Light-and-shade of Kanun

Shkolla e lartëUNIVERSITETI NDëRKOMBëTARI TIRANëSInvitationAKADEMIA E SHKENCAVEE SHQIPËRISËTirana • Tokyo • Tirana International Conference10 -th December 2012Mr/Mrs___________________________________International High School of Tirana, under the attention of Dott. Admir Mulaj in cooperation withAcademy of Science organize a scientific conference:“Homerical cultural probabilities of Kanun”: reflections onProf. Kazuhiko YAMAMOTOPhD. Agron LAMAJAcademics:Prof. Mark TIRTAProf. Tonin ÇOBANIDott. Stavri TRAKOLight-and-shade of Kanun100 Vjet Pavarësi- Kyushu University - Special guest from TokyoCultural values - classic philosophy - in “Kanun”- Rector of International University of Tirana, Moderator.- The custom rights in the social organizationof the Albanian highlands- The cultural dimension in Kanun- Kanun of Lek Dukagjinit “Patër Gjergj Fishta”Transliteration in official languageAdress: Sheshi Fan Noli, Academy of Science, hall “Aleks Buda”, hour 10.00

HOME ABOUT LOG IN ACCOUNT SEARCHHome > Universiteti Ndërkombëtar i Tiranës - Open Conference SystemsUniversiteti Ndërkombëtar i Tiranës - OpenConference SystemsmeyerBesim Mulaj and MMUniversiteti Ndërkombëtar i Tiranës mbankonferencën “Si formohet dhe deformohetimazhi i një kombi?”OPEN CONFERENCESYSTEMSConference HelpUSERUsernamePasswordRemember meLog InCONFERENCECONTENTSearchAllSearchDje, në hotel “ Tirana International” , Universiteti Ndërkombëtar i Tiranës organizoi konferencën “Siformohet dhe deformohet imazhi i një kombi? Një vështrim i huaj origjinal për shqiptarët”. Merrninpjesë në të, përfaqësues të botës akademike brenda dhe jashtë vendit; përfaqësues të lartë të trupitdiplomatik në Tiranë; drejtues të lartë të Ministrisë së Integrimit; drejtues e specialistë tëinstitucioneve të tjera të rëndësishme të vendit (+Ministri të tjera); specialistë të kësaj fushe dhe tëmedias së shkruar e asaj vizive; aktivistë të organizatave të ndryshme joqeveritare që zhvillojnëaktivitet në vendin tonë; studentë e pedagogë të Universitetit Ndërkombëtar të Tiranës etj..FONT SIZENë bazën e këtij aktiviteti ishte leksioni i mbajtur nga z. Michel Meyer, i cili jo vetëm u ndoq me interesnga të pranishmit por u pasua edhe nga pyetje e diskutime të shumta. Z. Meyer është lektor përstrategjitë e komunikimit në Institutin e Shkencave Politike në Paris, Këshilltar për Qeverinë Francezedhe Bashkimin Evropian për përhapjen e Sistemit Audiovizual të Jashtëm duke mbuluar njëkohësishtedhe ekspertin ndërkombëtar në këtë fushë. Përveç aktivitetit të tij të shquar në këtë fushë z. Meyer,njihet edhe si shkrimtar nëpërmjet botimit të një sërë romaneve dhe eseve të përkthyera në disagjuhë.Në përfundim të leksionit të tij mjaft interesant e të pasur me shembuj nga vende të ndryshme, z.Meyer midis të tjerash tha: “Për një vend ashtu si për një ndërmarrje, të ndërtosh në mënyrë tëbesueshme dhe të mbrosh imazhin tënd jasht vendit do të thotë të kontribuosh sistematikisht, për tëpërforcuar efektet e kohezionit dhe të përkatësisë brenda vendit”.Kjo konferencë nuk është e para në radhën e aktiviteteve të këtij lloji të organizuara nga UniversitetiNdërkombëtar i Tiranës, i cili mban një aktivitet të dendur, të përqendruar kryesisht në fushat edrejtësisë dhe të ekonomisë. Duke patur ndër objektivat parësorë të punës së tij, shndërrimin në njëqendër ndërkombëtare të dijes, kulturës e përgatitjes për jetën, Universiteti Ndërkombëtar i Tiranësdo të organizojë takime, konferenca, seminare e tryeza diskutimesh mbi tema të tilla të mprehta gjatëgjithë vitit.Në vijim të qëndrimit të tij në qytetin e Tiranës, z. Meyer vizitoi Universitetin Ndërkombëtar të Tiranës,ku zhvilloi biseda me studentë e pedagogë të pranishëm, në një atmosferë miqëqsore e të përzemërt.VIEW CONFERENCEDrite-Hijet e KanunitDr. Tonin ÇOBANIDimensioni kulturor i Kanunit të Lekë DukagjinitMë lejoni që kumtesën time për dimensionin kulturor të Kanunit ta filloj me paragrafin e fundit të librit“Princi i përfolur Lekë Dukagjini”, të cilin e kam botuar në vitin 2003. Në atë paragraf thuhet:Shumë më vonë, në një të ardhme të pritshme, kur mbi glob nuk do të ekzistojnë më luftërat dhedënimi me vdekje, në shkolla do t'u mësohet të rinjve, se dikur në Evropën e qytetëruar ka ekzistuaredhe dënimi me vdekje, që në Kanunin e hershëm të një princi shqiptar formulohej mesentencën:"Gjaku shkon për gjak". Ndërsa për gruan, ai princ shqiptar me emrin Lekë Dukagjini, seç'ka lënë një sentencë interesante, në të cilën përqaste delikatesën dhe joshjen femërore me aromëndhe shijen e një lloj vere, që shqiptarët e prodhonin dhe e ruanin në kushte krejtësisht natyrore. Ai kalënë edhe shumë sentenca të tjera me vlera juridike, mbi bazën e të cilave është krijuar njëlegjislacion i tërë popullor, që ka vepruar në vendin e tij që nga mesjeta e deri në mijëvjeçarin e tretë,ashtu si “Common law”[1] i anglezëve. [2]Sigurisht që shumë nga ju nuk do të ishin përnjëherësh në një mendje me atë që unë kam pohuarthuajse një dekadë më parë. Shi për këtë arsye, më lejoni të argumentoj dy-tri çështje tejet tëdiskutueshme deri në ditët e sotme në mënyrë që të ripohoj pranueshëm edhe për ju atë që pretendojsi dimension kulturor të Kanunit të Lekë Dukagjinit.1. Çështja e parë e diskutueshme: "Gjaku shkon për gjak"

Formulimi i sentencës "Gjaku shkon për gjak" del në Librin e Dhjetë të Kanunit, që titullohet "Kanunikundër mbrapështirave" (“kundra mbrapshtivet”) [3]. Nga fjalori i përdorur në atë kapitull kuptohet senë termin "mbrapështi" është përfshirë hajduti ("cubi"), bashkëpunëtorët e hajdutit ("bukëdhënësi itij"), njeriu që e mbron hajdutin ("kjori"), mohimi i krimit ("gjurma e vënë, gjëja e gjetur"), keqbërësii drejtpërdrejtë, përgjegjësia individuale ose në grup ("Të keqes i përgjigjet ai që i prin ose rrethas")etj.Ndëshkimi i krimit, që ka për subjekt përvetësuesin e gjësë së tjetrit (“preja”), përcillet me disa fjalëtë urta që, në dukje të parë, të krijojnë përshtypjen e një ngarkese të dorës së dytë në planin moralojuridiktë Kanunit, sepse formulohen me një gjuhë tipike pastorale, si: "Dy për një, mjafton që të ecinme këmbë". Sigurisht, bëhet fjalë për një gjobë në natyrë, që do të thotë se, nëse tjetrit i merr njëdele, ligji (Kanuni) të detyron t'i japësh dy dele si dëmshpërblim, nëse i rrëmben një lopë, do t'i japëshdy e kështu me radhë.Ndryshon puna te derri (“thiu”) i ushqyer për majmëri dhe te gjeli (“kënduesi”), sepse nuk mund tëzëvendësohen me dy çfarëdo, me dy gica apo dy shpend shtëpie (zoga), "mjafton që të ecin mekëmbë". Derri ka vlerë tjetër, sepse ishte shujta kryesore e një shtëpie për të gjithë periudhën e dimrit("Thiu i ushqyem asht mbaja (baza ushqyese) e njaj shpisë") dhe gjeli, në mënyrë figurative, ishte orae fshatarit të varfër ("Kënduesi asht herori (sahati) i të vorfnit").E rëndësishme është të theksohet se këto dëmshpërblime janë dyfish parandaluese si përmbrapështitë e rëndomta (grabitjet), ashtu edhe për pasojat e këtyre mbrapështive që do të ishinmbrojtja me armë e pronës private nga keqbërësit e që do të çonte në gjakderdhje të pashmangshme.Pikërisht gjakmarrja në Kanun ka qenë dhe mbetet çështja e parë e diskutueshme e trashëgimisëkulturore të popullit shqiptar. Po le ta ndjekim krimin e vrasësit, ashtu si ndoqëm krimin e cubit.Në Librin e Dhjetë të Kanunit ka formulime fjalësh të urta popullore edhe për rastet kur puna mund tëketë shkuar në gjakderdhje. Në një rast të tillë, gjakderdhja trajtohet, gjithashtu, si një mbrapështi,prandaj duhet parandaluar dhe, kur nuk arrihet kjo, duhet drejtuar që të shmangen gjakderdhjetvëllavrasëse, pasojat e të cilave mund të ishin të paparashikueshme. Për këtë pikë kaq delikate të këtijkapitulli, fjalët e urta në Kanun, janë përsëri urtësi. Dhe nuk kishte si të ishin ndryshe. Përmbajtja etyre është tërësisht kundër gjakderdhjes. Për këtë pohim do të mjaftonte fakti se gjakmarrja (gjaku)është përfshirë në librin "Kanuni kundër mbrapështive". Por edhe fjala e urtë popullore "Gjaqet i laLeka një për një", që pasohet edhe me një pjesë të dytë "Del i miri prej të keqit dhe i keqi prej tëmirit", e cila ka mbërritur deri në ditët e sotme, së bashku me një anekdotë kuptimplote, si debat iLekë Dukagjinit me Skënderbeun, mund të interpretohet në favor të pohimit të mësipërm. Në këtofjalë të urta gjaku ka të njëjtën vlerë juridike, nëse do të mund ta quanim kështu, si preja (grabitja):"Preja mirret (shlyhet) me pre" dhe "Gjaku shkon për (shlyhet me) gjak". Por nëse grabitja e kadënimin "dy për një", gjakmarrja (gjaku) e përjashton këtë. Po derdhe gjak, pra, po vrave një njeri,do të vritesh edhe ti. Ky formulim i yni nuk duhet trajtuar si vetëgjyqësi, sepse këtu ngatërrohet punakeqas.Siç e shpjeguam më sipër, Kanuni nuk është vetëgjyqësi, por një ligjësi e përcaktuar dhe e pranuarme vullnet të lirë për t’u zbatuar prej një komuniteti të formuar si i tillë etno-kulturalisht dhehistorikisht. Prandaj s'ka se si të jetë as hakmarrje, nëse e përcakton një mbrapështi të tillë siç ështëgjakmarrja, si dënim për këdo që ka kryer një vrasje. Gjergj Fishta, që ka qenë kaq pranë këtij Kanunidhe ka bashkëpunuar me Shtjefën Gjeçovin, atëherë kur ai e mblidhte nga goja e popullit nëformulime të tilla, si janë fjalët e urta, e ka vërejtur i pari këtë dukuri. Kanuni, sipas Fishtës, nuk ështëshenjë e barbarisë apo e kanibalizmit të shqiptarëve. Ndëshkimi me vdekje në Kanun, për një vrasje,ka qenë një vendim, si çdo vendim i dhënë nga një gjykatë evropiane e asaj kohe. Pleqësitë zbatoninKanunin, të cilin e kishin njohur si legjislacion në territoret shqiptare edhe disa sulltanë të Stambollit.Në këtë kuptim, ekzekutori "nuk ban gja tjetër, veçse çon në vend një ligj... është një veprim iligjshëm e nuk mund të quhet hakmarrje vendetta", ashtu sikurse edhe francezët bënë kur ia prenëkokën Luigjit XVI për të çuar në vend një ligj të formuluar prej tyre kundër monarkut të vendit.[4] Ajoçfarë e bën këtë arsyetim të Fishtës të mbetet i patejkaluar nga interpretimet e derisotme ështëpërcaktuar në thënien e tij: "Të marrunit e gjakut buron prej rrethanave (mndorjeve) të përjashtme eprej të metave të organizimit shoqnor të një kombi, e jo gjithmnonë prej gjendjes (gjejet) shpirtnoretë tij".[5]Edhe gjakësori në këto fjalë të urta ka të njëjtin vlerësim juridik si cubi: është i mbrapësht, pra, idënueshëm. Veçse, në rastin e krimit për gjak, fjalët e urta janë më saktësisht parandaluese.Përcaktohet si përgjegjës për gjakderdhje ai që e ka kërkuar një gjakderdhje ("kush e jep fishekun"),bashkëpunëtori që e ka drejtuar ("kush prin"), shkaktari i qëllimtë ose i papërgjegjshëm që merrpërsipër të mbrojë gjakësin (" Gjakësin ruaje e mos e përcjell faqe shoqit të shpisë së të vramit").Termat "dorasi" dhe "dorëzania", kanë një vlerë të madhe parandaluese. Dorasi është ai që bën njëgjak jo për vete, ose edhe pa dashje, ndërsa dorzania është institucioni i zgjidhjes së keqkuptimeve.Kanuni në raste të tilla përdor për vendimin përfundimtar institucionin e pleqve.Si përfundim për “gjaku shkon për gjak”, dua të shtoj, se të gjitha ata institucione që lidheshin me të,nuk ekzistojnë më. Që prej një shekulli pavarësi, shqiptarët i kanë zëvendësuar tashmë meinstitucionet e tyre, të themi, të reja apo bashkëkohore. S’ka më “cuba” që bëjnë “pre”, por kriminelë,me të cilët përballen gjykatat; s’ka më gjakmarrje, por raste vetëgjyqësish, që kryhen për shkak tëmosfunksionimit normal të sistemit gjyqësor; s’mund të ketë më të ngujuar, por qytetarë qëkërcënohen me jetë, prandaj duhet t’i marrë në mbrojtje shteti i tyre, etj, etj.2. Çështja e dytë e diskutueshme: "Grueja asht shakull për me bajtë"Një çështje tjetër që e ka bërë shumë të diskutueshëm Kanunin, ka qenë pozita e gruas në atë Kanundhe tekstualisht një nga fjalët e urta të Lekë Dukagjinit, që Shtjefën Gjeçovi e ka vënë si nëntitull tënjërit prej nënkapitujve të Librit të Katërt me titull "Martesa". Ajo fjalë e urtë është formuluar kështu:"Grueja asht shakull për me bajtë”[6].Veçanërisht pas Luftës së Dytë Botërore, propaganda ideologjike për emancipimin e gruas u ndërtuathuajse e gjitha si çlirim nga dogmat kanunore. Kjo propagandë bënte pjesë në strategjinë e sistemittë atëhershëm për krijimin e njeriut të ri socialist, i cili, gati-gati, konceptohej si një njeri i brumosurtërësisht nga dora e partisë në pushtet, ashtu si Adami prej dorës së Perëndisë. Sigurisht këtu nukështë vendi të gjykohet ç'ishte ai emancipim ideologjik i gruas, që, pa dyshim, në shumë drejtimeedhe mund të vlerësohet, por qëndrimet e tij ndaj trashëgimisë kulturore të popullit shqiptar, ishinshumë abuzive dhe me pasoja të rënda. Teoricienët e atëhershëm ideologjikë u ndalën në formulimin:

"Grueja asht shakull për me bajtë" dhe e transfomuan, sipas tyre, në: "Gruaja është kafshë ngarkeseqë vjen te shtëpia e burrit vetëm për t'u ngarkuar në kurriz me dru zjarri e buljerë uji".Nëse do të kishte këtë përmbajtje sentenca "Grueja asht shakull për me bajtë", urtësia e saj vërtetëqë do të vihej në pikëpyetje. Por shakulli nuk është një kosh, një bulierë apo diçka tjetër që ështëpërdorur për të transportuar, duke e ngarkuar në kurriz të gruas apo në samar të kafshëve të punës.Dhe folja "me bajtë" nuk e ka kuptimin "transportoj"[7], siç është përkthyer nga disa. Shakulli ka qenënjë enë e mjedisit pastoral, që ndërtohej prej lëkure bagëtish të imta dhe përdorej për të mbajtur(“për me bajtë”) ose për të ruajtur pije të tilla si verërat. Duket se vera e ruajtur në shakuj (shumësi ifjalës shakull) vinte me një shije e aromë të këndshme për burrat, që e pinin, për shkak të enës(shakullit), për krijimin e të cilës përdorej një mjeshtri e veçantë prej amvisave të atëhershme. Pra,shakulli, duke qenë prej lëkure, ishte një enë shumë "delikate" dhe verërat që mbaheshin në të ishinmë "joshëse" se të gjitha verërat në enët e tjera.Si përfundim, ky kuptim i fjalëve "shakull" dhe "me bajtë" e shpjegon ndryshe domethënien figurativetë fjalës së urtë "Grueja është shakull për me bajtë". Me këtë semantikë "urtësia" është kaquniversale dhe e shprehur në mënyra kaq të figurshme, sa do t'ia kishte zili çdo poet modern. Për tambështetur historikisht këtë shpjegim ndryshe nga (keq)interpretimet e derisotme, mund të shtojmëse ajo sentencë është ngjizur në epokën e Rilindjes, që “ishte e mbarë për shpërthimin e gjithëpersonaliteteve të fuqishme pa dallim seksi”.[8] Dhe Lekë Dukagjini me Kanunin e tij, është njërilindës evropian, prandaj Shtjefen Gjeçovi, që e mblodhi veprën e tij në popull, u nderua ngaUniversiteti i Laipcikut me titullin "Doctor Honoris Causa", që është më i pari vlerësim akademikevropian për një intelektual shqiptar.3. Çështja e tretë e diskutueshme: "Themeli nuk zhgulet"Më pëlqen ta interpretoj këtë fjalë të urtë të Kanunit ("Themeli nuk zhgulet"[9]), duke shtruar pyetjen:a duhet fshirë nga trashëgimia jonë Kanuni i Lekë Dukagjinit? Dhe për t’iu përgjigjur kësaj pyetje mëlejoni të parashtroj shkurtimisht historinë e mbledhjes së Kanunit.Të parët që kanë treguar interes për Kanunin e shqiptarëve kanë qenë juristë apo administratorë tëhuaj që vepronin në trojet e shqiptarëve. Ata ndienin realisht një pushtet që i kundërvihej legjislacionittë tyre, prandaj u interesuan ta njihnin për ta dobësuar, në mos për ta zëvendësuar me themel atëKanun që i bënte "të pabindur" shqiptarët, sipas tyre. Nuk mund të themi se atyre u interesonte veprahumaniste e Lekë Dukagjinit, e formuluar me fjalë të urta juridike të trashëguara brez pas brezi, sidëshmi e një qëndrese kulturore. Për më tepër, fjalët e urta në gjuhë të huaj nuk mund të jenë kurrëautentike, kaq më pak, të tingëllojnë aq bukur si në origjinal. I vetmi që e rikrijoi Kanunin e LekëDukagjinit, si një tekst kulturor origjinal, është Shtjefën Gjeçovi, siç e thamë, në kapërcyell tëshekujve XIX-XX. Por deri në këtë kohë ç'dëshmi kemi për këtë vepër?Në shek.XVII është një anonim që bën një studim të Kanunit shqiptar në dialektin venedikas. Aistudim, që titullohej "Informacion mbi origjinën dhe metodën e arbitrazhit në çështjen e marrjes sëgjakut në Shqipëri", i drejtohej Republikës së Venedikut me qëllim që të harmonizoheshin ligjetshtetërore të Venedikut me Kanunin e shqiptarëve në hapësirën nga Kotorri deri në Shkodër, kushtrihej sundimi i atëhershëm i administratës së Venedikut. Senati nuk e miratoi këtë studim, sepsenuk deshi të njihej një ligj tjetër në provincat e tij.[10]Në vitin 1871, me urdhër të valiut turk të Prizrenit, një komision qe ngarkuar për mbledhjen e “Ligjëssë Lekë Dukagjinit”. Materiali i grumbulluar u botua turqisht dhe serbokroatisht në gazetën "Prizren"me qëllimin "që lexuesit të njoftohen për të metat e Kanunit të Lekë Dukagjinit dhe të bindenshqiptarët, në rend të parë malësorët, që të heqin dorë prej këtij kanuni e t'i nënshtrohen sheriatit dheligjeve të sulltanit që janë "të drejta dhe të kulturuara"[11]Në vitin 1873-74 një jurist i njohur sllav me emrin Valtazar Bogishiq organizon një anketim me njënumër të madh pyetjesh, me qëllim që të redaktonte kodin civil të Malit të Zi. Ai grumbulloi mjaftmaterial "të huaj" në trevat malazezo-shqiptare, që nuk ishte gjë tjetër, veçse Kanuni i LekëDukagjinit. Në vitin 1894 një bashkëpunëtor i tij, J.Llozoviq, i dërgoi tekstin e "Ligjës së LekëDukagjinit" në gjuhën serbokroatishte, që ishte sistemuar "duke iu përmbajtur sistemit dhe mënyrëssë shprehjes në kodin e përgjithshëm pasuror të Malit të Zi"[12]. Vite më vonë studiues sllavë, siTemo P.Oraovac, do të konkludojnë kinse "e tërë e drejta zakonore shqiptare është mbeturinë e kodittë Dushanit".[13]Në vitin 1913 Shtjefën Gjeçovi filloi të botojë Kanunin e Lekë Dukagjinit në disa numra radhazi tërevistës "Hylli i Dritës".[14] Materialin për këtë vepër ai e kishte mbledhur në kapërcyellin e shek.XIX-XX dhe kishte punuar mbi të (rreth 2000 faqe dorëshkrim) për 30 vjet. Përveç të tjerave, Kanuni iGjeçovit vinte në gjuhën e bartësve të këtij "juridiksioni të lashtë", shpesh herë në kode të formuluarasi fjalë të urta popullore, prandaj ne besojmë se ai është më afër formulimeve të përcjella nga goja eautorit të këtij Kanuni, nga princi iluminist Lekë Dukagjini.Vepra u përkthye menjëherë në gjermanisht dhe tërhoqi vëmendjen e opinionit shkencor evropian.Pastaj, në vitin 1929, njeriun që "zbuloi" Kanunin e shqiptarëve përmes fjalëve të urta të princit të tyreLekë Dukagjini, e vranë serbët në fshatin Zym të Kosovës ku shërbente si prift dhe mësues i shkollësshqipe. Nuk e lanë të gëzonte botimin e plotë të veprës së vet, Kanunin e Lekë Dukagjinit, që doli nëShkodër më 1933. Asnjëra prej fjalëve të urta të Kanunit të Lekë Dukagjinit nuk e justifikon dot fundine tij tragjik.Në vitin 1967, përkundrazi, ato fjalë të urta të Kanunit të Lekë Dukagjinit, të ruajtura ndër shekuj nëkujtesën e popullit, u shpallën ideologjikisht "barbare dhe reaksionare", ndërsa pas viteve '90 ushtrembëruan fare, për të justifikuar të gjitha keqqeverisjet "bashkëkohore" të popullit shqiptar.Megjithatë, fjalët e urta të Lekë Dukagjinit u "strukën" në universalitetin e tyre për të mos ukeqpërdorur, derisa ligjet bashkëkohore t'i dalin zot realisht popullit që i ruajti ato, si mbijetesë edinjitet njerëzor.

Tashmë kjo pjesë e historisë sonë kulturore është rishkruar. Kanuni i Lekë Dukagjinit është vërtetëmonumenti më i rëndësishëm i kulturës shqiptare gjatë periudhës së Rilindjes Evropiane, që kagjalluar prej gjashtë shekujsh dhe ka luajtur një rol të jashtëzakonshëm në jetën e popullit, në gjuhëne të cilit është krijuar. Ai Kanun ka vepruar për sa kohë shqiptarët nuk kishin ligjet e tyre të shkruaradhe nuk iu nënshtruan administrativisht atyre që iu imponuan me ligje të tjera: si Sheriati iPerandorisë Osmane, statutet e Venedikut dhe ligjet genocide të sllavo-serbëve të Ballkanit, të cilëtnisin me kodikun e Car Dushanit (shek. XIV) për të përfunduar në dekadat e fundit të shek. XX meplatformat antishqiptare të Millosheviçëve. Kanuni i Lekë Dukagjinit është tregues i rezistencëskulturore të shqiptarëve ndër shekuj. Por jo vetëm kaq. Ai është njëkohësisht edhe dëshmi eqytetarisë së tij: shqiptarët kanë ditur të jetojë me ligjet e veta të trashëguara brez pas brezi edhe nëkushtet më të pafavorshme të ekzistencës së tyre. Pas krijimit të shtetit shqiptar e deri në ditët esotme, asnjë qeverisje nuk mund të justifikojë paaftësitë e veta juridiko-administrative, dukepenalizuar Kanunin e Lekë Dukagjinit, qoftë edhe për rastet e vetëgjyqësisë që nuk mungojnë as nëvendet me sisteme juridike më të përparuar kudo në glob. Gojëdhëna na bën me dije se vetëSkënderbeu e ka bekuar Kanunin e shqipatrëve kur vuri themelin e tij duke thënë: pleqësitë të bëhensipas sentencave të Lekë Dukagjinit (“Pasët mbetë si e tha Leka”.)[15] Dhe themeli nuk zhgulet.PërmbledhjeKanuni i Lekë Dukagjinit është një vepër unikale me frymë humaniste e periudhës së RilindjesEvropiane në gjuhën shqipe, e cila, megjithëse u përfol dhe vazhdon të përflitet edhe sot e kësaj dite,është vlerësuar nga studiues seriozë, vendas dhe të huaj, si një “vepër monumentale” (A.Buda),“kontribut në thesarin e kulturës botërore” (C. Von Schwerin) dhe autori i saj, Lekë Dukagjini, ështëcilësuar “një personalitet imponues” (E.Durham) e “Hero Kombëtar” (J.Hahn) i popullit të vet.Pavarësisht këtyre vlerësimeve, ka pasur dhe ka edhe keqinterperitime për nene të veçantë tëKanunit, si janë grupi i sentencave për gjakmarrjen dhe gruan, të tipave: "Gjaku shkon për gjak" ,"Grueja asht shakull per me bajtë" e ndonjë tjetër. Në kumtesë rivlerësohen rastet e diskutueshmeduke depërtuar kuptimin figurativ të formulimeve gjuhësor, që kanë mbërritur deri në ditët e sotme sisentenca të ngurtësuara juridike.[1] Kanuni i Lekë Dukagjinit mund të studiohet duke u krahasuar me legjislacione të karakteritpopullor të vendeve të tjera të Evropës që u krijuan, pikërisht, në mesjetë. Ai nuk mund të krahasohetme kanunin\programin e Heilbronit të fshatarëve gjermanë, pasi Heilbroni është një ligj i shkruar(Krestomacia e Historisë së Mesjetës, Tiranë 1965, f.467), por me “Common law-n” anglez, që kanisur të veprojë si një ligj i pashkruar që nga shek.XIII ose dy shekuj më parë se Kanuni i LekëDukagjinit.Në ndryshim nga “Commom law” i anglezëve Kanuni shqiptar ka ardhur deri në ditë tona si vepër meautor, por, gjithsesi, përmes kujtesës së anonimatit, ashtu si thekson studiuesi Roger Cotterrello për“Common law”-n. (R.Cotterrello, The politics of jurisprudence, a critical introduksion to legalphilosophy, Butterwrths, London and Edinburgh 1989, f.31). Madje në mesjetë, vëren i njëjti autor,shumë nënligje të shkruara (statutes) mbështeteshin te ky “Commom law”, sepse edhe vetëparlamenti i hershëm britanik vepronte si një gjykatë që e njihte autoritetin e “Common law”-t. Nëkohët e mëvonshme, deri në ditët e sotme, pikërisht ky kanun i pashkruar anglez (Common law) kapërcaktuar parimet bazë të jurisprudencës anglo-amerikane, fat të cilin nuk e ka gëzuar asnjëherëKanuni i Lekë Dukagjinit.[2] Tonin Çobani, “Princi i përfolur Lekë Dukagjini”, monografi (resume anglisht), EB Listan & TOENA:Tiranë, 2003, f.65.[3] Sh.Gjeçovi, Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër, 1933, neni 940.[4] T.Çobani, Miti dhe antimiti fishtian, Lisitan, Tiranë 1999, f.113-114.[5] Gj.Fishta, Shqiptarët dhe të drejtat e tyne, Lisitan, Lezhë 1998, f. 22.[6] Sh.Gjeçovi, vepër e cituar, Kreu V, nëntitull përmbajtësor i nyjes 29.[7] Nuk mund ta themi me plot gojën, por ka mundësi që këtë shtrembërim ta kemi nga përkthimet:gjerm: "die Frau ist ein Schlauch, in dem die Ware transportiert wird"; angl: "the woman is a hose, inwhich the commodity is transported" (Robert Elsie: Der Kanun Das albanische Gewohnheitsrecht nachdem sogenannten Kanun des Lekë Dukagjini, Dukagjini, Peja 2001). Nuk bëmë përpjekje për tëverifikuar një përkthim tjetër në anglisht të Kanunit të Lekë Dukagjinit (The Code of Lekë Dukagjini,translated by Leonard Fox, New York: Gjolekaj Publishing, 1989), por u mjaftuam me ripërkthiminshqip të “Gruaja është shakull për me bajtë” që është transformuar në “Gruaja është një thes i bërëpër të duruar”, që Susan E.Pritchett Post e ka cituar në artikullin “Miti i Burrneshës” për tëkarakterizuar përçuditërinë e gruas së sotme shqiptare (Përpjekja shqiptare, Tiranë 1999\15-16, f.88).Një variant më të hershëm të këtij interpretimi e gjejmë që në vitin 1941 në përkthimin italisht të AtPal Dodës “La donna è un otre, fatta solo per sopportare” (Il Kanun di Lek Dukagjini, le basi morali egiuridiche della societä albanese, BESA Editrice, Nardo(LE), 2000, f.53). Varianti i New York-ut, mëtepër se përkthim, është interpretim i paragjykuar, që e tejkalon shpjegimin vulgar se gruaja kaardhur në jetë vetëm për të lindur (për të mbajtur në mitrën e saj, prandaj, pra, “shakull me bajtë”)fëmijët e burrit të vet.[8] Simone de Beauvoir, Seksi i dytë 1, faktet dhe mitet, Çabej, Tiranë 2002, f.115.[9] Sh.Gjeçovi, vepër e cituar, neni 358.[10] Instituti i Studimeve Shqiptare, Studime dhe tekste, 1944, citohet sipas Moikom Zeqos, Zgjidhjae mosmarrëveshjeve sipas Kanunit të shqiptarëve në optikën e të huajve, rev. Pajtimi, 2002\1, f.57-60.[11] S.Pupovci, Gjeçovi Vepra 4, Rilindja, Prishtinë 1985, f.30.[12] Po aty, f.40.[13] Po aty, f.64[14] Ne nuk jemi ndalë te disa mbledhës të tjerë shqiptarë si D.Nikollë Ashta (?-1943) e D.LazerMjeda (1863-1935), të cilët shënimet e tyre i botuan te Albania e F.Konicës në vitet 1898-1901, pasipërkushtimi i tyre ishte i rastësishëm dhe materialet fragmentare, ashtu si materialet kanunore tëudhëtarëve të huaj si Hahn (1854), Hekard (1858), Durham (1909), Koci (1912), megjithëse nëaspektin studimor ata paraqesin interes, veçanërisht D.Lazer Mjeda që kronologjikisht ështëkodifikuesi i parë i Kanunit të Lekë Dukagjinit (shih T. Çobani “Imzot L. Mjeda si kodifikues i parë iKanunit të Lekë Dukagjinit” në librin “Imzot Lazër Mjeda – mbrojtës dhe lëvrues i identitetitshqiptar”, “Albanisches Institut” – St. Gallen – Zvicër, 2011, ISBN : 978-3-9523077-7-0Schwizerische Landesbibliothek). Ndërsa Kanuni i Xhibalit e ndonjë tjetër nuk mendojmë se paraqesin

lëndë të njëmendtë kanunore (Krahaso: K.Ulqini, Burimet të (së) drejtës kanunore në Malësi tëshkodrës, në Hylli i Dritës, 1994\1-2, f.75-92)[15] Sh.Gjeçovi, vepër e cituar, f.122.E DREJTA ZAKONORE SHQIPTARE – PASQYRË E FILOZOFISË E MENDËSISË SHQIPTARE NDËRSHEKUJProf. Vilson Kuri, Dr. Luçiano BoçiE drejta zakonore shqiptare është një e drejtë popullore e pashkruar, e transmetuar brez pas brezi ngatradita gojore që ka shërbyer për rregullimin e marrëdhënieve juridike gjatë shekujve në vendin tonë.Ajo nuk është krijuar nga ndonjë person i vetëm, as nga ndonjë organ i vetëm legjislativ. Ashtusikurse këngët, vallet, eposi, legjendat, mitet, kultura materiale etj, ajo është krijuar nga populli gjatëshekujve dhe pasqyron filozofinë, mendësinë dhe mençurinë e tij.E drejta zakonore shqiptare është shumë e lashtë dhe përbën një nga sistemet juridike më të vjetratë Evropës. Udhëtarja dhe studjuesja britanike Miss Edith Durham, një albanologe e shkëlqyer, kathënë se “Ligjet dhe kanunet që i atribohen Lekës, duket se janë më të hershme se sa shek XV, pra sekoha kur thuhet se ai ka jetuar. Ndoshta atyre ligjeve u janë bindur luftëtarët e panjohur me armëbronzi që dalin nga varrezat parahistorike”.Kjo e drejtë nuk është veçori vetëm e popullit shqiptar, por ka vepruar edhe të shumë popuj të tjerë tëbotës. Kujtojmë me këtë rast “Të drejtën Romake”, “Të drejtën salike”, “Të drejtën Teutone”, etj etj.Për shkak të kushteve të veçanta historike në Shqipëri ajo jetoi më gjatë se në vendet e tjera, upasurua me elemente të reja dhe iu përshtat epokave të tjera historike. Megjithatë ajo mbetet gjithnjënjë e drejtë e vjetër arkaike.E drejta zakonore shqiptare e ka origjinën e saj të lashtë që nga shoqëria fisnore parashtetërore. Paslindjes së shtetit, e drejta dokesore dhe e drejta shtetërore bashkëjetuan si dy sisteme të veçantajuridike. Gjatë pushtimit osman të Shqipërisë në shumë krahina të vendit, kryesisht malore, ku nukmundi të funksionojë ligji osman i timarit, u rigjallëruan dhe u përsërit e drejta dokesore shqiptare.Kjo ishte një nevojë e popullsisë vendase për të mbijetuar, për të ruajtur lirinë, gjuhën dhe doket eveta, një formë kundërshtimi dhe qëndrese ndaj shtetit dhe të drejtës së huaj, si një shprehje eautonomisë ose vetqeverisjes. Disa krahina malore e ruajtën këtë autonomi deri në fund të pushtimitosman dhe u qeverisën nga kanunet e tyre tradicionale.E drejta zakonore shqiptare ka karakter origjinal dhe kombëtar, pavarësisht nga ndonjë ngjashmëridhe ndikim nga e drejta e popujve të tjerë. Ajo ka evoluar vazhdimisht që nga kohët më të lashta derinë ditët tona në përputhje me kushtet historike, ekonomike dhe sociale. Në këtë kuptim ajo ka ndjekurevolucionin e popullit tonë me kalimin e tij nga ilirët te shqiptarët. Ajo ka regjistruar me besnikëri çdondryshim dhe është bërë shprehje e tipareve më të qenësishme të popullit shqiptar.E drejta zakonore shqiptare përbën një sistem të plotë juridik. Ajo rregullonte jetën e njeriut nga lindjaderi në vdekje. Brenda këtij sistemi të harmonishëm gjendeshin degëzimet më kryesore të së drejtës,si normat me karakter statutor që rregullonin mënyrën e organizimit të shoqërisë, normat e së drejtësfamiliare, civile, penale, proceduriale. Për këtë arësye ajo është quajtur si një kushtetutë e vërtetë eshqiptarëve.E drejta zakonore shqiptare ngrihej mbi disa parime themelore që përbënin shtyllat e përhershme tësaj si barazia e njerëzve nga gjaku, nderi vetiak, mikpritja, besa.1. Barazia e njerëzve nga gjaku. Ishte shprehja e demokracisë primitive dhe njëkohësisht dëshmi elashtësisë së kanuneve shqiptare. Sipas këtij parimi “Në kanunin e maleve të gjithë djemt e lindurnjihen të mirë dhe nuk veçohen prej njeri-tjetrit. Shpirt për shpirt, se dukjen (pamjen) e falë zoti”. Nëkanun pasqyrohet edhe struktura sociale e malësive, ku nuk ekzistonte diferencimi i thellë pasuror sidhe pozita juridike e individit. Njerëzit ishin të barabartë në të drejtat e detyrimet ndaj kanunit dhe aii trajtonte ata njësoj. “ I miri dhe i keqi kanë një çmim, del i keqi prej të mirit dhe i miri prej të keqit”.2. Ndera vetiake. Në shoqërinë ku vepronin normat kanunore nderi dhe dinjiteti i njeriut ishte ndërvlerat më të larta shoqërore. Për këtë arsye në Kanunin e Lekë Dukagjinit theksohet “ Ai i cili iu muerndera xehet i dekun kah kanuja”. Në një shoqëri të tillë individi ishte i detyruar të kundërvepronte,ndryshe nuk mund të jetonte brenda saj. Kanuni përcaktonte në mënyrë taksative rastet e marrjes sënderit.3. Mikpritja. Kanuni i Lekës dhe kanunet e tjera shqiptare përmbanin një kod të posaçëm e tëndërlikuar të mikpritjes që përmblidhet në formulën: “Shpia e shqyptarit asht e zotit dhe e mikut”.Kushdo që trokiste në derë, edhe vetë gjaksi, do të pritej si mik me të gjitha nderimet. Tradhëtia emikut, ose prerja e mikut në besë, ishte ndër krimet më të rënda.4. Besa. Ose fjala e dhënë në të drejtën dokesore shqiptare nuk ishte thjesht një kategori etike, pornjë institucion juridik dhe një nga parimet themelore të Kanunit të Lekës dhe kanuneve të tjerashqiptare dhe përcaktohej me hollësi kuptimi i saj: kur jepej besa. Kujt i jepej. Llojet e besës.Përgjegjësia për shkeljen e besës, që ishte ndër më të rëndat sipas kanunit.Këto parime ishin të zbërthyera në norma të shumta që përbënin themelin e këtij “corpus juris”. Tëgjithë normat e tjera përbënin arkitekturën e kësaj ndërtese madhështore. Ato jo vetëm që nuk mundtë vinin në kundërshtim me parimet themelore të kësaj të drejte, por përbënin një zhvillim harmoniktë tyre, sipas fushave përkatëse, të marrdhënieve shoqërore që rregullonin. Mbi këto norma umbështën dhe u kodifikuan edhe Statutet e Shkodrës që në vitet 1330-1479 ishin monumenti ivërtetë i Shqipërisë mesjetare, teksti më i vjetër ligjor. Produkt në territorin e Shqipërisë, këto ligjemesjetare akoma na habisin me “aktualitetin” që i karakterizon.Statutet e Shkodrës janë dëshmia e parë e shkruar e së drejtës pozitive autoktone. Më përpara nëShqipëri ka vepruar e drejta zakonore vendase, e për çështje të veçanta funksiononte edhe e drejtabizantine. Ne kemi prova të qarta nga shekujt XII-XIII për ekzistencën e gjykatave dhe përekzistencën e një kulture juridike në Shqipëri, veçanërisht në qytete, ndërkohë që përtej qytetevefillonte mbretëria e së drejtës zakonore. Këtyre të fundit (bonos usus), u bëjnë jehonë një sërëmarrëveshjesh që shqiptarët kanë bërë me perandorët bizantinë Manuel I Komnen e Andronik IIPaleolog (shek. XII-XIV), apo me Mbretin Karl I Anzhu të Sicilisë, në 1271. Këto marrëveshjekonfirmojnë autonominë e qyteteve e të feudalëve shqiptarë, pra i përkasin fushës së të drejtëspublike.

Një mori e madhe studiuesish shqiptarë e të huaj janë marrë me studimin e së drejtës zakonore tëpopullit tonë, duke u mbështetur në “Kanunin e Lekë Dukagjinit”, vepër e kodifikuar nga Atë ShtjefenGjeçovi dhe botuar në v. 1933, pas vdekjes së tij. Janë shqyrtuar e analizuar aspektet më tëndryshme të tij, kryesisht në dy rrafshe: në atë juridik dhe etik. Kanuni e ka sugjeruar një gjë të tillë,si rrjedhim i faktit që çdo ligj, drejtpërdrejt apo tërthorazi, është i lidhur me një normë morale dhe përfaktin se në kohën kur është ngjizur Kanuni nuk mund të pretendohet të ketë pasur ndarje të prerëmes së drejtës dhe etikës. Mendësia njerëzore ka qenë në stadin e sinkretizmit.Studiuesi japonez Dr.Kazuhiko Yamamoto e ka hulumtuar Kanunin tonë në hapësirën e tij etike, dukee trajtuar këtë si rregullator të funksionit të rendit shoqëror. Ai është i pari studiues nga kontinentiaziatik që ka bërë objekt studimi të drejtën zakonore shqiptare dhe i pari që, duke e shqyrtuar nërrafsh krahasues me traditën mitologjike japoneze dhe me strukturën etike të shoqërisë homerike, tëpasqyruar tek “Iliada” dhe “Odisea” dhe tek tragjeditë greke të Eskilit e të Sofokliut, e ka trajtuar atësi sistem vlerash etike të një shoqërie pagane transhendentale.Në këtë sistem vlerash, gjakmarrja është trajtuar si akt drejtësie, si “sanksioni më i rëndësishëm përtë rivendosur dhe mbajtur rendin shoqëror në një shoqëri pa autoritet shtetëror”. Dhe është e tillësepse “njerëzit e konsiderojnë atë si një forcë të shenjtë, të ushtruar nga perënditë.” Trajtim igjakmarrjes si akt drejtësie, i domosdoshëm për ruajtjen e rendit shoqëror, nuk është i ri në studimettë së drejtës kanunore.Autorja amerikane Rose Wilder Lane, në librin “Peaks of Shala”, në një përmbledhje të shënimeve tëudhëtimeve të saj në malësitë tona të Veriut dhe të Shqipërisë së Mesme, në vitin 1921, na e kadëshmuar këtë trajtim ashtu siç ia ka shpieguar asaj në mënyrë të saktë Ipeshkvi i Pultit. Ja sishkruan ajo: “Gjakmarrja është e keqe, shumë e keqe, por është e vetmja mënyrë që imponon ligjet,të cilat janë përgjithësisht të admirueshme. – thotë prelati - Gjakmarrja nuk është një gjë jashtë ligji,siç mendojnë shumë të huaj dhe nuk ka të bëjë aspak me konflikte e urrejtje personale. Ajo është njëformë dënimi kapital, ashtu si e ka çdo vend dhe që rregullohet prej ligjeve shumë strikte”. Kurseautori tjetër amerikan, Ian Whitaken, në studimin e tij “Tribal Structure and National Politics inAlbania, 1910-1950”, e ka quajtur gjakmarrjen “një mekanizëm publik i kontrollit shoqëror”.Për të mos lejuar keqinterpretime që vërehen re aty-këtu në shtyp, sigurisht nga ata që nuk e njohinmirë problemin, theksojmë këtu që për një rend shoqëror siç qe shoqëria kanunore, gjakmarrja ështëthjesht akt drejtësie i domosdoshëm për ruajtjen dhe funksionimin e shoqërisë; por për shoqëritë esotme ku ekziston shteti dhe funksionon rendi gjyqësor, gjakmarrja është një akt i shëmtuar, i egërdhe barbar.Një konkluzion tjetër i rëndësishëm i Yamamotos, që ai e arriti pasi shqyrtoi në mënyrë kritike teoritëe Hobesit, Rusoit, Niçes dhe Zherardit mbi origjinën e rendit shoqëror, lidhet me origjinën e etikës dhetë rendit shoqëror në një shoqëri pa pushtet shtetëror. Në shtratin e një kulture pagane lind ezhvillohet një shoqëri pa pushtet shtetëror me etikë dhe rend shoqëror të vetin. Etika e kësaj shoqërieka të njëjtën strukturë si Kanuni shqiptar me sistemin e vlerave që përmendëm, i cili e konsiderongjakmarrjen si akt të drejtë e të shenjtë. Ky sistem përcaktohet nga kushti shoqëror i mosekzistimit tëndonjë pushteti gjyqësor.Struktura etike dhe origjina e rendit shoqëror duhet bërë duke krahasuar sistemin e vlerave etike tëKanunit shqiptar me ato të shoqërisë homerike, pasqyruar në “Iliadën” dhe “Odisenë”, ku mesa duketjanë të njëjta. Kodin etik të shoqërisë homerike, Yamamoto e studion në këndvështrimin e njëshoqërie pa autoritet shtetëror, siç e pati studiuar edhe Platoni, të cilit i referohet. Po në këtë prizëm,ai studioi strukturën etike në tragjeditë e Eskilit e të Sofokliut, e cila, megjithëse i përket kohës kurkishte lindur pushteti shtetëror në formën e qytetit-shtet, polisit, është pothuajse e njëjtë me atë tëveprave homerikeStudimi krahasimtar i Kanunit me veprat homerike dhe me tragjeditë e Eskilit e të Sofokliut merr njërëndësi të veçantë për shkencat albanologjike, në përgjithësi dhe, jo vetëm për çështjen e strukturësetike kanunore. Ai ka të bëjë me lashtësinë e gjuhës e të kulturës sonë popullore, me shtrirjenhapësinore e marrëdhëniet demografike, gjuhësore, kulturore, etj. të popullit tonë me grekët e vjetëra me popullsitë parahelenike, me një përcaktim më të mirë të rolit që ka luajtur kultura jonë në trevatku kanë jetuar që në kohërat parahistorike të parët tonë dhe me probleme të tjera.Studimi në rrafsh krahasimtar i kulturës së lashtë shqiptare dhe i veprave homerike të çon nëpërfundimin e rëndësishëm që shoqëritë pa autoritet shtetëror janë bashkësi fisnore transhedentaleefetare midis të gjallëve dhe të vdekurve, që kanë kodin e tyre të sjelljes. Etika e një shoqërie të tillë paautoritet shtetëror, e përfaqësuar nga Kanuni, nuk përbën thjesht një sistem vlerash që i përketvetëm së shkuarës, por edhe një sistem që ka lidhje edhe me të ardhmen e botës njerëzore.Korpusi ligjor që njihet nën emrin Kanuni i Lekë Dukagjinit ka tërhequr vëmendjen e shumë studiuesvetë huaj dhe shqiptarë. Në këtë perspektivë dallohen qartazi dy qëndrime: njëri është glorifikues dhetjetri kërkon ta paraqis kanunin si ligj barbar, pa vlerë juridike dhe shqiptarët si njerëz të egër.Aktualisht, përballë shumë vrasjeve, i bëhet thirrje Kanunit, pavarësisht nga fakti se strukturatfunksionuese të Kanunit nuk ekzistojnë, për shkak të rrethanave tashmë të njohura. Megjithatë, edhepas kaq dekadash, profilohen pak a shumë dy qëndrimet e mësipërme. Shumë të huaj kanë endepërfytyrimin ekzotik për shqiptarët dhe mendojnë se Kanuni si dikur, është prezent ashtu siçpërshkruhet në shumë studime të të huajve. Problemi është se si përjetohet nga vetë shqiptarët.Sepse, sipas disa të dhënave jo zyrtare, kryesisht të misionarëve të pajtimit të gjaqeve është bërë emundur që në këto vjetët e fundit të fitojnë lirinë rreth 4000 familje të ngujuara dhe mbi 2000 të tjeratë gjejnë mbrojtjen për marrjen e statusit të azilantit në vendet perëndimore. Në punën e përvitëshmeështë bërë e mundur që më se 40 % e palëve në konfliktet për tokën të pajtohen e të pranojnëzgjidhjen ligjore. Nga 300.000 konflikte për titujt e pronësisë, kanë pranuar zgjidhjen me mirëkuptimdhe sipas ligjit 170.000 familje. Mbi 120.000 çështje të konfliktuara për tokat dhe pronat ndodhen nëgjykata, 28 % e tyre janë tërhequr duke e braktisur kërkesën për gjykim dhe deklarojnë se nuk epranojnë zgjidhjen ligjore. 15.000 familje janë në konflikt nga ndërtimet informale. Nga 126 000konflikte për tokën e pronat, 23.000 kërkojnë vëmendje se kanë precipituar drejt hasmërisë. Meaplikimin e traditës misionarët e pajtimit kanë krijuar përvojë pozitive edhe në konfliktet e trafikimit tëfemrave. Në këtë hasmëri janë përfshirë 4600 familje. Në sajë të punës së misionarëve të pajtimit 560familje janë pajtuar me familjen e fajtorit, duke e mbyllur çështjen pa gjakderdhje dhe pa e bërëpublike. Të vetmit që asistojnë procesin e pajtimit janë misionarët, të cilët udhëhiqen nga tradita dhekultura e ndërmjetësimit, e cila përcaktohet edhe në Kanun.An Alternative Analysis of Ancient Greek Philosophy in terms of The Ethical Structure of the KanunKazuhiko YamamotoKyushu University, JapanThe people in the northern highlands of Albania, who speak the Gheg dialect, had retained tribalstructures based on the family (shpi), brotherhood (vllazni) and the clan (fis) until the Albaniandictator, Enver Hoxha destroyed it after World War II. The people in this region were said to have been

subject to the tribal customary code called the Kanun since the Middle Ages. The Kanun had beenorally transmitted among the Albanian clans until the Franciscan father, Shtjefën Gjeçov, eventuallycompiled the code, which was posthumously published in 1933 under the title of Kanuni i LekëDukagjinit (GJEÇOV 1989, YAMAMOTO 2008: 230-259). However, the Kanun seems to have originatedbefore the Middle Ages, as it is supposed to serve well for creating a sense of justice, peace and orderin a society without state power, such as ancient societies, archaic societies and tribal societies, whichhave the social and cultural conditions as follows: 1) there is no functioning state power, 2) the kinshipsystem is of great importance, 3) the kin group is a transcendental commune consisting of the livingand the dead, 4) the kin group has the obligation to keep its existence in the community, 5) animismand ancestor worship are prevalent, 6) the ethos of warriors is highly regarded, 7) spoken words areappreciated more than written words, and 8) the population of the area where the customary codeoperates is not crowded so that the segmentary, acephalous lineage society is neatly preserved(YAMAMOTO 2011: 215-233).The Kanun is deemed to represent the ethical value system of a society without state power with alogic of its own, which has spontaneously developed on the basis of pagan religions such as animismand ancestor worship (YAMAMOTO 2008: 230-259). It is assumed that the ethical structure of theKanun was the first form of ethics that humans have ever had, and that the history of westernphilosophy, for more than two thousand years, has been one of struggle between the ethical structureof the Kanun and the forces trying to destroy it. This struggle between the ethical structure of theKanun and western philosophy seems to have begun in ancient Greek world. It first exploded in Athensin the fifth and fourth centuries B.C., when Plato sharply criticized Homeric epics because they had anethical value system structurally identical to the ethical structure of the Kanun (YAMAMOTO 2008: 260-289). However, his sharp criticism against Homeric epics affected ancient Greek society, destabilizingit by making people dwindle in their faith to the gods. The ethical value system of Homeric epics beganto crack in the polis, resulting in a crisis of the people losing ethics which had been passed on sinceancient times. The crisis in their faith and ethics was explicitly shown in the Aeschylean andSophoclean tragedy written in the fifth century B.C. for the Athenian play-festivals in honor ofDionysus, in which the struggle between the logic of a society without state power and the logic of thepolis* has been unfolding (YAMAMOTO 2008: 290-334). In this regard, the zenithal epoch of Athens inthe fifth century B.C. was an age of crisis and turmoil. This line of discourse, referring to the ethicalstructure of the Kanun, may enable one to make an alternative analysis of ancient Greek philosophy.The following survey of ancient Greek literature from Homeric epics to Aristotle has been made,bearing the ethical structure of the Kanun in mind, in an attempt to reinforce the discourse madepreviously (YAMAMOTO 2008: 260-289, 290-334, 383-394) as well as to search for a clue, which mayenable the finding of new implications in ancient Greek philosophy for western philosophy.Homeric Epics and the Ethical Structure of the KanunIt has been assumed that the Iliad and the Odyssey as they appear today were first composed inwriting based on the orally transmitted heroic poetry the bards had chanted for many generationsbefore Homer (FINLEY 1991: 26-50), while no fragments of the earlier Greek epics other than Homericepics have survived (Hesiod, Homeric Hymns, Epic Cycle, Homerica ix-xlii). The epics which the bard,Homer, composed as he chanted were dictated to the scribe, and the written heroic poetry was heardor read by the rhapsodists who recited the memorized lines of the Iliad and the Odyssey (FINLEY1991: 26-50).The Iliad and the Odyssey, supposed to have been composed in the second half of the eighth centuryB.C. (FINLEY 1991: 15-25, LATACZ 1996: 15-21), are the greatest epics of ancient Greek world, whichhave been recited or read for over two thousand years. Homer’s epics are deemed to represent theethical value system of the ancient Greek world. Homeric society, as described in the Iliad and theOdyssey, is assumed to be a society without state power, consisting of kin groups of various lineages.It is inevitable that conflicts between people occurred in the society. However, there was no judicialsystem in Homeric society which was authorized to use power to resolve conflicts. It was thecustomary code that presided over the conflicts in order to not let them escalate, preventing thesociety from slipping into chaos (YAMAMOTO 2008: 230-259, 260-289). In Homeric society, kin groupsare considered to have existed in an orderly manner under the guide of the code of a society withoutstate power, guarding the temporal existence by observing the rituals of ancestor-worship andsecuring the spatial existence by coexistence and rivalry with kin groups of other lineages. The ethicalvalue system of Homeric epics is deemed to belong to the category of the ethics of a society withoutstate power (YAMAMOTO 2008: 260-289).Hesiod’s Justice and the GodsIn the eighth and early seventh centuries B.C. (FINLEY 1991: 26-50), Hesiod praised Homeric societyas the ideal generation, saying “the fourth, upon the fruitful earth, which was nobler and morerighteous, a god-like race of hero-men who are called demi-gods, the race before our own,…they liveuntouched by sorrow in the islands of the blessed along the shore of deep swirling Ocean, happyheroes for whom the grain-giving earth bears honey-sweet fruit flourishing thrice a year,…” (Worksand Days 156-173*). According to Hesiod, people in the heroes’ generation, being satisfied with thestatus quo, lived happily, though grim war and dreaded battles destroyed a part of them, some in theland of Cadmus at seven-gated Thebes when they fought for the flocks of Oedipus, and some, when ithad brought them in ships over the great sea gulf to Troy for rich-haired Helen’s sake (Work and Days156-173).However, when the age of the fifth generation commenced after the heroes’ generation, men of a raceof iron could never rest from labor and sorrow by day, and from perishing by night (Works and Days174-180). This age of the fifth generation, to which Hesiod belonged, was an age of trouble andconfusion with some good mingling with the evils, for example: “there will be no favor for the manwho keeps his oath or for the just or for the good; but rather men will praise the evil-doer and hisviolent dealing. Strength will be right and reverence will cease to be; and the wicked will hurt theworthy man and, speaking false words against him, and will swear an oath upon them” (Work andDays 179-196). He deplored that he had to live among the men of a race of iron, saying “would that Iwere not among the men of the fifth generation, but either had died before or been bornafterwards” (Work and Days 174-175). Hesiod, who seemed to have little idea or scheme for rectifyingthe society of a race of iron, expected Zeus to punish wrongdoers and to favor whoever knows theright way, saying “if a man take great wealth violently and perforce, or if he steal it through histongue, as often happens when gain deceives men’s sense and dishonor tramples down honor, thegods soon blot him out and make that man’s house low, and wealth attends him only for a little time…truly Zeus himself is angry, and at the last lays on him a heavy requital for his evil doing” (Work andDays 321-335).Hesiod seems to have had a staunch faith in the gods’ power to punish wrongdoer in return for hisprayer and sacrifice, stating “as far as you are able, sacrifice to the deathless gods purely and cleanly,and burn rich meats also, and at other times propitiate them with libations and incense, both whenyou go to bed and when the holy light has come back, that they may be gracious to you in heart andspirit,…” (Work and Days 336-343). The gods’ wrath against men who commit the act of injustice andthe gods’ punishment on wrong-doers were only means for rectifying injustice in the society to whichHesiod belonged. He expected that Zeus knew everything, saying “the deathless gods are near amongmen and mark all those who oppress their fellows with crooked judgments, and reck not the anger of

the gods. For upon the bounteous earth Zeus has thrice ten thousand spirits, watchers of mortal men,and these keep watch on judgments and deeds of wrong as they roam, clothed in mist, all over theearth” (Work and Days 248-255).Crisis of Justice and Order the Gods EstablishedWhile Hesiod ardently expected the gods to punish wrongdoers, people in the ancient Greek worldseem to have experienced many times that the gods failed to punish wrongdoers while they werealive, as implied in Solon’s poetry in the seventh and sixth centuries B.C. (Solon, W4, Lines 1-10,W13, Lines 25-32). In regard to the punishment from Zeus on wrongdoers, Solon expressed a smallamount of uneasiness, saying “unlike a mortal man, he is not quick to anger at each thing, but henever completely forgets a man who has a wicked spirit, and that man is always exposed in the end.One man pays right away, another later. Others may escape in their own lifetimes, and the gods’ fatemay not catch up with them, but it always comes back, and their blameless children will pay for theirdeeds,…” (Solon, W13, Lines 25-32*). Accordingly, Solon imbued a new idea into the political systemof the polis, saying “good government (eunomia) makes everything fine and orderly, and often putsthose who are unjust in fetters; it makes rough things smooth, stops excess, weakens hubris, andwithers the growing blooms of madness (ate). It straightens crooked judgments, makes arrogantdeeds turn gentle, puts a stop to divisive factions, brings to an end the misery of angryquarrels” (Solon, W4, Lines 26-39). He is said to have written laws for Athens, though he was forcedto leave there without accomplishing his aim (Solon, W 36).If a wrongdoer may not be punished in his lifetime, he might become so insolent and reckless that hewill not be afraid of the gods. Theognis lamented this situation in the sixth century B.C., saying “It isnatural (eikos) that a bad man should think badly of justice, and have no dread of the punishment(nemesis) hereafter, for a wretched mortal can take up many things he should not touch that lie at hisfeet, and think he sets everything right (Theognis, Lines 279-282)…But if god gives a bad man alivelihood and then adds wealth, he is foolish, and cannot keep his wickedness in check” (Theognis,Lines 319-322). Theognis seems to have had the idea that men should have the will to take revengeon wrongdoers with their hands, saying “May Zeus grant me the power to repay my friends who loveme and my enemies, Cyrnus, even more. This way I will be considered a god among humans, if deathdoes not catch me till I have paid my debts” (Theognis, Lines 337-340).The gods who were unable to appropriately punish wrongdoers for their offenses, began to be blamedand ridiculed, resulting in the further loss of faith in the gods among people. Xenophanes criticized thegods in the sixth and early fifth centuries B.C. by saying “Homer and Hesiod have attributed to thegods all sorts of things which are matters of reproach and censure among men: theft, adultery, andmutual deceit” (Xenophanes, Fragment 11). He also ridiculed the gods, saying “if horses or oxen orlions had hands or could draw with their hands and accomplish such works as men, horses would drawthe figures of the gods as similar to horses, and the oxen as similar to oxen, and they would make thebodies of the sort which each of them had” (Xenophanes, Fragment 15). He expressed furtherskepticism on the gods, saying “of course the clear and certain truth no man has seen nor will there beanyone who knows about the gods and what I say about all things. For even if, in the best case, onehappened to speak just of what has been thought to pass, still he himself would not know. But opinionis allotted to all” (Xenophanes, Fragment 34). Xenophanes, apparently the first person in the ancientGreek world that attacked Homeric epics, deplored that people were singing and hearing Homericepics, saying “as they sang of numerous illicit divine deeds: theft, adultery, and mutualdeceit” (Xenophanes, Fragment 12), though he knew very well that people learned ethics and socialnorms through Homeric epics, as indicated in his saying “Since from the beginning all have learnedaccording to Homer…(XeVIEW CONFERENCESchuman“Partitë politike duhet te bëjnë përpjekje të mëdha për të arritur kompromisin e nevojshëm,çka do ti mundësojë Shqipërisë marrjen e statusit të vendit kandidat ne BE”.Ky apel erdhi nga themeluesi i Fondacionit “Robert Schuman”, Jean- Dominique Giuliani, i pranishëmnë konferencën e rektorëve, nisme e organizuar nen kujdesin e Universitetit Ndërkombëtar te Tiranës.Zoti Guliani ka vlerësuar maksimalisht arritjet e Shqipërisë ne përmbushjen e reformave qemundësuan liberalizimin e vizave. Sipas tij, vetë fjalë Evropë është respektimi i normave bazë tëshoqërisë dhe kompromisi politik është një vlerë e theksuar evropiane.“ Shqipëria ka realizuar hapa shumë të mëdhenj që nga fundi i diktaturës komuniste. Një konsensusduhet të gjendet rreth qeverisë për të realizuar rrugën drejtë BE-së. Objektivi evropian duhet të jetëmbi çdo konflikt partiak. Institucionet duhet të fokusohen normalisht mbi të gjitha në parlament. FjalaEurope është respekti i së drejtës dhe është sensi i kompromisit. Janë vlerat demokratike për të ndarëdhe praktikuar. Hyrja e Shqipërisë ne zone Shengen ne 15 dhjetor tregon qe është afër qeveriseeuropiane”- deklaroi Jean- Dominique Giuliani, themelues i Fondacionit “Robert Schuman”.Sipas Presidenti të Fondacionit, Bashkimi Europian ka mbështetur Shqipërinë që nga demokratizimi.Për studiuesin e politikave ndërkombëtare sjellja dhe vlerat demokratike janë pikat kyçe tëanëtarësimit në familjen europiane.“Ajo do të vazhdojnë këtë deri në ndërtimin e plotë të reformave. Hyrja e Shqipërisë në zonënShengen në dhjetor tregon se është përafruar më së shumti politikave të Bashkimit Europian. Qeverievropiane do të thotë të afrohesh në vlera dhe në sjellje demokratike, qoftë brenda vendit qoftë jashtëtij. Shqiptarët do ta realizojnë këtë synim”.Konferenca e rektoreve me teme “Shqipëria ne dyer e Evropës ne Tranzicion” është përshëndetur dhenga rektori i universitetit te Tiranës Dhori Kule. Rektori përshëndeti nismën e UniversitetitNdërkombëtarë që mundësoi ardhjen e profesor Giulianit në Shqipëri dhe referimin para krerëve tëuniversiteteve private dhe atyre shtetërore.Kush eshte Jean – Dominique GiulianiAi është themeluesi i Fondacionit Robert Schuman. “Think tanku” evropiani më i madh në Europe ngaana e publikimeve dhe debateve politike mbi çështjet evropiane. Ai ka luajtur një rol tepër pozitiv mbivendin tonë dhe së fundmi mbi liberalizimin e vizave të shqiptarëve duke venë gjithë peshën eFondacionit dhe miqve të tij në dispozicion për të hequr ‘rezervat” e formuluara nga ParlamentiEuropian mbi vendin tonë.http://www.ambafrance-al.org/france_albanie/IMG/pdf/Ftese_Konference_Nentor_2010.pdfKryeministri Berisha pret presidentin e Fondacionit Robert Schuman z.Dominique Giuliani

Kryeministri Berisha priti sot në një takim presidentin e Fondacionit RobertSchuman z. Dominique Giuliani, i cili shoqërohej në këtë takim edhe ngaambasadorja e Francës në Tiranë znj. Maryse Daviet.Kryeministri Berisha e njohu zotin Giuliani me zhvillimet në Shqipëri, reformate gjithanshme të ndërmarra nga ana e qeverisë shqiptare, përmbushja e tëcilave bëri të mundur si anëtarësimin e vendit në NATO, ashtu edhe heqjen evizave për qytetarët shqiptarë. Gjatë takimit Kryeministri Berisha u ndalveçanërisht në reformat e ndërmarra nga qeveria shqiptare në kuadër tëluftës kundër korrupsionit dhe e njohu zoti Giuliani me rezultatet e arritura nëkëtë fushë.Kryeministri Berisha shprehu falënderime dhe mirënjohje për ndihmën qëFondacionit Robert Schuman dhe qeveria franceze kanë dhënë në procesetintegruese të Shqipërisë, ndërsa theksoi se për qeverinë shqiptare çdo hapdrejt integrimit europian duhet të jetë tërësisht i bazuar në performancë emeritë. Kryeministri u ndal edhe në Progres Raportin për Shqipërinë për vitin2010, për të cilin u shpreh se tashmë është në traditën e qeverisë shqiptareqë ky raport të shndërrohet në një program pune, në interesin më të mirë tëprocesit të integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian.Kryeministri Berisha theksoi, gjithashtu, se qeveria shqiptare ka ndërmarrënjë fushatë të gjerë informimi të qytetarëve shqiptarë për të qartësuar tëdrejtat dhe detyrimet që rrjedhin nga liberalizimi i vizave.Nga ana e tij, presidentin e Fondacionit Robert Schuman z. DominiqueGiuliani, e falënderoi Kryeministrin Berisha për mikpritjen dhe e përgëzoi atëpër arritjen e madhe për Shqipërinë dhe shqiptarët, liberalizimin e vizave.Zoti Giuliani vlerësoi arritjet e qeverisë shqiptare gjatë këtyre viteve të funditdhe i shprehu Kryeministrit Berisha mbështetje nga ana e Fondacionit RobertSchuman në proceset e mëtejshme integruese të Shqipërisë, siç ështëintegrimi në Bashkimin Europian.VIEW CONFERENCE