whakapau kaha ki ēnei momo mahi e ora ai te reo o teWairarapa. Kia ora koe, e kui.E mihi ana hoki ki Te Kōhanga Reo, kua eke nei ki tōnatau toru tekau. Ahakoa te whenewhene o te moana iōna wā, kei te hoea tonutia te waka. Tēnei waka nāngā kaumātua i tārai, me ō rātau nā wawata, arā, ekōrero Māori ai te iwi me ā tātau tamariki mokopuna.Waihoki, ka rawe hoki te Korowaitanga o Te KōhangaReo i tū ki Omahu Marae, Heretaunga. Ka nui te mihiki te hunga kua puta nei ngā ihu.I whai wāhi atu hoki ētahi o ā tātau rangatahi ki teManu Kōrero ā-motu i tū ki roto o Tauranga moana itēnei tau. Mokori anō te mihi ki ēnei taiohi ewhakakaurera nei i te mana o tō tātau reo ki ngātaumata tiketike hei tauira ki tō rātau nāwhakatipuranga me ō rātau kuia, koroua.Tērā hoki te Hui Ahurei o Takitimu i whakakao katoamai ai ngā whakapapa katoa o tō tātau waka, mai ingā moutere o Te Moana-nui-ā-Kiwa, tae rawa ki teTaitoke<strong>rau</strong>, ki Tauranga Moana, ki Te Tairāwhiti, ki TeMatau-ā-Maui, tae noa ki Te Waipounamu. Ka tika temihi ki te hunga nā rātau nei te kaupapa i pīkau i ngāmarama me tō rātau kaihautū a Tama Huata. Nā rātaui whakatinana te moemoeā kia tū tēnei hui nui, ewhakanuia ai tō tātau Takitimutanga. Ka mihi hoki kite hunga i tū ki te whakatau i ō rātau whanaunga, kamau te wehi!NĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD TĒNEI WHAKAAHUANōku te waimarie ki te tae-ā-tinana atu ki te HuiWhānui a Te Ataarangi ki Rotorua i te marama oWhiringa-ā-rangi. I reira, ka tutaki au ki a HinerapaScott, nō Pōrangahau. Nō te tau 2008, ka mutu tanamahi i te kura kaiako o Te Ataarangi, ā, ka neke atu iaki Poihākena; he whakaako reo Māori tētahi o anamahi i reira. Me te mea hoki, i hoki mai tētahi ope nuitonu nei i Poihākena ki taua hui Ataarangi nei. E hoamā, tēnā rawa atu rā koutou e pupuri nei i tō tātaureo rongomaiwhiti. E rangona tonutia ai tōna mana,tōna tapu, tōna noa, tōna rerehua, tōna waitī, tōnawaiwaiā i ngā tōpito katoa o te ao.Ko te Poupou Karanga tētahi wānanga ewhakahaeretia ana e Raina Ferris i raro i te maru o TeWānanga o Raukawa. Ko tana kāhui ākonga hokitētahi wāhanga nui o ngā kaikaranga, nā rātau nei ipōwhiri te manuhiri ki Te Hui Ahurei o Takitimu. Emihi ana ki te hunga i puta nei i te marama o Hakihea.Tēnā rawa atu koutou e mau nā i tēnā taonga tapu atāua te Māori, kia kore rawa a ia e memeha. E tīnanaai tērā kōrero: he ata au nō ōku kuia.Nō te marama o Akuhata, ka whakawhiwhia terangapū tuawhitu o Te Panekiretanga o Te Reo ki ārātau tohu, ā, ka whakatauria hoki ko te rangapūtuawaru i whakaeke rā ki runga i te marae o Te Ara oTāwhaki, i Te Whare Takiura o <strong>Kahungunu</strong>. Koinei rāte mihi ki ōna tawhito, ki ōna mātanga, ki ōna ihorei,ki a Tīmoti Kāretu rātau ko Wharehuia Milroy ko PouTemara.NĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD TĒNEI WHAKAAHUANgāti <strong>Kahungunu</strong> <strong>Iwi</strong> Inc. |<strong>Kahungunu</strong> <strong>matangi</strong> <strong>rau</strong> 8
TE KERĒME A TE KŌHANGA REONō te Rāmere te 16 o ngā rā o Māehe i karangahia ai aJeremy Tātere MacLeod kia tū ki mua i te aroaro o TeTaraipiunara o Waitangi, mō te kerēme a Te KōhangaReo kia noho motuhake tonu te mana whakahaere ongā kōhanga reo ki Te Kōhanga Reo. Koianei ānakōrero:Ka pao aku kanohi ki te hunga e iri mai rā i te pakitarao te whare nei. E kui mā, e koro mā, hoki wairua mairā hei tāwha<strong>rau</strong> i tēnei huihuinga me kore noa e rongoanō mātau i te pūāhuru o tā koutou <strong>rau</strong>pī i tēneikaupapa i roto i ngā tau. Nā koutou te kaupapa imoemoeā, nō koutou ngā werawera i heke, nā koutoutēnei waka i tārai, koia tēnei e hoea tonutia nei,ahakoa ngā piki me ngā heke. Nō reira, kei te hungamatangarongaro, noho mai rā i te pō tē kitea, i ngāmarae whakaahuru o tuawhakarere. Koutou ki akoutou, otirā tātau te tirohanga kanohi e pae nei ki atātau, tēnā rā tātau katoa.Kei ngā mana o Te Kōhanga Reo, kei ngā kanohipakeke, kei ngā kanohi kaumātua, kei ngā kaipīkau ite kaupapa nei, tēnā rā koutou katoa. Nōku ka noho,ka āta whakarongo ki ngā kōrero kua puta i roto i ngārangi tata ake nei, ka mahuta ake te pātai i takuhirikapo: E Te Kōhanga Reo, haere nei te toru tekautau mai i te whakarewatanga o tā tātau kaupapa, heaha te aha? He whawhai tonu! He whawhai tonu! Hewhawhai tonu!Ka mahara ake au ki tēnei haka i hakaina tuatahitia eōku koroua o roto o <strong>Kahungunu</strong> i ngā tau:Tika tonu atu ki a koe e tama,E hiki nei koe i aku whakaaro, pakia!He hiki aha tō hiki?He hiki roa tō hiki! I ā hā hā!E tama te uaua nā! E tama te mārō!Inā hoki rā te tohe o te uaua nā e tau nei!Kia whakahāngaitia e au tērā haka ki tā Te KōhangaReo whawhai me ngā taumahatanga huhua kuautaina ki runga i a ia i roto i te wā. He hiki aha tō hiki?He hiki roa tō hiki!Ka titiro atu au ki ngā whakaahua e iri mai rā, ki a TeArikinui Te Atairangikaahu, ki a Tā Hēmi Hēnare, ki aTā Mokonuiārangi, ki a Te Ao Peehi Kara, kātahi au kakite i tōku koroua i a Wī Te Tau Huata, me te maharaake ki tana waiata rongonui e kawea tonutia nei e temotu whānui. Ka mātakitaki atu au i ngā iwi katoakua karapinepine mai nei ki te tautoko i tā tātaukaupapa. Arā kua whakatinanatia tā Wī Te Tau Huatae mea nei:Tūtira mai ngā iwi! Tātau tātau e!Whāia te māramatanga, Me te aroha,E ngā iwi kia tapatahi, Kia kotahi rāTātau tātau eNō reira, e mihi atu ana ki te kotahi o te whakaaro, kingā Kōhanga Reo katoa me ngā whānau hoki o temotu e ngākau tapatahi nei ki tēnei take e pakangahianei. Kia puritia tonutia tēnei kaupapa kia mau ita! Tēriro atu i te rāwaho!Kei te tēpu, kei te kaiwhakawā, kei ngā poupou katoao tō tātau whare, tēnā rā tātau katoa. Nōku tewaimarie kua whai wāhi atu au ki te whakatakoto iēnei whakaaro ōku, ā, hei kanohi anō hoki mō tōku iwio Ngāti <strong>Kahungunu</strong>, mai i Paritū ki Turakirae.Kia mōhio mai rā koutou, kīhai au i kuraina ki TeKōhanga Reo. I āku nei hoki! Koi rere te pātai, tēnā, heaha tō mōhio ki te kaupapa nei?Nō te tau 2004 ka timata taku whai i te reo Māori iroto i tōku rahi o Ngāti <strong>Kahungunu</strong>. Tino kore rawaatu au i paku mārama ki tēnei reo i mua i tērā. Ka tikarā kia mihi nui atu au ki te momo o te hunga nā rātauau i ako ki te kōrero Māori. Tuatahi rā, ki tōku korouakua riro atu nei ki te pō; o Te Whānau a Rākairoa, o TeWhānau a Iritekura, a Tuahine Northover. Ka rua, kote kuia nei o Te Whānau a Rākairoa, o Hinerupe, oHiruhārama kāinga, a Materoa Haenga. Tae noa hokiki te tokotoru o paewhiti, ki Te Panekiretanga o TeReo, arā, a Te Wharehuia Milroy e noho nei, a PouTēmara, me tōku pāpā i tō māua taha ki te marae oWaimārama, i <strong>Kahungunu</strong>, a Tīmoti Kāretu.Nā rātau i Māori ai tōku reo, taihoa ake kia tika,waiho mā Tīmoti tērā e tohe! Heoi anō, nōku temāringanui kia rahirahi atu ōku taringa ki tēneimomo, i titia ai tōku reo ki tōku whatumanawa, otirāki tōku katoa. Nō reira, kia uhia koutou ki ngā mihi nuii tō koutou manawanui mai ki tēnei.Ngāti <strong>Kahungunu</strong> <strong>Iwi</strong> Inc. |<strong>Kahungunu</strong> <strong>matangi</strong> <strong>rau</strong> 9