Pokaż cały numer - FPN - Farmaceutyczny PrzeglÄ d Naukowy

copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073Farmaceutycznywww.fpn.info.plCena 24,50 złPISMO POD PATRONATEMPrzeglądWYDZIAŁU FARMACEUTYCZNEGO ŚLĄSKIEGO UNIWERSYTETUNaukowyMEDYCZNEGO W KATOWICACH IC Value - Current 3.66MNiSW 4ROK VI (X)Nr 11/2009 (58)MiesięcznikScientific Review in PharmacyTerapia fotodynamiczna nowotworównadzieją współczesnej medycyny onkologicznej0Postępy w farmakoterapii.Akwaretyki– antagoniści receptora wazopresyny (waptany)0Ekspresja genów związanych z opornością na lekiw komórkach białaczki promielocytarnej HL-60 0eksponowanych na cisplatynę0Postrzeganie roli farmaceuty szpitalnegoprzez personel medyczny szpitalaOcena zawartości i właściwościantyoksydacyjnych flawonoidóww etanolowych ekstraktach propolisuNanotechnologia w medycynie i farmacjiISSN 1425-5073Ocena przestrzegania zaleceń lekarskichw terapii hipercholesterolemii1

FarmaceutycznyPISMO POD PATRONATEM WYDZIAŁU FARMACEUTYCZNEGO ŚLĄSKIEGO UNIWERSYTETU MEDYCZNEGO W KATOWICACHMiesięcznikPrzegląd NaukowyScientific Review in PharmacyIndex Copernicus 3,66MNiSW 4Redaktor Naczelny / Editor-in-Chief:Prof. dr hab. Krystyna OlczykAdres redakcji / Editorial Adress:ul. Jedności 8 , 41-200 Sosnowiec, Polska / PolandTel. +48 32 364 11 50, +48 514 342 345Fax. + 48 32 364 11 58E-mail: kolegium.redakcyjne@kwiecinski.plKonsultacyjna Rada Naukowa / Scientific BoardPrzewodniczący / Head:Prof. dr hab. Krystyna Olczyk - SosnowiecCzłonkowie / Members:Prof. dr hab. Edward Bańkowski - BiałystokProf. dr Karmela Barišić - Zagreb, ChorwacjaProf. dr hab. Jerzy Brandys - KrakówProf. dr Vitalis Briedis - Kaunas, LitwaProf. dr hab. Elżbieta Brzezińska - ŁódźProf. dr Benito Del Castillo Garcia - Madrid, HiszpaniaProf. dr. Lionel Buéno - Toulouse, FrancjaProf. dr hab. Kazimierz Głowniak - LublinProf. dr hab. Edmund Grześkowiak - PoznańProf. dr Filiz Hincal - Ankara, TurcjaProf. dr. Michael Horowitz - Adelaide, AustraliaProf. dr med. Kinga Howorka - AKH, UW, Wien, AustriaSekretarz Naukowy / Scientific Board Secretary:Dr n. med. Robert D. WojtyczkaE-mail: fpn@kwiecinski.plProf. dr hab. Renata Jachowicz - KrakówProf. dr hab. Ewa Jagiełło-Wójtowicz - LublinProf. dr hab. Krzysztof Jonderko - SosnowiecProf. dr hab. Marcin Kamiński - KatowiceProf. dr Vesna Kuntić - Belgrade, SerbiaProf. dr hab. Jan Pachecka - WarszawaProf. dr hab. Jerzy Pałka - BiałystokProf. dr hab. Janusz Pluta - WrocławProf. dr hab. Janusz Solski - LublinProf. dr Hiroshi Suzuki - Tokyo, JaponiaProf. dr hab. Yanusz Wegrowski - Reims, FrancjaProf. dr hab. Marek Wesołowski - GdańskProf. dr Mira Zečević - Belgrade, SerbiaCzłonkowie Kolegium Redakcyjnego / Members of Editorial Board:Dr n. farm. Paweł OlczykDr n. biol. Małgorzata KępaMgr Anna SzeremetaMgr Agnieszka Jura – PółtorakDr n. hum. Anna KierczakWydawca / Publisher:Grupa dr. A. R. KwiecińskiegoAdres Wydawcy / Publisher Adress:Grupa dr. A. R. Kwiecińskiegoul. Wiśniowa 25/2, 43-300 Bielsko-Biała, Polska / Polandtel. +48 33 817 28 79, fax +48 33 817 36 31Prezes / President: dr n. med. Adam Kwieciński (Ph.D. M.D.)Marketing Manager: Opracowanie graficzne / Graphics: Skład / Technical Editor:Agnieszka Romańska Robert Cyganik Jerzy PartykaE-mail: agnieszka.romanska@kwiecinski.plNakład: do 7 000 egz. / Print run: up to 7000 copiesFarmaceutyczny Przegląd Naukowy jest współfinansowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.Scientific Review in Pharmacy is financially supported by Ministry of Science and Higher Education.Wszystkie materiały opublikowane w piśmie objęte są ochroną Prawa autorskiego.Projekty chronione są Ustawą o Prawie autorskim i pokrewnych prawachz 1994 r. (Dz. U. Nr 24, poz. 83). Redakcja zastrzega sobie prawo dostosowanianadesłanych materiałów do potrzeb pisma. Przedruki możliwe jedynie za zgodąwydawcy. Za treść materiałów reklamowych oraz listów od czytelników redakcjanie odpowiada.All published papers in Scientific Review in Pharmacy are protected by copyrightlaws (according to Law Gazette NO 24, item. 83). Board of Editors reserves therights to harmonize the papers obtained to journal rules and requirements. Reprintsare allowed only after Publisher agreement. Board of Editors are not responsible foradvertisements and reader letters.

Zdj. Zygmunt WieczorekSzanowni Państwo,Koleżanki i Koledzy,Drodzy CzytelnicyWitam serdecznie na łamach Farmaceutycznego PrzegląduNaukowego po świątecznej przerwie, która bezpowrotnie– i jak zwykle zbyt szybko – minęła.Żywię jednak głęboką nadzieję, iż w łaskawej Państwapamięci pozostały słowa, które jeszcze przed wspomnianąprzerwą pozwoliłam sobie do życzeń świąteczno – noworocznychdołączyć. Pisałam o naszym wspólnym – w NowymRoku – celu, to jest wędrówce ku wyższej ministerialnejpunktacji, by umieszczane w Farmaceutycznym PrzeglądzieNaukowym publikacje osiągały coraz wyższą pozycję.Miło mi zatem z początkiem Nowego Roku zakomunikowaćPaństwu, iż punktacja naszego czasopisma w ocenieIndex Copernicus Journal Evaluation Report wzrosłaz dotychczasowej wartości 3.66 do wartości 4.53. Osiągnęliśmyw ten sposób maksymalną wartość IC dla czasopismanie indeksowanego w innej – poza Index Copernicus– bazie danych. Pragnę jednak Państwa poinformować, iżw grudniu 2009 r. złożyliśmy aplikację do Bazy SCOPUS.Otrzymaliśmy odpowiedź, iż czas oczekiwania na wynikoceny wynosi od kilku miesięcy do jednego roku. Będziemycierpliwie czekać. Jednak, analizujemy wymogi i innychBaz, i będziemy próbować umieścić w nich nasze czasopismo.Ważnym argumentem w podniesieniu oceny czasopismajest jego dwujęzyczność, lecz by została ona uznana, toco najmniej 50% prac danego wydania musi być opublikowanew języku angielskim. Stąd też moje – od czasu do czasu– apele do Państwa, by starać się przedkładać Redakcjipublikacje w języku angielskim. Przecież to dla nas już nieproblem, może trochę więcej wysiłku. Ale próbujmy zrobićto dla nas samych.Szanowni Państwo. Farmaceutyczny Przegląd Naukowyjest dziełem ludzi dobrej woli – nauczycieli akademickich,którzy pracują społecznie, nie szczędząc swojego czasui trudu, by czasopismo rozwijało się, miało coraz większyzasięg, było dostrzegane i cenione. Cieszy nas każdapraca docierająca do Redakcji. Państwa zainteresowaniei uznanie czasopisma jako odpowiedniego do umieszczeniaswojej pracy jest dla nas największą radością i powodemdo wielkiej dumy. Bardzo za to dziękujemy. Z drugiej strony– traktujemy Farmaceutyczny Przegląd Naukowy jakowspólną własność całego naszego środowiska, bo przedkładanedo FPN publikacje pozwalają czasopismu żyć, a nam– patrzeć z optymizmem w przyszłość.A teraz o tym, co w bieżącym numerze. Jak zawsze,informujemy o nadchodzących wydarzeniach naukowych,tym razem – o Międzynarodowej Konferencji Chemii Medycznej,która odbędzie się w Reims, we Francji.Bieżący numer Farmaceutycznego Przeglądu Naukowegozawiera jednak przede wszystkim wartościowe, pochodzącez wiodących ośrodków akademickich publikacje, z zakresuwielu dziedzin nauk farmaceutycznych, medycznychi pokrewnych. Przyciągają one uwagę aktualnością tematykibadawczej. A zatem – miłej i owocnej lektury, twórczychprzemyśleń i natchnienia do napisania swojej pracy!Proszę pozwolić, iż początkiem Nowego Roku złożęPaństwu życzenia samych dobrych chwil, wszechobecnejżyczliwości, realizacji zamierzeń, i co najważniejsze – zdrowia.Z serdecznymi, noworocznymi pozdrowieniami,Redaktor NaczelnyProf. dr hab. Krystyna Olczyk

FarmaceutycznyPISMO POD PATRONATEM WYDZIAŁU FARMACEUTYCZNEGO ŚLĄSKIEGO UNIWERSYTETU MEDYCZNEGO W KATOWICACHMiesięcznikPrzegląd NaukowyScientific Review in PharmacyNr 11 / 2009Index Copernicus 3,66MNiSW 4Spis treściTerapia fotodynamiczna nowotworównadzieją współczesnej medycyny onkologicznej0 11Photodynamic therapy of cancer as a hope for the present oncologyPostępy w farmakoterapii.Akwaretyki – antagoniści receptora wazopresyny (waptany)0 15Progress in pharmacotherapy.Aquaretics – vasopressin receptor antagonists (vaptans)Ekspresja genów związanych z opornością na lekiw komórkach białaczki promielocytarnej HL-60 0eksponowanych na cisplatynę0 20Expression of genes associated with drug resistance 0in promyelotic leukemia cells HL-60 exposed to cisplatinPostrzeganie roli farmaceuty szpitalnegoprzez personel medyczny szpitala0 26Perception of the role of hospital pharmacistby hospital’s medical staffOcena zawartości i właściwościantyoksydacyjnych flawonoidóww etanolowych ekstraktach propolisu 33The determination of flavonoid content of ethanol extracts of propolisand the antioxidant capacity of flavonoidsNanotechnologia w medycynie i farmacji0 37Nanotechnology in the medicine and pharmacy0Ocena przestrzegania zaleceń lekarskichw terapii hipercholesterolemii0 42Evaluation of patients’ adherence with lipid-lowering therapy

copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073Topic of the Meeting‘Interfacing Chemical Biology and Drug Discovery’Session topics:- Target selection and validation for drug discoverychemicalbiology- Hit to Lead: identification, selection, development- Case-studies: from bench to bedside- Physico-chemical tools and structural studies- Synthetic chemistry: new frontiers impacting drugdiscoveryScientific programThe following distinguished speakers have already accepted to present a lecture:Dr Martin ANDREWS (Galapagos NV, Mechelen, Belgium )Dr Louis-David CANTIN (AstraZeneca, Montréal, Canada)Pr David CRICH (ICSN-CNRS, Gif-sur-Yvette, France)Pr Maxime DAHAN (Ecole Normale Supérieure, Paris, France)Pr Ben DAVIS (University of Oxford, Great Britain)Dr Bruno FIGADÈRE (Université Paris-Sud 11, Châtenay-Malabry, France)Dr Gilles GOSSELIN (Idenix Sarl, Montpellier, France)Dr Gilles GUICHARD (IECB, Bordeaux, France)Dr Michael HAHN (Bayer HealthCare, Wuppertal, Germany)Pr Arnaud HAUDRECHY (Université de Reims Champagne-Ardenne, France)Dr Eric JNOFF (UCB Pharma, Braine-l'Alleud, Belgium)Dr Romano KROEMER (Sanofi-Aventis, Vitry/Seine, France)Dr Cynthia MARYANOFF (Cordis, a J&J Company, Spring House, USA)Dr Bruce MARYANOFF (Scripps, San Diego, USA)Dr Laurent MICOUIN (Université Paris Descartes, France)Pr Christa MÜLLER (University of Bonn, Germany)Dr Sylviane MULLER (IBMC-CNRS, Strasbourg, France)Pr Dario NERI (ETH-Zürich, Switzerland)Dr Olivier NOSJEAN (Servier, Croissy/Seine, France)Dr Michel PEREZ (Pierre Fabre, Castres, France)Dr Philippe PFLIEGER (F. Hoffmann-La Roche, Basel, Switzerland)Dr Vipul K. PATEL (GlaxoSmithKline, Stevenage, Great Britain)Pr Claudiu SUPURAN (University of Firenze, Italy)Dr Léo WIDLER (Novartis, Basel, Switzerland)Speaker to be announced (Galderma R&D, Sophia-Antipolis, France)Novembrer 23, 20097

Farm Przegl Nauk, 2009,11Scientific Committee:Pr. A. Tartar (Univ Lille, F) SCT PresidentDr. R. H. Dodd (ICSN, Gif/Yvette, F), SCT Vice-PresidentDr. Y. Rolland, former SCT President, Communications ManagerDr. E. Differding (UCB Pharma, Braine l’Alleud, B)Dr. J.-C. Muller (Sanofi-Aventis, Paris, F)Dr. L. Van Hijfte (Johnson & Johnson, Val de Reuil, F)Dr. P. Pitchen (Pierre Fabre, Labège, F)Dr. L. Hennequin (AstraZeneca, Reims, F)Pr. J. Sapi (URCA, Reims, F)RICT 2010June 30-July 2, 2010 Reims, FranceSite:University of ReimsChampagne-ArdenneFaculty of Pharmacy51 rue Cognacq-Jay, ReimsOrganizing committee:Pr. J. SapiPr. D. GuillaumeDr. M. CochardDr. S. GérardDr. C. DenhezSecretary, registration:LD Organisationwww.ldorganisation.comFacilitiesLecture hall for 360 participantsSeminar rooms for poster sessionOn-site dining facilities (hall or courtyard)Bus access (from railway station)Parking (< 150 cars)8

Farm Przegl Nauk, 2009,11Scheduled programWednesday June 30, 20108 : 30RegistrationSection AThursday July 1, 2010Section BFriday July 2, 20109 : 30Opening9 : 00Lecture9 : 00Lecture9 : 00Lecture10 : 00Lecture9 : 45Lecture9 : 45Lecture9 : 45Lecture10 : 45Coffee-break10 : 30Coffee-break10 : 30Coffee-break11 : 15Lecture11 : 00Lecture11 : 00Lecture11 : 00Lecture12 : 00Lecture11 : 45Lecture11 : 45Lecture11 : 45Lecture12 :45LunchPoster session12 : 30LunchPoster session12 : 15Lecture14 :15Lecture14 : 00Lecture14 : 00Lecture13 :00End ofsymposium15 : 00Lecture14 : 45Lecture14 : 45Lecture13 : 00Lunch15 : 45Coffee-breakPoster session15 : 30Coffee-break16 : 30Lecture16 : 00Lecture17 : 15Lecture16 : 45Lecture17 : 30Poster session19 : 30Reception20 : 00Banquet10

Farm Przegl Nauk, 2009,11, 11-14copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073Terapia fotodynamiczna nowotworównadzieją współczesnej medycyny onkologicznejPhotodynamic therapy of cancer as a hope for the present oncologyDorota MańkowskaInstytut Podstaw Chemii ŻywnościWydział Biotechnologii i Nauk o ŻywnościPolitechnika ŁódzkaStreszczenieTerapia fotodynamiczna jest stosunkowo młodym, aczkolwiekskutecznym orężem walki z chorobą nowotworową.Wykorzystuje synergiczne działanie fotouczulającegoleku oraz światła o odpowiednio dobranej długości fali.Dzięki szybkiemu postępowi technologicznemu znajdujezastosowanie w terapii coraz szerszego spektrum nowotworówa także innych chorób. Jej wysoka skutecznośćoraz praktycznie brak toksyczności w stosunku do zdrowychtkanek zaowocowały zwiększającym się zainteresowaniemzarówno wśród lekarzy jak i naukowców. Obecnietrwają intensywne badania nad jej dalszym rozwojem,udoskonaleniem i znalezieniem nowych zastosowań.Słowa kluczowe: terapia fotodynamiczna (PDT), mechanizmdziałania PDT, nowotworyAbstractPhotodynamic therapy is a relatively young, althougheffective weapon of the fight against cancer. It is usingsynergetic action of photosensitizer and the light with appropriatelyselected wavelength. Thanks to the rapid technologicalprogress it is finding application in the therapyof more and more broad spectrum of cancers as well asother illnesses. Its high effectiveness and practical lack oftoxicity in relation to healthy tissues resulted in the increasinginterest both amongst medicine doctors as wellas scientists. At present an intensive research on its furtherdevelopment, the improvement and finding new applicationslasts.Key words: photodynamic therapy (PDT), mode of actionof PDT, cancersNowotwory stanowią największe wyzwanie dla ludzkości,ale także największe dla niej zagrożenie. W rankingunajpopularniejszych „zabójców” na świecie plasują się naczwartym miejscu [1], a biorąc pod uwagę jedynie krajewysoko rozwinięte, zajmują już drugą pozycję tuż zachorobami układu krążenia. Szacuje się nawet, że w ciągunajbliższych kilku dekad mogą stać się czołowym zabójcąw krajach zachodu [2].W poszukiwaniu nowych leków przeciwnowotworowychwspółczesna medycyna wykorzystuje wszystkiemożliwości. Obejmują one badania wszelkich nowoodkrytychlub zsyntetyzowanych związków pod kątem ichaktywności przeciwnowotworowej, zwracanie uwagi naniedoceniane lub nieznane wcześniej działania znanych leków,konstruowanie nowych związków w oparciu o wiedzęo mechanizmach nowotworzenia, wykorzystanie przeciwciałrozpoznających powierzchniowe struktury komóreknowotworowych oraz wytwarzanie lepszych form recepturowychleków o uznanej aktywności [3].Dotychczasowe metody leczenia nowotworów pogrupowaćmożna w następujący sposób:• interwencja chirurgiczna – najskuteczniejsza w terapiiguzów litych, jednak nie gwarantuje usunięcia mikroskopijnychnacieków, niekiedy też uaktywnia przerzutowanie(np. rak jajnika) [4],• chemioterapia – najpowszechniej stosowania metoda,ze względu na różnorodność dostępnych środków aplikowanajest w szerokim spektrum nowotworów.Ze względu na mechanizm działania wyróżnia się cztery zasadniczegrupy chemioterapeutyków [5]:1)antymetabolity – działają jako „fałszywe substraty”w reakcjach biochemicznych komórek. Przykłademtak działających leków jest metotreksat – najczęściejstosowany lek z tej grupy.11

Farm Przegl Nauk, 2009,112) inhibitory topoizomeraz – hamują zdolność tychenzymów do łączenia rozdzielonych nici DNA.W materiale genetycznym powstają trwałe przerwy,co prowadzi do śmierci komórek. Przykładem lekuhamującego działanie topoizomerazy I jest jedenz pierwszych chemioterapeutyków – kamptotecynaoraz jej analogi (np. topotekan, irinotekan), a topoizomerazyII – etopozyd i tenipozyd.3) czynniki alkilujące – tworzą trwałe wiązania chemicznez elementami budulcowymi DNA, co prowadzido powstania przerw w niciach bądź niewłaściweich połączenia, jak w przypadku cyklofosfamidu.W konsekwencji takich zmian w cząsteczce DNA dalszepodziały komórkowe są niemożliwe i włączonyzostaje mechanizm samobójczej śmierci komórki.4) alkaloidy roślinne – zapobiegają podziałom komórkowym,wiążąc się z białkiem globularnym – tubuliną,która odpowiada za formowanie mikrotubularnychwłókienek uczestniczących w przemieszczaniuzduplikowanych chromosomów do przeciwleglychkońców macierzystej komórki. Winblastyna, winkrystyna,kolchicyna czy paklitaksel to przykłady lekówblokujących prawidłowe funkcjonowanie włókientubulinowych.Komórki rakowe często jednak uodporniają się na środkichemioterapeutyczne poprzez nadekspresję transporterówbłonowych aktywnie usuwających lek z komórki, bądź teżpoprzez mutacje w aparacie apoptozy [6].• radioterapia - metoda pozwalająca zachować strukturyanatomiczne otaczające guz, nie upośledzając funkcjiprawidłowych tkanek, te bowiem znacznie lepiej tolerująekspozycję na promieniowanie rentgenowskie lubgamma niż tkanki nowotworowe. Niestety jest ona nieskutecznaw przypadku szerokiego rozsiewu nowotworowego.• terapie biologiczne – mają na celu zwiększenie odpornościorganizmu przeciw nowotworowi, ograniczeniesygnałów pobudzających i wzmocnienie sygnałów hamującychjego wzrost oraz zaburzających angiogenezę.Do tej grupy zalicza się immunoterapię (przeciwciałamonoklinalne, szczepionki przeciwrakowe) oraz wykorzystująceinhibitory kinazy tyrozynowej terapie celowane.Inhibitory kinazy tyrozynowej działają poprzezwiązanie i blokowanie domeny uczestniczącej w przeniesieniureszty fosforanowej ATP w trakcie aktywacjikaskady przekazywania sygnału mitogennego. Kinazatyrozynowa może stanowić część wewnątrzbłonową receptoralub część białka cytoplazmatycznego (np. białkabcr-abl) [7]. Wprowadzenie do klinik leku gleevec,będącego inhibitorem kinazy tyrozynowej białka bcr-ablwystępującego m. in. w komórkach przewlekłej białaczkiszpikowej, pozwoliło na opanowanie niektórych groźnychtypów nowotworów. Niestety, najnowsze badaniawskazują, że komórki nowotworowe uodparniają się nawetna te nowoczesne leki [8, 9].• hormonoterapia - obejmuje zarówno działania mającena celu hamowanie jak i wspomaganie działania hormonów,które wpływają na tempo wzrostu nowotworu, podziałyi obumieranie nieprawidłowych komórek. Mimo,iż ten rodzaj terapii ma niewiele skutków ubocznych,ponieważ jego działanie ogranicza się do tkanek posiadającychreceptory dla specyficznych hormonów, toznajduje stosunkowo niewielkie zastosowanie (rak sutka,rak gruczołu krokowego).• terapia fotodynamiczna (ang. photodynamic therapy,PDT) – stosunkowo niedawno wprowadzona do klinikmetoda walki z rakiem, będąca zmodyfikowaną formąchemioterapii, wykorzystująca synergistyczne działanieleku (fotouczulacza, fotosensybilizatora) i światła o odpowiedniodobranej długości fali.Zainteresowanie lekarzy i naukowców terapią fotodynamicznąw ostatnich latach zaowocowało jej ekspansywnymrozwojem, udoskonaleniem oraz rozszerzeniem możliwościstosowania. Oprócz leczenia chorób o podłożu nowotworowym,PDT wykorzystuje się z dużym powodzeniemw terapii zwyrodnienia starczego plamki oraz wysokiejkrótkowzroczności. Trwają badania nad zastosowaniemPDT w leczeniu chorób naczyń wieńcowych, AIDS, choróbautoimmunologicznych i w przeciwdziałaniu odrzucaniuprzeszczepów [10]. Początkowo PDT stosowano główniew leczeniu niektórych rodzajów nowotworów skóry, jednakw miarę postępu technologicznego, wprowadzenia domedycyny technik światłowodowych, kamer CCD światłolaserowe i fotouczulacze mogły znaleźć zastosowaniew leczeniu głębiej położonych nowotworów. Metodą fotodynamicznąleczy się obecnie również nowotwory przełyku,oskrzeli, płuc, pęcherza moczowego, szyjki macicy, jelitagrubego a nawet mózgu [11].Procedura rozpoczynająca diagnostykę fotodynamiczną(ang. photodynamic diagnosis) polega na podaniu pacjentowifotosensybilizatora i odczekaniu określonego czasu,potrzebnego do skumulowania się barwnika w komórkachnowotworowych. Fotouczulacze przenikają do wszystkichtkanek ustroju, jednak z tkanek zdrowych usuwane są szybciejniż z tkanek zdegenerowanych. Następnie badany obszarciała naświetla się światłem o energii wystarczającejdo zaabsorbowania przez fotosensybilizator i wzbudzeniago do stanu singletowego (S 1). Fotouczulacz powracając dostanu podstawowego (S 0) emituje fluorescencję, w przypadkuzmian nowotworowych najczęściej w obszarze światłaczerwonego. Fluorescencja tkanek zdrowych mieści sięw obszarze światła zielonego i niebieskiego, w zależnościod rodzaju podanego leku [12, 13].Światło i fotouczulacze są także stosowane do niszczeniakomórek nowotworowych, co stanowi nadrzędny celterapii fotodynamicznej. W tym przypadku do wzbudzeniafotosensybilizatora używane jest światło o wyższej energiitak by wzbudzona do stanu singletowego cząsteczka uległamiędzysystemowej konwersji do stanu tripletowego(T 1). Fotouczulacz w stanie tripletowym może oddziaływaćz biologicznymi cząsteczkami poprzez transfer protonówlub elektronów, tworząc wolne rodniki i jonorodniki, tez kolei oddziaływują z tlenem tworząc produkty utlenienia(reakcje I typu), lub przekazują swoją energię bezpośredniona cząsteczkę tlenu, generując w ten sposób tlen singletowy1 O 2(reakcje II typu) [14]. W wyniku tego oddziaływaniafotouczulacz powraca do stanu podstawowego, zaś bardzoaktywny chemicznie tlen singletowy działa toksycznie na12

copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073komórki nowotworowe, doprowadzając do ich śmierci nadrodze nekrozy lub apoptozy. Równie reaktywne i toksycznejak tlen singletowy są produkty reakcji I typu, choć towłaśnie 1 O 2jest głównym czynnikiem toksycznym w terapiifotodynamicznej. Niszczące działanie PDT ograniczasię tylko do tkanek bezpośrednio naświetlanych, które zaabsorbowaływystarczającą ilość leku oraz są odpowiednionatlenione.Efekt fototoksyczny terapii fotodynamicznej polega nabezpośrednim uszkodzeniu komórek nowotworowych poprzezwnikanie w ich błonę komórkową tlenu singletowego.Niszczenie delikatnych struktur komórkowych, takich jaklizosomy, doprowadza do uwolnienia enzymów hydrolitycznychi w konsekwencji nekrozę komórki. Z błony komórkowejwysyłany jest również sygnał włączający mechanizmprogramowanej śmierci komórki [15].Terapia fotodynamiczna, pomimo swoich ogromnychzalet, ma jednak liczne ograniczenia. Wiążą się one przedewszystkim ze zjawiskiem rozpraszania światła laserowegoprzez tkanki, a także ze stosunkowo niewielką głębokościąwnikania wiązki. Skutkiem tego jest niepełna aktywacjafotosensybilizatora znajdującego się w głębiej położonychtkankach [14]. Głębokość wnikania światła lasera zależyw głównej mierze od zastosowanej długości fali światławzbudzającego fotouczulacz. Najczęściej stosowane w medycynieonkologicznej pochodne porfirynowe wzbudzanesą światłem długości fali z zakresu 630–650nm, wnikającdo 1–2 cm głębokości guza [10].Jeden z większych problemów stanowi również dośćograniczona liczba związków stosowanych w tym typie terapii.Prawie wyłącznie są to pochodne porfirynowe (prekursoryprotoporfiryny IX). Ponadto od niedawna stosujesię kwas 5-aminolewulinowy (ALA), metylowany kwasaminolewulinowy (MAL) [14, 16, 17] i pochodne chloryny[14]. Trwają badania nad interesującymi właściwościamihyperycyny – fotodynamicznego pigmentu z kwiatu dziurawcapospolitego (Hypericum perforatum), wykazującejindukowane światłem silne działanie antybakteryjne i przeciwwirusowe[18].W tym miejscu warto przytoczyć kilka przykładów pracpolskich badaczy, którzy stosując terapię fotodynamicznąw praktyce klinicznej odnotowali bardzo dobre wyniki.W pracy Sieronia i wsp. grupę 315 pacjentów ze zdiagnozowanymrakiem podstawnokomórkowym skóry (basalcell carcinoma, BCC), rogowaceniem starczym (actinickeratoses), rakiem kolczystokomórkowym (squamous cellcarcinoma, SCC) i chorobą Bowena poddano terapii fotodynamicznejz miejscowym użyciem 20 % ALA i lampą Diomed630 PDT. Naświetlania powtarzano w seriach 2 – 12,w zależności od indywidualnego przypadku. Dla 79 % ogółubadanej grupy pacjentów uzyskano całkowite wyleczenie,z czego 100 % wyleczenie odnotowano u pacjentów z rogowaceniemstarczym jak również z chorobą Bowena. Niewielemniejszą skuteczność PDT, bo 94 % osiągnięto w przypadkuleczenia powierzchniowego BCC, nieco mniejszą (60%) guzkowatego BCC i SCC [19]. Równie dobre wynikiterapii fotodynamicznej z zastosowaniem ALA u pacjentówz pierwotnymi nowotworami skóry (BCC i SCC) uzyskanow Centrum Diagnostyki i Terapii Laserowej PolitechnikiŁódzkiej. Po 6 miesiącach od terapii wznowę odnotowanojedynie u 8 % pacjentów, po 2 latach nawrót choroby stwierdzonou 18 % wszystkich leczonych. Zatem pełne wyleczenieuzyskano aż w 82 % przypadków [20].Z kolei zespół Adamka badał odpowiedź układu immunologicznegopacjentów z rakiem podstawnokomórkowympoddanych terapii fotodynamicznej z miejscowym podaniem10 % kwasu delta-aminolewulinowego i naświetlaniemlampą Diomed 630 PDT. Odnotowano znaczący wzrost intensywnościchemiluminescencji neutrofili (p = 0,015), spadekstężenia interleukiny 1 beta IL–1β (p = 0,006) i istotnezmniejszenie stężenia transformującego czynnika wzrostubeta 1 TGF–β1 (p < 0,001). Wyniki te stanowią potwierdzeniewcześniejszych przypuszczeń, że działanie PDT nieogranicza się jedynie do lokalnego zasięgu, ale modyfikujeukład odpornościowy pacjenta przyczyniając się do ostatecznegopozytywnego wyniku terapii [21].Podsumowując terapia fotodynamiczna charakteryzujesię względnie wysoką skutecznością, brakiem toksycznościw stosunku do prawidłowych struktur komórkowych otaczającychguz oraz zredukowanym do minimum ryzykiempowikłań. Z tego względu w wielu ośrodkach prowadzonesą intensywne badania nad dalszym rozwojem, udoskonaleniemoraz poszukiwaniem nowych zastosowań dla PDT.Piśmiennictwo1. Nowicki A. Strategie wielokierunkowego skojarzonegoleczenia nowotworów złośliwych. Współczesna Onkologia2003; 7: 326-332.2. Tamimi RM i wsp. Prospects for chemoprevention ofcancer. J Intern Med 2002; 251: 286-300.3. Jędrzejczak WW. Strategie wykorzystywane w poszukiwaniunowych leków skutecznych w leczeniu nowotworówkrwi. Współczesna Onkologia 2001; 5: 129-130.4. Bodnar L. Nowe odkrycia w biologii, diagnostyce orazleczeniu raka jajnika. 40. Kongres AmerykańskiegoTowarzystwa Onkologii Klinicznej, 5-8.06.2004.Nowy Orlean, USA. Sesja Ginekologii Onkologicznej– sprawozdanie. Współczesna Onkologia 2004; 8:403-406.5. Hellman S, Vokes EE. Postępy w leczeniu raka. ŚwiatNauki 1996; 11: 88-93.6. Boral AL, Dessain S, Chabner BA. Clinical evaluationof biologically targeted drugs: obstacles and opportunities.Cancer Chemother Pharmacol 1998; 42: S3-S21.7. Dziaduszko R, Jassem J. Terapie celowane w onkologii.Onkologia – podręcznik dla studentów i lekarzy. MedicalPress. Gdańsk 2006; 68-71.8. Gibbs WW. Poszukiwanie korzeni raka. Świat Nauki2003; 8: 24-33.9. Martindale D. Rak na celowniku. Lek rewolucyjny, leczniezbyt skuteczny. Świat Nauki 2001; 11: 12.10. Lane N. Nowe światło dla medycyny. Świat Nauki 2003;2: 58-65.11. Schuitmaker JJ i wsp. Photodynamic therapy: a promissingnew modality for the treatment of cancer. J PhotochemPhotobiol B 1996; 34: 3-12.12. Wang H-W i wsp. Effect of photosensitizer dose on fluencerate responses to photodynamic therapy. PhotochemPhotobiol 2007; 83: 1-9.13

Farm Przegl Nauk, 2009,1113. Jiang F i wsp. Angiogenesis induced by photodynamictherapy in normal rat brain. Photochem Photobiol 2004;79: 494-498.14. Steward F, Baas P, Star W. What does photodynamic therapyhave to offer radiation oncologists (or their cancerpatients)? Radiother Oncol 1998; 48: 233-248.15. Weichenthal M, Schwarz T. Phototherapy: How doesUV work? Photodermatol Photoimmunol Photomed2005; 21: 260-266.16. Steć M i wsp. Zastosowanie kwasu 5-aminolewulinowegow fotodynamicznym leczeniu powierzchniowych nabłoniakówpodstawnokomórkowych skóry. WspółczesnaOnkologia 1999; 2: 76-79.17. Grieb P. Kwas 5-aminolewulinowy (ALA) i jego zastosowaniaw neurochirurgii. Neurol Neurochir Pol 2004; 38: 201-207.18. Waser M, Falk H. Towards second generation hypericinbased photosensitizers for photodynamic therapy. CurrOrganic Chem 2007; 11: 547-558.19. Sieroń A i wsp. Photodynamic diagnosis (PDD) and photodynamictherapy (PDT) in dermatology: “How we doit”. Photodiagnosis Photodyn Ther 2006; 3: 132-133.20. Rykała J i wsp. Pierwotne nowotwory skóry – wynikiterapii fotodynamicznej. Postępy Dermatologii i Alergologii2009; 4: 194-196.21. Adamek M i wsp. Topical ALA–PDT modifies neutrophils’chemiluminescence, lymphocytes’ interleukin-1beta secretion and serum level of transforming growthfactor beta1 in patients with nonmelanoma skin malignancies.A clinical study. Photodiagnosis PhotodynTher 2005; 2: 65-72.Adres do korespondencji:dr inż. Dorota MańkowskaInstytut Podstaw Chemii ŻywnościWydział Biotechnologii i Nauk o Żywności, Politechnika Łódzkaul. Stefanowskiego 4/1090-924 Łódźtel.: +48 42 631 34 14e-mail: dorota.mankowska@p.lodz.pl14

Farm Przegl Nauk, 2009,11, 15-19copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073Postępy w farmakoterapii.Akwaretyki – antagoniści receptora wazopresyny (waptany)Progress in pharmacotherapy.Aquaretics – vasopressin receptor antagonists (vaptans)Łukasz Dobrek, Piotr ThorKatedra Patofizjologii Collegium Medicum Uniwersytetu JagiellońskiegoStreszczenieU podstawy patogenezy wielu chorób o istotnym znaczeniuklinicznym (jak przewlekła niewydolność serca,wodobrzusze oraz innych zaburzeń o charakterze hiponatremiihiperwolemicznej oraz euwolemicznej) leży nadmiernewydzielanie wazopresyny (AVP), czyli hormonuantydiuretycznego (ADH). Możliwością nowoczesnegoleczenia tych schorzeń jest blokada receptorów wazopresynowychV2 i/lub V1 za pomocą nowej grupy leków odziałaniu akwaretycznym i wazodylatacyjnym zwanychwaptanami. Artykuł krótko omawia rolę AVP w patogeneziehiponatremii oraz zastosowanie antagonistów receptorówwazopresynowych – waptanów w leczeniu.Słowa kluczowe: wazopresyna, antagoniści receptorówwazopresynowych, akwaretyki, waptanyAbstractPathogenesis of many diseases about the essential clinicalmeaning (chronic heart failure, ascites and other disordersresulting in hyper- and euvolemic hyponatremia)is associated with an excessive secretion of vasopressin(AVP), that is antidiuretic hormone (ADH). The blockadeof vasopressin V2 or/and V1 receptor evoked by newmedicines about aquaretic and vasodilatatory propertiescalled vaptans is the possibility of the modern treatmentof these disturbances. The article briefly describes theAVP role in the pathogenesis of hyponatremia and applyingof the vasopressin receptors antagonists (vaptans) inthe treatment.Key words: vasopressin, vasopressin receptor antagonists,aquaretics, vaptansWykaz skrótów: ADH – hormon antydiuretyczny (Antidiuretic Hormone); AVP – wazopresyna (Arginin Vasopressin);CHF – przewlekła niewydolność serca (Congestive Heart Failure); PKD – zwyrodnienietorbielowate nerek/wielotorbielowatość nerek (Polycystic Kidney Disease); RAAS– układ renina-angiotensyna-aldosteron (Renin-Angiotensin-Aldosterone System); SIADH – zespółniewłaściwego uwalniania wazopresyny (Syndrome of Inappropriate ADH Secretion);VRA – antagoniści receptora wazopresyny (Vasopressin Receptor Antagonists).W patogenezie wielu chorób istotną rolę odgrywa wazopresyna(AVP), zwana również hormonem antydiuretycznym(ADH). Wazopresyna jest hormonem o budowieoligopeptydowej, produkowanym przez komórki neurosekrecyjnepodwzgórza tworzące jądra nadwzrokowe i okołokomorowei magazynowanym w tylnym płacie przysadkimózgowej. Najważniejszym czynnikiem fizjologicznympowodującym uwalnianie wazopresyny z przysadki jestzmiana osmolarności osocza. Jej zwiększenie już o 1% powodujepobudzenie osmoreceptorów podwzgórza, powodującpoprzez uwolnienie AVP korektę stężenia sodu i osmolarności.Zmniejszenie objętości osocza – hipowolemia jestrównież czynnikiem wyzwalającym uwalnianie wazopresyny.W warunkach fizjologicznych, mechanizm ten odgrywamniejsze znaczenie w porównaniu do kontroli realizowanejprzez osmoreceptory. Ma on za to istotne znaczenie w stanachpatologicznych, takich jak niewydolność krążenia lubwodobrzusze w przebiegu marskości wątroby, w którychdochodzi do aktywacji układu renina-angiotensyna-aldosteron(RAAS), oraz wtórnie do nadprodukcji wazopresyny.Czynnikiem aktywującym wówczas układ RAAS jest spadekefektywnej objętości krwi krążącej w centralnym kompartmencienaczyniowym (tętniczym) – EABV, co odbarczabaroreceptory łuku aorty i zatok tętnic szyjnych prowadzącdo aktywacji współczulnej, układu RAAS i wydzielaniawielu hormonów, w tym AVP. Efekty jakie są obserwowanew obecności wazopresyny to przede wszystkim wzrostresorpcji wody z moczu pierwotnego w kanalikach dystalnychnerek oraz skurcz naczyń krwionośnych. Są skutkiemoddziaływania AVP na różne receptory błonowe rozmieszczonew narządach docelowych [1].Receptory te są klasyfikowane jako grupa receptorów15

Farm Przegl Nauk, 2009,11Tab. I. Charakterystyka receptorów dla wazopresyny [2, 3]RECEPTOR SYNGALIZACJA LOKALIZACJAV1AV1BV2białko GPLC, IP3, DAG, Cabiałko GPLC, IP3, DAG, Cabiałko GcAMP, PKAmięśnie gładkie naczyńkrwionośnychmięśniówka sercapłytki krwihepatocytymyometriumnerkinadnerczamózgprzysadka mózgowamózgtrzustkapodstawnoboczna błonacewek dystalnychśródbłonek naczyniowymięśnie gładkie naczyńkrwionośnychsprzężonych z białkiem G i z reguły dzielone na trzy podtypy– V1A, V2 oraz V1B, zwany również czasem receptoremV3. Różnią się one lokalizacją i szczegółowym mechanizmemtransdukcji sygnału. Receptor V1A, obecny międzyinnymi na mięśniach gładkich naczyń krwionośnych, działaw oparciu o aktywację fosfolipazy C (PLC) i szlak sygnalizacjizwiązany z fosforanem difosfatodyloinozytolu (PIP2),diacyloglicerolem (DAG), inozytolotrójfosforanem (IP3) copowoduje zmiany stężenia wewnątrzkomórkowego wapnia(Ca). Receptor V2, obecny głównie na błonie podstawnobocznejkomórek nabłonka kanalików dystalnych nefronów,działa poprzez aktywację cyklazy adenylowej oraz poprzezszlak cAMP kinazy białkowej A (PKA). Fosforyluje onabiałka akwaporyny, które ulegają ekspresji na szczycie api-kalnym kanalików cewek nerkowych. Receptory V1B (oznaczaneczasem jako V3) są zlokalizowane przede wszystkimw obrębie ośrodkowego układu nerwowego (szczególniew przednim płacie przysadki mózgowej oraz układzie limbicznym).AVP oddziałując na te receptory bierze udziałw wydzielaniu endorfin i hormonu adrenokortykotropowegooraz, wraz z wieloma innymi neuroprzekaźnikami,w regulacji procesów emocjonalnych i behawioralnych. Ichfunkcjonowanie jest podobne do mechanizmówzwiązanych z receptoramiV1A [1 – 4]. Bliższy opis receptorówdla wazopresyny oraz generowanychefektów po ich pobudzeniuprzedstawia tabela I powyżej.Wazopresyna jest zatem hormonemodgrywającym zasadniczą rolęw kontroli gospodarki wodneja w konsekwencji elektrolitowejustroju. W praktyce klinicznej, częstoobserwowanym zaburzeniemelektrolitowym jest hiponatremia,która powstaje na tle zaburzeń homeostazywazopresyny. Z reguły, hiponatremiajest klasyfikowana jakozmniejszenie osoczowego stężeniasodu poniżej 135 nmol/l. Jej objawykliniczne zależą od stopnia hiponatremii,dynamiki jej powstawania,czasu trwania oraz wieku choregoi współistniejących chorób. Szczególnieburzliwą manifestację klinicznąobserwuje się w przypadku hiponatremiiostrej (rozwijającej się w ciągu48 godzin i przebiegającej z poziomemnatremii mniejszym niż 120nmol/l, bez wykształconych mechanizmówadaptacyjnych ustroju), cechującejsię obrzękiem mózgu, drgawkami,zaburzeniami świadomości orazśpiączką. Hiponatremia przewlekłamoże mieć przebieg skąpoobjawowy,z dominującym uczuciem zmęczenia(134-125 nmol/l) lub z obecnościąnudności, wymiotów, bólów głowy,braku łaknienia i zaburzeń zachowania(125-120 nmol/l) [5]. W praktyceklinicznej użyteczny jest patofizjologiczny podział hiponatremii,który wyróżnia: hiponatremię normowolemiczną(euwolemiczną), hipowolemiczną oraz hiperwolemiczną.Pierwsza z wymienionych rozwija się w zespole niewłaściwegouwalniania wazopresyny (zespołu Schwartza-Barttera;Syndrome of Inappropriate ADH Secretion – SIADH)w przebiegu gruczolaka przysadki, raka płuc, trzustki lubgrasiczaków wydzielających AVP, oraz u części chorychw konsekwencji terapii niektórymi lekami (chlorpropamid,karbamazepina, amitryptylina, tiorydazyna, cyklofosfamid,sole litu). W zespole SIADH dochodzi do hiponatremiioraz prawidłowego uwodnienia przy prawidłowymlub zwiększonym poziomie AVP. Hiponatremia hipowolemicznarozwija się na skutek nadmiernych wymiotów,biegunek, stosowania diuretyków lub nadmiernego poceniasię. Wzrasta wówczas wydzielanie hormonu antydiuretycznego(ADH) celem zwiększenia wolemii, czemunie towarzyszy wzrost wchłaniania zwrotnego soduw nerkach. Jednak najczęściej występuje hiponatremiahiperwolemiczna, która powstaje w przebiegu niewydolnościserca, marskości wątroby z wodobrzuszem, ostreji przewlekłej niewydolności nerek lub zespołu nerczyco-EFEKTY POPOPBUDZENIURECEPTORAskurcz naczyńkrwionośnychhipertrofia mięśnia sercaagregacja płytek krwiglikogenolizaskurcz mięśni macicysynteza prostaglandyn,zmniejszeniewewnątrznerkowegoprzepływu krwi, skurczmezangiumstymulacja wydzielaniaaldosteronu i kortyzoluadaptacja do stresu,kontrola rytmówdobowych, regulacjatemperatury, ciśnieniatętniczego krwiwzrost uwalniania ACTHadaptacja do stresuwydzielanie insulinywzrost ekspresjiakwaporyn i resorpcjizwrotnej wodywzrost uwalnianiaczynnikavon Willebrandtai czynnika VIIIrozkurcz naczyńkrwionośnych16

copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073Tab. II. Charakterystyka niepeptydowych antagonistów receptorów wazopresynowych [3]Nazwa handlowapreparatuTolwaptan Lixiwaptan Satawaptan Mozawaptan Coniwaptan Relcowaptanw badaniach w badaniach AQUILDA PHYSULINE VAPRISOL w badaniachDawka [mg] 15-60 50-100 5-25 30-60 40-80 300-400SelektywnośćV2 V2 V2 słabyV1A/ słabyV1A/V1AreceptorowamocnyV2 mocnyV2Struktura chemiczna benzazepina benzodiazepina oxindolowa benzazepina benzazepina pirolidynowaDroga podania p.o. p.o. p.o./i.v. p.o. i.v. p.o.Wiązanie z białkami 99 99 88-90 --- 98 ---[%]Okres półtrwania [h] 6-8 7-10 14-17 --- 3-8 ---MetabolizmwątrobaCyp3A4wątrobaCyp3A4wątrobaCyp3A4 (90%)Cyp2D6 (10%)wątrobaCyp3A4wątrobaCyp3A4Eliminacja żółć żółć żółć żółć żółć ---Proponowane lubzarejestrowane(Food and DrugAdministration;USA) wskazania dostosowania*Hiponatremiahiperwolemiczna(CHF)*Wielotorbielowatezwyrodnienienerek(PKD)*Hiponatremiaeuwolemiczna(SIADH)*Hiponatremiahiperwolemiczna(CHF,wodobrzusze)*Hiponatremiahiperwolemiczna(CHF,wodobrzusze)*Hiponatremiaeuwolemiczna(SIADH)*Hiponatremiaeuwolemiczna(SIADH)*Hiponatremiahiperwolemiczna(CHF)---*chorobaReynauda*hamowanieporoduprzedwczesnego*zaburzeniamiesiączkowaniawego. W sytuacjach powyższych dochodzi do zmniejszeniaefektywnej objętości krwi krążącej, zmniejszonej perfuzjinerkowej oraz odbarczenia baroreceptorów co prowadzido aktywacji sympatycznej, układu RAAS oraz uwalnianiawazopresyny. Hiponatremia rozwija się zatem wówczasw wyniku zaburzonego (w konsekwencji – ujemnego) bilansusodowego uwarunkowanego rozwojem zarówno wtórnegohiperaldosteronizmu oraz nadprodukcją wazopresyny.Leczenie hiponatremii jest często mało skuteczne i uciążliwedla pacjenta (restrykcja płynów, podaż soli fizjologicznejlub hipertonicznego roztworu chlorku sodu, stosowaniediuretyków pętlowych, demeklocykliny, litu); ponadtodostępne środki mogą powodować nagły, niekontrolowanywzrost natremii, co również wiąże się z konsekwencjamineurologicznymi [5].Wobec braku zadawalających możliwości leczenia hiponatremii,ideałem wydają się więc być metody leczeniaprzyczynowego, szczególnie w sytuacjach hiponatremiihiperwolemicznej, polegające na hamowaniu syntezy wazopresynylub stosowaniu jej antagonistów. Obecnie trwająliczne badania przed- oraz kliniczne antagonistów receptorówwazopresynowych – VRA (Vasopressin Receptor Antagonists),zwanych również waptanami, a od swojego głównegoefektu działania – akwaretykami. Związki te zostały odkrytew latach 60-tych ubiegłego stulecia początkowo jako strukturyo budowie peptydowej. Wykazywały one w badaniachna modelach zwierzęcych antagonizm do obydwu receptorówV1A i V2, ale w badaniach klinicznych nie potwierdzonoich działania antagonistycznego w stosunku do receptora V2i słabe działanie akwaretyczne. Ponadto dużą wadą badanychwówczas substancji była ich niewielka biodostępność popodaniu doustnym i konieczność ich stosowania wyłączniedrogą parenteralną [1-3]. W związku z powyższymi zastrzeżeniami,poszukiwano waptanów o budowie niepeptydowejo korzystniejszych parametrach farmakokinetycznych. Badaniate zaowocowały odkryciem kilkunastu związków, różniącychsię między sobą budową chemiczną, selektywnością receptorowąi profilem farmakokinetycznym. Charakterystykękilku niepeptydowych VRA, z których jeden już został zarejestrowanyw USA przez FDA (Conivaptan) lub są w zaawansowanejfazie badań klinicznych przedstawia tabela II.Jak dotąd, nie wykazano silnej zależności pomiędzystrukturą chemiczną a aktywnością farmakologiczną dlawaptanów. Struktury o budowie benzazepin, w zależnościod modyfikacji cząsteczki, mogą wykazywać zarówno wybiórczewłaściwości antagonistyczne w stosunku do receptoraV2, wybiórczy antagonizm w stosunku do receptoraV1A, jak i być nieselektywnymi antagonistami V1A/V2.Z drugiej jednak strony, niektóre VRA wykazują dużą selektywność– struktury o budowie oxindolowej są wybiórczymiblokerami V1B, natomiast triazole – V1A [4].Z punktu widzenia patofizjologicznego oraz farmakologicznego,istnieje możliwość wybiórczego bądź niewybiórczegoantagonizmu w stosunku do receptorów wazopresynowych.Jednak korzystne efekty hemodynamiczneobserwowane po selektywnych blokerach V1A (rozkurcznaczyń, działanie antyagregacyjne) są przynajmniej częściowoznoszone przez nasilenie zwrotnego wchłanianiawody w kanalikach dystalnych nerek wywołane aktywacjąreceptorów V2. Stąd brak przesłanek do stosowania związkówo takim działaniu w niewydolności serca. Podobnie,wybiórczej blokadzie receptora nerkowego V2 i związanemuz tym najistotniejszemu w tej grupie leków efektowiakwaretycznemu towarzyszy nasilenie działania AVP na receptorynaczyniowe V1 i wzrost oporu naczyniowego. Logicznąkonsekwencją tych zastrzeżeń jest więc formowaniezwiązków zdolnych do podwójnej blokady receptorowejV1A/V2 [6]. Ponadto, prowadzone badania nad selektywnymiantagonistami V2 jak dotąd nie wykazały zaostrzenianiewydolności serca u chorych otrzymujących te preparaty.A zatem możliwy efekt presyjny wywołany agonistycznymdziałaniem AVP na niezablokowane receptory V1A jestw efekcie netto mniejszym od hamującego (antagonistycznego)wpływu waptanów na receptory nerkowe V2. Wiążesię to ze zniesieniem resorpcji zwrotnej wody w kanalikachdystalnych (a zarazem ze zwiększeniem tak zwanego kli-17

Farm Przegl Nauk, 2009,11rensu wolnej wody), wzrostem jej wydalania z moczem (cookreśla się mianem efektu akwaretycznego) i korzystnymefektem hemodynamicznym zwłaszcza u chorych hiperwolemicznych(zmniejszenie obciążenia wstępnego serca).A zatem w praktyce klinicznej, istotne znaczenie ma selektywnablokada receptora V2 (związana z efektem akwaretycznym)oraz nieselektywna blokada V1A/V2 (akwarezawraz z nasilaniem obwodowej wazodylatacji) [1, 4, 6]. Stąd,VRA znajdują coraz szersze zastosowanie w stanach klinicznychzwiązanych z zaburzeniem homeostazy wodnej (retencjawody), takich jak choroby sercowo-naczyniowe, chorobynerek, wodobrzusze oraz SIADH. Oczywiście, z uwagina efekt akwaretyczny, antagoniści V2 są przeciwwskazaneu chorych hipowolemicznych. Ponadto, skoro wazopresynaodpowiada za skurcz naczyń krwionośnych (w tym wieńcowych)oraz nasila agregację płytek krwi, obserwuje sięrównież korzystne efekty kliniczne po zastosowaniu waptanóww przebiegu choroby wieńcowej, chorobie Raynaudaoraz miażdżycy tętnic mózgowych [1 – 4]. Obecnie antagoniścireceptorów wazopresynowych znajdują największezastosowanie w leczeniu przewlekłej niewydolności serca(congestive chronic failure; CHF), która rozwija się wkonsekwencji wielu częstych zaburzeń takich jak: chorobaniedokrwienna serca, nadciśnienie tętnicze, wrodzone i nabytewady zastawkowe, kardiomiopatie. Częstość występowaniaCHF szacuje się na około 2% w populacji dorosłychEuropejczyków i na nawet 10% wśród osób starszych po80. roku życia, co skłania wciąż do poszukiwania nowych,skutecznych możliwości farmakoterapeutycznych. W miejscedawnego kanonu leczenia, polegającego na poprawiekurczliwości mięśnia serca (za pomocą leków inotropowych),wazodylatatorów oraz diuretyków, obecnie idea farmakoterapiiniewydolności serca opiera się na wykorzystaniuznajomości złożonej patofizjologii tego schorzenia. Jakjuż uprzednio wspomniano, podczas tego zaburzenia dochodzido adaptacyjnych, a w długotrwałej perspektywie niekorzystnychzmian neurohormonalnych, manifestujących sięwzrostem aktywności RAAS oraz układu współczulnego,co tłumaczy zasadność stosowania w obecnym schemacieleczenia przewlekłej niewydolności serca inhibitorów konwertazyi kardioselektywnych β1-blokerów. PatomechanizmCHF wskazuje również na inne możliwości oddziaływaniafarmakologicznego, z wykorzystaniem na przykład antagonistówendoteliny, peptydów natriuretycznych oraz – jakwspomniano wyżej, z uwagi na rozwój hiperwolemii z hiponatremią- antagonistów wazopresyny [7 – 9].Drugim dotychczasowym ważnym wskazaniem do stosowaniaVRA jest leczenie wodobrzusza. W patomechanizmietego zaburzenia istotne znaczenie ma uogólnionawazodylatacja, wzrost przepływu trzewnego oraz ciśnieniaw zatokach wątrobowych, prowadzące do zmniejszeniaefektywnej objętości krwi krążącej w centralnym (tętniczym)kompartmencie obwodowym. Prowadzi to, podobniejak w CHF, do aktywacji neurohormonalnej, z nasilonymuwalnianiem ADH i związków o działaniu naczyniokurczącym,powodując wzrost oporu naczyniowego oraz nerkowejretencji wody, a w efekcie rozwój hiponatremii hiperwolemicznej.Stosowanie waptanów powoduje zniesieniejednego z efektu wspomnianego patomechanizmu, czylizmniejszenie ilości wchłanianej zwrotnie w nerkach wody,odwodnienie pacjenta i zwiększenie osmolarności osocza[10 – 13].Z innych potencjalnych zastosowań omawianej nowejgrupy leków należy wymienić leczenie choroby Raynauda(waptany poprzez blokadę receptorów V1A zmniejszałyskurcz dystalnych naczyń krwionośnych w kończynach) [14,15] oraz wielotorbielowatego zwyrodnienia nerek (polycystickidney disease; PKD), w przebiegu którego dochodzi doformowania wewnątrznerkowych cyst z komórek nabłonkówkanalików oraz fibroblastów. Udowodniono, iż cystogenezanerek jest uwarunkowana obecnością cAMP oraz aktywacjąukładu kinaz B-Raf/ERK. Antagoniści receptora V2 zmniejszaływewnątrznerkową zawartość cAMP, zmniejszającw ten sposób w modelach zwierzęcych progresję PKD [16].Nadzieje budzi także neuroprotekcyjne działanie waptanóww przebiegu ostrego niedokrwienia mózgu. W zwierzęcymmodelu niedokrwiennego obrzęku mózgu, związek z grupyVRA poprawiał wegetatywną kontrolę mózgowego przepływukrwi oraz zmniejszał ischemiczne uszkodzenie komóreknerwowych. Mechanizm obserwowanej neuroprotekcjiwydaje się wiązać z hamowaniem toksycznego oddziaływaniaAVP w ognisku niedokrwienia. Wazopresyna upośledzabowiem funkcjonowanie ATP- i wapniowo-wrażliwych kanałówpotasowych podczas niedokrwienia mózgu, którychpobudzenie wiedzie do wazodylatacji naczyń mózgowych,stąd VRA znosząc ten niekorzystny efekt poprawiały mózgowyprzepływ krwi [17 – 18]. Prowadzone są badanianad stosowaniem antagonistów V1A w profilaktyce poroduprzedwczesnego (zahamowanie receptorów V1A zmniejszakurczliwość mięśni macicy) [19] oraz w zaburzeniach miesiączkowania[20]. Istnieją również doniesienia o próbachstosowania waptanów w jaskrze, chorobie Meniera, nerkopochodnejmoczówce prostej oraz chorobie Cushinga [3]. Interesującesą również próby stosowania antagonistów ośrodkowegoreceptora V1B, ponieważ odkryto, iż wazopresynajest również obecna w mózgowiu, biorąc udział w regulacjiprocesów pamięciowych oraz emocjonalnych. Dane z prowadzonychbadań przedklinicznych sugerują potencjalną skutecznośći zasadność stosowania antagonistów V1B międzyinnymi w przebiegu zespołów lękowych i depresji [21, 22].Podsumowując, antagoniści receptorów dla wazopresynystanowią nową, ciekawą grupę leków, o działaniu i celowościstosowania wynikających z mechanizmów patofizjologicznychhiponatremii euwolemicznej i hiperwolemicznej.Szczególnie interesującym jest ich efekt akwaretyczny bezwspółistniejącej natriurezy (co jest nowym mechanizmemdziałania, odmiennym od efektów dotychczasowych diuretykówtiazydowych oraz pętlowych). Stąd wynika ich korzystnedziałanie lecznicze zwłaszcza w przewlekłej niewydolnościserca (stanowiąc uzupełnienie złożonej, celowanejna zaburzenia neurohormonalne CHF farmakoterapii), w przewlekłychchorobach wątroby z wodobrzuszem i w SIADH.Należy oczekiwać, iż prowadzone wciąż intensywne badanianad tą grupą leków przyniosą nowe przesłanki do ich stosowaniarównież w innych wspomnianych wyżej sytuacjach klinicznychoraz spowodują rejestrację nowych preparatów.18

copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073Piśmiennictwo1. Ali F i wsp. Therapeutic potential of vasopressin receptorantagonists. Drugs 2007; 67: 847-858.2. Greenberg A, Verbalis JG. Vasopressin receptor antagonists.Kidney Int 2006; 69: 2124-2130.3. Decaux G, Soupart A, Vassart G. Non-peptide argininevasopressinantagonists: the vaptans. Lancet 2008 ; 371:1624-1632.4. Lemmens-Gruber R, Kamyar M. Drugs of the future: review.Vasopressin antagonists. Cell Mol Life Sci 2006;63: 1766-1779.5. Olszewski W, Głuszek J. Nowe metody leczenia hiponatremii– antagoniści receptora dla wazopresyny (waptany).Pol Arch Med Wewn 2007; 8: 356-362.6. Francis GS, Wilson Tang WH. Vasopressin receptor antagonists:will the “vaptans” fulfill their promise? JAMA2004; 16: 2017-2018.7. Oghlakian G, Klapholz M. Vasopressin and vasopressinreceptor antagonists in heart failure. Cardiol in Rev2009; 17: 10-15.8. Goldsmith SR, Gheorghiade M. Vasopressin antagonismin heart failure. J Am Coll Cardiol 2005; 46: 1785-1791.9. Lee CR i wsp. Vasopressin: a new target for the treatmentof heart failure. Am Heart J 2003; 146: 9-18.10. Gines P. Vaptans: a promising therapy in the managementof advanced cirrhosis. J Hepatol 2007; 46: 1150-1152.11. Guyader D i wsp. Pharmacodynamic effects of a nonpeptideantidiuretic hormone V2 antagonist in cirrhoticpatients with ascites. Hepatology 2002; 36: 1197-1205.12. Gerbes AL i wsp. Therapy of hyponatremia in cirrhosis withvasopressin receptor antagonist: a randomized double-blindmulticenter trial. Gastroenterology 2003; 124: 933-939.13. Ferguson JW. Therapeutic role of vasopressin receptorantagonism in patients with liver cirrhosis. Clin Sci2003; 105: 1-8.14. Hayoz D i wsp. Effect of SR49059, a V1A vasopressinreceptor antagonist in Raynaud’s phenomenon. Rheumatology2000; 39: 1132-1138.15. Weber R i wsp. Effects of SR49059, a new orally activeand specific vasopressin V1-receptor antagonist, onvasopressin-induced vasoconstriction in humans. Hypertension1997; 30: 1121-1127.16. Wang X i wsp. Effectiveness of vasopressin V2-receptorantagonists OPC-31260 and OPC-41061 on polycystickidney disease development in the PKD rat. J Am SocNephrol 2005; 16: 838-839.17. Trandafir CC i wsp. Participation of vasopressin in thedevelopment of cerebral vasospasm in a rat model ofsubarachnoid hemorrhage. Clin Exp Pharmacol Physiol2004; 31: 261-266.18. Tribollet E i wsp. Binding of the non-peptide vasopressinV1A receptor antagonist SR-49059 in the rat brain:an in vitro and in vivo autoradiographic study. Neuroendocrinology1999; 69: 113-120.19. Steinwall M i wsp. The effect of relcovaptan (SR49059),an orally active vesopressin V1a-receptor antagonist, onuterine contractions in preterm labor. Gynecol Endocrinol2005; 20: 104-109.20. Brouard R i wsp. Effect of SR49059, an orally activeV1a vasopressin receptor antagonist, in the prevention ofdysmenorrhoea. BJOG 2000; 107: 614-619.21. Blanchard RJ. AVP V1b selective antagonist SSR149415blocks aggressive behaviours in hamsters. PharmacolBiochem Behav 2005; 80: 189-194.22. Overstreet DH, Griebel G. Antidepressant-like effects ofthe vasopressin V1b receptor antagonist SSR149415 inthe Flinders Sensitive Line rat. Pharmacol Biochem Behav2005; 82: 223-227.Adres do korespondencji:dr n. med. Łukasz DobrekSpecjalista farmakologiiKatedra PatofizjologiiCollegium Medicum UJul. Czysta 1831-121 Krakówtel. +48 12 633 39 47e-mail: lukaszd@mp.pl19

Farm Przegl Nauk, 2009,11, 20-25Ekspresja genów związanych z opornością na lekiw komórkach białaczki promielocytarnej HL-60eksponowanych na cisplatynęExpression of genes associated with drug resistancein promyelotic leukemia cells HL-60 exposed to cisplatinAdam Wilczok 1 , Alicja Zajdel 1 , Jakub Wilczok 2 , Monika Paul-Samojedny 31Katedra i Zakład Biofarmacji; Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej,Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach2Apteka „Grand” w Chorzowie3Katedra i Zakład Genetyki Medycznej; Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej,Śląski Uniwersytet Medyczny w KatowicachStreszczenieEfekt terapeutyczny cisplatyny jest wynikiem wytworzeniainter- i intramolekularnych wiązań z DNA i najczęściejprowadzi do śmierci komórki nowotworowejw drodze apoptozy. Jednocześnie koordynacja cisplatynydo DNA uaktywnia szereg mechanizmów prowadzącychdo powstawania oporności takich jak: zmniejszenie transportuleku do komórki, usuwanie z komórki, sekwestracjaz udziałem glutationu i metalotionein, naprawa DNA,hamowanie apoptozy. Stosując technikę mikromacierzyoligonukleotydowych (Affymetrix) porównano ekspresjęgenów związanych z procesami odpowiedzialnymi za powstawanieoporności na lek w komórkach białaczki promielocytarnejHL-60 eksponowanych na cisplatynę orazw komórkach kontrolnych. Analizując sygnały fluorescencji770 sond, wyselekcjonowanych z bazy NetAffxAnalysis Center, reprezentujących ekspresję 412 genów,wykazano najsilniejszy wzrost ekspresji genów TOP2A,TOP1, KRAS, BIK, BAX, TFAM, GTSE1, CASP6 orazzmniejszenie ekspresji genów SLC7A11, CD70, MTF1,ABCC3. Poznanie efektów zmienionej ekspresji tychgenów jest istotne zwłaszcza dla projektowania nowychpochodnych platyny charakteryzujących się zwiększonąskutecznością, które ponadto nie będą wywoływały narastaniaoporności na lek.AbstractTherapeutic effect of cisplatin results from formation ofinter- and intrastrand DNA crosslinks and usually leads todeath of tumour cells through apoptosis. At the same timeits incorporation and binding to DNA activate mechanismswhich cause resistance to the drug, such as decreased uptake,removal from the cell, sequestration by glutathioneand metallothionein, DNA repair, and inhibition of apoptosis.Using oligonucleotide microarray technique (Affymetrix)the expression of genes involved in developmentof drug resistance in promyelocytic leukemia HL-60cells exposed to cisplatin and control cells was compared.Analysis of the fluorescence signals of 770 probes, whichrepresented 412 genes selected from the NetAffx AnalysisCenter database showed highest expression increase ofTOP2A, TOP1, KRAS, BIK, BAX, TFAM, GTSE1, CASP6,and inhibition of SLC7A11, CD70, MTF1, ABCC3. Elucidationof these genes altered expression effects seemsto be important, particularly in synthesis of new cisplatinanalogs, which besides increased efficiency, overcomedrug resistance.Key words: cisplatin, gene expression, drug resistance,promyelocytic leukemia cells, HL-60Słowa kluczowe: cisplatyna, ekspresja genów, opornośćna lek, komórki białaczki promielocytarnej, HL-60WstępEfekt terapeutyczny cisplatyny, powszechnie stosowanegoleku przeciwnowotworowego, jest wynikiem wytworzeniainter- i intramolekularnych wiązań z DNA. Mechanizmdziałania cisplatyny polega przede wszystkim na jejaktywacji wewnątrz komórki poprzez zastąpienie dwóchatomów chloru grupami hydroksylowymi, co w konsekwencjiumożliwia wiązanie do DNA i tworzenie adduktów[1], które powodują lokalne zaburzenie struktury podwójnejhelisy i blokowanie procesów replikacji i transkrypcji,co w konsekwencji prowadzi do zaburzeń w szlakach sygnałowychkontrolujących wzrost, różnicowanie czy odpowiedźna stres oksydacyjny wywoływany przez ten lek[2]. Addukty cisplatyny z DNA są rozpoznawane przezszereg białek komórkowych związanych, np. z szlakami na-20

copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073prawy DNA, co najczęściej prowadzi do śmierci komórkiw drodze apoptozy [3]. Z drugiej strony wiązanie cisplatynydo DNA uaktywnia cały szereg mechanizmów prowadzącychdo powstawania oporności i braku wrażliwości na tenlek. Za oporność na cisplatynę odpowiedzialny jest przedewszystkim niewystarczający transport do komórki [4]. Istniejądoniesienia o udziale w usuwaniu cisplatyny z komórkizależnych od ATP białek MDR1, MRP1, MRP2, MRP3,jednakże późniejsze prace przypisują funkcję usuwania tegoleku przede wszystkim białkom związanym z transportemmiedzi, ATP-azom ATP7A oraz ATP7B [5]. Również nadekspresjaglutationu oraz niektórych białek zawierającychgrupy tiolowe, jak metalotioneina, powoduje oporność nacisplatynę [6]. Wiązanie glutationu i cisplatyny jest katalizowaneprzez transferazy S-glutationowe, które zwiększającwłaściwości anionowe związku, zwiększają jego usuwaniez komórki poprzez zależną od ATP pompę S-koniugatów glutationu[7]. Oprócz niewystarczającej akumulacji cisplatynywewnątrz komórek, główną przyczyną braku wrażliwościnowotworu na ten lek są procesy związane z możliwościąnaprawy DNA oraz usuwaniem adduktów cisplatyna-DNA[8]. W odróżnieniu od niewrażliwych komórek wielu guzówwykazujących wzrost zdolności naprawczych polekowychuszkodzeń DNA, znaczna wrażliwość komórek, np. raka jądra,wynika z upośledzenia ich zdolności do naprawy DNA.Podstawowymi mechanizmami usuwającymi spowodowaneprzez cisplatynę uszkodzenia DNA są: naprawa przez wycinanienukleotydów (NER), naprawa przez wycinanie zasad(BER), naprawa źle sparowanych zasad (MMR) i naprawapęknięć DNA. Zwiększona tolerancja na wywołane przezcisplatynę uszkodzenia DNA może także wystąpić na skutekutraty funkcji szlaku MMR. Pochodna cisplatyny, Eloxatinnie wywołuje powstawania oporności, gdyż mechanizmjej akumulacji nie zależy w tak znacznym stopniu odtransportera miedzi CTR1 [9]. Ponadto połączenia tego lekuz DNA nie są rozpoznawane przez białka MMR, podczasgdy addukty cisplatyna - DNA są rozpoznawane przez białkaMSH2, MSH3 i MSH6. Gdy komórki podlegają kolejnymbezskutecznym cyklom naprawy DNA, poziom uszkodzeńpozostaje wystarczający do uruchomienia mechanizmówapoptozy. Kolejny z mechanizmów oporności związany jestz omijaniem podczas replikacji przez polimerazy DNA βi η miejsc w DNA, do których przyłączona jest cisplatyna[10]. Tolerancja na cisplatynę może również być wynikiemzmniejszonej ekspresji, albo utraty szlaków apoptozy, zarównowewnętrznego jak i zewnętrznego, na skutek zmienionejaktywności białek takich jak P53, anty- i proapoptotycznychbiałek rodziny BCL2 oraz JNK [11].W przedstawianej pracy, w celu pełniejszego wyjaśnieniamechanizmów molekularnych decydujących o wrażliwościkomórek nowotworowych na cisplatynę, poddaliśmy oceniezmiany profilu ekspresji genów kodujących białka uczestniczącew transporcie wielolekowym, syntezie glutationui metalotionein, naprawie DNA oraz zmniejszaniu aktywacjii hamowaniu indukcji szlaków apoptozy pod wpływem tegoleku. Do badań wykorzystaliśmy hodowane w warunkachlaboratoryjnych komórki ludzkiej linii nowotworowej białaczkipromielocytarnej HL-60. Do analizy ekspresji genówzastosowano technikę mikromacierzy oligonukleotydowychHG-U133A (Affymetrix).Materiał i metodyHodowle komórkoweMateriał do badań stanowiły hodowane komórki ludzkiejlinii nowotworowej białaczki promielocytarnej HL-60.Komórki hodowano, zgodnie z zaleceniami ATCC, w standardowychwarunkach (w temperaturze 37°C, w atmosferze5% CO 2), w pożywce hodowlanej RPMI-1640 (Gibco)z dodatkiem 10% bydlęcej surowicy płodowej (FBS; Sigma),100 µg /ml streptomycyny, 100 U/ml penicyliny (Sigma),2 mM glutaminy (Sigma), 1 mM pirogronianu sodu (Sigma)i 4,5 g/l glukozy. Po 48 godzinach inkubacji do hodowli dodawanoroztwór cisplatyny (Sigma) rozpuszczonej w DMSO(Sigma) tak, aby uzyskać stężenie 0,22 µg/ml, odpowiadającewartości ID30 (Inhibitory Dose 30%). Hodowle kontrolneprowadzono w identyczny sposób, dodając po 48 godzinachczysty DMSO, stosowany ze względu na ograniczoną rozpuszczalnośćcisplatyny. Po sześcio godzinnej inkubacji komórkizbierano i przygotowywano do ekstrakcji RNA.Ekstrakcja całkowitego RNARNA ekstrahowano z użyciem odczynnika TRIZOL(Invitrogen Life Technologies), zgodnie z protokołem producenta.Ekstrakty całkowitego RNA oczyszczono z wykorzystaniemzestawu RNeasy Mini Kit (Qiagen). EkstraktyRNA oceniano jakościowo techniką elektroforezy w 1%żelu agarozowym barwionym bromkiem etydyny oraz ilościowoprzy użyciu spektrofotometru GeneQuant II (PharmaciaBiotech).Analiza aktywności transkrypcyjnej genów technikąmikromacierzy oligonukleotydowychCałkowite RNA (8µg) zostało wykorzystane do syntezydwuniciowego cDNA (Gibco BRL SuperScript Choice system),które stanowiło matrycę do syntezy biotynylowanegocRNA (reakcja transkrypcji in vitro, Enzo kit). Po fragmentacjibiotynylowanego cRNA przeprowadzono hybrydyzacjęz mikromacierzą Test3, a następnie po pozytywnej weryfikacjiz mikromacierzą HG-U133A (Affymetrix). Znakowanieproduktów hybrydyzacji przeprowadzono kilkustopniowokompleksem streptawidyna – fikoerytryna, znakowanymiprzeciwciałami przeciw biotynie oraz przeciwciałami przeciwkompleksowi streptawidyna – fikoerytryna zgodniez protokołem EukGEWS2v4 zalecanym dla mikromacierzyoligonukleotydowej HG–U133A w przewodniku GeneExpression Analysis Technical Manual (Affymetrix). Następniepłytki mikromacierzy odczytywano używając skaneraAgilent GeneArray Scanner G2500A (Agilent Technologies).Otrzymane wyniki intensywności fluorescencjizapisano i zarchiwizowano w programie Microarray Suiteoraz specjalnie do tego celu przygotowanej bazie danych.Analizę porównawczą transkryptomów przeprowadzonopo normalizacji wyników w programie RMA Express polegającejna przekształceniu logarytmicznym wartości sygnałufluorescencji dla każdego transkryptu (log 2) wykorzystującprogramy komputerowe: Statistica v.7,0, Gnumeric, orazMicrosoft Excel. Wyodrębnienia grup genów związanych21

Farm Przegl Nauk, 2009,11z powstawaniem oporności na lek dokonano korzystającz bazy danych Affymetrix NetAffx Analysis Center(http://www.affymetrix.com/ analysis/index.affx) po wpisaniukwerend: drug resistance, cisplatin resistance, drugtransport, glutathione, metallothionein, SLC, MDR, DNArepair oraz anti-apoptosis. Sumaryczny zbiór 770 sond stanowiłpodstawę do poszukiwania genów różnicujących. Z grupy22283 sond mRNA, obecnych na mikromacierzy HG-U133A,wyfiltrowano za pomocą arkusza programu Gnumeric sygnałyfluorescencji charakteryzujące ekspresję wybranych transkryptówzwiązanych z powstawaniem oporności na cisplatynę.Porównując sygnały fluorescencji sond zarejestrowanedla komórek kontrolnych oraz komórek eksponowanych nacisplatynę, wyznaczono zbiory, tzw. genów różnicującycho ekspresji różniącej się, co najmniej, ± 2SLR.WynikiAnalizę profilu ekspresji genów, kodujących białkazwiązane powstawaniem w komórkach HL-60 oporności nacisplatynę, poprzedzono porównaniem raportów wygenerowanychw programie Microarray Suite Affymetrix bezpośredniopo odczycie sygnałów fluorescencji na mikromacierzy.Prawidłowy rozkład znormalizowanych sygnałów fluorescencji(RMA Express) był podstawą do zakwalifikowaniamikromacierzy do dalszych analiz. Za pomocą programuGnumeric, z grupy 22283 mRNA obecnych na mikromacierzyHGU133A, wyselekcjonowano sygnały fluorescencji770 transkryptów związanych z powstawaniem oporności.Wyznaczono parametr SLR (signal log ratio) wskazującywielokrotność różnicy sygnału fluorescencji, wyodrębnionozbiór genów różnicujących transkryptomy komórek HL-60kontrolnych oraz eksponowanych na cisplatynę.Wykonane analizy pozwoliły na stwierdzenie, że w komórkachHL-60 eksponowanych na cisplatynę w porównaniudo komórek kontrolnych w największym stopniu stymulowanajest ekspresja genów TOP2A, TOP1, KRAS, BIK,BAX, TFAM, GTSE1, CASP6, AP1S1 i BNIP3L. Genami,których ekspresja została najbardziej zahamowana, okazałysię SLC7A11, CD70, MTF1, ABCC3, FAS oraz SLC2A3.Szczegółowe dane uwzględniające nazwy sond, symbolegenów, nazwy kodowanych białek, oraz wartości SLR dlatranskryptów różnicujących zestawiono w tabeli I. Genyte pełnią bardzo istotne funkcje w procesach powstawaniaoporności na lek.DyskusjaZjawisko wytwarzania przez komórki nowotworoweróżnych mechanizmów obronnych stanowi jeden z głównychproblemów we współczesnej terapii przeciwnowotworowej.Oporność nowotworów niewrażliwych na cisplatynęwynika najczęściej z niewystarczającej akumulacjitego leku w komórce [12, 13]. Cisplatyna jest związkiemo znacznej polarności, co powoduje, że przenika do komórekznacznie wolniej niż większość niskocząsteczkowychleków przeciwnowotworowych. Wchłanianie cisplatynyzależy od stężenia jonów sodu i potasu, pH oraz obecnościczynników redukujących. Oprócz dyfuzji biernej, transportcisplatyny do wnętrza komórki zachodzi z udziałem białektransportujących, kanałów jonowych oraz przezbłonowegotransportera miedzi CTR1. Zarówno miedź jak i cisplatyna,w zakresie stężeń występujących fizjologicznie w organizmieoraz podczas terapii, powodują obniżenie poziomuCTR1 poprzez makropinocytozę i degradację z udziałemproteasomów [5]. Kolejną przyczyną powstawania opornościkomórek nowotworowych jest zmieniony transportleków przeciwnowotworowych przez MDR-1, nadrodzinębiałek transportujących zależnych od ATP, oraz inne białkaoporności wielolekowej [12]. W przedstawianej pracy zaobserwowanoobniżony poziom ekspresji ABCC3. Gen tenkoduje białko ABCC3 - kanalikularne białko 2 związanez opornością wielolekową (canalicular multispecific organicanion transporter 2; MRP3) należące do nadrodziny błonowychbiałek transportowych zależnych od ATP. Białka techarakteryzują się znacznym polimorfizmem i powszechniewystępują w komórkach nowotworowych [14]. Innym genem,którego ekspresja w komórkach HL-60 pod wpływemcisplatyny uległa obniżeniu, jest SLC2A3 kodujący błonowebiałka rodziny SLC2A, które są odpowiedzialne za transportzwiązków polarnych [15]. Chociaż udział tego przenośnikaw transporcie cisplatyny do komórek nie został dotychczasopisany, nie można wykluczyć, że zaobserwowana w naszycheksperymentach zmniejszona ekspresja tego genu jestwynikiem odpowiedzi komórki mającej na celu obniżeniestężenia cisplatyny w cytoplazmie.Przyczyną oporności na cisplatynę jest również podwyższonestężenie w cytoplazmie związków zawierającychgrupę tiolową, takich jak glutation czy metalotioneiny, któreunieczynniają cisplatynę na skutek wiązania platyny i siarki[6, 13]. Zwiększone stężenie metalotionein w komórkachmysich powoduje 4-krotne, a w ludzkich komórkach rakajajnika 7-krotne zwiększenie oporności na cisplatynę. Komórkiraka jajnika wykazują ujemną korelację poziomuglutationu oraz wrażliwości na cisplatynę. Badania dwóchlinii komórek raka jajnika, wywodzących się od tego samegopacjenta, wyizolowanych przed terapią i po zastosowaniucisplatyny wykazały 2,9 –krotny wzrost aktywności transferazglutationowych, które katalizują sprzęganie glutationuz cisplatyną [16]. Ponadto, udowodniono, że wytworzoneaddukty cisplatyna-glutation są usuwane z komórki poprzezzależną od ATP pompę S-koniugatów glutationu. Jużw 1994 roku Ishikawa i wsp. wykazali, że oporności białaczkipromielocytarnej HL-60 towarzyszy zwiększonaekspresja zależnej od ATP pompy S-koniugatów glutationu(MRP1 lub MRP2) [7]. W cytoplazmie, glutation przyłączasię do cisplatyny, a w jądrze do adduktów cisplatyny z DNA,uniemożliwiając w ten sposób utworzenie potencjalnie cytotoksycznychwiązań krzyżowych w DNA [17]. Rezultatynaszych eksperymentów pokazują, że w komórkach HL-60eksponowanych na cisplatynę ulega obniżeniu ekspresjagenu SLC7A11, kodującego specyficzne białko transportowecystyna/glutaminian uczestniczące w transporcie anionowejformy cystyny do komórek. Ponieważ bardzo niska ekspresjatego białka na powierzchni niektórych komórek (m.in.limfocytów) przy obniżonej dostępności cysteiny skutkujespowolnieniem syntezy glutationu, można się spodziewać,że obniżenie ekspresji SLC7A11, świadczy o braku pierwotnejoporności związanej z nadmierną syntezą glutationuw badanych komórkach [18]. Udział metalotionein w de-22

Nazwa sondySymbolgenuNazwa kodowanego białkatoksykacji cisplatyny udokumentowany został już w latach90-tych poprzedniego stulecia. Komórki narażone na działaniemetali ciężkich natychmiast po ekspozycji rozpoczynająsyntetyzować metalotioneiny. Wzrost ekspresji MTF1poprzedza syntezę metalotionein. MTF1 (metal regulatorytranscription factor 1) koduje czynnik transkrypcyjny, któryindukuje ekspresję genów metalotionein oraz innych genówuczestniczących w homeostazie metali takich jak kadm,cynk, miedź i srebro. MTF1 jest transportującym białkiemjądrowo-cytoplazmatycznym, które gromadzi się w jądrzena skutek ekspozycji na metale ciężkie i wiąże się do promotorówzawierających element odpowiedzi na metale (MRE)[12,13]. W przedstawianej pracy zaobserwowano obniżonypoziom ekspresji MTF1 w komórkach HL-60 po ekspozycjina cisplatynę. Obniżonemu poziomowi ekspresji MTF1towarzyszył wzrost ekspresji szeregu genów odpowiedzialnychza syntezę metalotionein, jednak niewystarczający,aby zaklasyfikować te geny jako różnicujące. Ekspozycjakomórek HL-60 na cisplatynę spowodowała wzrost ekspresjigenu AP1S1 kodującego białko - podjednostkę kompleksusigma 1A, stanowiące część kompleksu płaszcza klatrynyokrywającego pęcherzyki transportujące, np. w procesiecopyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073Tab. I. Ekspresja genów różnicujących związanych z regulacją i powstawaniem opornościna lek w komórkach białaczki promielocytarnej HL-60 eksponowanych na cisplatynęwzględem prób odniesienia (komórki eksponowane na DMSO), (SLR – ang. signallog ratio – stosunek zlogarytmowanych uśrednionych wartości fluorescencji transkryptuw porównywanych próbach, strzałka ↑ - nadekspresja, strzałka ↓ - spadek ekspresji genuw komórkach HL-60 eksponowanych na cisplatynę)WartośćSLR201291_s_at TOP2Atopoizomeraza (DNA) II alfa(topoisomerase (DNA) II alpha)2,05 ↑208900_s_at TOP1topoizomeraza (DNA) I(topoisomerase (DNA) I)1,9 ↑214352_s_at KRAS (v-Ki-ras2 Kirsten rat sarcoma viral oncogene homolog) 1,89 ↑205780_at BIKBIK(BCL2-interacting killer)1,72 ↑211833_s_at BAXbiałko związane z BCL2(BCL2-associated X protein)1,66 ↑203176_s_at TFAMmitochondrialny czynnik transkrypcyjny A(transcription factor A, mitochondrial)1,62 ↑204315_s_at GTSE1białko 1 ulegające ekspresji w fazach G2 i S(G2 and S-phase expressed 1 protein)1,39 ↑209790_s_at CASP6kaspaza 6(caspase 6, apoptosis-related cysteine peptidase)1,34 ↑208478_s_at BAXbiałko związane z BCL2(BCL2-associated X protein)1,31 ↑205195_at AP1S1 adaptor-related protein complex 1, sigma 1 subunit 1,19 ↑208541_x_at TFAMmitochondrialny czynnik transkrypcyjny A(transcription factor A, mitochondrial)1,17 ↑221479_s_at BNIP3L BCL2/adenovirus E1B 19 kDa protein-interacting protein 3-like 1,05 ↑202499_s_at SLC2A3transporter wielolekowy SLC2(solute carrier family 2)-1,01 ↓204780_s_at FAS Fas (TNF receptor superfamily, member 6) -1,05 ↓208161_s_at ABCC3 ATP-binding cassette, sub-family C (CFTR/MRP), member 3 -1,08 ↓205323_s_at MTF1 metal-regulatory transcription factor 1 -1,22 ↓217678_at SLC7A11transporter wielolekowy SLC7(solute carrier family 7)-1,48 ↓206508_at CD70 (CD70 molecule) -1,54 ↓209921_at SLC7A11transporter wielolekowy SLC7(solute carrier family 7)-2,28 ↓endocytozy oraz w aparacieGolgiego. Zwiększonaekspresja tego genujest zapewne związanaz dążeniem komórki dosekwestracji cisplatyny, dostruktur pęcherzykowych,nie mających bezpośredniegokontaktu z DNA,a następnie jej wydalenia.Białko to pełni także funkcjęczynnika transkrypcyjnego[19].Powszechnie znanymjest fakt, że indukcja apoptozyjest wynikiem przekroczeniaw komórce pewnegopoziomu uszkodzeń.Gdy dochodzi do modyfikacjiDNA, które nie mogąbyć usunięte przez systemnaprawy DNA, następujeindukcja apoptozy, którajest wynikiem obniżeniaekspresji genu BCL-2kodującego białko antyapoptotyczneoraz stymulacjiekspresji genu BAXoraz białek BAK, BIK,P53, przy czym w tymsamym czasie uaktywnionezostają mechanizmyantyapoptotyczne. Zaburzeniamechanizmów prowadzącedo hamowaniaprocesu apoptozy są jednąz głównych przyczynpowstawania oporności[9]. Wyniki wykonanychprzez nas pomiarów pokazują wzrost ekspresji BAX, orazinnych genów kodujących białka z rodziny BCL-2 takichjak BIK i BNIP3L w badanych komórkach HL-60 eksponowanychna ciplatynę. W badaniach wykonanych przezFloros i wsp. [20] dotyczących apoptozy indukowanejprzez cisplatynę w komórkach HL-60, stwierdzono wzrostilości komórek ulegających apoptozie korelujący z czasemekspozycji na ten lek. W pierwszych godzinach ekspozycji(3 i 6 godzin) następował wzrost ekspresji BCL-2L12, a po12 godzinach ciągłego traktowania komórek tym lekiemzaobserwowano zmniejszenie ekspresji tego genu. Obserwacjete wskazują na obronną, antyapoptotyczną reakcjękomórek w pierwszych godzinach ekspozycji i potwierdzająmechanizm śmierci komórek HL-60 eksponowanych nacisplatynę w drodze apoptozy [20]. Alternatywną drogą indukowaniaapoptozy przez białka z rodziny BCL-2 jest ichinterakcja z czynnikiem Apaf−1 (apoptic protease activatingfactor−1) oraz z cytochromem C i kaspazą 9, co prowadzido aktywacji innych kaspaz. Również interakcja białek BIDi BIK z białkami BCL-2 i BCL-XL prowadzi do kaskadowejaktywacji kaspaz i apoptozy [21]. Wzrost aktywności genu23

Farm Przegl Nauk, 2009,11kaspazy 6 (CASP6) zaobserwowano w komórkach HL-60eksponowanych na cisplatynę. Ponadto, wykazano wzrostekspresji genu GTSE1, który uczestniczy w syntezie G2 i Senzymatycznego białka 1, ulegającego ekspresji w fazachS oraz G2 cyklu komórkowego. Białko to, w odpowiedzina uszkodzenie DNA gromadzi się w jądrze i wiąże białkoP53, powodując jego przemieszczenie z jądra i hamującjego zdolność do indukowania apoptozy. Nagromadzeniesię białka GTSE1, głównie w pobliżu mikrotubuli, powodujeopóźnienie przejścia komórki z fazy G2 do M [22].Przyczyną wytwarzania oporności komórek nowotworowychna lek są mechanizmy związane z naprawą polekowychuszkodzeń DNA. Naprawa DNA prowadzi do usunięcia adduktówz cisplatyną. Spośród wielu mechanizmów naprawyDNA tylko naprawa przez wycinanie nukleotydów (NER)odgrywa znaczącą rolę w powstawaniu oporności na cisplatynę.Chociaż w procesie tym bierze udział ponad 30 rodzajówcząsteczek, jest on limitowany przez białka ERCC1oraz XP [9]. Rezultaty przeprowadzonych eksperymentówpokazują wzrost ekspresji genów TOP2A (DNA topoizomerazaII alfa) i TOP1 (DNA topoizomeraza I) w komórkachHL-60 na skutek działania cisplatyny. TOP2A koduje zlokalizowanyw jądrze enzym topoizomerazę DNA, który dodającsuperskręty do cząsteczki DNA, kontroluje i zmieniastany topologiczne DNA podczas transkrypcji. Zmiany aktywnościtego genu pod wpływem różnych związków przeciwnowotworowychobserwowane są w komórkach wielunowotworów, w tym również białaczki promielocytarnejHL-60, a jego amplifikacja bądź delecja może być czynnikiempredykcyjnym w terapii przeciwnowotworowej. TOP1koduje białko uczestniczące w procesie transkrypcji odpowiadająceza usuwanie (relaksację) superskrętów z cząsteczkiDNA [23]. W opisywanym eksperymencie zaobserwowanowzrost ekspresji genu TFAM (mitochondrialny czynniktranskrypcyjny A), który pełni, podobnie tak jak histonyw jądrowym DNA, rolę ochronną względem mtDNA. Replikacjaw mitochondriach przebiega niezależnie i częściej odpodziałów komórkowych, co sprawia, że mtDNA jest dużobardziej narażony na czynniki uszkadzające i mutagenne,np. reaktywne formy tlenu (RFT), niż DNA jądrowy [24].Dotychczasowe badania na komórkach różnych linii nowotworowychw znacznym stopniu wyjaśniają molekularnemechanizmy powstawania oporności na chemioterapię imogą przyczynić się do opracowywania skutecznego postępowaniaklinicznego. Ponadto, rezultaty tych badań mogąbyć wykorzystywane przez laboratoria badawcze podczastworzenia nowych pochodnych platyny o zwiększonej skutecznościi obniżonej toksyczności, które ponadto nie będąwywoływały narastania oporności. W przedstawionej pracyopisano wyniki badań wczesnych zmian w ekspresji genówspowodowanych przez cisplatynę dodaną do hodowli komórekHL-60 w fazie eksponencjalnego wzrostu. Oczywistymjest fakt, że efekt działania substancji wykazującej cytotoksycznośćzależy zarówno od stężenia jak i czasu ekspozycji.Gdy komórki białaczki promielocytarnej HL-60 hodowanesą w kolejnych pasażach w obecności cisplatyny w odpowiedniodobranych, często wzrastających stężeniach, dochodziw nich do powstania utrwalonej oporności na ten lek.Sytuacja ta w pewnym stopniu nawiązuje do powstawaniaoporności u pacjentów poddawanych chemioterapii w kolejnychjej cyklach. Przedstawione przez nas wyniki sugerują,że zmienione sygnały ekspresji analizowanych genów, jużpo pierwszej ekspozycji komórek nowotworowych na lek,mogą być brane pod uwagę w przewidywaniu powstawaniaoporności.Wnioski1. Cisplatyna powoduje w komórkach białaczki promielocytarnejHL-60 zmiany w ekspresji genów związanychz opornością na lek.2. Powstawanie oporności na cisplatynę w komórkachbiałaczki promielocytarnej HL-60 zależy od poziomuekspresji genów związanych z transportem i usuwaniemleku oraz naprawą DNA.3. Poznanie mechanizmów molekularmych powstawaniaoporności komórek nowotworowych na cisplatynę możebyć podstawą opracowywania skutecznego postępowaniaklinicznego.Piśmiennictwo1. Siddik ZH. Cisplatin: mode of cytotoxic action andmolecular basis of resistance. Oncogene 2003; 22:7265–79.2. Mandic A i wsp. Cisplatin induces endoplasmic reticulumstress and nucleus-independent apoptotic signaling.J Biol Chem 2003; 278: 9100-6.3. Chaney SG i wsp. Protein interactions with platinum–DNA adducts: from structure to function. J Inorg Biochem2004; 98: 1551–9.4. Perez RP. Cellular and molecular determinants of cisplatinresistance. Eur J Cancer 1998; 34: 1535-44.5. Holzer AK, Manorek GH, Howell SB. Contribution ofthe major copper influx transporter CTR1 to the cellularaccumulation of cisplatin, carboplatin and oxaliplatin.Molec Pharmacol 2006; 70: 1390–4.6. Fokkema E i wsp. JM216-, JM118-, and cisplatininducedcytotoxicity in relation to platinum-DNA adductformation, glutathione levels and p53 status in humantumor cell lines with different sensitivities to cisplatin.Biochem Pharmacol 2002; 63: 1989-96.7. Ishikawa T, Wright CD, Ishizuka H. GS-X pump is functionallyoverexpressed in cis-diamminedichloroplatinum(II)-resistant human leukemia HL-60 cells and down-regulatedby cell differentiation. J Biol Chem1994; 269:29085-93.8. Rosell R i wsp. DNA repair and cisplatin resistancein non-small cell lung cancer. Lung Cancer 2002; 38:217-27.9. Torigoe T. i wsp. Cisplatin resistance and transcriptionfactors. Curr Med Chem Anti-Cancer Agents 2005; 5:15-27.10. Albertella MR i wsp. A role for polymerase η in the cellulartolerance to cisplatin-induced damage. Cancer Res2005; 65: 9799–806.11. Gadducci A i wsp. Molecular mechanisms of apoptosisand chemosensitivity to platinum and paclitaxel in ovariancancer: biological data and clinical implications.Eur J Gynaecol Oncol 2002; 23: 390–6.24

copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-507312. Borst P i wsp. A family of drug transporters: the multidrugresistance-associated proteins. J Natl Cancer Inst2000; 92: 1295-302.13. Choi CH i wsp. Molecular mechanisms of heptaplatineffective against cisplatin-resistant cancer cell lines:less involvement of metallothionein. Cancer Cell Int2004 4: 6.14. Muller PJ i wsp. Polymorphisms in ABCG2, ABCC3and CNT1 genes and their possible impact on chemotherapyoutcome of lung cancer patients. Int J Cancer 2009;124: 1669–74.15. Uldry M, Thorens B. The SLC2 family of facilitated hexoseand polyol transporters. Pflugers Arch 2004; 447:480–9.16. Holford J i wsp. Mechanisms of drug resistance to theplatinum complex ZD0473 in ovarian cancer cell lines.Eur J Cancer 2000; 36: 1984–90.17. Zhang K i wsp. Modulation of cisplatin cytotoxicity andcisplatin-induced DNA cross-links in HepG2 cells byregulation of glutathione related mechanisms. Mol Pharmacol2001; 59: 837-43.18. Wang H i wsp. Expression of the activity of cystine/glutamateexchange transporter, system x(c)(-), by xCT andrBAT. Biochem Biophys Res Commun 2003; 305: 611-8.19. Guay D i wsp. The strand separation and nuclease activitiesassociated with YB-1 are dispensable for cisplatinresistance but overexpression of YB-1 in MCF7 andMDA-MB-231 breast tumor cells generates several chemoresistancesignatures. Int J Biochem Cell Biol 2008;40: 2492-507.20. Floros KV i wsp. Cisplatin-induced apoptosis in hl-60 human promyelocytic leukemia cells differentialexpression of BCL2 and novel apoptosis-related geneBCL2L12. Ann NY Acad Sci 2003; 1010: 153–8.21. Zou H. Apaf−1, a human protein homologous to C elegansCED−4 participates in cytochrome−C dependentacti−vation of caspase−3. Cell 1997; 90: 405–8.22. Monte M i wsp. The cell cycle-regulated protein humanGTSE-1 controls DNA damage-induced apoptosis by affectingp53 function. J Biol Chem 2003; 278: 30356-64.23. Chen A i wsp. Microarray and biochemical analysis ofbufalin-induced apoptosis of HL-60 cells. BiotechnolLett 2009; 31: 487–94.24. Larsen NB, Rasmussen M, Rasmussen LJ. Nuclear andmitochondrial DNA repair: similar pathways? Mitochondrion2005; 5: 89-108.Adres do korespondencji:dr hab. n. farm. Adam WilczokKatedra i Zakład Biofarmacji SUMul. Narcyzów 141-200 Sosnowiectel. +48 32 364 10 63e-mail: awilczok@sum.edu.pl25

Farm Przegl Nauk, 2009,11, 26-32Postrzeganie roli farmaceuty szpitalnegoprzez personel medyczny szpitalaPerception of the role of hospital pharmacistby hospital’s medical staffAnna Żuk 1 , Włodzimierz Bialik 1 , Robert Janiec 1 , Barbara Uniejewska 21Zakład Farmakoekonomiki Katedry Nauk Społecznych, Wydział Farmaceutycznyz Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach2Apteka szpitalna Szpital Wojewódzki w Bielsku-BiałejStreszczenieRola farmaceuty szpitalnego określona jest w Polsce przezartykuł 86 Ustawy Prawo farmaceutyczne. Przegląd piśmiennictwawskazuje na coraz większe zainteresowaniew Polsce farmacją szpitalną nie tylko przez farmaceutów,ale także lekarzy i dyrektorów szpitali. Aby nowoczesnyszpital mógł funkcjonować prawidłowo niezbędna jestwspółpraca personelu medycznego szpitala z farmaceutąszpitalnym. Celem badania była ocena postrzegania rolifarmaceuty szpitalnego przez personel medyczny szpitala(lekarze, personel pielęgniarski, farmaceuci, technicyfarmacji).Badanie miało charakter ankietowy i przeprowadzonezostało w wybranych szpitalach na terenie województwaśląskiego wśród personelu medycznego szpitali.W badaniu wykorzystano specjalnie przygotowaną zgodniez wymogami psychometrycznymi ankietę autorską zawierającą45 pytań (wypełnionych zostało 318 ankiet z 3575).Odpowiedzi respondentów wykazały dużą różnorodnośćw postrzeganiu roli farmaceuty pracującego w aptece szpitalnej.Różnice w odpowiedziach dotyczyły przygotowanialeków w dawkach dziennych i racjonalizacji farmakoterapii.Zgodność w odpowiedziach respondentów zaobserwowanow zakresie zaopatrzenia szpitala w produkty leczniczei wyroby medyczne. Często pracownicy oddziałów niewidzą potrzeby ingerencji farmaceuty szpitalnego w procesfarmakoterapii.Słowa kluczowe: farmaceuta szpitalny, personel medycznyszpitala, zadania, postrzeganieAbstractThe position of hospital pharmacist in Poland is outlinedby Pharmaceutical Law of 2001. The duties of hospitalpharmacist concern preparation of drugs in hospital pharmacy,drug management according to specific regulationsand distribution of drugs to wards or individual patients.Review of publications shows increasing interest towardshospital pharmacy in Poland expressed by pharmacists,doctors and hospital management. If modern hospital issupposed to function properly, collaboration of medicalstaff and hospital pharmacist is absolutely necessary.Evaluation of perception of hospital pharmacist’s role bymedical staff (doctor, nurse and pharmacist).Author’s survey fulfilling psychometric requirements hasbeen carried out in selected hospitals in Silesia. Properlyfilled in forms (318 out of 3575 distributed) have beenevaluated using statistical software SPSS 15.0 for WindowsEvaluation Version Release 15.0 (6 Sep. 2006).There are discrepancies in the perception of hospital pharmacist’sposition by medical staff and it is divergent fromthe one expressed by hospital pharmacy staff. It is oftenthat medical staff do not see any needs to intervene intopharmacotherapy process by hospital pharmacist. Thereis a need to put into practice more efficient methods ofsupervision safety of therapy on every level of healthcaresystem.Key words: hospital pharmacist, hospital medical staff,tasks, perceptionWstępSzpital jest zakładem opieki zdrowotnej, w którym wykonywanesą całodobowe lub całodzienne świadczenia zdrowotnedla osób, których stan zdrowia nie pozwala na leczenieambulatoryjne. Jedną z metod stosowanej tam terapii jestfarmakoterapia bezpośrednia, która polega na bezpośrednimpołączeniu procesów decyzyjnych - przepisanie leku i częściwykonawczej - podanie leku [1]. W oddziałach szpitalnychgłówny nadzór nad prawidłowym przebiegiem farmakoterapiisprawują lekarze, jako osoby ordynujące leki oraz pielęgniarki,jako osoby przygotowujące i podające je bezpośrednio pacjentowi.Nadzór nad prawidłowym przebiegiem farmakoterapiiw szpitalu powinien pełnić także farmaceuta szpitalny.Do obowiązków farmaceuty pracującego w aptece szpitalnej,szczegółowo określonych przez artykuł 86 Prawa farmaceutycznegoz 2001 roku, należy:• wydawanie produktów leczniczych i wyrobów medycznych,• sporządzanie leków recepturowych,26

Farm Przegl Nauk, 2009,11Jak często farmaceuta szpitalny nie prowadzi ewidencjipróbek do badań klinicznych?Jak często farmaceuta szpitalny ustala procedury wydawaniaproduktów leczniczych na oddziały?Jak często farmaceuta szpitalny prowadzi ewidencję darówproduktów leczniczych?Jak często farmaceuta szpitalny ustala procedury wydawaniaproduktów leczniczych dla pacjentów?Jak często farmaceuta szpitalny ma wpływ na kosztyfarmakoterapii w szpitalu?Jak często lekarz nie korzysta z pomocy i wiedzy farmaceutyszpitalnego?Jak często udział farmaceuty szpitalnego zwiększaobiektywność i wiarygodność otrzymywanych wyników wbadaniach klinicznych?Jak często farmaceuta szpitalny powinien być obecny naoddziale?6 1 80 4 9 1 2 85 1 11 10 0 40 0 50 37 0 16 0 4728 6 64 0 2 38 7 49 1 5 90 0 10 0 0 37 5 11 5 4234 6 55 2 3 34 9 54 0 3 90 0 10 0 0 95 0 5 0 015 3 70 7 5 28 5 56 3 8 10 10 20 0 60 16 0 11 0 7315 23 53 4 5 24 16 48 5 7 40 40 20 0 0 31 21 11 37 022 23 35 7 13 5 16 63 5 11 10 20 40 30 0 26 21 16 32 59 11 65 6 9 8 5 80 1 6 30 10 50 0 10 21 5 53 0 219 45 27 16 3 7 63 18 6 6 20 50 30 0 0 5 37 47 0 11lekarze i pielęgniarki najczęściej odpowiadali nie wiem,a farmaceuci i technicy farmacji nigdy (Ryc. 8, Ryc. 9,Ryc. 10).DyskusjaDo zadań lekarzy, jak i farmaceutów pracujących w szpitalunależy monitorowanie niepożądanych działań produktówleczniczych [2]. Wyniki w przeprowadzonym badaniuwskazują na udział farmaceuty szpitalnego w monitorowaniui zgłaszaniu niepożądanych działań, oraz na brak wiedzydotyczącej tego zagadnienia u połowy badanego personelumedycznego. Jednak połowa badanych lekarzy deklarujezgłaszanie złej jakości produktu leczniczego farmaceucieszpitalnemu (Ryc. 2).Racjonalizacja farmakoterapii w szpitalach obejmujeRyc.6. Procentowy rozkład częstości odpowiedzi udzielonychw poszczególnych grupach zawodowych na pytania dotycząceprowadzenia gospodarki produktami leczniczymi [%]Ryc.7. Procentowy rozkład częstości odpowiedzi udzielonychw poszczególnych grupach zawodowych na pytaniadotyczące udziału farmaceuty w pracach Komitetów Szpitalnych[%]zagadnienia związane z istnieniem Komitetów Szpitalnych,systemu dystrybucji „dose dispensing” oraz obecności farmaceutyszpitalnego w oddziale szpitalnym [7]. Uzyskanewyniki wskazują na współpracę farmaceuty z pielęgniarkami,ponieważ pielęgniarki zajmują się dystrybucją lekóww oddziałach i posiadają wiedzę o kontroli przez farmaceutęapteczek oddziałowych. Natomiast lekarzew większości uważają, że farmaceuta nigdy nie jest obecnyw oddziale szpitalnym (Ryc. 3). Odpowiedzi dotyczącetematyki związanej ze współpracą lekarza z farmaceutąw zakresie konsultacji dotyczących stosowanej farmakoterapiisą zgodne w grupie zawodowej lekarzy i farmaceutówi wskazują na brak konsultacji. Natomiast farmaceuci zawszeudzielają pełnej i obiektywnej informacji o leku orazprzestrzegają przed interakcjami (Ryc. 4). Wszystkie grupyzawodowe biorące udział w badaniu są zgodne w odpowiedziachdotyczących obecności farmaceuty w oddzialei wskazują, że farmaceuta powinien być obecny w oddzialeszpitalnym.Zaopatrzenie szpitala w leki odbywa się na zasadachzgodnych z Prawem Zamówień Publicznych z 2004 roku,a farmaceuta szpitalny jest członkiem zespołu odpowiedzialnegoza zamówienia [9]. Przeprowadzone badanie wykazałozgodność odpowiedzi respondentów na pytania związanez organizacją zaopatrzenia szpitala w produkty leczniczei potwierdziło, że farmaceuta szpitalny oprócz sporządzanialeków i preparatów leczniczych w aptece szpitalnej organizujetakże zaopatrzenie szpitala w produkty lecznicze(Ryc. 5).Gospodarka lekiem na terenie szpitala jest prawidłowa,gdy w szpitalu lekarze i farmaceuci współpracująw Komitetach Szpitalnych [7, 10]. W przeprowadzonym badaniuodpowiedzi respondentów dotyczące roli farmaceutyw prowadzeniu gospodarki lekiem w szpitalu są zgodnei wskazują na udział farmaceuty w prowadzeniu gospodarkilekiem, przez ustalanie procedur wydawania i wydawanieleków na oddziały (Ryc. 6). Odpowiedzi respondentów dotycząceudziału farmaceuty szpitalnego w pracach KomitetówSzpitalnych są zróżnicowane. Odpowiedzi farmaceutówpotwierdzają ich udział w pracach wszystkich KomitetówSzpitalnych. Lekarze i pielęgniarki nie posiadają wiedzyw tym zakresie, natomiast technicy farmacji zazwyczajuważają, że farmaceuta nie uczestniczy w pracach Komitetów.Dane z piśmiennictwa dotyczące istnienia Komitetóww szpitalu są potwierdzone odpowiedziami udzielanymiprzez farmaceutów (Ryc. 7).Ustawa Prawo farmaceutyczne z 2001 roku nakłada30

na farmaceutę obowiązekudziału w badaniach klinicznychprowadzonych naterenie szpitala [2]. Bliskopołowa badanych farmaceutówodpowiedziała, żefarmaceuta nigdy nie bierzeudziału w badaniachklinicznych przeprowadzonychna terenie szpitala, comoże wskazywać na braktakich badań w szpitalach lubna pominięcie apteki szpitalnejw tych badaniach. Podobnegozdania są też technicy farmacji.Natomiast lekarze i pielęgniarkiw większości udzieliliodpowiedzi nie wiem, co możeświadczyć o braku znajomościzagadnień związanych z tą tematyką(Ryc. 8).Wyniki uzyskanew badaniu wskazują na brakRyc.8. Procentowy rozkład częstości odpowiedzi udzielonychw poszczególnych grupach zawodowych na pytania dotycząceudziału farmaceuty w badaniach klinicznych [%]copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073Tab. II. Ilość pytań, w których respondenci różnych zawodów istotnie statystycznie różnilisię wskazywanymi odpowiedziamiPracownicy oddziałów szpitala Pracownicy apteki szpitalnejIlość pytań z różnymi odpowiedziami(n=45, p

Farm Przegl Nauk, 2009,11cji. Na świecie farmaceuta szpitalny posiada status równyordynatorowi, współpracuje z zespołem lekarskim i dyrekcjąszpitala a zawód farmaceuty szpitalnego jest jednymz najbardziej prestiżowych wśród zawodów realizowanychprzez farmaceutów [5, 13]. Uzyskane wyniki wskazują nakonieczność zwrócenia uwagi na rozwój farmacji szpitalnejw polskich szpitalach, w tym umożliwienie zdobycia specjalizacjiz farmacji szpitalnej. W związku z powyższym,zasadne wydaje się, aby w przyszłości wśród studentów kierunkówmedycznych były prowadzone działania promującewspółpracę farmaceutów, lekarzy, pielęgniarek i dyrektorówszpitali, aby nowoczesny szpital mógł funkcjonować prawidłowo.Wnioski1. Istnieje różnorodność w postrzeganiu roli farmaceutyszpitalnego przez personel medyczny oddziałów szpitali,jest on rozbieżny z odpowiedziami ze strony pracownikówapteki szpitalnej, gdzie największe rozbieżnościzaobserwowano w grupie zawodowej lekarzy w porównaniudo farmaceutów.2. Pracownicy oddziałów szpitali często nie widzą potrzebyingerencji farmaceuty szpitalnego w proces farmakoterapii,w szczególności przygotowania lekóww dawkach dziennych i racjonalizacji farmakoterapii.3. Istnieje zgodność w odpowiedziach personelu medycznegoszpitali w zakresie realizacji przez farmaceutówzadań związanych z gospodarką lekiem i zaopatrzeniemszpitala w produkty lecznicze i materiały medyczne.4. Istnieje zróżnicowanie w udzielanych odpowiedziachpomiędzy badanymi grupami respondentów, ze względuna miejsce pracy, gdzie największe zróżnicowanie zaobserwowanow szpitalach miejskich.5. Istnieje potrzeba wdrażania skuteczniejszych metodnadzorowania bezpieczeństwa terapii na każdym szczebluopieki zdrowotnej, co wpływa na obniżenie kosztówi zwiększenie efektywności leczenia.6. Istnieje potrzeba wdrażania skuteczniejszych metod edukacjiwszystkich grup zawodowych biorących udziałw procesie leczniczym w lecznictwie zamkniętym, co wynikaz różnorodności postrzegania przez personel medycznyszpitali roli farmaceuty pracującego w aptece zamkniętej.Piśmiennictwo1. Paprocki M. Niewygodni farmaceuci. Menadżer Zdrowia2005; 8: 66-71.2. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne.Dz. U. 2001 nr 126 poz. 1381.3. http://bip.urpl.gov.pl/produkty-lecznicze4. Pawłowska J. Czyim interesom zagraża apteka szpitalna?.Rynek Zdrowia 2009; 4: 54-55.5. Horoszko B. Krok w dobrym kierunku. Puls Farmacji2008; 3: 15.6. Lisiewska A. Pierwsi specjaliści z farmacji szpitalnej.Puls Farmacji 2008; 2: 19.7. Pawłowska J. Farmaceuta w Systemie Opieki Zdrowotnej.Apteka Szpitalna – Hospital Pharmacy 2006; 1: 7-9.8. Hornowska E. Testy psychologiczne. Teoria i praktyka.Warszawa 2001, 22-25, 85-89, 162-167, 227-240.9. Harasim R. Realizacja umów o zamówienia publicznew aptece szpitalnej. Apteka Szpitalna- Hospital Pharmacy2006; 1: 18-20.10. Giermaziak W. Rola farmaceuty szpitalnego w poprawiejakości opieki zdrowotnej. Farmacja Szpitalna wPolsce i na Świecie 2007; 2-3: 5-8.11. Sobkowiak B. J. Ryzyko związane z przygotowaniemleków cytotoksycznych na oddziale. Farmacja szpitalnaw Polsce i na Świecie 2007; 1: 23-26.12. Kmieciak K, Biernikiewicz M. Wzrost jakości farmakoterapiize szczególnym uwzględnieniem redukcji błędówmedycznych wraz z optymalizacją kosztów dziękizastosowaniu systemów dose dispensing. Farmacjaszpitalna w Polsce i na Świecie 2007; 4: 7-10.13. Zygadło E. Czy apteki szpitalne są w Polsce potrzebne?Farmaekonomika szpitalna 2008; 4: 13-14.Adres do korespondencji:mgr Anna ŻukZakład Farmakoekonomik Katedry Nauk Społecznych, Wydział Farmaceutycznyz Oddziałem Medycyny LaboratoryjnejŚląski Uniwersytet Medyczny w Katowicachul. Ostrogórska 30,41–200 Sosnowiectel. +48 32 364 13 70e-mail: sokrates22@poczta.onet.pl32

copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073400350342,67321,80330,00351,21340,72356,55300267,28283,83276,05294,37przyrost stężenia stê¿enia [%]250200150156,52205,97235,92100100,005000,5 1 2 3 4 5 6 7 8 24 48 72 96 360czas [godziny]Ryc. 1. Średni procentowy przyrost stężenia flawonoidów w kolejnych godzinach ekstrakcji w odniesieniu do stężeniaoznaczonego po 0,5 godzinie przyjętego za 100%35031 3,42 31 6,34 296,50326,80300259,43266,25 265,90 269,17287,74procentowy wzrost CZA2502001 501 001 00,001 56,80 1 67,72 21 2,86 233,965000,5 1 2 3 4 5 6 7 8 24 48 72 96 360czas [ godziny]Ryc. 2. Zmiany procentowe średniej wartości CZA po określonym czasie ekstrakcji w odniesieniu do CZA oznaczonejpo 0,5 godzinie ekstrakcji przyjętej za 100%potwierdza obliczony procentowy przyrost stężenia flawonoidóww kolejnych godzinach ekstrakcji w odniesieniu dostężenia oznaczonego po pierwszych 30 minutach (ryc. 1).Natomiast największą dynamikę przyrostu stężenia flawonoidóww badanych ekstraktach obserwuje się do pięciugodzin prowadzenia procesu ekstrakcji.Potwierdzeniem tego faktu jest największa różnicaw stężeniu falwonoidów między pierwszym pomiarem wykonanympo 0,5 godzinie ekstrakcji, a kolejnymi pomiaramiwykonanymi po 1, 2, 3, 4 i 5 godzinie ekstrakcji.Wszystkie otrzymane etanolowe frakcje propolisu posiadaływłaściwości antyoksydacyjne określone w pracy jakocałkowita zdolność antyoksydacyjną (CZA). Wartość CZAwzrastała systematycznie, zachowując jednak największądynamikę w pierwszych pięciu godzinach ekstrakcji (tab.I, ryc. 2). Dalszy nieznaczny wzrost właściwości antyoksydacyjnychodnotowano do 48 godzin prowadzenia ekstrakcji.Wzrost właściwości antyoksydacyjnych oznaczanyw próbkach powyżej 48 godzin prowadzenia ekstrakcji jestbardzo niewielki. Właściwości antyoksydacyjne oznaczanemetodą z wykorzystaniem ABTS •+ w znacznym stopniukorespondowały z dynamiką wzrostu stężenia flawonoidówoznaczanego w próbkach po określonym czasie prowadzeniaprocesu ekstrakcji.35

Farm Przegl Nauk, 2009,11WnioskiUzyskane wyniki pozwoliły na sformułowanie następującychwniosków:1. Wydajność pozyskiwania flawonoidów z etanolowychfrakcji propolisu zależy od czasu prowadzenia ekstrakcji.W warunkach opisanego doświadczenia optymalnymczasem ekstrakcji jest 8 godzin.2. Podobny charakter do zmian stężenia flawonoidóww poszczególnych frakcjach zależnych od czasu ekstrakcji,odnotowano w odniesieniu do ich aktywnościantyoksydacyjnej.Piśmiennictwo1. Ahn MR i wsp. Antioxidant activity and constituentsof propolis collected in various areas of Korea. J AgricFood Chem 2004; 52: 7286-7292.2. Gomez-Caravaca AM i wsp. Advances in the analysisof phenolic compounds in products derived from bees. JPharm Biomed Anal 2006; 41: 1220-1234.3. Kujumgiev A i wsp. Antibacterial, antifungal and antiviralactivity of propolis different geografic origin. JEthnofarmacol 1999, 64: 253-257.4. Lu LC, Chen YW, Chou CC. Antibacterial activity ofpropolis against Staphylococcus aureus. Int J Food Microbiol2005, 102: 213- 217.5. Bankova V i wsp. Chemical composition of Europeanpropolis: expected and unexpected results. Z Naturforsch[C] 2002, 57: 530-535.6. Woisky RG, Salatino A. Analysis of propolis: some parametersand procedures for chemical quality control. JApic Res 1998; 37: 99-105.7.8.Kosalec I i wsp. Flavonoid analysis and antimicrobialactivity of commercially available propolis products.Acta Pharm 2005; 55: 423-427.Kosalec I i wsp. Qantitative analysis of the flavonoids inraw propolis from northern Croatia. Acta Pharm 2004;54: 65-72.Erel O. A novel automated direct measurement method for9.total antioxidant capacity using a new generation, more stableABTS radical cation. Clin Biochem 2004; 37: 277-285.10. Emmons C L, Petersen DM, Paul GL. Antioxidant capacityof oat (Avena sativa L.) extracts. In vitro antioxidantactivity and content of phenolic and tocol antioxidants. JAgric Food Chem 1999; 47: 4894-4898.11. Russo A, Longo R, Vanella A. Antioxidant activity ofpropolis: role of caffeic acid phenethyl esrer and galangin.Fitoterapia 2003; 73: 21-29Adres do korespondencji:dr Anna Rzepecka-StojkoKatedra i Zakład Żywności i ŻywieniaWydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny LaboratoryjnejŚląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach41-200 Sosnowiec, ul. Jedności 8,tel. +48 32 364 11 73e-mail:annastojko@sum.edu.pl36

Farm Przegl Nauk, 2009,11, 37-41copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073Nanotechnologia w medycynie i farmacjiNanotechnology in the medicine and pharmacyPaweł Szymański, Katarzyna Kapka, Elżbieta Mikiciuk-OlasikZakład Chemii Farmaceutycznej i Analizy Leków, Uniwersytet Medyczny w ŁodziStreszczenieNanotechnologia jest multidyscyplinarną dziedziną naukiobejmującą tworzenie i wykorzystywanie materiałówi urządzeń w przemyśle, oraz jest podstawową częściąsystemów w wielkości nanometrów jak równieżjest główną siłą w rozwoju innych obszarów nauki. Nanotechnologiaznalazła zastosowanie między innymiw badaniach nad drogą podania leku, biodostępnościąoraz w innych dziedzinach medycyny. Dla podkreśleniarozwoju tej dziedziny nauki postaramy się wyjaśnićkilka zagadnień związanych z tym tematem. Między innymitechnika ta jest innowacyjną metodą biodystrybucji,na przykład w badaniach nad cząsteczkami lekówdostarczanymi precyzyjnie do określonego celu biologicznego– zwłaszcza w przypadku nowych substancji.Z drugiej strony możemy użyć nanotechnologii w terapii,diagnozie jak również w monitorowaniu i kontroli układówbiologicznych. Nanocząsteczki takie jak polymeryi nanocząsteczki metali, liposomy, micelle, dendrymery,mikrokapsułki, lipoproteiny odgrywają obecnie głównąrolę w diagnozie i terapii wielu chorób. W tym artykuleprzedstawiono możliwości łączenia nanotechnologiiz różnymi typami biocząsteczek. Jest to jedyna droga abywzrosło zainteresowanie pomiędzy nanocząsteczkamii medycyną, oraz ich potencjalnego zastosowania w naukachmedycznych.AbstractNanotechnology is a multidisciplinary kind of scienceenclose creation and utilization of materials, devices inindustry, or systems on the nanometer scale and is currentlydevelopment on many areas. The nanotechnologyis also in the developed of drug delivery systems andmedicine. To the highlight some developments in thisfield we explain some part of this science. It is expectedfrom innovation to play a critical role in various biomedicalapplications, especially in drug delivery, for examplenanotechnology delivered to precise therapeutic targets ofopportunities for new drug. On the other hand we can usenanotechnology for treatment, diagnosis, monitoring, andcontrol of biological systems. The nanomaterials such ondifferent polymeric and metal nanoparticles, liposomes,micelles, dendrimers, microcapsules, lipoproteins play amajor role in diagnosis and therapy many diseases. In thispaper it was demonstrated that it is possible to combinenanotechnology with other biomolecules. That is only oneway to exist a great interest amongst nanostructures andmedicine to investigate their potential and usefulness inlife sciences.Key words: nanotechnology, news in medicineSłowa kluczowe: nanotechnologia, nowości w medycynieNanotechnologia jest szybko rozwijającą się multidyscyplinarnądziedziną. Może być definiowana jako naukai technika zajmująca się projektowaniem, tworzeniemoraz zastosowaniem materiałów i urządzeń, których najmniejszacząstka elementarna w co najmniej jednym wymiarzenie przekracza 100 nm. Taka cząstka jest mniejszaod ludzkiej komórki (10000 – 20000 nm średnicy), porównywalnazaś z wielkością makromolekuł takich jakenzymy czy receptory (ok. 5 nm). Technologia ta polegana ingerencji w strukturę materii na poziomie molekularnym,co pozwala na szybki rozwój niektórych gałęziinżynierii materiałowej, a także innych dziedzin nauki takichjak elektronika, optyka, medycyna czy kosmetologia.Tworzenie nanostruktur umożliwia kontrolowanie nie-których właściwości fizycznych np. temperatura topnieniaczy kolor substancji bez zmiany składu chemicznego[1 – 3].Historia nanotechnologii zaczęła się w 1959 r., kiedyto Richard Feynman wygłosił swój referat “There’s plentyof Room in The Bottom”. Zastanawiał się w nim, czy jestmożliwe zmieszczenie 24 tomów Encyklopedii Britannicana łepku od szpilki. Przedstawił również możliwości szerokiegowykorzystania technologii mogącej operować na poziomiepojedynczego atomu. Sam termin nanotechnologiazostał użyty po raz pierwszy przez japońskiego naukowcaNorio Taniguchi w 1974 r. Kolejnym etapem było zbudowanieskaningowego mikroskopu tunelowego, który następniewykorzystywano do tworzenia nanostruktur o rozmiarach37

Farm Przegl Nauk, 2009,1140-70 nm. Za pomocą tego urządzenia stworzono międzyinnymi słynny napis IBM składający się z 35 atomów dającysię odczytać tylko za pomocą mikroskopu elektronowego.Natomiast w 2000 r. w Stanach Zjednoczonych stworzonoNational Nanotechnology Institute mający się zajmować badaniemi tworzeniem nanostruktur [2].W ciągu kilku ostatnich lat znacznie wzrosło zainteresowaniesystemami dostarczania leków w skali nano, a spowodowanejest to między innymi doskonałą biokompatybilnością,zdolnością docierania do ściśle określonego miejsca worganizmie oraz subkomórkowymi rozmiarami cząsteczeknano. Tworzone jest coraz więcej materiałów, z których następniekonstruowane są nanoprzenośniki leków, białek czygenów [4]. Prowadzone są intensywne badania różnorodnychnanostruktur, takich jak nanosfery, nanokapsułki, liposomy,micele i wiele innych, które mają na celu poprawę właściwościfarmakokinetycznych, takich jak biodostępność, czasuwalniania substancji czynnej czy precyzje w docieraniu docelu, oraz zwiększenie aktywności biologicznej leków, a coza tym idzie poprawę ich skuteczności [5]. Ponadto mogąone zmniejszać efekty niepożądane, gdyż trafiają dokładniedo miejsca działania, czyli celu terapeutycznego.Nanocząsteczki mogą mieć formy kuliste, włóknistelub mogą tworzyć warstwy. Mogą być również zawieszonew gazie (aerozol), cieczy (koloid) lub osadzone na stałymnośniku. Można je też podzielić ze względu na materiał,z jakiego są zbudowane [6].Naturalne struktury biologiczne wykorzystywane dotransportu leków to lipidowe nanotuby, nanosfery, emulsjeczy najbardziej popularne liposomy [3]. Te ostatnie mają postaćpęcherzyków wypełnionych wodą lub roztworem wodnym,otoczonych podwójną warstwą lipidową (fosfolipidy,glikolipidy). Wewnątrz warstwy lipidowej można umieścićlipofilowe leki, które wykazują trudności przy podaniu dożylnym.Poza tym dzięki lipofilowemu charakterowi otoczkifosfolipidowej zamknięte w fazie wodnej leki hydrofilowemogą przekraczać barierę krew-mózg (po podaniu w tradycyjnejpostaci przekroczenie tej bariery przez leki hydrofilowejest niemożliwe). Uwolnienie cząsteczek substancjiczynnej z liposomu może nastąpić na zasadzie włączeniapodwójnej błony lipidowej do błony komórkowej, komórkidocelowej lub na zasadzie fagocytozy – liposom zostajewtedy wchłonięty do wnętrza komórki i przy udzialelizosomów jego otoczka zostaje zniszczona dopiero wtedysubstancja czynna zostaje uwolniona [7, 8]. Powierzchnialiposomów może być modyfikowana przez pokrycie jej polimeraminp. polietylenoglikolem (PEG). Powoduje to wydłużenieokresu półtrwania takich nośników, uniemożliwiadostęp rozpuszczalników, zapobiega interakcjom i wiązaniuprzez elementy morfotyczne krwi, a także opsonizacji. Doliposomów można również przyłączać ligandy specyficznedla poszczególnych komórek, np. białka oddziaływującez odpowiednim receptorem czy enzymem. Dzięki takimzabiegom lek trafia wyłącznie do miejsc, w których ma onwywrzeć efekt leczniczy [8].Inną formą nanocząstek są zbudowane z atomów węglastruktury przypominające swą budową klatki: nanotubyi fullereny. Istnieją również podobne struktury zbudowanez innych pierwiastków np. molibdenu. Jednak najbardziejpopularne są węglowe jedno i wielowarstwowe nanotubyoraz fullereny zbudowane z 60 atomów węgla, przypominająceswym wyglądem piłkę do piłki nożnej. Jednowarstwowenanotuby i fullereny (C60 – składające się z 60 atomówwęgla) mają średnicę ok. 1nm, średnica wielowarstwowychnanotub zależy od ilości warstw, z których są zbudowanei wacha się od kilku do kilkunastu nm [7]. Odkrycie nanotubdatuje się na rok 1991, kiedy to Iijima zauważył je w sadzyna katodzie wymieszane z wieloma innymi strukturamiwęglowymi. Zazwyczaj, kierowane są one siłami adhezji,tworzą długie nici, które mogą być otwarte lub zamkniętena końcach. Struktura takiej tuby przypomina strukturę grafitu,z tą różnicą, że poszczególne płaty są zwinięte w rulon.Przestrzeń między warstwami wynosi 0.34 – 0.36 nm, czylityle samo, co przestrzeń między atomami grafitu. WiązaniaC-C w nanotubach są krótsze niż wiązania w diamencie, copowoduje, że struktury te są mocniejsze od niego. Dziękiswoim rozmiarom nanotuby mogą przedostawać się do wnętrzakomórek i działać jak ultra małe pipety. Liczne symulacjepokazują, że zarówno woda jak i substancje organicznewpływają do tuby i przepływają przez nią na poziomiepodobnym do przepływu przez kanaliki nerkowe. Poza tymmogą działać jak bardzo czułe czujniki wykrywające bardzoniewielkie ilości gazów czy uszkodzenia DNA [7, 8].Dendrymery są to silnie rozgałęzione makrocząstki,u których można ściśle kontrolować kształt i wielkość. Należądo struktur łączących elementy chemii molekularnej(synteza kontrolowana krok po kroku) i chemii polimerów(łańcuchy zbudowane z powtarzających się monomerów).Zbudowane są z wielofunkcyjnego rdzenia, łańcuchówbocznych oraz grup końcowych. Rdzeń może być tworzonyprzez pojedynczy atom lub grupy atomów mającej, co najmniejdwie takie same grupy funkcyjne. Łańcuchy boczneskładają się z monomerów tworzących koncentrycznie ułożonewarstwy zwane ”generacjami”. Cząstki leku mogą byćwbudowane do dendrymeru na 2 sposoby: po pierwsze zapomocą oddziaływań elektrostatycznych, wiązań kowalencyjnychz grupami końcowymi, a po drugie poprzez „uwięzienie”w rdzeniu makrocząsteczki [9 – 11].Micele polimerowe są to nanonośniki tworzące się spontaniczniew wodnym roztworze polimerów amfifilowych.Ich rozmiary wahają się od ok. 10 – 100 nm. Są zbudowanez hydrofobowego rdzenia i hydrofilowej otoczki. Rdzeńmoże wbudowywać nierozpuszczalne w wodzie leki zapobiegającich przedwczesnemu uwolnieniu i rozpadowi.Otoczka, zbudowana najczęściej z PEG, stabilizuje micelei chroni przed interakcjami z białkami osocza i komórkaminiebędącymi bezpośrednim celem [12].Nanotechnologia może być narzędziem w rękach lekarzyi farmaceutów w walce z chorobami, które do tej porybyły nieuleczalne albo wymagały od pacjenta ogromnychpoświęceń i wysiłku. Te dostrzegalne jedynie za pomocąmikroskopu elektronowego struktury mogą stać się skutecznymilekami, a także czułymi detektorami mogącymiwykryć chorobę w bardzo wczesnym jej stadium. Jednąz takich chorób, w której leczeniu nanotechnologia możeznaleźć szerokie zastosowanie są nowotwory. Być możez pomocą nanotechnologii, manipulując rozmiarami, hydrofilowościąlub dołączając ligandy specyficznie łączące się zkomórkami nowotworowymi, będziemy w stanie pokonaćwiele trudności towarzyszących tradycyjnej terapii. Są to38

copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073głównie trudności w pokonywaniu bariery krew – mózg,wychwyt cząstek leku przez retikulum endoplazmatyczne,trudności w dostaniu się do wnętrza guza oraz oporność nawiele leków [14].Nanotechnologia daje możliwość udoskonalenia wieluelementów walki z nowotworami. Jednym z takich elementówjest diagnozowanie nowotworów. Obecna technologiaobrazowania ma dwa główne ograniczenia: po pierwszema zbyt małą czułość, aby wykryć małe guzy będące wewczesnym najłatwiej dającym się leczyć stadium, składającesię z około 100 000 komórek zamiast 1 000 000 jak tojest obecnie. Kolejnym ograniczeniem jest brak opracowanychdokładnych metod wykrywania białek markerowychwystępujących na powierzchni komórek nowotworowych.W wielu przypadkach białka te mogłyby być celem terapiilub elementem ułatwiającym diagnozowanie [13]. Istniejąpróby tworzenia coraz lepszych środków obrazujących,bardziej dokładnych i specyficznych. Quantum dots (QDs)mogą być jednym z elementów pozwalających na stworzeniedoskonalszych metod diagnozowania i leczenia nowotworów[15].Quantum dots są to półprzewodnikowe nanokryształy,które po wzbudzeniu emitują światło o długości fali w zakresieod światła widzialnego do podczerwonego. PojedynczeQD zawiera około 100 – 100 000 atomów w rdzeniukrystalicznym i ma średnicę w granicach 2 – 10 nm. Najpopularniejszesą te zbudowane z rdzenia kadmowo-selenowegootoczonego powłoką z siarczku cynku. Istnieją takżeQDs zbudowane z innych metali np. kadmowo-tellurowychlub kadmowo-arsenowych. Cząstki te mogą być łączonez biomolekułami takimi jak białka, przeciwciała czy kwasynukleinowe i z ich pomocą trafiać bezpośrednio do wyznaczonegocelu, np. guza, węzłów chłonnych. Stosowane sąone w optycznych technikach analitycznych. Zastosowanietradycyjnych technik analitycznych jest ograniczone przezich toksyczność, a także przez rozpraszanie światła i niedostatecznąpenetrację tkanek przez światło w zakresie widzialnymi podczerwonym. QDs dzięki otoczce z siarczkucynku chroniącej rdzeń dają możliwość modyfikacji ich budowyw zakresie rozpuszczalności oraz dołączania specyficznychligandów nie zmieniając przy tym ich właściwościfluorescencyjnych [14 – 16].Nanocząstki złota są kolejnymi strukturami wykorzystywanymiw optycznych metodach obrazowania. Poza tymmogą być stosowane do termicznego niszczenia komóreknowotworowych. Silnie pochłaniają promieniowanie i zamieniająje w energię cieplną. Skumulowane w guzie, podwpływem dostarczonej z zewnątrz energii zwłaszcza promieniowaniapodczerwonego, powodują niszczenie jegokomórek [17].Nanocząstki takie jak cząstki tlenku żelaza znajdujązastosowanie w innych technikach obrazowania takich jakmagnetyczny rezonans jądrowy. Istnieją duże szanse nastworzenie multifunkcjonalnych cząstek złożonych z elementówo właściwościach magnetycznych z fluoroforamioptycznymi. Lipidowe i polimerowe nanostruktury są stosowanedo zamykania środka leczniczego w kapsułkachw celu poprawienia ich rozpuszczalności, bezpieczeństwastosowania oraz transportu do komórek nowotworowychdzięki zwiększonej przenikalności oraz powinowactwa dotych komórek. Węglowe nanocząstki są przedmiotem zainteresowaniagłównie, jako elementy terapii fototermalnejoraz jako przenośniki leków [18].Nanotechnologia pozwoliła na polepszenie właściwościleków, których stosowanie stwarzało problemy, głównie pacjentom.Paklitaxel, lek przeciwnowotworowy uzyskiwanyz cisu amerykańskiego (Taxus brevifolia – cis wąskolistny),jest to lek zaaprobowany przez US FDA jako lek stosowanymiędzy innymi w terapii raka piersi i jajnika. Mimoiż lek ten posiada dobre właściwości lecznicze, wykazujerównież kilka poważnych działań niepożądanych, takich jakreakcje nadwrażliwości, neuropatie obwodowe, bóle mięśnii stawów, neuropenie. Sama substancja lecznicza jest silniehydrofobowa, więc aby umożliwić podanie parenteralneniezbędna jest obecność środków pomocniczych takichjak polioksyetylowany olej rycynowy czy alkohol etylowy.Stosowany olej rycynowy przyczynia się w dużej mierzedo występowania owych działań niepożądanych. Pacjencipoddawani terapii tym lekiem wymagają poddania premedykacjilekami antyhistaminowymi oraz glikokortykosteroidami,aczkolwiek pomimo takiego postępowania u około40% pacjentów obserwuje się działania niepożądane o niewielkimnasileniu, a u około 3% występują objawy zagrażająceżyciu. Poza tym olej rycynowy wchodzi w interakcjez polichlorkiem winylu i wymaga zastosowania opakowańi sprzętu medycznego nie zawierającego tej substancji. Preparatzawierający paklitaxel w formie nanocząsteczek jestprzygotowywany w procesie wysokociśnieniowej homogenizacjiw obecności albumin osocza. Stężenie albumin wynosiokoło 3 – 4% i jest porównywalne ze stężeniem tegobiałka we krwi. Rozmiary cząstek wynoszą ok. 130 nmi pozwalają na podanie dożylne bez ryzyka blokowania włosowatychnaczyń krwionośnych. Taka postać leku pozawalana wyeliminowanie konieczności stosowania premedykacji,skrócenie czasu infuzji z ok. 3 godzin do 30 minut, a takżemożliwość stosowania konwencjonalnego sprzętu medycznego[19].Kolejnym lekiem przeciwnowotworowym w formie nanocząsteczek– liposomów jest doksorubicyna. Lek w tejpostaci został dopuszczony do leczenia raka piersi, jajnikaoraz mięsaka Kaposi’ego. Jedną z zalet tego preparatu jestbrak konieczności stosowania solubilizatorów, gdyż lek jesttransportowany w fazie wodnej liposomów. Zapobiega towystępowaniu jednego z poważnych działań niepożądanych– nadwrażliwości. Krokiem milowym w technologiisystemów transportujących leki było stworzenie barieryochronnej przeciw reakcji ze strony układu immunologicznego.Wprowadzone zostały różnorakie modyfikacjepodwójnej błony lipidowej tak, aby cząstki te były niewidocznedla układu immunologicznego, a także, aby trafiałybezpośrednio do komórek docelowych. Lek w takiej postaciwykazuje przedłużony czas przebywania w krwioobiegu,a także zwiększone przenikanie i kumulowanie się w komórkachguza. W przypadku mięsaka Kaposi’ego stężenie lekuw zmienionych chorobowo komórkach może być 5 – 11razy większe niż w komórkach zdrowego nabłonka.Nadzieją na skuteczniejszą i bezpieczniejszą terapię nowotworówmoże być stworzenie złożonych cząstek zbudowanychz zewnętrznej warstwy lipidowej, która zawierałaby39

Farm Przegl Nauk, 2009,11lek antyangiogenny, oraz rdzenia zawierającego chemioterapeutyk[20].Choroby neurodegeneracyjne, a przede wszystkim najczęściejwystępująca choroba Alzheimera, to kolejne po nowotworachschorzenia, które stwarzają ogromne problemyw leczeniu. Do tej pory nie znaleziono skutecznych leków,które by były w stanie wyleczyć pacjentów cierpiących natakie zaburzenia centralnego układu nerwowego. Nanotechnologiadaje możliwość bezinwazyjnego dotarcia do mózgu,jego diagnozowania i leczenia. Jednym z zastosowańtej techniki może być wczesne wykrywanie choroby, zanimuszkodzenia będą na tyle rozległe, że nie da się ich wyleczyć.Przyczyny powstawania choroby Alzheimera nie są dokońca poznane. Ważnym elementem biorącym udział w patogeneziechoroby jest gromadzenie się β-amyloidu, białkazbudowanego z 39 – 43 aminokwasów. Neurotoksycznośćtej substancji może być powodowana formowaniem się proteazoopornychwłóknistych form β-amyloidu, zablokowaniejego agregacji może przynieść korzystne skutki terapeutyczne.Uważa się, że degeneracyjne działanie Aβ związanejest między innymi z gromadzeniem się w tkankach mózgumetali takich jak miedź i żelazo. Poza tym metale te generująpowstawanie wolnych rodników, co prowadzi do stresuoksydacyjnego, a co za tym idzie dodatkowych uszkodzeńmózgu. Rozwiązaniem tego problemu mogą stać się substancjechelatujące jony metali ciężkich. Do tej pory istniałproblem z dostarczeniem takich substancji do mózgu, zewzględu na trudności w pokonywaniu bariery krew-mózg.Kolejnym utrudnieniem była toksyczność tych leków. Rozwiązaniemmoże być użycie chelatorów połączonych z nanocząsteczkami.Struktury takie przekraczają barierę krewmózgnaśladując lipoproteiny o małej gęstości (LDL), coumożliwia łączenie się z receptorami LDL i wychwyt przezkomórki endotelialne mózgu. Cząstki takie wiążą metalegromadzące się w mózgu oraz efektywnie hamują agregacjęAβ, zmniejszając ich neurotoksyczność [21].W leczeniu chorób neurodegeneracyjnych zastosowaniemogą znaleźć również nanocząstki związanie z cząsteczkamiantyoksydantów, np. takich jak tlenek ceru. Antyoksydantywymiatają wolne rodniki, które są bardzo reaktywnymicząstkami i wiążąc się z molekułami budującymi komórki,powodują ich uszkodzenie, tak jak się to dzieje w przebieguchorób neurodegeneracyjnych. Pewna ilość rodników jestniezbędna do prawidłowego funkcjonowania i każdy organizmposiada naturalne systemy usuwające wolne rodniki,jednak w przypadku, kiedy powstaje ich zbyt dużo, lub gdysystemy te nie są do końca sprawne, rodniki gromadzą sięi powodują zniszczenie tkanek. Obecnie stosowane antyoksydantyusuwają tylko niewielką część zbędnych form tlenuniestety również z miejsc gdzie jest ich odpowiednia ilość.Nanotechnologia umożliwia stworzenie cząstek, które samekontrolowałyby swoją aktywność wymiatania wolnych rodnikówna podstawie potencjału red-ox, czyli działałyby tylkotam gdzie jest to niezbędne [22].Kolejnym zastosowaniem nanotechnologii jest stworzenietakiej formy leków peptydowych, która umożliwiłabywygodniejsze podanie tych substancji, czyli np. doustnieczy donosowo. Przykładem takiego leku jest insulina. Jestona wrażliwa na czynniki występujące w przewodzie pokarmowymi jest labilna w tych warunkach, dlatego jej podanieogranicza się do iniekcji. Stworzenie nanocząsteczekpozwoliłoby ochronić białko przed rozkładem i stworzyćformę o kontrolowanym uwalnianiu. Substancjami, któresą w stanie ochronić insulinę są polisacharydy, np. chitosan.Są to związki biokompatybilne, biodegradowalne,nietoksyczne i dodatkowo zwiększają adhezję do błonśluzowych i tym samym zwiększają wchłanianie leku. Powłączeniu do cząstki zbudowanej z chitosanu silnie naładowanychpolianionów poprawiają się znacznie jej właściwościtakie jak siła wiązania leku oraz kontrola jegouwalniania. Im silniej lek jest związany tym wolniej jeston uwalniany [23].Nanotechnologia stała się obecnie najbardziej rozwijającąsię techniką, dzięki której możliwy jest rozwój nowychkierunków medycyny. Możliwe stało się wprowadzanietechnik genowych, jako nowych możliwości terapeutycznychczy modyfikacji istniejących substancji w celu poprawieniaich biodystrybucji i biodostępności. Daje to ogromnemożliwości w poszukiwaniu nowych skuteczniejszych leków.Praca finansowana z Grantu Uniwersytetu Medycznegow Łodzi (Grant No 502-13-625)Piśmiennictwo1. Koo OM, Rubinstein I, Onyuksel H. Role of nanotechnologyin targeted drug delivery and imaging: a concisereview. Nanomedicine: NBM 2005; 1: 193–212.2. Sahoo SK, Parveen S, Panda JJ. The present and futureof nanotechnology in human health care. Nanomedicine:NBM 2007; 3: 20–31.3. Hughes GA. Nanostructure-mediated drug delivery. Nanomedicine:NBM 2005; 1: 22–30.4. Zhou W i wsp. Drug-loaded, magnetic, hollow silica nanocompositesfor nanomedicine. Nanomedicine: NBM2005; 1: 233–237.5. Torchilin V. Multifunctional and stimuli – sensitive pharmaceuticalnanocarriers. Eur J Pharm Biopharm 2009;71: 431–444.6. Świdwińska-Gajewska AM. Nanocząsteczki – produktnowoczesnej technologii i nowe zagrożenie w środowiskupracy. Med Pracy 2007; 58: 243–251.7. Szymańska J, Mikiciuk-Olasik E, Szymański P. Liposomyw kosmetyce i farmacji. Farm Pol 2007; 63:914–921.8. Samad A, Sultana Y, Aqil M. Liposomal Drug DeliverySystems: An Update Review. Curr Drug Deliv 2007; 4:297–305.9. Aulenta F, Hayes W, Rannard S. Dendrimers: a new classof nanoscopic containers and delivery devices. Eur Pol J2003; 39: 1741–1771.10. Caminade AM, Laurent R, Majoral JP. Characterizationof dendrimers, Adv Drug Deliv Rev 2005; 57:2130–2146.11. D’Emanuele A, Attwood D. Dendrimer–drug interactions,Adv Drug Deliv Rev 2005; 57: 2147–2162.12. Otsuka H, Nagasaki Y, Kataoka K. PEGylated nanoparticlesfor biological and pharmaceutical applications.Adv Drug Deliv Rev 2003; 55: 403–419.40

copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-507313. Pridgen EM, Langer R, Farokhzad OC. Biodegradable,polymeric nanoparticle delivery systems for cancer therapy.Nanomedicine 2007; 5: 669–680.14. Peer D i wsp. Nanocarriers as an emerging platform forcancer therapy. Nature Nanotech 2007; 2: 51–60.15. Zhang H, Yee D, Wang C. Quantum dots for cancer diagnosisand therapy: biological and clinical perspectives.Nanomedicine 2008: 1: 83–91.16. Gao X i wsp. In vivo cancer targeting and imaging withsemiconductor quantum dots. Nature Biotech 2004; 8:969–976.17. Daneshvar H i wsp. Imaging characteristics of zinc sulfideshell, cadmium telluride core quantum dots. Nanomedicine2008; 1: 21–29.18. Huang X i wsp. Gold nanoparticles: interesting opticalproperties and recent applications in cancer diagnosticsand therapy. Nanomedicine 2007; 5: 681–693.19. Stinchcombe TE. Nanoparticle albumin-bound paclitaxel:a novel Cremphor-EL®-free formulation of paclitaxel.Nanomedicine 2007; 4: 415–423.20. Sengupta S, Sasisekharan R. Exploiting nanotechnologyto target cancer. Br J Cancer 2007; 96: 1315–1319.21. Liu G i wsp. Nanoparticle–chelator conjugates as inhibitorsof amyloid- aggregation and neurotoxicity: A noveltherapeutic approach for Alzheimer disease. Neur Lett2009; 455: 187–190.22. Singh N, Cohen CA, Rzigalinski BA. Treatment of NeurodegenerativeDisorders with Radical Nanomedicine.Ann NY Acad Sci 2007; 1122: 219–230.23. Sarmento B. i wsp. Development and characterizationof new insulin containing polysaccharide nanoparticles.Colloids Surf B Biointerfaces 2006; 53: 193–202.Adres do korespondencji:dr n. farm. Paweł SzymańskiZakład Chemii Farmaceutycznej i Analizy LekówUniwersytet Medyczny w Łodziul. Muszyńskiego 190-151 Łódźtel./fax: +48 42 677 92 50e-mail: pawel.szymanski@umed.lodz.pl41

Farm Przegl Nauk, 2009,11, 42-47Ocena przestrzegania zaleceń lekarskichw terapii hipercholesterolemiiEvaluation of patients’ adherence with lipid-lowering therapyBarbara Wiśniowska, Agnieszka SkowronPracownia Farmakoepidemiologii i FarmakoekonomikiCollegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w KrakowieStreszczenieLiczne badania kliniczne wykazują wysoką skutecznośćstatyn w pierwotnej i wtórnej prewencji choroby wieńcowej,dominującej przyczyny zgonów spowodowanychchorobami układu krążenia w Polsce. W codziennej praktycenie obserwuje się jednak tak znacznych korzyści jakw badaniach klinicznych. Rozbieżność ta spowodowananieprzestrzeganiem przez pacjentów zaleceń lekarza, dotyczącychzarówno postępowania niefarmakologicznegojak i farmakologicznego, może prowadzić do poważnychkonsekwencji zdrowotnych i ekonomicznych. Celem prezentowanejanalizy była retrospektywna ocena stopniarealizacji zaleceń lekarskich przez pacjentów leczonychsatynami na podstawie danych dotyczących realizacji receptna leki refundowane gromadzonych przez NarodowyFundusz Zdrowia (NFZ). Oceny compliance dokonanow oparciu o wartości wskaźnika posiadania leku (MPR)pacjentów oraz odsetek pacjentów osiągających minimalnygwarantujący zadowalające efekty kliniczne poziomcompliance. W celu oceny persistence dla każdego pacjentaobliczono liczbę dni do przerwania terapii. Wynikiprzeprowadzonej analizy wskazują, że właściwe przestrzeganiezaleceń terapeutycznych zarówno w zakresieodsetka przyjmowanych dawek jak i ciągłości stosowanialeku wykazuje jedynie 12% populacji pacjentów, u którychwdrożono terapię hipolipemizującą.Słowa kluczowe: przestrzeganie zaleceń lekarskich, compliance,persistence, statyny, dane Narodowego funduszuZdrowiaWykaz skrótów: ChNS – Choroba niedokrwienna serca;EAN – (European Article Number) – EuropejskiKod Towarowy; HDL – (HighDensity Lipoproteins) – lipoproteinyo wysokiej gęstości; HMG-CoA – hydroksymetylo-glutarylokoenzym-A; LDL– (Low Density Lipoproteins) – lipoproteinyo małej gęstości; MPR – (MedicationPosession Ratio) – wskaźnik posiadanialeku; NFZ – Narodowy Fundusz Zdrowia;VLDL – (Very Low Density Lipoproteins)– lipoproteiny bardzo małej gęstości;AbstractCoronary heart disease (CHD) is the dominant cause ofdeath due to cardiovascular diseases in Poland. High efficacyof statin therapy in primary and secondary preventionof CHD has been confirmed in numerous clinicaltrials. However, patient benefits observed in everydayclinical practice do not reflect studies’ results. Observeddiscrepancies are the result of patients failure to complywith medical recommendations regarding both nonpharmacologicaland pharmacological treatment. Noncompliancecan lead to serious health and economic consequences.The purpose of the presented study was theretrospective analysis of compliance in patients treatedwith statins based on polish claims data from the NationalHealth Found (NFZ). Medication Possession Ratio (MPR)was used for the compliance assessment, proportion of patientsachieving the minimum level of compliance whichensure a satisfactory clinical response was also evaluated.In order to estimate patient persistence representing thetime over which a patient continues to fill a prescriptionnumber of days to discontinuation was calculated. The resultsof the analysis indicate that only 12% of the populationof patients treated with statins demonstrates properlevel of both compliance and persistence.Key words: compliance, persistence, statins, NationalHealth Found databaseWstępChoroby układu krążenia są główną przyczyną umieralnościw Polsce, stanowią blisko połowę wszystkich zgonów.Dominujący odsetek zgonów spowodowany jest chorobąniedokrwienną serca (ChNS) i jej powikłaniami, jaknagły zgon sercowy czy zawał mięśnia sercowego, orazpowikłaniami nadciśnienia tętniczego [1]. Głównym czynnikiemrozwoju ChNS są hiperlipidemia i arterioskleroza.Najczęściej stosowaną w leczeniu zaburzeń lipidowychgrupą leków są statyny. Mechanizm ich działania polegana selektywnym kompetycyjnym hamowaniu reduktazy3-hydroksy-3-metylo-glutarylokoenzymu A (HMG-CoA),kluczowego enzymu szlaku syntezy endogennego chole-42

copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073sterolu. Zmniejszenie stężenia cholesterolu komórkowegohepatocytów skutkuje zwiększeniem ekspresji receptorówLDL, co prowadzi do nasilenia wychwytu cholesterolufrakcji LDL z krwi i zmniejszenia stężenia cholesteroluw osoczu. Ponadto obniżeniu ulega także stężenie cholesteroluVLDL, apolipoproteiny B oraz w nieznacznym stopniurównież trójglicerydów, a stężenie HDL umiarkowanie wzrasta[2, 3]. Statyny, niezależnie od wpływu na profil lipidowy,wykazują także wiele korzystnych działań plejotropowych.Skuteczność statyn w pierwotnej i wtórnej prewencji chorobywieńcowej potwierdzona została licznymi badaniami[4 - 6]. Wykazano, że efektywna terapia hiperlipidemi możew sposób znaczący obniżać ryzyko występowania epizodówsercowo-naczyniowych, udarów mózgu, przedłużyć życiechorego i zredukować zapotrzebowanie na zabiegi rewaskularyzacyjne.W codziennej praktyce nie obserwuje się jednak takznacznych korzyści jak w badaniach klinicznych. Rozbieżnośćta spowodowana nieprzestrzeganiem przez pacjentów zaleceńlekarza, dotyczących zarówno postępowania niefarmakologicznegojak i farmakologicznego, może prowadzić do poważnychkonsekwencji zdrowotnych i ekonomicznych [7].Nieprzestrzeganie zaleceń lekarskich (non-adherence)można zdefiniować jako brak konsekwencji pacjenta w realizacjiustalonego z lekarzem planu leczenia skutkującyniepowodzeniem terapii. Przestrzeganie przez pacjenta zaleceńlekarskich jest niezbędne do uzyskania optymalnychefektów farmakoterapii. Jest to szczególnie istotna kwestiaw przypadku chorób przewlekłych, których terapia trwawiele lat, a nierzadko leki muszą być przyjmowane do końcażycia. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) szacuje,że w krajach rozwiniętych zalecenia terapeutyczne w chorobachprzewlekłych realizowane są w około 50 % [8].Znane są różne strategie mające na celu zwiększeniepoziomu przestrzegania zaleceń terapeutycznych wśródpacjentów. Aby możliwe było ich wdrożenie do praktykiklinicznej konieczna jest uprzednia ocena powszechnościzjawiska i określenie grup o podwyższonym ryzyku niepowodzeniaterapii wynikającego z nieprzestrzegania zaleceńlekarskich. Ocenę taką można przeprowadzić różnymi metodami.Badania wykazały, że subiektywne oceny, zarównopacjentów jak i lekarzy, co do prawidłowości realizacji ustalonejterapii, prowadzą do zawyżenia rzeczywistej wartościpoziomu przestrzegania zaleceń lekarskich [9 - 11]. Metodyobiektywne jak np. liczenie pozostałych tabletek leku,elektroniczne systemy monitorujące (MEMS, MedicationEvent Monitoring System), pomiar stężenia leku lub jegometabolitu we krwi czy moczu itp. są metodami albo kosztownymialbo czasochłonnymi i nie znajdują zastosowaniaw badaniach większych grup ludności [6, 12, 13]. Najbardziejobiektywnych wyników oceniających przestrzeganiezaleceń lekarskich, w tym szczególnie realizacji recept,w większych populacjach dostarczają analizy danych dotyczącychrealizacji recept gromadzonych w aptekach ogólnodostępnych[14 - 16].Materiały i metodyCelem przeprowadzonej analizy była ocena występowaniazjawiska nieprzestrzegania zaleceń lekarskich przezpacjentów leczonych preparatami obniżającymi stężeniecholesterolu (statynami) na podstawie danych dotyczącychrealizacji recept na leki refundowane z Lubuskiego OddziałuWojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia w ZielonejGórze [17].Baza danych otrzymana z NFZ obejmuje leki dyspensowanew ramach opieki ambulatoryjnej w latach 2002– 2005. Są to preparaty, które w tym okresie były dopuszczonedo obrotu na terenie Polski oraz były objętesystemem refundacji. Bazę danych stanowi ponad 21 mlnrekordów, z których każdy opisuje pojedynczą ekspedycjęleku w aptece. Ogółem fakt ekspedycji leku refundowanegozostał odnotowany dla ponad 800 tys. pacjentów.Baza zawiera unikalny identyfikator pacjenta, kod identyfikacyjnyw bazie posiadają również apteki oraz lekarze.Ponadto baza zawiera informację o rodzaju zakupu (kodEAN leku oraz rodzaj uprawnień dodatkowych pacjenta),dacie zakupu oraz ilości zakupionych opakowań. Strukturabazy pozwala na analizę zakupów poszczególnychpacjentów.Pierwszym etapem badania było zestawienie surowychdanych ze strukturą demograficzną populacji województwalubuskiego w celu ograniczenia rekordów redundantnych,błędnych oraz szumu informacyjnego. Według danych demograficznychanalizowana populacja liczyła 1.009 mlnmieszkańców – wartość ta podlegała w trakcie trwania analizywahaniom nie przekraczającym 0.1%. Podczas wstępnejobróbki danych (preprocesingu) usunięto rekordy opisująceekspedycje leków dla osób powyżej 113 roku życia(wg GUS najstarsza osoba w Polsce w 2003) oraz którychdata urodzenia zgodnie z numerem PESEL była późniejszaniż 30.09.2005; łącznie prawie 150 tys. pacjentów/413422rekordów. Prawdopodobnie obecność tych danych spowodowanabyła niepoprawnym wpisaniem numeru PESELpodczas ekspedycji leku. Wyeliminowano również rekordydotyczące realizacji leku o niezidentyfikowanym (brakw bazie kodów EAN lub w bazie NFZ) lub błędnym kodzieEAN; ponad 998 759 rekordów.W celu ułatwienia analizy informacji i zwiększenia jejefektywności ograniczono liczbę rekordów, pozostawiającw bazie jedynie te opisujące operacje pacjentów stosującychleki z grupy inhibitorów reduktazy HMG-CoA (statyny).W tym celu konieczne było skonstruowanie tabeli pomocniczejłączącej kody EAN z kodami klasyfikacji ATC. Następnieutworzono kwerendę wybierającą rekordy, w którychw polu „kod ATC” znajdowało się oznaczenie C10AAidentyfikując pacjentów stosujących leki z tej grupy.Z bazy głównej wyselekcjonowano rekordy opisujące pozostałeoperacje wybranych na poprzednim etapie pacjentów(658750 operacji/98736 pacjentów). Z powstałego zbiorudanych wybrano pacjentów do analizy compliance. Kryteriumwłączenia do analizy był wiek pacjenta powyżej 18 lat,co najmniej dwukrotna realizacja recepty na lek z grupy statynw okresie 1.01.2003 – 30.09.2005 oraz brak odnotowanychzakupów statyn od 1.01.2002 – 31.12.2002. Ostatniekryterium miało na celu wykluczenie pacjentów kontynuującychterapię i ograniczenie populacji badanej wyłącznieod osób noworozpoczynających terapię. Kryteriów włączenianie spełniało łącznie 55937 pacjentów.Oceny poziomu compliance dokonano w oparciu o dwawskaźniki:43

Farm Przegl Nauk, 2009,11• MPR – (Medication Posession Ratio) – wskaźnikposiadania leku• Procent pacjentów z compliance ≥80%W celu oceny persistence dla każdego pacjentaobliczono liczbę dni do przerwania terapii.Metodyka oszacowania poszczególnychwskaźników była następująca:• MPR – stosunek sumy tabletek - wynikającejz liczby przepisanych na receptach, od pierwszejzrealizowanej do ostatniej (wyłącznie),opakowań oraz liczby jednostek dawkowaniaw opakowaniu – do liczby dni pomiędzypierwszą a ostatnią zrealizowaną w okresieanalizy receptą. Wskaźnik ten może osiągaćwartości powyżej jedności w przypadku, gdyilość posiadanego leku jest większa niż liczbadni w okresie analizy, co może mieć miejscew przypadku realizowania przez pacjenta kolejnejrecepty przed wyczerpaniem leku bądźgromadzenia leku. Mało prawdopodobne jestnadużywanie przez pacjentów leków z grupystatyn, dlatego też wszystkim wartościomwskaźnika MPR >100% przypisano wartość100%.• MG – stosunek sumy „przerw” do liczby dnipomiędzy pierwszą a ostatnią zrealizowanąw okresie analizy receptą; „przerwy” czyliokresy, w których pacjent nie posiadał lekuprzy założeniu 100% compliance w czasie,gdy lek był dostępny liczone były pomiędzyrealizacjami kolejnych recept, a następnie sumowane.Taki sposób obliczania MG eliminujeproblem ewentualnego maskowania przerwlekowych przez późniejsze okresy nadcompliance.• Procent pacjentów z compliance ≥80% - odsetekpacjentów, których compliance w okresieanalizy wynosił co najmniej 80%; wartośćprogowa 80% została wybrana po analiziedostępnej literatury, szacuje się, że jest to minimalnypoziom gwarantujący zadowalająceefekty kliniczne [18, 19, 20, 21].• Liczba dni do przerwania terapii – za przerwa-nie terapii uważane było wystąpienie przerwy(MG) dłuższej niż 30 lub 60 dni; przerwaniemterapii nie było ekspediowanie różnychgeneryków jednej statyny lub preparatówróżnych statyn podczas kolejnych operacji,a także zmiana dawki; liczba dni od datypierwszej zrealizowanej recepty do daty realizacjipierwszej recepty, po której nastąpiłaprzerwa większa niż 30 lub 60 dni.Ryc. 1. Wartości średnie wskaźnika MPR dla poszczególnych grup wiekowychRyc. 2. Odsetek pacjentów kontynuujących terapię dla maksymalnejdopuszczalnej przerwy 30 oraz 60 dniWynikiPodczas wstępnej obróbki danych ograniczonoliczbę rekordów z początkowych 21 mlndo 19.5 mln. Ostatecznie do właściwej analizycompliance włączono 298 207 rekordów (42 799Ryc. 3. Odsetek pacjentów kontynuujących terapię w poszczególnychgrupach wiekowych dla maksymalnej dopuszczalnej przerwy 30 dni44

copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073Tab. I. Zestawienie wyników analizy compliance i persistenceogółem przerwało terapięmaksymalna dopuszczalna przerwa30 dni 60 dni39 157 os(91.5%)35 389 os(82.7%)osób z compliance ≥80% 11 643 os 11 643 osprzerwanie terapii z compliance ≥80%kontynuacja terapii lub zmiana na inny lek8 922 os(76.6%)6 683 os(57.4%)w tym zmiana na inny lek z grupy C10A 282 268w tym z compliance ≥80%4 676 os(10.9%)3 003 os(7.02%)8 426 os(19.7%)5 228 os(12.2%)pacjentów) opisujących wszystkie operacje pacjentów,którzy rozpoczęli stosowanie statyn w okresie 1.01.2003-30.09.2005 i w tym czasie zrealizowali co najmniej 2 recepty.W populacji badanej średni wiek wynosił 62.3 (1 – 113lat; SD = 12; mediana 62 lata). Zróżnicowanie complianceocenianego za pomocą wskaźnika MPR było znacznew każdej grupie wiekowej (średnie SD = 28). MinimalnyMPR wynosi kilka procent, maksymalny 100%, natomiastwartość średniego MPR dla poszczególnych grup wiekowychjest podobna i mieści się w granicach 52 – 63%, wyjątkiemjest grupa 20 lat (9 osób). Średni MPR dla wszystkichgrup wiekowych wynosi 55.8% (SD = 29.8; mediana= 54.9). Wartości średnie compliance w poszczególnychgrupach wiekowych przedstawia rycina 1.W żadnej grupie wiekowej compliance nie osiąga poziomuminimalnego (80%) wymaganego do osiągnięcia istotnychkorzyści klinicznych. Właściwy poziom przestrzeganiazaleceń lekarskich wykazywało 11 643 wszystkich pacjentówco stanowi 27.2% ogółu analizowanych przypadków.Jednak znaczna część osób z tej grupy, mimo prawidłowegocompliance przerwała terapię przed końcem okresu obserwacji(Tab. I).Najwięcej osób, niezależnie od wieku, przerywało kuracjędo 30 dni od jej rozpoczęcia (ok. 39% dla maksymalnejdopuszczalnej przerwy 30 dni i ok. 26% dla maksymalnejdopuszczalnej przerwy 60 dni) – ryciny 2 – 3.Spośród populacji pacjentów z compliance ≥ 80%leczenia w okresie objętym analizą nie przerwało 2 721osób (23.4%) lub 4 960 osób (42.6%) odpowiednio dlamaksymalnej dopuszczalnej przerwy równej 30 i 60 dni.Kolejne 282 i 268 osób z tej populacji po przerwaniu terapiistatyną rozpoczęło leczenie innym lekiem obniżającymstężenie cholesterolu (z grupy C10A: B, C, D lubX), można więc uznać, że terapia nie została zakończona,choć compliance w stosunku do nowego leku nie był badany.Sumarycznie populacja osób, które kontynuowały terapięstatyną w całym okresie badania lub zmieniły lek nainny z grupy C10A (niezależnie od poziomu compliance)stanowiła 10.9% i 19.7% populacji badanej dla maksymalnejdopuszczalnej przerwy równej odpowiednio 30 i 60dni. Natomiast populacja osób, które nie przerwały terapiistatyną i wykazywały compliance powyżej 80% lub zmieniłylek na inny obniżający stężenie cholesterolu we krwiliczyła 3003 (7.02%) oraz 5228 (12.22%), odpowiednio dlamaksymalnej dopuszczalnej przerwy 30 i 60 dni. Wynik tenoznacza, że maksymalnie 12% wszystkich osób, u którychwdrożona została farmakoterapia inhibitorami HMG-CoAprzestrzega zaleceń lekarskich w zadowalającym stopniui może odnieść wymierne korzyści kliniczne.DyskusjaInformacje gromadzone przez płatnika opieki zdrowotnejjakim jest NFZ mogą być istotnym źródłem danycho użytkowaniu leków i problemach lekowych. Ich wartośći możliwości wykorzystania zależą głównie od szczegółowościgromadzonych informacji. Wykorzystanie baz danychNFZ umożliwia ocenę stosowania leków przez pacjentówprzy założeniu, że zakup leku jest równoznacznyz jego przyjęciem. W bazie uwzględniono kod ATC leku,jednoznacznie identyfikujący preparat oraz ilość zakupionychopakowań co pozwala na oszacowanie, w ustalonychprzedziałach czasowych, pokrycia zapotrzebowania na danylek. Struktura bazy pozwala na prześledzenie farmakoterapiidanym lekiem bez względu na to, w której aptece lekdyspensowano. Fakt realizacji recepty poza województwemlubuskim również nie wpływa na błędy w ocenie compliancepacjenta.Zgodnie z wiedzą autorów podobne analizy dotyczącestosowania się pacjentów do zaleceń lekarza w zakresie stosowanialeków obniżających stężenie cholesterolu nie byływcześniej przeprowadzane dla populacji polskiej. Jednymz celów przeprowadzenia badania była analiza poziomuprzestrzegania zaleceń terapeutycznych w zależności odwieku, w efekcie której możliwe byłoby wskazanie gruppacjentów, którym należy poświęcić szczególną uwagęw procesie opieki farmaceutycznej. Wyniki badań przeprowadzonychw innych krajach europejskich wskazują na korelacjępomiędzy wiekiem a poziomem compliance, jednakcharakter tej zależności może być różny dla poszczególnychkrajów. Przykładowo analiza pacjentów duńskich wykazała,znaczącą poprawę przestrzegania zaleceń lekarskich w grupiepowyżej 75 roku życia w stosunku do grupy młodszychpacjentów [22], co zgodne jest z na ogół obserwowanymtrendem poprawy compliance wraz z wiekiem. W badaniuprzeprowadzonym w Umbrii (Włochy) najwyższy poziomcompliacne wykazywała natomiast grupa pacjentów w wiekuśrednim [23]. W prezentowanej analizie, mimo iż wykazanoistotne statystycznie różnice pomiędzy poszczególnymigrupami wiekowymi nie mają one znaczenia z punktuwidzenia praktyki ponieważ w żadnej z grup poziom compliancenie osiąga wartości minimalnej 80%. Niemożliwejest więc wskazanie grupy pacjentów szczególnie narażonej45

Farm Przegl Nauk, 2009,11na ryzyko nie stosowania się do zaleceń terapeutycznychi jednakowej uwagi i nadzoru wymagają wszyscy pacjencistosujący statyny. Uzyskane wyniki wskazują na rangę problemu.Właściwe przestrzeganie zaleceń terapeutycznychzarówno w zakresie odsetka przyjmowanych dawek jak iciągłości stosowania leku wykazuje jedynie 12% populacji.Średnia wartość wskaźnika MPR dla analizowanej populacjiwynosiła 55.8%. Dokonanie precyzyjnego zestawieniawyników otrzymanych w trakcie analizy z wynikami innychpublikowanych badań dla populacji europejskich czyz analiz przeprowadzanych w Stanach Zjednoczonych jesttrudne ze względu na niejednorodną metodykę oceny przestrzeganiazaleceń przyjętą przez poszczególnych autorówi uwzględnienie różnych aspektów problemu oraz znacznezróżnicowanie wyników (poziom compliance od kilkunastudo 90%) [23 - 26]. Przeprowadzona analiza wskazuje na potrzebęwdrożenia działań zmierzających do poprawy stopniastosowania się pacjentów do zaleceń lekarskich. Podczasanalizy wykazano m.in. że wyższy compliance mają pacjenciz dodatkowymi czynnikami ryzyka choroby wieńcowej,a największe problemy z prawidłowym stosowaniem lekówmają pacjenci leczeni wyłącznie statynami, co sugeruje niezwykleistotną rolę wiedzy pacjenta o chorobie, jej powikłaniachi terapii i jej wpływ na motywację do regularnegoprzyjmowania leków. Skuteczna edukacja pacjentów prowadzonaprzez lekarzy czy farmaceutów w ramach opiekifarmaceutycznej może skutkować poprawą compliance,a zatem prowadzić do osiągania przez nich istotnych korzyściklinicznych, a także oszczędności płatnika opieki zdrowotnejzwiązane z zmniejszeniem przypadków płacenia zaleki nie stosowane, a więc nie skuteczne oraz z potencjalnymzmniejszeniem ryzyka hospitalizacji pacjentów.Przy ocenie wyników analiz przeprowadzanych na danychdotyczących realizacji recept refundowanych należyuwzględnić pewne ograniczenia mogące prowadzić dozmniejszenia precyzji wyniku. Do powstania błędu możeprowadzić między innymi założenie, że zrealizowanie receptyjest równoznaczne z zastosowaniem leku oraz żedawkowanie zalecone przez lekarza jest zgodne ze standardowym.Pomimo tego dane refundacyjne wydają się byćodpowiednie do oceny nieprzestrzegania zaleceń terapeutycznychi pozwolą na oszacowanie z dobrą dokładnościąpoziomu tego zjawiska wśród dużych grup pacjentów.Wnioski1. Niestosowanie się pacjentów leczonych statynami do zaleceńlekarskich można uznać za podstawową przyczynęniskiej skuteczności tej terapii w Polsce.2. Skuteczna edukacja pacjentów w zakresie stosowaniastatyn oraz inne próby wyeliminowania tego niekorzystnegozjawiska mogą w przyszłości skutkować poprawązdrowotności społeczeństwa i związanym z tym zmniejszeniemwydatków związanych z leczeniem incydentówsercowo-naczyniowych.Piśmiennictwo1. http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xchg/gus2. Endo A i wsp. Inhibition of cholesterol synthesis in vitroand in vivo by ML-236A and ML-236B, competitiveinhibitors of 3-hydroxy-3-methylglutarylcoenzyme A reductase.Eur J Biochem 1977; 77: 31-6.3. Grundy SM. Consensus statement: role of therapy with„statins” in patients with hypertriglyceridemia. Am JCardiol 1998; 81: 1B-6B.4. Undas A i wsp. Early antithrombotic and antiinflammatoryeffects of simvastatin versus fenofibratein patients with hypercholesterolemia. Thromb Haemost2005; 94: 193-199.5. Undas A i wsp. New nonlipid effects of statins and theirclinical relevance in cardiovascular disease. Thromb Haemost2004; 91: 1065-1077.6. Waeber B, Burnier M, Brunner HR. The problem ofcompliance with antihypertensive therapy. W: ManciaG. (red.). Manual of hypertension. London, ChurchillLivingstone, 2002.7. Ho MP i wsp. Medication nonadherence is associatedwith a broad range of adverse outcomes in patients withcoronary artery disease. Am Heart J 2008; 155: 772-779.8. World Health Organization. Adherence to long-term therapies.Evidence for action. Geneva: World Health Organization;2003 ISBN 924 154599 2.9. DiMatteo MR, DiNicola DD. Achieving patient compliance.New York, Pergamon, 1982.10. Garber MC i wsp. The concordance of self-report withother measures of medication adherence. A summary ofthe literature. Med Care 2004; 7: 649-652.11. Morisky DE, Green LW, Levine DM. Concurrent andpredictive validity of a selfreported measure of medicationadherence. Med Care 1986; 24: 67-74.12. Guerrero D i wsp. Antihypertensive Medication-Taking.Investigation of a simpleregimen. Am J Hypertens 1993;6: 586-592.13. Lee JY i wsp. Assessing medication adherence by pillcount and electronic monitoring in the African AmericanStudy of Kidney disease and hypertension (AASK) pilotstudy Am J Hypertens 1996; 9: 719-725.14. Jackevicius CA, Mamdani M, Tu JV. Adherence withstatin therapy in elderly patients with and without acutecoronary syndromes. JAMA 2002; 288: 462-467.15. Krigsman K i wsp. Refill non-adherence to repeat prescriptionsleads to treatment gaps or to high extra costs.Pharm World Sci 2007; 29: 19-24.16. Steiner JF, Prochazka AV. The assessment of refill complianceusing pharmacy records: methods, validity, andapplications. J Clin Epidemiol 1997; 1: 105-116.17. Lubuski Oddział Wojewódzki Narodowego FunduszuZdrowia www.nfz-zielonagora.pl18. Chapman RH i wsp. Predictors of adherence with antihypertensiveand lipid-lowering therapy. Arch InternMed 2005; 165: 1147-52.19. Lau DT, Nau DP. Oral antihyperglycemic medicationnonadherence and subsequent hospitalization among individualswith type 2 diabetes. Diabetes Care 2004; 27:2149-53.46

copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-507320. Wei L i wsp. Use and adherence to beta-blockers forsecondary prevention of myocardial infarction: who isnot getting the treatment? Pharmacoepidemiol Drug Saf2004; 13: 761-766.21. Wei L i wsp. Adherence to statin treatment and readmissionof patients after myocardial infarction: a six yearfollow-up study. Heart 2002; 88: 229-233.22. Larsen J i wsp. High persistence of statin use in a Danishpopulation: Compliance study 1993-1998. Br J ClinPharmacol 2001; 53: 375-378.23. Abraha I i wsp. Statin compliance in the Umbrian population.Eur J Clin Pharmacol 2003; 59: 659-661.24. Avorn i wsp. Persistence of Use of Lipid-Lowering Medications.A Cross-National Study. JAMA 1998; 279: 1458-1462.25. Benner JS i wsp. Long-term Persistence in Useof StatinTherapy in Elderly Patients. JAMA 2002; 288: 455-461.26. The Scandinavian Simvastatin Survival Study Group.Randomised trial of cholesterol lowering in 4444 patientswith coronary heart disease: the Scandinavian SimvastatinSurvival Study (4S). Lancet. 1994; 344: 1383-1389.Adres do korespondencji:mgr Barbara WiśniowskaPracownia Farmakoepidemiologii i FarmakoekonomikiCollegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiegoul. Medyczna 9,30-688 Krakówtel.: +48 12 620 56 30e-mail: bbielska@cm-uj.krakow.pl47

Farm Przegl Nauk, 2009,11INFORMATION FOR AUTHORS AND GUIDELINES FOR THE PREPARATION OFMANUSCRIPTS FOR THE SCIENTIFIC REVIEW IN PHARMACY1. SCIENTIFIC REVIEW IN PHARMACY is a peer-reviewedtransdisciplinary journal covering the fields of pharmacy, medicineand related sciences. The journal publishes conferencereports and materials, conference announcements, as well asletters to the Editor.2. All manuscripts should be sent to the Editor, both in a printedand an electronic form. Electronic versions of articles are to besent to kolegium.redakcyjne@kwiecinski.pl or supplied onCD-ROM disks. Printed copies (together with tables, diagramsand figures) should be addressed to:Scientific Review in Pharmacy41-200 Sosnowiecul. Jedności 8Tel: +48 32 364 11 50, +48 514 342 345Fax: +48 32 364 11 58Disk label should contain the first name(s) and surname(s)of the Author(s), and the title of the paper. Text and graphicsshould be included in separate files. Do not paste pictures andgraphics to text files. The Editor advises to use Star Office,Word, or Word Perfect. The acceptable graphics format is *.TIFF, color: CMYK resolution: 300 dpi.3. All submitted manuscripts are reviewed initially by the Editorin-Chief.The Authors are encouraged to suggest their reviewers,however the final selection of a reviewer is up to the EditorialBoard. The Editor-in-Chief reserves the right to correct orabbreviate the text (after the Author’s approval).Authors are requested to resubmit the revised manuscriptwithin four weeks. Papers that are not resubmitted withinfour weeks will be treated as a new submission.The manuscript that has been rejected by the ScientificReview in Pharmacy should not be resubmitted.4. A cover letter should be included with the manuscript, containinga declaration that the manuscript has not been previouslypublished in print or electronic format and is not under considerationby another journal or electronic medium, signed by allthe Authors. It should also include written approval from thehead of the institution in which the study was conducted.5. All human and animal research will have obtained ethical consentfrom the local Bioethical or Ethical Committee.6. The material sent in and the review will remain among thedocumentation of the Board of Editors.7. Editor purchases, on the basis of exclusiveness, the wholeof the copyrights for the published papers (including the rightto publishing in print, on electronic media, such as CD-ROMdisks, and on the Internet). Reprinting the paper summaries isallowed without any written permission of the Editor.8. Instructions for authors:8.1. Manuscript Page Setup• Paper: white, A4 format.• Margins: 2.5 cm (top, left, right, bottom)• Font: Times New Roman, no smaller than 12 points.• Text: Double-spaced, one side of the page only.• Numbering: Insert page numbers at bottom right of eachpage.• Paragraphs: Indent first line 12.7 mm. Do not use an extraline space between paragraphs.• Subheads: All subheads should be flush with the left margin,with one line above. Indent first line after a subhead. Use anextra line space between the subhead and the text.• Title or Heading of the article: boldface, on separateline.• Second-level subhead: boldface, on separate line.• Third-level subhead: italic, on separate line.8.2. Organization of Manuscript• Title page should include: submission date and Author(s)full names, i.e. first name(s) and surname(s), Authors’full current affiliations (for papers with multiply authors,please enumerate the authors and their affiliations in thefollowing way: Author 1 , Author 2 , etc; 1 Affiliation, 2 Affiliation,etc.). Affiliations should contain the full name of the institution.One corresponding author must be designated forpapers with coauthors. At the bottom of the page the fullname, academic degrees/titles, and address of the correspondingauthor should be given, including the telephonenumber, fax number and/or e-mail address. If researchhas been funded, please indicate the source of funding(including grant index/symbol, grant agencies, corporations,or sponsors).• The second page should include an abstract (150-250words). The abstract must be self-contained, and must notrequire reference to the paper to be understood. The abstractshould present objectives and scope of the study orreasons for writing the paper. The methods and techniquesor approaches should be described only to the extent necessaryfor comprehension. The findings and conclusionsshould be concise and informative. The abstract shouldbe followed by the key words consistent with the MedicalSubject Headings Index Medicus, and should not containunfamiliar terms that are not defined, undefined acronymsand reference citations. Neither displayed equations orlists should appear in the abstract.• Body text should be organized as follows:original paper - introduction, material and methods descriptions,research results, discussion;review papers – free structure;case studies – introduction (motivation for the study), casedescriptions, discussion of the characteristic symptoms,treatment results etc.• Figures (diagrams, drawings, color or black-and-whitephotographs) should be put into a separate envelope. Oneach figure there should be its number (Arabic numerals),the name(s) of the author(s) paper title, and “top” marking.Figure captions should be placed on separate pages andnumbered consecutively using Arabic numerals. Previouslypublished visual materials should be supplied togetherwith the written consent of the Publisher for reprint.• Tables, each on a separate page, should be numberedusing Roman numerals and preceded by their captions.Table captions should be placed on separate pages, numberedusing Roman numerals.• The papers should not exceed the following limitations:original and review work – 10 pages and others – 5 pages.8.3. References to the works cited should be presented at theend of the paper and arranged according to the sequenceof citations in the body text. The acronyms for journal titlesshould be used according to Index Medicus. Each entry,starting with a new line, should be given a number andmust be presented as follows:• journal citation:Varga J, Abraham D. Systemic sclerosis: a prototypicmultisystem fibrotic disorder. J Clin Invest 2007; 117:557-67.If there are more than three authors, the name of the firstone should be given, followed by an ,,et al” annotation.Komosińska-Vassev K et al. Graves’ disease-associatedchanges in the serum lysosomal glycosidases activity andglycosoaminoglycan content. Clin Chim Acta 2003; 331:97-102.• the specific chapter:Rodwell VW. Białka: struktura i właściwości. BiochemiaHarpera. Murray RK et al. Wydawnictwo Lekarskie PZWL.Warszawa 1994, 59-69.• monograph:Bańkowski E. Biochemia. Urban & Partner. Wroclaw2004.References to the works cited within the text should be numberedusing Arabic numerals and placed between brackets,e.g. [1]. The references should not exceed the following limitations:original work – 20, review – 30 and others – 10 bibliographyentries.48

copyright © 2009 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073REGULAMIN REDAGOWANIA PRAC W FARMACEUTYCZNYM PRZEGLĄDZIE NAUKOWYM1. FARMACEUTYCZNY PRZEGLĄD NAUKOWY publikuje recenzowaneprace oryginalne – doświadczalne, kliniczne oraz poglądowe,z zakresu nauk: farmaceutycznych, medycznych i pokrewnych.Ponadto, czasopismo zamieszcza informacje na tematkonferencji, zjazdów i kongresów, jak również listy do Redakcji.2. Manuskrypt w języku polskim lub angielskim należy przesyłaćw formie elektronicznej na adres: kolegium.redakcyjne@kwiecinski.pl (w wyjątkowych przypadkach na dysku CD-ROM) oraz – w jednym egzemplarzu wydruku komputerowego(z tabelami, wykresami i rycinami) na adres Redakcji:Farmaceutyczny Przegląd Naukowy41-200 Sosnowiecul. Jedności 8Tel: +48 32 364 11 50, +48 514 342 345Fax: +48 32 364 11 58Opis dysku powinien zawierać imię i nazwisko autora(ów)i tytuł pracy. Teksty i grafiki powinny tworzyć osobne zbiory.Nie należy umieszczać rycin i fotografii w plikach tekstowych.Redakcja zaleca użycie edytorów tekstów: Star Office, Word,Word Perfect. Akceptowany format dla grafiki to *.TIFF, kolor:CMYK, rozdzielczość 300 dpi.3. Manuskrypty podlegają ocenie przez recenzentów wyznaczonychkażdorazowo przez Redaktora Naczelnego. Zachęca sięautorów do proponowania nazwisk recenzentów. Redakcjazastrzega sobie prawo do ostatecznego wyboru recenzenta,jak również dokonywania poprawek i skrótów tekstu (w porozumieniuz autorem).Autorzy proszeni są o odesłanie poprawionego manuskryptu,zgodnie z uwagami recenzenta, w terminie nieprzekraczającymczterech tygodni. W przeciwnym raziepraca będzie traktowana jako nowa publikacja.Manuskrypt, który został odrzucony przez recenzenta niemoże być ponownie przedkładany Redakcji FarmaceutycznegoPrzeglądu Naukowego.4. Do pracy należy dołączyć oświadczenie, że praca nie byłauprzednio publikowana ani nie została wysłana do redakcjiinnego czasopisma. Ponadto, oświadczenie powinno zawieraćrównież podpisy wszystkich autorów pracy oraz – zgodęKierownika Jednostki, skąd praca pochodzi, na zamieszczeniepublikacji w czasopiśmie.5. Wszystkie badania prowadzone na ludziach lub zwierzętach, któresą przedmiotem pracy naukowej, opisanej w manuskrypcie, musząmieć akceptację, odpowiednio, Komisji Bioetycznej lub Etycznej.6. Przesłane materiały wraz z recenzją pozostają w dokumentacjiRedakcji.7. Wydawca nabywa na zasadzie wyłączności ogół praw autorskichdo wydrukowanych prac (w tym prawo do wydania drukiem, nanośnikach elektronicznych CD i innych oraz w Internecie). Dopuszczasię natomiast drukowanie streszczeń bez zgody Wydawcy.8. Instrukcje dla autorów8.1. Wymagania dotyczące przygotowania manuskryptu:• Maszynopis powinien być drukowany jednostronnie, nabiałym papierze formatu A4, z zachowaniem podwójnegoodstępu między kolejnymi wierszami.• Marginesy – 2,5 cm (górny, lewy, prawy i dolny).• Czcionka – styl: Times New Roman, rozmiar: 12 pt.• Numeracja stron – kolejne numery stron, począwszy odstrony tytułowej powinny być umieszczone w prawym, dolnymrogu.• Akapit – wcięcie akapitu 12,7 mm. Nie wprowadzać dodatkowychodstępów pomiędzy kolejnymi akapitami.• Rozdział – wszystkie rozdziały powinny być wyrównanedo lewego marginesu. Pomiędzy danym rozdziałem a tekstemnależy wprowadzić jeden odstęp.• Tytuł pracy – powinien być napisany pogrubioną czcionką.• Tytuł rozdziału – powinien być napisany pogrubionączcionką.• Tytuł podrozdziału – powinien być napisany pochylonączcionką,8.2 Układ manuskryptu• Strona tytułowa powinna zawierać: imię i nazwisko autora-(ów) w pełnym brzmieniu – w przypadku prac wieloośrodkowychprzy nazwiskach autorów należy zaznaczyć afiliacjękażdego z nich, w następujący sposób Autor 1 , Autor 2 ,…; 1 Afiliacja, 2 Afiliacja; tytuł pracy w języku polskim i angielskim,nazwę placówki naukowej skąd pochodzi praca.U dołu strony należy podać imię i nazwisko oraz adres,telefon i e-mail autora odpowiedzialnego za korespondencję,dotyczącą manuskryptu. W przypadku badań finansowanychprosimy o wskazanie źródła finansowania (w tymnumery dotacji grantów, dotacji agencji, dotacji spółek, lubsponsorów).• Druga strona manuskryptu powinna zawierać streszczenie(150-250 słów w języku polskim i angielskim), będąceautonomiczną częścią pracy, w której nie można umieszczaćodnośników literaturowych. Streszczenie powinnozawierać krótkie wprowadzenie, cel badania, podstawoweprocedury (wybór badanych osób lub zwierząt doświadczalnych,metody badań), główne wyniki oraz wnioski. Podstreszczeniem należy umieścić słowa kluczowe w językupolskim i angielskim, zgodnie z Medical Subject HeadingsIndex Medicus.• Tekst manuskryptu powinien być podzielony na rozdziały,według następującego schematu:prace oryginalne – wstęp, materiał i metody, wyniki badań,dyskusja oraz wnioski;prace poglądowe – struktura dowolna, podzielona na rozdziałyi podrozdziały;prace kazuistyczne – wprowadzenie, opis przypadku/choroby,charakterystyczne objawy, rezultaty leczenia, itp.• Ryciny (wykresy, rysunki, fotografie czarno-białe i kolorowe)powinny być umieszczone w osobnej kopercie, ponumerowane,opatrzone nazwiskiem autora i tytułem pracy,z zaznaczeniem „góra”, „dół”. Opisy rycin należy podać naoddzielnej stronie z numerami ilustracji podanymi cyframiarabskimi. Materiały ilustracyjne, poprzednio publikowane,należy zaopatrzyć w pisemną zgodę Wydawcy naponowną publikację.• Tabele, umieszczone każda na osobnej stronie, należyponumerować cyframi rzymskimi i opatrzyć tytułamiumieszczonymi nad tabelą. Opisy tabel należy podać naoddzielnej stronie z numerami tabel, podanymi cyframirzymskimi.• Zalecana objętość pracy oryginalnej i poglądowej powinnawynosić 10, a pozostałych – 5 stron.8.3 Piśmiennictwo powinno być ułożone wg kolejności cytowaniaw tekście pracy.Skróty tytułów czasopism powinny być zgodne z IndexMedicus. Każda pozycja – pisana od nowego wiersza,powinna być opatrzona numerem oraz zredagowanazgodnie z niżej podanym przykładem:• czasopismo naukowe:np.: Varga J, Abraham D. Systemic sclerosis: a prototypicmultisystem fibroticdisorder. J Clin Invest 2007; 117: 557-67.Jeżeli autorów jest więcej niż trzech, wówczas należy podaćnazwisko pierwszego z nich, z dopiskiem „i wsp.”.np.: Komosińska-Vassev K i wsp. Graves’ disease-associatedchanges in the serum lysosomal glycosidases activityand the glycosaminoglycan content. Clin Chim Acta 2003;331: 97-102.• wydawnictwo zbiorowe:np.: Rodwell VW. Białka: struktura i właściwości. W: BiochemiaHarpera. Red. Murray RK i wsp. Wydawnictwo LekarskiePZWL. Warszawa 1994, 59-69.• monografia:np.: Bańkowski E. Biochemia. Urban & Partner. Wrocław2004.Powołania w tekście, umieszczone w nawiasach kwadratowych,powinny być oznaczone cyframi arabskimi, np. [1].Liczbę pozycji piśmiennictwa należy ograniczyć: w pracachoryginalnych do 20, w poglądowych do 30 i w pozostałych do10 pozycji.49

FarmaceutycznyPISMO POD PATRONATEM WYDZIAŁU FARMACEUTYCZNEGO ŚLĄSKIEGO UNIWERSYTETU MEDYCZNEGO W KATOWICACHMiesięcznikWYDAWCAPrzegląd NaukowyScientific Review in PharmacyIC Value - Current 3.66MNiSW 4PRENUMERATAProsimy o wypełnienie kuponu drukowanymi literamii dokonanie wpłat na poczcie lub w banku.Będziemy wdzięczni za użycie naszego kuponu.Pierwszy egzemplarz pisma w ramach wykupionej prenumeratyotrzymają Państwo po około 2 tygodniachod dokonania wpłaty.Dodatkowych informacji udziela Dział Prenumeratyi Kolportażu:Grupa Dr. A. R. Kwiecińskiegoul. Wiśniowa 25/2, 43-303 Bielsko-BiałaTEL. 033 817 38 99Nr rachunku odbiorcy:0 74 1050 1070 1000 0090 6083 4158ODBIORCA:Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego43-303 Bielsko-Biała, ul. Wiśniowa 25/274 1050 1070 1000 0090 6083 4158Grupa dr. A. R. Kwiecińskiegoul. Wiśniowa 25/2, 43-303 Bielsko-Białakwota:.......................................................................................wpłacający:................................................................................................................................................................................................................................................................................ZamawiamPRENUMERATA FARMACEUTYCZNY PRZEGLĄD NAUKOWYFARMACEUTYCZNY PRZEGLĄD NAUKOWYNr ............Nr rachunku odbiorcy:0 74 1050 1070 1000 0090 6083 4158ODBIORCA:Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego43-303 Bielsko-Biała, ul. Wiśniowa 25/274 1050 1070 1000 0090 6083 4158Grupa dr. A. R. Kwiecińskiegoul. Wiśniowa 25/2, 43-303 Bielsko-Białakwota:.......................................................................................wpłacający:................................................................................................................................................................................................................................................................................ZamawiamPRENUMERATA FARMACEUTYCZNY PRZEGLĄD NAUKOWYFARMACEUTYCZNY PRZEGLĄD NAUKOWYNr ............