СБОРНИК 2011.pdf - Библиотека БрГУ имени А.С. Пушкина

142прафесійных абавязкаў літаратурнага персанажа, характарызуючы яго як прадстаўніка пэўнайпрафесіі. Каб пацвердзіць слушнасць выказанай думкі, звернемся да ілюстрацыйнагаматэрыялу, узятага з раманаў І. Шамякіна “Атланты і карыятыды” [4] і У. Дамашэвіча “Камень згары” [2]. У гэтых творах актыўна выкарыстоўваюцца тэрміналагічныя словы і словазлучэнні,якія суадносяцца з галіной архітэктуры і рэдакцыйна-выдавецкай дзейнасцю, напрыклад:“Канчаўся год. Зрываўся ўвод некаторых аб’ектаў. Урэшце за гэта павінна было адказвацьупраўленне капітальнага будаўніцтва” [4, 108]; “Сучасныя ачысцільныя сістэмы практычнагарантуюць поўную ачыстку адпрацаванай вады і газавых выкідаў” [4, 288]; “З галоўнымрэдактарам Драгун некалькі разоў сутыкаўся па рэдакцыйных справах: Шахоўскі быў адным заўтараў падручніка для школы, і Драгун кожны год вясною прыносіў Шахоўскаму вычытвацькарэктуру яго артыкула” [2, 3]; “Яны замянялі выкрасленыя некім сказы, каб не рабіцьперавёрсткі: на месца кожнага выкрасленага радка трэба было ўставіць новы” [2, 245].Тэрміны, выкарыстаныя ў мастацкіх тэкстах, называюць як канкрэтныя прадметы, так іадцягненыя паняцці. Многія з такіх моўных адзінак з’яўляюцца вузкаспецыяльнымі,малазразумелымі ці зусім незразумелымі для чытача і патрабуюць дадатковага тлумачэння.Так, у рамане “Атланты і карыятыды” чытаем: “Патрэбны пэўны час, магчыма, голасспецыялістаў, знаўцаў, каб потым прыходзілі школьнікі, студэнты, прыязджалі турысты і слухалігідаў, разявіўшы раты і высока задраўшы галовы, каб убачыць своеасаблівы архітраў, фрыз,капітэль ці яшчэ якую архітэктурную дэталь” [4, 6]. Як бачым, тэрміны, ужытыя ў кантэксце,называюць архітэктурныя элементы, якія надаюць мастацкую выразнасць будынку,упрыгожваюць яго: архітраў ‘бэлька, якая абапіраецца на капітэлі калон і пілястраў, слупы,іншыя апоры і нясе фрыз і карніз’; фрыз ‘сярэдняя частка антаблемента паміж архітравам ікарнізам’; капітэль ‘пластычна вылучаная верхняя частка вертыкальнай апоры (слупа цікалоны); пілястра ‘плоскі вертыкальны прамавугольны выступ на сцяне або слупе, які паўтараеўсе часткі і прапорцыі калоны’. Толькі вузкаму колу чытачоў зразумелыя тэрміны з абстрактнымзначэннем, ужытыя ў наступным сказе: “Сатысфакцыя, гратуляцыя, імпэртынэнцыя,індэпэндэнцыя, нават санацыя – усё пайшло ад багатай нежывой лаціны” [2, 114]. Безумоўна,што ўключэнне такіх вузкаспецыяльных тэрмінаў у мастацкі тэкст павінна быць лагічнаматываваным і не павінна абцяжарваць успрыманне чытачом напісанага.Некаторыя тэрміны, ужытыя на старонках твораў, могуць суадносіцца з пэўнай сферайдзейнасці чалавека, іншыя – не з’яўляюцца кадыфікаванымі і ўспрымаюцца якагульнаўжывальныя, выкарыстоўваюцца ў розных галінах ведаў ці вытворчасці. Напрыклад:“Карнач выкладаў на старэйшых курсах тэорыю архітэктурнай кампазіцыі і колькі разоўсустракаў Веру з высокім прыгожым студэнтам” [4, 16] і “Мудры Пракурат аднойчы сказаў, шторэформы заўсёды выгадныя для тых, хто іх праводзіць” [2, 274].Па-рознаму выяўляецца функцыянальная значнасць тэрміналагічнай лексікі ў мастацкімкантэксце. Моўныя адзінкі з тэрміналагічным значэннем могуць надаваць выказваннюстрогасць, характэрную, напрыклад, для навуковага стылю: “Рэцэнзент слушна адзначыўпэўную імпрэсіяністычную манеру аўтарскага пісьма” [2, 130]. У прыведзеным кантэксцесловазлучэнне імпрэсіяністычную манеру стылістычна спалучаецца з іншымі словамі, штоўваходзяць у склад фразы, і надаюць ёй прыметы кніжнага маўлення. Нярэдка ў мастацкімтэксце пісьменнікі спалучаюць тэрміналагічныя словы ці словазлучэнні з лексічнымі сродкамі,якія працуюць на вобразнасць выказвання: “У Ярашэвіча былі вялікія пукатыя вочы, вузкі, яксціснуты, нос і чаканная пракурорская дыкцыя” [2 , 130]; “– Ну, ты пайшоў, як цыган на неба падрабіне, – сказаў дырэктар і адышоўся ад Гушчынскага, сеў за свой стол. – Кан’юктурнаяпраўка была і будзе” [2 , 191].Тэрміны заўважаюцца ў складзе няўласна-простай мовы, што выяўляе думкілітаратурнага персанажа, звязаныя з яго прафесійнымі клопатамі: “Сумненні раз’ядалі, як рак.Ну, добра, адмовіцца ён ад праектавання раёна па нормах, якія існуюць… Што ад гэтагазменіцца?” [4 , 208]Часам у мастацкім тэксце можа ўжывацца лесіка з тэрміналагічным значэннем(прафесійныя словы), якая мае гутарковую афарбоўку, напрыклад: “Ды радаваўся Драгун рана.Рапарцічкі ішлі на подпіс да начальства” [2, 114]. Тут слова рапарцічкі аслабляе афіцыйны фонвыказвання, падкрэслівае частотнасць і звыкласць дзеяння, уласцівага работнікамрэдакцыйнага аддзела.У мастацкім тэксце адзін і той жа тэрмін можа ўжывацца не толькі з прамым, але і зпераносным значэннем. Параўнаем, напрыклад, выкарыстанне слова амартызацыя(‘паступовае зніжэнне вартасці машын; змякчэнне штуршкоў, удараў пры руху машын, пасадцы