groupishek. Page 2<strong>TIST</strong>: Practice ne kararan yon kiyoe tuyoshek chebo wikit. Page 2Practice che koron en Groupishek che meng’ech: Steps chebo boishonik ak panganet.Page 3Techet ‘ab ge; Rib men kosirin koberuret nebo groupit ngung’. Page 3Wechet ‘ab bek: Ene asikobo maana akokimuche keyai ne? Page 4Moringa: Min keti bo maana en nutrition ak Health. Page 5Toret cluter nengung konyor Groves Baselined. Page 5Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


a) Ne oret ne kimuche kepanganen pik entuyoshek chepo groupit?Oret ne kararan ko kechop circle. Matondemezoshek amun iku koimutyet. Matochopngecherok che echen anan ko ngecherock alaktugul chebo pik che bo maana. En <strong>TIST</strong>,ketibotosi tukul kokerkeit. Kimuche ketoboten tugul en ng’echerok anan ketoboteen ng’weny.b) Nen ne iyoe yon moche kochut pik cheite taman ak oeng’ grouit?Angot komi pik che sire taman ak oeng’che moche kochut groupit kokararan indakichope groupit ake. Imuch kebchei groupitKIPSIGIS VERSIONMitindoishek chepo groupishek che meng’echen:Kotuyet tap ke en Groupishek.koyop oengu,anan konget membaek somokanan ko angwan chebo goupit neta kochopcore nebo gropit ne kitou. Inoni ko kaikaikosir koto membayat ageng’e. Obwat oboishenzungganet ab kandoinatet kobore konam.c) NE oret ne omuche oboishe yon kiteninguvut nebo gropit,?Bchei gropit korop pairishek. Toreti koradrama. Saaishek alak ketononi, ak kekaskomwa chi tugul ki ne ibwate agobo groupit.Obwat kora orib saaishek asimakoit tuyet.Yomeke kecheng’ netoreti kondoindet en ripet‘ab saaishek ,Imuche igeshi nguvushek chepogroupit iger ile kakai kasit nekokitokchinke.2<strong>TIST</strong>: Practice ne kararan yon kiyoe tuyoshek chebo wikit.Ole kiyoito tuyet.Asi kerip sait komye, Groupit ne kiten koyochekotinye schedule nebo tuyet. Inoniton koba maanaangamun kere kole kotar agendas chebo maanakoron .Kora koba maan en <strong>TIST</strong> angamun, kikekonuke en boishet nebo minet ‘ab ketik ,kemin akkerip ketik chebo carbon markets. Yoche korakenai membaekchok en groupishek che meng’echenkomye, angamun chitukul kotinye jukumu en groupitak en <strong>TIST</strong> kotugul.Bo maana kora koyai groupishek tuyoshekkila mara , sana sana en kila wikit anan ko oeng’en wikishek oeng’.Inoniton kokochin membaekkoneteke en grouitit ak kotech groupit ko mugulak konai tuguj che imbya.En tuyoshek chuton ,k obo maana keker tugukche bo maana . Groupishek che chang’ en <strong>TIST</strong>kokoker kole boishe mtindo ne isubu en tuyoshek.Stepit neta; Kokotiet ak Tachet ‘ab membaekche imbya(5 – 15 minutes):Hakikishan ile kokas chitugul komikomye. Ingonwakit lakini bokokchinchitugul komwa ge.Stepit nebo oeng;. Saet ne kiyoten tuyet(2 minutes):Saet yon kinome tuyet kotoreti groupitkoik kibageng’e.Stepit nebo aomok; Tyenwokik (5 minutes):Imuche koik tyenwokik che kisiremembaek,anan ko tyenwokik che ituitospik kou chepo kanisa.Stepit nebo angwan;.kiyonchindos sait akboishonik(5 minutes):Ororu kondoindet boishonik chekiyoe en groupit ak koyon chinmembaek koyai kasishek choton.Kasarta neki boishen en kasit ake tugulkoyoche kiyonchin asi kong’et co-leaderkotoret korip saishek en tuyet.Stepit nebo mut.Kasishek ab gropit (1 hour):Yoche kokidiscussen boishonik en tuyetne kikobata. Boishonik komuch koiktuguk che kikotoret chitugul groupitgroupit anan ko <strong>TIST</strong>, training en tugukche bo maana,ak ki ake tugul ne imuchkotoret groupit kota kwo taa kosir olemi.Stepit nebo lo. Techet ‘ab ke (5 minutes):Kila membayat koyoi teset en <strong>TIST</strong> . Enteset komuche kobor chei kit netalenta en kandoindet.Stepit nebo tisab. Saaet ne kikeren tuyet(2 minutes):


Gropishek en <strong>TIST</strong> koyoe kasishek che hcangche practical:minet’ab ketik akripetnywai, ak koimproven temishet.Yonmiten kasit newo ne keyoe , ko kararan kechobaction steps. Membayat ake tugul komwoi kineyochin groupit wiki noton .Kipendi kinetok akgroupishek kwok o;e kichopto action planing.Kaikai omdechin membaek alak chebogroupishek chemeng’echen yon omi tuyet.Action step ko kit ne:• Mwoe direct.• Tokunot.• Pimonoshek.• Tinye kanamet ak mwisho.• Yoche ko itchinoshek panganet!Yon kotuyo kora gropitngung’, ichomchiminutishek tamain ko aror chitugul agobo actionplan nenyinet. Chi ake tugul en harak:(1) Kit ne kiu action plan nenywan .(2) komwa tuguk che kiyai.(3) Komwa action plan che tinye en wikitne isupu.Ango ko kibor chito en action plan nenyinetkoboiboiyenchin groupit.Angot koimuch kotimisan membayat action plannenyinet, kokochin muguleldo groupit inendet.Yon kakomuch pik kopchei kabutoshechwaik aksiroshekchwai koibu kibageng’e en groupit.Igilmembaek chebo groupishek che meng’echenkoker ole tot kochopto action steps chechwaget.Yoche ko pimonoksek, itchinoksek alak tugul enaction steps ichuton. Yon kokotar chi tugul, obcheichuton akityo oboiboiyenchi chuton.KIPSIGIS VERSIONPractice che koron en Groupishek chemeng’ech: Steps chebo boishonik ak panganet.Teget ‘ab ge en groupit ko bo maana engroupishek che mengechen chebo <strong>TIST</strong>.Mwoe en Ephesians 4:15,16 yoche ketechke en kanyitet ‘ab Christ. Chitukul en groupishekche meng’echen en <strong>TIST</strong> koibu talentaishek chwoikkobwa <strong>TIST</strong>. Kit agenge ne kararan en groupishekko naet ‘ab talentaishek che kikekonech.Techet ‘ab ke ko oret ne kimuche keboishentalentaishek chok. Miten komoswek oeng’ entechet ‘ab ge;• Kotoma kesa saaet ne letu, kesom chitugulAction Steps chebo Action PlanningKimuche kora keboishen oret noton yon kiyoeplanning. Ne isubu ko koborunet.yon yoe groupitneng’ung pang’anet iker ile pangonuti chotonkou ni:Che tetoyotin(Groupishek che meng’ech en <strong>TIST</strong>ko mine ketik 1000 en sipitalishek chebo karibukotomo koit November 30)Pimanoksei (Ata? – Ketik 1000, che kemine)Itchinoksei, (Groupishek che meng’echkomuche komin ketik 1000 en 5wks – 100 ketiken Tuesday ak Thursday, ketik 10, chito age tugulkila petut)Tinye kanamet ak mwisho (Oct. 15 agoi Nov.30)Togu.SMARTO!Inoni ko kit ne iborun ako testen action plan nekaro chob:1) Ne– (Minet ‘ab ketik 1000)2) Ng’o– (<strong>TIST</strong> membaek ‘ab groupishek chemeng’echen)3) ou’– (Oct 15 – Nov 30)4) Ano – (En sipitali )5) namna gani– (kituitosi kil Tuesday akThursday jioni yon kokobata asita nepeleketik , akityo kemin ketik)6) Amune – (Kikararanit compound neposipitali ak kechopchi uronok pik chemionidos ak pik chenyokokotisie )Ingunon jaribunanan oyai action planning en tuyetne isubu nebo groupit.Techet ‘ab ge; Rib men kosirin koberuret nebogroupit ngung’.komwa kit ageng’e ne kararan agobokandoindet. Tuguk cheu , kitoreti chi tugulen boishoni, kiiborwon kit ne kitomosich etc..Yoche komwa membayat age tugul kit neterchin. Inoniton komo optional. Chitugulkokochin teget’ kondoindet nekobo kasaraton. Ogo groupishek kokochin kujeng’anatoretik ‘ab kondoik.Yon miten zung’uganet ‘ab kandoinatet , kila wikitkonyoru kandoindet Kujengana. En Kujengana,Ketie ke en tuguk che kororon che koyai3


KIPSIGIS VERSION4kandoindet nebo wiki noton ak talentaishek chekoibor chi choton.Kujengana kora kotoretech kenai olekicheng’toi tuguk che kororon en membaek .Yochekinet ng’elepwokik chok komwa tuguk che tech’. kora, konoe groupit noton kit neibwote kolebo maana en kandoik. Kandoik che rube koneteke en ng’alek che kakas en kujengana akopokandoik che kokobata ak konai kit ne ibwotemembaek kole yomeke en servan leaders.En wolunet nebo Kujengana, komwoe kondoindetnebo wiki noton kole ‘ kong’oi’, yon kakomwamembayat age tugul . Inoniton koboiboitekandoindet ‘ab wiki noton yon kakemwochi tugukche kororon che koyai en groupit ak tuyoshek.En yuton kimuche kinet ke tuguk chekimoging’en akobo echek!Kujengana kotoreti kandoindet ‘abkasaraton konai talentaishek che tinyeakotakoboishen. Kujengana kora kotoretigroupishek che meng’echen , ang’amun kandoiktugul kotese skills chebo kandoinatet. Kujenganako berurto konyil oeng’Wechet ‘ab bek: Ene asikobo maana akokimuchekeyai ne?Yon kae pik , bek che mokinde kerichekanan ko chemakiyo, komuchkomyonso.Yomeke kinet pik en cluster akkokwotinwekchok akopo yet ‘ab bek che kokindekerichek asi kebos mianwokik che ireu bek.Wechet ‘ab bek koibu tuguk che chang’:1. Yon mokinde kerichek waste chebofactoriishek.2. Yon kowech bek pik en kibu olemi , oinoshekak ny’anchoshek.3. Koreitoet ‘ab bek ne ya, neyoe koba wasteole bunu bek.tuguk cheu mbolea akchemicals alak chemi imbarenikchok, komuchkochut oinoshek.4. Mwetet ‘ab ingoroik in ole inomen oinoshek.5. Yaaet ‘ ab bek ak haja kubwa en ole negit akoinoshek.6. Slabit ne kikobetes en borehole.7. Rorunet ‘ab toilets ak latrines en ruralareas.imuch komwet robta waste chebopik koba oinet.8. Tyongik cheu tug ache ogete en ole negitak oinoshek.Wechet ‘ab bek koreu tuguk che chang’:1. Imuch kobar tyongik anan ko bpik yon michemicals.anan koib poisoning yon kochutfertilizes oinet neyoe kochanga plantsoinoshek. Yon komiyo plants ichuton koboseoxygen chemiten bek, neyoi komeyo tyokiken bek.2. Bek chewechotin yon kakiboishen en chobetab omitwokik ,mwetet ‘ab ingoroik, ak yonkakiye kotese mionwokik en pik. Mianwokikche cholera , skin disease, diarrhea ak intestinalworms.3. Alak en chemicals chemiten bechutonkotesoksei en porwekchok, neyoekopoisonenech , echek ak lokok chok.Ne nekimuche keyai akobo weget ‘ab bek?1. Matkewirchi saratik anan kinde wastealaktugul bek.2. Kemin ketik en tobonwokik ‘ab oinoshek aklakes. Tikitik ‘ab ketik kochukchukoni bek akkoter ng’ung’unyek ama ba bek.3. Matkeminse en olenekit ak oinoshek , aklakes asi koter komaba ferterlizes bek.4. Keamdechi pik kotechzo en ole lo enoinoshek.5. Keker kele koribok boreholes ak tabaita.6. Kinde ng’otwet en tobonwokik ‘ab oinoshekak boreholes.7. Matkichomndechhi pik komwetis en olenekit ak oinet.8. Keker kele latrines komi en ole sire 50Mkongeten oinet . kechop drainage ne yamatak ketesta channel.9. Kerepairen cracks chemiten slabishek ‘abboreholes .10. Yoche kiyo bek koron asi keyee, anan kindekerichek si kobar tyong’ik che ireumianwokik.


KIPSIGIS VERSIONMoringa: Min keti bo maana en nutrition ak Health.By Zakayo KayuriMoringa ko ketit nebo maanan. Yonkakemin en compound negunget koibuurwet nekararn ak kokoni nutritionnewo. Kora kotilile bek koboishen sokek chekakaiyamsi. Tinye kora borate nebo kerichek,economical ak nutritional value. Sokek ‘ab moringakokonu manfaa chbo nutrition :1. Nyilen somok iron chebo spinach.2. Proteins cheten chebo maayat.3. Nyilen angwan vit A, chebo carrot.4. Nyilen angwan calcium chemi cheko .5. Nyilen tisab Vit C chimeten orange.6. Nyilen angwan potassium chemiten enindizinik.Moringa ckomuche konya mianwokik, kounbek ak kokon omitwokik.Ndenderek ‘ab Moringa che kakichilkomuche kotilil bek kobose rabinik okot kosirokot chemicals che kiibu en bitonin. Mixen kijikokoeng chebo ndenderek che kakechil ak bek 20litres . isacsac bek chuton . Simto akbacteria,kong’etu en ngweny en teret yonkakechukchukan.Moringa kimuche kinyaen skin diseases,bost ‘ab blood sugar, kanyaet ‘ab gastric ulcers,boset ‘ab blood pressure ak kitulisan nervoussystem.Moringa kimuche kiboishen koik kwenik ,organic fertilizer ak omitwoki ‘ab livestock.Agenge en ketik chebo maana kabisa,. Temik‘ab <strong>TIST</strong> enen asi tekany? Yon kakemin moringaen <strong>TIST</strong>, kesiche credits chebo carbon, ak manufaachu kakemwa.Ingomin okot agenge chitugul en echek!5Toret cluter nengung konyor Groves Baselined.Sectionit ni korefereni agobo baseline motracks. Misen tracks che chang’ kora.Miten 41,000 groves en KE, 29,000 chemi enPDs, 4,500 kochopotin kobo PD nerube ak 7,000chetomo kochobok.1068 groves ko “priority” groves (Kichakuanigrooves en ketik che sire 400,ak ketesyi grooveschemi grooves negerge. Inoniton kokonech 50%chebo ketik che miseni. Kikiyai inoniton angamunen speed nebune gtteamit ‘ab Kenya kokikikkerkele matot konyit 7000 che mogotin. cheng’etunotin ko matun ko togunotin en VCS).Ko maget ‘ab carbon market,groupishek tugulchemiten en <strong>TIST</strong> koyoche kotinye groves ikchwakbaselined ak ke validaten. Groves ichoton koyochekotinye tracks che choton ch iboru ole kikiminchiketik . External auditors cheyoe validation , ichekche kere kole boiman ng’alek choton . Validationkobo maana , ne machat en carbon business. Toretikoyanak en olik ab carbon credit ak carbon marketregulators kole kasit ne yoe temik ‘ab <strong>TIST</strong> ko boiman, ak koitchin markets standards.Raini , komiten 41,000 groves en Kenya, 29,000groves kokikivalidaten.Ala kokikeverifien. Verification, koconfirmenicarbon sequestered ketik ‘ab temik ‘ab <strong>TIST</strong>. Yonkakeyochi verification ole imuche <strong>TIST</strong> koaldacarbon credits aka k kisich income chebo temik .Lakini , <strong>TIST</strong> koyoche kobor kayanet ,togunet akkonunet ‘ab ke en data chkakecorrectan.En 12,000 groves che kokonget , 4,500 grovesko chobotin akini 7,000 groves kotomo kochobok. En 7,000 groves ichoton , 1,068 groves ko “priority”groves.<strong>TIST</strong> en ingunon , kosome membaek tgulkotoret Quantifiers en Quantification che nomegeak baselines ak tracks cheebo groves ichuton enharaka .Angot kebaselinen grooves tugul kotomokobek arawaniton (October, 2012), kimuche kesomValidators kobwa koyochi audit en arawa non isubuanan ko December. Kaikai opangan’ kotuyo clusterneng’ungeet ak Quantifiers en olemi grovesakkochopok kowol tebutik.Tablit ne isubu koboru cluster ak grovestchemokchin ke baseline en haraka. Kaikai ongalalenen cluster ole kimuche keshughulikianda komabekwiki ni,anan ko nanyone. Kora onyoru quantifierakotepen angot kokoyai inendet quantification.<strong>TIST</strong> Leadership Council ak US Team ko tayarikotoretech.


KIPSIGIS VERSION6Cluster No. of Groves No. of TreesAnkamia 24 5,663Barangu 12 2,684Burguret 3 1,218Buuri 1 1,885Chung’ari 20 3,908Gachua 4 628Gaturiri 19 5,146Giaki 7 7,382Gikumene 16 4,216Githongo 70 21,090Gitimene 31 15,309Iriga 1 3,712Irindiro 12 2,842Kaaga 19 3,321Kagaene 6 865Kairuni 10 4,327Kanjagi 4 1,613Kanjoo 44 10,726Kanyakine 16 5,837Karaba 6 1,752Katheri 31 12,368Kiamathaga 1 1,946Kiamiogo 29 17,125Kiangua 8 2,803Kianyaga 1 546Kibirichia 38 18,693Kibui 49 9,798Kigucwa 1 1,571Kiirua 23 11,931Kinoro 10 2,988Kiria 66 15,533Kirimaitume 12 2,455Kirindini 10 2,018Kisima 14 7,208Kithithina 11 1,540Cluster No. of Groves No. of TreesKithoka 13 3,788Limauru 1 458Miathene 3 638Mikunduri 14 3,998Mithuri 6 869Mpuri 25 12,665Muhonia 7 589Mumbuni 1 402Munyu 15 4,289Muragara 16 2,971Murinya 21 5,689Mururune 24 3,617Mweiga 2 839Mwichiune 4 11,981Mworoga 19 14,833Naari 58 28,116Ngariama 5 2,411Nguruki 12 1,982Njorua 2 860Nkando 1 421Nthangathi 5 1,677Ntugi 14 38,304Ntumburi 2 6,268Nyweri 3 1,960Ontilili 1 748Pondo 84 40,225Raichiri Podo 11 2,596Runyenye 4 2,468Salama 2 1,693Subuiga 23 6,649Thiira 21 4,553Thuura 17 8,744Urru 2 419Wiumiririe 1 605Sum 1,068 430,972

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!