2012 matangi rau - Ngāti Kahungunu Iwi Incorporated

KEI TE KAHURANGI, TE HEIKŌKŌNĀ LIZ HUNKIN (NGĀTI RĀKAIPAAKA)Nō te 16 o ngā rā o Hōngongoi i eke atu ai a TeKahurangi Te Heikōkō Kāterina Mataira ki runga o tewaka o Tamarereti, ki te kāhui o ngā ariki, ki te huingao te Kahurangi.E te Kahurangi o te maunga Hikurangi, e te Manukurao te Whānau o Te Ataarangi, e te wahine i whakapaukaha mō tō tātau reo Māori, tēnei rā tō whānau ehotuhotu ana, e mamae ana, nā te ngau kino i roto i amātau. Ohorere ana mātau i tō hingatanga. Auē anate waha, maringi ana ngā roimata mōhou. Pau katoamai te iwi ki te tangi, ki te poroporoaki ki a koe, i a koee takoto ana i raro i tō maunga, i roto i te poho o tōwhare o Ohinewaiapu.E kore e warewaretia āu mahi, āu tohutohu, āu kōrerohōhonu i waiho mai rā koe ki a mātau. Ko te whakaorai te reo Māori tētahi o āu tino kaupapa; ko te KuraKaupapa tērā, ko te Wharekura tērā, ko te tuhituhipukapuka tēra, ā, ko Te Ataarangi hoki.I huri haere kōrua ko te kuia a Ngoi Pewhairangi ki ngātōpito katoa o ngā motu nei, ki te whakaora i tō tātaureo Māori. Kāore i pīrangitia e te Tari o te Mātaurangatā kōrua kaupapa, nō reira ka mauria e kōrua ki ngāmarae ki ngā whānau, ā, ka whānau mai Te Ataarangi.I kohikohia mātau hei ringaringa, hei waewae mōkōrua, ā, kua tae mai te wā kia tū ēnei waewae ki tekawe i te kaupapa kua whakarērea mai nei e kōrua.Takoto mai e Kui.I tērā wiki tonu i whakanuia koe e te Kāwanatanga, kauhia mai te hōnore o te Kahurangi ki runga i a koe,ahakoa kua whiwhi kē koe i ngā tohu nunui o te aoMāori. E te taonga o Te Ataarangi, moe mai, moe mai.Ka mihi hoki mātau ki tō hoa rangatira, a JuniorMataira o Nuhaka, me ā kōrua tamariki, nā rātau hokii homai koe ki a mātau. Kāti ake. Mā tētahi tonu o āuwaiata e whakakapi te tangi maioha kei tōku ngākau.Mahara e kaikinikini nei,Hotuhotu te manawa,Mōhou e te tau.NĀ TE ATAARANGI KI TE WAIROA TĒNEI I TĀKOHA MAINgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 3

TAMANGARO TE NGAHURU MAI RANGI TOMOANATēnā rā tahuri mai, e te tau te aroha,Tēnei rā ahau te tangi nei mōhou kua wehea neiHaere rā, mahara mai, e te tau kia mau ki a au,Haere rā ka tūturu ahau, haere rā....Nō te 21 o ngā rā o Hui-tanguru i paheke atu ai tēneikoroua mōrehu o te ao pounamu ki Hokinga-kore-kimuri.E iwa tekau mā whā ōna tau ka tangohia atu neie te ringa kaha o Aituā. Ko Tamangaro te whakaotingao ngā tamariki a Paraire Hēnare Tomoana (Ngāi TeWhatuiāpiti, Ngāti Hāwea, Ngāti Hōri) rāua ko KuiniRipeka Akuhata-Brown Ryland (Te Whānau aRuataupare, Te Aotāwarirangi), kua mate noa atu ērāo ōna tuākana, tāina.Pōī mai ana te tangata, mātotoru ana te whakaeke angāi hākerekere i whakakukū mai i runga i te reopōwhiri o te whare taua, otirā, koinei rā tā Mate hetarapekepeke haere – tē taea e wai ake nei te karo. Etoru rangi a Waipatu e pokea ana e te mahi a temanuhiri, te mahi a te whanaunga, te mahi a te hoa oōna wā, e mahara tonu ana ki ōna pūkenga waiata,pūkenga whakatangitangi pūoro, kāre i tua atu! I reirae kōrerongia ana te toa o te pēne a Harry Brown, ngākanikani i tū ki ngā marae, ki reira te māpū kanikani ai,whakangāhauhau ai, katakata ai, whakataetae ai, kimiwhaiāipo ai, aha atu, aha atu! Koirā ngā rā kei te mautonu ki ngā mea o tērā reanga. He tangata whakaponotērā, he rite ki ana koroua. He tangata aroha rā ki ngāmahi o te hāhi, me te mea hoki, kua heke tonu ihotērā aroha nui ki tēnei o ana tamāhine, ki a Numia.Mau katoa i a Tamangaro ngā waiata a tōna pāpā,koia ēnā e waiata tonutia nei e te motu i ēnei rā tonunei. Ka mahue mai ko tōna hoa rangatira ko June, metā rāua pāharakeke, arā, a Hāwea, a Waiariki, aNgāhiwi, a Numia, a Mahea anō hoki – nō tērā atu taurā a Mahea i riro atu ai.Ngaro noa koe e tama i ngā marae nei,Ko te aroha e tama e pēhi kino nei,Kei Ihipa koe e tama, kei Karipori rāAuē te mamae e tama, haere, haere rā...NĀ NGĀTAI HUATA TĒNEI WHAKAAHUA I TĀKOHA MAINgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 4

TĀKAI NOA AKE ANA I TAKU MANAWA E…NĀ DR. TĪMOTI KĀRETU (TŪHOE/NGĀTI KAHUNGUNU)1958 te tau ka tū tētahi hui kaiwhakaako reo Māori kiRotorua, ā, ko ngā mātanga o te reo Māori o taua wārā pērā i a Pita Awatere, i a Hoani Rōtana, i a WiremuNgata, i a Te Reiwhati Vercoe, i a Rangitiaria Denham,i a Bruce Biggs, i a Hoani Waititi, i a Peti Rānapia iopeti katoa mai ki taua hui rā.Ko taua tau rā taku tau tuarua i Te Whare Wānanga oWikitōria i Te Ūpoko o Te Ika e whai ana i taku TohuPaetahi me ngā mahi anō hoki e puta ai au heikaiwhakaako ki roto i ngā kura tuarua. Ko te wahinewhakaako i te reo Māori i te whare wānanga ko PetiRānapia, he kuia Pākehā Kōtimana engari matatau akenei, matatau ake ki te reo Māori. Ko ia i roto i te roheo Te Whānau a Apanui e whakaako ana mō te nekeatu i te 20 tau, ā, i taua wā rā i te kaha tonu tekōrerotia o te reo Māori i waenga i tērā iwi nō reirame pēhea te tangata e kore ai e matatau i tērā āhua?Nā Peti te tono mai ki a au kia haere atu māua ki tehui nei, ā, i reira taku tūtakitanga tuatahitanga ki tewahine nei, ki a Anita Moke. Ko mātou hoki ko Anita,ko Horowai Ngārimu (Maniapoto i nāia nei), ko PatuHōhepa, ko Koro Dewes, ngā mea tamariki i te hui , ā,ponitakatia ana mātou e ngā tino tohunga o te reo, ā,heoi anō tā mātou he whakamīharo, he whakarongo.Ka haere nā te wā, ā, kite rawa ake anō au i a Anita itētahi hui e whakahaeretia ana e Hirini Melbourne ite marae o Maketū, i Kāwhia. Ka haere anō te wā, ā,kite rawa ake anō au i a ia i a māua i tohua ai ki TePoari tuatahi o Te Taura Whiri i Te Reo Māori. Nā, komātou o taua Poari rā ko au te Tiamana, ā, ko ngākaitiaki ko Anita Moke, ko Te Heikōkō Mataira, ko TāMatutaera Ihaka, ko Tākuta Ray Harlow hei kanohi mōte ao Pākehā i runga anō i te whakatau a Te MinitaMāori o taua wā rā, a Koro Wētere.Ka whakatau te Poari kia whatia mai tētāhi wāhi o tāmātou pūtea hei whakatū kura reo hei āwhina i tehunga e whakaako ana i roto i ngā kura ko te reoMāori te reo kawe i ngā mahi. Ko te tau ko 1989, ā, kote marae i tū ai te kura tuatahi ko Waimārama, ki rotoo Ngāti Kahungunu. Noho ana ko mātou, ko Te Poari,ngā kaiwhakaako o roto i aua kura rā, ā, i noho pērātonu kia kaha kē te muia mai ka tīkina atu ko ētahi atuhei āwhina mai i a mātou.NĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD TĒNEI WHAKAAHUANgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 5

Ka uru mai nei ko Mate Kaiwai, ko Ngāhinatūrae TeUira, ko Mīria Simpson, ko Wiha Te Raki-Hāwea, ko TeHaumihiata Mason, ko Te Wharehuia Milroy me tehuhua noa i ngā tau o kō tonu ake nei pēnei i aMateroa Haenga, i a Hīria Tūmoana, i a Tākuta WayneNgata, i a Rāhera rāua ko Te Waihoroi Shortland, i awai ake, i a wai ake. Waimarie ana ngā kura nei i tematatau o te hunga whakaako. Ko te nuinga o ēneikua takahi i te ara kua takahia nei e Anita nā konei temihi nui me te tangi nui o te ngākau ki a rātou katoakua riro nei ki te wahangūtanga.E hia tau nei mātou i roto i ngā kura nei ka mutu temahi a Anita, ā, ka tae mai te rongo ki a māua kotaringa e kainga ana te tinana o Anita e te mate kinonei, e te mate pukupuku. Ki konā ia whawhai ai ki teārai atu he aha te aha whakatau ana a Aituā i te wā kitēnā, ki tēnā, e taea te aha?Rongo rawa ake anō te taringa, kua tīpapa kē mai tewahine nei i te tīpapatanga o te tini ngeangea o muaatu i a ia, nā reira, heoi anō tāku, he whakatau i te reokaranga o Mate.Nā, ko tōna tikanga kia ringihia ki te roimata, kiawhiua te papa ki te hūpē kia paku mahea ake ai tearoha e kai kino rā ki te hoa o roto i ngā tau. Engaritakoto kē mai ana i te whare karakia o te Pākehā, ā,atu i reira ki tōna ake papa o Waipapa mō tōna hāoranei, paku neke atu rānei, ka haria atu ai ki te nehu.Ko au i haere atu i runga i taku mōhio ka rere teroimata engari korekore ana nei i te kaha hau kore,hau kore rawa atu nei o tēnā tuku i te tangata ki temate.Na, he wahine pēhea ia nei te wahine nei, a AnitaMoke? Mō te taha ki te reo he wahine tino matataurawa atu, ā-tangata nei he wahine taiea, me pai ngāmea katoa i ngā wā katoa kore rawa atu he wāhi ki tehakurara ahakoa āhua o te tangata, ahakoa kōrero i tereo me tika tonu, me tika tonu. Nā tēnei ū kaha ōna kite ara tika o te reo ka pōhēhētia e Ngāi Pōhēhē mā hewahine nihoniho, he wahine riri take kore engari kotāna kia tika mai te reo i te tangata. Noho mai ana iahei tauira whāinga mā te hunga hia kōrero Māori irunga i te tika, i te pono ko te mate kē hoki ko ngātaringa o te nuinga i noho mai ki mua ki tōna aroaro ite rongo engari tē whakarongo me te aha noho hē anate reo o tēnā hunga morimori te taringa. He wahine iarohanui ki te reo, i arohanui anō hoki ki te tangata.Kāti, kei te hoa, kei te tuahine, o roto i ngā mahi ki tereo, moe mai. Ahakoa e ngere nei, e kiripiro nei, epukuriri nei ki te āhua o tō wehenga atu, e ai ki tekōrero kua whiti atu koe i te mate ki te orangatonutanga, nō reira hei konā mai koe.Kia tīkina noatia atu e au ngā kupu o ētahi waiata nāunei i homai.‘Nōku te aroha i rite ki te miro eTākai noa ake ana i taku manawa e’Anei hoki ko tēnei:‘Tū mokemoke ana taku tira i ngā rori eKua riro koe ka ngaro i ahau’Ko te aunga o te moe ki a koe, kei te hoa, ko te aungao te moe ki a koe.NĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD TĒNEI WHAKAAHUANgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 6

TE MANA KIA KAURERA!NĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD (NGĀTI KURUKURU)Titiro ana au ki te taha whakararo ko Waihākura,Ki te taha whakarunga ko Paparewa,Ki te taha whakawaho ko Motu o Kura i kau nei rā,Ko taku tipuna ko Kura e,Ko taku papa tapu ko Taupunga,Ko te tauranga o te punga o taku waka tapu oTakitimu,Ko ēnei rā hoki ngā tohu i whakarērea mai nei,E ōku tīpuna ki ahau e tū tahanga neiI taku kāinga i Waimārama eE kī e kī ake auE kō kō i a e ara e...Kei te hunga kua takahi atu i te ara whano ki te pō!Tomo atu rā koutou ki roto i te whare matapōrehu oHine-nui-te-pō,Ki konei koutou tangihia ai e te iwi kua mahue mai neiki muri,Haere! Haere! Haere atu rā!Tātau te kanohi ora, kia ora tātau katoa.Me uaua te whakahāngai i aku kōrero ki tētahikaupapa kotahi, inā hoki te huhua o ngā mahi kua oti ite wā kua hipa, mai i te tānga tuatahitanga oKahungunu Matangi Rau. Nō reira, ko te mihi nui ki akoutou kei ngā kaitutungi ahikāroa huri noa i te rohewhānui, me kore ake te momo pēnā i a koutou nā,tērā e eke ki tā mātāpuputu i ōhākī ai: Piki ake, kakeake i te toi huarewa, te ara o Tāwhaki i piki ai kirunga!Muia ana te papa o Tūrangawaewae Marae e ngāwaka huhua i tau atu i runga i te reo pōwhiri o Tainuiwaka, kia ikapahi katoa atu te motu ki te tangi i ōnamate ka tahi, ā, kia renarena hoki te taukāea o tematemateāone, tētahi ki tētahi ka rua. Kāore iārikarika ngā mea o Takitimu waka, o NgātiKahungunu iwi, me te rangatira hoki o te tū – karangamai, whaikōrero mai, waiata mōteatea mai. Ka hokiatu mātau ki te kāinga me te mōhio, i eke tā ngākaumātua i whakatau ai i te hui tuatahi i te Māehearā, kia haere mātatoru atu a Ngāti Kahungunu ki tetautoko i te rā kawemate o te motu otirā, teKoroneihana tuarima o tō tātau Kīngi, a Tūheitia.Oioi ana hoki te papa o Pukemokimoki i tewhakaekenga o Te Roopu Wāhine Māori Toko i Te Oraki tā rātau hui-ā-tau i te marama o Ākuhata. Ko NgātiKahungunu Iwi Inc. rātau ko Te Wānanga o Aotearoa,ko Te Ūranga Waka o Te Whare Takiura o Kahungunu,ko ngā Kura Kaupapa Māori o Te Ara Hou me NgātiKahungunu ki Heretaunga, ko ngā kura o Hukarere meHato Hōhepa te ope i tae atu ki te tautoko i te hungakāinga, ki te pōwhiri i ngā tūwaewae. Umere ana! Katika hoki tā tātau whakarangatira i tēnei kaupapawhakahirahira, me te whakamānawa anō hoki i tōrātau Perehitini o mua a Meagan Joe, nō nā tata tonunei i riro atu ai ki Paerau.Kāti, nō te Hōngongoi i whakarewahia ai te kura reo ote Wairarapa ki Rangiwhakaoma. Ko māua ko Alex-Ann i haere atu hei kaiwhakaako, hei tautoko i tewhānau o te Wairarapa, nā rātau nei i tū ai tēnei kura.E mihi nui ana ki te kuia, ki a Pat Bolstad me tōnaNĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD TĒNEI WHAKAAHUANĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD TĒNEI WHAKAAHUANgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 7

whakapau kaha ki ēnei momo mahi e ora ai te reo o teWairarapa. Kia ora koe, e kui.E mihi ana hoki ki Te Kōhanga Reo, kua eke nei ki tōnatau toru tekau. Ahakoa te whenewhene o te moana iōna wā, kei te hoea tonutia te waka. Tēnei waka nāngā kaumātua i tārai, me ō rātau nā wawata, arā, ekōrero Māori ai te iwi me ā tātau tamariki mokopuna.Waihoki, ka rawe hoki te Korowaitanga o Te KōhangaReo i tū ki Omahu Marae, Heretaunga. Ka nui te mihiki te hunga kua puta nei ngā ihu.I whai wāhi atu hoki ētahi o ā tātau rangatahi ki teManu Kōrero ā-motu i tū ki roto o Tauranga moana itēnei tau. Mokori anō te mihi ki ēnei taiohi ewhakakaurera nei i te mana o tō tātau reo ki ngātaumata tiketike hei tauira ki tō rātau nāwhakatipuranga me ō rātau kuia, koroua.Tērā hoki te Hui Ahurei o Takitimu i whakakao katoamai ai ngā whakapapa katoa o tō tātau waka, mai ingā moutere o Te Moana-nui-ā-Kiwa, tae rawa ki teTaitokerau, ki Tauranga Moana, ki Te Tairāwhiti, ki TeMatau-ā-Maui, tae noa ki Te Waipounamu. Ka tika temihi ki te hunga nā rātau nei te kaupapa i pīkau i ngāmarama me tō rātau kaihautū a Tama Huata. Nā rātaui whakatinana te moemoeā kia tū tēnei hui nui, ewhakanuia ai tō tātau Takitimutanga. Ka mihi hoki kite hunga i tū ki te whakatau i ō rātau whanaunga, kamau te wehi!NĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD TĒNEI WHAKAAHUANōku te waimarie ki te tae-ā-tinana atu ki te HuiWhānui a Te Ataarangi ki Rotorua i te marama oWhiringa-ā-rangi. I reira, ka tutaki au ki a HinerapaScott, nō Pōrangahau. Nō te tau 2008, ka mutu tanamahi i te kura kaiako o Te Ataarangi, ā, ka neke atu iaki Poihākena; he whakaako reo Māori tētahi o anamahi i reira. Me te mea hoki, i hoki mai tētahi ope nuitonu nei i Poihākena ki taua hui Ataarangi nei. E hoamā, tēnā rawa atu rā koutou e pupuri nei i tō tātaureo rongomaiwhiti. E rangona tonutia ai tōna mana,tōna tapu, tōna noa, tōna rerehua, tōna waitī, tōnawaiwaiā i ngā tōpito katoa o te ao.Ko te Poupou Karanga tētahi wānanga ewhakahaeretia ana e Raina Ferris i raro i te maru o TeWānanga o Raukawa. Ko tana kāhui ākonga hokitētahi wāhanga nui o ngā kaikaranga, nā rātau nei ipōwhiri te manuhiri ki Te Hui Ahurei o Takitimu. Emihi ana ki te hunga i puta nei i te marama o Hakihea.Tēnā rawa atu koutou e mau nā i tēnā taonga tapu atāua te Māori, kia kore rawa a ia e memeha. E tīnanaai tērā kōrero: he ata au nō ōku kuia.Nō te marama o Akuhata, ka whakawhiwhia terangapū tuawhitu o Te Panekiretanga o Te Reo ki ārātau tohu, ā, ka whakatauria hoki ko te rangapūtuawaru i whakaeke rā ki runga i te marae o Te Ara oTāwhaki, i Te Whare Takiura o Kahungunu. Koinei rāte mihi ki ōna tawhito, ki ōna mātanga, ki ōna ihorei,ki a Tīmoti Kāretu rātau ko Wharehuia Milroy ko PouTemara.NĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD TĒNEI WHAKAAHUANgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 8

TE KERĒME A TE KŌHANGA REONō te Rāmere te 16 o ngā rā o Māehe i karangahia ai aJeremy Tātere MacLeod kia tū ki mua i te aroaro o TeTaraipiunara o Waitangi, mō te kerēme a Te KōhangaReo kia noho motuhake tonu te mana whakahaere ongā kōhanga reo ki Te Kōhanga Reo. Koianei ānakōrero:Ka pao aku kanohi ki te hunga e iri mai rā i te pakitarao te whare nei. E kui mā, e koro mā, hoki wairua mairā hei tāwharau i tēnei huihuinga me kore noa e rongoanō mātau i te pūāhuru o tā koutou raupī i tēneikaupapa i roto i ngā tau. Nā koutou te kaupapa imoemoeā, nō koutou ngā werawera i heke, nā koutoutēnei waka i tārai, koia tēnei e hoea tonutia nei,ahakoa ngā piki me ngā heke. Nō reira, kei te hungamatangarongaro, noho mai rā i te pō tē kitea, i ngāmarae whakaahuru o tuawhakarere. Koutou ki akoutou, otirā tātau te tirohanga kanohi e pae nei ki atātau, tēnā rā tātau katoa.Kei ngā mana o Te Kōhanga Reo, kei ngā kanohipakeke, kei ngā kanohi kaumātua, kei ngā kaipīkau ite kaupapa nei, tēnā rā koutou katoa. Nōku ka noho,ka āta whakarongo ki ngā kōrero kua puta i roto i ngārangi tata ake nei, ka mahuta ake te pātai i takuhirikapo: E Te Kōhanga Reo, haere nei te toru tekautau mai i te whakarewatanga o tā tātau kaupapa, heaha te aha? He whawhai tonu! He whawhai tonu! Hewhawhai tonu!Ka mahara ake au ki tēnei haka i hakaina tuatahitia eōku koroua o roto o Kahungunu i ngā tau:Tika tonu atu ki a koe e tama,E hiki nei koe i aku whakaaro, pakia!He hiki aha tō hiki?He hiki roa tō hiki! I ā hā hā!E tama te uaua nā! E tama te mārō!Inā hoki rā te tohe o te uaua nā e tau nei!Kia whakahāngaitia e au tērā haka ki tā Te KōhangaReo whawhai me ngā taumahatanga huhua kuautaina ki runga i a ia i roto i te wā. He hiki aha tō hiki?He hiki roa tō hiki!Ka titiro atu au ki ngā whakaahua e iri mai rā, ki a TeArikinui Te Atairangikaahu, ki a Tā Hēmi Hēnare, ki aTā Mokonuiārangi, ki a Te Ao Peehi Kara, kātahi au kakite i tōku koroua i a Wī Te Tau Huata, me te maharaake ki tana waiata rongonui e kawea tonutia nei e temotu whānui. Ka mātakitaki atu au i ngā iwi katoakua karapinepine mai nei ki te tautoko i tā tātaukaupapa. Arā kua whakatinanatia tā Wī Te Tau Huatae mea nei:Tūtira mai ngā iwi! Tātau tātau e!Whāia te māramatanga, Me te aroha,E ngā iwi kia tapatahi, Kia kotahi rāTātau tātau eNō reira, e mihi atu ana ki te kotahi o te whakaaro, kingā Kōhanga Reo katoa me ngā whānau hoki o temotu e ngākau tapatahi nei ki tēnei take e pakangahianei. Kia puritia tonutia tēnei kaupapa kia mau ita! Tēriro atu i te rāwaho!Kei te tēpu, kei te kaiwhakawā, kei ngā poupou katoao tō tātau whare, tēnā rā tātau katoa. Nōku tewaimarie kua whai wāhi atu au ki te whakatakoto iēnei whakaaro ōku, ā, hei kanohi anō hoki mō tōku iwio Ngāti Kahungunu, mai i Paritū ki Turakirae.Kia mōhio mai rā koutou, kīhai au i kuraina ki TeKōhanga Reo. I āku nei hoki! Koi rere te pātai, tēnā, heaha tō mōhio ki te kaupapa nei?Nō te tau 2004 ka timata taku whai i te reo Māori iroto i tōku rahi o Ngāti Kahungunu. Tino kore rawaatu au i paku mārama ki tēnei reo i mua i tērā. Ka tikarā kia mihi nui atu au ki te momo o te hunga nā rātauau i ako ki te kōrero Māori. Tuatahi rā, ki tōku korouakua riro atu nei ki te pō; o Te Whānau a Rākairoa, o TeWhānau a Iritekura, a Tuahine Northover. Ka rua, kote kuia nei o Te Whānau a Rākairoa, o Hinerupe, oHiruhārama kāinga, a Materoa Haenga. Tae noa hokiki te tokotoru o paewhiti, ki Te Panekiretanga o TeReo, arā, a Te Wharehuia Milroy e noho nei, a PouTēmara, me tōku pāpā i tō māua taha ki te marae oWaimārama, i Kahungunu, a Tīmoti Kāretu.Nā rātau i Māori ai tōku reo, taihoa ake kia tika,waiho mā Tīmoti tērā e tohe! Heoi anō, nōku temāringanui kia rahirahi atu ōku taringa ki tēneimomo, i titia ai tōku reo ki tōku whatumanawa, otirāki tōku katoa. Nō reira, kia uhia koutou ki ngā mihi nuii tō koutou manawanui mai ki tēnei.Ngāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 9

E rua tau ki muri ka tīmata nā taku mahi i TeKaporeihana o Ngāti Kahungunu Iwi, hei PouaratakiReo, Tikanga, Mātauranga anō hoki. Ko te mahi nuikei a au ko te urungi i ngā kaupapa hei whakatinana ingā whāinga o Te Mahere Rautaki Haumanu i Te Reoo Ngāti Kahungunu. Nā, nō konei taku mōhio ki TeKōhanga Reo me ōna tini painga.Nō te tau 2006 ka whakarewaina e Ngāti Kahungunutana mahere rautaki, hei whakaora i tōna reo, arā, tereo o Ngāti Kahungunu. Me pēhea hoki e taea ai tērāte whakatutuki? Inā hoki, e Kahungunu ai te reo, meMāori i te tuatahi.I te mea me whakarāpopoto e au aku kōrero kia kapi iroto i te whitu mēneti, nikā te titiro a Kahungunu kitēnei kaupapa e huihui nei tātau:1. E 58 ngā kōhanga reo kei roto o NgātiKahungunu.2. He kaupapa ahurei Te Kōhanga Reo.3. He whakapapa tōna, he tikanga ōna, hemātāpono ōna, he uarā ōna, he paearu ōna,he whāinga ōna, he mahere rautaki tōna, herehu tōna.4. Hei tā Kahungunu titiro, ko te reo Māori temauri me te whāinga matua o Te KōhangaReo. Koia kei te whāngai i te reo ki ā tātautamariki, mokopuna, me kore noa e tangatawhenua te reo ki ō rātau whatumanawa, ki ōrātau ārero, ki ō rātau hinengaro, ki ō rātaukatoa.5. E whakaae ana a Ngāti Kahungunu Iwi Inc. kote Poari Matua ngā kaitiaki i te Kōhanga Reo.6. He wāhanga nui tō Te Kōhanga Reo kei ngāwhāinga o te Mahere Rautaki Hai Haumanu iTe Reo o Ngāti Kahungunu, arā, e pakari ai tetū a ngā tamariki, kia kōrero Māori hoki.7. Ehara i te mea e kī ana a Kahungunu ko TeKōhanga Reo anahe te kaupapa me whai engā whānau. E tautoko ana mātau i ngāhuarahi katoa, heoi, waiho te Kōhanga Reo kitāna, waiho ki tōna ahureinga.8. E mahi tahi ana te iwi o Kahungunu me tehunga whakahaere o Te Kōhanga Reo ki tehahū ake i te mita ake o Ngāti Kahungunu, heiwhāngai i te reo ki ngā tamariki kei ngāKōhanga. Kāore i ārikarika ngā rauemi kuawhakaputaina e Ngāti Kahungunu, hei taunakii te reo, kia whakamahia ko ngā kuputaketake o Kahungunu, ahakoa te itiiti o ērākupu, mā te aha i tērā!9. E mahi tahi ana te iwi o Kahungunu me tehunga whakahaere o Te Kōhanga Reo, ki tewhakapakari i ngā kaimahi o ngā KōhangaReo, arā, e eke ai tā Te Kōhanga Reo rehu eungaunga nei: Te reo kia tika, te reo kia rere,te reo kia Māori!10. Kei te hāngai ngā whāinga o Te Ara Tūāpae kingā whāinga o Te Mahere Rautaki Haumanu iTe Reo o Ngāti Kahungunu – e rua, e rua!. Arā,mātua te whakapakari i ngā whānau me ngāmokopuna, kia matomato ai te tipu o te reokia pāorooro ai ia i te kāinga, i te nuku o tewhenua.Nō hea au e whakaae, kia noho ko tēneiwhakatipuranga pēnei i a au nei hei take, e kore ai tereo nei e ora mō āpōpō, mō anamata. Korekore rawaatu! Engari ko tā tātau, he whakapau i te katoa o ōtātau kaha, i te mea ko ngā hua nui o ā tātau mahi, kakore pea e kitea i tēnei whakatipuranga. Engari ia, keingā reanga kei te heke mai pea; ko rātau te hunga kanoho rangatira, mēnā ka tika ā tātau mahi i tēnei wātonu nei.Kia hoki noa ake rā ki te oriori a taku iwi o Kahungunu:Pinepine te kura hau te kuraWhanake te kura i raro i AwaruaKo te kura nui, ko te kura roaKo te kura o tawhiti nā TūhaepōTēnei te tira hou, tēnei haramai nei....Ko tēnei tira hou e kōrerotia nei, mā rātau tēneikaupapa e kawe i ngā tau e tū mai nei. Ko te kura, koā tātau mokopuna katoa. Ahakoa te pinepine, tiakina,manaakitia, inā hoki mā rātau tō tātau reo e hari kingā ao o āpōpō.Ko te aroha ake ki a koutou, kei ngā kaumātua o tekaupapa nei. I te mea kei te tōia atu koutou ki raro ingā nekeneke a Te Tāhuhu, tērā ka ūaua ki a koutou oTe Kōhanga Reo, te whakatinana i ngā tikanga iwhakatakototia e ngā kaumātua i tō rātau nā wā. Mete mōhio tonu, anā, kotahi tonu te whāinga o TeKōhanga Reo, arā, kia ora tō tātau reo mō ngā tautini, mō ngā tau mano.Kia ora koe e Te Kōhanga Reo!Ngāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 10

KO TE REO TŌNA TAPU, KO TE REO TŌNA NOANĀ DR. RANGIMĀRIE TURUKI ROSE PERE(TE TAUMATA O NGĀTI KAHUNGUNU)“Ko te reo tōna tapu, ko te reo tōna noa”.Ngā mātua tīpuna kua wehe atu ki te pō, koutou tepenapena, te poipoi i a mātau ngā tamariki mokopunaki roto ki tō tātau reo rangatira me ōna tikanga, tēneite tono kia hoki wairua mai koutou ki te ārahitāwharau i a mātau, tēnei te tuhituhi i ētahiwhakaaro, tauira, me kore e kitea he huarahi heiwhakaora, whakarangaranga i ngā tamariki, mai itēnei wā, haere tonu.Kotahi te tino taonga ki a ngāi tāua te Māori, ahakoate iwi, ahakoa te hapū, ahakoa te whānau, ko tō tātaureo rangatira. Ko te reo i heke mai i Rangiātea, te hokiki ngā rangi tūhāhā, i whakapārekereketia ai ki teoneone, i tanumia, ā, mai i te kōhuretanga ake i roto ite oneone nei, i whakatipuria ai, i poipoia ai, ipenapenatia ai, i manaakitia ai, i tipu ai, ā, nō tetipunga, ka haumi, ka āwhiowhio tōna kakara ki ngātōpito o te ao a rātau mā. Te reo rangatira nei, hewairua kamaatu tōna, he momo huna, kia kore emōhio a tauiwi ki ōna hōhonutanga, engari te rarurarui tēnei wā, he maha ngā tāngata Māori, kāore i temōhio ki ngā hōhonutanga, ngā whānuitanga o te reo.He aha te rongoā mō tēnei āhuatanga?Me whakahoki ngā akoranga ki ngā rā o mua, ki ngāmātua tīpuna o tuawhakarere, me aha rānei? I te wā itae mai ai a tauiwi ki tēnei whenua ka kōrero ngāmihingare mō te tama (arā, he tāne) mō te matuatāne, kāore i puta mai ētahi kōrero mō te matuawahine, me te aha, te kōrero mai a ōku tīpuna ihunatia e rātau te ihirangaranga e pā ana ki te matuawahine. Whakapono ahau ki te ‘Mata ĀĪŌ Wairua’,ngā Atua kotahi kē, ngā māreikura, ngā whatukura,me ngā raukura, te manaaki, tohutohu, ārahi i a tātaute tangata, mai i te timatanga, tae noa ki tēnei wā. Katitiro tātau ki te whakaatatanga o te kupu e whai akenei, arā, te kupu “ĀĪŌ”:-He whakaata tēneiĀĪŌ1. Taha mauī/Te Matua WahineTe Awa Atua2. Rotopū/Tamaiti/(tamawahine/tamatāne)tamaroto3. Taha Matau/Te Matua Tāne/Te Ira AtuaTaku poutokomanawa ko taku reo rangatira, ka hokiatu ki te kōpūrau o Papatūānuku, me te Rangi-e-tūiho-nei.Mai i taku whakatōtanga ka rongo ahau i ngāihirangaranga o te reo nei. Kāore ōku mātua tīpuna iako i ahau ki te reo me ōna tikanga, ōna kāwairangatira, engari i rongo-ā-taringa, i rongo-ā-kanohi, irongo-ā-pongaihu, i rongo-ā-waha, i rongo-ā-kiri, irongo-ā-whatumanawa, i rongo-ā-hinengaro, i rongoā-wairua,i ōna mana, i ōna pātahi. Whakaaro mō ngāihirangaranga o ngā ‘mana’ te whai ake nei, me ōrātau ingoa hōhonu:-Ā - Matua WahineĒ - RangiĪ - TamaitiŌ - Matua TāneŪ - PapatūānukuNĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD TĒNEI WHAKAAHUANgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 11

Ka tangi te ngākau i ētahi wā ki te rongo, ki te kite iētahi tāngata e wāwahi ana i ngā tahā mai i a rātaumā, te pupuri i te ihi, te wehi, te wana, te raranga o tereo rangatira nei. I kī mai ōku kuia, koroua ake o‘Waikaremoana whanaunga kore’, me ‘Te Wairoahōpūpū hōnengenenge matangirau’, kia maumaharaahau ki taku mana āhua ake, mai i te Mata ĀīōWairua; arā, he Atua! He Tangata! Ki taku mōhio hepērā katoa tātau.Te ihirangaranga tuatahi o te kupu ‘tangata’, arā, te‘tā’, ko te ‘tāmoko’, te wāhanga tuarua, a te ‘ngā’, kote ‘hā’, te wāhanga whakamutunga, arā, he tā anō,engari ka hoki ki te tāia o te tangata, te rite ki ngāAtua. Hoki katoa ēnei ihirangaranga, te wairua o tekupu, ki ngā Atua Kotahi kē. Ka kite ai te tino ātaahuao te kupu ‘tangata’ engari he hanga aroha, kua rongoahau i ētahi tāngata e kī ana “Tēnā koutou ngātāngata me ngā wāhine!” Auē taukuri e! Ka hoki katoatātau, a tamawahine me tamatāne ki a Tama-terā/Hine-te-rāngā kaiwhakangira mai i te pūtake o teMataĀīō Wairua. Ko te reo tōna tapu, ko te reo tōnanoa.Kei te whiua kāpōtia te reo rangatira me ōna tikangaki roto i ētahi kura, ki roto i ētahi tari o teKāwanatanga. Ko ētahi kaikaranga, kaikōrero te tū kite whakatau i ngā manuhiri, i ēnei wā, ahakoa kei reiratonu ō rātau pākeke, ko ngā tamariki. He āhuatangahou tēnei ki ahau. Ki roto i ōku ake kia mate rā anōngā pākeke ka tū ai ā rātau tamariki ki te karanga, ki tewhaikōrero.Tuatahi whakanuitia e mātau te tūnga o te kaikaranga(tāna mahi he whakakā, he raranga, i te tangatawhenua me te manuhiri ki ngā rangi tūhāhā, me tewhakamārama he aha te kaupapa; ko wai oti ngāmana, ngā reo, kua tae mai, mehemea ko tekaikaranga whakaeke) me te tangata kawe i tewhaikōrero (tāna mahi, he whai i te reo tuatahi, me tewhakatau, pupuri i te mauri o te whaikōrero). KiWaikaremoana, te tikanga kia mahi tahi, kia piripūmau a tamatāne, me tamawahine, ki roto i ngāmahi ki runga i te marae, ki roto i te whare rānei. Itēnei wā kua kite ahau i ētahi wāhine, ētahi tānePākehā, te hiki i ā tātau kaupapa, tūnga rānei, ki rungai ngā marae, ahakoa kei reira tonu a ngāi tāua heikawe i ā tātau tikanga, ā tātau kawa. Kāore ahau i tehopo, kāore ahau i te whakawā, engari he pai kia putamai ngā whakaaro kei roto i ahau, kia mutu pea temānukanuka, kia uru mai ko te ngākau māhaki. Mewaiho ko te aroha hei hoa haere i ngā wā katoa. Hewhanaunga tātau ki te nuku o te ao.Te ihirangaranga o te tamaiti, me te matua wahine,kei roto i te kupu ‘ia’. Kei roto ngā ihirangaranga o ngāAtua Kotahi kē, i te kupu:-KIAORATamaitiMatua WahineMatua TāneMai i a Tama-te-rā, me Hine-te-rāKa kite ai tātau i ētahi hōhonutanga i hunatia e ngā‘tohuna’ (wāhine/tāne, te mōhio ko tēwhea te wā heiwhaka’tō’ i ngā purapura, ko tēwhea te wā hei huna)kia kore e mau i a tauiwi ngā tino māramatanga,mōhiotanga, mai i ō tātau mātua tīpuna otuawhakarere. Ahakoa mōhio ētahi o tauiwi ki tekōrero i tō tatau reo rangatira pērā i a Te Pēhi, meWiremu Wiremu, kāore e mōhio ki ngā hōhonutanga,ngā whānuitanga. Kāore he reo i tua atu i tō tātau reorangatira hei whakahirahira i a ngāi tāua, tae noa tāuate whakahirahira, te whakarangaranga i te Mata ĀĪŌWairua. Ko te reo te whakaatu atu ki te ao, ko wai otitātau. Mehemea ka puta mai te pātai, ko wai oti tātau,i runga i te kaha whakapākehā i a tātau, ā, kāti, hehanga aroha tērā ki ahau.Kia kaha mai tātau ki te kōrero, te hāpai i tō tātau reome ōna tikanga, arā, te whakarangatira, manaaki i tetangata ahakoa te tangata. Karangatia, kōrerotia,waiatatia, hakatia, tangihia tō tātau reo rangatira kiarongo e te pongaihu tōna kakara ki ngā tōpito katoa ote ao. Mehemea he tōtika ā tātau kōrero-ā-waha,whakamanatia. Whāngaitia ā tātau mokopuna, terangatahi, ki ngā kai māmā, ngā kōrero ‘kai-parāoa’,arā, te kauāe raro, kaua ko te kauāe runga, i tetuatahi. Te tikanga me āta kai te tangata, kei rāoa.Ētahi o mātau te mahi, te ako, mō te Tari Kura i mua ite wā i whakakāhoretia, te mahi ki te nuku o tewhenua; he whakaaro, he manaaki, he hiki i te katoa,ahakoa te tangata, ahakoa te iwi, ahakoa te hāhi, mekore e kitea he huarahi kia noho tahi, mahi tahi, ngātāngata, ngā iwi katoa, ki roto i te whānaungatanga,me te whakapono. Ahakoa ngā pikinga me ngāhekenga i huri mai te maha ki te tautoko, ki te hāpai ite reo me ōna tikanga ki ngā marae. Te mea pai,ahakoa torutoru noa iho mātau, he mōhio pai mātauki te ao o ngā mātua tīpuna, me te ao a tauiwi. I ātaNgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 12

whiriwhiritia e mātau tētahi kōpūrau mō te reorangatira me ōna tikanga; hei koha atu ki ngā tamarikikatoa o Aotearoa, me te mōhio hei ōna wā te hoki kite mahi ki roto i ō mātau ake.Te maha o ngā tāngata te ako i te reo rangatira ki rotoi ngā kura, me ngā whare wānanga a tauiwi, he ōritete kōrero, ahakoa ko tauiwi, ko ngāi tāua rānei.Mehemea kāore e kitea te kanohi o te kaikōrero,kāore he tino rerekētanga. Kua ngaro kē te hā a koromai, a kui mā. Tētahi momo kei te puta mai, ko temomo whakahīhī, takatakahi i te tangata. Heoi anōkoirā ngā āhuatanga kei roto i te ao hurihuri,whakawehe, whakawhiu, whakapau tangata. Kāore hekiko o te whakapau kaha mō ēnei tū āhuatanga,engari me titiro whakamua ki ngā rawa, ngā taonga,tae noa ki ngā tāngata te whakahirahira te reorangatira mō ake tonu.Ko taku mahi mai rā anō, tae mai ki tēnei wā, he ako,he tautoko, he awhi i ngā whānau, hapū, iwi, te hiahāpai i tō tātau reo rangatira. Haere ahau ki te nuku ote whenua, ki te nuku o te ao, mehemea ka tono maiētahi tāngata, ētahi iwi kia kōrerotia, kia whakamahiatō tātau reo me ōna tikanga. Kāore e pai ki a au tewhakapēhi i te tangata ki te ako i tō tātau reo, pērā i atauiwi te ako i te reo Pākehā ki a ngāi tāua, ahakoakāore i rata atu ki ngā kaiwhakaako. Ngenge nei ahau,kino katoa ahau ki te reo Pākehā, ka hoki akuwhakaaro ki te wā i patua mātau e ngā kaiwhakaako ote Kāwanatanga, ki te kōrero i tō mātau reo rangatira,arā, ahakoa taku kuia, kei te ako tonu ahau i te reoPākehā, tae noa ki ngā kupu hou te puta mai i te TauraWhiri. Aroha ahau ki ngā tāngata te kore mōhio ki ngākupu kei roto i ngā pūrongo mai i ngā Tari o TeKāwanatanga, tae noa ki ngā Rūnanga. He tika kiamōhio te katoa i ngā kōrero kei roto i ngā pūrongo.Kaua e whāngai atu i ngā kupu mai i ngā wharewānanga a tauiwi, torutoru noa iho Māori te haere kiēnā whare wānanga.Kei te rongo au i te pīpīwharauroa e whiowhio ana,‘Kūī, kūī, whio, arā, whio, korowhiti, korowhiti, whio,whio, arā, whio!”, me te mōhio kia kaha tātau te mahitahi, te tau i ngā kai e tika ana mō ā tātau tikanga mōā tātau tamariki mokopuna, kua tata tātau ki te taurua mano, kia kore e taea e te tangata te kī, “I heakoe/koutou i te tangata a te pīpīwharauroa?” Kuamutu taku tuhituhi tauira hei whakamārama i te reome tōna noa, me tōna tapu. Kua tae mai te wā hei hikii te tohi whakatapu, arā, kia noho ko te tohi whakanoahei tāwharau, hei hiki i a tātau, kia mutu te wāwāhi ingā tahā a koro mā, a kui mā.NĀ RUTH WONG TĒNEI WHAKAAHUANgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 13

HE KURA TANGATA, HE KURA REONĀ EVELYN TOBIN (NGĀTI MANU, NGĀPUHI)Kua mahuta ake a Rehua ki tōna whetūrangi, ā, ruhiaana te tangata i te taunga mai o arawheu, te pakapakao te waru, me te ārohirohi o Hine-raumati. Ahatia auatohu o te taiao, kua kapakapa kau ake te manawanui ote kura tangata ki te karanga a Whakaiti, a Kurukuru, aHikatoa, a Ura-ki-te-rangi, e pōwhiri mai rā, “Nau mai,nau mai, haere mai!” Koia ia ko te Kura Reo oWaimārama ki Ahuriri, i tū nei i te 8 ki te 12 o ngā rā oKohitātea. He kura reo, he kura tangata ki tēnei wakautanga nui.Ka tū whakahuihui nā i te waharoa, ka tiro kau atu kite hanganga wharekura e karapoti rā, tae atu ki tematawhā kei tōna pito. Kātahi ka rongo i te reomaioha o ngā wāhine, aii! Mangumangu ana tehuarahi i ngā puna roimata e toro ringa mai rā , e hoturā, e mapu rā! Ko te kupu, ko te reo, ko te aumihi okaranga e rērere haere ana, kia whatia noatia te pae oMahara, me he waipuke ki te mataora. Nō te kuhungaatu ki te whare, ka kitea atu ngā kapa tini o te rohe erārangi mai ana. Koia te kura nui, koia te kura roa, koiate kura mātatoru o ngā whānau, ngā hapū o te takiwā... e Takitimu e!Ka tū mai te tangata whenua, ka mihi ki te hungawhakaeke, ā, ka hahua ake e te ārero ngā mate hurinoa; ko Anita Moke o Tainui waka tērā, ko TeKahurangi Te Heikōkō Kāterina Mataira o Ngāti Poroutērā, ko ērā ērā poutokomanawa o ngā Kura Reo nei iroto i ngā tau maha, kua riro ki te pō. Ka mutu, ka tūmai te kapa, ka tātaihia ērā mihimihi ki a Pinepine TeKura. Ā, ka tū atu nā ko Rāhui Papa o Waikato, tepoureo o Te Kīngitanga. Āe mārika, ka mutu terangatira o te whakaaro, te whakaaroharoha o tehokinga mahara, te hokinga wairua me te mauritū otēnei tūtakitaki tahitanga. Ā, ka taki tū mai nā tōnatira hāpai, auē taukuri e!Ka huri kau atu nā ki te hunga i eke mai nei i temarae, ararā! Ko ngā taiohi, ko ngā taipakeke, ko tehunga whakaako, ko te hunga tumu whakarae o ngārangapū tiketike, tae atu ki te kaiwhakawā matua ihari mai nei i āna ake tamariki ki te kura reo nei.Katoa, katoa, ka noho i raro i ngā akoranga rangatira ate taniwha hikuroa nei, a Tīmoti. Me tana kāhuikaiako, ngā unahi kōrekoreko e aroha nuitia nei e temahi a te ākonga o kō o kō – mō te kaha tonu rā otēnei momo ki te haerēre haere i te riu roa o Aoteame te Waipounamu, mō te reo te take.Nāwai rā, ka rere te pao e rāhiri ana i ana manuhiri,“Haere mai e te iwi, kua hora ngā tēpu …” E mara mā,hei konei, ka kitea nā te humi o te umu tao roa o TeAmohaere. Pau te kaha! Ahatia ko te rā tuatahi noaiho tērā, ko te hunga kua tau kua menemene anō! Āerā! Ko ngā kai o Waimārama mō te Hokowaru o tōnaKura Reo 2012, kua hora anō. Ia wā, ia rā, ia wā!Ko te tūwāhi o tēnei o ngā kura reo, ko Te KuraKaupapa Māori o te Ara Hou ki Ahuriri, nā reira, kiatīkina atu e ahau te whakaaro o tērā mihi whai tikangarawa atu a Warren Hamlin ki a Wī Pōhatu o NgāiTāmanuhiri i te rā mutunga, “Ko Wi, ko te kura, ko tekura, ko Wi, ā, ko tōna wairua, ko Wi tonu!” Nā reirakoutou mā, mai i te iti o Whakaiti, mai i te rahi i taumai ki Te Ara Hou, koutou ngā tohunga o te manaakitangata, tēnā anō rā koutou katoa.Manohi anō, kei mahue noa hoki i a au tetūrangahakoa ki ngā whakapuakanga reo i tēnei kura– ki ōna whakahē, ki ōna whakatika; ōna pōhēhē, ōnawhai māramatanga; ōna whenumitanga, ōna kitengarawa; ōna tapepetanga, ōna whīwhiwhitanga, ōnatohungatanga. Ahakoa te aha, i reira te aronga nui kite reo, te titikaha, te manawanui anō hoki o te hunga itaetae mai.Kāti, nā runga anō hoki i te whakaaro kia whakanuia tekatoa o ngā Kura Reo kua tū nei i ngā tau rua tekaumā toru kua hori, ka whakamaua te taongawhakamiha a te Taura Whiri i te Reo Māori ki a Tīmoti.Ka tika hoki kia whakanuia te kaupapa nei i Te KuraReo tonu o Waimārama; te orokohanga o te kaupapa,ā, ki waenga anō hoki i ngā uri o Tīmoti o Waimāramakāinga. Nōna te kaha - nō te motu te whiwhi!Ā, heoi anō, e tātou mā, me tohe puruhi tonu tātou kia tātou mō te oranga tonutanga o tō tātou reo! Mā teaha te reo nei e noho ora tonu ai? Mā te reo, me tereo, mō te reo!Ngāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 14

KAHUNGUNU – TĀTAU, TĀTAU E!NĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD (NGĀTI KURUKURU)Ka nui ngā mihi ki ngā kapahaka e rima i tū rā ki te papa whakatū waewae i te rā o Waitangi – Tātau, tātau e!Tēnā, Kahungunu e! Matika! Tautokona ngā mahi a Hine-rēhia, a Tāne-rore! Tēna, whakaurua mai he kapa, kia mahakē atu ai tātau whai wāhi atu ki Te Matatini – kua takoto te mānuka, hīkina!1. TE RERENGA KŌTUKU2. NGĀTI RANGINUI3. PAREĀRAUNĀ LEWIS TE WHAITI ĒNEI WHAKAAHUA4. NGĀ ATA MANU KŌRIHI 5. NGĀ TAIPAKEKE O NGĀTI RANGINUINĀ HOANI WARBRICK TĒNEI WHAKAAHUANgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 15

TE HUI A NGĀ KAUMĀTUANĀ LILLIAN TAI TĒNEI WHAKAAHUANĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD (NGĀTI KURUKURU)Nōku te māringanui i whai wāhi atu māua ko taringa kiēnei hui kaumātua e rua, i tū ki te whare o Tākitimu iTe Wairoa. Nō te 6 o ngā rā o Akuhata te hui tuatahi ireira, ā, nō te Rāhoroi te 12 o Nōema te mea tuarua.Whakakao katoa atu ngā pūkōrero o tēnā marae, otēnā marae ki Tākitimu ki reira wānanga ai i tērā uinui,“He aha hoki tēnei mea, te kawa me te tikanga?”I te hui tuarua, ka tohaina tētahi pepa nō te tau 1976.Koirā te wā i hui tahi ai ngā kaumātua o taua wā, mai iTe Mahia tae noa ki Pōrangahau, ki te whakatau i tekawa o Ngāti Kahungunu. Kua tae mai nei ki te tau2011, kua wānangahia anō ngā kaupapa i mokohia rāki aua pepa, ā, e kitea ai pea, āe rānei kei te hāngaitonu ngā whakatau o taua wā ki tēnei ao hurihuri enoho nei tātau.Kāti, ko Tama Huata rāua ko Ngāhiwi Tomoana ngākaiwhakahaere o te hui tuarua, ā, ka kōrero a Tamamō ana rangahau mō tēnei mea te kawa. Waihoki, ihoki rā anō ana kōrero ki te orokohanga o ngā atuaMāori. Mīharo pai ana rā mātau ko ngā mea tamariki ite whai tikanga o ērā kōrero!Otirā, e kore pea e taea tētahi kawa kotahi tewhakakōhatu hei kawa mō te katoa o NgātiKahungunu, engari, tērā e taea ai tētahi kawa whānuite whakatakoto, ā, ka waiho mā ngā marae tonu ewhakahāngai atu ō rātau ake kawa ki te kawa whānui.Hei tauira: i kōrerotia i te hui, tērā kawa o tewhakahoki mai i te whānau pani mai i te urupā ki temarae, whai muri tonu mai i te nehutanga. Ko ētahimarae, ka pōwhiri rawatia te whānau pani ki temarae. Ko ētahi marae pēnei i tōku nei i Waimārama,kāre kau he pōwhiri. Kotahi tonu atu ki te wharekai.Koirā tāna pōwhiri. Nā, ehara i te mea kei te kī, he tikatētahi, kei te hapa tētahi. E kāo! Ko te mea nui ia, keite hāngai ki tā te kawa o Kahungunu e kī rā: Mewhakahoki, whakanoa te whānau pani i te wā e hokiNgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 16

mai ai ki te marae. Kei tēnā marae, kei tēnā marae tetikanga ka pēhea tāna whakatutuki i tērā kawa.Ko te mea nui tonu, arā, kia mārama mārika tetangata, he aha i whakatūria ai taua kawa, nō heataua kawa, he aha tōna pūtake, ā, kia kaua e whakatūkawa noa iho me te kore e mārama he aha i pēnei, ipērā ai. Ko te pōhēhē hoki o ētahi, ko te hui i tū kiTākitimu, he hui tēnei hei whakatau i tētahi kawakotahi, arā, me whai katoa atu ngā marae i tērā. Ekāo! Ko te tikanga kē ia, kia āta whakaaroarotia tēneikaupapa nui, arā, kia whakaarotia e tēnā e tēnā, heaha te kawa, he aha ngā tikanga e pā ana ki tōna anōmarae. I te mea kua kore he kaumātua i ētahi o ōtātau marae, anā, kua heke tonu iho ki ā tātaurangatahi ngā mahi whaikōrero, karanga. Nā reira, metino whai whakaaro tātau ki a rātau, ka tika! Tē taea tepēhea!Kāti, ko te hiahia, kia haere tonu ēnei tūmomowānanga. E kore e oti katoa te kaupapa nei i te rākotahi, ā, e kore hoki pea e oti i te tau kotahi. Heoi,mā te aha i te tahuri mai o te huihuinga ki tēneikaupapa, me kore noa e puta tētahi whakaaro kotahie tiakina tonutia ai te kawa me ngā tikanga o ō tāuamarae kāinga.He kaupapa hira rawa atu rā tēnei hei whakahuihui ite taumata o Ngāti Kahungunu. I te tōnga o te rā, kariro tonu mā rātau te whakatau, me pēhea te haere oēnei tū wānanga. Ko te tino kaupapa pea i puta kotēnei. Kia kōrero kawa, tikanga nei tātou, he taongatuku ērā. Heke mai i ō tātau atua Māori, tae rawa maiki a tāua te tangata.NĀ LILLIAN TAI TĒNEI WHAKAAHUANgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 17

TE POHO O KAHUNGUNUNĀ DR. PIRI SCIASCIA (NGĀTI KERE)(TE TAUMATA O NGĀTI KAHUNGUNU)O runga o Pōrangahau te aroha me te rangimārieO waenga o Kahungunu, Te Kupenga a Te HukiMe NgārangiwhakaūpokoHaere mai e ngā iwi, nei rā mātauRongomaraeroa te maraeManakohia te ora! Manakohia te pai!Te manawanui me te atawhai.Ngāti Kahungunu, Takitimu waka, tēnā koutou. E hikamā e, e kore rā e mutu te taka iho o te kupuwhakamihi i a mātau o Pōrangahau, mōu i tae ā-tinana mai ki runga o Pōrangahau me te aroha me terangimārie. Me kī nā Rongo koutou i kawe mai, me tewhakapono ake, inā tō hunga amorangi, ngā Upoko oTe Hāhi, kāore i whakaritea atu he kōkiri hei whiu i tepātai, “Nā wai koutou i kawe mai ?”.Ngā poitō o te kupenga i tū, arahina mai e Haami;Rangikoianake, Pāhauwera, Manawakawa, Hāwea,Hori, Hikatoa, Kurukuru, Whakaiti, Urakiterangi,Hinepare, Hokopū, Ūpokoiri, Hinemanu, Mihiroa,Pōporo, Papatuamārō, Mārau, Tahu, Rangitōtohu meRangitekahutia, otirā Ngāi Te Whātuiapiti oHeretaunga nui tonu, anei mātau nō te pouwhakarunga e whakatau ake ana ki tēnā, ki tēnā okoutou, me ngā kaikōrero i tuku ō mai. Āpititia hoki kiā tātau kaikōrero o Takitimu, inā anō tā Mataatua, tāTainui. Nā reira koutou, kei aku nui, kei aku rahi, tēnākoutou. E kore hoki e ngaro ngā kōrero me ngākarakia whakaritenga i tākina mai e Te Ati Pihopa.Ngahiwi, ō kupu mai, kōrua ko Tama, te karakia hiki ite pare, tēnā kōrua. E kore e ngaro, he kākano i ruiamai i Rangiātea. Ngā mihi nunui kei ngā whanaungakahurangi.I pau te wiki i a mātau e haratau nui ana, e ko te RauTau o tō tātau whare a Te Poho o Kahungunu. Hekarakia te mahi, he wānanga hoki, he mahi kai, hemahi tākaro, he mātakitaki whenua, he tieki tamariki,he whakahaere kākahu Māori, he tango whakaahua,he oha tauhokohoko, he whakaatu i ngā taongatawhito me ngā whakaahua tawhito. He wiki ataahuarawa atu. Ko tōna tihi ko Te Rātapu, me te haora i tauai a Kahungunu me tōna rahi, ngā whanaunga maha,ko Tūhoe ki Pōneke, ko Ngāti Raukawa kiWharepuhunga, ko Ngāti Takihiku me Ngāti Ngārongoo Kereru, ki Kōpūtoroa .Etahi mea nui i puta ko te karakia whakahoki i te pareo te tomokanga i whakaritea mai e Tama rāua koPakake, i hikina ake ki runga e te Tiamana o Te HungaKaitiaki. Inā anō te pai o te ingoa o te rākaupōhutukawa i whakatōngia, ko Mokopuna. Inā anōhoki te tū marae, hāpaitia ake e ngā roopu, Taikura,KahurangI, Te Aute, me tō tātau roopu toa, a TeRerenga Kōtuku me āna tautitonga waiata mō te RauTau. Tēnā rawa atu koutou. Kei whea mai ki tua i aHemi Te Peeti i kauhau i te rā o mua, mō ngā whakatūo te whakairo o te whare, he hanga wairua nōnā,raparapa atu ki Ouruatua – “Tēnei te ruru te koukounei.” He hanga whakamīharo, e hika mā, ki tewhakarongo atu, tae atu hoki ki te whaikōrero o te rā.Nā Ngahiwi tērā me ana kupu ki te iwi whānui tonu,kia mau, kia ū ki tō tātau reo, me ngā tikanga Māori,tae atu hoki ki aua tikanga nanakia nei a Ngāi Tātau,ngā uri o Māui, o Rongokako, o Tamatea, oKahungunu. Kaati, ko ā Pakake karakia tawhito ki tetoki poutangata, kātahi ano ka pā ki ngā whakairo o tewhare, hāunga anō he rau tau ki muri!Inā tā te Te Rau Tau, he hokinga mahara, he angawhakamua anō hoki. E koa ana mātau o Ngāti Kere, oNgāti Pihere me Ngāti Manuhiri ki Pōrangahau, mōēnei taonga i ruiruia mai ki runga o Rongomaraeroa, ewhakahou anō ai i te ōhākī o ngā kai o roto o tewhare, arā, te whakapono, te rangimārie, temanawanui, me te ngākau e hereherea ana.NĀ NKII TĒNEI WHAKAAHUANgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 18

KORONEIHANA 2011NĀ PAREKURA ROHE-BELMONT (NGĀI TE APATU, NGĀTIKURUPAKIAKA, KAAHU, NGĀI TE RANGIKOIANAKE)E kore rā e hekeheke e Rangi e te kākano rangatira eMoe mai i te wahangūtanga o te tini i te pō eTū ana au i te pūwaha o WaikatoTitiro tonu au, ko Taupiri maungaKo Kīngi Tūheitia te mauri o te motuHe tipua he taniwha, hei!I te marama o Mahuru 2011, ka haere mātotoru atu aNgāti Kahungunu ki te kawe atu i ngā mate o tēnāhapū o tēnā hapū o tō tāua iwi, ki te marae oTūrangawaewae. Ki reira tangihia ngātahihia ai rātau,otirā, ngā mate katoa rā o te iwi whānui tonu hoki. Ehika mā, he mea tino whakaaroharoha rā tērā.Waihoki, hei ngā mea tauhou pēnei i a au nei, kātahitonu nei ka waewae tapu atu ki runga oTūrangawaewae me āna nei tū whakahaere, tutū anangā makawe, pātukituki ana a manawa, tīkorokoroana a karu, wiri ana ngā wae, i te mutunga mai o temīharo. Mai i te whakaeke me ōna tikanga, ōnakaranga maioha, ōna tangi auē hinapōuri, tae noa kingā whakapuakanga whakaaro a te taumata kōrero, kingā waiata taunaki a tēnā a tēnā iwi, kātahi nā te huiwhakaharahara! Nā Koro Haami, rātau ko PitaSharples, ko Tātere ō tātau mate i hahu ake, iwhakamihi. Ā, ko ngā waiata kīnaki, ko Pinepine TeKura, ko Tū Mai Awa me E Pari Rā.Nā, i ngā tau kua hori ake, ka noho au ki te mātaki iētahi o ngā pikitia o mua mō Te Kīngitanga. I reira, kakite au i aku koroua pērā i a John Scott mā, i a DenalMeihana mā rā e whaikōrero ana i runga oMahinaarangi. Me te pōhēhē hoki o tēnei kore mōhio,kāre he pānga o tōku iwi o Te Wairoa ki Te Kīngitanga!Tērā pōhēhē nui rā tērā! Nā, nō te tahuritanga ake kite rapa kōrero mō ō tāua hononga ki a Tainui waka, ehika e! Arā noa atu te tataotanga me te kawekatangao ngā kōrero! Anikā tēnei iti noa nei:KahungunuKahukuranuiRākaihikuroaTūpurupuruRangituehuTuakaMahinaarangiKāre hoki i tua atu i tua mai i ēnei ingoa e rārangi akenei. Ka māhā te ngākau i tēnei taenga tuatahitangaatu ōku ki mua tonu i te aroaro o Mahinaarangi tipunawhare. Ko te whakatinanatanga rā tērā o te whakaaronui, o te tōmina nui me te motuhenga o ngā manakokatoa, i roto i tērā haere kotahi. Kāti, ahakoa ngākarawhiuwhiu a Tāwhirimātea rāua ko Hine Takurua, itae ora atu, i tae ora mai mātau ki te wā kāinga. Mete mihi kore mutunga anō hoki ki a Ngāti KahungunuIwi Inc. Me kore ake koutou hei pīkau i ngā kawengao tēnei haere rangatira a tātau, kua kore tēnei me āmātau ākonga o Te Ūranga Waka o Te Whare Takiurao Kahungunu e whai wāhi atu ki tēnei kaupapawhakahirahira. Nōku te whiwhi – nō mātau. TiheiKahungunu!NĀ RUTH WONG TĒNEI WHAKAAHUANgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 19

KURA REO KI TE WAIRARAPANĀ MEKA WHAITIRI (NGĀTI KAHUNGUNU/RONGOWHAKAATA)Ahakoa te mātao, te hukapapa, te hau, i tū tonu tekura reo tuatahi o te Wairarapa ki Rangiwhakaoma, kamutu, mahana ana te noho a tēnā, a tēnā; he kaha nōte manaaki mai a te hunga kāinga.Ahakoa te tokoiti, mātua tērā! Mā te aha i te tokoiti ewhaiwhakaaro nui ana ki te reo, i te tokomaha kāre kēi te aro.Ko ngā kaiwhakaako, ko Tātere tonu, rātau ko LeoniTuri, ko Claire Matena. Ka rongo mātau i ngā kōrerohītori me ngā whakapapa o tērā takiwā. Waimarieana!Kātahi ka mate tō mātau tino hoa a Meagan Joe. Koināka hoki wawe mai mātau ki Heretaunga nei. Aroha anatērā!Nei rā ngā mihi ki te hau kāinga o te Wairarapa imanaaki nei i a mātau i tērā wānanga nui a tātau.Tēnā rā koutou.NĀ MEKA WHAITIRI TĒNEI WHAKAAHUAKURA REO KI TE MĀHIA-MAI-TAWHITINō te tari me te poari o te Kaporeihana o NgātiKahungunu Iwi te waimarie, i tō mātau kura reotuatahi i tū ki te marae o Tūahuru, i te marama o Kohitātea.He mea whakatū tēnei o ngā kura reo motuhake mōte tari me te poari hei whakapiki ake i ō mātau nāmōhiotanga ki te reo rangatira.NĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD TĒNEI WHAKAAHUARongomaiwahine, Nukutaurua mai tawhiti e!Kei ngā tōhunga o te manaaki,Inā te ora o te tangata,Me pēhea rā ā mātau mihi,Inā te kaha o te raupī mai,Kia kī noa ake, Ngāi Tū, TūahuruNoho iho rā, hei te tau tītoki...Kāore i ārikarika ā mātau mihi ki te iwi oRongomaiwahine me tā koutou tauwhiro mai i amātau, tae noa hoki ki ō mātau kaiārahi, arā, ki a MiniWestrupp rātau ko Whaea Sophie, ko Papa Bill Blake,ko Rowan Ormond.Ka mihi anō hoki ki te kāhui kaiwhakaako, arā, ki aOlivia Kaimoana rātau ko Parekura Rohe-Belmont, koMateroa Haenga, ko Liz Hunkin. Nā koutou i rangatiraai tēnei kaupapa, mokori anō te mihi!Ngāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 20

TE PĪNAKITANGA KI TE REO KAIRANGINĀ LILLIAN TAI (NGĀTI POROU/NGĀTI MANAWA)He huia kaimanawa te karanga,He taonga tuku iho nā kui, koro māHe karanga nā Hine-ahu-oneI waiho mai ki a tāua te wahineHei pōwhiri i te ata haeataHei pōwhiri i te ira tangataKi te wheiao, ki te ao māramaNō na tata tonu nei te pōwhiri a Te Pīnakitanga ki Uta,ki Tai ki ngā wāhine karanga o tō mātou rangapū, kiahui tahi atu ki Te Ara o Tāwhaki, i Te Whare Takiura oKahungunu, arā, ki te āta wānanga me te tirotiro anōhoki i ngā āhuatanga katoa o tēnei mea te karanga.Tērā kuru pounamu rā tērā a rūruhi mā. Ko PāniaPapa o Tainui waka te kaiurungi o te wānanga. Ko tāPānia anō hoki, he whakawhānui i ngā mōhiotanga otēnā o tēnā, ki ngā āhuatanga ka pā nei ki tēnei meate pao. He whanaunga tino tata hoki tērā nō tekaranga. Ko rāua rāua. Te pukahu hoki o ngā mahi,arā, ki te wānanga tonu rā i ngā kupu heiwhakamahitanga, arā, e rangatira ai te karanga, ā, erangatira anō hoki ai te kaupapa o te hui me te marae.Toai atu toai atu – he aha i tōtika kē atu ai ko tēneikupu, kaua ko tērā? Ki whea puritia ai ngā oro, kiwhea tapahi ai, me pēhea te whakapuaki, te tuku i tewhakaaro, te mea te mea. Ā, he aha hoki ngārerekētanga o ngā karanga o mai mai ki ēnei o nānoanei.Me matatau te wahine ki te karanga, me mātua mōhioanō hoki ia ki ngā tīkanga me ngā kawa o tēnā, o tēnā.Ehara i te mahi kai paraoa noa iho, engari kē ia hemahi piere nuku, arā, ko te whai whakaaro nui, ko terētōtanga o te kupu, ko te whakapuakanga i ngā kareā-rotome aua tū āhuatanga katoa erā ka puta. Kamutu, me kaha tonu tātou kia whai tikanga tonu, ā,kia eke anō hoki ā tātou mahi. Me te mahara ake, kotā te karanga, he whakarangatira tāna i te marae meāna kaupapa katoa. Mutu atu! Kāre i kō atu, i kō mai!Nā reira e te manu hōnenga, e Pānia, e ao ana kiatukua atu anō ngā kupu whakamānawa ki a koe. Meikore koe, hei whakaatu i te whai tikanga me te whaihua o tēnei mahi. Ā, ko koe rā tēnei e whakatauira nei,e whakatairanga nei i tēnei kuru pounamu a tāua tewahine. E hika, kātahi te tino wānanga ko tērā! Kei tewhakarawerua tonu taku kiri.Ki ngā manu noho mātārae, Pāpā Tīmoti koutou koMateroa, ko Jeremy i tae mai rā ki te wānanga ki tetaunaki, ki te tirotiro i a mātou a ngāi Pitomata, ngāmihi kauanuanu ki a koutou. Tēnā rā koutou katoa.Kei aku manu taki, kei aku manu tāiko o te Pīnakitangaki te Reo Kairangi ki Uta, ki Tai, te mutunga kē mai rā otērā noho kotahi a tātou, nē rā. Heoi, ko te tūmanako,ka tangata whenua tonu atu ngā mahi o tērā wānangaki ō tātou ngākau, arā, hei koha ki te ao o te wā nei, kite ao o wawata. E ea ai rā tērā kōrero – he taonga tekaranga.Ko te karanga he hononga wairua ki a rātou mā kuahoki atu rā ki aiturangi mamao. Ko te mahi a tekaranga he whakatapu i te marae, he whakaputa, hewhakatau, he whakaoho i te mauri, hewhakarangatira i ngā manuhiri, ā, he hono i te aokikokiko ki te ao wairua. Ko te wahine te punaroimata. I roto i ngā karanga ka maumaharatia ngāmate kua hinga. Anā, ko te roimata, ko te hūpē, ko tetangi aroha, ko te tangi apakura, ko ngā auē, ko ngāmamaetanga ēnā e rangona ana e tāua e te wahine.NĀ LILLIAN TAI TĒNEI WHAKAAHUANgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 21

TE PĪNAKITANGA KI TE REO KAIRANGINĀ PŌMARE SIDNEY (NGĀTI POROU)E aku whakatamarahi ki te rangiE aku whakateitei ki te whenuaTēnā koutou, tēnā koutou, tēnā rā tātou katoaI te tekau mā waru o te marama o Whiringa-ā-rangi,ka karapinepine atu mātou, te kōpuni kauika o TePīnakitanga ki Tai, ki Te Papaiōea, ki te kura kaupapa oMana Tamariki. Ki reira mātou matapaki ai, ako ai ingā tataotanga o tēnei mea te whaikōrero. Āe, tērāmāpihi pounamu rā a hākui, a hākoro mā.Ko Leon Te Pairi Blake te mātanga reo nānā nei tekaupapa i whakahaere, ā, anō nei, he koroua nō te aokohatu tēnei tangata me tōna matatau hoki ki te reo ote manu kākā waha nui. Nā, ahakoa kei tēnā iwi, keitēnā iwi ōna ake tikanga, ā, ko ngā kōrero tuku e kīana, arā, ko te whaikōrero, e tika ana kia riro mā tetāne tonu tēnei mahi whakaharahara e pīkau, ewhakarīrā.Ko te whakapono ia, ka heke iho tēnei mātauranga i tewhare pātaka iringa kōrero tonu, ā, ka tau atu ki ngāraparapa, kātahi ka heke whakararo iho ki te tangata,ki te kōkō tatakī. Ko te kī, koinā i tau ai ngāwhaikōrero a te tangata. Nā, kāore i ārikarika ngāāhuatanga o tēnei mea te whaikōrero. Mai i te tapu ote tū, te whāitaita o te karu, te kōrero ā-tinana, tewhiu o te ringa, te hitekiteki o te waewae, aha atu,aha atu. Me tō mātou miharo anō hoki i te kītangamai, arā, he ingoa tonu tō tēnā tū, he ingoa tō tēnātitiro, he ingoa tō tēnā neke, tō tēnā hikoikoi. Ā, kakitea hoki te kounga o tēnei mea te whaikōrero me tetaunga o te kaikōrero, i tōna mōhio tonu ki terāwekeweke i te kōrero, ahakoa ōkawa mai, ahakoaōpaki mai. Kāti, koinā rā ētahi o ngā tohutohu a TePairi ki a mātou.Waihoki, ko tēnei mea ko te mau rākau tētahi mahipiere nuku rawa atu, ā, i āta whakanōhia rawatiamātou ki te wetewete i ōna āhuatanga, ki te ketuketuhaere i tērā kaupapa nui o mai anō, ā, koia tētahitikanga e kitea tonutia nei i te rangi nei i runga i ētahio ō tātou marae puta noa. I konei, ka toko ake amahara ki tērā whītiki o te kī, ā, ki tērā koroua rā oNĀ LILLIAN TAI TĒNEI WHAKAAHUAtātou kua kore nei i te tirohanga kanohi, arā, a koroTuahine Northover me tāna tīkapekape i te rākau. Tikatonu te kī, he reiputa tērā nō te ao kohatu! I āia tonunei, he uaua ka kitea tēnei momo i ō tātou marae. Nāreira tāne mā, me nanao tonu tāua i ēnei āhuatanga irunga i te umu pokapoka a Tūmatauenga – kei puehuki te pō, auē taukuri e!Nā reira, mokori anō kia hoki tonu atu ngā kupuwhakamiha ki tō mātou pou reo ki a Te Pairi, mōna ewhakatairanga nei, e whakaatu mai nei me pēhea eekea ai te matū o tēnei mea te whaikōrero. E mōhionei ngā manu kākā o tēnā marae, o tēnā hapū, o tēnāiwi, he tikanga puiaki rawa atu tēnei mea tewhaikōrero nō mai mai. Ko tāna he whakamanuhiri,he whakarangatira, he whakamihi i te manuhiriwhakaeke, ā, he poroporoaki anō hoki i ngā mate.Ngāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 22

KUA PUTA TE IHU!NĀ KARE TIPA-ROGERS (KAIWHAKAAKO)(KĀTI MĀMOE, KAI TAHU, NGĀTI KAHUNGUNU)‘Tītiro ake ki runga, kei reira te āwhina mō tātaukatoa!’ Ā, ka hoki rā ngā mahara, i te mea, koirā hokingā kupu a Koro Tuahine Northover ki a mātou ngāākonga o Te Taraongaonga i ngā tau ki muri. Ko tāna,‘Ko tō reo tonu te mea e karapoti nei, e tiaki nei, kiaekea e koutou ngā maunga teitei. Nā reira, i a koe eakoako nei i te reo me ngā tikanga o TeTaraongaonga, āta whakaaroarohia tērā kōrero.’ EKoro e ... kei te mōteatea tonu rā te ngerongerongākau, ā, nō hea ō kupu, ō tohutohu e whakarērea ete taringa rahirahi. Nā reira e te taumata, hoki atu rākoe ki ngā poutokomanawa o ngā maire, o ngāwānanga, hoki atu ki Aiturangi Mamao. Kāti ake.Mōkori anō te kupu whakamiha ki a koutou o temarae o Pukemokimoki. Tīwana, a koe tonu rā me tōpae tapu, koutou ngā kaihautū, ngā ringaringa, ngāwaewae o te marae. Me kore ake koutou, i whaikāinga ai mātau hei whakamānawa i ngā ika ā whiro itaua rangi rā. Me te mea hoki, māoriori ana tā tātounoho tahi, mai i te whakaeke tae noa ki tōna mutunga.E te kuia e Kahu, e te tuakana Beverley, ngā reomaioha waiwaiā o te marae, tēnā rawa atu kōrua. Ā, kia koe hoki whaea Irene, koutou te ringa wera, te ringao te manaaki, rangatira ana rā te toha o te mahi a tekai. Whiu ana te puku, ngata ana te hiahia. Ki a koehoki e te Ōmio, kāre i arikarika te mihi. Nāu te karangakia raumanu atu te minenga ki raro i tōu maru me āumanaakitanga. Ko koe te whakatinanatanga o tērākōrero nui a ngā tīpuna; Mate kāinga tahi, ora kāingarua. Kei te mihi, kei te mihi.Ko te mea nui, i tūtira katoa mai ngā whanaunga mengā hoa ki te whakanui i ō rātau whānau kua puta neime kī, i te whaiao ki te Te Ao Māori. Mai i ngā tōpito oTe Matau a Māui, tokomaha rawa atu ngā ākonga ongā whakaakoranga tīwhikete. Hei konei, ka mihi ki akoutou i angitū nei. Ā, ka mihi anō hoki ki te tekau māwhitu o Te Kura ki Tawhiti i whakawhiwhia nei ki teTohu Paetahi. E hika mā e, kua roa rā koutou e hoeana i te waka o te mātauranga, ā, naia te mihikauanuanu ki a koutou me ō koutou whānau tautoko.Me te kī ake, ko te tīmatahanga noa iho tēnei. Ko teoranga, ko ngā ara tautika ērā kei waho rā e whangamai ana. Nā reira, mahia te mahi kei tamariki ana!Whāia te iti kahurangi!Kāti, ka rere anō hoki a mihi ki a koutou iwhakawhiwhia nei ki ngā tohu whakamaumahara ki aTira Matairangi o Rangitukia, o Ngāti Porou, ka tahi, ā,ki a Robin Albert hoki o Te Wairoa, o NgātiKahungunu, ka rua. Ko tō Tira, i haere ki a KaimaiNatusch rātau ko Tanenuiarangi Paku, ko RosieDennis, ko Jamie Te Hau, ko Helen Waaka. Ko tōRobin, i riro i a Rangihaanu Rolls rāua ko Kane Nepe-Apatu. Kei runga noa atu koutou, e hika mā e. E kore emū te rere o mihi. Hei konei, ka huri ake ki a PōmareSidney o Ngāti Porou, ki a Matariki Brown o Te Aitangaa Māhaki, kōrua tahi i tū rā hei kanohi, hei wahakōrero hoki mō ngā ākonga o ngā tau tōmua. Pōmare,Matariki, e tino mihi ana rā ki a kōrua te hunga taiohi,kua tomo atu nei ki ngā kura ki te whakaako i te reome ngā tikanga a kui koro mā ki ā tātou tamarikimokopuna. Kia upoko pakaru te karawhiu!Na, kia hoki atu ki tērā o ngā taonga i tukua nei i tauarangi rā. He tohu whakamaumahara, ‘He MaimaiAroha’ hoki tērā nā Te Manga Māori ki a Koro TuahineNorthover. He mea āta mātai rawa te hunga ākonga ite tuatahi, i runga tonu i ngā whakataunga a te tumuwhakarae, a Dr Roger Maaka. Ko tāna, ko tēnei tohu,ki te kotahi anake. Ki te tāne, wahine rānei e mātuawhakaataata ana, e whakatauira mai ana i tōna tinoaronui ki ngā kaupapa i whakaaro nuitia, i ngākaunuitia e Koro Tuahine. Ko te reo Māori, ko ngā tikangaMāori me te whaiwhakaaro ki te tangata. Kāti, koMargaret Midgee Young rā o Ngāti Kahungunu me TeWhānau a Kai o Te Tairāwhiti, te kaiwhiwhi mō te tau2011. Kāre i kō atu i a koe, Midgee.Otirā, hei kōrero whakamutunga, ka mihi tonu ki atātou mō ngā rā kei te heke. Kia piri te noho a tewhānau, kia nui te aroha o tētahi ki tētahi. Ā, ki a koehoki Kahungunu Matangi Rau, e huri rauna haere neiki kō ki kō me tō mahi nui ki te kawekawe haere i ngākōrero o te wā, Tihei Mauri Ora!Ngāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 23

POIPOIA TE PITO MATANĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD (NGĀTI KURUKURU)Pango ana te marae o Tūrangawaewae i te mahi a tetangata i tae atu ki te whakamānawa i te ekenga o TeKōhanga Reo ki tōna tau toru tekau. Nō te tau 1981 itīmatahia ai te kaupapa nei e Te Tari Māori, ko tōnakaupapa matua he pupuri i tō tātau reo rangatira kiakore ai e ngaro.Nō te tau 1982 i whakatuwherangia ai te Kōhanga Reotuatahi ki Pukeatua. Kotahi rau rawa ngā Kōhanga Reoi huakina i taua tau tonu rā. Tae rawa atu ki te tau1994, kua waru rau kē ngā Kōhanga Reo, ā, neke atu ite 14000 ngā mokopuna i te whakaakona e tekaupapa nei. Nō te tau 1990 i whakawhiti atu ai temana whakahaere o Te Kōhanga Reo, mai i Te TariMāori ki te Tāhūhū o Te Mātauranga. Kāore i ārikarikangā tāmitanga ki Te Kōhanga Reo i tōna kuhunga atuki raro i ngā tikanga o Te Tāhūhū o Te Mātauranga. Kahaere nā, ka haere nā, ā, ka waia haere Te KōhangaReo ki ngā ture me ngā tikanga a te Early ChildhoodSector. Me kī, me waia rā ka tika, i te mea, mā tērārawa hoki e mau tonu ai te kaupapa ahurei o teKōhanga Reo. Heoi anō, i ū tonu te waka o Te KōhangaReo ki āna nei kaupapa, i runga anō hoki i tewhakapono me ngā tohe a ngā kaumātua, a ngāmātua me ngā rangatahi, kia kaua te reo e tukuna kiamate. Ka noho ko te hunga kaumātua tonu ngākaitaunaki, ngā kaitiaki mō te kaupapa. Me te meahoki, e ora pai ana Te Kōhanga Reo, ā, hāunga anō ngāwhakamātautau a wai ake, a wai ake i roto i ngā tau.Ā, hei ēnei rā nei, kua nui rawa ngā takewhakapōrearea, nga whakamātautau a tekāwanatanga i ngā mahi a Te Kōhanga Reo, ā,nōnānoa nei, i haria ai aua take nei ki mua i te aroaroo Te Taraipiunera o Waitangi. Ka puta i a TeWharehuia Milroy o Ngāi Tuhoe ēnei kōrero:“Kei tekaha tonu ngā kōhanga reo ki te kawe i a rātau,engari e whakaekea ana e ngā tikanga, e ngā ture a tekāwanatanga. Nā, ka pērā ana kua uaua ki ngāKōhanga Reo te whakatutuki i te kaupapa iwhakaritea mai ai e ngā kaumātua i tō rātau nā wā.Kua whakarerekē haere kētia hoki, nā te mea kuakuhuna atu ki raro i te Early Childhood Education.”Nā, nō mai anō i mahi tahi ai Te Poari Matua o TeKōhanga Reo me Ngāti Kahungunu Iwi Inc. Kei tetautoko rawa atu a Ngāti Kahungunu Iwi Inc. i ngātake a Te Kōhanga Reo, inā hoki he wāhanga nui tonunei tōna kei ngā whāinga o Te Mahere Rautaki HaiHaumanu i Te Reo o Ngāti Kahungunu 2006-2027.Kāti, ka waiho ake mā ēnei whakaaro o Te Wharehuiae whakatepe tēnei kōrero: “Ko ā tātau tamariki, ko ātātau mokopuna, he pito mata kei roto i a rātau. Ko temahi kē he poipoi i a rātau kia puta mai ai taua pitomata rā, kia kitea ō rātau pūkenga, ō rātaumōhiotanga.NĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD TĒNEI WHAKAAHUANgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 24

TE HUI WHĀNUI A TE ATAARANGINĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD (NGĀTI KURUKURU)“Hoki wairua mai rā e te kahurangi o Te Ataarangi, TeHeikōkō e!”Koinei rā te kupu tuatahi i rangona e te taringa i tehunga i whakakukū atu ki ngā pāpāringa o Te Rotoiti,ki runga o Te Tākinga Marae, ki roto o Ngāti Pikiao, kite hui whānui a Te Ataarangi 2011. Maringi ana aroimata, heke ana a hūpē i te whakaekenga atu o ngāpekanga katoa o Te Ataarangi i runga i te reo pōwhirio Te Waiariki. Ki reira tangi ai ki tō rātau kahurangi, aTe Heikōkō, inā hoki koinei te hui tuatahi a TeAtaarangi mai i te huritanga atu o tērā kuia rongonui otātau ki tua o Tāwauwau. Tērā hoki te mauri o TeAtaarangi i whārikihia ki te mahau o te tipuna whare,ā, mārakerake ana te kitea, kua kotahi anō te tokoruanā rāua nei te kaupapa nei i tīmata i ngā tau, arā, a TeHeikōkō tonu rā rāua ko Ngoi Pēwhairangi. Hangaaroha ana, e hika mā!Katoa ngā mihi a te tangata whenua, hei rangitāmiro ingā waka katoa o Te Ataarangi ki ngā kāwai hekengawhakapapa o Te Arawa waka. Hāngai pū tonu ana kite tokorua nā rāua te waka nei o Te Ataarangi iwhakarewa, ā, koia rā tēnei e hoea tonutia nei i tēneirā. Ka tū mai ngā pūkōrero o tērā rohe, o tērā rohe, kakōrero mō te āhua o Te Heikōkō i roto i ngā mahi ki tereo. Ahakoa kīhai māua i tūtaki, taringa rahirahi anataku noho, ā, nō te mutunga, mārama pai ana tēnei heaha i whakamānawatia pērātia ai tērā kuia. Ka tikahoki!Kia mōhio mai koutou, ko taku hui tuatahi tēnei ki TeAtaarangi. Heoi, i haere atu au kia āta kite ai ōkuwhatu, he aha te aha. Te huhua noa hoki o te tangatakua kī mai ki a au i ngā tau, mō te pārekareka o tēneitūmomo ako. Kāore tonu au i mōhio ka pēhea nei ngāwhakahaere, heoi, kua kite nei au i ngā hua maha kuaputa ki ngā takiwa pēnei i Te Wairoa nei me wai atu, ā,me pēhea hoki ēnei tū akoranga e kore ai e toro atu kite nuku o te whenua.Mutu ana ngā mahi o runga i te marae ātea, ka houkatoa atu te iwi ki te kai. E hika mā! Tē rongo ai itētahi reo kē, atu i tō tātau reo Māori! Nā konā au katino kite i te tino ngako o te kaupapa, arā, hewhakakōrero tāna i te tangata, ahakoa nō hea, ahakoatapepe mai, ahakoa tika mai. Kotahi anake tewhakaaro, kotahi anake te reo kōrero, ko te reo Māoritērā.Ko ngā mahi o te rangi o muri atu ko ngā papamahi.Ka noho nā au, ka mātakitaki atu, ka pēhea rā tā rātoukawe i ēnei mahi? Ka whakaritea nā kia whitu pea ngākaiwhakaako, kotahi ki ia tēpu. Ka whakarōpūtia ngāākonga, ā, ka huri haere ki ngā papamahi katoa. Hererekē katoa ngā kaupapa akoako. E hika mā, ka maute wehi! Tawetawē ana te tēneti nui rā i te kata!Kāti, e mīharo tonu nei rā au ki Te Ataarangi, ki tōnamauri tau, ki te āhua o te kawe, ki tāna whakarataratai te tangata, ki tāna whakapārekareka hoki i teminenga. Koinei taku mihi ki ngā kaiurungi o tērāwaka me tōna tūnga nui i roto i ngā mahi haumanureo. Tēnā rawa atu koutou i tauwhiro mai rā i tēneinoho āku i waenganui i a koutou. Nōku te whiwhi!L-R : RIRIPETI HUNKIN, TE RINGAMAU TAMANUI (TŪHOE), HOKIMOANA TE RIKA HEKERANGI (TE UREWERA-TŪHOE)Ngāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 25

POUPOU KARANGANĀ RAINA FERRIS (NGĀTI KERE/NGĀTI RAUKAWA)(NĀ RAIHA HUATA RĀUA KO MATEROA HAENGAWHAKAMĀORI)Ko Te Poupou Karanga te tuatahi o ngāwhakaakoranga he mea waihanga mai heiwhakamōhio i te ākonga ki te ao o te karanga me ōnakāwai rangatira. Ehara i te mea me taunga rawa te reoMāori o te ākonga. E whā ngā wānanga noho, ā, heingā rā whakatā ērā .IKo te wānanga tuatahi, ko Te Whāriki: I tēnei o ngānoho, ka āta ketuketu haeretia ngā kōrero o teorokohanga mai o te tangata, ā, ka āta mātaihia anōhoki ngā atua wāhine. Ka whai ngā whakaakoranga neii tā te Māori tāna titiro ki tōna anō ao, ā, ka tīkina atuhoki ngā kōrero o Te Kore, o Te Pō, o Papa-tuā-nuku, oHineahuone. Me te hoki tonu atu ki tērā ui nui, ’Heaha tēnei mea te karanga?’ Mai i te wānanga tuatahi,ka whakatenatenahia te wahine ki te karanga, ā,koinā, ka hoatu he kupu, he whakatauākī/whakataukīhei karangatanga māna. Otirā, he āwhina noa rā tātēnei i te ākonga, arā, kia kore ai ia e mate ki teraparapa kupu. Nā, hei tana karanga tuatahi tonu, kuarangona tōna reo, tōna taumata reo, ōna pūkenga,tōna mōhio hoki ki te whakapuaki i te whakaaro, ahaatu, aha atu. Āe mārika, he maha noa atu ngā kaupapahei akotanga māna, heoi, ka riro mā ngā wānanga neite ngākau e whakatuwhera ki te ātaahua rirerire otēnei mea te karanga me ōna kaupapa whai tikangakatoa. Nā reira, ko tā Te Whāriki tāna mahi, he hora ite whāriki ki te tūāpapa o te ao karanga ka tahi, ā, hewhakatau mauri anō hoki tāna, ka rua.Ko te wānanga tuarua, ko Tuawahine: Ko tāna hewhakatewhatewha i ngā pūrākau mō Hinetitama rāuako Hinenuitepō, ngā atua wāhine. Ko tā te karaehe, hewetewete i aua pūrākau nei me te whai haere i ngākura huna o roto, ā, me te wānanga anō hoki i ōnapānga ki tēnei nei ao e noho nei tāua. Ā, ka ātamātaihia anō hoki ngā mahi a ngā kuia, te mahi tahi ate wahine me te tāne i runga i te marae; tewhakapuaki kaupapa i rō karanga, te whakaputawhakaaro i rō karanga; ki hea puritia ai ngā oro, ki heatapahia ai, te tatangi/tangi o te reo karanga, tewhakamahi i ngā kupu, ngā tikanga whakaaro e tōtika,e tika ana hei whakairo, hei whakamana i te kaupapakōrero.NĀ LEWIS TE WHAITI TĒNEI WHAKAAHUAHei te wānanga tuatoru: Ko tāna, kia rētō tonu tetirikohu atu ki ngā kōrero mō ngā atua wāhine, ā, kingā kaupapa tonu rā ka pā ki a Taranga rāua koMurirangawhenua, kātahi, ka tātari haere ai i ngātikanga o te karanga i waho atu i ngā whakahaere otēnei mea te pōwhiri. Kātahi, ka āta wānanga ai i temea e kiia nei ko te mana wahine me ōna tikangakatoa, tae noa ki te ora, te matemate haere rānei o tekaranga i runga i ō tātou marae i ēnei rā nei. Ko tā ngāwāhine, he whakarite rautaki mai, arā, e whai tikanga,e pakari ake ai ngā karanga o te wā kāinga me ngākaikaranga tonu o ō rātou marae.He ako tonu, he whakapau werawera tonu te mahi, ā,hei te mutunga o tēnā o tēnā wānanga, ka ruamarama rawa te ākonga e whakangā ana. Otirā, he wāwhakaharatau karanga anō hoki tērā, arā, kia tinotangata whenua ai tēnei taonga a kui mā ki te ngākau.He wā anō hoki ki te āta ngaungau, ki te whakapūmaui ngā kōrero o ia wānanga, me te whakaoti i ngātaumahi kua whakaritea kētia mai nā e tekaiwhakaako.Ko te noho tuawhā: Ko tāna ko te tangi, ko te wiri, kote ihi, ko te wana tonu o te karanga, me te tino orangaanō hoki o tēnei mea te karanga. He wā tēnei e rere aingā pātai, ā, e hoki ai ōna whakautu. Ko tā ngāākonga, he whakaemi mai i ā rātou tuhinga mō tepepa whakamutunga, ā, hei tētahi o ngā upoko, tēnātuhia mai he kōrero mō te pānga o te karanga ki teoranga toitū o tō tātou iwi. Nā reira, kāre i ārikarika temahi! Karawhiua!Ngāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 26

TE WHATAHORO FOXI kuraina ahau ki Te Kura Kaupapa Māori/Wharekura oWairarapa, ki Te Kura Whakapūmau i Te Reo Tūturu kiWaitaha, ki Te Kura Kaupapa Māori/Wharekura o NgāMokopuna, ki Rathkeale College me Makoura College.Nā te aha koe i ngākaunui ai ki te reo Māori?Nā te rongo tonu i tona ataahua, i tona makere iho ingā ngutu tino mātau. Te māmā noa o te whakaniko,o te whakaataahua i te kupu kōrero, me tona rōreka irō waiata, i rō haka, i rō whakataukī. Ka mutu, hei ngāmahi kapahaka, ka āhei te tangata ki te whakapuaki ingā rei o ngā take Maori.NĀ TE WHATAHORO FOX TĒNEI WHAKAAHUAI toa a Te Whatahoro Fox i te whakataetae ManuKōrero ā-rohe i Te Awakairangi ki Te Wairarapa. Ko ia itohua kia haere ki ngā whakataetae Manu Kōrero ā-motu ki Tauranga Moana. I tuatoru a ia i te wāhangaPei Te Hurinui, ā, ka riro i a ia Te Mumuhau Tākeretauo Mataatua.Nōku i Te Wairarapa, ka uiui au i a ia. Nikā ōnawhakaaro:Ko wai tō ingoa?He ingoa tuku iho nō tōku tipuna, kia whitu ngāreanga whakapapa ki muri. Ko Whatahoro Fox tōkuingoa.E hia ō tau?Tekau mā whitu aku tau.Ko wai ō iwi?Ki te taha o tōku pāpā, ko Ngāti Porou te iwi, koHinerupe te hapū, ko Hinerupe tonu te marae. Ki tōkutūrangawaewae, ki tōku ūkaipō, arā, ki te Wairarapanei, ko Ngāti Kahungunu te iwi, ko Ngāi Tāneroa rātauko Ngāi Tumapuhia-ā-rangi ko Ngāti Moe ngā hapū, koHurunui-o-rangi rātau ko Pāpāwai ko Te Unuunu ngāmarae.I kuraina koe i hea?He aha ō wawata mō te reo Māori?He hiahia nōku ki te whai atu i te tohu PhD mō temātauranga Māori, kātahi ka whakauru atu ai ki teTaura Whiri i Te Reo Māori, ki Te Puni Kōkiri rānei. Kote wāhanga tōrangapu mō ngā take Māori tētahiāhuatanga kia taea ai e au te whai, arā, he rautaki anōhoki tērā e whai wāhi ai te reo Māori ki waenga i ngāhāpori Māori.Ki tāu i whakaaro ai, ka ora tonu tēnei reo mō aketonu atu?Kua rerekē katoa te reo i te huringa o te ao. Ka huritonu te reo, nō reira ki a au, kua kore e rite te reo onāia ki te reo o nehe. E kore e rite te reo o ngā rā emaeke nei ki te reo o nāia, engari e whakapono ana auki te whakataukī: “ko te reo e kōrerotia, koia ko te reoka ora”. Koirā te take i hiahia ai ahau kia whai mahi aui tētahi āhuatanga e āhei ai au ki te hanga rautaki kiapai ai te whakaora i te reo, hei reo kōrero tonu mōngā māngai o te iwi Māori.Me pēhea te whakaora i te reo Māori?Ki a au, e māmā ai te ako a ngā kōhungahunga o tekōhanga reo, me tīmata tonu mai i ngā waiata, i ngāwhakataukī me ngā kīwaha, ā, ko tōna tinowhakahirahira ko ngā whakamārama. I ngā akorangareo, me mātau te ākonga ki tāna i ako ai. Koia ko terautaki ako, heoi, ko te rautaki ora, ko te kōrero. E aiki te Aho Matua o ngā Kura Kaupapa Māori “...Kāhorehe painga o te ture, o Te Tiriti rānei, mehemea kāhorete reo i te ngākau, te whatumanawa, i roto hoki i temāngai o te iwi Māori.” Me whai wāhi te reo Māori kiroto i te ngākau o te iwi Māori, kia whaihua ai te reo.Ngāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 27

TŌKU RĀKAIPAAKATANGA KI NŪHAKANĀ NGAHUIA MATAIRANGI (NGĀTI RĀKAIPAAKA)E hoki ana a ngākau ki tōku ao tawhito, arā, ki ngā wāo tōku whakatipuranga me ētahi o ngā mahi i mahia,ētahi kōrero i kōrerohia e mātou o Nūhaka. Hei konei,ka rau a mahara ki ōku mātua tīpuna, nā rātou neiēnei kōrero.Ka tahi, ko tēnei tētahi o ngā kupu o te wā kāinga – kote nikā. Ko ētahi e kī ana, anika. Otirā, mēnā nōKahungunu ki Rākaipāka ki Nūhaka koe, ka mōhio, karongo anō hoki koe, ko te nikā kē te kupu kawhakamahia, ehara ko te anika. Kore rawa atu. Ko tetikanga o te nikā, ko te kupu tonu nei, ko te anei. Kārei kō atu i kō mai!Ka rua, he kōrero tonu mō te rerenga kōrero e kī nei,Mātua tēnei/Mātua tēnā. Hei tauira, ka puta i a autēnei kōrero mēnā ka peka mai te tangata ki takukāinga, kātahi ka kī, “Kāore au e noho roa mai ki a koe,i te mea he hui tāku.” Ko taku whakautu, “Kei te pai –haere i tō haere. Mātua tēnei. Ko te mea nui kē, i pekamai koe.” Ka tika anō hoki tēnei kōrero mō te pakukoha ā-moni, ā-kai, ā-wā noho poto nei rānei. Ka kiia,Mātua tēnā/Mātua tērā.Ka toru, Mātī ana! Mēnā kei te matekai koe mō tētahikai, ā, ka kite koe i taua kai rā, ka kai, ka tokokai. Ka kītō puku – tē tarea tētahi paku kongakonga nei, anā,Mātī ana! Nā, koirā rā te waihanga whakamahi i ēnākupu ki tōku rongo, i a au e tipu ake ana i te kāinga.Ka whā, Kei Mahurangi kē e haere ana. He tino kōrerotēnei nā rātou o Nūhaka. Mea ka kōrerohia tēneikōrero, kei te kōrero koe mō tētahi kei rangi tūhāhākē nei ngā whakaaro e haere ana. He pohewa, arā, herite tonu te moemoeā mō tētahi ao kē noa atu. Tuaatu, he tangata e kore nei e noho ki te kaupapa; kei tekatewa haere noa ngā mahara me ngā kōrero. Heitērā momo, ka kiia, “Hika mai, kei Mahurangi kē ngāwhakaaro o tērā e rērere haere ana!”Hei kōrero whakamutunga, ka hoki aku mahara ki tērāo māua o Rākaipāka, arā, ki a Liz Hunkin. E kōrero anaa Liz mō tana hokitanga mai i Pōneke ki Nūhaka, kitērā o ana koroua ki a Hemi Pōtatau, i aua wā. Ka kīpēnei a Liz, “Hoki rawa atu au ki te kāinga ki te korouarā, kua huri kē ngā turi ki muri i ngā taringa.” E kī anatēnei kōrero, kua tino koroua, kua tino koroheke rawaatu te tangata. Ā, koinei rā ōku mahara mō rātou metō rātou reo o te kāinga. Mēnā ka kaha mai tērāmomo reo i waenga tēnei whakatipuranga o Nūhaka,e hika mā e ... Mātua tērā!Kāti, nikā rā tēnei paku waiata o te kāinga, hei paiherei te kaupapa kōrero.Nā Nūhaka eAwhitia maiNgā hapūMe ngā hau e whāMe ngā waka e tau.Nō reira maranga maiTipuna RuawharoNei ō karukaru mōrehuAuē te aroha.NĀ TE WHARE TAKIURA O KAHUNGUNU TĒNEI WHAKAAHUANgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 28

TE WHARE ARIKI HOU O PĀ ARIKINĀ ALEX-ANN EDWARDS (NGĀTI PĒHI/NGĀI TE APATŪ)He mea pōwhiri e Pa Tapaeru Upokotini Marie Ariki oRarotonga a Ngāti Kahungunu me ērā o ngā iwi kaheke mai i ngā whakapapa o Takitimu waka, kia haereatu ki tana hui whakatuwhera i Te Takitimu Centre, ite rohe o Takitumu i Rarotonga. Ko ngā mea i haere,ko Ngāhiwi rāua ko Mere Tomoana, ko Haami rāua koEdina Hilton, ko Meka Whaitiri rātau ko Adele Whyte,ko Alex-Ann Edwards, ko Jeremy MacLeod, ko MarieWillet rāua ko Sascha McMeeking. Kua roa a Sascharāua ko Ngāhiwi e whakapau kaha ana ki te whakaritei tētahi mahere rautaki, arā, e pai ai te tautoko, temahi tahi hoki a ngā rangatira o ngā iwi o Te Moananui-ā-Kiwame Aotearoa.Nō mātau i Rarotonga, ka whakatenatenahia mātaukia aronui tonu ki tō rātau reo, ki ngā tikanga me temātai anō hoki i te ahurea o tērā iwi. Nō reira, ka toroatu mātau ki ngā whare pukapuka, ki ngā wharepupuri taonga, ā, ki ngā kōeke hoki o reira me teareare atu ki ngā ōritetanga, ngā rerekētanga o tōrātau nā reo Māori ki tō tātau. I peka atu hoki mātauki te kōhatu whakamaumahara i Ngā Tangi’ia, te wāhii wehe mai ai a Takitimu waka me ērā atu o ō tātauwaka tipua. Pērā i a Tainui, Te Arawa, Mataatua,Kurahaupō, Aotea, Tokomaru mā rā. Nā, ahakoa kāoretonu e tino kitea atu taua kohatu nei i te rori, i rongotonu mātau i te tapu o taua wāhi rā me te wairua anōhoki o te hunga kua poto ki te pō.Ka haere te wiki, ā, ka tae atu nā ki te rāwhakatuwheratanga o Te Takitumu Centre, te whareariki hou o Pā Ariki. E tū ana mātau me ō mātaukākahu pango, mate pai ana i te wera! I reira, ka tūtakiatu mātau ki a Tama Huata. Ā, nō mātau e whangaana kia whakaeke, tārake ana te kitea atu, he rerekēnoa atu ā rātau tikanga whakatau manuhiri. Kāre temanuhiri e whakaeke i te wā kotahi. He pōwhiri mō iaope. Mutu ana te pōwhiri i te Pirimia tuarua o te KukiAirani, kātahi anō mātau ka whakaeke. Ko te reokaranga tuatahi o te marae, nō te tāne. Noho ana teope, ka whakatangihia mai e te pēne he hīmene, ā,kātahi anō nā mātau o Aotearoa nei ka whakaeke. NāTainui ngā waerea, ā, mutu ana ērā karakia, kakarawhiua atu nā e mātau ngā karanga hei whakanui ite kaupapa, hei whakamānawa anō hoki i ngā tiniaituā o roto i ngā rā, o roto i ngā tau. Ko te karangawhakamutunga a Kahungunu, he mihi ki te wahineariki, ki a Pā Ariki, nōna nei te whare, nāna nei tekaranga.Nā, noho katoa ana te marea, tīmata ana ngānekeneke mō te huaki whare. I konei, ka kite mātau ite huhua o ngā rerekētanga ā-tikanga nei ki ō tātau ote kāinga. Kotahi anake te kaikōrero, ā, māna te katoae mihi. Kāre kau he waiata kīnaki. Mutu ana tana mihi,koina! Kāre kē he wāhi ki ngā waha kākā o waho.Otirā, ka karangatia a Ngāhiwi, kātahi ka hoatu mānatētahi o ngā wāhanga o te whare e whakatuwhera.Nōna e mahi ana i tana mahi, ka tū atu mātau ki tewaiata i te karakia o Takitimu waka “Tū mai awa”. Katae atu ki te rārangi e kī rā: “Ko Takitimu te waka e!”,hika mā! Ka pakipaki te marea! Heoi anō, mutu ana tetaha ōkawa, anā, kua āhei mātau ki te kuhu atu ki tewhare, ki te tirotiro haere. Ā, hei te horatanga i ngārourou kai, ka reka hoki!Kāti. i hoki pai mai rā mātau ki te kāinga nei me tewhakaaro nui tonu ki ō tātau tuākana o ērā takiwāātaahua rawa atu. Manohi anō, te oranga ngākau hokii tō mātau taunga mai ki te wā kāinga. Heoi anō.Rarotonga e ... Te ringa o te manaaki! Mai i te iti oNgāti Kahungunu, ngā mihi mutunga kore! Mauri ora!NĀ NKII TĒNEI WHAKAAHUANgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 29

TE WHAKATIPU PĀUANĀ TE NGĀTI KAHUNGUNU IWI FISHERIES MANAGEMENTUNIT ME NGĀ HAPŪ O POURERERE, O WAIMĀRAMA, OPŌRANGAHAU, ME TE PAUA MAC2 TĒNEI KŌRERO(NĀ MATEROA HAENGA I WHAKAMĀORI)Nō te Mane, te 28 o Nōema i whakahokia atu ai ngāpāua pēpe, neke atu i te rima tekau mano, ki ngātakutai o Kahungunu. Kua aua atu kē tēnei kaupapawhakangākau, arā, te whakatipu pāua, e tāria ana engā whānau, e ngā hapū me te iwi o Ngāti Kahungunu,ā, nā te mimiti haere tonu rā o tēnei mea te pāua katahi, me te kaha kōhunu anō hoki a huhua noa mā itēnei tino taonga a tātau, ka rua.Hai tēnei kaupapa, i mahi tahi te Kaporeihana o NgātiKahungunu Iwi rātau ko ngā hapū o Waimārama, oPourerere, o Pōrangahau me te Pāua 2 IndustryAssociation (PAUAMAC 2).Kotahi tau te pakeke o ngā pāua pēpe nei, ka taria mainā i tētahi o ngā pāmu pāua o Te Kaha, ki Heretaunganei. Nō te taunga mai ki konei, ka whakahaeretia hekarakia whakamoemiti i te marae o Ruahāpia, kātahika tauwehea nga pēpe, ka tukuna atu nā ki ngā hapūme ngā moana o Waimārama, o Pourerere mePōrangahau. He rautaki whakatipu pāua tonu tā tēnā,tā tēnā hapū, ā, me te mea hoki, i whai wāhi katoa aturātau ki ngā kōrero me ngā whakariterite, mai i tetīmatahanga o tēnei kaupapa, tae noa ki tōna otinga.Tangaroa tonu te papa – hei te rā nei, kuawhakahokia atu ēnei ki a ia”. Ka āmine atu ngāwhānau. Me te whakaae, arā, me āta tiaki, me whaiwhakaaro anō hoki te tangata ki te hauora o temoana. Ā, he whakarite mahere rautaki anō hokitētahi mahi, kia haumaru ai te noho a ngā pēpe nei ite moana.Nā, ko tērā peka o Te Kaporeihana o NgātiKahungunu Iwi, a “Ngā Tini a Tangaroa” rā tēnā emahi tahi mai nā me ngā hapū, ki te whakawhanake iērā tū nekeneke o te tohu haere, te tiaki, te mātai anōhoki i te ora o te pāua, tōna tipu me ōna nohoanga.Hei konei, he maha ngā huarahi e whai wāhi atu ai tetangata kāinga, ā, ko tōna tino whāinga tonu, kiaaronui atu, kia tahuri ā-hapori atu te katoa ki te tiaki ite taiao.Otirā, ko te tuatahi noa iho tēnei o tēnei kaupapa nui.Me te kī ake, ehara i te mea ko te whakatipu pāua noaiho te kaupapa, engari ia ko te whakaū tonu i ngā heretangata i waenga i te Kaporeihana o Ngāti KahungunuIwi me ngā kaipānga, ā, he titiro whakamua anō hokiki ngā tau kei te heke me ōna kaupapa whai take kahua ake. Ā kāti, ko te tuarua o tēnei kaupapa, ka tū kiTe Wairarapa ā kō tonu ake nei, ā, hei reira ewhiriwhiria ai te wāhi tika mō te whakatipu pāua – kiarite mai rā ngā pēpe.Kātahi te rā whakahirahira ko tērā! Me te mea hoki,mauri tau ana te katoa i te tutukitanga o tērā kaupapanui whakaharahara. Waihoki, he rangi pai huarere, ā,kore rawa atu tētahi paku aha nei i pā mai, ngāwarinoa iho te haere o te mahi. Me te pai hoki o te mahitahi a ngā pakeke me ngā rangatahi, ā, he wā anō, kuatoru rawa ngā whakatipuranga e mahi tahi mai ana irō wai – hika mai! Ka mau kē te wehi! Ā kāti, kua taunei ngā uri o Tangaroa ki tōna marae, anā, kuarenarena te taukāea i waenga i ngā hapū me ngā iwi.Nō te hokinga atu ki te marae, ka kōrerohia ngā take ote rā, ā, ka puta nā ngā kōrero a te tangata whenua, aNgavii Pekepo o Pourerere: “Kua hia tau kē nei, koNĀ NKII TĒNEI WHAKAAHUANgāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 30

PĀTAITIA NGĀ POU O TŌ WHARENĀ JEREMY TĀTERE MACLEOD (NGĀTI KURUKURU)Nō ngā rā tata tonu nei au i haere atu ai ki te marae o Takitimu i Te Wairoa, ki te uiui i ētahi o ngā kaumātua o reiramō te hōtaka a Pouaka Whakaata Māori i huaina nei, ko Ngā Pari Kārangaranga:Kahungunu Matangi Rau. Ko ētahi ongā pātai i whiua ki ngā kaumātua i pēnei nei nā: Te ao Māori o ēnei rā, he rerekē rānei ia ki te ao Māori i a koe etamariki ana? I a koe e tamariki ana, i pēhea te kawe a ō kuia, a ō koroua i ngā mahi o runga i te marae? Kua rerekērawa atu ngā whaikōrero me ngā karanga o ēnei rā? Pēhea ōu nā whakaaro ki ngā mahi kei te kawea i runga i ōtātau marae i ēnei rā nei?Kāore i ārikarika ngā whakautu ki ērā pātai. Mai i ā rātau kōrero, ka hua mai ko ēnei paku whakaaro ōku ki te āhua oā tātau mahi. Ā, mēnā rā he whakaaro atu anō ōu, tēnā tukuna mai ō kōrero. Otirā, anei ēnei nā, hei whakaaetanga,hei whakahētanga rānei mā koutou.E KOUTOU E...KEI TE AHA KĒ KOUTOU?Te reo me ngā tikanga – e rua, e rua! Tē taea tewhakawehewehe!Kua roa au e mātakitaki ana i ētahi o ngā mahi emahia nei i runga i ō tātau marae me te māharaharaanō hoki ōku. Nōku kua ako nei he tapu ngā mahi orunga i te marae ātea, arā, he ōkawa, tino kore rawaatu nei he wāhi ki ngā mahi a te hako. He aha ia i tapuai? I te mea, katoa ērā mahi ka heke mai i ō tātau atuaMāori, i waiho mai e kui mā, e koro mā ki a tātau oēnei reanga nei.Hei ō tātau paepae tapu huri noa i te rohe whānui, keireira ōna mātanga, kei reira ōna tohunga, ōna autaia,ōna pito mata, engari, kei reira anō hoki ōna rorirori,ōna kūare. Ko tēnei hunga, ēhara nō tewhakatipuranga kotahi, engari ko ia te hunga ewhakarorirori nei i ngā tikanga o runga i te maraeātea. Te meatanga, kua parea atu e tēnei momo tetapu me te ōkawa o ēnei mahi ki rahaki.Ko ngā kaumātua nā rātau au i ako, kia haere ki ngāmarae, kua hui rātau i mua i te whakaekenga ki tewhakatau ko wai ka tū, he aha ngā waiata kawaiatatia, ngā haka ka hakaina. Tino kore rawa aturātau i waiho kia whakaeke rawa, kātahi ka whakatauai e aha ana te aha.Ka pātai a hinengaro, he aha te aha ka pāhawa i te tūmai a tēnā, a tēnā, ka mutu e ōrite katoa ana ngākōrero? I ēnei wā, kua tū ko kore mōhio, ko taringamorimori, ā, patua ana te iwi e te whakamā. Arā tērāwhakataukī e kī rā: “Te hē o te kotahi, nō te katoa!”He aha i kore ai e waiho mā te rangatira o tewhakaaro, mā te rangatira o te tū ngā mahi nei ekawe, ahakoa whaikōrero, ahakoa karanga, ahakoaaha!Ko te tino māharahara, kei pōhēhē mai ā tātautamariki mokopuna koinei te tauira hei whaitanga mārātau. Takeo ana te rongo atu e kiia ana: “Kei te pai.”“He iwi ngāwari tātau.” “Kia māmā tātau.” “Waihoatu, kāore hoki tēnā e mōhio.” Whakamutua atu ērātū kōrero, hei aha hoki! Ki te takahia e tātau ngātikanga me te kawa o runga i te marae, ā kāti, e takahiana tātau i te hunga nā rātau ērā tikanga i whakareremai. Kahungunu e, kei te aha kē tātau!Ehara hoki i te mea e kī ana kia haukotia te hunga eako tonu ana, e kāo! Korekore rawa atu, eaoia tā tātauhe poipoi, he opeope, he kipakipa. Engari e hāngai anaēnei kōrero ki te hunga e tū nei i runga i te marae ki tewhakarorirori i ngā nekeneke, hei whakakatakata i temarea, engari ko ia kē kei te kataina i tōna kore imōhio!Kei noho ka riro mā tēnei momo e tauira te āhua ongā nekeneke o runga i te marae ātea. Tāne mā,wāhine mā, taiohi mā – nō hea tātau e whakaae kitērā! Kōrerotia atu! Whakatikaina!Ngāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 31

He hokinga mahara…..He whakaahua tēnei nō te marae o Pāpāwai, i Te Wairarapame tēnei haka pōwhiri a ngā kuia, me ngā koroua. 1Menā rā he whakaahua tawhito ā koutou hei whakauru mai ki tēnei puka māheni,ā kāti, tukuna mai ki a mātau.Ka nui ā mātau mihi ki te hunga nā rātau ngā kōrero i tuku mai.Menā he kōrero ā koutou hei whakauru mai ki a Kahungunu Matangi Rau, tēnā, whakapā mai.1 He mea tiki atu tēnei whakaahua i te marae o Pāpāwai, i te Wairarapa tonu. I whakaae mai te hapū kia tāngia tēnei whakaahua o ō rātautīpuna.Ngāti Kahungunu Iwi Inc. |Kahungunu matangi rau 32