Priracnik zels 2013-ALB.indd

DORACAKUDHËZUESDREJT KOMPETENCAVEPËR KRYETARËT E SAPOZGJEDHURTË KOMUNAVE DHE ANËTARËTE KËSHILLAVE TËKOMUNAVEBotimi i tretë indryshuar,plotësuar dhezgjëruar

DORACAKUDHËZUES DREJTKOMPETENCAVE PËRKRYETARËT E SAPOZGJEDHURTË KOMUNAVE DHE ANËTARËT EKËSHILLAVE TË KOMUNAVEBotimi i tretë indryshuar,plotësuardhe zgjёruarShkup, prill 2013

ISBN 978-9989-186-74-5Titulli : Doracak-Udhëzues drejt kompetencave për kryetarët e sapozgjedhur të komunave dheanëtarët e këshillave të komunaveBotues: Bashkësia e njësive të vetëqeverisjes lokale të Republikës së Maqedonisë-BNJVLAutorë të botimit të tretë të ndryshuar, zgjëruar dhe plotësuar: Dushica Perishiq, ArditaDema - Mehmeti, Viktor Arnaudoski, Natasha Vrteska, Ivana Serafimova, Aleksandar Arsovski,Irena Nikolov, Ivan Nedelkovski, Tanja Gjorgjievska, Vesna Arsovska- Dinkovska.Adresa e botuesit:BNJVL, rr. ,,Zhenevska” pa nr.F.P. 32100 Shkup, Republika e MaqedonisëTel: 02/3099033; faks 02/3061994e-mail: contact@zels.org.mkwww.zels.org.mkPërktheu: Arta AbaziTirazhi : 700 kopjeDizajnon dhe shtyp: Ars LaminaCIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски”, Скопје352.076(497.7)(035)UDHËZUES drejt kompetencave për kryetarët e sapozgjedhur tëkomunave dhe anëtarët e këshillave të komunave : doracak / [DushicaPerishiq ... [и др.] ; përktheu Arta Abazi]. - [botimit të tretë tëndryshuar, zgjëruar dhe plotësuar]. - Shkup : Bashkësia e njësive tëvetëqeverisjes lokale të Republikës së Maqedonisë - BNJVL, 2013. -128 стр. ; 29 смАвтори: Dushica Perishiq, Ardita Dema- Mehmeti, Viktor Arnaudoski,Natasha Vrteska, Ivana Serafimova, Aleksandar Arsovski, IrenaNikolov, Ivan Nedelkovski, Tanja Gjorgjievska, Vesna Arsovska-DinkovskaISBN 978-9989-186-74-51. Perishiq, Dushica [автор]а) Општини - Надлежности - Македонија - ПрирачнициCOBISS.MK-ID 93710858

Hyrje,,Doracaku-Udhëzues drejt kompetencave për kryetarët e sapozgjedhur të komunave dhe anëtarët e këshillavetë komunave“ paraqet një tekst konciz, të përgatitur nga shërbimi profesional i BNJVL-së, përmes së cilit,përfaqësuesit në pushtetin lokal do të mund të informohen me kompetencat e komunës, si dhe mundësitë dhesfdiat me të cilat mund të ballafaqohen në mandatin e tyre katërvjeçar. Menjëherë pas zbatimit të zgjedhjeve lokalenë vendin tonë, BNJVL për herë të tretë e realizon tashmë praktikën e vendosur të parashtrimit të ekzemplaritfalas nga Doracaku i të gjithë të zgjedhurve lokalë në të cilat qytetarët u’a dhanë besueshmërinë e tyre.Edhe pse bëhet fjalë për botim të tretë të Doracakut, përmbajtja e tij në përgjithësi nuk është e njejta me atëparapraken. Ajo në vazhdimësi ndryshohet, plotësohet dhe zgjërohet, konform ndryshimeve ligjore, ngjarjevenë periudhën katërvjeçare të publikimit prej njërit në tjetrin botim dhe është lidhur me ndryshimet në zhvillimine procesit të decentralizimit.Lidhur me përgatitjen e botimit të tretë të Doracakut, BNJVL u inkurajua nga dy përbërjet paraprake të këshillavekomunale, si dhe nga kryetarët e komunave, të cilët kanë theksuar dobinë që kanë pasur nga ai, veçanërishtnë fillim dhe përfundim të funksioneve të tyre. Për BNJVL-në kjo paraqiti vërtetim plotësues, se Doracakun e plotësonqëllimi kryesor për botimin e tij, t’u ndihmojë të gjithë atyre që dëshirojnë të informohen me kompetencate pushtetit lokal, ndërsa për të sapozgjedhurit, me plotkuptimin e fjalës, të paraqesë hyrje dhe udhëzues përkryerje adekuate, si dhe me përgjegjësi të detyrave të tyre.Në shtatёmbёdhjete kapitujt, aq sa përfshin ky botim i Doracakut, kryetarët e këshillave dhe kryetarët e komunavedo të informohen me procesin e përgjithshëm të decentralizimit në vend, implementimi i të cilit filloi më1 korrik, 2005, pastaj me strukturën e komunave, kompetencat e transferuara, si dhe me ligjet dhe me dispozitatligjore për zbatimin e tyre. Financimi i komunave, miratimi i buxhetit, zhvillimi i ekonomisë lokale, planifikimihapësinor dhe urbanistik, shërbimet komunale, zhvillimi rural, arsimi dhe mbrojtja shëndetësore, janë gjithashtukompetenca të rëndësishme të pushtetit lokal dhe janë përpunuar detajisht. Jo më pak i rëndësishëm përkomunat, paraqet aktiviteti në ndërtimin e e-komunës, vendosja e standardeve evropiane të shërbimeve ndajqytetarëve, zhvillimi i punës transparente dhe marrëdhënieve me publikun, ndërtimi i relacioneve të mira meorganizatat civile dhe krijimi i komunës sipas një shembulli evropian, prandaj për shkak të kësaj edhe për këtotema është ndarë vend adekuat në këtë botim.Doracaku ka edhe rëndësi të madhe simbolike për BNJVL-në dhe për komunat. Përmes tij BNJVL bën hapin eparë në komunikimin e ndërsjelltë me strukturat e sapozgjedhura, në të gjitha 81 njësitë e vetëqeverisjes lokaletë Republikës së Maqedonisë. Ky është fija e parë përmes së cilës vazhdon bashkëpunimi i BNJVL-së me anëtaret,në ndërtim të vizionit për zhvillim të procesit të decentralizimit dhe përforcimit të pushtetit lokal. Doracakuparaqet sublimat të rezultateve të arritura në këtë proces dhe e ofron mundësinë për të menduar, respektivishte hap horizontin për veprim të mëtejmë. Veprimet përmes lobimit të përbashkët për përmirësim të rregullativësligjore dhe sigurim të pavarësisë financiare më të madhe të komunave, përmes krijimit të një administrate efikasedhe efektive komunale, përmes përforcimit të shërbimeve elektronike të komunave dhe krijimi i komunave sipasshembullit evropian.Në fund, dua t’u uroj të gjithë atyre që fituan besueshmërinë e qytetarëve të jenë përfaqësuesë të tyre nëpushtetin lokal dhe u dëshiroj një bashkëpunim të suksesshëm dhe frytdhënës në BNJVL.Dhe mos harroni- ,,Edhe komuna Juaj është anëtare e BNJVL-së”.Dushica PerishiqDrejtor ekzekutiv i BNJVL-së

5BNJVL DHE DECENTRALIZIMIBashkësia e njësive të vetëqeverisjes lokale të Republikëssë Maqedonisë – BNJVL, e themeluar nëvitin 1972, ka për qëllim përforcimin e sistemittë vetëqeverisjes lokale në vend dhe përfaqësimine interesave të njësive të vetëqeverisjes lokale parainstitucioneve të sistemit, organizatave dhe institucionevendërkombëtare dhe më gjërë. Prej themelimittë saj deri më sot, BNJVL u zhvillua në një organizatëmoderne dhe bashkëkohore, e organizuar sipasshembullit evropian prej më të sukseshmeve të këtijlloji. Duke shfrytëzuar mekanizmat demokratikë nëtheksimin institucional të çështjeve aktuale me interesprioritar për komunat, BNJVL është lider në procesine decentralizimit.Për funksionimin efikas, në pajtim me statutin, në kuadërtë BNJVL-së, janë vendosur: Kuvendi Gjeneral, ipërbërë prej të gjithë 85 kryetarëve të komunave,Bordi drejtues i udhëhequr nga 19 anëtarë dhe Bordimbikëqyrës i përbërë prej 5 anëtarëve. Në kuadër tëBNJVL-së punojnë edhe Komiteti i këshillave të komunavedhe 14 komisionet të ndara sipas lëmenjëvetë cilat janë në kompetencat e komunës. Në 4 vitet efundit u përkushtuam edhe në formimin dhe zhvillimine rrjeteve, të përbëra nga të punësuarit profesionalënë vetëqeverisjen lokale, me përvojë dhe dituri,adekuate dhe të nevojshme për punën e këtyretrupave. Në periudhën e shënuar formohen 15 rrjete,një pjesë e tyre punojnë në mënyrë shumë aktive dhekanë dhënë një kontribut të madh në punën e përgjithshmetë BNJVL-së.Pëkrahjen e punës së këtyretrupave e jep administrata e BNJVL-së e cila për momentinnumëron 17 të punësuar.BNJVL verpon edhe në nivel ndërkombëtar, ku ështëanëtare edhe e NALAS – Rrjeti i asociacioneve nacionaletë pushteteve lokale të shteteve të EvropësJuglindore, e CEMR – Këshilli i komunave evropianedhe qyteteve, e ALDA – Asociacion i agjensioneve tëdemokracisë lokale, e Trupit të Përbashkët Konsultativtë Maqedonisë dhe të Komitetit të Rajoneve të BashkimitEvropian. Në këtë mënyrë BNJVL kontribuon nëzhvillimin e demokracisë lokale dhe zbatimin e suksesshëmtë decentralizimit të pushtetit dhe jep kontributaktiv në përpjekjet e vendit tonë për hyrje nëBashkimin Evropian dhe në NATO, dhe jashtë kornizavetë shtetit. Vërtetim i kësaj, është fakti se në raportine fundit të Këshillit të Evropës, procesi i decentralizimittë pushtetit në Republikën e Maqedonisë ështëvlerësuar pozitivisht, me ç’rast shpesh herë përmendetedhe BNJVL, si faktor i rëndësishëm në avancimine decentralizimit. Të mos harrojmë se në vitin 2011,BNJVL dhe Qyteti i Shkupit, hapën zyrë në Bruksel, ecila ka 1 të punësuar, ndërsa ka detyrë që në kohë dhepara kohe t’i informojë komunat, lobimin për fondet erritura në Bashkimin Evropian të dedikuara për Maqedoninë,si dhe ndihmë gjatë realizimit të kontakteve.Historia e shkurtër e decentralizimit të ndërlikuarqë në fillim e tregoi rrugën e rëndë që duhet kaluarpër të arritur deri te titulli komunë evropiane ose komunësipas masës të qytetarëve. Fillimi i ballafaqimittë këtij procesi, në mënyrë të pakalueshme hodhi nësipërfaqe probleme të shumta, pasiguri të madhe, papërgatitjenë zbatimin e procesit të decentralizimit.Kompetenca të reja, administratë jo të trajnuar mjaftueshëm,përkrahje e varfër financiare për realizimine përgjegjësive, borxhe të trashëguara, janë vetëmpjesë e problemeve të cilën e pranuan komunat.Në këtë drejtim, BNJVL arriti që gradualisht t’i amortizojëvështirësitë për tejkalimin e problemeve nëpërmjettë aktiviteteve të shumta me ç’rast arriti rezultatetë suksesshme. BNJVL nuk u ndal në përfaqësimin maksimaltë interesave të njësive të vetëqeverisjes lokalepara pushtetit qëndror, duke shfrytëzuar Memoranduminpër bashkëpunim të firmosur me Qeverinë nëvitin 2003, i cili së shpejti do të plotësohet me bashkëpunimmë të madh dhe më të thellëzuar. Drejtpërdrejt,nëpërmjet të takimeve me ministrat e Qeverisëdhe me kryetarin e Kuvendit të RM, u shfaqën problemetme të cillat ballafaqoheshim dhe ofronim zgjidhje.BNJVL arriti të hap dimension të ri në përfaqësimine vendimeve të përshtatshme ligjore për komunatnëpërmjet të komisionit të sapo formuar parlamentarpër vetëqeverisje lokale në Kuvendin e RM.Deri më tani me këmbëngulje, arritëm të ndryshojmëdispozita të shumta ligjore, në shërbim të pushtetitlokal. Midis tyre janë edhe Ligji për tatim të pronës,ku vepruam që ndërmarrjet të paguajnë tatim tëhapësirës administrative, por edhe të hapësirës prodhuese.Arritëm t’a ndryshojmë Ligjin për taksa komunale,pastaj Ligjin për përbërësit mineralë me tëcilin komunave u takojnë 78% nga mjetet e marranga koncesionet. Me ndryshimet në Ligjin për ndërtim,80% nga shitja e tokës ndërtimore shkon në arkatkomunale. Në vitin 2011, pas 7 viteve nga negociatat,Palramenti i RM, e miratoi Ligjin për tokë ndërtomore,konform së cilit e drejta për menaxhim me të njejtini’u dha njësive të vetëqeverisjes lokale. Në momentine shkruarjes së këtij teksti, 42 njësi të vetëqeverisjeslokale, në mënyrë të pavarur menaxhojnë me tokënndërtimore. E tëra kjo me qëllim sigurimi të pavarë-

6sisë financiare të komunave, e domosdoshme përzhvillimin e mëtejmë të decentralizimit të vendit. Sirezultat i përpjekjeve të vazhdueshme të BNJVL-së,komunat janë të liruara nga pagesë e taksës së firmës,e cila me vendimin paraprak ligjor për regjistrin qëndrore paguanin për marrjen e të dhënave për kompanitëtë cilat janë evidentuar në regjistrin Qëndror. Përshfrytëzimin e këtij shërbimi komunat ishin obliguartë paguajnë shuma më të mëdha, në pajtim me tarifëne përcaktuar të këtij institucioni. Me ndryshimetky obligim është anuluar dhe komunat më të dhënatdisponojnë falas gjë që kontribuon në shkarkimin ebuxhetit komunal. Është miratuar edhe Ligji për trajtimine objekteve të ndërtuara pa leje, për të cilin interesimtë madh patën komunat.Mëtej, kërkojnë edhe komunat rurale të përfshihennë procedurën për menaxhim dhe për shpërndarjetë tokës shtetërore bujqësore, disponimin dhe dhënienme qira dhe forma tjera të menaxhimit. Mjetet emarra nga qiraja e sipërfaqes bujqësore të shpërndahennë mënyrë të barabartë midis shtetit dhe komunave(50/50). Në përpjekjet për sigurimin e pavarësisëmë të madhe financiare të komunave, nga pushtetiqëndror kërkojmë përfshirja e vetëqeverisjes lokalenë TVSH në vend të 4.5 % ( të cilat janë rritur në insistimtë BNJVL-së prej 3 në 4,5%) të përmbajë së paku6%, ndërsa në tatimin personal kjo të jetë 30%. Zhvillimirajonal është sfidë kryesore e kësaj periudhe,veçanërisht për shkak të nevojës nga financimi i projekteverajonale dhe realizim i shumës së përcaktuarme ligj nga një përqindje të bruto prodhimit vendorpër këtë rast. Rajonet kanë nevojë nga përforcimi institucional,përforcimin e kapaciteteve të krjimit tëprojekteve përkatëse dhe aprovimi i strategjive kualitativerajonale. BNJVL ndihmon edhe procesin e planifikimitstrategjik dhe aksional me qëllim të nxitjes sëinvestimeve të huaja dhe vendore. Këtu nuk ngelenas projektet e realizuara të shumënumërta të drejtuarandaj një qëllimi të vetëm – gjenerimi i zhvillimit tënjësive të vetëqeverisjes lokale të RM.Fokusi i interesimit të BNJVL-së në mënyrë të natyrshmeevoluonte nga procesi i përkrahjes së rrjedhave tëdecentralizimit në procesin e drejtimit të aktivitetevedrejt implementimit të përgjithshëm të rregullativësme të cilën përcaktohet sistemi i vetëqeverisjes lokale.Numër i madh i trajnimeve u zbatuan në mënyrë tësuskseshme në periudhën e kaluar. Në 2 vitet e fundit,minimum 1500 nëpunës komunalë, kalojnë trajnimemë të lloj-llojshme, të organizuara nga BNJVL,ndërsa konform programit vjetor për trajnime. BNJVLu përfshi edhe në trendin e shoqërisë informatike nështet. Mjaft i rëndësishëm është zhvillimi i softuerit tëtë dhënave nga të ardhurat dhe nga të dalat e komunaveme qëllim krijimi të simujve anësor për paraqitjene treguesve realë financiarë të komunave. Me këtëfilluam, por nuk ngelemi me kaq. Në 3 vitet e kaluaradisa softuerë shumë të rëndësishme janë përgatiturdhe të dhënë si shërbim i komunave. I mjaftueshëmështë fakti se menaxhimi me tokën ndërtimore, komunatpor edhe Qeveria, mund t’a bëjnë vetëm përmessoftuerit, pronësi e BNJVL-së. Softueri për efikasitetenergjetik, për dhënien e B-lejeve të integruaraekologjike, për manifestime kulturore, për legjislativë,paraqit problem etj., janë vetën pjesë e përmbledhjessë softuerëve, të cilat u’a ofrojmë anëtareve tona. Përvitin 2013, konform planit vjetor të BNJVL-së, vazhdojmëme hartimin e softuerëve të ri. Tashmë punohetnë softuer për dhënie elektronike të lejeve për ndërtim,me ç’rast Maqedonia do të bëhet vend i dytë nëvend, pas Singapurit, i cili do t’a ofrojë këtë shërbimndaj të gjitha subjekteve. Me Ministrinë për transportdhe lidhje, me të cilën kemi bashkëpunim të mrekullueshëm,punojmë në konceptin për softuer i cilipërfshin të gjitha planet urbanistike në Maqedoni.U zhvillua edhe bashkëpunim ndërkomunal, mjaft irëndësishëm për komunat më të vogla. Përmes BN-JVL-së u lansuan praktikat më të mira nga komunatë caktuara, të cilat mund të shërbejnë si shembullnë punën e të tjerëve. Komunat përmes aktiviteteveprorgamore, forumeve në bashkësi, arritën t’i afrojnëqytetarët dhe t’i përfshijnë në miratimin e vendimeveprioritare dhe vendimeve të rëdnësishme për zhvillimine komunës së tyre. BNJVL punoi edhe Programinambicioz për përkrahjen e komisioneve përmarrëdhënie midis bashkësive, me ç’rast i vendositheks të veçantë realizimit të proceseve demoraktikedhe përfshirjes së të gjitha bashkësive në nivel lokal.Ky aktivitet do të jetë pjesë nga prioritetet tona edhenë periudhën e ardhshme, që do të thotë se do t’undihmojë pushteteve lokale edhe këtë mandat, tëkenë komisione sa më të rëndësishme.Luftuam për një arsim kualitativ, për planifikim urbanistikefikas dhe kualitativ dhe rregullim të hapësirës,për shërbime kualitative komunale, për mbrojtjen etrashëgimisë kulturore dhe për zhvillimin e volitshëmtë ekonomisë lokale, u ndihmuam komunave të zhvillojnëvetëdije dhe kapacitet për mjedis kualitativ jetësordhe standard ekologjike evropiane, i vendosëmkomunat para organizatave ndërkombëtare dhe eshfrytëzuam përvojën pozitive të huaj për nevojat eanëtarësisë sonë.Sot, pas 41 vitesh ekzistim, me ndihmën e BashkimitEvropian, BNJVL fitoi edhe objektin e saj të njohur,,Shtëpinë e komunave”, shtëpi ku NJVL mund t’indajnë informacionet, t’i bartin problemet, të propozojnëvendime dhe të ndërmarrin masa për tejkalimine tyre. BNJVL dha edhe përkrahje të drejtpërdrejtpërmes projektit për sigurimin e pajisjes për përkthimsimultan për 29 komuna me dygjuhësi/trigjuhësi, tërealizuara me ndihmën e Agjensionit Zvicëran përbashkëpunim dhe zhvillim-SDC, një ndër përkrahësit

7më të mëdhenj të BNJVL-së dhe të zhvillimit të tij institucional.BNJVL do të vazhdojë me qëllimet e shënuara për afirmimine vlerave lokale demokratike, duke e thellësuarbashkëpunimin tashmë të vendosur me subjektetë numërta, dhe do të jetë udhëheqës në zgjidhjen eçështjeve aktuale për rëndësi të komunave edhe nëtë ardhmen. Para nesh qëndrojnë sfida të cilat janë tërëndësishme për vazhdimin e mjedisitt demokratik nëtë cilin u zhvilluan proceset në nivel lokal, veçanërishtenergjia plotësuese e duhur dhe kushtimi i procesevetë eurointegrimeve. BNJVL duke mbajtur traditënpër punë mbi parimet e depolitizimit, barazisë sëanëtareve, lojalitet, pavarësi politike, e duke punuarnë mënyrë profesionale dhe sipas standardeve evropianedo të kontribuojë në zhvillimin e shoqërisë demokratikeme vetëqeverisje të fuqishme lokale nëRepublikën e Maqedonisë.

81ОRIENTIM NË LEGJISLATIVË1.1. PËR DECENTRALIZIMINDecentralizimi është proces i transferimit të kompetencavetë komunës. Që të mund të gjendeninë dispozitat të cilat kanë të bëjnë me këtë sferëështë e nevojshme të kujtohemi për cilat dispozitabëhet fjalë, cila është forca e tyre ligjore dhe kushështë kompetent për miratimin e tyre.Decentralizimi është proces i transferimit të kompetencavedhe mjeteve nga shteti te njësitë e vetëqeverisjeslokale. Që të mund të gjendeni në dispoziatat tëcilat kanë të bëjnë me këtë sferë është e nevojshmetë kujtohemi për cilat dispozita flitet, cila është forcae tyre ligjore dhe kush është kompetent për sjelljene tyre.Pse është e nevojshme kjo? Decentralizimi kryhet mesjelljen e ligjeve, ndryshimin ose plotësimin e tyre, enë disa ligje propozohet punë e caktuar të rregullohetme aktet ndërligjore ose të rregullohet me akt të cilindo t’a miratojnë organet e komunës.Në Ligjin për vetëqeverisje lokale është dhënë vetëmlista e kompetencave nga lëmenjë të caktuar, e cilatpunë dhe në çfarë vëllimi do të kryhen nga ana ekomunave përcaktohet me ligj. Ashtu p.sh. komunatjanë kompetente për miratimin e planeve hapësinoredhe urbanistike, rregullimin e tokës ndërtimore dhedhënia e lejeve për ndërtim të objekteve të cilat kanërëndësi lokale. Formulimi i këtillë në ligj është tejet ipërgjithshëm, e precizimi i tij do të bëhet me ligje tëveçanta, akte ndërligjore dhe akte të komunave. Nërastin konkret me Ligjin për planifikim hapësinor dheurbanistik ndahen cilat plane i miraton komuna, në cilënprocedurë, kush do t’a zbatojë si dhe çështje tjera.Me Ligjin për ndërtim ndahet procedura e dhëniessë lejeve për ndërtim, ndahen objektet të cilat kanërëndësi lokale, kryhet mbikëqyrje mbi zbatimin e ligjit.Me Ligjin për tokë ndërtimore ndahet nocioni përtokën ndërtimore, rregullimi i së njejtës dhe zgjidhençështje tjera.Pastaj në ligjet e njejta thuhet se për trajtim ose rregullimtë mënyrës së trajtimit me çështje të caktuaramiratohen akte ndërligjore përkatësisht akti ikomunës. Kjo mund të shihet nga cilat punë nga kjosferë është kompetente komuna dhe sa është vëllimii kompetencës.Kompetenca e komunës në sferën e urbanizmit ështëndarë me tre ligje dhe disa akte ndërligjore.Në lëminë e zhvillimit ekonomik, kompetenca e komunëstransferohet nëpërmjet më tepër ligjeve siçjanë: Ligji për tregëtinë, Ligji për veprimtari hoteljerike,Ligji për veprimtari turistike, Ligji për shoqata tregtare,Ligji për zanatçitë, Ligji për ndërmarrje publikedhe ligje tjera. Pikërisht me këto ligje është dhënë edrejta për organin e caktuar shtetëror të miratojë aktendërligjore. P.sh. në ligjin për veprimtari hoteljerikeështë thënë se forma e regjistrit të cilin do t’a mbajëkomuna për hoteljeri, do t’a shënojë ministri me akttë veçantë.Numri i ligjeve me të cilat transferohet kompetenca ekomunës në lëminë komunale është edhe më i madh.Për këto arsye, është e nevojshme të njihemi me llojete akteve ligjore që ekzistojnë në shtetin tonë.Kështu ekzistojnë lloje të shumta të akteve juridikeme forcë të ndryshme juridike, dhe ato janë: Kushetuta,ligjet, aktetet e ndryshme ndërligjore, aktet të cilati miratojnë organet e komunave dhe marrëveshjetkolektive.Sipas fuqisë juridike, Kushtetuta është akti më i lartëligjor dhe të gjitha aktet tjera juridike duhet të jenë tëharmonizuara me të. Të dytët me forcën e tyre juridikejanë ligjet, pas tyre vijojnë aktet ndërligjore, aktet eorganeve të komunave dhe marrëveshjet kolektive.Paraprakisht thamë se aktet duhet të jenë të harmonizuarame Kushtetutë, por aktet ndërligjore, aktet ekomunave dhe marrëveshjet kolektive, krahas asajqë duhet të jenë të harmonizuara me kushtetutë,gjithashtu duhet të jenë të harmonizuara edhe meligj.Ju e dini se organi i vetëm i cili mund t’a vlerësojë harmonizimine Kushtetutës dhe ligjeve është Gjykatakushtetuese e Republikës së Maqedonisë. Kjo d.m.th.se ai mund të asgjësojë ose të anulojë aktin ligjor,për deri sa vlerëson se i njejti nuk është në pajtim meKushtetutën ose ligjin.

9Këtu me të drejtë trajtohet çështja si Gjykata kushtetuesedo të kuptojë se komunë e caktuar ka miratuarplan urbanistik në kundërshtim me ligjin. Gjykatakushtetuese do të zbatojë procedurë për vlerësimine iniciativës së subjektit të caktuar. Ky subjekt midistjerash, mund të jetë kryetari i komunës, ministriapër vetëqeverisje lokale, duke kryer të drejtën embikëqyrjes mbi ligjshmërinë e dispotzitave të cilat isjellin oganet e komunës, individi etj. Në këtë situatëGjykata kushtetuese me vendim do t’a anulojë ose asgjësojëplanin urbanistik.Shembull: Këshilli i komunës sjell plan urbanistiknë kundërshtim me kompetencën e ndarë me ligjinpër planifikim hapësinor dhe urbanistik ose aiplan është miratuar pa pasur kujdes procedurëne shënuar me ligj, për miratimin e tij. Ky plan dotë zbatohet deri sa nuk prishet apo anulohet ngaana e Gjykatës Kushtetuese.1.2. LIGJETPër shkak se decentralizimi kryhet me miratimin e ligjeve,është e nevojshme të njiheni se kush i miraton,me çfarë shumice, çfarë ligje ka, ku shpallen, kush jepshpjegimin e tyre. Ligjet i sjell Kuvendi i Republikëssë Maqedonisë në procedurën e shënuar. Ligjet miratohenme votimin e deputetëve. Në varësi të asaj sea bëhet fjalë për ligj sistemor ose ligj të thjeshtë, përmiratimin e tyre është e duhur shumicë e ndryshme.Ashtu ligjet sistemore miratohen me dy të tretën eshumicës, për deri sa ligjet e thjeshta miratohen meshumicë të ndryshme, dhe atë shumicë absolute dhetë thjeshtë. Shumica e thjeshtë ekziston kur për miratimështë duhet numri i përgjithshëm i deputetëve.Shumica absolute ekziston kur për miratim është enevojshme shumica e deputetëve të pranishëm, porjo më pak se një e treta e numrit të përgjithshëm tëdeputetëve.Për miratimin e ligjeve të cilat në mënyrë direkte kanëtë bëjnë me kulturën, shfrytëzimin e gjuhës, arsimin,dokumentet personale, shfrytëzimin e simboleve, sidhe ligjet të cilat kanë të bëjnë me vetëqeverisjenlokale (Ligji për vetëqeverisje lokale, Ligji për qytetine Shkupit, Ligji për organizimin territorial të vetëqeverisjeslokale të Republikës së Maqedonisë, Ligji përfinancimin e komunave dhe Ligji për zgjedhjet lokale)krahas shumicës së paraparë duhet të ketë edheshumicë votash të deputetëve të pranishëm të cilët upërkasin njësive të cilat nuk janë shumicë në Republikëne Maqedonisë.Ekzistojnë dy lloje të ligjeve dhe atë: të përgjithshme(gjenerale) dhe të veçanta (speciale). Me ligjet epërgjithshme çështjet e përcaktuara rregullohen nëmënyrë të përgjithshme dhe pastaj theksohet se kjoçështje do të jetë e rregulluar me ligj të veçantë.Shembull: në Ligjin për vetëqeverisje lokale (ligjii përgjithshëm) lidhur me financimin e komunës,është dhënë e drejta që komunat të kenë burimepersonale të të ardhurave të cilat vetë i caktojnë,është dhënë e drejta që vetë t’i përcaktojnëshkallët, të obligohen dhe të disponojnë. Pastajky ligj tregon se financimi i komunave do të rregullohetme ligj të veçantë. Ligji për financimin enjësive të vetëqeverisjes lokale është ligj i veçantëlidhur me Ligjin për vetëqeverisje lokale.Në situatë të këtillë parashtrohet pyetja si është veprimijurdik i këtyre ligjeve? Për shkak se ligjet e veçantae rregullojnë më detajisht materien juridike në lëminëpër të cilën është miratuar, ata e dërgojnë rëndësinë eligjeve komunale. D.m.th. do të zbatohet ligj i veçantë.Gjatë zbatimit të ligjit mund të ndodh që kapitull iposaçëm ose nen të jetë mjaft i qartë me ç’rast jepetmundësia që të shpjegohet në mënyrë të ndryshme.Që të mos jepet mundësi që këtë dispozitë t’azbatojë secili ashtu si dëshiron t’a shpjegojë, ofrohetvendim me të cilin është thënë se vetëm Kuvendiështë i autorizuar të japë shpjegim autentikpër ligjet.Për zbatimin e ligjeve është e nevojshme tëdihet kur ato kalojnë në fuqi. Ligjet si dheaktet tjera juridike, shpallen në pajtim meKushtetutën. Ligjet shpallen në ,,GazetënZyrtare të Republikës së Maqedonisë”. Kalojnënë fuqi sipas rregullës në ditën e tetë nga ditae shpalljes së tyre, e në situata të caktuara ngadita e shpalljes së tyre.Në çdo rast ligji nuk mund të kalojë në fuqipara se të jetë i shpallur në ,,Gazetën Zyrtaretë Republikës së Maqedonisë”.Ligji një herë i miratuar, mund të ndryshohet dhe tëplotësohet. Ndryshim dhe plotësim të ligjit do të ketëkur prej zbatimit të tij konstatohet se i njejti nuk u përshatetqëllimeve për të cilat është miratuar. Ndryshimidhe plotësimi i ligjit kryhet me Ligjin për ndryshimdhe plotësim, e shpallja e tij kryhet me procedurën eshënuar në vetë ligjin.Deri sa ligji vlen arrin deri te ndryshime të shumta dheplotësime të cilat janë shpallur në gazeta të ndryshmezyrtare, e me të bëhet më i rëndë zbatimi i tij, atëherëtrajtohet rreth përpunimit të tekstit të pastruar të ligjit.Ky tekst i pastruar shpallet në ,,Gazetën zyrtare të

10Republikës së Maqedonisë”. Kështu teksti i shpallur kaqëllim që t’a lehtësojë ligjin e zbatuar.Për deri sa zbatohen dispoziatat ligjore nga ligjiatëherë shënohen të gjitha gazetat zyrtareme të cilat është shpallur ndryshimi dhe plotësimi.Merret vendim me të cilin merren tëdrejtat themelore të institucioneve në lëminëe kulturës, të cilat kanë karakter lokal. Kjo edrejtë komunave u është dhënë me Ligjin përkulturë, i cili ka ndryshime dhe tekst të përgatitur,pastruar i shpallur në Gazetën zyrtaretë Republikës së Maqedonisë. Nuk thirretnë gazetë zyrtare në të cilën është shpallur tekstii pastruar me ligj, por i thirret nenit i cilijep këtë të drejtë dhe numërohen të gjitha gazetatzyrtare në të cilat janë shpallur tekstet epastruara dhe të gjitha ndryshimet.Shembull: në bazë të nenit __ të ligjit të kulturësnë ,,Gazetën Zyrtare të Republikës sëMaqedonisë”. nr.__/__, __/__, __/__, __/__ .Këtu duhet të rikujtohemi se në këtë rend juridikpjesë të tyre kanë marrëveshjet ndërkombëtare. Atodo të bëhen pjesë e rendit juridik të brendshëm, kur,në pajtim me Kushtetutën do të ratifikohen nga anaKuvendit. Marrëveshjet ndërkombëtare mund tëndryshohen me miratimin e ligjit.1.3. AKTET NDËRLIGJOREPër shkak të ekzekutimit të ligjeve ose për shkak tëpërpunimit të çështjeve të caktuara të ligjit, ligjet dhezbatimi i tyre më i lehtë miratohen me akte ndërligjore.Miratimi i akteve ndërligjore duhet të jetë i paraparënë vetë ligjin, ekzistojnë lloje të shumta tëakteve ndërligjore dhe atë: rregullore, urdhëresa dheorgane të ngjashme të shtetit (qeveria, ministria). Merregulloren përpunohen norma të caktuara me ligj,me ç’rast mundësohet zbatim i pandaluar. Ekzistojnëdy lloje të rregulloreve:• Rregullore për ekzekutimin e ligjeve dhe• Rregullore me fuqi ligjore.Rregulloret për ekzekutimin e ligjit miratohen me qëllimtë zbatimit të ligjit. Që të mund të miratohet njërregullore e tillë është e nevojshme që ligjdhënësi atëtashmë t’a ketë thënë ose t’a ketë autorizuar Qeveriaose rreptësisht t’a ketë urdhëruar. Këto urdhëresa vlejnëderi kur vlen ligji në bazë të së cilit është miratuar.Rregulloret me fuqi ligjore i miraton Qeveria në rast tëekzistimit të gjendjes së jashtëzakonshme ose luftës.Kjo rregullore vlen deri në përfundim të gjendjes sëjashtëzakonshme ose luftës.Urdhëresa është akt i përgjithshëm ligjor i ciliaprovohet nga organet e drejtorisë së shtetit dheme qëllim të kryerjes së dispozitave ligjore. Baza përaprovimin e urdhëresës është në ligj ose në ndonjëdispozitë tjetër për kryerjen e së cilës merret vendim.Me të përpunohen ose shpjegohen pjesë të caktuaraprej aktit më të lartë se ajo.Me urdhëresën nuk mundet që me subjektet e së drejtës,të vendosen të drejta dhe obligime të cilat nukjanë themeluar me ligj.Rregullorja është akt ndërligjor i përgjithshëm tëcilin e miratojnë organet e drejtorisë së shtetit. Merregullore nuk mund të vendosen të drejta dhe obligimepër subjektet e së drejtës, nëse nuk janë bazuarnë ligj konkret. Rregulloret miratohen me kryerjen eligjeve dhe dispozitave tjera dhe akteve të Kuvenditdhe Qeverisë. Edhe rregulloret miratohen në bazë tëdhënë në dispozitën për kryerje dhe përpunim të cilatmiratohen.Komunat në pajtim me ligjin për kontabilitet përbuxhetin dhe shfrytëzuesve buxhetor kryejnë regjistrimtë mjeteve bazë, arkës, kërkesat dhe obligimet.Ligji udhëzon drejt asaj se me rregullore do të rregullohetkryerja e regjistrimit si afat deri kur duhettë jetë i dorëzuar raporti nga regjistri i kryer. D.m.th.këtu me rregulloren për kontabilitet të buxhetit dheshfrytëzuesve buxhetor, përpunohen normat e ligjitme qëll im që të lehtësohet zbatimi i tij.1.4. REGJISTRIThamë se aktet të cilat i miratojnë subjektet kompetenteshpallen në ,,Gazetën zyrtare të RM”. Si dihetnë cilën gazetë zyrtare është shpallur akti ligjor osendërligjor i caktuar? Në regjistër janë shënuar tëgjitha aktet ligjore dhe ndërligjore të miratuara gjatëvitit. Me shfrytëzimin e këtij regjistri mund që më sëlehti të gjendet ligji dhe numri në të cilin është shpallur.1.5. AKTET E KOMUNËS DHE PËRGATITJAE TYRELloje të akteveОrganet e komunës në kryerjen e kompetencavetë tyre sjellin akte të përgjithshme dhe të veçanta.Me aktet e përgjitshme në mënyrë origjinale (burimore)rregullohen organet e punë në kryerjen ekompetencave miratojnë akte të përgjithshme dhetë veçanta. Ato përmbajnë norma të cilat kanë tëbëjnë me numër të pacaktuar të rasteve. Organete komunës miratojnë akte të veçanta kur vendosinnë procedurë drejtuese ose kur kryejnë zgjedhje ose

11emërim. Si dhe në raste tjera të parashikuara me ligjose dispozita tjera.Këshilli i komunës në kuadër të kompetencës miratonakte të përgjithshme:• Statutin,• Programe dhe plane,• Vendime dhe• Dispozita tjera të përcaktuara me ligjMe statutin e komunës si akt i lartë rregullohen:• Organizimi dhe puna e organeve të komunës;• Organizimi dhe puna e komisioneve të këshillit;• Kryerje e punëve me interes publik me rëndësi lokaletë cilat nuk janë shmangur nga kompetencae saj, as që janë në kompetencat e organeve tëpushtetit shtetëror.;• Mënyra e informimit të qytetarëve;• Rastet e kyçjes së publikut nga seancat e këshillit• Mënyra dhe procedura e parashtrimit të parashtresavedhe propozimeve për punën e organevetë komunës dhe të vepruarit mbi to;• Mënyra e organizimit të tribunave publike, zbatimii anketave dhe mbledhjet e propozimeve të qytetarëve;• Mënyra e kryerjes së obligimeve në lëminë embrojtjes në gjendje lufte;• Çështje tjera të rëndësishme për vetëqeverisjenlokale.Me plane dhe programe rregullohen dhe përpunohençështjet për kryerjen e ligjeve dhe të dispozitave tjerame të cilat u janë transferuar kompetencat komunave,e me çka është e nevojshme të parashihen afatedhe dinamika të kryerjes (p.sh. programe për higjienëkomunale, programe për furnizim me ujë etj).Me vendime më konkretisht rregullohet çështja e caktuarnë kompetencat e komunës (p.sh. vendim përthemelimin e shërbimeve publike nga kompetencate komunës, vendim për miratimin e planeve urbanistikeetj).1.6. PROCEDURA E APROVIMITProcedura për aprovimin e akteve të përgjithshmefillon me dorëzimin e propozimit për sjelljen e aktevetë përgjithshme.Propozim për miratimPropozimin për miratimin e akteve të përgjithshmemund të dorëzojnë kryetarët e komunave, anëtarëte këshillave, si dhe 10% të zgjedhësve në komunë.Propozimi për miratimin e një akti të përgjithshëm ipërmban arsyet për shkak të të cilave duhet të miratohetakti dhe përmbajtja e aktit. Në propozimin përaprovim mund të jenë përfshirë edhe parimet në tëcilat bazohet miratimi i vetë aktit.Ju, si propozues i autorizuar, propozoni të merretvendim për ndarjen e hapësirës në të cilën mund tëkryhet përfitim. Për atë qëllim dërgoni propozim përsjelljen e këtij vendimi, ku do të shënoni se ka dukurpër kryerjen e tregtisë së vogël jashtë hapësirave zyrtareme ç’rast ndalohet zhvillimi normal i komunikacionitose përfshijnë trotoaret të cilat janë të dedikuarapër lëvizjen e këmbësorëve.Nëse drejt propozimit për aprovim miratohet edhepropozim- akti, propozim- akti i përgjitshsëm duhetë përmbajë bazë juridike, arsyetim, mjete të duhurafinanciare për zbatimin dhe mënyrën e sigurimit tëatyre mjeteve.Propozimin për miratimin e aktit të përgjithshëm,kryetari i këshillit e dorëzon deri te trupi punues përkatësi caktuar me rregulloren e këshillit. Gjithashtupropozimi për sjelljen e aktit të përgjithshëm dorëzohetedhe te kryetari i komunës , për deri sa ai nukështë propozues për t’u dhënë mendime këshillit dhetrupit kompetent punues.Trupi punues pasi t’a shqyrtojë propozimin merr qëndrimpër themelimin dhe nevojën e sjelljes së aktevedhe për të më vonë e informon këshillin. Këshillie shqyrton propozimin bashkërisht me qëndrimin etrupit punues dhe mendimin e krytarit të komunësdhe e përcakton themelimin. Nëse me propozimine miratimit të akteve është dorëzuar propozimi, paspërcaktimit të themelimit dhe nevojës së miratimit tëaktit, kalohet në diskutim të propozimit.Aprovimi i dispozitave nuk është paraparë në dy faza.Këshilli pasi e përcakton themelimin dhe nevojën emiratimit do të caktojë përgatitës të propozim-vendimit.Përpiluesi duhet ta përpunojë vendimin ashtu qëduhet të përmbajë bazë juridike, titull dhe arsyetimdhe si propozim-vendim ta dorëzojë deri te këshillipër miratim.ProjektProjekti i aktit të përgjithshëm kalon në diskutim nëtrupat kompetent punues të këshillit dhe vendoset nërend dite të seancës së këshillit. Në seancën e këshillitkryhet diskutim sipas projektit të aktit përgjithshëmme parim dhe individualitete. Në diskutim këshilltarëtdiskutojnë nëse projekti i aktit të përgjithshëmnë mënyrë kosekuente i thekson parimet mbi të cilatduhet të themelohet akti i përgjithshëm, e për deri

12sa i njejti nuk miratohet, ai i kthehet propozuesit përpërpunim.Për deri sa projekti miratohet kalohet në diskutimindividual. Ai kryhet për pjesë të veçanta (krerë) dheanëtarët e projektit. Pas mbarimit të diskutimit qëndrimetdhe vërejtjet me konkluzionin drejtohen derite propozuesi me qëllim që ai t’i ketë parasysh gjatëpërpilimit të propozim – aktit.PropozimiPropozimet e akteve të përgjithshme miratohen mevotimin e këshilltarëve, me shumicë të ndryshme nëvarshmëri të akteve. Ashtu, për akte të caktuara kërkohetshumicë prej numrit të përgjithshëm të këshillit,e për shumica tjera nga pjesëmarrja e anëtarëve.Pas sjelljes së aktit ai i dorëzohet krytearit për shkaktë shpalljes. Kryetari i komunës sjell konkluzion me tëcilin emërohet akti dhe shpallet në gazetën zyrtare tëkomunës.Akti i përgjithshsëm mund të aprovohet edhe nërrugë të procedurës urgjente. Sipas procedurës urgjentemund të miratohet vetëm vendim me të cilinpërcaktohen çështje të tilla për rregullimin e së cilësnevojitet nevojë e vërtetë dhe për deri sa anulimi irregullimit të këtyre çështjeve do të shaktojë pasojamë të mëdha.Propozuesit e propozimit për aprovimin e aktit të përgjithshëmduhet të dorëzojnë dhe propozojnë akte,si dhe t’a arsyetojnë nevojën për procedurë urgjente.Nëse propozimi për aprovimin e aktit miratohet,atëherë propozimi i aktit të përgjithshëm vendosetnë rend të ditës në seancën e njejtë.Ndryshimi ose plotësimi i propozimit të vendimitkryhet me amandament. Sipas rregullës amandamentidorëzohet më së voni 3 ditë para ditës së caktuarpër seancë të këshillit në të cilën do të diskutohet propozimii vendimit. Në rast të veçantë, amandamentimund të miratohet edhe në vetë seancën kur shqyrtohetpropozimi i vendimit.Në të dy rastet amandamenti dorëzohet në formë tëshkruar dhe duhet të jetë i arsyetuar, për amandamentinkryhet shqyrtim i posaçëm. Për amandamentinvendoset para se të votohet për nenin e propozimittë vendimit për të cilin ka të bëjë amandamenti.Amandamenti i miratuar konsiderohet si pjesë përbërësee vendimit.1.7. PËRMBLEDHJE E AKTEVE TËSHPALLURAAdministrata komunale mban përmbledhje të aktevetë miratuara nga organet e komunës.Në përmbledhje aktet evidentohen sipas emërimittë tyre. Kjo d.m.th. se planet dhe programet evidentohennë veçanti, e në veçanti vendimet dhe llojettjera të akteve të cilat miratohet. Në përmbledhjen etekstit të tërë në akt me numër dhe datë të miratimittë tij, si dhe numri i gazetës zyrtare të komunës në tëcilën është shpallur. Gjithashtu evidentohen të gjithandryshimet dhe plotësimet të cilat janë kryer në aktet.Qytetarët e interesuar mund që në çdo kohë të kryejnëmbikëqyrje në përmbledhjen dhe nga ajo t’imarrin informatat e duhura.

2 ORGANETË KOMUNËS13Pas marrjes së urimeve për funksionin e ri dhepërgjegjësitë tuaja para qytetarëve, që në fillimduhet të dini janë përgjigjet në pyetjet: cilat janëobligimet dhe të drejtat dhe si të punoni në mënyrëefikase dhe efektive. Shpresojmë se faqet në vijim, dot’i lexoni me vëmendje të veçantë.2.1. KËSHILLI I KOMUNËS2.1.1. Konstituimi i këshillitZgjedhjet mbaruan. Si do të konstituohet këshilli?Mbledhjen e parë të këshillit, do t’a thërret kryetar ikëshillit nga përbërja e mëparshme në afat prej 20ditëve nga dita e mbarimit të zgjedhjeve. Nëse kryetarii përbërjes së mëparshme të këshillit nuk e thërretmbledhjen, atëherë vetë këshilltarët e sapo zgjedhurnë afat prej 10 ditëve, pas kalimit të afatit të mëparshëmmblidhen dhe, nën udhëheqje të anëtarit më tëvjetër e konstituojnë këshillin. Duhet të mbahet llogariqë ky afat të mos lëshohet, sepse në të kundërtëndo të duhet të shpallen zgjedhje të reja.Qytetarët ju zgjodhën të jeni anëtar i organit të tyrepërfaqësues, ku do të vendosni në suazat e kompetencavetë komunës. Numri i anëtarëve të këshillit,varësisht nga numri i banorëve, është i ndryshëm.Kështu, këshilli më i vogël numëron 9 këshilltarë,ndërsa këshilli më i madh 33 këshilltarë. Për dallimnga komunat Këshilli i Qytetit të Shkupit, si njësi eveçantë e vetëqeverisjes lokale, ka 45 këshilltarë.Qytetarët, me zgjedhjen e juaj si anëtarë i këshill it,ju kanë dhënë të drejtën për pjesëmarrje në punëne këshillit nëpërmjet diskutimit për materialet e vendosuranë rend të ditës; të drejtë të propozoni zgjidhjedhe konkluzione për këto materiale, si dhe tëparqitni pyetje deri te kryetari i komunës. Poashtu,mund të propozoni miratimin e dispozitave të caktuara,me të cilat do të rregullohet çështje e caktuar nëkompetencë të komunës, të filloni iniciativa dhe jepnipropozime. Në rend të ditës është sjellja e programitpër rregullimin e tokës ndërtimore. Në këtë programnuk është parashikuar ndërtimi i kanalizimit në pjesëne vendbanimit, në të cilën jetoni. Ju mund të propozonindryshim ose plotësim të propozim-programit,me qëllim të ndërtimit të kanalizimit.Materiali, i cili është i propozuar për rend të ditës, konsideronise nuk ofron zgjidhje të mirë ose ai nuk ështëmirë i përpunuar. Në këtë rast ju mund të propozonizgjidhje më të mirë ose të kërkoni të sillet konkluzion,me të cilin do të obligohet propozuesi të bëjë përpunimine materialit të këtillë.Në punën e këshillit, si përfaqësues i qytetarëve, vendosnisipas bindjes së juaj dhe nuk mund të shkarkoheninga funksioni, e as të thirreni në përgjegjësipenale ose të paraburgoseni për mendimin e shprehurnga ana e juaj ose për mënyrën e votimit të juaj,gjatë punës së këshillit.2.1.2 Mospërputhja e funksionitMe vetë zgjedhjen e funksionit të ri nuk do të mund tëkryhen funksione dhe veprimtari tjera. Kështu, kryetarii komunës nuk mundet, në të njëjtën kohë, me qenëkryetar i Republikës së Maqedonisë, kryetar i Qeverisësë Republikës së Maqedonisë, deputet, ministër,gjykatës, gjykatës në Gjykatën kushtetuese, prokurorpublik, avokat popullor. Më tutje, nuk mund të kryejfunksionin, zgjedhjen ose emërimin e të cilit e bën Kuvendidhe Qeveria e Republikës së Maqedonisë. Nukmund të kryej punë profesionale ose administrativenë organet e administratës shtetërore dhe nuk mundtë jetë anëtar i bordeve drejtuese ose përfaqësues ikapitalit shtetëror në shoqatat tregëtare. Poashtu, nukmund të kryejë veprimtari ekonomike ose veprimtaritjetër fitimprurëse. Kryetari i komunës nuk mund tëjetë në të njëjtën kohë edhe anëtar i këshillit, ndërsakryetari i Qytetit të Shkupit nuk mund të jetë anëtar ikëshillave të komunave të qytetit të Shkupit.Funksioni anëtar i këshillit, në të cilin ju kanë zgjedhurqytetarët, ju kufizon të drejtën të jeni kryetar i Republikëssë Maqedonisë, kryetar i Qeverisë së Republikëssë Maqedonisë, deputet, ministër, gjykatës, gjykatësnë Gjykatën kushtetuese, prokuror publik, avokat ipopullit. Poashtu, nuk mund të kryeni funksion, zgjedhjadhe emërimi i të cilit bëhet nga ana e Kuvenditdhe Qeverisë së Republikës së Maqedonisë.

14Meqenëse Kuvendi vendos për çështje me rëndësilokale, mund të ndodh të vendos për çështje, nga ecila ju osë bashkëshorti i juaj, fëmija ose farefis deri nëgjeneratën e dytë, mund të keni interes financiar oseinteres tjetër. Në këto raste, ju nuk guxoni të merrnipjesë gjatë vendosjes dhe për këtë, jeni i obliguar tëinformoni këshillin.2.1.3. KompetencatKëshilli i komunës i përbërë nga përfaqësues të qytetarëveështë kompetent për:• aprovimin e statutit dhe dispozitave tjera të komunës,• aprovimin e buxhetit të komunës dhe llogarinëvjetore të komunës,• përcaktimin e lartësisë së burimeve të të ardhuravepersonale për financim të komunës, në suazat epërcaktuara me ligj,• themelimin e shërbimeve publike, në suazat ekompetencave të komunës dhe bën mbikëqyrjembi punën e tyre,• emërimin e anëtarëve të bordeve drejtuese tëshërbimeve publike, që i themelon,• aprovimin e planeve për punë dhe planeve financiarepër financimin e shërbimeve publike, që i kathemeluar komuna,• aprovimin e raportit për kryerjen e buxhetit dheaprovimin e llogarisë vjetore të komunës,• vendos për dhënien e lejës për kryerje të veprimtarisëme interes publik, me rëndësi lokale nëpajtim me ligj,• aprovomin e raportit për punë dhe llogarive vjetoretë shërbimeve publikë, që i ka themeluar komuna,• vendosje për mënyrën e përdorimit të pronësisësë komunës,• vendosje për mënyrën e kryerjes së kontrollit financiartë buxhetit të komunës, në pajtim me ligj,• zgjedhje të personit, i cili udhëheq me njësinëlokale të Ministrisë për punë të brendshme, nëpajtim me ligj,• shqyrtim dhe aprovim të raportit për siguri publikenë territorin e komunës, të cilin e dorëzon derite ministri për punë të brendshme dhe avokati popullor.2.1.4. Komisionet e këshillitKompetenca e komunës është e madhe dhe shtrihetnë lëmenjë të ndryshme. Për këtë paraqitet nevoja eformimit të komisioneve të përkohshme dhe të përhershme,si trupa të këshillit. Cilat komisione do të formohendhe sa do të jetë numri i anëtarëve të tyre, dotë vendosni vetë, nëpërmjet statutit të komunës. Zakonisht,komisionet formohen për lëmenjë të caktuarose për më tepër lëmenjë të afërt dhe gjatë zgjedhjessë anëtarëve të komisoneve, duhet pasur vëmendjeata të njohin lëminë. Këshilli, me propozim të kryetarittë komunës, sjell buxhetin e komunës dhe llogarinëvjetore.Në rend të ditës është sjellja e programit për mirëmbajtjene higjienës në sipërfaqet publike. Komisionipër veprimtari komunale, i formuar nga ana e këshillit,pasiqë paraprakisht do të shqyrtojë këtë program,këshillit mund t’i propozojë zgjidhje më të ndryshmenga zgjidhjet e ofruara ose të propozojnë programi tëplotësohet me zgjidhje të reja. Aprovohet plan urbanistik.Komisioni për urbanizëm dhe ndërtimtari, mesiguri do të jep kontribut në sjelljen e planit kualitativ.Meqë komisioni është i përbërë nga këshilltarë, që ipërkasin partive të ndryshme politike, gjatë formimittë komisioneve duhet të respektohet përfaqësimiprofesional i të gjitha partive politike, që kanë anëtarëtë tyre në këshill.Shembull: Puna e këshillit do të lehtësohet, nëseka komision për financim dhe buxhet, sepse ajodo të përbëhet prej anëtarëve, të cilët e njohinkëtë lëmi dhe këshillit do të mund t’i dorëzojnëpropozime konkrete.Përbërja e popullatës në komunë, sipas regjistrimittë fundit është i tillë, që më tepër se 20%, i takojnëbashkësisë së caktuar. Për zgjidhjen e marrëdhënievenë mes këtyre bashkësive, formohet komision përmarrëdhënie në mes bashkësive. Komisioni duhet tëpërbëhet nga numër i njëjtë i çdo bashkësie prezentenë komunë dhe zgjedhja e tyre do të rregullohetme statutin e komunës. Atëherë kur komisioni do tëdiskutojë për marrëdhëniet në mes bashkësive dhedo të ndërtojë mendim ose do të ketë zgjidhje se,si këto marrëdhënie të zgjidhen, mendimin dhe zgjidhjendo të dorëzojë deri të këshilli. Këshilli, gjatënjë situate të tillë, është i obliguar të shqyrtojë mendimetdhe zgjidhjet e ofruara dhe të vendosë nëlidhje me ato.Institucionet publike, të cilat themelohen nga anae këshillit të komunës për realizimin e kompetencavetë komunës, japin shërbime. Shfrytëzues tëkëtij shërbimi janë persona juridik dhe fizik. Këshillipër mbrojtje të konsumatorëve duhet të jetë i përbërënga përfaqësues të përsonave juridik dhe fizik.Poashtu, këshilli për mbrojtje të konsumatorëve, qëështë i përbërë nga shfrytëzues të shërbimit të përmendur,ka mundësi të bëj vlerësimin dhe mund tëpropozojë masa për përmirësimin e tij. Mbledhja e

15mbeturinave bëhet një herë në javë në një rrugë tëcaktuar. Kjo në praktikë nuk është e mjaftueshme,sepse shportat janë të stërmbushura dhe mbeturinatshpërndahen në rrugë. Këshilli për mbrojtje tëkonsumatorëve, mund të propozon mbledhja e hedhurinavetë bëhet dy herë në javë ose zgjidhje tjetërmë adekuate.Shembull: Komuna feston jubileun. E nevojshmeështë të festohet. Për këtë shkak do të formojë komisiontë përkohshëm, i cili do të realizojë këtëngjarje, gjegjësisht do t’i propozojë këshillit si tëfestohet jubileu. Pas përfundimit të jubileut komisionido të pushon së punuari.2.1.5. Zgjedhja dhe obligimet e kryetaritNë mbledhjen e parë konstitutive të këshillit të komunës,vërtetohet mandati i zgjedhjes së anëtarëvetë këshillit. Është e nevojshme të zgjidhet kryetar ikëshillit. Si do të bëhet kjo?Nëse në rrethin e parë të zgjedhjeve, asnjë nga kandidatëtnuk ka fituar shumicën e duhur të votave,atëherë votohet në rrethin e dytë, vetëm për dy kandidatë,të cilët në rrethin e parë të votimit kanë fituarmë tepër vota. Në rrethin e dytë të votimit, i zgjedhurdo të konsiderohet ai kandidat, që ka fituar më tepërvota. Kryetari i zgjedhur do të konvokojë mbledhjet ekëshillit dhe do të udhëheqë me ato. Thirrja e mbledhjevebëhet me dorëzimin e vendimit, me propozimtë rendit të ditës, deri te anëtarët e këshillit. Kryetarido t’i firmosë të gjitha aktet që i ka miratuar këshillidhe do t’i parashtrojë deri te kryetari i komunës përshkak të shpalljes në gazetën zyrtare dhe ekzekutimii tyre i mëtejmë.2.1.6. Seanca të këshillitE keni marr vendimin për konvokim të mbledhjes sëkëshillit, së bashku me propozimin e rendit të ditës.Keni vërejtur se vendimi është i nënshkruar nga anae kryetarit të këshillit të komunës. Kjo do të thotë sekëshilli i komunës punon në mbledhje, e mbledhjet ithërret kryetar i këshillit. Mirëpo, kryetar i këshillit dotë thërret mbledhje edhe me kërkesë të kryetarit tëkomunës dhe me kërkesë të, së paku, ¼ e anëtarëvetë këshillit. Nëse kërkesa për mbledhje është parashtruarnga ana e kryetarit të komunës ose prej anëtarëvetë këshillit të komunës, kryetar i këshillit në afatprej 15 ditëve nga dita e parashtrimit të kërkesës,thërret mbledhjen e këshillit të komunës. Është logjikeparashtrimi i pyetjes: çka nëse kryetar i këshillittë komunës nuk e thërret mbledhjen? Në këtë rast,anëtarët e këshillit mblidhen vetë dhe zgjedhin kryetarpër atë mbledhje.Vendimi për thirrjen e seancës, së bashku me rendine propozuar të ditës, duhet të dorëzohet më së voni 7ditë para ditës kur është caktuar mbajtja e mbledhjes.Kjo kohë është e nevojshme për shqyrtimin e materialeve,që propozohen në rendin e ditës; të mblidhen informataplotësuese në lidhje me materialet, që mundtë fitohen nga administrata e komunës ose nga burimetjera; të bëhen konsultime me persona profesionalnë lëmitë e caktuara, me të cilat kanë të bëjnë materialete rendit të propozuar të ditës - e gjithë kjo meqëllim të pjesëmarrjes aktive në diskutimin në lidhjeme materialet gjatë mbledhjes dhe të me qëllim tësjelljes së vendimeve në interes të qytetarëve.Mund të paraqiten disa situata, të cilat nuk mund tëparashikohen ose të planifikohen. Në raste të till a,këshilli mund të thërret mbledhje të jashtëzakonshme.Në statutin e komunës duhet të theksohet në cilatraste mundet të thirret seancë e jashtëzakonshme.Për shkak të të rreshurave intensive vjen deri te vërshimete pjesëve të caktuara të komunës që mundettë ndodh dëm më i madh. Këshilli i komunës, në kuadërtë kompetencave të tyre në seancë të jashtëzakonshme,do të sjell rregulla ose do të ofrojë zgjidhjepër tejkalimin e asaj gjendje ose do të propozojë tëndërmerren masa të caktuara për sanimin respektivishtparandalimin e mëtejmë të rritjes së vërshimeve.Epidemia e ndodhur nga ndonjë sëmundje ngjitësenë rajon të caktuar nga komuna, këshilli është ai,gjithsesi në kuadër të kompetencës së vet, që duhettë sjell dispozita të caktuara ose të vendos ndërmarrjene masave konkrete, me çka do të mundësohenkushte për parandalimin e rritjes së mëtutjeshme.Seancën e jashtëzakonshme e thërret kryetar i këshillit,me iniciativë të tij ose me kërkesë të 1/3 të anëtarëvetë këshillit të komunës. Në informimin për thirrjene mbledhjes së jashtëzakonshme, përcaktohet vendidhe koha e mbajtjes së mbledhjes. Për dallim të mbledhjevetë rregullta, në të cilat mund të propozohetndryshimi dhe plotësimi i rendit të propozuar të ditës,në mbledhjet e jashtëzakonshme, rendi i ditës nukmund të ndryshohet. Në mbledhjen, para fillimit mepunë, këshilltarët patjetër duhet të votojnë për arsyeshmërinëe thirrjes së seancës.Për të punuar këshilli, duhet të jenë prezent shumicae këshilltarëve. Kështu, nëse këshilli ka 15 këshilltarë,gjatë mbledhjes, patjetër duhet të jenë prezent8 anëtarë. Vendimet, që sillen nga ana e këshillit sillenme votim publik. Vendimi do të konsiderohet i sjell ur,nëse për atë votojnë më shumë se gjysma e anëtarëve,prezent.

16Mirëpo, në statutin e komunës mund të parashikohetshumicë e ndryshme për aprovim të disa dispozitavetë caktuara.Këshilli i komunës në suazat e kompetencave të tij sjelldispozita, që kanë të bëjnë edhe me kulturën, përdorimine gjuhës dhe shkrimit, në të cilën flasin dheshkruajnë më pak se 20% të qytetarëve të komunësdhe përcaktimin e përdorimit të stemës dhe flamurittë komunës. Këto dispozita do të konsiderohen tëmiratuara nëse për to votojnë shumica e këshilltarëveprezent. Gjatë votimit të tillë, patjetër duhet të ketëshumicë të votave nga anëtarët prezent të këshillit tëkomunës që i përkasin bashkësisë që nuk është popullatëshumicë në komunë.Puna e mbledhjeve është e hapur. Me këtë ofrohetmundësia për qytetarët, që ju kanë zgjedhur të jenëtë informuar për punën dhe vendimet e miratuara,e që janë në funksion të mundësimit të realizimit tësë drejtës për vetëqeverisje lokale të qytetarëve. Kasituata dhe çështje për të cilat do të diskutojë këshilli i komunës dhe nga të cilat mund të përjashtohetpubliku nga mbledhjet. Për të mos ardhur deri tekeqpërdorimi i kësaj të drejteje, është e nevojshmetë parashikohen këto çështje në statutin e komunësdhe të paraqiten shkaqe të arsyeshme. Edhe përkrahparashikimit të këtyre çështjeve në statut, gjithmonëështë e nevojshme sjellja e vendimit nga ana e këshillitpër përjashtim të publikut që miratohet me dy tëtretat e votës nga numri i përgjithshëm i anëtarëve tëkëshillit.Mirëpo, publiku nuk mund të përjashtohet nësekëshilli i komunës diskuton për buxhetin e komunës,llogarinë vjetore të buxhetit dhe për planet urbanistike.Në këto raste, përkundrazi, është i nevojshëm publiksa më i madh për të përcjellur qytetarët ku dhe sibëhet harxhimi i të hollavë, që ata i paguajnë nëpërmjettatimeve, taksave dhe kompenzimeve. Ndërsaështë obligim ligjor kyçja e publikut, gjatë miratimittë planeve urbanistike.Shembull: Nëse në seancë ka pasur nga gjithsej15 anëtarët tetë anëtarë prezent, vendimi dotë llogaritet i sjellur nëse për të kanë votuar pesëanëtarë të këshillit.2.1.7. Pushimi i mandatitQytetarët ju kanë zgjedhur për anëtarë të këshillitme mandat prej katër vite. Më lartë përmendëm seanëtari i këshillit nuk mund të shkarkohet nga funksioni.Mirëpo, nëse paraqiten situata të caktuara,mandati i këshilltarit mund të ndërpritet edhe parakalimit të 4 viteve. Kështu, mandati i këshilltarit do tëndërpritet:• nëse këshilltari jep dorëheqje nga funksioni,• në rast të vdekjes,• në rast të dënimit me vendim të plotfuqishëm përkryerje të veprës penale me dënim me burg nëkohëzgjatje më tepër se gjashtë muaj,• nëse këshilltari zgjedhet në ndonjërën nga funksionete përmendura në fillim të këtij kapitulli osepunësohet në administratën e komunës, atëherëdo të ndërpritet funksioni i këshilltarit.• këshilltarit me vendim të plotëfuqishëm, i ështëmarrur aftësia e veprimit;• këshilltari pushon të jetë banor i asaj komune.Nëse paraqitet ndonjëri nga rastet e mëparshme,këshilli në mbledhjen e parë të ardhshme do të konstatojëshkakun dhe ditën e ndërprerjes së mandatit.Duke pasur parasysh faktin se qytetarët ju kanë zgjedhurpër anëtar të këshillit për përfaqësimin e interesavetë tyre, duhet të jeni i rregullt në mbledhjet e këshillittë komunës. Nëse nuk jeni prezent në tre mbledhjepa shkaqe të arsyeshme, mandati i këshilltarit mundtë merret. Arsyeshmërinë e mungesës e vlerësonkëshilli i komunës dhe merr vendim me shumicë tëvotave nga numri i përgjithshëm i këshilltarëve.Shembull: Nëse këshilli numëron 15 anëtar, vendimipër përjashtimin e publikut do të miratohetnëse për të kanë votuar 10 anëtarë të këshillit.2.1.8. Shpërndarja e këshillitKëshilli i konstituar një herë, mund të shpërndahet nërastet kur për shpërndarje do të përcaktohet shumicae këshilltarëve. Mirëpo, këshilli do të shpërndahetedhe në rastet nëse:• përsëri do të sjell dispozitën, të cilën paraprakishtGjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisëme vendim e ka asgjësuar ose e ka abroguar• merr vendim, me të cilin cënohet suvereniteti dheintegriteti territorial i Republikës së Maqedonisë• nuk takohet, gjegjësisht nuk mban mbledhje përkohëzgjatje më të gjatë se gjashtë muaj• nuk miraton buxhetin dhe llogarinë vjetore tëbuxhetit deri më 31 mars të vitit në vazhdim.Në rast të paraqitjes së rasteve të përmendura më lartë,gjegjësisht nëse vjen deri te shpërndarja e këshillittë komunës, punët e këshillit, deri në zgjedhjene këshillit të ri të komunës do t’i kryen kryetari i komunës.Megjithatë, kryetari i komunës, gjatë kryerjessë punëve nën kompetencë të këshillit të komunës,

17nuk do të mund të vendosë për çështje, që kanë tëbëjnë me:• disponimin me pronësinë e komunës, kjo do tëthotë se nuk mund të merr vendime për:• shitje të pronës së komunës• për furnizim respektivisht blerje• pastaj nuk mundet t’i sjell dispozitat për të cilatështë kompetent këshilli• gjithashtu nuk do të mundet të vendos kur ai osebashkëshorti i tij, fëmijët ose farefisi deri në gjeneratëne dytë në linjë anësore, kanë interesim financiarose interesim tjetër personal.2.2. KRYETARI I KOMUNËSE keni fituar vërtetimin nga ana e Komisionit zgjedhorkomunal, me të cilin vërtetohet se në zgjedhje të përgjithshme,të drejtpërdrejta dhe të lira, me votim tëfshehtë, jeni zgjedhur për kryetar të komunës, gjegjësishtpër kryetar të Qytetit të Shkupit. Tash është e nevojshmenë afat prej shtatë ditëve të merrni dëtyrënnga kryetari i mëparshëm i komunës. Funksioni kryetari komunës do të kryhet në mënyrë profesionale.Kjo do të thotë se do të lidhni marrëdhënie të punësnë komunë dhe këtu do të realizohen të drejtat dheobligimet, që rrjedhin nga marrëdhënia e punës. Ngaana tjetër, kjo do të thotë se nuk do të mund të kryeniveprimtari tjetër profesionale.Duke pasur parasysh kompetencat e dhëna, e nëkrahasim me faktin se fjala është për një person, domosdoshmërishtparaqitet nevoja për përcaktim tëpersonit, që do t’ju zëvendësojë në rastet kur jeni tëpenguar të kryeni funksionin. Ju keni të drejtë ngaradhët e këshilltarëve të përcaktoni një këshilltar, qëdo t’ju zëvendësojë në rastet kur ju do të jeni të penguartë kryeni funksionin. Procedura e përcaktimit tëpersonit, që do t’ju zëvendësojë është përcaktuar mestatutin e komunës. Gjatë zëvendësimit tuaj nga ana ekëshilltarit, atij i pushon funksioni i këshilltarit. Kjo dotë thotë se anëtari i këshillit, derisa bën zëvendësiminnuk mund të merr pjesë në punën e këshillit, me tëdrejtat dhe obligimiet e këshilltarit. Thënë ndryshe, ainuk mund të merr pjesë në diskutim në lidhje me materialete as të vendosë, gjegjësisht të votojë. Vetëmkryetar i këshillit, nga të gjithë anëtarët e këshillit tëkomunës, nuk mund t’a përcaktoni të bëjë zëvendësimintuaj.2.2.1. KompetencaKompetencat e kryetarit mund të ndahen në dy pjesë:punët në kompetencë të komunës dhe udhëheqja eadministratës komunale.Në kryerjen e kompetencave të komunës, kryetari ikomunës• përfaqëson dhe prezenton komunën• kontrollon ligjshmërinë e dispozitave të këshillit• publikon dispozitat në gazetën zyrtare të komunës• siguron kryerjen e vendimeve të këshillit të komunës• siguron kryerjen e punëve, të cilat me ligj i janë deleguarkomunës• deri te këshilli i komunës, dorëzon iniciativa dhepropozime për sjellje të dispozitave• propozon buxhetin dhe llogarinë vjetore tëbuxhetit të komunës• bën realizimin e buxhetit të komunës• emëron drejtorë të ndërmarrjeve publike të themeluaranga ana e komunës, me ndihmë të konkursit• rregullisht informon këshillin e komunës përkryerjen e obligimeve të tij në pajtim me statutin ekomunës• zgjidh punë administrative për të drejta, obligimedhe interese të personave juridik dhe fizik. Përkryerje të kësaj kompetence, kryetari i komunësmund të autorizojë nëpunës,udhëheqës zyrtarë tëdrejtojë procedurën dhe të vendosë në punë administrative,si dhe të nënshkruajë.Gjatë udhëheqjes me administratën komunale:• jep propozim-vendim deri te këshilli i komunëspër organizim të administratës së komunës• sjell rregullore për sistematizim• udhëheq me administratën e komunës• vendos për punësim, të drejtat, obligimet dhe përgjegjësitëe të punësuarve, nëse nuk është përcaktuarndryshe me ligj tjetër2.2.2. Kontrolli i ligjshmërisëMësuam se këshilli është organ i komunës, i cili aprovondispozita. Mund të ndodh, që këshilli të sjell dispozitënë kundërshtim me Kushtetutën dhe ligjet.Dispozitat e këtilla mund të shkaktojnë pasoja tëdëmshme. Për të penguar hyrjen në fuqi të dispozitëskundër kushtetuese dhe kundër ligjore kryetari i komunësnë afat prej 7 ditëve nga dita e dorëzimit derite ai nga ana e kryetarit të këshillit të komunës, patjetërsjell vendim për ndalimin e publikimit të dispozitësnë gazetën zyrtare të komunës. Vendimi për këtëpatjetër duhet të përmbajë shpjegim për shkaqet psedispozita, që nuk publikohet është në kundërshtimme Kushtetutën ose me ligjet. Në shpjegimin e vendimit,duhet të citohen dispozitat nga Kushtetuta, nëse

18është fjala për kundërshtim me kushtetutën, gjegjësishtnga ligji, nëse është fjalë për kundërshtim medispozitat ligjore.Nuk duhet të thuhet në mënyrë të përgjithshme sedispozita e sjellur nga ana e këshillit të komunës ështënë kundërshtim me Kushtetutën ose ligjin, por saktësishtduhet të përmenden nenet e kushtetutës, gjegjësishtligjit, me të cilët është në kundërshtim dispozitae sjellur nga ana e këshillit të komunës. Ky vendimpublikohet. Nëse paraqitet situatë e këtillë, këshilli ikomunës është i obliguar në afat prej 15 ditë nga ditae publikimit të vendimit, të shqyrtojë vendimin dhe tëvendosë në lidhje me vendimin. Janë të mundshmedy zgjidhje:а) këshilli të pranojë shkaqet e përmendura në vendimdhe të mos e sjell dispozitën ose, nëse kamundësi t’a harmonizojë;b) këshilli të mos i pranojë shkaqet e përmendura nëvendim dhe të vërtetojë dispozitën e mëparshmeMe këtë nuk ka mbaruar kompetenca e kryetarittë komunës. Tani duhet të dorëzohet iniciativë përfillimin e procedurës për vlerësimin e kushtetutshmërisësë dispozitës së sjellur nga ana e këshill ittë komunës, deri te Gjyqi Kushtetues i Republikës sëMaqedonisë.Këtu ka edhe një obligim për kryetarin e komunës, tëinformojë Ministrinë për vetëqeverisje lokale për iniciativëne parashtruar. Informimi i ministrisë nuk ështëvetëm sa për të plotësuar formalitetin por ka edhepërmbajtjen e saj. Për të mos hyrë në fuqi dispozitame publikimin e saj në gazetën zyrtare të komunës,Ministria ka të drejtë të mbikëqyr ligjshmërinë e dispozitavetë komunës dhe nëse konstaton se ndonjëdispozit nuk është në pajtim me Kushtetutën ose ligj,me vendim mund të ndalojë aplikimin e saj, deri nësjelljen e vendimit nga ana e Gjykatës Kushtetuese eRepublikës së Maqedonisë.2.2.3. Konflikt i interesaveSi banor i komunës, gjithsesi edhe kryetari i komunës,bashkëshorti i tij, fëmija ose farefisi deri në gjeneratëne dytë nga linja anësore, mund të ketë interes financiarose interes tjetër personal, për të cilin duhet tëvendosë ai. Në raste të këtilla, kryetari i komunës nukdo të mund të vendosë vetë e as që të merr pjesë nëvendimmarrjen. Në situatë të tillë ofrohet zgjidhja, sivijon: kryetari i komunës është i obliguar të informojëkëshillin e komunës për çfarë interesi bëhet fjalë,ndërsa këshilli do të zgjedh një anëtar, i cili do të vendosë.Zgjedhja e këshilltarit, i cili do të vendosë kryhetsipas procedurës së zgjedhjes së kryetarit të këshillittë komunës.2.2.4. Ndërprerja e mandatitEdhe pse kryetari i komunës zgjidhet për katër vjet,mandati i tij mund të ndërpritet edhe më herët. Mandatii kryetarit të komunës do të ndërpritet nëse:• ai vetë jep dorëheqje në funksionin e kryetarit tëkomunës• në rast të vdekjes së tij• në rast të gjykimit të tij me dënim me burg nëkohëzgjatje më të gjatë se gjashtë muaj, nëse mevendim• me vendim të plotëfuqishëm i është marrur aftësiae veprimit• në rastet kur paraqitet papajtueshmëri e funksionitkryetar i komunës me funksionet e numëruaranë fillim të këtij kapitulli• Nëse ndodh, që kryetari i komunës të mungojë mëtepër se gjashtë muaj dhe nëse këshilli i komunës,me dy të tretat e votave, konstaton se mungesanuk ka qenë e arsyeshme,• nëse ai më nuk është banor i komunës.Logjikisht parashtrohet pyetja: Çka në këto raste?Anëtari i këshillit të komunës, i cili zëvendëson kryetarine komunës, është i obliguar të informojë Ministrinëpër vetëqeverisje lokale, e cila më tutje informonQeverinë e Republikës së Maqedonisë. Qeveria, paskonstatimit të paraqitjes së njërit nga rastet e ndërprerjessë mandatit të kryetarit të komunës, iniconshpallje të zgjedhjeve për zgjedhje të kryetarit tëkomunës. Për kryerjen e funksionit të kryetarit të komunësderi te zgjedhja e kryetarit të ri, këshilli i komunësdo të përcaktojë njërin nga anëtarët e këshillit,në procedurë të njëjtë sikurse për zgjedhjen e kryetarittë këshillit të komunës.2.3. ADMINISTRATA KOMUNALEPër kryerje të obligimeve në kompetenca të organevetë komunës, themelohet administratë e komunës.Pse është i nevojshëm organizim i administratës sëkomunës? Administrata komunale organizohet për:• të përgatitur aktet për këshillin dhe kryetarin e komunës;• të përgatitur mbledhjet e këshillit të komunësdhe komisioneve të tij të përhershëm dhe të përkohshëm;• të kryer punë profesionale për këshillin dhe kryetarine komunës;• të udhëheqë kontabilitetin e komunës;• të përcjellur problematikën nga lëmitë nën kompetencatë komunës, të kryejë analiza të situatës

19dhe të fillojë iniciativa dhe të parashtrojë propozimepër zgjedhjen e tyre;• të udhëheqë informata dhe të dhëna në lidhje meaktivitetet e komunës, me kërkesë të organevekompetente ose në bazë të ligjit;• të udhëheqë me dokumentet e komunës, t’i ruanderi te asgjësimi i tyre, gjegjësisht të dorëzimit deritë Arkivi shtetëror i Republikës së Maqedonisëа;• të kryejë punë të tjera, që do t’i përcaktojnë këshilli dhe kryetari i komunës.2.3.1. OrganizimiOrganizimi dhe rregullimi i organizatës, fushëveprimidhe mënyra e kryerjes së detyrave të administraës komunalekryhet me vendim që e sjell këshilli me propozimtë kryetarit.Administrata komunale, duhet të organizohet nëseksione dhe njësi. Gjatë përcaktimit të seksioneve,gjithnjë duhet pasur parasysh madhësinë e komunës,zhvillimi i saj, suazat e kompetencave etj. Si do qoftë,administrata komunale nuk mund të ketë më pak sedy seksione.Numri i ekzekutuesve, kushtet që duhet të plotësojnë,titujt e tyre në pajtim me Rregulloren për përshkrimine titujve dhe përshtatshmërinë e vendeve tëpunës me grupet e titujve, të përcaktuar me Ligjin përnënpunësit shtetërorë, si dhe përshkrimi dhe përcaktimii vendeve të punës dhe detyrave punuese, qëduhet të kryejnë, përcaktohen me rregulloren për sistemim,të cilin e sjell kryetari i komunës.Duke pasur parasysh faktin se administrata komunaleorganizohet për kryerjen e punëve nën kompetencatë këshillit dhe kryetarit të komunës, nga suksesidhe efikasiteti i administratës komunale në masë tëmadhe varet edhe suksesi dhe efikasiteti i organevetë komunës. Për këtë shkak, shumë shkurt do t’junjohtojmë më statusin e të punësuarve në administratënkomunale, punësimin, të drejtat dhe obligimete nëpunësve shtetërorë, rrogat dhe kompensimet errogave, përparimin, vlerësimin dhe përgjegjësinë.2.3.2. Statusi i të punësuarveTë punësuarit në administratën komunale, që kryejnëpunë profesionale, normativo-juridike, ekzekutive,administrativo-drejtuese dhe zgjidhin punë administrative,kanë status të nëpunësit shtetëror. Me fitimine statusit të nëpunësit zyrtar për të punësuarit nëadministratën komunale në pjesën e punësimit, tëdrejtave dhe obligimeve, sistemin e rrogave dhe kompenzimevetë rrogave, përgjegjësisë, vlerësimit dhendërprerjes së punësimit, do të aplikohen dispozitate Ligjit për nëpunës shtëtëror.Këtu mund të paraqitet pyetja nëse të gjithë tëpunësuarit në administratën komunale kanë statusine nëpunisit shtetërorë. Përgjigja mund të gjendetnë vetë nocionin nëpunës shtetëror. Nëpunësshetëror është personi, që kryen punë profesionale,normativo-juridike, ekzekutive, administrativo- drejtuese dhe zgjidh punë administrative nëpajtim me këtë ligj. Nga ky definicion i nëpunësitshtetëror, mund të konkludohet se të punësuarit nëadministratën komunale, që kryejnë punë administrativo-teknikeose punë ndihmëse nuk kanë statustë nëpunësit shtetëror dhe për të drejtat, obligimetdhe përgjegjësitë e tyre vlejnë dispozitat e ligjëdhëniespunuese. D.m.th., jo të gjithë të punësuarit naadministratën komunale, kanë status të nëpunësveshtetëror. i të drejtave, obligimeve dhe përgjegjësive,si dhe punësimi dhe vlerësimi i nëpunësveshtetërorë me ligj të posaçëm, do të thotë ndarjee tyre nga të punësuarit e tjerë për shkak të specifikëssë punës, që e kryejnë. Me zgjidhje të këtillë,nëpërmjet afirmimit të parimeve ta administratëskomunale, profesionale, të depolitizuar, efikase dhetë përgjegjshme, sigurohet ofrim i shërbimeve përqytetarët në kohë dhe me kualitet. Kjo zgjidhje, jepmundësi administrata publike të jetë shërbyes i vërtetëi qytetarëve.2.3.3. Klasifikimi i nëpunësve shtetërorNga përgjigja e pyetjes pse është i nevojshëm organizmii administratës komunale, u konstatua se punët,që ajo do të kryejë janë të domosdoshme për funksionimine organeve komunale. Poashtu, shihet se funksionete komunës nuk janë të njëjta por dallohen. Përdisa është e nevojshme aftësi dhe profesionalitet më imadh, ndërsa për disa-aftësi dhe profesionalitet më ivogël. Për shkak të gjithë kësaj, është bërë klasifikim inëpunësve shtetëror dhe ata janë të klasifikuar në tregrupe:• nëpunës udhëheqës shtetëror• nëpunës profesional shtetëror• nëpunës profesional-administrativ shtetërorGjatë kryerjes së këtij klasifikimi, janë marr parasyshdy kritere. Njëri, që ka të bëjë me karakterin e detyravezyrtare, gjegjësisht karakterit të punëve, që do tëkryejnë dhe kriteri i dytë është arsimi.Nëpunësit shtetëror, që janë në grupin e parë dhetë dytë, gjegjësisht që janë nëpunës udhëheqës shtetërordhe nëpunës profesional shtetëror, patjetërduhet të kenë arsim të lartë.Nëpunësit shtetëror të grupit të tretë është e nevojshmetë kenë arsim të mesëm, sepse ata kryejnë punëmë të thjeshta.

20Në grupin e nëpunësve udhëheqës shtetëror, bëjnëpjesë: sekretari gjeneral, seketari shtetëror, këshilltarishtetëror, udhëheqësi i seksionit, ndihmës iudhëheqësit të sektorit dhe udhëheqësi i seksionit.Në grupin e nëpunësve profesional shtetëror, bëjnëpjesë nëpunësit me titujt, si vijon: këshilltar, bashkëpunëtori lartë, bashkëpunëtor dhe bashkëpunëtori ri.Në grupin e trëtë, gjegjësisht në grupin e nëpunësveprofesional-administrativ shtetëror, bëjnë pjesënëpunësit me titujt, si vijon: referent i pavarur, referenti lartë, referent dhe referent i ri.Me këtë klasifikim, është paraqitur strukturë e njëjtë etitujve në organet e pushtetit. Janë paraparë 13 tituj,që mund të hasen në strukturën kierarkike të çfarëdoorgani të pushtetit ligjdhënës, ekzekutiv dhe juridik,ndërsa në pushtetin lokal 10 tituj (pa sekretar gjeneral,sekretar shtetëror dhe këshilltar shtetëror).2.3.4. PunësimiNjë person, që të mund të punësohet në administratënkomunale si nëpunës shtetërorë, duhet tëplotësojë disa kushte, të caktuara me ligj. Si nëpunësshtetëror mund të punësohet person, i cili është shtetasi Republikës së Maqedonisë, i moshës madhore,me shkallë adekuate të arsimit, me pervojë të duhurpunuese (përveç për titujt bashkëpunëtor i ri dhe referenti ri), të mos i është shqiptuar masa e sigurisëpër ndalim të kryerjes së profesionit, veprimtarisë osedetyrës dhe me aftësi të përgjithshme shëndetësore.Përveç këtyre kushteve të përgjithshme në aktin e sistematizimit,mund të parashihen edhe kushte të tjeraplotësuese si psh. njohja e gjuhës së huaj, njohja epunës me kompjutor, etj.Punësimi mund të realizohet vetëm sipas procedurëssë paraparë më ligj. Kjo procedurë fillon me dorëzimine kërkesës për nevojë për punësim, deri te Agjensionipër nëpunës shtetëror; nëpërmjet publikimit tëshpalljes nga ana e Agjensionit; dhënies së provimitprofesional (përveç për bashkëpunëtorë të ri dhe referenttë ri); përpilimin e listës së kandidatëve, të cilëte kanë dhënë provimin profesional; seleksioniminnga ana e komisionit dhe zgjidhjes nga ana e kryetarittë komunës, si funksioner, i cili udhëheq me administratënkomunale.2.3.5. Të drejtat e nëpunësve shtetërorëNëpunësit shtetëror kanë të drejtë për aktivitet politik,që shprehet nëpërmjet anëtarësisë në parti politike,si mundësi për veprim politik. Meqë më lartë nëtekst thamë se administrata komunale duhet të jetëshërbyes i qytetarëve, kjo e drejtë ka kufizime të caktuara.Nëpunësit shtetëror kanë të drejtë të themelojnë sindikate,kanë të drejtën e grevës, të drejtën e mbrojtjes,të drejtën dhe obligimin të aftësohen profesionalisht,të drejtën e pushimit dhe mungesës, si dhe tëkërkojnë mbrojtje të drejtave të tyre.2.3.6. ObligimetNëpunësi shtetëror është i obliguar të kryejë punëtme ndërgjegjshmëri, profesionalitet dhe në mënyrëefikase, në rregull dhe në kohë, në pajtim me Kushtetutën,ligjet dhe statutin e komunës. Nëpunësi shtetërorështë i obliguar të kryejë punët në mënyrë të paanshme dhe pa shtypje dhe ndikime nga partitë politike.Gjatë kryerjes së punëve, të mos udhëhiqet ngabindjet e tij politike, nga interesat personale financiare,të mos bën keqpërdorimin e autorizimeve dhestatusin, që e ka si nëpunës shtetëror dhe të mbrojëdinjitetin e organit, në të cilin punon.Nëpunësi shtetëror është i obliguar të kryejë urdhërate funksionarit, që udhëheq me organin, gjegjësisht tënëpunësit shtetëror që është i mbicaktuar në kierarkidhe të respektojë ato urdhëra në pajtim me Kushtetutën,ligjin dhe statutin e komunës ose në pajtim medispozitë tjetër. Nëpunësi shtetëror, nëse konsideronse urdhëri i dhënë nuk është në pajtim me Kushtetutën,ligjin, statutin e komunës ose në nuk ështëpajtim me dispozitë tjetër, është i obliguar për këtë tënjohtojë personin, i cili e ka urdhëruar. Nëse urdhërii njëjtë është i dhënë në formë të shkruar, nëpunësishtetëror do të sillet sipas tij, përveç kur ai konsideronse kryerja e urdhërit paraqet vepër penale. Në rast tëkëtillë, menjëherë informon nëpunësin shtetëror, qëështë drejtëpërdrejtë i mbicaktuar i nëpunësit, që kadhënë këtë urdhër.Obligime tjera të nëpunësit shtetëror, janë: të ruajësekretin shtetëror dhe sekretin profesional dhe, nësepunon me palë të mbajë në vete të shënuar emrindhe titullin.Nëpunësi shtetëror edhe pse është anëtar i partisë politike,nuk guxon në mënyrë direkte të merr pjesë nëfushatat zgjedhore ose paraqitje tjera publike të këtijlloji, gjatë kohës së punës. Nëpunësi shtetëror-anëtari partisë politike nuk guxon të mbajë ose të paraqetsimbolet e partisë politike të tij në hapësirat e tij punuese.2.3.7. Avancimi dhe sistemi i rrogaveMe avancim kuptohet mundësia e nëpunësit shtetërortë fitojë titull, që është më i lartë se titull i që ka.Nëse nëpunësi shtetëror është me titull bashkëpunë-

21tor i lartë, avansim do të ketë nëse kalon në titullinkëshilltar, sepse në kierarkinë titulli këshilltar ështëmë lartë i ranguar se titulli këshilltar i lartë. Kushtithemelor për avancimin e nëpunësit shtetëror ështëekzistimi i vendit të zbrazët me titull më të lartë. Mëtutje, për këtë vend të zbrazët, ashtu si edhe për çdovend tjetër, publikohet shpallje. Të drejtë për t’u paraqitur,përveç nëpunësit shtetëror të punësuar metitull më të ulët, kanë edhe secili person tjetër, qëpunon në sektorin publik ose privat. Nëpunësi shtetëror,së bashku me të gjithë kandidatët e lajmëruar,që i plotësojnë kushtet, jep provim profesional. Rezultatete provimit të dhënë profesional, janë bazëpër rangimin dhe përpilimin e listës së kandidatëvemë të suksesshëm. Nëse nëpunësi shtetëror zgjidhetnë këtë munëyrë, kjo do të thotë edhe avancim të tij.Nëpunësit shtetërorë kanë të drejtë për rrogë, çështjëqë është e rregulluar në mënyrë sistemore dhe vlenpër tërë kategorinë e nëpunësve shtetëror.Rroga e nëpunësve shtetërorë përbehet prej dy komponentave:komponenta themelore the komponentae veçantë.Komponentën themelore e përbëjnë: rroga themelore,shtesa e rrogës për titull dhe shtesa e rrogës përkarierë. Në këto pikë llogaritet edhe puna e kaluar.Shtesa e rrogës për titull i përmban poenët për çdotitull dhe është e përcaktuar me ligj.Shtesa për karierë vlerëson profesionalitetin e secilitnëpunës shtetëror për çka, paraprakisht, duhe tëplotësohen kushte të caktuara. Është e nevojshme tëfitohet vlerësim pozitiv për punën e nëpunësit shtetërordhe përvojë minimum në shërbimin shtetëror.Komponenta e veçantë, përbëhet prej: shtesës së rrogëspër kushte të veçanta dhe shtesës së rrogës përpunë jashtë orarit punues.Nga 1 janari 2009, llogaritja e rrogave për të gjithë tëpunësuarit, kryhet në pajtim me dispozitat me të cilënrregullohet pagesa e të punësuarve, ku u zbatua konceptii llogaritjes dhe pagesa e rrogës bruto, dhe përrregullim më të ngushtë edhe llogaria e Ministrisë përfinanca solli Udhëzim.2.3.8. PërgjegjësiaVërejtëm se detyrat e nëpunësve shtetëror janë të bazuarmbi parimet e ligjshmërisë, efikasitetit, efektivitetit,ekonomitetit, transparencës, neutralitetit, jodiskriminimit,barazisë, drejtësisë dhe sigurisë. Mospërmbajtjandaj këtyre parimeve, gjegjësisht moskryerjae obligimeve të nëpunësve shtetëror, sjell si pasojëpërgjegjësi. Përgjegjësia mund të jetë disiplinoredhe materiale. Te përgjegjësia disiplinore, lëndimimund të paraqitet si parregullësi disciplinore (formëmë e lehtë) dhe kundërvajtje disiplinore (formë më erëndë).Nëse nëpunësi shtetëror gjatë kryerjes së punëve tëtij, ka shkaktuar dëm ndaj organit ku punon ose ndajpersonit të tretë, ai do të përgjigjet materialisht nëpajtim me dispozitat e Ligjit për nëpunës shtetëror.2.3.9. VlerësimiVlerësimi bëhet për të fituar vlerësim objektiv përnëpunësin shtetëror, për punën e tij, për kontributin,efikasitetin, kualitetin dhe profesionalitetin në kryerjene detyrave zyrtare. Vlerësimi bëhet për çdo vit, mësë voni deri në fund të kalimit të tre mujorit të parë nëvitin e ardhshëm, për vitin e kaluar.Vlerësimi bëhet në bazë të të dhënave për kriteriumetpër vlerësim (siç janë: njohuria dhe aftësia profesionale,rezultatet e arritura në punë, kreativitet dhe aftësi,etj.) dhe punët e kryera gjatë vitit të kaluar. Gjatëvlerësimit, mund të jepen notat, si vijon: “dallohet”,“kënaq” dhe “nuk kënaq”.2.3.10. Ndërprerja e marrëdhënies së punësPërveç rasteve të parashikuara në Ligjin për marrëdhënietë punës, marrëdhënia e punës, nëpunësit shtëtërori ndërpritet:• nëse është i gjykuar për vepër penale në lidhjeme detyrën zyrtare ose vepër tjetër penale, që ebën të padenjë për nëpunës shtetëror, me ditën edorëzimit të gjykimit të plotëfuqishëm.• në rast kur nëpunësi shtëtëror-praktikant nuk e kalonprovimin për praktikant• në rast kur nëpunësi shtetëror nuk e pranon vendosjene tij në vend tjetër të punës, si pasojë evlerësimit vjetorë të fituar - “nuk kënaq” dhe• në rast të heqjes ose bashkimit të organit, zvogëlimittë kompetencave, zvogëlimit të sasisë së punësose ndryshimit në organizimin e brendshëm meheqjen e vendeve të punës për shkak të ndryshimevestrukturale, nëpunësi shtetërorë nuk vendosetnë organin e njëjtë në vend të njëjtë ose më tëulët të punës ose nëse e refuzon këtë caktim.

223FINANCIMI DHE BUXHETI3.1. SISTEMI I FINANCIMIT PUBLIKLOKALNdërtimi i sistemit adekuat për financimin e njësivetë vetëqeverisjes lokal, është një ndër punët më tërëndësishme në procesin e decentralizimit dhe përgjithësisht,në reformën e sistemit të vetëqeverisjeslokale. Është e vërtetë e vjetër se fitimi i kompetencavetë mëdha, pa sigurimin e parave të nevojshme përrealizimin e tyre të suksseshëm, më tepër ështe barrëse drejtësi.Është mjaft i rëndësishëm implementimi i nenit 9 tëKartës evropiane për vetëqeverisjen lokale të Këshillittë Evropës, veçanërisht:- burimet e mjeteve të jenë përkatëse me obligimete reja;- më së paku një pjesë e burimeve të rrjedh nga taksatdhe kompensimet lokale, për trë cilat në suazatligjore vetë do t’a përcaktojnë nivelin- burimet e mjeteve të jenë të mjaftueshme dheelastike;- të implementohet barazi financiare për mbrojtjene komunave më të dobëta në mëynrë financiaredhe komunat të jenë të konsultuara gjatë ndarjessë mjeteve;- mjetet, që i’u transferohen komunave, të moskenë karakter të mjeteve të dedikuara komunat tëkenë qasje në tregun nacional të kapitalit.Me sistemin duhet të sigurohet autonomi e komunavedhe e drejta për udhëheqje të politikës në suazat eautorizimeve të tyre.3.2. BUXHETIBuxheti është dokumenti më i rëndësishëm, të cilinKëshilli i komunës e aprovon në kuadër të një viti.Këtu mund t’a cekim edhe faktin se me shfrytëzimingjithnjë e më të madh të fondeve para aderuese tëBE-së, ekziston kërkesë të komunave që konform planevetë tyre strategjike, të cilat miratohen 3, 4 ose 5vite duhet të miratohen edhe buxhete adekuate përnumrin e njejtë të viteve.Buxheti është plan vjetor për financimin e funksionevedhe obligimeve të njësive të vetëqeverisjes lokalei përbërë nga vlerësimi vjetor i të ardhurave dheshpenzimeve sipas dedikimit paraprak. Me atë planvjetor konkretizohen në numra ndarjet e komunave.Me buxhetin, përcaktimet e komunës, konkretizohennë numra.Prandaj, buxheti, jo vetëm që definon mënyrën eshpenzimit të të hollave por është edhe plan, me tëcilin përcaktohen prioritetet e komunës. Përcaktohetçfarë, sa dhe cilat projekte do të realizohen, gjatë vitit.Në bazë të ligjit për vetëqeverisje lokale dhe ligjit përfinancimin e njësive të vetëqeverisjes lokale, buxhetinpër vitin e ardhshëm e sjell këshilli i komunës, mepropozim të kryetarit të komunës, më së voni deri më31 dhjetor të vitit në rrjedhë.Nëse këshilli i komunës për çfarëdo arsye nuk e sjellbuxhetin në afatin e paraparë, është i obliguar të sjellvendim për financim të përkohshëm dhe plan financiarpër zbatimin e tij për çerekun e parë të vitit.Buxheti i komunës përgatitet sipas Ligjit për buxhetedhe udhëzimeve të dhëna nga ana e ministrit tëfinancave. Ai duhet të jetë i balancuar, gjegjësisht nukështë i lejuar të përmbajë deficit buxhetor. Komunaështë e obliguar, në afat prej 15 ditësh nga dita e sjelljessë buxhetit, t’a dorëzojë të njejtin deri te Ministriae financave për shkak të ndjekjes së shpenzimit tëpërgjithshëm publik në vend.Gjatë sjelljes së buxhetit, këshilli i komunës është idetyruar të sjell edhe vendim për zbatimin e buxhetit.Është me rëndësi të potencohet se mjetet e buxhetitduhet të shpenzohen me dedikim sipas shumëssë përcaktuar. Buxhetimi është proces i planifikimitdhe caktimit të të ardhurave të komunës, sipas prioritetevetë përcaktuara për kënaqjen e nevojave dhekërkesave.Procesi fillon, më së voni deri më 30 shtator deri kurministri i financave dorëzon cirkular buxhetor, me tëcilin komunat lajmërohen për indikatorët themelorëmakroekonomik, drejtimet kryesore për përgatitjen e

23buxhetit, donacionet për komunën që do të transferohennga Buxheti i Republikës së Maqedonisë, ngabuxhetet e fondeve, si dhe nga të ardhurat prej burimevetjera.Buxhetimi kryhet në faza në afate të caktuara me kalendarinbuxhetor të sjellur nga këshilli i komunës.Kryetari i komunës dorëzon drejtimet kryesore përsjelljen e buxhetit deri te shfrytëzuesit e buxhetit.Pastaj,shfrytëzuesit e buxhetit dorëzojnë planet etyre financiare deri te kryetari i komunës, e ai e dorëzonpropozim-buxhetin deri te këshilli i komunës.Pjesëmarrja e qytetarëve në procesin e krijimit tëbuxhetit të komunës është shumë e rëndësishme. Papushtet të hapur, nuk ka shoqëri demokratike.Levërdia është e dyanshme, sepse:- qytetarët marrin pjesë ne përcaktimin e prioriteteve,e pastaj në kontrollin gjatë realizimit të tyre;- qeveria e provon drejtësinë e politikës së tyre dhepërforcon besimin midis qytetarëve.Kjo më së miri bëhet me dorëzimin e informacioneveparaprake deri te të gjithë të interesuaritpër buxhetin, me lutje për paraqitjen e mendimittë tyre. Pastaj, me organizim të tribunave publikenë bashkësitë lokale dhe urbane për shoqatat eqytetarëve, institucioneve nga lëmia e arsimimit,mbrojtjes sociale, kulturës, sportit.Pas mbarimit të diskutimit publik dhe përfshimit tëpropozimeve të vyeshme në tekst, propozim-buxhetidorëzohet deri te këshilli për aprovimin e tij.Në disa vitet e fundit, BNJVL në bashkëpunim meAgjensionin Zvicëran për zhvillim dhe bashkëpunim,zhvilloi një koncept të involvimit të qytetarëve gjatëmiratimit të vendimeve investuese të rëndësishme,i quajtur Forume në bashkësitë. Një pjesë e këtij koceptiështë edhe shfrytëzimi i veglës së Forumeve dhegjatë planifikimit buxhetor.Gjatë vitit fiskal, nëse të ardhurat dhe shpenzimet nukrealizohen sipas planit, kryetari i komunës i propozonkëshillit të komunës ndryshime dhe plotësime tëbuxhetit (rebalans). Për realizimin e buxhetit, përgjigjetkryetari i komunës. Për financimin e harxhimevetë pa planifikuara ose të atyre më pak të planifikuaraplanifikohet rezervë buxhetore.Të gjithë shfrytëzuesit e buxhetit, deri te kryetari ikomunës, dorëzojnë raporte mujore për realizimin eplaneve të tyre financiare, kurse kryetari i komunësdorëzon raporte kuartale për kryerjen e buxhetit derite Ministria e financave dhe këshilli i komunës. Këshilli i komunës sjell llogari vjetore të buxhetit për vitinparaprak, me propozim të kryetarit të komunës passkadimit të vitit fiskal më së voni deri me 15 mars dhee dorëzon deri te Ministria e financave më së voni derime 31 mars të vitin në vijim.Këshilli i komunës, miraton edhe raport vjetor, që përbëhetnga:- llogaria vjetore;- raporti për mjetet, kërkesat, obligimet dhe burimete mjeteve dhe vlerën e tyre;- raporti pë realizimin e programeve investuese,donacioneve me dedikim, kapitale, bllok-dotacionevedhe dotacioneve për kompetencat edeleguara, dhe- raport nga kontabilisti përgjegjës, me të cilin vërtetohetsaktësia dhe besueshmëria e llogarisë vjetore.Komunat për punën e tyre përgjigjen vetëm paraqytetarëve të tyre, për të cilët në fakt edhe egzistojnë.Qytetarët, gjegjësisht obliguesit tatimorpatjetër duhet të dinë ku, si, sa dhe për çka harxhohentë hollat e tyre, që në baza të ndryshmehyjnë në buxhetin e komunës. Publiku, përgjegjësiadhe transparenca kanë rënëdsi të veçantë.Komunat kanë obligim t’ju prezentojnë raporteqytetarëve të tyre për të ardhurat dhe shpenzimete realizuara të planifikuara, për projektet e realizuara,me qëllim që qytetarët të mund të vlerësojnësi punon qeveria lokale.3.3 FINANCIMI I KOMUNAVESigurimi i mjeteve financiare është shumë i rëndësishëmpër krijimin e kushteve për realizimin e kompetencave.Idetë e mëdha nuk vlejnë as pesë para,nëse nuk kanë mbështetje financiare.Kryetarët e komunave gjatë orarit të punës, janë tëangazhuar në kërkimin e mbështetjes për projektet,gjetjen e partnerëve, përgatitja e projekteve të cilatdo të shfrytëzohen nga fondet IPA ose fonde tjera, sigurimii granteve etj.3.3.1 Burimet e financimitKomunat financohen nga burimet e tyre të të ardhurave,nga donacionet prej buxhetit qendror, ngabuxhetet e fondeve dhe me huazim.Burimet personale të të ardhurave janë të ardhuraqë sigurohen nëpërmjet tatimeve lokale, taksavelokale, kompenzimeve lokale dhe nga të ardhuratnga pronësia. Në tatimet lokale bëjnë pjesë: tatimii pronës; tatimi i trashëgimisë dhe dhuratës; tatimi iqarkullimit të patundshmërive dhe tatime tjera lokaletë përcaktuara me ligj.

24Taksa lokale, janë: taksat komunale, taksat administrativedhe taksa tjera lokale të përcaktuara me ligj.Kompensime lokale, janë: kompeszimet për përcaktimine tokës ndërtimore, kompensimet prej veprimtarisëkomunale dhe kompeszimet për planet hapësinoredhe urbane dhe kompeszime tjera lokale tëpërcaktuara me ligj.Komuna mund të realizojë të ardhura edhe prej:pronësisë (të ardhura nga qiraja, të ardhura prej interesitdhe të ardhura nga shitja e pronës), donacioneve,nga dënimet me të holla të përcaktuara me ligj,të ardhura nga vetëkontributi dhe të ardhura tjera tëpërcaktuara me ligj.Komuna nuk ka të drejtë të shesë pronë, me tjetërsimine së cilës mund të çrregullohet kryerja e funksionevepublike dhe kompetencave të komunës.Komuna, si në shumë shtete tjera, realizon një pjesë tëtë ardhurave edhe nga tatimi personal i të ardhuravedhe atë 3% nga tatimi personal i të ardhurave personalenga rrogat e personave fizik, të cilët vazhdimishtjetojnë dhe banojnë në komunë (d.m.th. nëse punoninë një komunë e jetoni në tjetër, tatimi i të ardhuravedo të rrjedh në komunën në të cilën jetoni) tërë sasinëe tatimit personal të të ardhurave të personave fizik,që merren me veprimtari artizanati, sipas vendit të regjistrimittë veprimtarisë.Të ardhurat nga donacionet në formë të mjeteve financiare,janë të ardhura të buxhetit, ndërsa donacionetnë sende evidentohen si pronë e komunës. Nëperiudhën e tranzicionit, donacionet ishin shumë tërëndësishme për komunat. Kështu do të jetë edhe përnjë kohë të shkurtër të caktuar. Por, për zhvillim afatgjatëdhe stabil të komunave, patjetër duhet të krijohetsistem i qëndrueshëm i bazuar në burime stabile dhetë qëndrueshme të të ardhurave. Me shpalljen e vetëkontributitnëpërmjet referendumit, mund të sigurohenmjete për plotësimin e nevojave të caktuara tëqytetarëve.Në të kaluarën vetëkontributet ishin të shpeshtë dheduke i faleminderuar atyre, janë ndërtuar shumë objektetë rëndësishme komunale, infrastrukturore. Referendumitanimë është i rrallë për shkak të gjendjessë rëndë ekonomike dhe sociale, papunësisë së madhedhe zvogëlimit të fuqisë blerëse.Nga Buxheti i Republikës dhe nga buxhetet e fondeve,sigurohen të ardhura plotësuese, në formë të dotacionevepër financimin e kompetencave të përcaktuarame ligj dhe për realizimin e prjekteve kapitaleinvestuese.Të ardhurat në lartësi prej 4.5 % të tatimit të vlerës sështuar, përgjithsisht të mbledhura në vitin paraprakfiskal, do të caktohen sipas numrit të banorëve (minimum50%) dhe kritereve tjera të përcaktuara merregulloren. Çdo vit më së voni në muajin qershor,rregullorja shqyrtohet nga komisioni për ndjekjnedhe zhvillimin e sitemit të financimit të komunave.Ky komision përbëhet prej 9 anëtarëve, prej të cilëvekatër janë përfaqësues të pushtetit qëndror epesë emërohen nga BNJVL. Mjetet e ndara në këtëmënyrë, kanë karakterin e mjeteve për barazim financiartë komunave. Komunat kanë të drejtë në mënyrëtë pavarur të vendosin për shpenziimin e këtyre mjeteve.Risi që u krijua para 4 vitesh, ndlrsa e dedikuarpër mbrojtjen e komunave më të vogla, është se nga4,5% i mbledhur nga TVSH, çdo komunë merr shumëtë barabartë respektivisht 3 milion denarë. Mjetettjera ndahen, kështu që 12% shkojnë për Qytetin eShkupit dhe komunat në të, ndërsa 88% shkojnë përkomunat tjera. Konform kritereve të miratuara, mjetetndahen sipas formulës ku 65% janë shpërndarë konformnumrit të banorëve, 27% konform sipërfaqes sëkomunës, ndërsa 8% ndaj numrit të vendeve të banuaranë komunë. Në Qytetin e Shkupit dhe komunatnë Shkup shfrytëzohen të njejtat kritere, edhe me njëshpërndarje, në të cilën prej 40% nga shuma e marrëshkojnë në Qytetin e Shkupit, ndërsa 60% në komunatnë Shkup.Dotacione me dedikim u shpërndahen komunave,projekteve dhe institucioneve ose programeve, ngaMinistria së financave, sipas propozimit të ministrivekompetente dhe fondeve për financimin e aktivitetitkonkret. Donacionin e dedikuar e fitojnë vetëm komunattë cilat gjenden në fazën e parë të decentralizimitfiskal. Në momentin e shkrimit të këtij teksti 17komuna janë në fazën e parë të decentralizimit fiskal,por numri ndryshohet dhe varet nga plotësimi i kriterevepër hyrjen në fazën e dytë të decentralizimitfiskal.Për financimin e projekteve investuese, jepet dotacionkapital në bazë të programit të caktuar nga anae Qeverisë. Komunat duhet të përgatisin projektekualitative, për projekte, që i tejkalojnë mundësitë ekomunave.Bllok dotacioni përcaktohet për financimin e kompetencavetë komunës në lëminë e kulturës, sportit dherekreimit, shkollimin fillor dhe të mesëm dhe mbrojtjensociale.Paraprakisht, ministritë dhe fondet kompetente, përgatisinmetodologji për përcaktimin e kritereve përshpërndarje. Shpërndarja e mjeteve nga bllok-dotacionet,detyrimisht duhet të merr mendim nga Komisionipër ndjekje dhe zhvillim të sistemit të financimittë komunave.

253.3.2. Përcjellje e zhvillimit të sistemit tëfinancimit të komunaveKoha është dëshmitari dhe gjykuesi më i mirë përgjithçka. Sistemi për financimin e komunave, që upërcaktua me decentralizimin e pushtetit, i nënshtrohettestit të kohës. Duhet të përcillet zhvillimi i tijdhe zbatimi i kritereve për shpërndarjen e dotacioneve.Sistemi duhet të përmirësohet dhe përsosetme ndërmarrjen e masave konkrete për tejkalimin emungesave. Për këtë qëllim, si dhe për përcjelljen etransparencës së procedurave, përgatitjen e raporteve,përgatitjen e masave dhe propozimeve, përcjelljene shfrytëzimit të dotacioneve me dedikim ,Qeveria formon Komision për përcjelljen e zhvillimittë sistemit të financimit të komunave. Në Komision,përveç përfaqësuesve të Ministrisë për vetëqeverisjelokale, Ministrisë për financa dhe Ministrisë për punëdhe politikë sociale, anëtarë janë edhe pesë përfaqësuestë komunave të propozuar nga Bashkësia e njësivetë vetëqeverisjes lokale, BNJVL.3.4. PËRCAKTIMI DHE ARKËTIMI I TËARDHURAVE TË KOMUNAVEAdministrata komunale është e autorizuar për përcaktimindhe mbledhjen e të ardhurave të komunës. Komuna,për shkak të mungesës së kapaciteteve për administriminme të ardhurat personale ose për shkaqetjera mund të lidh kontratë me komunë tjetër ose meDrejtorinë për të ardhura publike.Çdo komunë duhet të ketë, së paku, tre persona tëpunësuar në administratën komunale të kualifikuarpër përcaktimin dhe mbledhjen e tatimeve për tëmarrur mbi vete kryerjen e kësaj pune. I obliguari përtatim të pronës është i obliguar të dorëzojë lajmërimtatimor për pronë të re dhe për të dhëna tjera deri saka ndryshime të të njejtave në paraqitjen tatimore paraprakedhe atë deri me 31 janar të vitit, për të cilinkryhet përcaktimi i tatimit.Kryetari i komunës sjell vendim për lartësinë e tatimittë pronës dhe e dorëzon deri te të ngarkuarit me këtëtatim, më së voni deri me 31 mars të vitit në rrjedhë.Shkalla e tatimit të pronësisë është prej 0.10% deri0.20%, ndërsa niveli i tatimit të qarkullimit të patundshmëriveështë prej 2% deri 4%. Niveli i tatimit tëtrashëgimit dhe dhuratës për rendin e dytë të trashigimisë,është prej 2% deri 3%, ndërsa për rendin etretë të trashëgimisë, prej 4% deri 5%. Nuk egzistonshkallë shkallë e tatimit të trashëgimisë së rendit tëparë. Baza tatimore për të gjitha llojet e tatimeve ështëvlera tregëtare e të gjitha llojeve të pronësisë, qëpërcaktohet sipas metodologjisë të përcaktuar ngaana e Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, me propozimtë Ministrisë së financave, ndërsa përcaktimin ekryen komisioni i formuar nga Këshilli i komunës. Taksatkomunale paguhen për shfrytëzimin e të drejtave,sendeve dhe shërbimeve të përcaktuara, me interespublik dhe rëndësi lokale, nga ana e personave juridikdhe fizik, të cilët kryejnë veprimtari dhe nga anae qytetarëve. Ato paguhen sipas Tarifës për taksa komunale,që është pjesë përbërëse e Ligjit për taksakomunale. Lartësinë e taksës komunale me vendim epërcakton këshilli i komunës në suazat e përcaktuarame Tarifën për taksat komunale.Me përpjekje të mëdha BNJVL dhe në bazë të bisedimeveme Qeverinë e RM, në vitin 2007, veprohetndryshim në ligjin për tatimet mbi pronën, me çkapër herë të parë prej pavarësisë komunat fituanmundësi të paguajnë edhe tatimin e pronës tësubjekteve juridike dhe atë në tërë pronën e tyre.Me këtë ndikonte në rritjen e buxhetit të njësivetë vetëqeverisjes lokale. Ligji filloi të zbatohet prej01.01.2008.Taksa administrative paguhen për dokumentet dheveprimet në punët administrative te organet e komunës,organet e komunave të qytetit të Shkupit dheorganet e Qytetit të Shkupit, sipas dispozitave të Ligjitpër taksa administrative.Në vitin 2009 erdhi deri te ndryshimi i Ligjit përkoncesione të lëndëve të para minerale, me çkau munëdusa që njësitë e vetëqeverisjes lokale tëfitojnë 78% nga fitimi i përgjithshëm i koncesionevetë lëndëve të para minerale të cilat realizohennë territorin e njësisë përkatëse të vetëqeverisjeslokale.Në vitin 2007, në instistim të madh të BNJVL-sëu ndryshua edhe ligji për taksat komunale. Mendryshimet u ndryshua edhe njësia tarifore përpagesën e ndriçimit rrugor, me çka u ndihmua qënjësitë e vetëqeverisjes lokale të mos akumulojnëborxhe nga kjo kompetencë.Edhe një fluks i rëndësishëm i buxheteve komunale,sigurisht që është edhe e ardhura nga shitja etokës së pandërtuar ndërtimore, prej ku 80% derdhennë arkat komunale.3.5. MARRJE BORXH NGA ANA EKOMUNAVEKomuna ka të drejtë të merr borxh në vend dhe jashtëtij.Për mbulimin e mungesës së përkohshme të mjetevetë gatshme, komuna mund që në afat të shkurtër, tëmerr hua në shumë të përgjithshme, deri në 30% ngarealizimi i të ardhurave të përgjithshme të buxhetitnë vitin e kaluar fiskal.

26Për financimin e investimeve kapitale, komuna mundtë merr borxh në afat të gjatë, me çka shuma e përgjishmevjetore për pagesën e borxhit, nuk guxontë tejkalojë 15% nga të ardhurat e përgjithshme tëbuxhetit në vitin e kaluar fiskal.Ministria e financave do të përcjell punën e komunavedhe, nëse pozitivisht i vlerëson raportet financiare preh2 vitesh dhe, nëse në kohëzgjatje prej dy viteve komunanuk ka obligime të pa paguara ndaj huadhënësve,komuna mund të merr borxh afatgjatë në vend dhe tëjep garanca për ndërmarrjet publike që i ka themeluar.Qeveria e Republikës së Maqedonisë me mendim parapraktë Ministrisë për financa, jep pajtim paraprak përmarrje borxh nga ana e komunës jashtë vendit.3.6. EVIDENCA KONTABILISTE,KONTROLLI DHE REVIZIONIKomuna dhe shërbimet publike të themeluara ngakomuna, mbajnë evidencë kontabiliste në pajtimme Ligjin për kontabilitet për buxhetet dhe shfrytëzuesite buxhetorë, në pajtim me parimet, praktikëndhe standardet e aprovuara të kontabilitetit, si dhenë pajtim me standardet ndërkombëtare për sektorinpublik.Kryetari i komunës përcakton kontabilistpërgjegjës (ekonomist i diplomuar me më së paku,pesë vjet përvojë pune në lëminë e financave), i cili, sëbashku me kryetarin e komunës, është përgjegjës përligjshmërinë në punët e kontabilitetit.Kryetari i komunës, respektivisht komuna, është eobliguar të vendos sistem dhe procedura për reviziontë brendshëm, sipas standardeve ndërkombëtarepër punë profesionale të revizionit të brendshëm tëaprovuara nga Ministria e financave.Revizori i brendshëm (ekonomist i diplomuar ose juristi diplomuar me, së paku, dy vjet përvojë pune nëlëminë e financave), emërohet nga ana e këshillit tëkomunës, me propozim të kryetarit të komunës. Aiështë i pavarur dhe për punën e tij përgjigjet parakryetarit të komunës dhe këshillit të komunës. Revizionine jashtëm të llogarive financiare, e realizonEnti shtetëror për revizion. Kyetari i komunës ështëi obliguar të dorëzojë deri te Enti shtetëror për revizionraportin për realizimin e buxhetit dhe llogarinëpërfundimtare të buxhetit, në afat prej 30 ditëve passjelljes së tyre.3.7. JOSTABILITETI FINANCIAR IKOMUNËSJostabilitet financiar i komunës krijohet kur:- llogaria e komunës është bllokuar më gjatë se 6muaj ose në periudhë prej 6 muajsh.- në vazhdimësi çdo muaj, në gjendje të fundittë muajit, shuma e përgjithshme e borxhevetë papaguara mbi 60 ditë, tejkalon 80% nga tëardhurat e realizuara në buxhetin themelor tëkomunës në vitin paraprakPër tejkalimin e një gjendjeje të këtillë formohet Komisionpër tejkalim të jostabilitetit financiar. Ajo hartonplan të masave dhe të aktiviteteve për tejkalimine jostabilitetit financiar të komunës.3.8. IMPLEMENTIMI I DECENTRALIZIMITFISKALProcesi i decentralizimit fiskal realizohet në faza, që tëkrijohen para kushte për transfer me sukses të kompetencavenga niveli qendror në atë lokal. Të gjithakomunat nuk kanë kapacitet të njejtë për çka ështëe nevojshme kompetencat të ndërmerren gradualishtdhe të ketë sigurim fillimor dhe adekuat të mjetevepër realizim efikas dhe pa pengesa të kompetencavetë transferuara.Me qasjen në faza të decentralizimit fiskal, do të sigurohettransferim gradual i kompetencave, në pajtimme kapacitetet e komunave për marrjen e tyre dhesigurim i drejtë dhe adekuat i mjeteve për kryerje efikasedhe pa pengesa të kompetencave të marra.Transferi i mjeteve në fazën e parë të decentralizimit,do të fillojë me 1 korrik të vitit 2005. Në bazë të Rregullorespër metodologjinë për shpërndarjen e të ardhuravenga tatimi i vlerës së shtuar dhe Rregullorespër metodologjinë e shpërndarjes së dotacionevekapitale me dedikim, pa mjetet e parapara për rroga,do të fillojë transferi i dotacioneve nga Buxheti i Republikëssë Maqedonisë.Transferi i mjeteve në fazën e dytë të decentralizimit,gjegjësisht të blok dotacioneve, filloi më 1 qershortë vitit 2007, me çka, Qeveria në pajtim me shkresatligjore, formoi komision (në të cilin përfaqësuesit eministrive të resorit, në mënytrë aktive dhe 3 anëtarëtë BNJVL-së) për ndjekje dhe plotrësim të kreiterevepër hyrje në fazën e dytë.Kriteret janë:- Të ketë më së paku 2 nëpunës në administratënkomunale të cilët janë kualifikuar të punojnë nëlëminë e menaxhmentit financiar, përgatitje dhekryerje të buxhetit, kontabilitet dhe përgatitje tëraporteve financiare,- Të ketë së paku 3 nëpunës të cilët janë kualifikuartë punojnë në lëminë e vlerësimit tatimor dhe pagesës- Komuna të tregojë rezultate të mira financiare nëpunën e 24 muajve të fundit

27- Komuna t’a lajmërojë MF për rezultatet e mira tëpunës përkatësisht dhe kjo të vërtetohet nga MF- Të mos ketë borxhe ndaj huadhënësit dhe kreditorëvetjerë të cilat nuk i tejkalojnë kushgtet normalepër pagesëDeri në momentin kur hartohet ky material, 83 komunadhe Qyteti i Shkupit ndodhen në fazën e dytëtë decentralizimit fiskal. Edhe një komunë pritet t’iplotësojë kushtet për fazën e dytë të decentralizimitfiskal.3.9 FURNIZIMET PUBLIKEMe nocionin furnizime publike nënkuptohen mëtepër aktivitete, që komuna i kryen si furnizues përshkak të blerjes së mallërave, fitimit të shërbimeveose për kryerjen e punëve ndërtimore apo punë tjera,për të cilat janë siguruar mjete në buxhet. Me Ligjinpër furnizime publike krijohet kornizë ligjore për tëdrejtat dhe obligimet e pjesëmarrësve në proces.Në kushtet e ekonomisë së tregut të lirë, patjetërduhet të sigurohet konkurencë e lirë dhe e shëndoshë,garë e drejtë, transparencë, efikasitet dhe zvogëlim ishpenzimeve publike. Në të kundërtën, çrregullohenrrjedhat e përgjithshme shoqërore-ekonomike dhekrijohen kushte për korrupcion dhe paraqitje të tjeradevijuese. Për të penguar paraqitjen e korrupcionit tëshprehur me lakmi, mito ose dhënie të “provizionit”vendim marrësve për furnizime ose për financimin epartive politike me ndihmën e furnizimeve publike,është i nevojshëm aplikimi konsekuent i rregullativësligjore.Konkurenca në kushte të barabarta, me rregulla të lojësqartë të definuara, me transparencë në punë, do tëminimizojë mundësitë për aktivitete korruptive. Efektetpër komunën janë të mëdha, sepse do të fitohenshërbime më kualitative për çmime më të ulëta.Komuna është e obliguar ofruesve t’ju sigurojë situatëtë barabartë jo diskriminuese, me konkurencë të drejtëdhe me transparencë.Janë të ndaluara çfarëdo lloj negociatash në mes komunësdhe ofruesve gjatë thirjes së hapur dhe të kufizuar.Është e mundur të kërkohet shpjegim por pamundësi për ndryshime.Poashtu, nuk është e lejuar furnizimi publik të ndahetnë pjesë, me qëllim të ikjes nga procedura e caktuar tëpërcaktuar me ligj.Me procedura për furnizim publik mund të fillohetvetëm për punët, të cilat janë të planifikuara dhe përtë cilat janë siguruar mjete në buxhet ose programettë cilat i miraton këshilli i komunës. Në bazë te dokumentevetë miratuara kryetari i komunës, deri në fundtë janarit, miraton plan për të gjitha nevojat për furnizimnë vitin në rrjedhë sipas llojit, si dhe plan për dinamikëne realizimit dhe për procedurën. Pastaj, kryetarii komunës merr vendim për nevojë, për secilin frunizimveç e veç, në të cilin përcaktohet lloji dhe sasia efurnizimit, shuma dhe burimi i mjeteve të nevojshmepër realizimin e tij.

28MENAXHIMI I PRONËS4KOMUNALE4.1. PRONA KRYESORE KOMUNALE DHEFITIMI I PRONËSMenaxhimi me pronën komunale, është njëra ndërkompetencat më të rëndësishme të komunës. Mepronësinë komuna udhëheq, si nikoqir i mirë. Ligjetparashohin, komunat të shfrytëzojnë pronën për qëllimeekonomike dhe për menaxhim efikase. Menaxhimtë mirë, do të ketë si rezultat zhvillimin e komunës. Aktivitetete pa menduara, nga ana tjetër, mund të kenësi rezultat dëm të madh për komunën.Konform Ligjit për vetëqeverisje lokale (Gazeta zyrtaree Republikës së Maqedonisë nr.05/02) komunaka të drejtë të pronës, respektivisht, pronësi të sendeve,mjeteve në para dhe të drejtat, vlera e së cilës,vlerësohet dhe shprehet gjatë hartimit të llogarisëvjetore.Pronën komunale mund t’a ndajmë sipas disa kriterevekryesore dhe atë:• pronë e patundshme,• pronë e tundshme,• infrastrukturë dhe• financa.Pronë e patundshme është prona, që nuk mund të lëvizëose të zhvendoset prej një vendi në vend tjetër,pa u dëmtuar esenca e saj. Si pjesë e pronës së patundshme,janë:• toka (vende për ndërtim),• parqet,• deponitë komunale,• zyrat komunale,• objektet shkollore për arsimin fillor dhe të mesëm• objektet kulturore,• shtëpi ose banesa për jetesë,• objekte afariste,• varreza,• morgjet,• objekte sportive dhe• pronë tjetër, që sipas natyrës së saj është e patundshme.Pronë e tundshme është prona, e cila mund të lëvizëose zhvendoset. Në të bëjnë pjesë:• automjetet,• objektet lundruese,• makinat, pajisjet, inventari, mobiljet në zyrat komunaledhe në hapësirat tjera komunale• hapësira,• dokumentet e arkivit dhe• sende tjera të lëvizshme.Në infrastutkurë bëjnë pjesë:• rrjeti i ujësjellësit,• rrjeti i kanalizimit,• stacionet pastruese,• ndriçimi i rrugëve,• linja të radio-komunikacionit, TV kabllorët etj.Në financat bëjnë pjesë:• të hollat,• shënim i arkës,• letra me vlerë,• llogaritë rrjedhëse,• aksione etj.Llojet e ndryshme të pronës n’a imponojnë konkluzionese n’a duhet plan i mirë për menaxhimin e saj.Kjo do të thotë se ne nuk n’a duhet vetëm regjistimi inventarit por edhe plan gjeneral për zhvillim afatgjatë,që do të përcaktojë bazat për zhvillim të komunës.Psh. Plani i komunës për 5 ose për 10 vjet dhengjashëm.Gjatë krijimit të këtij plani, duhet të kemi parasyshtraditat dhe shprehitë e qytetarëve, si dhe mënyrën etyre të jetës. Për realizimin e këtyre qëllimeve, komunaduhet të shesë ose të blejë pronë të patundshme.Të hollat, që do të fitohen nga shitja e pronës, duhet

29të përdoren për fitim të pronës së re ose për rikonstrukcionine pronës ekzistuese.4.2. MENAXHIMI ME PRONËNMenaxhimi me pronën e komunës është menaxhimi ipronës në interes publik dhe komuna patjetër duhettë sillet si nikoqir i mirë. Sa është prona më e madhe,aq është më e madhe përgjegjësia për menaxhimin esaj. Çdo hap i gabuar mund të ketë pasoja të padëshiruara.Jo vetëm që duhet të ketë dituri për menaxhimine pronës, por duhet të kenë parasysh edhe përfshirjettatimore në bazë të pronësisë së pronës.Për deri sa komuna ka pronë të madhe, ajo mund tëthemelojë edhe ndërmarrje publike për menaxhimme pronën. Megjithatë, në radhë të parë faktor përcaktuesduhet të jetë se ndërmarrja do të jetë profitabileose jo. Nëse aktivitetet nuk janë profitabiledhe varen nga buxheti komunal, atëherë nuk ështëefikase të formohet një ndërmarrje publike e këtillë.4.3. REGJISTRI I PRONËSKomuna është e obliguar të mbajë evidencë të pronëse cila e posedon dhe azhuron përfitimin. Komunapër pronën mban regjistër dhe pronën e tregon meanë të bilancit pronësor. Komuna është e obliguar tëmbajë evidencë të pronës, dhe të shënojë ndryshimet.Në fund të çdo viti kalendarik, komuna bën regjistrimine të gjitha mjeteve materiale. Në praktikë,ezistojnë edhe raste kur është i nevojshëm regjistrimplotësues, posaçërsiht gjatë dhënies së detyrës sëudhëheqësve me mjetet, kur bëhen ndryshime statutaredhe të ngjajshme. Regjistrimi ka rëndësi tëmadhe për shkak të planit të përgjithshëm dhe zhvillimorpër udhëheqjen me pronën dhe paraqet faktortë rëndësishëm në planifikimin e të ardhurave dhe tëdalave buxhetore, edhe pse konform nenit 21 nga Ligjipër kontabilitet të buxheteve dhe shfrytëzuesvebuxhetor (Gaz. Zyrtare e RM nr. 61/02, 98/02, 81/05dhe 24/11) ekziston lirim ligjor të buxheteve të njësivetë vetëqeverisjes lokale me obligim të detyruarpër regjistrim të mjeteve. Në nivel lokal ky lirim ështëtejkaluar në mënyrë që ky lirim ligjor është drejtuarndaj llogarisë së buxhetit kryesor të komunës (llogaria637), për deri sa mjetet ekzsituese të cilat janë evidentuarnë llogarinë e buxhetit kryesor (llogaria 630)është përmbajtur obligimi për zbatimin e regjistrimit.Prona e komunës është e shpërndarë dhe e ndryshueshme,kohë pas kohe. Komuna është e obliguar tëbëjë shënimin e ndryshimeve dhe zhvillimin e pronëssë saj - së bashku me regjistrimin vijues të të gjithandryshimeve kontraktuese. Kjo nuk është vetëm obligimligjor por edhe interes i komunës.Prona është e regjistruar në komunë, në pajtim meligj por, për siguri më të madhe, komisioni regjistrues,duhet të bëjë mbikëqyrje të pronës. Para fillimittë regjistrimit, rregull themelore është, që së pari tëprovohet nëse çdo objekt është i shënuar në kadastër.Aktivitetet lidhur me regjistrimin fillojnë me formimine komisionit regjistrues. Për punë të suksesshmetë komisionit regjistrues, përgatitet plan dhe udhëzimepër përgatitje për realizimin e regjistrimit.Gjendja e regjistrimit tregohet me lista regjistruese.Është më praktike kur regjistrimi kryhet në lista tëveçanta regjistruese, si psh. lista të veçanta regjistruesepër objektet ndërtimore, lista të veçanta përtokën,pronë të tundshme, për inventarin e madh dhe listatë veçanta për inventarin e vogël. Regjistrim bëhetedhe për mjetet financiare. Me regjistrim të mjetevefinanciare, përfshihen të gjitha mjetet financiare, qënë ditën e regjistrimit gjenden në llogaritë në bankat,që i posedon komuna; mjetet financiare në arkën ekomunës si dhe kambialet dhe aksionet, që i posedonkomuna.Pas mbarimit të regjistrimit, përgatitet raport për regjistrimine kryer. Anëtarët e këshillit komunal, duhetnë mbledhjen e parë të këshillit të marrin vendim përinspektim të plotë dhe kontrollë permanente për regjistrine pronës së komunës.Në regjistrin e pronës shënohet tërë prona që e posedonkomuna (toka, objektet dhe mjetet).4.4. SI FITOHET PRONAKomuna pronën e fiton: nga burimet e saja të të ardhurave,që janë përcaktuar me ligj; me kryerje tëveprimtarisë së caktuar ekonomike; me kryerje të veprimtarisëpublike dhe profesionale; me financim tëqytetarëve, me anë të vetëkontributit ose në mënyrëtjetër; me dhurata; me trashëgimi; me donacione dhembi baza të tjera.4.5. KRIJIMI I PRONËSParim themelor në krijimin e pronës duhet të jetëparimi: si më mirë të shfrytëzojmë resurset tona meqëllim të zmadhimit të pronës së komunës ose të përfitojmësa më tepër, që është e mundur nga prona.Bazë fillestare e krijimit të pronës duhet të jenë listatregjistruese të pronës dhe bilanci i harxhimeve dhetë ardhurave të komunës, të realizuara në vitin nërrjedhë. Pas vërtetimit se, cila pronë sjell të ardhuraedhe atë disa vite në të kaluarën, duhet të vendosimtë zmadhojnë atë pronë, gjegjësisht të blejmë ose tëndërtojmë edhe më tutje pronën e tillë. Nëse vërtetojmëse ndonjë pronë sjell humbje për buxhetin e

30komunës, edhe atë disa vite me radhë në të kaluarën,atëherë patjetër duhet prona e tillë të shitet. Kjo rregullnuk do të thotë se gjithmonë duhet të respektohet,posaçërisht jo për ato objekte (psh. biblioteka,galeri, institucione kulturore etj.), që nuk i sjellin fitimkomunës por janë me interes të posaçëm publikpër komunën. Këto objekte nuk duhet të shiten. Nukka dyshim se menaxhimi me pronën e fituar të komunëskërkon organ profesional të pushtetit lokal,që gjithmonë mund të gjejë rrugën në labirinthin eprocesit administrativ financiar dhe rregullativës ekzistueseligjore.Jemi të obliguar të ruajmë pronën e komunës, që n’aështë besuar dhe të disponojmë me atë në mënyrëekonomike dhe për qëllime të përcaktuara paraprake.Jemi të obliguar të përdorim pronën e komunës përinteres publik dhe si nikoqir i mirë.4.6. BLERJA DHE SHITJA E PRONËSKomuna mund të shesë dhe blejë pronë konform ligjit.Për blerjen dhe shitjen e pronës, vendos këshillii komunës. Këshilli mund të autorizojë kryetarin e komunëspër blerje ose shitje të pronës.Kur kemi paraqitje të mirë të pronës së komunës, ajomund të rritet me blerje të pronës së re nga personajuridik dhe fizik. Gjithnjë duhet të orvatemi të blejmëpronë, që është e nevojshme për komunën, gjegjësishtpër kryerjen e kompetencave të saja.Komunat, komunat në Qytetin e Shkupit dhe Qytetii Shkupit mund të marrin të drejtën e pronësisë sëtokës ndërtimore nga personat fizik dhe juridik, pasvendimit paraprakisht të marrë nga ana e këshillitkomunal. Pronësia e tokës ndërtimor të komunave,komunave në Qytetin e Shkupit dhe Qyteti i Shkupitpërfshin të drejtën e ndërtimit të tokës, shfrytëzimine tokës, të drejtën e bartjes të së drejtës së ndërtimitpersonave tjerë, si dhe të drejtën e tjetërsimit të tokësndërtimore dhe atë në bazë të veprës ligjore pasvendimit paraprakisht të marrë nga ana e këshillitkomunal, ose në bazë vendimit gjyqësor. Veprën ligjore(kontratën) e lidh kryetari i komunës, komunësnë Qytetin e Shkupit dhe Qyteti i Shkupit (neni 12nga Ligji për tokë ndërtimore, Gaz. Zyrtare e Republikëssë Maqedonisë nr. 17/11, 53/11 dhe 144/12).Pronën që nuk përdoret, komuna mund t’ua shesëpersonave juridikë ose fizikë. Komuna duhet t’a kryejëshitjen e pronës në mënyrë të mbidhënies publike,konform ligjit (neni. 67 nga Ligji për vetëqeverisje lokale,Gazeta Zyrtare e RM nr. 05/02).Shembull: Kur shitet objekti komunal në pronësi tëkomunës, së pari duhet të kontrollohet nëse objektii nevojitet komunës. Nëse vërtetohet se objektinuk i nevojitet komunës, e njëkohësisht harxhimetpër mirëmbajtjen e tij janë të mëdha, atëherë objektimund të shitet. Vendim për shitjen e objektit,sjell këshilli i komunës. Propozimi për shitjen e sendittë lëvizshëm e përmban vlerën e sendit të lëvizshëmtë përcaktuar në evidencën kontabiliste, qëe mban komuna. Kur vlera kontabiliste e sendit tëlëvizshëm, në momentin e shitjes është mjaft e vogëllidhur me vlerën e shitjes së patundshmërive nërajonin ku ndodhet sendi i lëvizshëm, shitja e sendevetë lëvizshme kryhet sipas vlerës së vlerësuarkonform Ligjit për vlerësim (Gazeta zyrtare e Republikëssë Maqedonisë nr. 115/11, 158/11, 185/11dhe 64/12). Për mbajtjen e procedurës për shitjen eobjektit formohet komision. Komisioni shënon shpalljepublike dhe përcakton në cilën ditë duhet tëkryhet shitja. Për ofrues më të volitshëm të mbidhëniespublike përcaktohet pjesëmarrësi i cili kaofruar çmim më të lartë. Kur në mbidhënien publikepër shitjen e sendit të lëvizshëm paraqitet vetëmnjë mbidhënës, i cili i pranon kushtet nga shpalljadhe e jep çmimin fillestar, mbidhënësi i vetëm merrstatusin e mbidhënësit më të volitshëm me të cilinlidhet kontratë për shitjen e sendit të lëvizshëm.Kur në mbidhënien publike nuk ka pjesëmarës,mbidhënia publike përsëritet, me ç’rast vlera esendit të lëvizshëm zvogëlohet për 20%. Kur edhembidhënia e dytë publike është e pasuksesshme,mbidhënia publike përsëritet me ç’rast vlera e sendittë palëvizshëm zvogëlohet për 40% në raportme vlerën e sendit të patundshëm të shënuar nëshpalljen publike nga mbidhënia e parë publike.(neni. 39, 40 dhe 41 nga Ligji për shfrytëzimin dhepër disponimin me të mirat e organeve shtetërore,Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr.08/05, 150/07, 35/11 dhe 166/12). Blerësi i përfshinmjetet për blerje të objektit në llogarinë rrjedhësetë buxhetit të komunës. Mjetet financiare të marranga shitja e sendeve në pronësi të komunës mundtë investohet vetëm për marrjen e sendeve të rejaose të rikonstruktuara në pronësi të komunës.Në këtë pjesë është e rëndësishme të përmendimse e drejta e shfrytëzimit të tokës ndërtimore të dedikuarpër përdorim të përgjithshëm dhe për lokalitetetme interes publik të përcaktuara me ligj qëështë në pronësi të Republikës së Maqedonisë mundt’ua transferojë komunave, komunave në Qytetine Shkupit dhe Qytetit të Shkupit (neni. 13 nga Ligjipër tokë ndërtimore, gazeta zyrtare e Republikës sëMaqedonisë nr. 17/11, 53/11 dhe 144/12).Gjithashtu duhet të përmendim se mjetet të cilatmerren nga tjetërsimi i tokës ndërtimore në pronësitë Republikës së Maqedonisë paguhet në llogari tëveçantë në kuadër të llogarisë së trezorit. Të ardhuratnga këto mjete shpërndahen në raport 20% për Republikëne Maqedonisë dhe 80% për komunat dhe ko-

31munat në Qytetin e Shkupit në varësi të vendpozitëstë tokës ndërtimore që është lëndë tjetërsimi. Mjetetnga tjetërsimi të cilat shpërndahen midis komunavenga rajoni i Qytetit të Shkupit shpërndahen në raport50% për komunën në rajonin e Qytetit të Shkupit dhe50% për Qytetin e Shkupit. (neni 18 nga Ligji për tokëndërtimore, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisënr. 17/11, 53/11 dhe 144/12).Kontratat për tjetërsim të tokës ndërtimore të Republikëssë Maqedonisë në emër të Republikës së Maqedonisëi lidh kryetari i komunës, komunës në Qytetine Shkupit dhe Qytetit të Shkupit (neni73 nga Ligjipër tokë ndërtimore, Gazeta Zyrtare e Republikës sëMaqedonisë nr. 17/11, 53/11 dhe 144/12).4.7. DHËNIA E PRONËS ME QIRAKomuna disponon me pronën që nuk e shfrytëzon përaktivitetet e saj. Pronën e këtillë mund t’a jep me qirapër një periudhë të caktuar, në mënyrë të mbidhëniespublike, për deri sa me ligj nuk është përcaktuarndryshe. Me përjashtim sendet e palëvizshme të cilatkomuna nuk ka pushuar t’i shfrytëzojë mund të jepetme qira pas përfundimit të orarit të punës të organit(me ose pa pajisje), me ç’rast nuk guxon të prish funksionine vetë organi të cilit i jepet patundshmëriame qira (neni 48 paragrafi 2 Ligji për shfrytëzimin etë mirave të organeve shtetërore (gazeta zyrtare e Republikëssë Maqedonisë nr. 08/05, 150/07, 35/11 dhe166/12).Dhënia e pronës me qira bën pjesë në kompetencëtë komunës. Dhënia e pronës me qira nuk duhet qëçdoherë të jetë faktori më i rëndësishëm. Por mjafte rëndësishme është cila veprimtari do të kryhet nëobjektin që jepet me qira dhe cilat janë rezultate ngaai.E mirë është idea që komuna të ndërtojë objekte tëkëtilla dhe t’i japë me qira. Gjithashtu, mjaft e rëndësishmeështë që komuna të ketë kujdes për zejet ecaktuara që janë karakteristike për komunën, siç janë:bukëpjekësit, parukierët etj. Gjatë dhënies së objektitme qira këtyre zejeve, komuna duhet të mbajë llogaripër kompensimin për qira të jetë më i ulët me qëllimt’i stimulojë këto zeje, e me këtë edhe t’u ndihmojëzhvillimit të tyre. Mjetet e mbledhura nga kompensimipër qira çdoherë duhet të jenë të shpenzuara mededikim. Prona e komunës nuk mund të jepet me hipotekënëse shërben për kryerjen e veprimtarisë meinteres publik.Këtu gjithashtu duhet të përmendim se proceduratpër tjerësim dhe dhënie me qira afatgjate dhe afatshkurtetë tokës ndërtimore pronësi e RM, në emër tëRepublikës së Maqedonisë i mbajnë komunat, komunatnë Qytetin e Shkupit dhe Qyteti i Shkupit, çdonjëranë rajonin e saj, pas marrjes të së drejtës të menaxhimitme të njejtën. Qyteti i Shkupit i mban këtoprocedura deri sa toka ndërtimore është në pronësitë dy ose më shumë komunave në Qytetin e Shkupitose për deri sa e njejta është në interes të Qytetit tëShkupit, interes i përcaktuar me Ligjin për Qytetin eShkupit. Procedura zbatohet në mënyrë të mbidhënieselektronike, konform Ligjit për tokë ndërtimore,me njoftim të dhënë paraprakisht nga ana e Komisionitpër zbatimin e procedurave për mbidhëniepublike. Komisioni për zbatimin e procedurave përmbidhënie publike detyrimisht formohet në komunattë cilat kanë marrë të drejtën e menaxhimit metokën ndërtimore.Kontratat për dhënien e tokës ndërtimore pronësi eRM me qira afatgjate dhe afatshkurte në emër të Republikëssë Maqedonisë i lidh kryetari i komunës, komunësnë Qytetin e Shkupit dhe Qyteti i Shkupit (neni73 dhe neni 77 nga Ligji për tokë ndërtimore, Gazetazyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 17/11, 53/11dhe 144/12).Mjetet të cilat merren nga qiraja e tokës ndërtimorenë pronësi të Republikës së Maqedonisë paguhennë llogari të veçantë në kuadër të llogarisë së trezorit.Të ardhurat nga këto mjete shpërndahen nëraport 20% për Republikën e Maqedonisë dhe 80%për komunat dhe komunat në Qytetin e Shkupit nëvarësi të vendpozitës së tokës ndërtimore që ështëlëndë e dhënies me qira. Mjetet nga qiraja të cilatshpërndahen midis komunave nga rajoni i Qytetittë Shkupit dhe Qyteti i Shkupit shpërndahen nëraport 50% për komunat e rajonit të Qytetit të Shkupitdhe 50% për qytetin e Shkupit. (neni 18 ngaLigji për tokë ndërtimore, Gazeta Zyrtare e Republikëssë Maqedonisë nr. 17/11, 53/11 dhe 144/12).4.8. MBROJTJA E PRONËSKomuna e mbron pronën nga ndikimet natyrore osendikime tjera në mënyrë të përcaktuar me ligj. Përshkak të mbrojtjes së pronës, komuna duhet të ndërmerrmasa përkatëse dhe atë: mirëmbajtja në kohë eobjekteve, masat kundër korrupsionit, masat kundërvjedhjeve dhe dëmtimeve, masat për mbrojtje ngandikimet natyrore dhe masat e evidencës së pronësetj.Prona komunale duhet të mbulohet nga polica e sigurimit.Pastaj është e nevojshme të mendohet për cilatlloje të rreziqeve dhe me cilat kushte. Rekomandimimë i ri i Qeverisë së Republikës së Maqedonisë deri tekomunat është sigurimin e pronës t’a fillojnë më sëvoni deri në mars të vitit paraprak dhe t’a përfundojnëderi në shtator të vitit paraprak për vitin e ardhshëm.

32Gjithashtu çdoherë duhet të merret parasysh se ështëe nevojshme të ndërmerren veprimtari përkatësepër pagesë sa më të shpejtë të borxheve të papaguarandaj komunës dhe punëve të pakryera në afate tëpërcaktuara në kontratë.Komuna patjetër duhet të jetë e kujdesshme,veçanërisht kur jep me qira banesa ose shtëpi personavefizikë. Duhet të dijë si më lehtë t’i paguajëkërkesat e saj. Kur qiraja ka të bëjë me kategorinë eqytetarëve me rrezik social, atëherë duhet të gjehenrrethana lehtësuese për pagesën e tij, ose edhe tëaderohet ndaj zvogëlimit të tij. Kjo është me një qëllimtë vetëm që më lehtë të paguhet kërkesa e borxhitkryesor që e kanë këta qytetarë me rrezik social ndajkomunës.4.9. BASHKËPUNIMI MIDIS KOMUNAVENË LËMINË E PRONËSKomunat ndërmjet vete bashkëpunojnë në lëminëe pronës, ndërsa veçanërisht kur prona është e përbashkëtdhe paraqet një tërësi të pandashme. Bashkëpunimimidis komunave është mjaft i rëndësishëmnë zgjidhjen e çështjeve infrastrukturore. Si p.sh. investimii përbashkët në ndërtimin e rrjetit të kanalizimit,ndërtimi i rrugëve lokale, që i ndërlidhin dy komunafqinja etj.Komunat për bashkëpunim më të suksesshëm tëndërsjelltë mund të formojnë edhe ndërmarrje të përbashkëtapublike. Gjithashtu, komunat mund të formojnëedhe ndërmarrje të përbashkëta publike përveprimtari shërbyese dhe komunale. Numri i këtyrendërmarrjeve varet nga madhësia e komunës, respektivishtvendet e banuara. Për shkak të zhvillimit më tëmadh të rajonit, komunat mund t’i themelojnë edheagjensionet dhe asociacionet, veçanërisht në zhvillimine turizmit dhe ndërmjetësimit turistik. Gjithashtu, gjatë formimit të këtyre agjensioneve patjetër duhetqë paraprakisht të ekzistojnë kontrata në të cilat dotë përcaktohen investimet e përbashkëta, mënyra epunës dhe ndarja e profitit.Komunat në rajonet ndërkufitare është e zakonshmetë bashkëpunojnë edhe me komuna tjera nga ana tjetëre kufirit. Kështu me forca të përbashkëta mund tëvijnë deri te fondet ndërkombëtare për një lloj të këtillëtë bashkëpunimit. Për shembull, projekte për ndërtimine ujësjellësit të përbashkët, rrugëve, energjisëelektrike, kanalizimit etj. Kur dihet sa vlen menaxhimii pronës në komunën personale, atëherë bëhet e qartëse është shumë më mirë të bashkëpunohet ose tëvendoset asociacion i menaxhimit me komuna tjera.Kjo zgjidhje është e mirë për shkak të nevojës ngamenaxhimi i pronës së përbashkët në komunë. Bashkëpunimimidis komunave mundëson në mënyrë mëtë lehtë të arrihet deri te fondet speciale për projektemë të mëdha investuese dhe rinovimi i pronës së komunës.Ndihma financiare nga këto programe është emirëseardhur për shkak të ndërtimit dhe rikonstrukcionitveçanërisht objekteve infrastrukturore.Nëse jeni anëtar i komunës, vlen të shpenzohet pakmë shumë kohë për hartimin e programeve të këtilla. Mos harroni se kur e menaxhoni pronën mund tëkërkohet edhe ndihmë financiare nga institucionetndërkombëtare të donatorëve. Por gjithashtu, jeni tëobliguar t’i respektoni afatet dhe kushtet e përcaktuaranë këto programe.4.10. PËRGJEGJËSI PËR KEQPËRDORIMINE PRONËSISË SË KOMUNËSGjatë shitjes, blerjes ose dhënies me qira të komunës,çdoherë duhet të përpiqemi kjo të bëhet në mënyrëdhe procedurë të përcaktuar me ligj. Çdo transakcionlidhur me pronën e komunës duhet të jetë publikedhe e hapur. Gjithashtu duhet të jemi shumë të kujdesshëmdhe të përcaktohet se nëse transakcioni nëfjalë është në interes të komunës. Për deri sa pronashitet me çmim më të ulët nga vlera e përcaktuar etregut, ose blehet pronë me çmim shumë më të lartënga vlera reale e tregut, atëherë ekziston dyshimse është bërë dëm ndaj komunës, ndërsa me të vijonedhe masë përkatëse ligjore kundër personitudhëheqës të komunës.Kontrollë të punës materiale financiare të komunëskryen Ministria për financa. Revizionin e punës materialefinanciare kryen Enti Shtetëror për Revizion. Përderi sa gjatë procedurës së hulumtimit të transakcionevefinanciare të cilat paraqesin të dala të komunësnë pikëpamje të shfrytëzimit ligjor dhe me dedikimtë mjeteve, përcaktohet se gjatë shitjes, blerjes osedhënies me qira të pronës së komunës është bërëtransakcion që ka pasoja të dëmshme për komunën,respektivisht është bërë vepër kundërvajtëse ose penale,atëherë ngrehet procedurë adekuate kundërpersonit të komunë që e ka bërë atë vepër.Me ligje të veçanta rregullohen çështjet me kompetencëtë komunës dhe në mënyrë plotësuese rregullohetçështja e pronësisë.Korniza ligjore:1. Ligji për vetëqeverisje lokale (Gazeta zyrtare eRepublikës së Maqedonisë nr. 05/02);2. Ligji për Qytetin e Shkupit (Gazeta zyrtare e Republikëssë Maqedonisë nr. 55/04 dhe 158/11);3. Ligji për financim të njësive të vetëqeverisjeslokale (Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisënr. 61/04, 96/04, 67/07, 156/09 dhe 47/11);

334. Ligji për shfrytëzimin dhe për disponimin eorganeve shtetërore (Gazeta zyrtare e Republikëssë Maqedonisë nr. 08/05, 150/07, 35/11 dhe166/12)5. Ligji për pronësi dhe të drejta tjera sendore(Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr.18/01, 92/08, 139/09 dhe 35/10);6. Ligji për kontabilitet të buxheteve dhe shfrytëzuesvebuxhetor (Gazeta zyrtare e Republikëssë Maqedonisë nr. 61/02, 98/02, 81/05 dhe24/11)7. Ligji për vlerësim (Gazeta zyrtare e Republikëssë Maqedonisë nr. 115/11, 158/11, 185/11 dhe64/12).8. Ligji për bashkëpunim ndërkomunal (Gazetazyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 79/09)9. Ligji për arsim (Gazeta zyrtare e Republikës sëMaqedonisë nr. 103/08, 33/10, 116/10, 156/10,18/11, 42/11, 51/11, 6/12, 100/12 dhe 24/13);10. Ligji për arsim të mesëm (Gazeta zyrtare eRepublikës së Maqedonisë nr. 44/95, 24/96,34/96, 35/97, 82/99, 29/02, 40/03, 42/03, 67/04,55/05, 113/05, 35/06, 30/07, 49/07, 81/08,92/08, 33/10, 116/10, 156/10, 18/11, 42/11,51/11, 06/12, 100/12 dhe 24/13);11. Ligji për institucione (Gazeta zyrtare e Republikëssë Maqedonisë nr. 32/05, 120/05 dhe51/11);12. Ligji për tokë ndërtimore(Gazeta zyrtare e Republikëssë Maqedonisë nr. 17/11, 53/11 dhe144/12);13. Ligji për planifikim hapësinor dhe urbanistik(Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisënr. 51/05, 137/07, 151/07, 91/09, 124/10, 18/11,53/11 dhe 144/12);14. Ligji për kadastër të patundshmërive (Gazetazyrtare e Republikës së Maqedonisë nr. 40/08,158/10, 17/11, 51/11 dhe 74/12);15. Ligji për kulturë (Gazeta zyrtare e Republikëssë Maqedonisë nr. 31/98, 49/03, 59/03, 82/05,24/07, 116/10, 47/11, 51/11 dhe 136/12);

345ZHVILLIMI EKONOMIK LOKALNdër kompetencat e përcjellura me procesin edecentralizimit është edhe kompetenca e komunavenë zhvillimin ekonomik lokal. Në Ligjinpër vetëqeverisje lokale kompetenca nga lëmia ezhvillimit ekonomik lokal është caktuar me nenin 22,paragrafi 1, alinea 3:Neni 22(1) Komunat do të jenë kompetente për kryerjen eaktiviteteve vijuese:3. Zhvillimi ekonomik lokal – planifikim të zhvillimitekonomik lokal; përcaktimi i prioriteteve zhvillimoredhe strukturore; implementim dhe kryerje të aktivitetevelokale ekonomike; përkrahje për zhvill imine ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, ndërmarrjenë nivel lokal, dhe në kontekstin tim pjesëmarrje nëinstituimin dhe zhvillimin e rrjetit lokal të institucionevedhe agjensioneve; promovimin e partneritetit.Zhvillimi ekonomik lokal është proces, në të cilin faktorëte sektorit publik afarist, sektorit financiar dhesektorit joqeveritar (faktorët në suazat e komunës)punojnë së bashku dhe krijojnë kushte të volitshmepër rritje ekonomike dhe krijim të vendeve të reja tëpunës në njësitë e vetëqeverisjes lokale me qëllimpërmirësimi të jetës kualitative të njerëzve. Zhvillimiekonomik lokal, në të vërtetë ka të bëjë me njerëzit ebashkësisë lokale, të cilët bashkëpunojnë në mënyrëtë ndërsjelltë, vendosin dhe mbajnë kulturë dinamikesipërmarrëse dhe prosperitet afarist me qëllimtë arritjes së rritjes së qëndrueshme ekonomike, qëmban dobi ekonomike dhe përmirësim të kualitetit tëjetës për të gjithë në bashkësi.Të punohet pë ZHEL do të thotë të punohet drejtpërdrejtënë ndërtimin e konkurencës ekonomike nëbashkësinë me qëllim të përmirësimit të së ardhmesekonomike të tij. Vetëqeverisja lokale, në pajtim mekompetencat e reja, që i janë dhënë me decentralizimin,gjatë aktiviteve të saja duhet t’i jep përparësiekonomisë lokale dhe zmadhimit të konkurencës sësaj në pikëpamje ekonomike, sepse suksesi i vetëqeversijeslokale, do të varet nga përshtatshmëria e sajndaj rrethit të tregut të lirë, që ndyshohet shpejtë dhenë të cilën konkurenca është gjithnjë e më e fortë.Çdo bashkësi lokale, ka kushtet e saj të veçanta lokale,që mund të ndihmojnë ose të vështirësojnë zhvillimine saj ekonomik. Këto atribute lokale e formojnë bazën,mbi të cilën mund të ndërtohet strategjia e ZHEL,me qëllim të përmirësimit të konkurencës të biznesevelokale.Për të zhvilluar konkurencën secila njësi e vetëqeversijeslokale, duhet të ketë njohuri për resurset e saj(potencialin natyror, pozitën gjeografike, infrastrukturën,kapacitetet egzistuese ekonomike etj.) dhe tëvërejë përparësitë dhe mangësitë e tyre, me qëllim tëshfrytëzimit të mundësive potenciale dhe shmangijessë rreziqeve. Kjo është e nevojshme edhe për krijimine klimës së favorshme ekonomike, që do të tërheqinvestime të reja për gjenerim të vendeve të reja tëpunës dhe pozitivisht do të ndikojë në ZHEL, me ç’rastdo të mundësojë edhe zhvillim të bashkësisë lokalenë tërësi.* Duke pasur parasysh rëndësinë e kësaj kompetencetë komunave, dhe duke dashur që në kohë të njejtë tëparaqiten mundësitë, potencialet, vizionet dhe planete komunave, BNJVL në ueb-faqen ekzistuese ndërtoinjë pjesë të veçantë për aktivitetet e ZHEL nëpër komuna,në të cilat përveç se janë paraqitur strategjitë ekomunave dhe profilet e komunave, mund të gjehenedhe informacione tjera për projektet që realizohennë komunave. Në vazhdim linku: http://www.zels.org.mk/ler/5.1. PREJ KU TË FILLOHET?Рuna e afarizmit, që duhet të krijojë rritje ekonomikedhe zhvillim të bashkësisë lokale, në masë të madhevaret nga ajo se sa janë të volitshme kushtet lokale, tëcilat ndikojnë në punën e tij.Obligim kryesor i pushtetit lokal është krijimi i kushtevepër zhvillim të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesmenë territorin e komunës së tyre.Hapi i parë i pushteteve lokale është të vendosin ekippër zhvillim ekonomik lokal në kuadër të bashkësisëlokale. Vendimi për formimin e ekipit e miratonkëshill i i komunës. Përbërjen e strukturës dhe numrin

35e anëtarëve të ekipit i përcakton këshilli në bashkëpunimme kryetarin e komunës.Ekipi me palët e interesuara punon për hartimin estrategjisë për ZHEL me qëllim zhvillimi të partneritetevemidis sektorit privat dhe atij publik. Ndonjëherëpartneritetet e këtilla mund të konstituohen si njësiautonome ose gjysmëautonome për zbatimin e strategjive.Në këtë rast, komuna i udhëheq përpjekjete këtilla përmes përforcimit të kapacitetit të administratëslokale dhe menaxhmentit komunal. Administratae kualifikuar (kompetente dhe kompetative)është imperativ për përkrahjen dhe për arritjen e zhvillimitekonomik përmes aktivizimit të kushteve përmesstrukturave organizative për servisim të nevojavelokale..Në vijim disa mënyra se si mund t’a arrihet ajo:• Sistemi me një sportel• Avancimi i menaxhmentit me ZHEL• Përforcim të pjesëmarrjes qytetare• Përmirësim të shërbimeve publike• Largim të shprehive burokratike dhe transformimtë administratës lokalePushtetet lokale respektivisht këshilli i komunës sjellprogramet kryesore me të cilat do të ndikojnë në realizimine strategjisë për ZHEL dhe atë:• Nxitje të rritjes së afarizmit lokal nëpërmjet formimittë rrjetit lokal të institucioneve dhe agjensionevepër përkrahjen e ndërmarrjeve të vogla dhetë mesme dhe përkrahjen e sipërmarrjes• Nxitje të themelimit dhe zhvillimeve të ndërmarrjevetë reja nëpërmjet dhënies së këshillave,ndihmës teknike, ndihmës, trajnime për sipërmarrje,me çka do t’u ndihmonte personave dhedo të merrnin kurajo për fillimin e veprimtariveekonomike• Promovim të investimeve nëpërmjet tërheqjes sëveprimtarive të reja ekonomike drejt njësisë së vetëqeverisjeslokale, nga pjesët e tjera të shtetit osenga shtetet tjera; ndihmë për arritje të burimevefinanciare kapitale, burimet financiare të mjeteve• Investim në objekte të rëndësishme të infrastukturës,që është tepër e rëndësishme për ZHEL dhetërheqjen e investuesveKëshilli ndikon në ZHEL nëpërmjet sjelljes së programevedhe vendimeve për lartësinë e taksave komunalelartësia e së cilave do të ndikojë bindshëm për stimulimine aktiviteteve ekonomike. Këshilli përcaktonedhe lartësinë e tatimeve lokale, që mund të ndikojnënë mënyrë stimuluese në ZHEL.Në programet e veta këshilli i komunës duhet tëmundësojë zhvillim dhe modernizim të objekteve tëinfrastrukturës komunaleа) Ndërtim, mbindërtim dhe rikonstruim të rrugëvelokale të komunikacionitb) Ndërtim, rikonstruim dhe modernizim të rrjetit tëujësjelljesit dhe stacioneve për pastrim të ujëravec) Ndërtim të deponimeve rajonaleç) Ndërtim dhe zgjërim të tregjeve publiked) Formim dhe ripërtirje të sipërfaqeve të gjelbërtadhe parqeve.Ndërtim, rikonstruim dhe modernizim të objekteve tëinfrastrukturës socialeа) qendra sportive dhe për rekreimb) institucione arsimorec) institucione shëndetësoreç) institucione socialed) institucione kulturoreBashkëpunim lokal dhe rajonal - Pushteti lokal duhettë ndihmojë lidhjen lokale të ekonomisë dhe të bëhetkatalizator i mbledhjes të të gjithë aktorëve të ekonomisëlokale dhe rajonale me qëllim të zmadhimit tëkonkurencës dhe paraqitjes së përbashkët në tregje.Qetësimin e tensioneve sociale nëpërmjet programeve,që drejtojnë dhe përfshijnë popullatën evarfër dhe ekonomikisht të rrezikuar. Këshilli i komunësmund të aprovojë edhe program për ndërtimtë infrastrukturës sociale, me të cilin mund tëangazhohen numër i konsiderueshëm i personavetë papunësuar. Me këtë do të tejkalohej gjendjae rëndë e të papunësuarve dhe do të arriheshinrezultate positive në çmimin e ndërtimit të objekteveinfrastrukturore. Të sigurohen garanca serritja e re industriale do të zmadhojë mundësinëe punësimit të punëtorëve me të ardhura të ulëtadhe këta punëtorë të kenë qasje drejt mundësivepër përparim.Strategji për rigjenerim të kapaciteteve industrialeekzistuese, e që janë të mbyllura nëpërmjet gjetjessë partnerëve strategjik. Zhvillimi ekonomik lokal kërkonstrategji të harmonizuara me kushtet lokale.Qasje e plotë, duke përfshirë çështjet sociale, ekonomikedhe ekologjike. Sërë iniciativash - afatshkurtër,afatmesme dhe afatgjatë për të përkrahur partneritetindhe të ndërtohet besimi i palëve të interesuara.Avancim i kapaciteteve të udhëheqjes që japin përpjekjete tyre, kredibilitetin dhe aftësitë për të bashkuarpalët e interesuara për implementim të programit

36Pushteti lokal duhet të tregojë vullnet të fuqishëmpolitik për implementimin e strategjisë së ZHEL-it dhetë kërkojë ndihmë konkrete teknike, financiare dhe tëllojit tjetër nga nivelet tjera të pushtetit. Pushteti lokaldhe palët kryesore të interesuara duhet të balancojnëzhvillimin ekonomik me nevojat e rrethinës dhe menevojat sociale.5.2 PLANIFIKIM STRATEGJIKÇka në të vërtetë paraqet planifikimi strategjik?Procesi i planifikimit strategjik është proces i vazhdueshëmi një organizate, që ndihmon të ballafaqohetme ndryshimet e pashmangshme dhe t’a parashikojëardhmërinë personale. Rëndësia e këtij procesi ështënë atë që organizatës i lejon t’a ndërtojë ardhmërinë,dhe jo vetëm të përgatitet për të. Planifikimi strategjikfokusohet në çështjet me rëndësi kritike, mundësitëdhe problemet para të cilave është drejtuar një organizatëose në rastin tonë komuna. Kjo jep mundësi tëshihen më realisht problemet e përditshme. Ndihmontë zbulohen dhe ndahen zgjidhjet e vërteta dhe tërëndësishme konform veprimit kohor.Planifikimi strategjik fokusohet mbi procesin e vlerësimittë kushteve në mjedis, mbi analizën e anëve tëforta dhe atyre të dobëta dhe mbi pozitën e organevetë drejtorisë që t’i shfrytëzojnë sfidat dhe mundësitëe brendshme.Përparësitë e planifikimit strategjik:• Krijim i klimës për mirëkuptim të publikut, identifikimii tendencave dhe kjo mund të sjell ardhmëri;• Ndërtim i një vizioni të përgjithshëm dhe konsenzusnë publikun dhe organet e vetëqeverisjes lokale;• Identifikimi i aktiviteteve kryesore që duhet të realizohenpër arritjen e qëllimeve komunale dhe• Përforcimi i partneriteteve midis organeve të drejtorisë,midis të cilave organizatat afariste komunalenë zgjidhjen e problemeve të ndërlikuara.Praktika e mirë e deritanishme tregon se ZHEL çdoherëduhet të fillojë me formulimin dhe me krijimin e strategjisë.Strategjia për ZHEL është komponencë kryesorenë procesin e planifikimit të çdo bashkësie. Horizontikohor për strategji të ZHEL zakonisht është 5vjet, me prodhime afatshkurte dhe afatgjate. Procesii planifikimit strategjik në nivel të komunës duhet t’iketë parasysh edhe prioritetet e programit të prezentuarnga kryetarët e komunave në fushatën parazgjedhore,prirotetet e komunës, Qeverisë, aktet afatgjatezhvillimore dhe dokumentet e shtetit dhe kontratat eratifikuara ndërkombëtare konform Kushtetutës dheligjeve. Në këtë kontekst shumë i rëndësishëm ështëharmonizimi i programeve vertikale-koordinative dheforca kohezive midis njësive organizative si dhe bashkëpunimihorizontal-ndërkomunal me institucionedhe subjekte tjera.Procesi i planifikimit strategjik përbëhet nga disahapa dha atë siç vijon:1. Identifikimi i palëve të interesuara. Palë e intesuarështë çdo person ose grup, brenda ose jashtëorganizatës, që kërkojnë vëmendje nga ana e komunës(ndikojnë në zgjidhjen e dhënë), mund tëkontribojnë me resurse ose të jenë të prekur ngazgjidhja e dhënë nga ana e komunës. Përfshirja epalëve të interesuara në etapën e hershme të përgatitjessë strategjisë, është shumë e rëndësishmepër definimin e qëllimeve, si dhe përgatitje më emadhe për përmbajtjen e zgjidhjeve. Palët e interesuarapër zgjidhjet komunale, mund të përfshijnënjerëz dhe organizata të ndryshme: ndërmarrje,shfrytëzues të shërbimeve, bashkësi lokaledhe asociacione qytetare. Më pas themelin kryesore kushtojnë njohuritë dhe shkathtësitë që seciligrup nga palët e interesuara e bart në proces,dhe mëtutje të prodhon një të dobishme, afatgjate,formale publiko/privat/ partneritet joqeveritarose përfundimisht EKIP PËR ZHEL.2. Analiza e gjendjes. Analiza përfshin mbledhje tëinformatave për kushtet e rajonit dhe tendencavetë ardhshme, me qëllim të identifikimit të faktorëvetë brendshëm dhe të jashtëm, që do të ndihmojnënë hetimin e karakteristikave themelore të rrethinësdhe atë: të dhënat demografike - mosha,gjinia, arsimimi, nacionaliteti dhe karakteristikatjera; karakteristika ekonomike - sektore thelbësoreekonomike, investime lokale, biznes klimë (çkae bën komunën tërheqëse ose jotërheqëse për komunën),privatizimi, situata e ndërmarrjeve komunale;karakteristika sociale - rrjeti i institucioneveshëndetësore, institucioneve arsimore, kulturore;faktorë teknik/infrastrukturor - situata e ndërmarrjevepër shërbime komunale, furnizim me ujë,kanalizim, deponime për mbeturina të ngurta, sistemepër ujitje, rrjete rrugore, rrjete hekurudhore,transport publik, postë, telekomunikacioni, elektrifikimi,rrjeti i gazit etj; financat - burime lokalepër financim dhe mjete nga transfere prej buxhetittë Republikës së Maqedonisë; mjedisi jetësor - rregullimiurban i hapësirës, masa dhe aktivitete përmbrojtjen e ambientit jetësor; faktorët normativ -ndryshime, që do të ndikojnë mbi përgjegjësitë ekomunë dhe resurset.3. Analiza e anëve të forta dhe të dobëta të komunës,mundësitë dhe rreziqet (SWOT). SWOTanaliza është mjet me të cilin ndahen anët e fortadhe të dobëta, mundësitë dhe rreziqet, si dheështë instrument i cili më së shpeshti shfrytëzohet

37për analizën e të dhënave me qëllim përpunimine analizës përkatëse. Në rastin përkatës SWOTanaliza mundet të shfrytëzohet për vlerësimin esistuatës ekonomike në komunë, për vlerësimine gjendjes me infrastrukturën fizike, gjendjen mekapacitetet intelektuale të komunës etj.4. Përgatitja e vizionit dhe misionit të komunës.Me atë përshkruhet konsenzusi i palëve të interesuarapër ardhmërinë e dëshiruar në bashkësi.Me misionin kryhet përshkrim i kompetencave tëkomunës dhe të qëllimit të ekzistimit të saj, në tëvërtetë prioritetet dhe qëllimet e komunës duhettë rrjedhin nga misioni i definuar.5. Përcaktimin e prioriteteve dhe qëllimeve gjenerale.Qëllimet gjenerale janë qëllime të përgjithshme,më konkrete se vizioni, por jo aq detajesa qëllimet konkrete. Gjatë përgatitjes së qëllimevegjenerale, ekipi për planifkim strategjik i përcaktonprioritetet. Mjetet gjithmonë janë të kufizuara,me ç’rast duhet të përcaktohet cilat qëll imegjenerale kanë prioritet më të madh se, sa të tjerat.6. Definimi i qëllimeve specifike. Qëllimet specifikestrategjike janë formulime detajuse për atëse, si do të arrijë komuna qëllimet e gjenerale. Përçdo qëllim gjeneral duhet të përcaktohen qëllimespecifike, sepse ato do të mundësojnë realizimine qëllimit gjeneral me shfrytëzimin e anëve tëfuqishme, tejkalimin e dobësive dhe shfrytëzimine mundësive. Ndryshe, ato janë të kufizuara mekohë dhe matëse.7. Përgatitje e alternativave. Për arritjen e një qëllimspecifik, mund të realizohet sipas drejtimeve tëndryshme dhe çdo drejtim do të ketë çmim dheefekt të ndryshëm. Mundësitë alternative duhet tëpërpunohen nga individi ose grupi.8. Zgjedhje e strategjisë. Në këtë fazë, zgjedhetnjëra nga alternativat e shumta për realizimin eqëllimeve të përcaktuara, që shëndërohet në strategjitë komunës. Është tejet e rëndësishme, zgjedhjae strategjisë të mbështetet në kriteriume tëqarta për zgjedhje të alternativave, si psh nivelii arritshmërisë, harxhimeve ose niveli i të ardhurave.Strategjia duhet të shndërrohet në një ngadokumentet udhëheqësë të komunës, i pranuardhe përmbajtur nga administrata, organizatatpartnere dhe nga qytetarët. Për këtë, strategjia eaprovuar duhet me qenë mirë e paraqitur dhe endarë me të gjitha palët e interesuara dhe duhettë kalojë nëpër fazat e ardhshme:a. Përgatitje të projekt-verzionit të strategjisëdhe përgatitje të diskutimit publik për projekt-versionin e strategjisë;b. Përfshirje të vërejtjeve dhe propozimeve gjatëdiskutimit publik për projekt-verzionin e strategjisë,në propozim-verzionin e strategjisë;c. Paraqitjen e propozim – versionit të strategjisëpara këshillit të komunës për aprovim.9. Realizimi i strategjisë. Zbatimi strategjisë nxitetme planet aksionale për projektet e zgjedhura qëkanë konsenzus më të madh të palëve të interesuara,të cilat njëkohësisht janë edhe nxitës të vetëprocesit të realizimit. Planet aksionale e përcaktojnëkierarkinë e detyrës, subjekteve përgjegjëse,orarit real kohor. Resurset e mundshme, ndikimete pritura dhe rezultatet, masat për realizim dhesistemi për progres dhe për evaluim. Rritja e kapacitetevemund të jetë element i rëndësishëmpër përforcimin e aftësisë së individëve dhe përpersonat në vetë zhvillimin, me qëllim realizimitë rezultateve adekuate. Zhvillimi i teknikës përndjekje të mirë dhe për evaluim të strategjisëgjithpërfshirëse është e rëndësishme për shkak tëkuantifikimit të rezultatit, arsyetimi i shpenzimeve,caktimi i përmirësimeve të nevojshme, si dhe përharmonizimin dhe zhvillimin e praktikës së mirë.Përgjegjësitë për zbatimin e strategjisë duhet tëjenë të shpërndara midis seksioneve të komunësdhe organizatave partnerike. Ato janë përgjegjësepër hartimin e planeve konkrete për veprim dhepër mjetet financiare për realizim të strategjive.10. Vlerësim dhe mbikëqyrje e strategjisë. Fazë erëndësishme në planifikimin strategjik është krijimii sistemeve për mbikëqyrje dhe për vlerësimme pjesëmarrje të gjërë publike në realizimin eqëllimeve gjenerale dhe specifike, të ndërtuara nëstrategjinë për ZHEL të komunës. Vëzhgimi ështëshumë i rëndësishëm. Kjo mundëson të bëhen korigjimepër deri sa anvancimi është i pakënaqshëmose për deri sa kushtet ndryshohen. Vendosja e indikatorëvepër suksesin ka rëndësi thelbësore, sepsepërmes të njejtave matet shkalla e realizimit tëprojekteve dhe avancimi i përgjithshëm në realizimine qëllimeve prioritare. Është mjaft e rëndësishmetë jepet llogari për avancim në arritjen e qëllimevegjenerale para publikut, kështu që qytetarëtdo të mund të shohin cila komunë punën sipasqëllimeve të përgjithshme. Pasqyra duhet t’i përfshijëjo vetëm rezultatet por edhe vetë procesin ezbatimit, niveli i pjesëmarrjes, dinamika e ndryshimittë marrëdhënieve ekonomike dhe politike tëekonomisë lokale në kuadër të rajoneve ose në kuadërtë tregjeve shtetërore dhe ndërkombëtare.Financimi i strategjisë për ZHELFinancimi i strategjisë për ZHEL shpesh herë ështëpjesa më e rëndë nga procesi. Një ndër arsyet për të

38është se komunat zakonisht nuk kanë mjete të mjaftueshmenë buxhet për financimin e programeve dheprojekteve nga strategjia e ZHEL.Strategjia për ZHEL duhet të ketë buxhet. Në fillimai mund të jetë i vogël, por me mundësi për rritje nëtë ardhmen. Për deri sa tregohet se mjetet përdorenme efikasitet dhe efektivisht dhe tregohet që shpenzimetqë bëhen janë të arsyeshme, strategjia dotë merr përkrahje akoma më të madhe financiare.Në burime për financimin e iniciativave të Strategjisëpër ZHEL mund t’i numërojmë:• Të hyrat e rritura nga burimet e zakonshme të financimittë komunës;• Shitje ose dhënie të pronës të komunës;• Transfere nga buxheti shtetëror;• Donacione ndërkombëtare dhe kredi;• Përfshirje të sektorit privat në financimin (partneritetepublike private);• Identifikim dhe shfrytëzim të fondeve, veçanërishtpër mbrojtjen e mjedisit jetësor dhe përmirësimine resurseve njerëzore.Pasi që strategjia për ZHEL është gjithpërfshirëse, ai ipërfshin të gjitha sektorët e komunës, si dhe shumëpalë tjera të interesuara. Kujdesi duhet të mundësojëqë funksioni i zhvillimit ekonomik të organizohet mëmirë. Njëherë, me inicimin e procesit përmes këshillittë komunës, pastaj edhe me miratimin e strategjisësë hartuar për ZHEL nga ana e Këshillit të komunës.Njëherë thjeshtë vendoset hartimi i kontrollit të sistemitdhe të procedurave në kuadër të drejtorisë sëqytetit me qëllim nxitjeje të rritjes së biznesit që mëtejgjithnjë e më shumë rrënjëzohet në bashkësi.* Për shkak të qasjes së unifikuar gjatë përgatitjessë planeve strategjike në NJVL, SekretariatiGjeneral i Qeverisë së RM dhe Ministria për vetëqeverisjelokale në koordinim me BNJVL-në,deri te komunat ofroi dokument-Drejtimet përplanifikim strategjik në NJVL. Për të njejtatjanë zbatuar edhe trajnime adekuate.Ndërtimi i partneriteteve – partneritetipubliko-privatShpesh herë pushteti qëndror dhe ai lokal kanë burimetë kufizuara të mjeteve financiare për investimnë projektet infrastrukturore dhe për dhënien e shërbimevepublike më kualitatuve. Pikërisht për këtë, sikryesore vendoset çështja për gjetjen e mënyrave tëreja për financimin e projekteve ekonomike infrastrukturoredhe përmirësimi i kualitetit të shërbimeve publike.Me qëllim që të tejkalohet hendeku i rritjes midis nevojësnga projektet infrastrukturore dhe projekte tjerakapitale dhe mungesës së mjeteve financiare te sektoripublik për realizimin e atyre projekteve shfrytëzohetpartneriteti publiko-privat (PPP), i cili paraqetelement rritës në përmirësimin e shërbimeve publike.PPP më së shpeshti realizohet në sigurimin e llojevetë ndryshme publike dhe projekte infrastrukturore siçjanë transporti (rrugët, hekurudhat, aeroportet), telekomunikimet,furnizimi me ujë për pije dhe tretmanii ujërave të zeza, menaxhimi me mbeturinat, shëndetësia,objektet e dedikuara për arsim (shkollat, konviktet),mbrojtja sociale, mbrojtja e mjedisit jetësor etj.Në janar, 2008, në Republikën e Maqedonisë është miratuarLigji për koncesione dhe lloje tjera të partneritetitpubliko-privat( Gazeta zyrtare e RM nr. 07/08), metë cilin rregullohen modalitetet dhe krijohen mundësipër përfshirje në sektorin privat në financimin e projekteveinfrastrukturore dhe dhënia e shërbimevepublike, të cilat sipas përvojës së deritanishme, te ne,tradicionalisht kryhen nga ana e sektorit publik. Ky ligjishte lëndë e plotësimit në vitet e fundit pas vitit 2008,për deri sa versioni i fundit i cili tani është emëruar siLigji për koncesionet dhe PPP i cili filloi të zbatohetnga 15 marsi, 2012.PPP janë formë shpesh e shfrytëzuar e financimit tëprojekteve të ndryshme në vendet e BE-së. Në bazëtë përvojave nga shembuj të ndryshëm të PPP të suksesshme,janë identifikuar këto përparësi dhe përfitime:• Ndërtimi i përshpejtuar i infrastrukturës• Shërbime më kualitative publike• Efikasitet i rritur (shpenzime të zvogëluara në ciklinprojektues jetësor)• Shpërndarje më e mirë e rreziqeve• Zbatim më i shpejtë i projektit• Krijimi i të ardhurave plotësuese• Menaxhim i përmirësuarSi definim partneriteti publiko-privat është ,,kontratë”komerciale, midis pushteteve publike dhe firmaveprivate me qëllim projektimi, realizimi, financimi dhemenaxhimi të infrastrukturës publike dhe shërbimevetë cilat deri atëherë, tradicionalisht kanë qenë tëzbatuara nga sektori publik, në veprimtari siç janëtransporti, shërbimet shëndetësore, furnizimi meujë, arsimi etj. Procedura për ndarjen e kontratës përvendosjen e partneritetit publiko-privat zbatohetkonform parimeve të transparencës, jodiskriminimit,

39proporcionalitetit, efikasitetit, tretmanit të barabartëdhe pranim të dyanshëm.Partneriteti publiko-privat është formë e rregulluarkontraktuese e bashkëpunimit afatgjatë midis partneritpublik dhe atij privat, që karakterizohet me këtë:а) partneri privat e ndërmerr obligimin të sigurojëshërbim publik për shfrytëzuesit përfundimtarnë lëmenjtë me kompetencë të partnerit publikdhe/ose obligimin të sigurojë për partnerin publikparakushte të domosdoshme për dhënien e shërbimevepublike të shfrytëzuesve përfundimtarëdhe/ose aktiviteteve në kompetencë të tij;b) me qëllim për plotësimin e obligimeve të lartpërmendura,partneri privat mund të ndërmerr obligimtë:• Financojë, dizajnojë, ndërtojë dhe/ose rikonstruktojë/renovojëobjekt të infrastrukturëspublike, punojë dhe mbajë objekt të ri dhe/oserikonstruktojë/renovojë objekt të infrastrukturëspublike ose• Shfrytëzojë, menaxhojë dhe mbajë objekt ekzistuestë infrastrukturës publike• Çfarë do kombinimi i obligimeve të lartpërmenduraderi kur kombinimi i këtyre obligimeveështë me qëllim për plotësimin e qëll imevetë vendosura në pikën a);c) gjatë ndërmarrjes së obligimit nga pikat a) dheb), partneri privat zakonisht ndërmerr një pjesëtë rëndësishme nga rreziqet lihdur me financimin,ndërtimin, kërkesën dhe/ose arritshmërinë dhevepritari tjera të ngjashme, menaxhimi, mirëmbajtjadhe rreziqet teknike, në varësi nga ajo qëështë kontraktuar gjatë vendosjes së partneritetitpubliko-privat dhe caktohet nga rasti në rast;ç) çdo partner në partneritetin publiko-privat përkohëzgjatje të partneritetit publiko-privat ndërmerrpërgjegjësi për ngjarjet e rrezikshme të cilatjanë në sferën e tij të ndikimit ose përgjegjësiandahet me qëllim për arritjen e menaxhimit optimaltë rrezikut për kohëzgjatje të partneritetit,mes tjerash, me shfrytëzimin e aftësive menaxhuese,teknike, financiare dhe inovative të partneritprivat dhe me promovimin e shkëmbimit të aftësivedhe diturive – përvojë midis partnerit publikdhe privat, pa qenë e njejta në kundërshtim mepikën c)d) në këmbim të obligimeve të ndërmarra partneripublik mund të ndajë partnerit privat koncesionpër punë publike ose koncesion për shërbim publik,ose t’i kompensojë përmes pagesës;dh) partneri publik, gjithashtu, mund t’i mundësojëpartnerit privat të realizojë aktivitete të caktuarakomerciale ekonomike, krahas obligimeve ngapikat а) dhe b), të përcaktuara në kontratë, jo vetëmnëse nuk ekziston mënyrë tjetër e mundshmetë sigurohet nivel i domosdoshëm i efikasitetittë çmimit të pjesëmarrjes private dhe kthim i arsyeshëmi investimitе) partneri publik mund të bartë të drejta sendoretë caktuara partnerit privat, të domosdoshme përkryerjen e obligimeve të vendosura.Оbjektet e ndërtuara sipas partneritetit publiko-privat,duke përfshirë edhe shtesat dhe përmirësimetjanë pronësi e partnerit publik, për deri sa nuk ështëparashikuar ndryshe në kontratën për vendosje tëpartneritetit publiko-privat.Qeveria e RM themelon Këshillin për partneritet publiko-privatme mandat preh 4 vitesh ndërsa ështëpërbër nga 15 anëtarë prej të vilëve kryetar ështëedhe një zëvendës-kryetar i këshillit. Këshilla ka rolkëshilldhënës të Qeverisë së RM në lëminë e partneritetitpubliko privat, kryen promovim të partneritetitpubliko privat, si dhe jep iniciativa për ndryshimetë dispozitave nga kjo lëmi. Anëtarët e Këshillit janëpërfaqësues nga Ministria për ekonomi, Ministria përfinanca, Ministria për transport dhe lidhje, Ministriapër shëndetësi, Ministria për arsim dhe shkencë, Ministriapër bujqësi pylltari dhe ujë, Ministria për mjedisjetësor dhe planifikim hapësinor, Ministria për kulturë,Sekretariati Gjeneral i Qeverisë së RM-Kabineti izëvendës-kryetarit të Qeverisë i obliguar për çështjeekonomike dhe për koordinimin me resoret ekonomike,Byroja për furnizime publike, BNJVL, bashkësia ebiznesit, si dhe ekspertët e pavarur veçanërisht ngalëmia e ekonomisë dhe së drejtës, duke pasur parasyshpërfaqësimin adekuat dhe të drejtë të të gjithagrupeve nacionale dhe etnike në Republikën e Maqedonisë.Organi kompetent për partneritet publiko privat ështëMinistria për ekonomi.Punët përgatitore për ndarjen e koncesioneve nëtë mira në interes të përgjithshëm dhe kontratë përvendosjen e partneritetit publiko-privat i zbatonkoncedenti ose partneri publik dhe këto përfshijnë:• Formimin e komisionit për zbatim të procedurëspër ndarjen e koncesionit në të mira në interes tëpërgjithshëm ose kontratë për vendosjen e partneritetitpubliko-privat,• Përgatitje e raportit për analizë paraprake për elementetkryesore të projekteve të cilat janë treguespër natyrën kontratë që duhet lidhur me qëll impër vendosjen e partneritetit publiko-privat

40• Hartimi i studimit të fizibilitetit për arsyetimin endarjes së koncesionit në të mira me interes tëpërgjithshëm ose konratës për vendosjen e partneritetitpubliko privat,• Vlerësim i ndikimit mbi mjedisin jetësor të koncesionitpër të mira në interes të përgjithshlm ose nëpartneritet publiko-privat dhe• Aktivitete të domosdoshme për zbatimin e procedurës.Varësisht nga dedikimi i mjeteve për kompensim ngaana e partnerit publik për sigurimin e punëve publikedhe/ose shërbimeve publike, si dhe shpërndarjae rreziqeve ekzistuese kryesore, partneriteti publikoprivat mund të vendoset si:1) koncesion për punë publike ose2) koncesion për shërbime publike ose3) kontratë për furnizim publik ose4) kontratë për furnizim publik të shërbimit.Moment i rëndësishëm i zbatimit të PPP është Ligjipër furnizime publike. Procedurat për ndarjene kontratave për vendosjen e partneriteteve publike-private,partneri publik i zbaton si procedurë ehapur, procedurë të kufizuar, procedurë për bisedimeme konkursin e shpallur paraprakisht, ose dialogkonkurent, konform kushteve dhe në mënyrëtë parashikuara në Ligjin për furnizime publike.Për NJVL në RM, partneritetet publike-private, sipartneritete afatgjate strategjike me sektorin privat,paraqiten në bazat e tyre, kështu që zhvillimi i projektit,procesi i furnizimit dhe menaxhmenti i kontratësmund të paraqesin sfidë mjaft të rëndë si përadministratën komunale, ashtu edhe për sektorinprivat në vend. Kjo veçanërisht ka të bëjë me ata tëcilët do të emërohen si menaxherë të projekteve tëPPP dhe anëtarëve të komisionit për zbatim të procedurëspër shpërndarjen e kontratës. Informimi iciklit projektues të një projekti të PPP është mjafte rëndësishme për të gjitha palët e interesuara,veçanërisht për ato që i miratojnë vendimet dhe zgjidhjetadekuate në faza të ndryshme të procesit siçjanë kryetari i komunës dhe anëtarët e Këshillit tëkomunës.Disa vegla për ZHELRepublika e Maqedonisë, siç mund të vërehej nga elartpërmendura, është vend që filloi të ballafaqohetme iniciativat për ZHEL në dekadën e fundit. Për këtëmerritë më të madhe kanë institucionet dhe organizatate huaja, të cilat ofruan vegla të ndryshme përzhvillimin e ZHEL, strategjive dhe programeve. Më tënjohura janë vargu i gjatë i veglave të Bankës Botërore,të cilat në vendet e zhvilluara tashmë zbatohenme sukses të madh dhe japin rezultate pozitive. Pornënkuptohet, edhe zbatimi i tyre përshtatet me zhvillimine nivelit të strategjive të ZHEL dhe zhvillimi ivendit. Në vendin tonë si vegël më e zbatueshme përZHEL janë sondazhet për klimën afariste, profili i komunës,udhërrëfyes i investitorëve, inkubatorët, qendrate biznesit, këshillat dhe trajnimi për ndërmarrjete vogla dhe të mesme përmes agjensioneve të ЕСА(Enterprise Support agencies), nxitja e zhvillimit tëklasterëve të biznesit dhe vegla tjera. Në këtë rast dotë përqëndroheshin në shpjegimin e disa veglave, tëcilat gjithnjë e më shumë zbatohen te ne, ndërsa këtojanë qendrat e biznesit, biznes-inkubatorët, profilet ekomunës dhe sondazhi i klimës afariste.Profil i bashkësisë (komunës)Profili i bashkësisë është përshkrim detajues i bashkësisëdhe mjeteve që janë në disponim, karakteristikatkulturore, gjeografike, ekonomike dhe politiketë bashkësisë adekuate. Kjo paraqet vegël të domosdoshmepër shqyrtimin e gjendjes në bashkësi. Strukturae profilit bazohet në elementet kryesore ekonomikedhe shoqërore (demografia, struktura e ekonomisëdhe e forcës punuese, arsimit, kulturës) dhe çdobashkësi mund t’i theksojë këto elemente të cilat përtë janë të vetme. Hartimi i profilit të bashkësisë kërkonmbledhje të informacioneve lidhur me bashkësinë,shërbimet, resurset dhe problemet e kësaj bashkësie.Profili i përfshin të dhënat statistikore shoqërore dheekonomike si dhe faktet që janë thelbësore për tërëbashkësinë. Këto të dhëna do të ndihmojnë të merretnjë pasqyrë për qytetin, lëminë ose rajonin, si dhe përatë cilat janë trendet kryesore. Përfshrija e përfaqësuesvetë pushteteve lokale, sektori afarist dhe organizatatjoqeveritare gjatë hartimit të profilit ka njërëndësi të veçantë.Ndryshe, profili i bashkësisë i përshkruan burimet etë ardhurave dhe popullatës, ekonomisë dhe vendete punës, shëndeti dhe kualiteti i jetës, arsimi. Profilimund të shfrytëzohet gjatë identifikimit të nevojaveekonomike dhe zhvillimore. Mund të shërbejë sibazë për planifikimin e aktiviteteve për përmirësimine standardit të jetës së banorëve. Profili i bashkësisëparaqet edhe mjet të shkëlqyeshëm për marketingdhe për promovimin e mundësive lokale para investitorëve.Edhe ky duhet të azhurohet rregullisht,paralelisht me ndryshimin e kushteve të bashkësisëdhe atë në veçanti informacioneve që kanë të bëjnëme ekonominë, forcën punuese dhe mundësitë qëu ofrohen subjekteve afariste. Ai duhet që periodikishttë shpallet me ç’rast liderëve në bashkësi do t’umundësojë tregues shoqëror dhe ekonomikë, ndërsatë gjithë të interesuarve do t’u jep kontrollë të qyte-

41tit, lëmenjëve dhe rajoneve, si dhe trendeve që janëaktuale.Sido qoftë, kjo është një mundësi e papërsëritshmepër çdo bashkësi, që mund të jetë lëmi, qytet ose komunë,që në mënyrë më të mirë t’a përmirësojë vetëqeverisjennë atë bashkësi, dhënia e ingerencavemë të mëdha dhe zhvilli i vetë bashkësisë.Hulumtimi i mendimitPlanifikimi strategjik duhet të bazohet në nevojat dheinteresat e popullatës në komunë. Një ndër mënyratpër qartësimin e interesave dhe mendimeve të popullatësështë hulumtimi i mendimit. Kryesisht, rezultatetnga hulumtimi në masë të madhe varen nga çështjadhe metodat e hulumtimit. Me rëndësi është që paraprakishtme vëmendje të planifikojnë, çka duhet tëpyetet, si të pyetet, sa përgjigje janë të nevojshme përmarrjen e rezultatve nga shembulli i zgjedhur dhe sitë mbledhen rezultatet.Intervista e drejtpërdrejt e popullatës me qëllim qëtë informohen me mendimin e tyre mund të jetë idobishëm në disa raste, por , kryesisht është e nevojshmeshumë kohë të merren mendime të qarta nganjë grup i madh i popullatës. Mbledhjet publike tëbanorëve mund të t’a shprehin mendimin e tyre nukjanë mënyrë sistematike për hulumtimin e mendimit.Në Evropën Perëndimore metodat që përdoren mëshpesh për hulumtimin e mendimit janë pyetësorët.Në pyetësorë mund të përdoren pyetje qartë të definuaramatematikore, të cilat do të duhet të përgjigjenme vënien e shenjës X në përgjigjen e përgjigjur saktëose në mundësinë më të pranueshme, ose përmesdhënies së notës për kualitet të servisit të ofruar.Rezultatet nga hulumtimi i mendimit mund tëshfrytëzohen gjatë SWOT dhe gjatë diskutimeve prioritare,ndërsa mund të parashtrohen si aneks ndaj Planitstrategjik. Rezultatet nga hulumtimi i mendimit,gjithashtu mund të shpallen në gazetën lokale.Anketa për biznes klimënAnketa paraqet vegël shumë të fuqishme. Anketa imbledh dhe analizon të dhënat për qëndrimin kolektivdhe individual dhe mendimet e kompanive lokaleqë punësojnë popullatë lokale. Anketa në të vërtetparaqet mbledhjen e të dhënave nga kompanitë lokale.Këto të dhëna përfshijnë:• Kushte për biznes, pyetje të ndryshme, problemetë bashkësisë ;• Qëndrimi i përfaqësuesve të biznesit ndaj shërbimeveqë i ofron vetëqeverisja lokale, dispozita,taksa dhe të dhëna.Vlerësimi i klimës së biznesit ekzistuese në qytetini bërë nëpërmjet sondazhit paraqet mundësiqë të dorëzohen një lloj i tillë informacionesh dhetë informohet një segment kryesor i bashkësisë sëbiznesit për dobinë që do e kishte qyteti nëpërmjetperspektivave të biznesit. Mënyrë më e mirë qëtë zbulohet se çfarë mendojnë punëdhënësit përbashkësinë është nëpërmjet realizimit të takimevepersonale me ata, duke marrë përgjigje në pyetje tëformuluara. Anketa ju jep mundësi përfaqësuesvetë sektorit privat t’i shprehin mendimet dhe rishikimete tyre në lidhje me dy pikat e lartëpërmendura.Rezultatet japin mundësi më të mirë t’i kuptojnëmomentet kryesore të ekonomisë lokale (dinamika,sektoret kyq, elementet vitale për zhvillimin e ardhshëm),probleme, kërkesa dhe nevoja të biznesevelokale. Fakti që komunat kanë implementuarsondazh dhe në mënyrë aktive bashkëpunon me tëgjitha entitetet biznesore në komunë e zmadhonmundësinë e komunës t’i arrijë qëllimet e saj më tëngushta ekonomike.Studim për arsyeshmërinë ekonomikeStudimi për arsyeshmëri ekonomike është një analizëe arsyeshmërisë dhe qëndrueshmërisë të njëideje. Kjo fokusohet të ndihmojë të përgjigjet njëpyetjes së rëndësishme ,,A duhet të aderojmë ndajzbatimit të idesë në projektin e propozuar?” Të gjithaaktivitetet e studimit janë drejtuar t’u ndihmojnë t’upërgjigjen pyetjes. Projekti me zhvillim të realizueshëmështë projekt ku rezultatet do t’a arsyetojnëzbatimin e tij, ku do të mund t’a durojë zbatimindhe rreziqet për qëndrueshmërinë me të cilat do tëballafaqohet, ku projekti do të mbijetojë në mënyrëafatgjatë dhe do t’i plotësojë qëllimet e organizatësqë e financon. Studimi për arsyeshmëri ekonomikeështë vetëm një hap deri te procesi i zbatimit të projektitpër zhvillim. Kjo gjithashtu paraqet dokumentqë siguron bazë për një vendim investues me projekttë propozuar për zhvillim. Kjo duhet të përfshijëelemente adekuate teknike, ekonomike, ekologjike,institucionale dhe sociale, të cilat ndikojnë në projektindhe e tregojnë qëndrueshmërinë e tij. Studimipër arsyeshmëri ekonomike patjetër duhet të tregjëse projekti është konform strategjive tuaja për zhvillimdhe qëllimeve, si dhe me strategjitë dhe qëllimete institucioneve financiare (organizata donatore, agjensioniqëndror qeveritar dhe/ose ministria, IPA osefondet strukturore etj). Si instrument për marrjen evendimit, studimi për arsyeshmëri ekonomike ështëdokument kryesor në bazën e të cilit një projekt i caktuarmerr financim ose jo, pa dallim ku merret vendimipër financim, në komunën tuaj ose diku jashtë.Edhe pse përgatitja e studimeve formale për arsyeshmëriekonomike të projekteve për zhvillim lokal

42nuk ka qenë praktikë e zakonshme, në komunat nëMaqedoni tashmë rritet nevoja nga përmirësimi i hartimittë projekteve dhe të studimeve për arsyeshmëriekonomike.Në projektet e mëdha investuese, më lirë është tëstudijohet projekti paraprakisht, të paguhet dizajnimdhe studim, se sa të bëhen gabime të shtrenjta.Disa donatorë dhe investitorë, veçanërishtbankat që sigurojnë panaire, kërkojnë studim përarsyeshmëri ekonomike si dokument të domosdoshëmpara se t’a shqyrtojnë financimin. Edhe tëmos ekzistonte një dokument i tillë, çdoherë ështëe dobishme të evaluohet sa është real cili do projektqoftë, para se merret vendim për financim. Parastudimit për arsyeshmëri ekonomike, një evaluim ivrazhdë ose relativisht i shpejtë për arsyeshmërinëekonomike mund të zbulojë se disa projekte nukvlejnë të zbatohen ose duhet të ndryshohenshumë.ZHEL-ndërmarrje të vogla dhe të mesmeNë një numër të madh të ekonomive të zhvilluara,bazë konkurente paraqesin ndërmarrjet e vogla dhetë mesme që kanë aftësi dhe mundësi të përfshihennë shpenzimet, kualitetin dhe kërkesat për dorëzimtë kapaciteteve të mëdha industriale. Pyetje ështëse vallë dhe si do të implementohet në ekonomitënë zhvillim. Duke u nisur nga praktika, literatura dheteoritë e shumta do mundeshim të konkludonim sebaza e ZHEL në vendet në tranzicion qëndron mu nëzhvillimin e sektorit të NVT, por me nxitje paraleletë zhvillimit të kapaciteteve të mëdha industriale qëmundësojnë apsorbim të numrit të madh të të papunësuarvenga njëra anë, si dhe inkubim të numrittë madh të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme nganjëra anë, si dhe tejkalimin e dimensionit kohor nëarritjen e rezultateve pozitive.Nxitja dhe zhvillimi i kapaciteteve të tilla mundet tëmundësohet me përdorim të më shumë veglave siçjanë:• Subvencionime përkatëse nga ana e pushtetevelokale për investues potencial (vendor dhe tëhuaj), përfshirë këtu edhe investimet direkte ;• Forma të ndryshme të partneriteteve publiko/private;• Targetim të investuesve specifik, atraktiv, dukemundësuar fushën lokale të jetë më konkurentenë lidhje me rajonin gjithpërfshirës.Veçanërisht do të duhet të theksohet nevoja nga politikaindustriale specifike, e definuar ose zbatuar dherregullativa që kanë të bëjnë me transferin e teknologjisë,kapitalit financiar dhe shfrytëzimi i resursevenjerëzore, të cilat janë bazë për zhvillim afatgjatë ekonomik.Maqedonia hyn në fazën e përgatitjes serioze përhyrje në Bashkimin Europian, dhe me vetë atë më tëmëdha janë edhe përgjegjësitë dhe detyrimet e ndërmarrjevetë vogla dhe të mesme për akodomodimine prodhimeve të tyre ndaj standardeve që i kërkonBE. Rajonet janë një ndër faktorët themelor nëpërmjettë cilave BE i realizon projektet e veta, sepse rajonetrespektivisht pushtetet lokale janë më afër derite sipërmarrësit dhe kanë fotografi më të qartë ngapushtetet nacionale për atë që u është e nevojshme.Autorizimet më të mëdha në nivel lokal mundësojnësenzitivitet për kuptimin e nevojave të NVM dhe kapacitetmë i madh për ndërmarrjen e aksioneve adekuatepër përkrahje. Decentralizimi i përgjegjësivezhvillimore përfshin krijim të institucioneve rajonale/lokale për përkrahjen e NVM të cilat do të paraqesinbazë në krijimin dhe avancimin e politikave zhvillimoreme ç’rast në mënyrë më adekuate do të mbajnëllogari për karakteristikat, potencialet dhe nevojat eekonomisë lokale.Politika për zhvillimin e NVM• Strategjia nacionale për zhvillim të ndërmarrjevetë vogla dhe të mesme• Politika industriale e RM në periudhën 2009-2020• Strategjia për zhvillim të zejtarisë në RM 2011-2020• Strategji inovative 2012-2020• Аkt për biznese të voglaInkubatorët afaristëNë kushte të sotme të ballafaqimit me procesin e decentralizimitpushtetet lokale duhet të ndërmarrinpozicion udhëheqës në zhvillimin e definicioneve tëreja ndaj bazës së ZHEL dhe strategji me qëllim qëtë arrihet e dëshirueshmja. Zhvillimi më pas duhettë jetë i kuptuar si proces multidimensional që involvonsfida të mëdha për strukturat sociale, shprehitëe njerëzve institucionet publike si dhe reduktim tëpabarazisë dhe të varfërisë. Për këtë nevojë është inevojshëm edhe:• ndërtim të inkubatorëve sipërmarrës ;• përkrahje direkte të bizneseve fillestare;• përkrahje e zhvillimit të bizneseve personale familjare.

43që njëherit paraqesin vegla ku duhet të fokusohenpushtetet lokale në të ardhmen, me qëllim të sigurohenzhvillim i qëndrueshëm i bashkësisë në afat tëgjatë.Kryesisht i madh është numri i të interesuarve për fillimine biznesit të tyre, por më së shpeshti ato mendojnëse ekziston mungesë e përkrahjes në vendosjendhe mbajtjen e biznesit në vitin e parë nga ekzistimi.Statistikat flasin se pothuaj se 90% nga kompanitënuk arrijnë të mbijetojnë në 5 vitet e para nga ekzistimii tyre. Kjo statistikë është mjaft e ndryshme kurstartimi i një kompanie është themeluar në kuadër tëinkubatorit të biznesit.Inkubatorët e biznesit kanë një rol të rëndësishëm nëpërkrahje në fillimin e biznesit në vitin e parë nga ekzistimii tij. Ato janë dizajnuar të lehtësojnë krijimine pasurisë dhe në mënyrë aktive të kontribuojnë përzhvillim të qëndrueshëm socio-ekonomik të bashkësivedhe ekonomive të reja si dhe proceseve si: krijimii kulturës sipërmarrëse dhe ngritja e vetëdijesë, zbatimidhe selektimi i firmave, regrutimi dhe trajnimi imenaxherit të inkubatorëve dhe pushteteve lokale,trajnim i vazhdueshëm i kompanive konform nevojavetë tyre, evaluimi i rritjes së kompanive përmesprogramit të zhvilluar dhe sigurimi i përkrahjes teknike.Inkubacioni i biznesit është i pranueshëm nënivel global nga ana e qeverive, mjekëve dhe palëvetjera të interesuara si një proces suptil dhe komplekspër përkrahjen e inovatorëve dhe/ose sipërmarrësvegjatë fazave të hershme të zhvillimit dhe rritjes sëtyre.Në Republikën e Maqedonisë ekzistojnë disa inkubatorëaktiv dhe qendra rejonale për përkrahje të MSPsektorit. Kjo bazë e formuar duhet maksimalisht tëshfrytëzohet nga pushtetet lokale gjatë promovimitdhe zhvillimit në nivel lokal nëpërmjet fleksibilitetitdhe realizimit të projekteve të përbashkëta dhepartneritetit pastaj duke potencuar këtu aspektetsociale dhe njerëzore të zhvillimit ekonomik. Aq mëtepër ajo është e domosdoshme edhe për shkak tëfaktit që baza e formuar nga ky lloj qendrash të drejtuarandaj ZHEL momentalisht funksionojnë. Rolii këtyre qendrave në të ardhmen duhet akoma mëshumë të zgjërohet dhe të forcohet para se gjithashnë mbështetje të bizneseve fillestare të vetëqeverisjeslokale, duke pasur parasysh mundësitë e reja dheingerencat e së njëjtës në drejtim të ZHEL.Zhvillimi i turizmitZhvillimi i turizmit, promovimi i resurseve turistikedhe kapaciteteve krahas që kryhet përmes institucionevekompetente dhe organizatave në nivel nacional,është qëllim i çdo vetëqeverisjeje lokale. Potencialetturistike me të cilat disponon çdo komunë janë pjesëpërbërëse e çdo profili të vetëqeverisjes lokale poredhe masa dhe aktivitete për zhvillimin e turizmit nëçdo vetëqeverisje lokale përfshijnë pjesë të rëndësishmenë Strategjitë për zhvillim ekonomik lokal dhe planetvjetore aksionale. Krahas kësaj komuna fokusohetnë krijimin dhe implementimin e projekteve adekuatepër promovim të Maqedonisë si destinacion turistik,edukim i popullatës për zhvill im të veprimtarisëturistike dhe përkrahja e zhvillimit të të gjitha formavealternative të turizmit me inicim dhe përkahje tëzhvillimi të përgjithshëm të turizmit në RM konformStrategjisë nacionale për zhvillim të turizmit.Në nivel nacional institucionet dhe organizatat kompetentepër turizëm janë: Ministria për ekonomi (qënjëkohësisht është edhe organ kompetent për kryerjene punëve nga lëmia e turizmit) dhe Agjensioni përpromovim dhe përkrahje në turizëm me funksion përpromovim të resurseve turistike dhe kapaciteteve tëRM në nivel ndërkombëtar.Në Republikën e Maqedonisë veprimtarinë turistike erregullojnë 6 dispozita ligjore kryesore me ndryshimemë të reja dhe plotësime të përshtatura me standardetevropiane të veprimtarisë turistike dhe Strategjisënacionale për zhvillim të turizmit:• Ligji për veprimtari turistike• Ligji për veprimtari hotelierike• Ligji për taksë për qëndrim të përkohshëm• Ligji për Agjensionin për promovim dhe përkrahjenë turizëm• Ligji për zona turistike zhvillimore• Ligji për autokampeNxitja dhe përkrahja e zhvillimit të turizmit stimulohetedhe përmes programeve IPA ndërsa veçanërisht irëndësishëm për zhvillimin i turizmit është fakti se BEpërmes programit IPARD siguroi mjete në kuadër tëndihmës para-aderuese për zhvillim të turizmit ruralnë Maqedoni.Qeveria e RM, miraton Program vjetor për zhvillim tëturizmit. Me qëllim tërheqja e turistëve në RM si destinacionunikat turistik, është hartuar fushata e financuarnga Qeveria e RM ,,MAQEDONIA E PËRHERSHME”,www.macedonia-timeless.com, ndërsa promovim internetii kapaciteteve turistike është bukuria e Maqedonisëme ofertë turistike për më shumë forma tëturizmit është paraqitur edhe në ueb portalin: www.exploringmacedonia.com.

44Кur jemi te dispozitat ligjore rregullative të LIGJIT PËRVEPRIMTARI TURISTIKE dhe LIGJI PËR VEPRIMTARI HO-TELIERIKE caktojnë dispozita të veçanta për komunat.Komunat respektivisht kryetari i komunës, ndërsa nëQytetin e Shkupit kryetari i komunës në rajonin e Shkupit,konform këtyre dy ligjeve mbajnë regjistra tëveçanta dhe atë: persona fizikë të cilët kryejnë veprimtarituristike, regjistër për persona fizikë të cilët kryejnëveprimtari hotelierike, regjistri për udhërrëfyesturistikë dhe shoqërues turistikë, regjistri për dhëniene shërbimeve në turizmin e fshatit dhe etno-turizmidhe lloje tjera të shërbimeve hotelirike me vëllim tëvogël. Forma dhe përmbajtja si dhe mënyra e mbajtjessë regjistrit janë shënuar përmes rregull oreve tëveçanta.Kryetari i komunës në rajonin e Qytetit të Shkupit i informonkryetarin e Qytetit të Shkupit për regjistrimine kryer të personave fizikë në regjistër, si dhe paraqitjanga ana e ekzekutuesit të veprimtarisë turistike.Krahas mbajtjes së regjistrave konform këtyre ligjevekomunat kanë obligim të mbajnë evidencë për orarine punës të ekzekutuesve të veprimtarisë turistikedhe objektet hotelierike, si dhe mbajnë evidencë përhotelierët të cilët fillojnë me punë të objekteve që punojnënë rajonin e tyre.Каtegorizimin e objekteve hotelierike e kryejnë komisionetpër kategorizim të objekteve hotelierike të përbërënga pesë anëtarë, të cilët kanë zëvendës. Anëtarii komisionit është edhe përfaqësues nga vetëqeverisjalokale në territorin e të cilit kryhet kategorizimi.Kryetari i komunës është kompetent për kryerjen ekategorizimit të shtëpive, banesave dhe dhomaveme qira nga ana e personave fizikë dhe amvisëritë efshatit. Me kategorizim obligativ jepet edhe notë eveçantë.Mbikëqyrja inspektive konform dy ligjeve ështëgjithashtu obligim i komunave dhe Qytetit të Shkupit.Punët e mbikëqyrjes inspektive të kryesit tëveprimtarisë turistike dhe të veprimtarisë turistiketë regjisrtuara në regjistrin që e mban kryetari i komunës,ndërsa në qytetin e Shkupit në regjistrin qëe mban kryetari i komunës në rajonin e qytetit të Shkupit.Kryejnë inspektorët e autorizuar të komunës,ndërsa në qytetin e Shkupit inspektorët e autorizuartë Qytetit të Shkupit. Për inspektor të autorizuar tëkomunës, ndrsa në qytetin E Shkupit për inspektortë autorizuar të qytetit të Shkupit, mund të emërohetperson i cili i plotëson këto kushte: 1) të jetë shtetas iRM dhe 2) të ketë arsim të lartë profesional nga profesioniekonomik, juridik ose turistik-hotelierik dhe sëpaku 2 vjet përvojë pune.Mbikëqyrje mbi punën e kryetarit të komunës, ndërsanë qytetin e Shkupit kryetarit të komunës në rajonine Qytetit të Shkupit lidhur me obligimet konform dyligjeve, kryen organi i drejtorisë shtetërore kompetentpër punët nga lëmia e hotelierisë. Mbikëqyrja epunës së këshillit dhe kryetarit të komunës, ndërsa nëqytetin e Shkupit të këshillit dhe kryetarit të komunësnë rajonin e qytetit të Shkupit, si dhe të Këshillit dhekryetarit të Qytetit të Shkupit, bazohet në parimin eligjshmërisë, përgjegjësisë dhe pavarësisë në realizimine tyre.Ligj tjetër i rëndësishëm nga kjo lëmi është Ligji përtaksë për qëndrim të përkohshëm. Konform këtij ligji,taksa për qëndrim të përkohshëm e paguajnëshoqëritë e regjistruara tregtare ose tregtari-individ,si persona të cilët japin shërbime për qëndrim të turistitdhe udhëtarëve të cilët mltej e paguajnë të njejtënderi në ditën e 15-të në muajin në rrjedhë për muajine kaluar në llogari të NJVL dhe llogarinë e buxhetittë RM. Komunat gjithashtu kryejnë edhe mbikëqyrjembi zbatimin e këtij Ligji si dhe janë përgjegjës, mësaktë këshilli i komunës duhet të miratojë plan vjetortë njësive të vetëqeverisjes lokale dhe qytetit të Shkupitpër propagandë të përgjithshme turistike dhepër përmirësimin e kushteve për qëndrim të turistëvee miraton këshilli i njësisë së vetëqeverisjes lokale dheqyteti i Shkupit.Кur jemi te mjetet:1. Për kryerjen e veprimtarisë hotelierike në bar tënatës, kabare, diskoklub dhe diskoklub në hapësirëtë hapur patjetër duhet të disponojë liçencë.Lartësinë e kompensimit për këtë liçencë e përcaktonkëshilli i komunës, ndërsa për qytetin eShkupit, këshilli i qytetit të Shkupit. Kompensimi50% paguhet në llogari të komunës, ndërsa nëqytetin e Shkupit në llogarinë e qytetit të Shkupit,ndërsa 50% paguhet në buxhetin e RM. lartësia ekëtij komepensimi është rreth:- kabare – në kundërvlerë në denarë 5.000 EURO- bar nate – në kundërvlerë në denarë 7.000 EURO- disko klub dhe disko klub në ambient të hapur –në kundërvlerë në denarë 7.500 EURO.2. 80% nga taksa e paguar për qëndrim të përkohshëmnë rajonin e njësisë për vetëqeverisjelokale, ekzekutuesit e veprimtarisë hotelierikedhe turistike e paguajnë në llogarinë e njësisë përvetëqeverisje lokale dhe 20% nga taska e paguarpër qëndrim të përkohshëm paguajnë në llogarinëe buxhetit të RM. Në qytetin e Shkupit, 80%nga taksa për qëndrim të përkohshën e paguar nërajonin e qytetit të Shkupit, paguesi i taksës e paguannë llogari të qytetit të Shkupit, ndërsa 20%në llogari të buxheti të RM.

453. Mjetet e mbledhura nga gjobat e shqiptuara ngainspektorët e autorizuar në komunë derdhen nëbuxhetet e komunës, respektivisht buxhetin eqytetit të Shkupit, konform nenit 67 të Ligjit përveprimtari turistike dhe nenit 67-a të Ligjit për veprimtarihotelierike dhe neni 12 nga Ligji për taksëpër qëndrim të përkohshëm.Zhvillimi i turizmit shkon në dobi të zhvillimit të përgjithshëmsocio-ekonomik në vetëqeverisjen lokale,pikërisht për atë se dita ditës, komunat investojnë mëtepër në këtë sektor. Vetëqeverisja lokale përpiqet përavancimin dhe promovimin e turizmit dhe prezantimitprofesional të të gjitha segmenteve nga oferta turistike,sigurimi i materialit informativ propaganduespër promovim dhe përkrahje të vlerave turistike përshkak të tërheqjes së një numri më të madh të turistëve,si dhe bashkëpunimi me organizatat turistike,odat, asociacionet, shoqatat dhe institucionet tjeranga lëmia e turizmit dhe hotelierisë.

46PLANIFIKIMI HAPËSINOR DHE6URBANISTIKNjëra ndër sfidat më të mëdha të procesit të decentralizimitështë planifikimi urbanistik dhedhënia e lejeve për ndërtim. Edhe deri më tanikomunat janë kujdesur për hartimin dhe miratimin eplaneve urbanistike por tani do të kujdesen edhe përrealizimin e tyre, gjegjësisht për dhënien e lejeve përndërtim, me çka qytetarët do të mund të realizojnë tëdrejtat e tyre në komunë. Procesi i planifikimit urbanistikështë integral dhe zhvillohet në vazhdimësi. Përkëtë, në këtë tekst, të nderuar këshilltarë, përveç përplanifikimin urbanistik, do të flasim shkurt, edhe përplanifikimin hapësinor, si proces i rëndësishëm përzhvillimin e komunave.6.1. PLANIFIKIMI HAPËSINOR6.1.1. Çka është plani hapësinor dhe cili ështëqëllimi i tijPlani hapësinor paraqet njërin nga dokumentet më tërëndësishëm për zhvillimin e përgjithshëm të shtetit.Me planin hapësionor përcaktohet organizimi funksionali hapësirës së shtetit, qëllimet dhe koncepcionetpër zhvillim hapësinor, sipas lëmenjëve të veçantë(truall, popullsi, ekonomi, infrastrukturë, mjedis jetësor,trashëgimi kulturore e ndërtuar, shkatërrimeluftarake, fatkeqësi natyrore dhe teknologjike).Plani hapësinor miratohet për mbarë territorin e Republikësdhe paraqet strategji për zhvillim hapësinortë Republikës, që jep drejtime për dedikimin, shfrytëzimin,mbrojtjen, organizimin, rregullimin dhe menaxhiminme hapësirën e Republikës dhe e njejta përmban:dedikim kryesor të tokës, drejtime për rregullimindhe shfrytëzimin e hapësirës, shpërngulja hapësinoree ndërtimeve afariste dhe joafariste, rrjeti i vendevetë banuara, shpërngulja hapësinore e infrastrukturësrrugore dhe ndonjë infrastrukturë tjetër, vlerësimistrategjik i ndikimeve mbi mjedisin jetësor, drejtimedhe masa për mbrojtjen dhe avancimin e mjedisitjetësor dhe natyrës, masat për mbrojtjen e trashëgimisësë patundshme kulturore, masa për mbrojtjene shkatërrimeve nga luftërat, masa për mbrojtje ngakatastrofat natyrore dhe teknologjike dhe shkatërrimet,parametrat për zbatimin e planit dhe paraqitjeadekuate grafike.6.1.2. Llojet e planit hapësinorLlojet e planeve hapësinore janë ndarë varësisht ngahapësira që është lëndë planifikimi. Në vendin tonëhartohet plani hapësinor në Republikën e Maqedonisëdhe planet urbanistike.Plani hapësinor i Republikës hartohet përmes planithapësinor në rajon, plani hapësinor i komunës, komunavenë qytetin e Shkupit dhe qyteti i Shkupit dheplani hapësinor për rajone me interes të veçantë përRepublikën.Plani hapësinor i rajonit dhe plani hapësinor për rajonme interes të veçantë për Republikën, janë pjesë përbërësetë Planit hapësinor të Republikës.Plani hapësinor i rajonit ka të bëjë për hapësirë e cilaështë caktuar me planin hapësinor të Republikës, sitërësi gjeografike, ekonomike ose funksionale.Plani hapësinor i komunës, komunave në qytetin eShkupit dhe qyteti i Shkupit hartohet për rajonin e komunës,për rajonin e komunave në qytetin e Shkupitdhe për rajonin e qytetit të Shkupit.Plan hapësinor i rajonit me interes të veçantë të Republikëska të bëjë me parkun nacional ose kategori tjetërtë rajonit mbrojtës, akumulimi ose uji burimor, rajon meeksploatim vëllimor të përbërësve mineralë, korridoreinfrastrukturore dhe rrugore, objekte dhe sisteme prodhueseenergjetike, sisteme melioracione dhe sistemetjera dhe rajone tjera të rëndësishme për Republikën.6.1.3. Përmbajtja e planit hapësinor tëRepublikësNë fillim të çdo plani hapësinor, paraqiten qëllimetthe supozimet themelore të planit dhe karakteristikatgjeostrategjike të hapësirës, për të cilën harzohetplani.Çdo kapitull i planit hapësinor përmban tre komponentethemelore - bazën fillestare, qëllimet dhe përcaktimetplanifikuese dhe tregues të bilancit.Kuvendi i Republikës së Maqedonisë e miraton Planinhapësinor të Republikës, ndërsa Plani hapësinor përrajon dhe Plani hapësinor për rajone me rëndësi të

47posaçme për Repulikën, sillen si ndryshime dhe plotësimetë Planit hapësinor të Republikës.Planet hapësinore sillen për, më së paku, 15 vjet.Para skadimit të këtyre afateve, aprovuesi i planit autorizonrevizion të planit, me të cilin përcaktohet nëseështë i nevojshëm ndryshimi dhe plotësimi i planit.Planet hapësinore të miratuara, si plane të rëndësishmepër zhvillimin e shtetit vërtetohen në katër egzemplarë,nga të cilët njëri ruhet në arkivin e organit,i cili është i autorizuar për miratimin e planit; një egzemplarëruhet në arkivin shtetëror; një egzemplarë idorëzohet organit të administratës shtetërore - kompetentpër punët në lëminë e planifikimit hapësinordhe një egzemplarë i dorëzohet organit të administratësshtetërore - kompetent për punët në lëminë erregullimin e hapësirës.6.1.4. Planifikimi hapësinor si instrument përzhvillimin e komunavePlanifikimi hapësinor është shumë i rëndësishëm përzhvillimin e përgjithshëm të komunave.Nëpërmjet informatave, që ofrojnë planet hapësinorepër resurset natyrore, për situatën dhe drejtimetpër zhvillim, qytetarët, gjegjësisht subjektet juridikemund që në mënyrë të drejtë të drejtojnë interesin etyre për punë, jetesë, kulturë dhe të ngjajshme.Me krijimin e parakushteve të planifikuara për hapjen-ndërtimine subjekteve të reja ekonomike, vihennë lëvizje kapacitetet egzistuese ekonomike, hapenvende të reja të punës për popullatën e rajonit. Mepunësimin përmirësohet gjendja socio-ekonomikee popullatës dhe realizohen buxhetet e komunave.Buxhetet e komunave realizohen nga tatimet, që i paguajnëqytetarët.D.m.th. komunat do të jenë në pozitë të kryejnë kompetencate tyre.6.1.5. Lidhja midis planifikimit hapësinor dheplanifikimit urbanistikPlanifikimi hapësinor dhe planifikimi urbanistik janëprocese të nënrenditur në vazhdimësi dhe janë të lidhurnë mes tyre.Plani hapësinor i Republikës së Maqedonisë ështëdokumenti më i lartë planifikues, në të cilin janë tëdhëna drejtimet për përpilimin e dokumeneteve mëtë ulta planifikuese, gjegjësisht planet urbanistike,përveç PUD.Planet urbanistike përgatiten në pajtim me Planin hapësinortë Republikës në aspekt të elementeve, si vijon:- strategjisë për zhvillim ekonomik të shtetit;- bazës për ekonomizim me ujërat,- planit të përgjithshëm për ekonomizim me malet,- bazës së përgjithshme të gjuetisë,- stratëgjisë për zhvillim të energjetikës dhe bazavetë tjera,- programeve dhe planeve zhvilluese me interespublik,- dedikimit dhe shfrytëzimit të hapësirave,- politikës afatgjate të urbanizmit,- rrjetit të infrastukturës së madhe (magjistrale),- rrjetit të vendbanimeve, mbrojtjes së ambientit jetësordhe të ngjajshme.Çdo plan në nivel më të ulët duhet të përmbajë kushtepër planifikim (parametra të përgjithshëm dhe tëveçantë dhe shtesë grafike) nga plani nga niveli mëi lartë, me të cilin paraqiten drejtimet për përpilimine planit.Shembull: aprovuesi i planit gjeneral urbanistik,planit urbanistik për vendbanim dhe planiturbanistik për rajon jasht vendbanimit, ështëi obliguar të kërkojë kushte për planifikim nëhapësirë, nga organi i administratës shtetërore- kompetent për punët në lëminë e planifikimithapësinor.6.2. PLANIFIKIMI URBANISTIK6.2.1. Çka është plani urbanistik dhe cili ështëqëllimi i tijMe planet urbanistike rregullohen qytetet dhe vendbanimet,njësoj sikurse secili nga ne rregullon vendbanimine tij. Që të rregullohet, ato duhen të organizohensipas normave të aprovuara. Kështu edheqytetet, që një bashkësi e vendbanimeve të shumtaorganizohen dhe rregullohen sipas normave dhestandardeve të përcaktuara.6.2.2. Lloje të planeve urbanistikeLlojet e planeve urbanistike janë të përcaktuara varësishtnga hapësira, që është objekt i planifikimit dheshkallës së të dhënave, që i jep plani. Te ne hartohendhe miratohen këto plane urbanistike:- Plan urbanistik gjeneral;- Plan urbanistik detajues;- Plan urbanistik për vend të banuar dhe- Plan urbanistik për territor jashtë vendit të banuar.

48Plan urbanistik gjeneralPlani urbanistik gjeneral miratohet: për qytetin e Shkupitdhe për qytetet që janë seli të komunave.Me planin urbanistik gjeneral definohet përfshirjaplanifikuese e qyteteve, respektivisht kufiri prej ku shtrihetqyteti.Plani urbanistik detajuesPlani urbanistik detajues hartohet dhe miratohetpër përfshirje të planifikuar, për çka është sjellur planiurbanistik gjeneral.Përfshirja planifikuese e qytetit, mund të ndahet nëpërfshirje më të vogla të planifikuara për shkak tëshqyrtimit më të mirë të organizimit hapësinor. Përfshirjete planifikuara në qytet janë sipërfaqe, që paraqesintërësi funksionale, e rrumbullaksuar me rrugë,rrjedhje ujore ose lloje të tjera të kufijve natyrorë.Plani urbanistik detajues jep të dhëna konkrete përndërtim të ndërtesave për çdo parcelë urbanistike.Shembull: Për qyetetin është miratuar plan urbanistikgjeneral me të cilin qyteti është ndarë nëpërfshirje më të vogël të shënuar me numra. Çdopërfshirje planifikuese paraqet një tërësi fuksionaledhe për të mund të hartohet plan urbanistik detajues.Me planet urbanistike detajuese formohenparcela ndërtimore dhe përcaktohen kushtet përndërtim në kuadër të çdo parcele ndërtimore.Plan urbanistik për fshatinPlani urbanistik për fshatin sillet për sipërfaqe të banuarme karakter të fshatit.Plan urbanistik për sipërfaqe jashtë vendit të banuarPlani urbanistik jashtë vendit të banuar hartohet dhemiratohet sipas nevojës për përfshirje planifikuese përrajonet që nuk janë përfshirë me planet urbanistike gjeneraleose plane urbanistike për fshatin. Me këtë planrregullohet dedikimi dhe mënyra e shfrytëzimit të hapësirës,si dhe kushtet për ndërtim të komplekseve dhendërtimeve jashtë qytetit dhe vendeve tjera të banuara.6.2.3. Çfarë interesi kanë trupat e komunësnga planet urbanistikePlanet urbanistike janë dokumente shumë të rëndësishmepër komunën, sepse janë bazë për zhvillimsocioekonomik dhe për zhvillim kulturor të komunës.Çdo komunë, që dëshiron të zhvillojë ekonominë esaj, që dëshiron t’ju mundësojë kushte më të mira përjetesë banorëve të saj duhet, patjetër, të sjell, të revidojë,plotësojë dhe ndryshojë planet urbanistike,duke i përcjellur tendencat bashkëkohore për zhvillimnë vend dhe botë.Nëpërmjet planeve urbanistike trupat e komunësrealizojnë programet e aprovuara për rregullim komunal,për ndërtimin e rrugëve lokale, rrjeteve tëujësjellësit, kanalizime fekale dhe atmosferike, mbrojtjetë ambientit jetësor dhe të ngjajshme. Administratakomunale e vetëqeverisjes lokale i udhëheq proceduratpër sjelljen e planeve urbanistike. Nëpërmjetrealizimit të planeve urbanistike, realizohen edhe tëardhura për komunën, si kompenzim për rregullimine truallit ndërtimor. Këshilli i komunës, nëpërmjettrupave të tij punues, gjithnjë merr pjesë në sjelljene planeve urbanike. Këshilltarët i aprovojnë planeturbanistike me sjelljen e vendimit, i cili është pjesëpërbërëse e planit.Hartimi i planeve nga programi vjetor i komunave financohetnga buxheti i komunës dhe buxheti i qytetittë Shkupit ose mund të financohet nga personat fizikëdhe juridikë kërkesat programore të tëc cilëve dherajonet në interes janë të pranueshme për komunëndhe Qytetin e Shkupit.6.2.4. Çfarë interesi ka popullata lokale ngaplanet urbanistikePlanet urbanistike kanë rëndësi të madhe për popullatënlokale, sepse kanë ndikim të drejtëpërdrejt mbikushtet e jetës dhe punës së tyre.Planet urbanistike të aprovuara, ju mundësojnë qytetarëvetë realizojnë të drejtat e tyre për ndërtimtë objekteve të karakterit ekonomik, objekteve përbanimin, objekteve afariste dhe objekteve publike.Me ndihmën e planeve urbanistike organizohettrualli ndërtimor në parcela ndërtimore, zgjidhençështje të caktuara pronësoro-juridike, mundësohetmbiformimi i parcelave ose blerja e tokës ndërtimor,mundësohet ndërtimi i infrastrukturës së nevojshmederi te objektet dhe të ngjajshme.Nëpunësi në regjistrin e planeve sheh a është miratuarplan urbanistik detajues në vendbanimin në të cilinështë ndërtuar shtëpia e tij dhe konstaton:Rasti 1.: Se plani është miratuar. Pastaj nëpunësi ehap planin dhe sheh në plan se kërkuesi mund tëndërtojë sipërfaqe më të madhe dhe t’a rrisë lartësinëe shtëpisë së tij dhe udhëzon në procedurën përmarrjen e lejes për ndërtim.Do të thotë, plani urbanistik i miratuar i ka mundësuarqytetarit t’i realizojë të drejtat e tij për ndërtim men-

49jëherë. Qytetari i kënaqur shkon t’i ndërmerr aktivitetete mëtejme për ndërtim të shtëpisë familjare.Me ndërtimin e shtëpisë familjare qytetari do t’imundësojë familjes së tij zhvillim psikofizik dhe socio-ekonomik.Rëndësia e planit është në atë se qytetari mund të realizojënevojën për ndërtim të çdo lloji të objekteve. Nëseobjekti është afarist, do të mundësojë edhe punësimetë tjera dhe përmirësim të kushteve socio-ekonomikeedhe për qytetarët tjerë, që do të punësohen në objektinafarist. Aktivizimi i subjekteve të reja afariste epërmirëson edhe gjendjen e përgjithshme në komunë,duke bërë shtytje të zhvillimit të saj të përgjithshëm.Shembull: vjen qytetari në komunë dhe kërkonnga shërbimi profesional leje për ndërtim të shtëpisëfamiljare. Gjegjësisht, parcela e tij është emadhe ndërsa ai ka ndërtuar shtëpi të vogël familjare.Familja e tij është zmadhuar dhe ai ka nevojëpër mbindërtim të shtëpisë familjarë, që tëmundësojë për familjen kushte bashkëkohoredhe humane për jetë.Nëse plani nuk është miratuar: nëpunësi e lajmëronkërkuesin se nuk mund të ndërtojë shtëpimë tëmadhe familjare. Qytetari largohet i pakënaqur,duke mos mundur të realizojë nevojat dhe të drejtate tij deri në momentin e miratimit të planiturbanistik detajues për vendbanimin, në të cilinjeton ai. D.m.th. familja e tij do të jetojë në kushtejashtë standardit edhe më tutje. Kjo do të ndikojëdrejtpërdrejt në zhvillimin e tyre psiko-fizik dhesocio-ekonomik.6.2.5. Kush është përgjegjës për planeturbanistikePërgjegjës për përpilimin dhe sjelljen e planeve urbanistike,janë komunat dhe Qyteti i Shkupit.Përgjegjësia për planet urbanistike mund të ndahetnë dy lloje.Përgjegjësia e qytetarëve është që të vijnë dhe t’i japinsugjerimet e tyre dhe mendimet për planin, sepse pasmiratimit të planit nuk mund të kënaqen vërejtjet e tyre.6.2.6. Procedura për hartimin dhe miratimin eplaneve urbanistike- Hartimi i planeve urbanistikeHartimi i planeve urbanistike realizohet në dy faza: siprojekt-plan dhe propozim- plan.Për hartimi e planeve urbanistike për komunat dheQytetin e Shkupit, këshilli i komunës dhe Këshilli i Qytetittë Shkupit sjellin program vjetor, me propozim tëseksionit-kompetent për punët e planifikimit urbanistiktë komunës dhe Qytetit të Shkupit. Gajtë hartimi tëplanit, merren parasysh niveli i realizimit dhe kërkesate qytetarëve për nevojën e përpilimit të planit urbanistik,të fituara nëpërmjet shpalljes për hartimin eprogrameve vjetore.Programet për hartimin e planeve urbanistike, dorëzohenderi te ministritë - kompetente për punët nëlidhje me rregullimin e hapësirës, për shkak të parashikimittë objekteve me rëndësi për shtetin. Planeturbanistike nga ky program, financohen nga buxheti ikomunës dhe Qytetit të Shkupit.Hartimin e planeve nga programi i paragrafit (1) tëkëtij neni mund t’a financojnë edhe personat e interesuarfizikë dhe juridikë kërkesat programore të tëcilëve dhe rajonet e ineteresit janë të pranueshme përkomunën dhe qytetin e Shkupit.Për shkak të nxitjes dhe përshpejtimit të procesit tërregullimit të hapësirës, Qeveria e RM miraton programvjetor për financimin e hartimit të planeve urbanistikesi dhe shtetit dhe dokumentacioni planifikues urbanistiklokal dhe projektit për infrastrukturë, propozimin eorganit të drejtorisë shtetërore kompetente për kryerjene punëve nga lëmia e rregullimit të hapësirës.Për hartimin e planeve urbanistike nga neni 7 pika 2e këtij ligji me të cilat realizohen projekte me rëndësipër Republikën, komunat, komunat në qytetin eShkupit dhe qyteti i Shkupit, qeveria e RM miratonprogram për hartim prioritar të planeve urbanistikenë propozim të organit të drejtorisë shtetërore kompetentpër kryerjen e punëve nga lëmia e rregullimittë hapësirës. Hartimi i planeve urbanistike nga ky programfinancohet nga Buxheti i RM ose buxhetet ngakomunat, komunat në qytetin e Shkupit ose qyteti iShkupit ose nga donacionet nga personat e interesuarfizikë ose juridikë. Komunat, komunat në qytetine Shkupit dhe qyteti i Shkupit mund të parashtrojnëpropozime deri te organi i drejtorisë shtetërore kompetentpër kryerjen e punëve nga lëmia e rregullimittë hapësirës, për hartimin e planeve urbanistike konformprogramit nga paragrafi (4) i këtij neni.Planet urbanistike për të cilat Qeveria e Republikës sëMaqedonisë ka miratuar program për hartim prioritarose për të cilat komunat në program vjetor ka përcaktuarse do të miratohet procedurë e shkurtuar, miratohenme procedurë të shkurtër në të cilën plani urbanistikhartohet dhe miratohet si propozim i planit.Gjatë hartimit të planeve shfrytëzohen standardetdhe normativat për planifikim.

50Аgjensioni për planifikim të hapësirës i harton planeturbanistike nga programi i Qeverisës ë RM.Planet urbanistike nga programet e komunës dhe qytetittë Shkupit i hartojnë persona juridikë me liçencëpër hartimin e planeve urbanistike.Bartës-planifikuesit e hartimit të planeve urbanistikemund të jenë inxhienerë të diplomuar arkitektë qëkanë autorizime për hartimin e planeve urbanistike.PËRGJEGJËSIA E PARË është lidhur me procedurëndhe dinamikën e miratimit të tyre. Vetëqeverisja lokalenëpërmjet seksionit për urbanizëm dhe punëkomunale, njësia për planifikim urbanistik ështëpërgjegjëse për procedurën e miratimit të planeveurbanistike dhe për planifikimin se cilat plane urbanistikedo të përpilohen. Dinamika e përpilimittë planeve urbanistike është në varësi të drejtë përdrejt nga fuqia financiare e komunës dhe qytetarëve.Këshilli i komunës, poashtu është përgjegjëspër planet urbanistike, si aprovues i tyre.PËRGJEGJËSIA E DYTË është lidhur me saktësinëdhe kualitetin e tyre, si dhe për respektimin edispozitave ligjore dhe kërkesave të qytetarëve.Përpiluesit e planeve janë përgjegjës, në mënyrëtë drejtpërdrejtë, për përmbajtjen, saktësinë dhekualitetin e planit; për nivelin e aplikimit të dispozitaveligjore dhe akteve nënligjore, në suazate të cilave janë të kënaqura kërkesat e qytetarëve.Nga përgjegjësia nuk mund të largohen edheqytetarët. Përgjegjësia e tyre është e paraqiturnëpërmjet sondazhit, para fillimit të diskutimeveprofesionale për planet.Shembull: Në procedurën për miratim të planiturbanistik detajues organizohet prezantim publikdhe sondazh publik. Me kumtesë thirren qytetarëtqë jetojnë në atë pjesë të vendbanimit tëvijnë t’a shohin planin e ekspozuar që është parashikuarnë parcelën e tyre, në vendbanimin etyre. Në këtë mënyrë janë përfshirë në procedurëpër miratimin e planit. Përfshirë këtu edhe qytetarëtçon deri te planet më kualitative dhe më realeurbanistike.• miratimi i planeve urbanistikePlanet urbanistike hartohen nga ana e personave juridikëtë cilët posedojnë liçencë për hartimin e planeveurbanistike, ndërsa në bazë të programit planifikuesme të cilin rregullohet kufiri dhe përmbajtja e përfshirjesplanifikuese. Programi planifikues për planet urbanistikee miraton kryetari i komunës, në propozimtë komisionit porfesional.Në projektin e planeve urbanistike (plani gjeneral urbanistik,plani urbanistik detajues, plani urbanistik përjashtë vendit të banuar, plani urbanistik për fshatin)kryhet revizion profesional me të cilin përcaktohen seplanet urbanistike a janë hartuar konform dispozitavetë këtij ligji dhe dispozitave të miratuara në bazë tëkëtij ligji. Revizion profesional të planeve kryen personi autorizuar me liçencë për hartimin e planeve urbanistike,ndërsa revizion profesional të planeve të financuaranga buxheti i RM kryen komisioni profesional qëe formon ministri për transport dhe lidhje. Vërejtjet erevizionit profesional ndërtohen në projektin e planit,ndërsa hartuesi i planit detyrimisht jep raport për vepriminnë bazë të vërejtjeve të revizionit profesional,deri te organi kompetent për miratimin e planit. Revizioniprofesional dhe raporti për veprimin mbi vërejtjete revizionit profesional është pjesë përbërëse e planit.Për shkak të perceptimit të shkallës së harmonizimittë planeve me dispozitat e këtij ligji dhe dispozitat emiratuara në bazë të këtij ligji, të planeve urbanistiketë hartuara në formë të projektit të planit jepet mendimnga ana e komisionit profesional të formuar ngakryetari i komunës.Mbi propozimin e planit gjeneral urbanistik organizohetdiskutim profesional në bazë të projekti ttëplanit urbanistik detajues, plani urbanistik për fshatindhe plani urbanistik për jashtë vendit të banuar, komunazbaton prezantim publik dhe sondazh publik.Për zbatimin e diskutimit profesional, prezantimi profesionaldhe sondazhi publik hartohet raport. Sondazhipublik zgjat së paku 10 ditë pune, në afatin e të cilitsubjektet nga neni 29 i këtij ligji si dhe të gjithë personate interesuar fizikë dhe juridikë mund të parashtrojnëvërejtje dhe propozime mbi projektin e planit,në pyetësorët e sondazhëve. Komisioni profesionali formuar nga kryetari i komunës, harton raport ngasondazhi publik me arsyetim për vërejtjet e pranuaradhe papranuara për planet dhe në bazë të raportit,komisioni është i obliguar që në formë të shkruar t’alajmërojë çdo person që ka parashtruar sondazh mearsyetim për pranimin ose mospranimin e vërejtjevetë tyre ose propozimeve.Për deri sa komisioni vlerëson se projekti i planit me vërejtjete pranuara nga sondazhi publik ka pasur ndryshimetë rëndësishme (ndryshime të kufirit të përfshirjes urbanistike,ndryshime të linjeve rregulluese, ndryshime tëdedikimit të tokës dhe ndryshime në vëllim më të madhtë parametrave tjerë në plan), kryetari i komunës përprojektin e planit me vërejtje të ndërtuara në plan sërishzbaton prezantim publik dhe sondazh publik.Në planet urbanistike (plani gjeneral urbanistik, planiurbanistik jashtë vendit të banuar, plani urbanistik përfshatin) të hartuar në formë të propozimit të planitpajtueshmëri jep ministria për transport dhe lidhje,me të cilën vërtetohet se procedura për hartimin e

51propozimit të planit është zbatuar konform dispozitavetë këtij ligji dhe dispozitave të miratuara në bazë tëkëtij ligji. Pas marrjes së pajtueshmërisë, plani parashtrohetderi te organi kompetent për miratim ndërsakryetari i komunës është i obliguar që më së voni 15ditë t’a parashtrojë propozimin e planit deri te këshillii komunës, ndërsa këshilli është i obliguar që në afatprej 15 ditësh nga pranimi i propopzimit të planit t’aparashtrojë në seancë dhe të vendosë mbi të njejtin.Pas miratimit të planeve urbanistike kryhet hartimi idokumentacionit planifikues (bartja e linjeve të rregullacionevedhe ndërtimore nga dokumentacioni imiratuar planifikues të bazave të azhuruara në hamerose astrollon), me ç’rast e njejta parashtrohet deri teAgjensioni për kadastër të patundshmërive, ku kryhetridedikimi i tokës në ndërtimore.Diskutimi profesionalOrganizmin e diskutimit profesional për plan urbanistikgjeneral e bën kryetari i komunës, si dhe kryetarii Qytetit të Shkupit.Koha dhe vendi i mbajtjes së diskutimit profesional tëprojektit të planit shpallet në së paku dy gazeta zyrtare,së paku dy ditë pune para mbajtjes.Në diskutimin profesional marrin pjesë: përfaqësuestë përpiluesit të planit, administratës shtetërore, vetëqeverisjeslokale, shërbimeve për mbrojtje të përmendorëvetë kulturës, ndërmarrjeve komunale dheorganeve tjera nga sipërfaqja e përfshirë me plan.Në diskutimin profesional paraqitet dhe shpjegohetplani, ndërsa secili nga të pranishmit mund të shprehëmendimin e tij me vërejtje, propozim dhe sugjerim.Komisioni profesional përgatit raport nga diskutimiprofesional me vërejtje të definuara qartë, të pranuaradhe të pa paranuara.• Propozim – planiPropozim plani është versioni definitiv i planit urbanistikme vërejtjet e përfshira nga revizioni profesionaldhe nga raportet nga anketa publike me prezentimpublik dhe diskutimit profesional, i përgaditur përmarrjen e pëlqimit dhe për aprovim.PajtueshmëriaOrgani i administratës shtetëror - kompetent përpunët për rregullimin e hapësirës, kontrollon nësepropozim-plani urbanistik është i përpiluar në pajtimme dispozitat egzistuese ligjore dhe jep pëlqim përpropozim planin urbanistike në afat prej 15 ditëve.Këshillat e komunave dhe Këshilli i Qytetit të Shkupit,aprovojnë planet urbanistike. Karakteristikë e Qytetittë Shkupit është se Këshilli i Qytetit të Shkupitaprovon vetëm planin urbanistik gjeneral. Komunat eaprovojnë planin urbanistik detal, planin urbanistikpër vend të banuar dhe planin urbanistik për sipërfaqejashtë vendit të banuar.Komunat e Qytetit të Shkupit për sjelljen e planit urbanistikpër sipërfaqe jashtë vendeve të banuara, duhet tëmarrin mendim pozitiv nga organet e Qytetit të Shkupit.Këshilli i komunës është i obliguar që planet urbanistiketë financuara nga buxheti i RM, t’i miratojë në afatprej 2 muajsh nga dita e dhënies së pajtueshmërisë.Nëse në atë periudhë nuk është miratuar plani i financuarnga buxeti i RM, këshilli i komunës është i obliguarqë mjetet e shpenzuara për hartimin e planit t’ipaguajë në llogari të buxhetit të RM.Plani urbanistik gjeneral për fshatin dhe plani urbanistikpër jashtë vendit të banuar miratohen për periudhëprej 10 vitesh, ndërsa plani urbanistik detajuesmiratohet për periudhë prej 5 vitesh.Para skadimit të këtyre afateve, aprovuesi i planit lejonrevizion të planit, me të cilin vërtetohet nëse ka nevojëpër ndryshim dhe plotësim të planit. Ndryshimi dheplotësimi i planeve urbanistike, kryhet sipas procedurëssë njëjtë për aprovim të planeve urbanistike.Revizionin profesional për planet urbanistike ekryen personi juridik i autorizuar, të cilin e përcaktojnëorganet e komunave dhe Qytetit tëShkupit. Nga revizioni profesional përgatitet raportme vërejtje dhe sugjerime, që duhet të jenëpjesë e planit. Hartuesi i planit paraqet raport përmiratiminsipas revizionit profesional. Këto dokumente janëpjesë përbërëse e planit. Përcaktimin e projekt-planitpër organizim të prezentimir publi dhe sondazhitpublik për planet urbanistike, e bën këshilli ikomunës, me miratim të vendimit. Prezentimi publikdhe sondazhi publik janë pjesë e procedurës,në të cilën qytetarët janë të kyçur në mënyrë intensive.Prezentim publik dhe sondazhi publik përplanet urbanistike detajuese, planet urbanistikepër vend të banuar dhe planet urbanistike përsipërfaqe jashtë vendit të banuar, organizon kryetarii komunës. Plani shfaqet në vend publik në rrethine bashkësisë lokale, së paku 30 ditë. Qytetarëtmund të shohin planin dhe në listat e sondazhëvetë shënojnë vërejtjet, mendimet dhe sugjerimet etyre. Prezentimin publik të planit e bëjnë personaprofesional në organizim të kryetarit të komunës.

526.2.7. Mangësitë e planeve urbanistikeSiç nuk është asgjë ideale në botë, kështu edhe planeturbanistike nuk janë ideale dhe kanë mangësi të tyre.• kufizime të panevojshmeShpesh herë në planet urbanistike planerët japin drejtimetë definuara në mënyrë rigoroze për ndërtim.Duke mos konsultuar popullatën për nevojat e tyredhe mundësitë. Qëndrimi i këtillë mund të jetë pengesënë realizimin e planeve urbanistike.Duhet përmendur se ndonjëherë është shumëdelikat pranimi i kërkesës së popullatës dhe inkorporiminë planet urbanistike sepse jo çdoherëkërkesat përputhen me dispozitat ligjore.Plani gjeneral urbanistik për qytetin duhet të harmonizohetme planin hapësinor të Republikës.Plani urbanistik detajues duhet të harmonizohetme planin gjeneral urbanistik..• Mungesa e planit të përshtatshëmMungesa e planeve urbanistike ka për rezultat ndërprerjene zhvillimit socioekonomik dhe kulturorë tëkomunave dhe popullatës së tyre.Mungesa e planeve urbanistike ka për rezultat ndërprerjene ndërtimit të të gjithë objekteve. posaçërishtjanë të rëndësishme objektet afariste, nëpërmjet tëcilave në mënyrë të drejtpërdrejt ndikohet në punësimine personave të papunësuar dhe përmirësimin estandardit të tyre të jetës.Dhënia e tokës, formimi i parcelave urbane, zgjidhja emarrëdhënieve pronësoro-juridike dhe të ngjajshme,nuk mund të kryhet nëse nuk ka plan urbanistik detal.Nëse mungon plani urbanistik gjeneral, komuna nukka strategji për zhvillim, nuk mund të realizojë programetpër punë, posaçërisht objektet e infrastruktureskomunale dhe infrastrukturës tjetër dhe të ngjajshme.Në këtë rast, mund të vijë deri te zhvillimi i pa organizuari komunës.Thënë në përgjithësi, me mungesën e planeve, punae komunës, si shërbim i qytetarëve, do të jetë e vështirësuar.Duhet theksuar se hartimi i planeve është i shtrenjtëdhe më së shpeshti varet nga fuqia financiare e komunës.Planet urbanistike mund t’i financojnë edhe qytetarët.• Jokonsekuenca e planeve urbanistikeNëse për venbanimin nuk janë miratuar të gjitha planeturbanistike, sipas kierarkisë së përcaktuar, paraqitetproblemi i jokonsekuencës.Problemi i jokonsekuencës mund të vështirësojë dhemund të ndërprejë ndërtimin e të gjitha llojeve tëobjekteve. Qytetarët nuk do të mund të realizojnë tëdrejtat e tyre, në aspekt të tokës dhe përmirësimit tëkushteve për jetesë dhe punë.Kjo nuk do të thotë se planifikimi duhet të bëjë vetëmevidentimin e situates egzistuese. Procesi i planifikimitduhet të bashkojë të gjitha kushtet në një tërësifunksionale, gjithsesi, duke respektuar situatën ekzistuese.6.2.8. Akte tjera në kuadër të planifikimiturbanistikDokumentacioni shtetëror planifikues urbanistikDokumentacioni planifikues urbanistik shtetëror ështëdokumentacion planifikues me të cilin mund tëkryhet rregullim dhe shfrytëzim i hapësirës me ndarjene parcelës ndërtimore jashtë përfshirjes planifikuese,për ndërtime të përcaktuara me ligj si ndërtime tëkategorisë së parë.Dokumentacioni planifikues urbanistik lokalDokumentacioni planifikues urbanistik lokal ështëdokumentacion planifikues i cili mund të kryejë rregullimdhe shfrytëzim të hapësirës me ndarjen e parcelësndërtimore, jashtë përfshirjes planifikuese, përndërtimet e përcaktuara me ligj si të kategorisë sëdytë.Dokumentacioni planifikues urbanistik për zonëturistike zhvillimoreDokumentacioni planifikues urbanistik për zonë turistikezhvillimore është dokumentacion planifikuesme të cilin mund të kryhet rregullim dhe shfrytëzimtë hapësirës, me ndarjen e një ose më shumë parcelavendërtimore, në përfshirjen planifikuese dhe jashtëpërfshirjes planifikuese për arsye formimi të zonës turistikezhvillimore.Dokumentacioni planifikues urbanistik përautokampetDokumentacioni planifikues urbanistik për autokampetështë dokumentacion planifikues me të

53cilin kryhet rregullimi dhe shfrytëzimi i hapësirës, mendarjen e një ose më shumë parcelave ndërtimore, nëpërfshirjen planifikuese dhe jashtë përfshirjes planifikuesepër shkak të formimit të autokampeve.Procedura për miratimin e dokumentacionit planifikuesurbanistik si dhe dokumentacioni planifikues urbanistikpër zonat turistike zhvillimore dhe për autokampetështë rregulluar me nenet 50, 50-а dhe 50-bnga ligji me ç’rast zbatohen veprimet e njejta si përplanet urbanistike përveç që nuk jepet mendim ngaana e komisionit profesional të formuar nga kryetarii komunës, pajtueshmëri nga ministria për transportdhe lidhje dhe të njejtat nuk i miraton këshilli i komunës.Dokumentacioni planifikues urbanistik lokalnë propozim të komisionit profesional të formuar ngakryetari i komunës, ndërsa dokumentacioni planifikuesurbanistik shtetëror, dokumentacioni planifikuespër zonë turistike zhvillimore dhe për autokampet nëpropozim të komisionit profesional i miraton ministripër transport dhe lidhje.• Projekti arkitekturor - urbanistik(1) Projekti arkitekturor urbanistik hartohet në bazëtë planit urbanistik dhe konform standardece dheplanifikimit urbanistik, kur në një parcelë ndërtimorenë planin urbanistik detajues, planin urbanistikpër fshatin, planin urbanistik jashtë vendit të banuar,dokumentacionin planifkues urbanistik shtetërordhe dokumentacionin planifikues urbanistik lokal,dokumentacionin planifikues urbanistik për autokampeështë përcaktuar hapësirë e kufizuar me linjendërtimore në të cilat është lejuar vendosja në hapësiratpër ndërtim të më shumë ndërtimeve konformpërqindjes së ndërtimit në tokën e shënuar me standardetdhe normativat për planifikim urbanistik.Кur në një parcelë ndërtimore në planin urbanistikdetajues, planin për fshatin, planin urbanistik jashtëvendit të banuar, dokumentacionin planifikues urbanistikshtetëror dhe lokal është parashikuar ndërtimi ndërtimeve me dedikim prodhues, distribuim dheservise, ndërtime me dedikim për sport dhe rekreimsi dhe në rastet kur me dokumentacionin planifkikuesurbanistik për zonë turistike zhvillimore dhe dokumentacionplanifikues urbanistik për autokampe rregullohethapësirë me një ose më shumë projekte arkitekturoreurbanistike të formohen parcela të veçantandërtimore me zgjidhje urbanistike për çdo parcelëndërtimore në veçanti.Projekt arkitekturor urbanistik në të cilin sipërfaqetpër ndërtim nga kategoria e parë, të përcaktuara meLigjin për ndërtim, e verifikon ministri që udhëheq meorganin e drejtorisë shtetërore kompetente për kryerjene punëve nga lëmia e rregullimit të hapësirës,ndërsa projekti arkitekturor-urbanistik në të cilin janëcaktuar sipërfaqet për ndërtim të ndërtimeve nga kategoriae dytë të përcaktuara me Ligjin për ndërtim everifikon kryetari i komunës.Projekt për infrastrukturëProjekti për infrastrukturl hartohet për objektet infrastrukturorelinjore të përcaktuara me Ligjin përndërtim. Projekti për infrastrukturë përmban zgjidhjeteknike për insfrastrukturën e të gjitha elementevetë saj në pjesën tekstuale dhe shtojcat dhe e tregontrasën e infrastrukturës dhe e njejta hartohet nëbazë të çertifikatës nga plani hapësinor ose kushtetpër planifikim të hapësirës ose çertifikatë nga planeturbanistike. Projektin për infrastrukturë e harton personjuridik me liçencë për projektim dhe autorizimpër hartimin e planeve urbanistike. Në projektin përinfrastrukturë, detyrimisht duhet të kryhet revizionprofesional konform dispozitave nga ky ligj. Projektipër infrastrukturë për objektet linjore infrastrukturorenga kategoria e parë, të përcaktuara me Ligjin përndërtim parashtrohet deri te organi i drejtorisë shtetërorekompetente për kryerjen e punëve nga lëmiae rregullimit të hapësirës, ndërsa për objektet linjoreinfrastrukturore nga kategoria e dytë deri te komuna,me kërkesë për miratimin e të njejtit, organi kompetentpërcakton se a është hartuar projekti konformstandardeve për projektim dhe standardeve dhe normativavepër planifikim urbanistik, që e miraton meverifikim dhe vulë në të njejtin.6.3. DHËNIA E LEJES PËR NDËRTIM6.3.1. Çka është leja për ndërtimLeja për ndërtim paraqet dokument, me të cilin lejohetndërtimi i ndërtimeve të përcaktuara në Ligjinpër ndërtim.Për të fituar leje për ndërtim, duhet paraprakisht tëkryhen më tepër aktivitete nga lëmia e ndërtimit.Shembull: qytetari vjen në komunë, në seksioninpër ndërtimtari dhe punë komunale, i interesuarpër të ndërtuar shtëpi familjare në parcelëtë veten kadasdrale në qytet. Hapi i parë është tëshikohet në planin urban detal dhe të shikohenkushtet e parapara për ndërtim në atë parcelë.Nga shqyrtimi i bërë, qytetari fiton egzemplar ngaplani urbanistik. Pasi që të vërtetohet se në parcelëne tij është paraparë shtëpi familjare, qytetarimund të ndërmerr aktivitetet e nevojshme për fitimine lejes për ndërtim.

546.3.2. Planet urbanistike në procedurë tëdhënies së lejes për ndërtimPlanet urbanistike (plani urbanistik detajues, planiurbanistik për fshatin, plani urbanistik jashtë vendittë banuar) dhe dokumentacionet planifikuese urbanistike(dokumentacioni planifikues urbanistik lokaldhe shtetëror) janë parakusht për dhënien e lejes përndërtim për procedurë të caktuar. Kushtet për ndërtimnë planet urbanistike për parcelat konkrete ndërtimoreu kumtojnë qytetarëve përmes çertifikatësnga plani urbanistik, që në kërkesë të palës komunaështë e obliguar t’a japë në afat prej 5 ditëshNë bazë të çertifikatës nga plani urbanistik hartohetelaborat gjeodezik për të dhënat numerike nga ana eshoqërisë tregtare për punë gjeodezike, që përmbantë dhëna për sipërfaqen e parcelës ndërtimore, parcelatkadastrale, nga të cilar është përbër e njejta si dhepër të drejtën e pronësisë së tokës ndërtimore.Gjithashtu në bazë të kushteve për ndërtim të përcaktuaranë çertifikatën e planit urbanistik hartohetprojekti pët ndërtim të ndërtesës, në të cilën kryhetrevizion me të cilin vërtetohet se i njejti është artuarkonform dispoziatve nga ana e personit juridik qëposedon liçencë për revizion për dokumentacioninprojektues.• Hartimi i dokumentacionin projektuesDokumentacioni projektues paraqet studime të harmonizuarandërmjet tyre, projekte, elaborate, analiza,ekspertiza dhe dokumentacion tjetër, me të cilin përcaktohetkoncepcioni dhe definohet zgjidhja teknikee ndërtimit, përpunohen kushtet dhe mënyrat e ndërtimitdhe sigurohet funksioni i tyre teknologjik, dhekohëzgjatja e parashikuar dhe kushtet për përdorim.Sipas nivelit të përgaditjes në:• projekt ideor;• projekt themelor;• projekt për realizim dhe• projekt për përdorimin dhe mirëmbajtjen e ndërtimeveSipas dedikimit, projektet mund të jenë:• аrkitekturore• ndërtimore (statike dhe seizmike)• еlektroteknike• rrugore• termoteknike• projekte tjera dhe elaborate në varësi nga dedikimii ndërtimit.Projektet i hartojnë persona juridikë me liçencë adekuatepër hartimin e dokumentacionit projektues nëtë cilat personat e punësuar fizikë me autorizime adekuarepër hartimin e dokumentacioneve projektuese.Projektet hartohen konform rregullativës së shënuarligjore.Projektet detyrimisht përmbajnë pjesë të përgjithshme,në të cilën janë të paraqitur të dhënat për projektuesin,investuesin, programin që definon kërkesënpër përgaditjen e projektit, përshkrim teknik dhe matjenme llogarinë e punëve.Duhet përmendur se hartimi i projektit ideor nukështë i domosdoshëm respektivisht a fo të hartpheti njejti vendos investitori. Investitori ka mundësipara parashtrimit të kërkesës për dhënien e lejes përndërtim mund që deri te organi kompetent neni 58i këtij ligji të parashtrojë projekt ideorë për ndërtim,me kërkesë për miratimin e tij. Ndaj kërkesës parashtrohen3 shembuj dhe çertifikatë nga plani urbanistikdetajues për plan urbanistik jashtë vendit të banuarose për fshat ose shtetëror respektivisht lokal, ndërsapër ndërtimet infrastrukturore linjore projekt për infrastrukturëi verifikuar nga organi kompetent. Organikompetent nga neni 58 i këtij ligji është i obliguar nëafat prej 10 ditë pune të përcaktojë se projekti a ështëhartuar konform çertifikatës nga plani urbanistik,dokumentacioni planifikues urbanistik respektivishtprojekti për infrastrukturë si dhe dispozitat për projektimtë objekteve, me ç’rast e miraton projektin mevërtetim dhe vulë të të njejtit ose parashtron lajmërimderi te kërkuesi për konstatimin e mangësive. Për derisa miratohet projekt ideor, investitori është i obliguart’a parashtrojë të njejtin ndaj kërkesës për dhënien elejes për ndërtim, si dhe t’a hartojë projektin kryesorkonform lejes projektuese.Projekti kryesor është përmbledhje e projekteve tëndërsjellta të harmonizuara me të cilat jepet zgjidhjeteknike e ndërtimit, dëshmohet plotësimi i kërkesavetë rëndësishme për ndërtim dhe kërkesa tjera. Projektikryesor patjetër duhet të përmbajë të dhëna ngaelaboratet që kanë shërbyer si bazë e hartimit, afati ipërdorimit të ndërtimit dhe kushtet për mbajtjen e tij.Projekti themelor mund të përgatitet për ndërtesë tëthjeshtë, për ndërtesë të ndërlikuar, për rikonstruimtë ndërtesës, si dhe për projekt tipik. Projekti themelorështë dokument i përhershëm dhe ruhet te organi,që e ka lëshuar, si dhe te investuesi.Projektet vërtetohen nga na e personit përgjegjës nëkomunë.Në projektet kryhet kontrollë nga ana e revidentit icili për kontrollin e kryer përgatit raport dhe mund tëvendos kërkesa të caktuara për kontrollë gjatë ndërtimit.

55Projekti i përpunuar jashtë vendit në mënyrë të obligueshmeduhet të nostrifikohet në odën për arkitektëte autorizuar dhe të inxhenierët e autorizuar.• Leja për ndërtimQë të mund të fillohet me ndërtim, është e nevojshmetë merret leja për ndërtim. Konform Ligjit për ndërtimtë ndërtimeve janë kategorizuar dy kategori ndërtimi:ndërtime nga kategoria e parë (ndërtime të rëndësishmepër Republikën) dhe ndërtime nga kategoriae dytë (ndërtime me rëndësi lokale).Lejen për ndërtim të ndërtesave me rëndësi për shtetine jep organi i drejtorisë shtetërore kompetentpër rregullimin e hapësirës, për ndërtime me rëndësilokale, lejen e jep kryetari i komunës.Ndërtimet e kategorisë së parë janë: elektranat neutrale,termocentralet dhe hidrocentralet me kapacitetprej mbi 1 MB, ndërtimet për prodhimin e energjisëelektrike nga burimet përtrirëse me kapacotet më tëmadh se 1 MW, trafostacionet me nivel tensioni prejmbi 35KV, bartësit e naftës, gazpërçuesi, përçuesit engrohjes magjistrale, stacionet matëse të përçuesvetë gazit, kabllo optike për nevojat e organeve shtetërore,rrugët shtetërore, objektet shoqëruese të rrugëveshtetërore të përcaktuara me ligj, hekurudhat,stacionet hekurudhore, aeroportet, deponitë përmbeturina të rrezikshme dhe të parrezikshme, pendatme akumulacione, ndërtimet për industri bazikedhe kimike, ndërtime për metalutgji të zezë dheme ngjyra, ndërtime për prodhimin e celulozës dheletrës, ndërtime për përpunimin e kauçukut, barutitdhe municionit eksploziv, ndërtime për deponimin emjeteve eksplozive, deponitë e derivateve të naftës,gazi natyror dhe TNG me kapacitet të deponimit prejdhe mbi 1000 ton, ndërtime të cilat do të mund t’andotin mjedisin jetësor ndërtime për nevojat e organeveshtetërore dhe agjensioneve dje fondeve tëthemeluara nga Republika e Maqedonisë, ndërtimepër përfaqësitë diplomatike dhe konzulare dhe organizatatndërkombëtare, zonat turistike zhvillimore nëkëto zona, zona zhvillimimore teknologjike industrialenga Qeveria e RM dhe nga personat juridikë dhendërtimet në këto zona, ndërtimet për arsim të lartë,observatoriume, institucione nacionale nga lëmia ekulturës, ndërtime të ciat paraqesin trashëgime tëpatundshme të mbrojtur kulturore konform ligjit,përmendoret memoriale, ndërtime të dedikuara përmbrojtje terciale shëndetësore, qendrat telekomunikativepër pranim të sinjaleve satelitore, ndërtime përnevojat e kalimeve kufitare, sisteme rajonale për furnizimme ujë dhe ato të kanalizimit me sistemet përpastrim, deponitë rajonale, ndërtimet e parashikuaranë rajonin e dy ose më shumë komunave, ndërtimenë të cilat ekzistojnë instalime për prodhimin e energjisëpër ngrohje, portet e liqenit dhe lumit, stadionetdhe sallat sportive me kapacitet prej mbi 10000shikues.Ndërtimet e kategorisë së dytë janë: ndërtime të dedikuarapër arsimin fillor dhe të mesëm, ndërtimet ngalëmia e kulturës, ndërtime për nevojat e organeve tëkomunave dhe qyteti i Shkupit, ndërtime të dedikuarapër mbrojtje primare dhe sekondare, ndërtimepër nevojat e bashkësive fetare, ndërtime industriale,ndërtime afariste, ndërtime për banim, ndërtime përbanim individual, shtëpi uikendi, ndërtime për banimkolektiv, ndërtime për nevojat e agrobursave, garazhat,tregjet, rrugët komunale, objekte shoqërueseshërbyese të rrugëve lokale dhe rrugët e përcaktuarame ligj, rrjetet elektronike të komunikacionit dhe mjetet,termocentralet dhe hidrocentralet me kapacitetprej deri më 1 MB, mullinjtë, ndërtimet për prodhimine energjisë elektrike nga burimet përtirëse me kapacitetderi më 1 MW, trafostacionet me nivel të shtypjesprej deri më 35 KB, deponitë për derivatet e naftës,gazi natyror dhe TNG në kapacitet deponimi deri më1000 ton, rrejti sekondar për përçuarjen e gatit, rrejtisekondar për përçuarjen e ngrohtësisë, pruhat e tranvajit,ndërtime për mbrojtje kundër zjarrit, ndërtimepër mbrojtje veterinare, çerdhet për fëmijë, ndërtimetnë rajonin e parqeve nacionale dhe park-pyjeve,ndërtime për separavion të materialit për prodhimine betonit, bazat e betonit, bazat e asfaltit, sistemetpër furnizim me ujë dhe të kanalizimit me sisteme përpatrim, ndërtime të cilat janë në funksion të mbrojtjesdhe promovim të trashëgimisë natyrore (qendratinformative), deponitë për mbeturina të brendshme,xeheroret dhe ndërtime për nevojat e xehtarëve, autokampetdhe ndërtimet për nevojat e autokampeve,objekte për deponim, tretman dhe/ose përpunim tëmbeturinave, stacionet ndërkombëtare të autobusëve,kopshtet zoologjike, stadionet dhe sallat sportiveme kapacitet prej 10000 njerëz, sallat sportivetë hapura, pishinat në nivel të terenit për përdorimpublik, parqe publike, parkime publike dhe asensorëskijimi.Leja për ndërtim i jepet me kërkesë të shkruar investitoritme dokumentacion të parashtruar të nevojshëmtë shënuar në Ligjin për ndërtim.Pas pranimit të kërkesës për leje për ndërtim organikompetent ështl i obliguar në afat më të gjatë se njëditë pune, të parashtrojë kërkesë në formë të shkruarderi te subjekti kompetent për elektroenergjetik,infrastrnt për elektroenergjetikë, infrastrukturë përujësjellës dhe kanalizim të kryhet këqyrje në projektinthemelor, në afat prej 5 ditësh nga dita e pranimit tëkërkesës për këqyrje. Gjithashtu në varësi të llojit tëndërtimit parashtrohet kërkesë për këqyrje edhe derite subjektet tjera të cilat janë precizuar në ligjin përndërtim.

56Komuna është e obliguar që në afat prej 15 ditëshnga pranimi i kërkesës t’a shqyrtojë dokumentacionine parashtruar dhe të përcaktojë se a është e njejtae kompletuar, a është hartuar projekti themelorkonform dipsozitave për projektim, plani urbanistikose shtetëror, respektivisht dokumentacioni planifikuesurbanistik ose projekti për infrastrukturë dhe aështë kërkuesi bartës i vetëm i të drejtës së ndërtimit.Për deri sa dokumentacioni është i kompletuar dheështë marrë mendimi/pajtueshmëria pozitive ngaana e subjekteve tjera deri te të cilat është parashtruarkërkesa për këqyrje, organi kompetent është i obliguart’a verifikojë projektin kryesor dhe të parashtrojëderi te kërkuesi lajmërim për kalkulimin për pagesë tëkompensimit për rregullim të tokës ndërtimore. përderi sa dokumentacioni i parashtruar nuk është kompletuarorgani kompetent është i obliguar të miratojëkonkluzion për pushim të procedurës dhe t’a obligojëkërkuesin t’i largojë mangësitë e konstatuara dhe t’aplotësojë kërkesën në afat prej 15 ditësh nga dita epranimit të konkluzionit.Për deri sa kërkuesu nuk i largon mangësitë e konstatuaradhe nuk e plotëson kërkesën në afatin ligjor,organi kompetent është i obliguar të miratojë vendimpër marrjen e kërkesës për lejen për ndërtim në afatprej 7 ditësh nga skadimi i afatit pët plotësim, për derisa kërkuesi i largon mangësitë e konstatuara dhe eplotëson kërkesën organi kompetent është i obliguartë parashtrojë deri te kërkuesi lajmërim me kalkuliminpër pagesë të mangësive për rregullim të tokësndërtimore, në afat prej 2 ditësh nga kompletimi i dokumentacionit.Leja për ndërtim nuk mund të jepet nëse nuk paguhetkompensimi për rregullimin e tokës ndërtimore përveçnëse investitpri dhe komuna lidhin kontratë përpagesë të kompensimit për rregullim të tokës ndërtimorenë shpenzimin personal ose është miratuar aktnë bazë të të cilit investitori është i liruar të paguajëkompensim ose investitori ka parashtruar garancionbankar për pagesën e kompensimit ose investitori tëngrejë hipotekë në dobi të komunës.Leja për ndërtim jepet në afat prej 5 ditëve të ounësnga parashtrimi i argumentit për oagesë të kompensimitpër rregullim të tokës ndërtimore respektivishtnga dita e lidhjes së kontratës për mënyr[n e pagesëssë kompensimit ose kontrata me të cilën është përcaktuarse investitori do t’a rregullojë tokën në shpenzimpersonal, respektivisht nga dita e miratimittë aktit në batë të të cilit investitori është i liruar tëpaguajë kompensim ose nga dita e parashtrimit tëgarancionit bankar për pagesën e kompensimit oseparashtrimi i argumentit për ngritjen e hipotekës nëdobi të komunës..Forma dhe përmbajtja e kërkesës për lejen për ndërtimsi dhe lejes për ndërtim i shënon ministri i ciliudhëheq me organin e drejtorisë shtetërore kompetentepër kryerjen e punëve nga lëmia e rregullimittë hapësirës.Komuna është e obliguar investitorit t’i parashtrojëllogari për pagesën e shpenzimeve për regjistrim tëobjektit në librat publikë të patundshmërive në afatprej 7 ditë pune nga dita e dhënies së lejes për ndërtim.Në procedurën për dhënien e lejes për ndërtim nukmund të kërkohet nga kërkuesi dokumentacion tjetër,përveç dokumentacionit të parashikuar me ligj.Leja për ndërtim zgjat 2 vjet, në afatin e së cilës investitoriështë i obliguar të fillojë me ndërtim të ndërtimit.Me ligjin për ndërtim janë përcaktuar edhe afatet përkryerjen e ndërtimit dhe atë 10 vite nga kategoria eparë respektivisht 6 vite për ndërtim për ndërtimetnga kategoria e dytë.Leja për ndërtim jepet për ndërtimin në tërësi dhe nëemër të investitorit, ndërsa mund të jepet edhe përnjë pjesë të ndërtimit, nëse pjesa e ndërtimit paraqettërësi ndërtimore teknike dhe funksionale.Organi kompetent që ka miratuar lejen për ndërtimështë i obliguar në afat prej 3 ditësh nga dita e miratimittë lejes për ndërtim t’i lajmërojë fqinjët e drejtpërdrejttë ndërtimit në parcelën ndërtimore për të cilënmiratohet leja, për lejen e dhënë për ndërtim dhe senë afat prej 15 ditësh nga dita e dhënies së lejes përndërtim mund të kryejnë këqyrje në dokumentacion.Gjatë ndërtimit dhe mbindërtimit të objektit zbatohetprocedura e njejtë e parashikuar për marrjen elejes për ndërtim në këtë ligj.Gjatë ndërtimit mund të bëjë ndryshime në ndërtim,për deri sa me ndryshimet nuk ndikojnë në plotësiminnë të cilin është themeluar kërkesa për ndërtimndërsa nuk ndryshohet harmonizi i ndërtimit me parametratnga plani urbanistik ose i shtetit, respektivishtdokumentacioni planifikues rbanistik lokal oseprojekti për infrastrukturë. Për kryerjen e ndryshimeveinvestitori është i obliguar të parashtrojë kërkesëndaj të cilave parashtron plotësim të projektit themelordhe vetëm ato vërtetime dhe pajtueshmëri tëshënuara me ligj të veçantë që rrjedh nga ndryshimii kërkuar. Ndryshimet përmirësohen me vendim qëështë pjesë përbërëse e lejes së dhënë për ndërtim.Për deri sa përmirësohen ndryshimet gjatë ndërtimit,investitori është i obliguar të hartojë projekt të gjendjessë dhënë.

57Investitori është i obliguar që me shkrim t’i paraqesëfillimin e ndërtimit deri te komuna inspekcioni ndërtimori komunës dhe inspekcioni i punës, para fillimittë ndërtimit me ç’rast i njejti është i obliguar t’iemërojë ekzekutuesin dhe personin juridik për kryerjene mbikëqyrjes me inxhenier mbikëqyrës. Për derisa gjatë ndërtimit janë ndryshimet e ekzekutuesit osepersoni juridik për kryerjen e mbikëqyrjes, respektivishtështë i obliguar që në afat prej shtatë ditësh ngandryshimi i bërë t’a informojë komunën.Sipas nevojës leja për ndërtim mund të jepet edhepër punë përgatitore gjatë ndërtimit.Me lejen për pubë përgatitore organizohet në qendrënendërtimit me vendosjen e ndërtimeve, të cilatjanë në funksion të ndërtimit të ndërtesës.Ndërtimet për kryerjen e punëve përgatitore janë:- ndërtimi për ndërtim të sheshi për ndërtim,- baza asfaltuese, separacioni i agregatëve, lëvizja eprodhimit të betonit,- stacioni transformator që është i nevojshëm tëndërtohet për shkak të furnizimit të qendrës sëndërtimit me energji elektrike,- instalimi për përçuarje të ujit,- ndërtime për vendosjen e të punësuarve dhe përprodhimet ndërtimore,- magaza për deponim të lëngjeve djegëse dhemjetet eksplozive dhe- ndërtime tjera të cilat janë të nevojshme përndërtim të ndërtimit.Nëse investitori nuk ka leje për ndërtim në afat prejnjë viti nga dita e marrjes së lejes së punëve përgatitore,leja e miratuar pushon të vlejë dhe kryesi është iobliguar që menjëherë t’i largojë ndërtimet e vendosurapër punët përgatitore dhe tokës që t’a rregullojënë mënyrë adekuate.Për lloj të veçantë të ndërtimeve më të thjeshta nukështë e nevojshme që leja për ndërtim, respektivishtpër të njejtat jepet vendim pët ndërtim të të njejtave.Këto ndërtime janë përcaktuar në nenin 73 nga Ligjipër ndërtim ndërsa dokumentacioni i nevojshëm përmarrjen e vendimit për ndërtim të të njejtës është ipërcaktuar në rregullore që është miratuar nga ana eministrit për transport dhe lidhje.6.3.3. Ndërtimi i ndërtimevePër të filluar me ndërtim, së pari formohet shesh ndërtimor,që lajmërohet te inspektimi ndërtimor dhe ipunës. Investuesi është i obliguar të sigurojë elaboratpër shenjëzimin e ndërtesës, i përgaditur nga organii autorizuar. Pastaj, sheshi ndërtimor rregullohet, rrethohet,sigurohet me shenja adekuate, për shkak tëpengimit të qasjes së pa kontrolluar deri në të. Sheshii ndërtimeve shenjëzohet me tabllo, në të cilën janë tëdhëna informacionet për investuesin, projektin, realizuesin,mbikëqyrjen, të dhënat për lejen e dhënë përndërtim dhe shenjë të caktuar, nëse është fjala për tëmirë kulturoreNdërtimin e ndërlikuar mund ta ndërtojë person juridikme licencë.Për ekzekutuesin e ndërtimeve nga kategoria e parë personijuridik duhet të ketë liçencë A për ekzekutues, ndërsapër ekzekutimin e ndërtimeve nga kategoria e dytëpersoni juridik duhet të ketë liçencën B për ekzekutues.Në sheshin e ndërtimeve ruhet i tërë dokumentacioniprojektues dhe të gjitha lejet dhe pëlqimet e fituara.Gjatë ndërtimit kryhet ditar ndërtimor dhe libër ndërtimor.Në ditarin ndërtimor vërehen të gjitha punët endërtimit, të gjitha ndryshimet që janë krijuar gjatëndërtimit.• Mbikëqyrje të ndërtimitMbikëqyrje të ndërtimit kryen person juridik me liçencëdhe inxhinier mbikëqyrës, i autorizuar për kryerjene mbikëqyrjes profesionale të ndërtimeve.Mbikëqyrje të ndërtimit kryen person juridik, i cili përkryerjen e mbikëqyrjes së ndërtimeve nga kategoriae parë duhet të kenë liçencë A, ndërsa për kryerjen embikëqyrjes nga kategoria e dytë duhet të ketë liçencëB për mbikëqyrje.Inxhinieri mbikëqyrës i kryen punët në mbikëqyrje tëpersonit juridik në Regjistrin qëndror për kryerjen eveprimtarisë adekuate dhe që posedon liçencë pëtmbikëqyrje.Inxhinieri mbikëqyrës është person fizik i cili kryenmbikëqyrje mbi ndërtimin e ndërtimit dhe ka autorizimA dhe/ose autorizim B për inxhinier mbikëqyrës.Për ndërtimet e dedikuara për banim individual mebruto sipërfaqes së zhvilluar deri më 300m2 nuk ështëi obligueshëm revizioni i projektit kryesor dhe mbikëqyrjee ndërtimit të ndërtimit ndërsa ekzekutuesiështë i obliguar të hapë deklaratë të verifikuar në noterme përgjegjësi të plotë materiale dhe penale metë cilën do të përcaktohet se objekti është ndërtuarkonform lehes për ndërtim dhe projektit kryesor oseprojekti në gjendje të kryerjes.• Kontrolli teknikNdërtimi nga kategoria e parë do të lihet në përdorimpas dhënies së lejes për përdorim, ndërsa ndërti-

58met nga kategoria e dytë pas hartimit të raportit përkontrollë të kryer teknik nga inxhinieri mbikëqyrëspër ndërtime në të cilin është konstatuar se ndërtimimund të shfrytëzohet.Për ndërtimet nga kategoria e parë kontrolli teknikkryhet nga ana e Komisionit të formuar nga ana e ministritpër transport dhe lidhje dhe në bazë të procesverbalittë komisionit jepet leje për ndërtim.Për ndërtimet nga kategoria e dytë, kontrollin teknike kryen inxhinieri mbikëqyërs që ka hartuar raportpër kontrollë të kryer teknik që parashtrohet deri tekomuna ku është ndërtuar objekti dhe me atë kryhetprocedura e tërë për kontrollë teknik.Procedura për lidhjen e objekteve me rrjetin e ujësjellësitdhe të kanalizimit e zbaton komuna në rajonine së cilës është ndërtuar objekti. Objekti që ështëndërtuar pa leje ndërtimi nuk mund të lidhet me infrastrukturëteknike (elektroenergjetike, e ujësjellësit,e kanalizimit, rrugore etj), përveç nëse për të njejtënështë dhënë pajtueshmëri urbanistike ose vendimpër përcaktimin e statusit juridik të objekteve tëndërtuara pa leje. Komuna është e obliguar t’a fillojëprocedurën për lidhjen e objektit me rrjetin e ujësjellësitdhe të kanalizimit në afat prej 3 ditësh nga ditae pranimit të lajmërimit nga inxhinieri mbikëqyrës,ndërsa për objektet për banim individual me brutosipërfaqen e zhvilluar deri më 300 m2 nga ekzekutuesi,për deri sa nuk është përcaktuar inxhinier mbikëqyrës.Procedura për regjistrimin e objektit në libër publiktë patundshmërive e zbaton organi kompetent qëka dhënë leje për ndërtim. Për ndërtimin nga kategoriae dytë, komuna është e obliguar në emër dhepër llogarinë e investitorit të parashtrojë kërkesëpër regjistrim të objektit ndërtimor në librin publiktë patundshmërive, deri te Agjensioni për kadastrinpër patundshmëri në afat prej 2 ditë pune nga dita epranimit të raportit të inxhinierit mbikëqyrës me elaborategjeodezike nga matja e kryer e objektit dheargument për shpenzimet për shpenzimet e paguarapër regjistrimin e objekteve për banim individual mesipërfaqe të zhvilluar deri më 300m2 në afat prej 3ditësh të pranimit të deklaratës nga ekzekutuesi meelaborat gjeodezik nga matja e kryer e objektit dheargument për shpenzimet e paguara për regjistrimine objektit në librin publik të patundshmërive nga anae investitor it.• Shfrytëzimi i objektit ndërtimor, ridedikimi,adaptimi dhe rikonstrukcioniObjekti shfrytëzohet konform dedikimit të tij. Me përjashtimnjë pjesë të veçantë të objektit, banesë, osepjesë e banesës, mund të ridedikohet për kryerjen eveprimtarisë afariste dhe anasjelltas me kërkesë tëpronarit dhe në kushte të përcaktuara me këtë ligj.Për kryerjen e ridedikimit, rikonstrukcionit dhe adaptimitme Ligjin për ndërtim është përcaktuar procedurëe veçantë dhe shënuar cili dokumentacion ështëparashtruar me kërkesë për aktivitetet ndërtimore tëshënuara.• Objektet e përkohshme dhe pajisja urbaneNga neni 2 nga Ligji për ndërtim janë definuar llojet eobjekteve të përkohshme dhe pajisja urbane.Komunat, komunat në qytetin e Shkupit dhe qytetii Shkupit miratojnë program vjetor për vendosjene objekteve të përkohshme me të cilin përcaktohethapësira në të cilin mund të vendosen objekte të përkohshme,që duhet duhet të jetë tokë e pandërtuarndërtimore, pronësi e RM, me infrastrukturë të ndërtuardhe për të cilën është miratuar dokumentacionplanifikues urbanistik.Programi miratohet nga ana e këshillit të komunës,respektivisht këshillat e komunave në qytetin e Shkupitdhe këshilli i qytetit të Shkupit pas marrjes sëpajtueshmërisë nga organi i drejtorisë shtetërorekompetent për kryerjen e punëve nga lëmie a rregullimittë hapësirës. Pas miratimit të programit organikompetent për disponimin me tokën ndërtimorezbaton procedura për marrjen e qirasë afatshkurte tëtokës ndërtimore të përfshirë me programin, konformLigjit për tokë ndërtimore.Objektet e përkohshme vendosen pas lejes së marrëpër vendimin e objektit të përkohshëm, që e jep kryetarii komunës, respektivisht kryetari i komunës nëqytetin e Shkupit dhe kryetari i qytetit të Shkupit personavetë cilët kanë lidhur kontratë për qira afatgjatepër tokën e lëndës. Me kërkesë për vendosjen e objektittë përkohshëm parashtrohet: kontratë për qiraafatshkurte të tokës ndërtimore të lidhur konformligjit, çertifikata e pronës për tokën e lëndës dhe projektideor për vendosjen e objektit të përkohshëm tëhartuar konform kushteve të mikrolokacionit.Pajsija urbane vendoset në sipërfaqet publike të cilatparaqesin tokë të pandërtuar ndërtime dhe tokë tërregulluar që më pas të mos prishet dedikimi kryesori hapësirës dhe siguria në komunikacion. Nevoja ngavendosja e pajisjes urbane e përcakton këshilli i komunës,këshillat e komunave në qytetin e Shkupit dhekëshilli i qytetit të Shkupit.Për vendosjen e pajisjes urbane pano reklamuesedhe informative si dhe pano reklamuese dhe informativetë cilat vendosen në objekte konform nenit74 nga ligji, këshilli i komunës, këshillat e komunavenë qytetin e Shkupit dhe këshilli i Qytetit të Shkupit,

59miratojnë program me të cilin përcaktohet numri, llojidhe madhësia e panove si dhe lokacionet dhe objektetnë të cilat mund të vendosen të njejtat me ç’rastkëshillat e komunave në qytetin e Shkupit, programine miratojnë me mendim pozitiv paraprakisht të marrënga qyteti i Shkupit. Pajisja urbane vendoset pas lejessë marrë për vendosjen e pajisjes urbane, që e jepkryetari i komunës, kryetari i komunave në qytetin eShkupit dhe kryetari i qytetit të Shkupit, me të cilinpërcaktohet kushtet mënyra dhe afati për vendosjendhe largimin e objektit të përkohshëm, respektivishtpajisja urbane.Мinistri që udhëheq me organin e drejtorisë shtetërorepër kryerjen e punëve nga lëmia e rregullimittë hapësirës miraton Udhëzim për mënyrën e hartimittë programit vjetor për vendosjen e objekteve të përkohshmedhe kushtet e mikrolokacionit dhe e shënonformën dhe përmbajtjen e lejes për vendosjen e objektevetë përkohshme dhe lejes për vendosjen e pajisjesurbane.Komunat janë të obliguara të mbajnë regjistër të lejevetë dhëna për vendosjen e objekteve të përkohsgmedhe pajisje urbane.6.3.4. Mbikëqyrja inspektive• Inspekcioni ndërtimorMbikëqyrje inspektive për ndërtim kryejnë inspektorëtndërtimorë. Inspektori ndërtimor nga Inspektoratishtetëror për ndërtim dhe për urbanizëm kryejnëmbikëqyrje inspektive të ndërtimit nga kategoria eparë, ndërsa inspektorët e autorizuar të komunavekryejnë mbikëqyrje inspektive të ndërtimeve nga kategoriae dytë. Inspekcion ndërtimor kryen kontrollëtë ndërtimit të dhe për deri sa përcaktohen parregullsimiraton vendim për të ndaluar ose larguar ndërtimin.• Vendim për ekzekutimPër deri sa inspekcioni ka miratuar vendim për largimine ndërtimin, ndërsa investitori nuk e ka kryer nëkohë të caktuar, kryhet largim i ndërtimit me kryerjenga ana e inspektoratit ndërtimor kompetent ndërsanë llogari të investitorit.6.4. ТRANSPORT6.4.1. Rrjetet e komunikacionitNë Republikën e Maqedonisë janë të pranishme janëpo thuaj se të gjitha llojet e komunikacionit duke filluarnga ai tokës (rrugët dhe hekurudha), ajëror dhe nëmasë të vogël ai ujor. Kryesisht, komunikacioni zhvillohetnë rrugë dhe hekurudha. Ndërtimi dhe avancimii lidhjeve të komunikacionit çdoherë është politikë emirë dhe e rëndësishme, veçanërisht për popullatënlokale, që drejtpërdrejt i ndjen përfitimet.Меgjithatë, patjetër duhet përmendur se ndërtimii rrjeteve të komunikacionit i shkatërron peisazhetnatyrore dhe e çon në rrezik mjedisin jetësor.• Кush është pronar dhe kush kryenadministriminRrjetet e komunikacionit në shtet janë ndarë në disakategori. Sipas rëndësisë, këto janë klasifikuar në dygrupe: si ndërtime të rëndësishme për shtetin dhe merëndësi lokale.Me rëndësi për shtetin janë: magjistralet dhe rrugëtrajonale me ndërtime shoqëruese, hekurudha me tëgjitha ndërtimet shoqëruese, aeroportet për komunikacionpublik dhe komunikacion tjetër ajëror.Rrugët lokale dhe rrugët janë në kompetencë të komunave.Ndërtimet e komunikacionit me rëndësi për shtetinjanë pronësi e shtetit dhe ato i menaxhon organi idrejtorisë shtetërore kompetent për punën e komunikacionit.Ndërtimet e komunikacionit me rëndësi lokale janëpronësi e komunës dhe ato i menaxhon organi përvetëqeverisje lokale kompetent për punët nga komunikacioni.• Каtegoritë e rrugëveRrugët i lidhin vendbanimet e komunës, midis tyredhe komunat me qendrën e shtetit dhe shtetin meshtetet fqinje.Rrugët janë ndarë në varësi të rëndësisë së tye: autostradat,magjistralet, rajonale dhe rrugët lokale. nëpraktikë paraqitet edhe grup i rrugëve të jokategorizuara.• Rrugët lokale (komunale), trotoaret dhe rrugëtpër çiklistëRrugët lokale (komunale) gjenden në territorin e komunësdhe e ndërlidhin vendet e banuara me qendrëne komunës dhe komunat ndërmjet tyre.Rrugët rreth qytetit janë shumë të rëndësishme përlidhje të zonave për banim me zonat për punë dhe meqendrën e qytetit.Trotoaret, drejtimet rrugore dhe rrugët e çiklistëvejanë pjesë përbërëse e rrugëve që gjenden në vendbanime.

60Në vendbanimet, rrugët janë kategorizuar në disagrupe dhe atë: rrugët magjistrale, mbledhëse, servisore,banesore, industriale, aderuese dhe rrugët e çiklistëve.Kjo kategori është bërë konform rrjedhës sëkomunikacionit në to.Rrjetet e komunikacionit rreth qyteteve janë ndotëspotencialë të mjedisit jetësor me gazra nga veturat.Prandaj është mirë të ndërtohen rripa të gjelbër midisdrejtimit rrugor dhe trotoarit.6.4.2. Transporti publikTransporti publik është kryerje e transportit tëudhëtarëve dhe të mallrave. Transporti publik zhvillohetpërmes rrjeteve të komunikacionit.• Transporti i udhëtarëveTransporti publik i udhëtarëve kryhet në qytetet, midisqyteteve, vendeve të banuara dhe qyteteve, midisshteteve.Udhëtarët transportohen me automjete të lehta motorike,autobusë, hekurudha, aeroplanë etj.Transporti publik në komunë është organizuar memjete motorike: autobusë dhe taksi, megjithatë tëgjitha komunat dhe qytetet nuk kanë organizuartransport autobusësh. Transportin publik e kryejnëndërmarrje publike dhe private të organizuara dhetë autorizuara për transport publik të udhëtarëve. Nëkomunat dhe në qytetet në të cilat ka transport publikjanë shënuar stacionet për mjetet transportuese.Çmimet e transportit publik në komunë i kontrollojnëkëshillat e komunës, ndërsa për qytetin e Shkupit,këshilli i qytetit të Shkupit.Transporti publik midis komunave, shtetit tonë dheshtetet tjera kryhet me mjete motorike transportuese,hekurudha dhe aeroplanë. Këtë transport e kontrollonshteti përmes organit të drejtorisë shtetërore kompetentepër komunikacion.• Transporti i mallraveTransporti publik i mallrave kryhet në qytetet, midisqyteteve, midis vendeve të banuara, midis vendeve tëbanuara dhe qyteteve, midis shtetit.Transporti publik i mallrave në shtet kryhet me kamionëdhe me hekurudhë. Transporti i mallrave midisshtetit dhe shteteve tjera kryhet me kamionë, hekurudhadhe me transport të aeroplanëve- kargo.6.4.3. Siguria në transportTransporti publik zhvillohet sipas rrjeteve të komunikacionitdhe atë më së shumti për rrugë dhe hekurudha.Rrugët e dimensionuara, të prjektuara dhe tëcaktuara mundësojnë komunikacion të sigurtë. Nëqytetet e vjetra kjo nuk është rast, ndërsa për shkaktë rrugëve të ngushta komunikacioni zhvillohet rëndëdhe nuk është i sigurtë. Këto probleme zgjidhen mekomunikacion njëkahësh me formimin e zonave përkomunikacion në të cilat vonesa do të kontrollohet.Shprehitë e qytetarëve të shkojnë me automjetet personalederi te çdo vend patjetër duhet të ndryshohen.Shfrytëzimi i transportit publik të organizuarmundëson prani më të vogël të automjeteve në qytetet,veçanërisht qendrat e tyre. Komunikacioni duhettë hiqet nga qendrat e qyteteve dhe rreth tyre të formohetring. Ndarja e qyteteve në zona për komunikacionështë element i rëndësishëm për largimin eautomjeteve në zona.Shembull: Rajoni qëndror i qytetit është ndarënë dy zona: zona për qendrën dhe zona e qendrësmë të gjërë. Në zonën e qendrës vonesa eautomjetit-parkimi kushton dy herë më shumë sesa në zonën e qendrës më të gjërë për kohëzgjatjetë njejtë. Në këtë mënyrë qëndrojnë automjetetjashtë qendrës më të gjërë, ndërsa për këtë sigurohetlëvizje e sigurtë e këmbësorëve, zvogëlimi indojtje së ajërit me gazra, ndërsa edhe qendra mëmirë funksionon.

617VEPRIMTARITË KOMUNALEKompetencë të komunave paraqet organizimdhe zbatim të veprimtarive komunale e përcaktuarme Ligjin për veprimtari komunale, me tëcilin gjithashtu rregullohet edhe mënyra e kryerjes sëveprimtarive komunale, financimi i veprimtarive komunale,financimi i ndërtimit dhe mirëmbajtja e objektevetë infrastrukturës komunale dhe çështje tjeratë rëndësishme për veprimtaritë komunale, si dhe veprimtaritëme interes publik.Ligji i përcakton veprimtaritë komunale si veprimtariekonomike të dhënies së shërbimeve komunale përkënaqjen e nevojave të personave fizikë dhe juridikëpër të cilat njësitë e vetëqeverisjes lokale duhet tësigurojnë kushte me vëllim përkatës, kualitet, arritshmëri,vazhdimësi dhe mbikëqyrje në kryerjen e tënjejtave. Përcaktohet e drejta si dhënës i shërbimitkomunal të jetë ndërmarrje publike e themeluar ngakomuna, komuna në qytetin e Shkupit dhe qyteti iShkupit ose Qeveria e Republikës së Maqedonisë oseperson fizik ose juridik i cili posedon leje për kryerjene veprimtarisë komunale.Me akt të veçantë të komunës rregullohet veprimi mepajisjen urbane me të cilën nënkuptohen lëndët dheobjektet të cilat shërbejnë për dhënien e shërbimevekomunale për konsumim të përbashkët, siç janë fontanat,përmendoret, bankat, panotë për reklamë, çezmete qytetit. Pajisja për lojërat për fëmijë, enët përmbeturina etj.Оbjektet e infrastrukturës komunale me të mira meinteres publik, nënkuptohen objektet ndërtimore,instalimi, pajisja, sipërfaqet publike dhe objekte tjeratë infrastrukturës komunale të cilat shërbejnë përdhënien e shërbimeve komunale të shfrytëzuesve.Kushte më të afërta dhe mënyra e dhënies së shërbimevekomunale rregullohet me ,,Vendim për rendkomunal” si akti i komunës, komunave në Qytetin eShkupit dhe Qyteti i Shkupit.Cilat veprimtari konsiderohen për veprimtarikomunale:1) UJI PËR PIJE DHE UJI TEKONOLOGJIK. Kjo veprimtarikomunale nënkupton përfshirjen, përpunimindhe distribuimin e ujit përmes sistemit për furnizimme ujë deri te matësi kryesor i ujit i shfrytëzuesittë shërbimit;Каrakteristikë e këtij shërbimi komunal është sedhënësi i shërbimit është i obliguar që shfrytëzuesvetë shërbimit t’u sigurojë furnizim të përhershëm dhetë vazhdueshëm me ujë të pastër për pije përmesndërtimit të sistemit për furnizim me ujë. Dhënësii shërbimit gjithashtu është i obliguar të kryejë hulumtimtë kualitetit shëndetësor të ujit për pije nëmënyrë dhe procedurë të rregulltë.2) NDËRTIMI I STSEMIT TË KANALIZIMIT, PËRÇUARJADHE PASTRIMI I UJËRAVE TË ZEZA, me çka nënkuptohetpranimi i ujërave të zeza nga objektet ebanesave, ato afariste, prodhuese, administrativedhe objekte tjera, aglomerati nga kyçja e rrjetit tëoborrit përmes sistemeve të kanalizimit, pastrimidhe stacionet për pastrim dhe lëshimi i ujërave tëzeza në recipient;3) NDËRTIMI I RRJETIT TË KANALIZIMIT, PËRÇUARJADHE DERDHJA E UJËRAVE ATMOSFERIKE, me çkanënkuptohet pranimi i ujërave atmosferike ngasipërfaqet urbane, përçuarja me rrjetin e kanalizimitdhe lëshimi në recipient;***Ndërtimi i sistemit për furnizim me ujë dhe atij të kanalizimitkryhet në mënyrë dhe kushte të përcaktuarame ligj dhe programi për rregullimin e tokës ndërtimoretë komunës dhe programi për rregullim të tokësndërtimore të qytetit të Shkupit.Rikonstrukcioni ose ndërtimi i sistemit për furnizimme ujë ose atij të kanalizimit ose një pjesë të tyre,kryhet me kushte paraprakisht të dhëna hidroteknikenga dhënësi i shërbimit, konform programit përrregullim të tokës ndërtimore të komunës dhe programitpër rregullim të tokës ndërtimore të qytetit tëShkupit.Dhënësi i shërbimit siguron dokumentacion të përgjithshëmpër sistemin e furnizimit me ujë dhe atijtë kanalizimit, për shkak të vendosjes së kadastrësnëntokësore. Pronari ose shfrytëzuesi i tokës është i

62obliguar të lejojë kalim përmes asaj toke për shkak tëkryerjes së matjes, inçizimit, projektimit ndërtimi dheekzekutimi i punëve për mirëmbajtja dhe rikonstrukciontë objekteve nga sistemi për furnizim me ujë aii kanalizimit, për deri sa dhënësi i shërbimit është iobliguar t’a kompensojë dëmin eventual të pronaritose shfrytëzuesit të tokës i krijuar me ekzekutimin epunëve.Sistemi për furnizim me ujë ose ai për kanalizim indërtuar me mjetet e qytetarëve, dontarëve vendorëose të huaj ose shfrytëzuesit tjerë, me kontratëlëshohet në menaxhim të dhënësit të shërbimit dheparaqet tërësi të sistemit të vetëm të furnizim me ujëose të kanalizimit të përcaktuar dhe ndërtuar për rajonpërkatës.Për shkak të mbrojtjes dhe parandalimit të dëmtimittë sistemit për furnizim me ujë dhe sistemit për kanalizimnuk lejohet menaxhim i paautorizuar me sistempër furnizim me ujë dhe sistemit të kanalizimit ngaana e personit fizik dhe juridik, ndërtim të objektevepër banim dhe objekteve tjera mbi këto rrjete, kyçjenë rrjetin për furnizim me ujë dhe për kanalizim paleje për kyçje dhe pa kontratë të lidhur, shfrytëzim paleje të ujit para matësit të ujit, lëshimi i materieve tëngurta dhe materie tjera me viskozitet të madh nësistemit për kanalizim, lëshimi i ujërave të zeza urbanenga vrimat septike dhe mbeturina, demontimdhe montim me vetëdëshirë të armaturave pa pajtueshmëritë dhënësit të shërbimit dhe kryerje e aktivitetevetjera me të cilat do të ç’rregullohet funksioniminormal i sistemitMjetet për ndërtim dhe mirëmbajtje të sistemit përkanalizim dhe për furnizim me ujë sigurohet nga:• Çmimi i shërbimit,• Buxheti i komunës dhe qyteti i Shkupit të përcaktuarame buxhet në bazë të programit;,• Buxheti i RM në bazë të Vendimit për shpërndarjene mjeteve të miratuar nga Qeveria e Republikës sëMaqedonisë• Kredi dhe donacione4) TRANSPORTI PUBLIK KOMUNAL, me çka nënkuptohettransport i udhëtarëve në komunikacioninrrugor në rajonin e komunës;Transporti në komunikacionin rrugor kryhet në bazëtë liçencave të dhëna midis të cilave për transportkomunal linjor të udhëtarëve, respektivisht për transportinlinjor të udhëtarëve për qytetin e Shkupit qëjep kryetari i komunës.Liçenca jepet në bayë të kushteve të shënuara taksativetë përcaktuara me Ligj, ndërsa veçanërisht:• Të jenë të regjistruara në mënyrë adekuate në Regjistrinqëndror të RM• Të jetë pronar i një ose më tepër automjeteve tëregjistruara për transport, me ç’rast p;r transportndërkomunal të udhëtarëve të jetë pronar ose tëketë kontratë për lizing për së paku dy automjeteme kapacitet prej së paku 22+1 ulëse për njëautomjet dhe për transport linjorë të udhëtarëvetë jetë pronar i dy ose më tepër automjetevetë regjistruara ose të ketë kontratë për lizing përautomjetet me së paku 16+1 ulëse për deri sa përtransport linjor të udhëtarëve në qytetin e Shkupittë jetë pronar i një ose më tepër automjeteve tëregjistruara ose të ketë kontratë për lizing për automjeteme së paku 16+1 ulëse• Të ketë punuar në marrëdhënie të rregullt puneshofer në varësi të numrit të automjeteve motorike• Menaxhuesi ose personi i autorizuar përgjegjëspër transport të ketë çertifikatë për kompetencëprofesionale që konform Ligjit e ka dhënë organishtetëror kompetent,• Të ketë gjendje solide financiare;• Të ketë autoritet të mirë;Komunat dhe qyteti i Shkupit për deri sa posedojnëautomjete për transport të udhëtarëve me më tepërse 8+1 ulëse për kryerjen e transportit nuk duhet tëposedojnë liçenca.Komuna, respektivisht qyteti i Shkupit janë të obliguartë mbledhin, përpunojnë, ruajnë dhe shfrytëzojnëtë dhëna të nevojshme për dhënien e liçencave përtransport komunal linjor të udhëtarëve ose për auto-taksitransportin të udhëtarëve. Evidenca i përfshinkëto të dhëna:• Numri i amzës, numri tatimor, titulli i dhe selia etransportuesit,• Emri dhe mbiemri i personit përgjegjës për transportdhe numri i çertifikatës për komepencë profesionaletë menaxhuesit, respektivisht personit tëautorizuar përgjegjës për transport,• Numri dhe afati i liçencës së dhënë, marka, llojidhe numri i regjistrit dhe të dhëna tjera për automjetetpër të cilat është dhënë liçenca,• Emri dhe mbiemri, numri i amzës dhe çertifikatapër pjesëmarrjen e shoferëve në kominikacionndërkombëtar rrugor,• A është në fuqi vendimi i plotfuqishëm gjyqësorpër vepra penale kundër pronës, ekonomisë osesiguria e komunikacionit dhe

63• Masa e shqiptuar kundër transportuesve në bazëtë këtij ligji, respektivisht të kontratave ndërkombëtareTransporti i udhëtarëve në kominikacionin ebrendshëm rrugor mund të kryhet si transportlinjor, transport i lirë dhe i veçantë dhe transporti udhëtarëve për nevoja personale. Transporti publiki udhëtarëve në komunikacionin e brendshëmrrugor mund të kryhet si transport rrugor linjor,transport i lirë, transport i veçantë linjor, transportauto-taksi, si dhe transport i udhëtarëve për nevojapersonale.Transporti komunal linjor i udhëtarëve kryhet në bazëtë lejes për linjë të caktuar që e jep kryetari i komunës,respektivisht kryetari i qytetit të Shkupit për rajonine qytetit të Shkupit. Transportuesi i cili ka liçencë përkryerjen e transportit komunal linjor të udhëtarëvemund të fillojë me kryerjen e transportit, pasi do tëmerr leje dhe do t’a regjistrojë rendin vozitës për linjëtë caktuar te kryetari i komunës, respektivisht kryetarii Qytetit të Shkupit. Leja dhe rendi vozitës jepen nëafat prej 5 vitesh.Gjatë përcaktimit të transportit komunal linjor tëudhëtarëve duhet të mbahet llogari për ndërlidhjen endërsjelltë midis transportit ndërkomunal dhe transportitkomunal linjor të udhëtarëve dhe ndërlidhjene ndërsjelltë e transportit komunal të udhëtarëve melloje tjera të transportit.Në komunat me mbi 100.000 banorë komuna ështëe obliguar të organizojë transport komunal linjor tëudhëtarëve si shërbim publik.Ngjitja dhe zbritja e udhëtarëve në transportin komunallinjor kryhet në stacionet e autobusëve konformrendit ditor të përcaktuar dhe të regjistruar.Këshilli i komunës përveç këshillave të komunave nëqytetin e Shkupit e rregullojnë transportin komunallinjor të udhëtarëve në rajonin e komunës, ndërsatransporti linjor i udhëtarëve në rajonin e të gjithakomunave të qytetit të Shkupit e rregullon këshilli iQytetit të Shkupit me ç’rast përcaktojnë:• Rrjetin e vetëm të linjeve,• Rendin rrugor, mënyrën e theksimit të tij, mirëmbajtjadhe ndërrimi, mënyra e organizimit të kontrollittë komunikacionit të autobusëve dhe linjet,si evidencë për atë,• Sistemi i tarifës, sistemi i pagesës dhe mënyra dhekontrolli i pagesës,• Lokacioni i terminalit të autobusëve, stacionet dheprocedura për ndryshimin e tyre,• Ndërtimi, shënimi, pajisja, mirëmbajtja dheshfrytëzimi i terminaleve të autobusëve, dhe stacioneve,• Caktimi i relacionit dhe vendit të transportit mefurgon me së paku 10 ulëse• Kritere për mënyrën dhe procedurën për dhëniendhe marrjen e lejes për kryerjen e transportit komunallinjor dhe shpërndarja e linjeve të transportuesvenë transportin komunal linjor.Një ose më tepër komuna me seli në fshat ose nëqytet të përcaktuara me ligj ndaj të cilës, gravidojnë,mund që së bashku t’a organizojnë kryerjen e transportitndërkomunal linjor të udhëtarëve me obligimqë të kenë kujdes për intervalin kohor të stacionevenga pjesa e trasës së përbashkët të rendeve të miratuarapër transport për transportin ndërkomunal linjorgjatë lidhjes së marrëveshjes. Mënyra dhe kushtetpër organizim të përbashkët të kryerjes së transportitlinjor të udhëtarëve nga paragrafi 1 i këtij neni komunate përcaktojnë marrëveshjen.5) • NDËRTIMI, MIRËMBAJTJA, RIKONSTRUKCIONIDHE MBROJTJA E RRUGËVE LOKALE, RRUGËVEdhe objekteve tjera infrastrukturore dhe• NDËRTIMI DHE SHFRYTËZIMI I HAPËSIRËS PËRPARKIM dhe objekte të cilat gjenden në këtëhapësirë;***Objekti i komunikacionit në të cilin kryhet komunikacionipërcaktohet si rrugë, me ç’rast mund të jetështetëror ose komunal. Rruga komunale është rrugëpublike që ndërlidhet me vendet e banuara të komunësdhe është e rëndësishme për komunikacioninnë komunë. Sipërfaqja në të cilën kryqëzohenose bashkohen dy ose më tepër rrugë publike ështëpërcaktuar si udhëkryq. Rruga e komunikacionitnë vend të banuar të dedikar për komunikacionintë automjeteve që mund të përbëhet prej rrugëssë automjeteve, trotoarëve, rrugicave për çiklistëtdhe ishujt ndarës. Në veçanti është rregulluar dheshënuar hapësira e dedikuar për parkim të një llojitë caktuar të automjeteve me këtë përcaktohet sivend-parkim. Vendet e parkimit publik mund të jenëjashtë hapësirave të përfshira me rrugët ose në vetërrugët. Rruga magjistrale është rrugëkalim në vendtë banuar që kalon në një pjesë më të madhe ngavendi i banuar, për deri sa rruga mbledhëse ështërrugëkalim në vend të banuar që e mbledh komunikacioninnga rrugët servisore, banesore dhe lokaledhe ndërlidhen me rrugën magjisrtale ose rrugënkomunale. Që këtu, rrugë servisore është vendkaliminë vend të banuar i cili i ndërlidh rrugët mbledhë-

64se me ato banesore dhe rrugët lokale, ndërsa rrugabanesore është vendkalim në vend të banuar që indërlidh objektet banesore dhe afariste me rrugënmbledhëse dhe servisore.Me të caktimin e lartpërmendur të llojeve të rrugëve,supozohet zbatimi i një numri të madh të standardeveurbanistike, arkitekturore, të komunikacionit,teknike dhe të tjera të cilat janë përcaktuar në bazëtë Ligjit ndërsa të cilat janë të obliguar për realizimine kësaj veprimtarie komunale nga ana e njësive tëvetëqeverisjes lokale. Punët e ndërtimit, rekonstrukcionit,rehabilitim, mbajtja dhe mbrojtja e rrugëvekomunale, respektivisht qyteti i Shkupit. Ndërtimi irrugës komunale mund t’a kryejë krahas komunësose qytetit të Shkupit edhe investitor tjetër pas pajtueshmërisësë marrë nga komuna ose qyteti i Shkupit.Pas ndërtimit, rruga komunale regjistrohet nëpronësi të RM. Hartimi i dokumentacionit projektuespër ndërtim dhe rikonstrukcion të rrugëve komunale,krahas komunës ose qytetit të Shkupit mund tëkryejë edhe investitor tjetër pas mendimit të marrëpozitiv nga komuna ose qyteti i Shkupit, i cili pas hartimittë tre shembujve nga dokumentacioni i reviduarprojektues parashtron deri te komuna ose qyteti iShkupit.Ndërtimi i rrugës publike nënkupton ndërtimin e infrastrukturësrrugore të trasës relativisht të re, ndërsarikonstrukcioni i rrugës publike nënkupton ekzekutimtë punëve në një pjesë të rrugës ekzistuese me të cilinndryshohen karakteristikat kryesore të tij, me qëllimqë të rritet niveli i shërbimit të rrugës. Rehabilitimi irrugës publike nënkupton përmirësim dhe përforcimtë kontrukcionit të rrugës së automjeteve dhe objektetnë rrugë, ndërsa në kuadër të rrugës ekzistueserespektivisht trasës në rrugë. Pas ndërtimit të kryerose rikonstrukcionit të rrugës publike, në një pjesë tërrugës publike ose objektit në rrugë, kryhet pranimkonform Ligjit për ndërtim në bazë të të cilës jepetleja për përdorimin e rrugës.Këshilli i komunës miraton program dyvjeçar përndërtim, rikonstrukcion dhe rehabilitim të rrugëvekomunale.Komuna, respektivisht qyteti i Shkupit mund të kërkojënjë pjesë nga rruga shtetërore e cila kalon nëvend të banuar të ndërtohet me elemente me të cilatdo të krijoheshin shpenzime më të mëdha përndërtim (vendkalim më i gjatë, trotoare, rrugë të çiklistëve,vende për parkim etj), me ç’rast shpenzimete rritura i bart komuna, respektivisht qyteti i Shkupit.Mjetet financiare për ndërtim, rikonstrukcion, rehabilitim,mirëmbajtje dhe mbrojtje të rrugëve publikedhe për punën e ndërmarjeve publike sigurohen prej:- pjesë nga akciza nga derivatet e naftës;- kompensimi për përdorim të rrugëve publike përautomjetet motorike (taksa rrugore);- kompensim për përdorimin e rrugës publike, pjesëtë tij ose objektit rrugor (taksës rrugore);- kompensime për :• Vendosjen e mbishkrimeve dhe tabelave reklamuesenë rripin e sigurimit,• Kyçja në rrugë qasëse në rrugën publike,• Vendosja e instalimeve në trungun e rrugës, nërripin rrugor ose mbrojtës,• Ndërtimi dhe shfrytëzimi i objekteve komercialenë të cilat është lejuar qasja e rrugës publikejashtë vendit të banuar,• Shfrytëzimi i tejmasë i rrugës,• Transporti i jashtzakonshëm dhe• Dëmi i bërë në rrugë dhe objektet rrugore;- mjetet nga buxheti i RM dhe nga buxhetet e komunavedhe qytetit të Shkupit;- huatë dhe kreditëLartësinë e kompensimeve e përcakton Këshilli i komunës,respektivisht këshilli i qytetit të Shkupit përrrugët komunale.Mjetet nga kompensimi për përdorim të rrugëve publiketë cilat paguhen gjatë regjistrimit të automjetitnë lartësi prej 50% shpërndahen komunave, respektivishtqyteti i Shkupit, për ndërtim rikonstrukcion,rehabilitim, mirëmbajtja dhe mbrojtje të rrugëvekomunale konform programit vjetor. Shpërndarjae mjeteve kryhet në bazë të kriterit-gjatësia e rrugëskomunale, numri i automjeteve të regjistruara,numri i banorëve në komunë dhe sipërfaqja e komunës.6) MBLEDHJA DHE TRANSPORTIMI I MBETURINAVEKOMUNALE DHE LLOJEVE TJERA TË MBETURINAVETË PARREZIKSHME DHE INERTE, me çka nënkuptohetmbledhja, selektimi, transportimi dhe deponimii deponive të rregullta;Mbledhja dhe transportimi i mbeturinave komunale,mbajtja e higjienës publike dhe tretmani i mbeturinavekomunale, si dhe përdorimi i mbajtjes së vendevepër mbledhjen selektime të mbeturinave komunale,paraqesin shërbime publike me rëndësi lokale.Këshilli i komunës dhe qyteti i Shkupit, në propozimtë kryetarit të komunës dhe konform parimit të shërbimituniversal, do t’i shënojnë kushtet, mënyrën dheskemat për mbledhje dhe për transport të llojevekomunale, llojeve tjera të mbeturinave të parrezikshme,si dhe procedurat për ndarjen e komponenta-

65ve të rrezikshme nga mbeturinat komunale, ndërsaveçanërisht kushtet që duhet t’i plotësojë dhënësii shërbimit, rregullimi i mënyrave që do të shfrytëzohenshërbimet, llojet e masave ndëshkuese dhestimulative, teknike dhe kërkesa tjera të cilat kanë tëbëjnë me sigurimin e shërbimeve për mbledhje dhepër transport të mbeturinave komunale dhe mënyrae caktimit të kompensimit për shërbimet ekzekutuese.Në propozim të kryetarit të komunë dhe qytetit tëShkupit, këshilli i komunës dhe këshilli i qytetit të Shkupitmund të themelojnë ndërmarrje për mbledhjen,transportimin dhe/ose tretmanin e mbeturinavekomunale dhe lloj tjetër të mbeturinave të parrezikshme.Dy ose më tepër komuna, si dhe komunat eqytetit të Shkupit mund të themelojnë ndërmarrjepublike të përbashkët për kryerjen e kësaj veprimtarie.Mbledhja, transportimi dhe/ose tretmani i mbeturinavekomunale ose të një lloji tjetër të mbeturinavetë parrezikshme, për një ose më shumë komuna,kryetari i komunës dhe qytetit të Shkupit mundt’ia besojnë personave fizikë dhe juridikë, në procedurëkonform Ligjit për koncesione dhe partneritetpubliko-privat. Ndërmarrja publike dhe personat fizikëdhe juridikë patjetër duhet të posedojnë leje përmbledhje dhe transportim të mbeturinave, të dhënëkonform Ligjit. Kontrata për kryerjen e shërbimit fillontë zbatohet nga dita e marrjes së lejes nga anae këshillit të komunës dhe qytetit të Shkupit, ndërsame të njejtin detyrimisht shënohen kushtet dhemënyra e punës së dhënësit të shërbimeve, çmimidhe mënyra e pagesës së shërbimeve dhe territorinë të cilën kryhet shërbimi. Në rast kur kontrata katë bëjë me dy ose më shumë komuna ose qytetii Shkupit, komunat ose qyteti i Shkupit lidhin kontratëtë përbashkët nga e cila mund të heqin dorëvetëm nëse të gjitha palët nga kontrata pajtohen medorëheqje nga kontrata.Komunat dhe qyteti i Shkupit janë të obliguara të miratojnëdhe zbatojnë dokumente strategjike, dokumenteplanifikuese dhe programore për menaxhimme mbeturinat, me të cilat do të sigurohet mbrojtje emjedisit jetësor, jeta dhe shëndeti i njerëzve, realizimii Planit Aksional nacional ekologjik, do të vendosetrrjet nacional integrues të insalimit dhe instalimevepër përpunimin dhe për largimin e mbeturinave dhedo të realizohen obligime lidhur me menaxhimin membeturinat, të ndërmarra nga ana e RM në bazë të aktevendërkombëtare.Mbledhja e mbeturinave kryhet nga ana e mbledhësvetë mbeturinave nga krijuesi ose poseduesite mbeturinave dhe transportohet deri te vendet ecaktuara për trajtimin e mbeturinave. Personat fizikëe juridikë të cilët mbledhin mbeturina janë përgjegjëspër sigurimin e mbledhjes dhe transportimine mbeturinave. Mbeturinat mund të transportohenme automjete speciale të dedikuara për transport tëmbeturinave, automjeteve të mbyllura, kontejnerëtose lloj tjetër i automjeteve adekuate me të cilat parandalohetshpërndarja, rënie a mbeturinave gjatëmbledhjes, transportit dhe ose shkarkimit. Në rast tëndotjes së mjedisit jetësor që mund të krijohet gjatëmbledhjes dhe transportit të mbeturinave, mbledhësii mbeturinave është përgjegjës për largimin endotjeve të krijuara dhe dëmit të krijuar në mjedisjetësor.Mbeturinat transportohen deri te vendi i krijuesit oseposeduesit e mbeturinave. Si vend i caktuar i krijuesitose poseduesit mund të jetë vetëm vendi i cili siguronse me mbeturinën e dorëzuar do të veprohetkonform mënyrave të përcaktuara me ligj. Mbeturinatqë përmbajnë materie të përdorshme duhet të përpunohenpër deri sa është e mundshme shfrytëzimii tyre i mëtejmë dhe shfrytëzimi i mëtejmë i përbërjevetë tyre dhe nëse ekzsitojnë kushte teknike dheteknologjike. Përpunimi i mbeturinave patjetër duhettë kryhet pa zbatim të proceseve ose metodave të cilate rrezikojnë mjedisin jetësor, jetën dhe shëndetine njerëzve. Për deri sa përpunimi i mbeturinave mundtë shkaktojë rreziqe në mjedisin jetësor, jeta dheshëndeti i njerëzve ose shpenzimet për përpunimine mbeturinave janë mjaft të mëdha dhe joekonomike,mbeturina duhet që përkohësisht ose afatgjatëtë eksportohet nga RM deri te shtetet më të afërtaku mbeturina mund të përpunohet ose të largohet.Obligimi për përpunimin e domosdoshëm të mbeturinavenuk kryhet për deri sa largimi i mbeturinaveshkakton ndotje më të vogël të mjedisit jetësor, jetësdhe shëndetit të njerëzve se sa përpunimit.Personat fizikë dhe juridikë janë të obliguar që mbeturinatkomunale që i krijojnë t’a lënë në vendet embledhjes dhe selektimit të mbeturinave komunale,të caktuara nga kryetari i komunës, me obligim t’andajnë pjesën e rrezikshme të përmbajtur në mbeturinatkomunale dhe t’a lënë në vendin përkatës tëcaktuar nga kryetari i komunës. Dhënësi i shërbimitështë i obliguar në vendet e caktuara të vendosuratë vendosë enë për mbledhjen dhe selektimin embeturinave komunale, me të cilat mundësohet selektimii mbeturinave para mbledhjes së tij, ndërsaveçanërisht mbledhja e caktuar e pjesëve të rrezikshmetë përmbajtur në mbeturinat komunale.MBAJTJA E HIGJIENËS PUBLIKE, me çka nënkuptohetpastrimi i sipërfaqeve publike, hapësirave publike dhetë hapura të objekteve publike dhe pastrimi i borës nëkushte dimërore;

66Mbajtja e higjienës publike dhe mbledhja e mbeturinavejanë veprimtari me interes publik me rëndësi lokalesi proces i vazhueshëm i cili siguron pastrim tëvazhdueshëm dhe kualitativ të sipërfaqeve publike tëobjekteve publike, në hapësira të hapura dhe të sipërfaqevetë oborreve të objekteve kolektive dhe individualepër banim, për shkak të sigurimit të ushqimitdhe mjedisit të pastër jetësor.Mbajtja e higjienës publike në hapësira të hapura tëobjekteve publike në shtet, respektivisht pronësinëkomunale e kryen komuna, komuna në qytetin eShkupit dhe qyteti i Shkupit, e jo objektet në pronësiprivate dhe në sipërfaqe të oborreve të objektevekolektive dhe individuale për banim dhe të sipërfaqevetë oborreve të objekteve publike e kryenpronari i objektit. Në ndërtesat kolektive mbajtjae higjienës publike obligohet t’a kryejë këshilli shtëpiak.Për rregullim më të afërt të marrëdhënieve për mbajtjene higjienës publike këshilli i komunës, miratonvendim me të cilin rregullohet mbajtja e higjienëspublike në sipërfaqet publike, mënyra e shfrytëzimittë sipërfaqeve publike dhe mbledhja e mbeturinave,pastrimi i borës dhe akullit, largimi i lëndëve të cilat errezikojnë higjienën publike, si dhe masat për zbatimtë vendimit.Punët e mbajtjes së higjienës publike, komuna mundqë me vendim të këshillit t’i lë në ekzekutim të njësubjekti juridik të regjistruar për kryerjen e këtyrepunëve, konform ligjit. Të drejtat dhe obligimet midiskomunave dhe personit juridik të cilit i është dhënëpër kryerje kjo veprimtari rregullohen me kontratëe cila rregullon llojin dhe vëllimin e punëve, mënyradhe afati i pagesës për kryerjen e punëve dhe garancëpër plotësimin e obligimeve nga kontrata. Kjo kontratëmund të lidhet më së tepërmi për periudhë prej4 vitesh.Кontrolli i mbajtjes së higjienës publike konformvendimit e kryejnë rojtarët komunalë të cilët gjatëkryerjes së kontrollot detyrimisht mbajnë veshjezyrtare dhe legjitimacion të dhënë nga kryetari ikomunës. Ngjyra dhe prerja e veshjes zyrtare, formadhe përmbajtja dhe marrja e legjitimacionitzyrtar të rojtarëve komunalë janë rregulluar nëveçanti.Për kryerjen e punëve për mbajtjen e higjienës publikeçdo vit miratojnë program vjetor që i përfshinllojin dhe vëllimin e punëve që duhet të kryhen,mjetet financiare, afatet kohore për kryerjen epunëve, dinamika dhe mënyra e kryerjes së punëve.Ky program përmban edhe sigurim të nyjeve sanitaredhe vendosja e enëve adekuate për hedhjen embeturinave në sipërfaqet publike dhe në hapësirëtë hapur para objekteve publike, ndërsa mënyra evendosjes së enëve për hedhjen e mbeturinave rregullohetme vendim për mbajtjen e higjienës publike.7) MIRËMBAJTJA, PASTRIMI DHE SHFRYTËZIMI iparqeve, kopshteve zoologjike, gjelbërimit, parkpyjet dhe sipërfaqet rekreative, me çka nënkuptohetndërtimi, mbajtja dhe shfrytëzimi i sipërfaqevetë gjelbërta, mbjellja e vegjetacionit të ulëtdhe të lartë, kositja e barit, si dhe prerja e drunjëvedhe degëve;Mirëmbajtja e parqeve dhe gjelbërimit me interes publiknë sferën komunale në territorin e komunë dhe enjejtjta realizohet përmes zbatimit të Programit që emiraton Këshilli i komunës në fund të vitit për vitin eardhshëm. Realizimi operativ i cili përfshihet me programzbatohet përmes:1. Mirëmbajtjes së gjelbërimit publik të qytetit tëngritur konform planit urbanistik - të bulevarit, tëbllokut, parqeve2. Ngritja e sipërfaqeve të reja publike dhe parqet3. Rregullimi hortikulturor i sipërfaqeve nga lloji imbyllur (objekte industriale, oborret shkollore,spitalet)4. Mbajtja e gjelbërimit jashtë qytetit (park pyjet,qendrat sportive-rekreative)5. Ndërtimi i elementeve shoqëruese në sipërfaqet eparqeve, inventari i parqeve, përpunimi dhe vendosjae bankave etj)6. Ngritja e rripave për mbrojtje nga era7. Pyllëzimi i tereneve të papyllëzuara dhe atyre erozive.Kopshti zoologjik themelohet nga ana e komunësme akt të veçantë të këshillit, ndërsa puna tij organizohetpërmes programit vjetor që e miraton këshilli ikomunës.8) MBAJTJA E SINJALIZIMIT RRUGOR të rrugëve dherrugëve komunale, me çka nënkuptohet mbajtja erregullt dhe investive e tij;Rrugët komunale pajisen me shenja të komunikacionitdhe sinjalizim rrugor dhe pajisje mbrojtëse, konformkushteve rrugore-teknike të rrugës.Shenjat e komunikacionit, sinjalizimi rrugor dhe pajisjambrojtëse e rrugëve komunale i vendos, ndërronose largon dhe i mban me rregull komuna, respektivishtqyteti i Shkupit.

67Vendosja, ndërrimi dhe largimi i shenjave rrugoredhe pajisjes mbrojtëse të rrugëve publike në bazë tëprogramit i cili zbatohet me dokumetacion adekuatteknik. Ky dokumentacion teknik lidhur me shenjat ekomunikacionit dhe sinjalizimi rrugor i rrugëve publikee miraton Ministria për punë të brendshme.8) Vendosja dhe mbajtja e ndriçimit publik, me çkanënkuptohet ndërtimi dhe mbajtja e ndriçimit rrugor;Për shfrytëzimin dhe mbajtjen e ndriçimit publik paguhettaksë komunale sipas llojit të konsumatorëvedhe atë:- 0,4КV (amvisëritë) për 25KW/h,- 0,4КV (оbjekte të shoqërivetregtare dhe zejtarët)për 50KW/h,- 10 КV për 100 KW/h,- 35 КV për 150 KW/h- 110КV për 300KW/hPër çmim për ndriçim rrugor për aparatin për matjene energjisë elektrike.Pagesa e mjeteve për komunat në qytetin e Shkupitnë rajonin e të cilit është kryer pagesa dhe qyteti i Shkupitkryhet sipas kompetencës për mbajtjen e ndriçimitrrugor në raport të caktuar procentual të përcaktuarpër qytetin e Shkupit.Pagesa e taksës për shfrytëzimin dhe mbajtjen endriçimit rrugor nga poseduesit e matësve e kryenshoqata tregtare kompetente për distribuim tëenergjisë elektrike dhe e paguan llogarinë adekuatepër pagesë në kuadër të llogarisë së trezorit përkomunën, për komunat në qytetin e Shkupit dhepër qytetin e Shkupit në rajonin e të cilit është kryerpagesa.9) MIRËMBAJTJA E VARREZAVE, KREMATORIUMEVEDHE DHËNIA E SHËRBIMEVE PËR VARRIM, me çkanënkuptohet caktimi, ndërtimi dhe mirëmbajtjae varrezave, vendeve të varrimit, varrezat, objektetshoqëruese dhe infrastruktura në varrezat dhedhënia e shërbimeve të varrimit, siç janë ndërmarrja,ruajtja, pajisja dhe transporti i të vdekurvederi te vendi i varrimit dhe varrimi ose kremimi;Për ndërtimin dhe mbajtjen e varrezave, komunathemelon të drejtë afatgjate të tokës ndërtimore nëpronësi të RM, për ç’arsye lidh kontratë për themelimine asaj të drejte me RM dhe detyrimisht e regjistronnë librin publik për regjistrimin e të drejtave tëpatundshmërive.Komuna me plan urbanistik e cakton tokën ndërtimoretë dedikuar për varrezat, konform dipsozitavepër planifikim hapësinor dhe urbanistik. Ndërtimii varrezave të reja, si dhe zgjërimi i atyre ekzistueseparashikohet me planin urbanistik të komunës nëbazë të të dhënave statistikore për lëvizjet e prituratë numrit të popullatës dhe shkalla e mortalitetit tëpopullatës në rajon të caktuar. Gjatë hartimit të planiturbanistik është e obliguar të sigurojë dhe planifikojëhapësirë për varrezat, si dhe pjesë nga varrezat përvarrim të personave me status të veçantë në pikëpamjetë pozitës sociale, persona anonimë, personatë vdekur në fatkeqësitë elementare dhe lloje tjeratë katastrofave, persona ushtarakë, qytetarët memerritë, ose persona të shquar dhe personalitete fetare.Menaxhimi me varrezat e kryen menaxhuesi ivarrezave i cili mund të jetë ndërmarrje publike përshërbimet komunale ose person juridik i cili ka lejepër menaxhim me varrezat, në bazë të konkursitpublik. Lejen, personit të cilit në përgjithësi i plotësonkushtet e përcaktuara me ligj në pikëpamjetë aftësisë së tijë personale dhe profesionale, e jeporgani i drejtorisë shtetërore kompetent për kryerjene punëve nga lëmia e punëve komunale në afatçrej 5 vitesh me mundësi për vazhdim në çdo pesëvite.Shërbimet e varrimit i kryejnë persona fizikë dhe juridikëtë cilët kanë leje (të dhënë në procedurë konformLigjit konform kushteve të papërjashtueshme)për kryerjen e shërbimeve të varrimit dhe që parashikohetshprehimisht me ligj, nuk posedon leje për menaxhimme varrezat.Me Ligj në veçanti janë shënuar mënyra dhe veprimipër shkak të ndërmarrjes dhe transportit të personittë vdekur, ruajtja dhe pajisja e personit të vdekur,varrimi, përcaktimi i lartësisë së shpenzimeve përvarrim dhe punë tjera me rëndësi për këtë veprimtari.Financimi i ndërtimit, rikonstrukcioni, si dhe menaxhimii mirëmbajtjes së varrezave sigurohet nga:• Kompensimi për mirëmbajtjen e varrezave-taksa evarrezave;• Kompensimi për qasje dhe shfrytëzim të infrastrukturëssë varrezave (morgu, frigorifer dhe objektetjera infrastrukturore) nga operatorët e shërbimevetë varrimit;

68• Kompensim për shpërndarjen, përdorimin të vendittë varrimit;• Mjetet nga buxheti i komunës dhe• Kreditë, donacionet10) TREGJET E HAPURA DHE TË MBYLLURA NË SHU-MICË DHE PAKICË, me çka nënkuptohet ndërtimi,mirëmbajtja e objekteve dhe hapësira e të njejtave;Оrganizimi i tregjeve fillon me procesin e planifikimithapësinor me ç’rast një hapësirë e caktuar dedikohetnë kategorinë B2 (njësi të mëdha tregtare në të cilatpërfshihen qendrat tregtare, shitoret e mëdha të specializuara,supermarketet dhe tregjet e mbyllura dhetregjet në hapësirë të hapur) dhe në mënyrë të sigurohenparakushte për kryerjen e veprimtarive komunale.Organizimi, ndërtimi, mirëmbajtja e tregjeve komunaduhet t’a realizojë përmes ndërmarrjeve publikeose në bazë të partneitetit publiko-privat organizimine tregjeve të kryhet përmes lidhjes së kontratëssë veçantë me person të tretë që i plotëson kushtetadekuate. Veprimtaria tregtare e cila realizohet në tregjekryhet nga ana e personave të tretë sipas parimittë qirasë në hapësirë në vetë organizimin e përfshirjessë tregut.11) PUNËT E OXHAKPASTURESIT, që nënkupton pastrimine oxhaçeve dhe pajisjen për përçuarjen etymit;Lidhur me këtë veprimtari komunale, si oxhakë konsiderohenkanalet vertikale të realizuara nga materietjodjegëse dhe janë pjesë e vendit të djegijes oseinstalimit energjetik, aparatet për përçuarjen e tymitjanë kanale horizontale dhe vertikale të realizuaranga materiet jodjegëse për zbatimin e produktevedjegëse nga çdo vend i djegijes;Sisteme për ajër janë instalimet me material tëndryshëm të cilat shërbejnë për furnizim me ajër tëpastër dhe përçuarje të atij të ndotur, për deri sa sistemetpër ngrohje ajërore dhe me ujë janë llojë tëngrohjeve në të cilat ngrohja zhvillohet me ajër tëngrohtë, respekivisht ujë të ngrohtë;Komuna, për shkak të mbrojtjes së njerëzve, të miravemateriale dhe trashëgimeve kulturore patjetërduhet t’i mbajnë në gjendje të rregullt dhe t’i pastrojnëoxhaçet, aparatet e përçuarjes së tymit, sistemetpër ajër, sistemet për ngrohje me ajër dhe ujë,kazanet për ngrohje qëndrore në objektet. Më sëshpeshti kjo veprimtari komunale zbatohet në bazëtë vendimit për kushtet dhe mënyrën e kryerjes sëveprimtarisë së oxhakpastruesit të komunës të miratuarnga këshilli i komunës dhe me program me tëcilin rregullohet dinamika e zbatimit të aktivitetevedhe atë:• Një herë në muaj në sezonin për ngrohje dhenjëherë jashtë sezonit për ngrohje të komunave,• Njëherë në vit për kanalet e ventilacionit dhe vrimave;• Një herë në vit për oxhakët rezervë me kyçje nëndërtesat që shfrytëzojnë ngrohje qëndrore,ngrohje ajërore ose me ujë;• Një herë në muaj në sezonin për ngrohje dhe jashtësezonit për ngrohje për oxhakët, sistemt përajër, sistemet për ngrohje ajërore dhe ujore dhekazanët për ngrohje qëndrore;12) LARGIMI DHE RUAJTJA E AUTOMJETEVE TË SH-KATËRRUARA,Konform Ligjit për vetëqeverisje lokale respektivishtLigjit për Qytetin e Shkupit, komunat janë kompetentepër kryerjen e veprimtarive komunale, ku mestjerash është shënuar edhe largimi i automjeteve tëparkuara në mënyrë të paligjshme dhe largimi i automjetevetë shkatërruara nga sipërfaqet publike. Largimidhe ruajtja e automjeteve të parkuara në mënyrëtë paligjshme dhe automjeteve të shkatërruara ështëpërcaktuar si veprimtari komunaleNë rrugë publike, në vendet, respektivisht në hapësirëtë dedikuar për ndalim dhe parkim të automjeteve,si dhe në sipërfaqen rrugore të rregulluar për ecjen ekëmbësorëve dhe çiklistëve, është e ndaluar të parkohenautomjete të cilat për shkak të dëmtimit nukpërdoren në komunikacion (automjetet e shkatërruara,të lëna etj), si dhe objekte tjera me të cilat parandalohetzhvillimi i komunikacionit dhe rrezikohetmjedisi jetësor dhe të njejtat, në kërkesë të nëpunësitpolicor me uniformë, janë të obliguar t’i largojë menjëherë.Për deri sa pronarët nuk i largojnë të njejtat, sidhe në rast kur ato janë kur ata mungojnë, automjetetdhe objektet do të largohen në shpenzim të pronarëvetë tyre. Largimin e automjeteve e kryen personi juridikkompetent për mbajtjen e rrugëve, në hapësirëtë veçantë për këtë dedikim, ndërsa në procedurën tëcilën e mban inspektori komunal.Komunat gjithashtu janë të obliguara të caktojnëhapësirë të veçantë-depo, ku kryhet ruajtja e automjetevetë larguara në ndonjërën prej këtyre bazave tëlartpërmendura. Organizimi i deposë, si dhe ruajtjamund t’i besohet edhe personit të tretë juridikë.

6913) KUSHTËZIMI I KAFSHËVE ENDACAKE, STOLISJA EVENDEVE TË BANUARA. MIRËMBAJTJA E NYJEVESANITARE, ndërtimi dhe mirëmbajtja e vrimaveseptike, ruajtja e kafshëve shtëpiake në vend tëbanuar;14) • DËRGESA E GAZIT nga gazsjellësi kryesor derite instrumenti matës i shfrytëzuesit dhe• DËRGESA E ENERGJISË PËR NGROHJE nga burimetqëndrore të ngrohjes deri te aparati matësi shfrytëzuesit.***Dërgesa e gazit dhe dërgesa e energjisë për ngrohjekonsiderohen për veprimtari të rregulluara energjetikedhe të njejtat kryhen nga ana e subjektit që kamarrë liçencën e dhënë nga Komisioni rregullatorpër energjetikë. Procedurat për ndërtim të objektevedhe të sistemeve dallojnë. Kështu, ndërtimi i objektevetë reja energjetike kryhen në bazë të autorizimittë miratuar nga komuna me Vendim të posaçëm.Procedura për dhënien e autorizimit për ndërtim oserekonstrukcion të objekteve e zbaton Komisioni përzbatim të procedurës për dhënien e autorizimeve tëpërbërë nga 5 anëtarë dhe e formuar nga ana e kryetarittë komunës. Këshilli i komunës, në propozim tëkryetarit të komunës, në afat prej 60 ditësh nga dita epranimit të kërkesës do të miratojë vendim ose refuzojëkërkesën për dhënien e autorizimit për ndërtimtë objekteve të reja ose rekonstrukcion të objekteveekzistuese për prodhimin e energjisë për ngrohje.Ndërtimi i sistemeve të reja për distribuim të energjisëpër ngrohje për rajonin e njësisë së vetëqeverisjeslokale kryhet në bazë të koncesionit të ndërtimitqë e ndan këshilli i komunës. Koncesioni përmbanedhe të drejtën e kryerjes së veprimtarisë energjetiketë rregulluar distribuim të energjisë për ngrohje.Periudha për të cilën jepet koncesioni nuk mund tëjetë më e shkurtë se 20 vite dhe më e gjatë se 35dhe e njejta në kërkesë të koncesionarit, mund tëvazhdohet për periudhë për të cilën ka qenë i dhënëkoncesioni i paraprak. Koncesionari nuk ka të drejtët’ia bart koncesionin ndonjë personi tjetër juridik.Këshilli i komunës, në propozim të kryetarit të komunës,merr vendim për fillimin e procedurës përndarjen e koncesit për ndërtim të sistemit të ri për distribuimtë energjisë për ngrohje. Në vendim, këshilli injësisë për vetëqeverisjes lokale do t’a shënojë llojine procedurës për ndarjen e koncesionit, obligimi përpagesë të kompensimit të koncesionit, si dhe kriterepër pjesëmarrje dhe për zgjedhje të ofruesit më të volitshëm.Qeveria e RM, në propozim të komunës merr vendimpër fillimin e procedurës për ndarjen e koncesionitpër ndërtim të një sistemi të ri për distribuim të gazitnatyror. Në vendim Qeveria e RM do t’a shënojë llojine procedurës për dhënien e koncesionit, obligiminpër pagesë të kompensimit të koncesionit, si dhe kriterepër pjesëmarrje dhe për zgjedhje të ofruesit mëtë volitshëm.15) NDËRTIMI, MIRËMBAJTJA DHE PASTRIMI I SHTRE-TËRVE TË LUMENJËVE në hapësirat e urbanizuaraNdërtimi, mirëmbajtja dhe pastrimi i shtretërve të lumenjëvezbatohet në bazë të Programit që e miratonKëshilli i komunës dhe me të njejtin janë parashkuarmjetet e nevojshme dhe mekanizim adekuat ndërtimornë disponim ose angazhim të ndonjë personitë tretë..***Kushtet dhe mënyra e kryerjes së veprimtarive komunaleshënohen me Ligje të veçanta me të cilat janëshënuar kushtet dhe mënyra e kryerjes së veprimtarivetë caktuara komunale.Si realizohen veprimtaritë komunaleVeprimtaritë komunale kryhen në bazë të planevedhe programeve zhvillimore të cilat miratohen përperiudhë nga 3 vite nga ana e këshillit të komunës,komunave në qytetin e Shkupit dhe qyteti i Shkupit.Ndërmarrjet publike, themelues i të cilave ështënjësia e vetëqeverisejs lokale në bazë të këtyre programevezhvillimore, program vjetor miraton deri nëfund të vitit në rrjedhë për vitin e ardhshëm me pajtueshmëriparaprake nga Këshilli i komunës. Obligim içdo komune është të sigurojë kushte për organizimindhe kryerjen e vazhdueshme të veprimtarive komunaledhe zhvillimi i tyre, ndërsa veçanërisht është eobliguar të sigurojë:• Kushtet materiale, teknike dhe kushte tjera përndërtim, mbajtje dhe funksionim të objekteve tëinfrastrukturës komunale dhe sigurim i unitetitteknik-teknologjik të sistemeve për kryerje të vazhdueshmetë veprimtarive komunale;• Kualitet i nevojshëm dhe vëllim i shërbimeve komunalenë varësi të mundësive materiale të komunës• Kontrolli mbi personat fizikë dhe juridikë të cilatkryejnë veprimtari adekuate komunale.Për kryerjen e veprimtarive komunale, komunatmund të themelojnë ndërmarrje publike përveç nëse

70me Ligjin për veprimtari komunale kjo nuk është rregulluarndryshe. Për deri sa komuna nuk ka themeluarndërmarrje publike, kryerjen e veprimtarive komunalemund t’ia besojnë personave fizikë dhe juridikë tëcilët posedojnë leje pë ndërtim për kryerjen e veprimtarisëadekuate, konform kushteve të përcaktuara meligjin me të cilin rregullohet veprimtari e caktuar komunale.Konform kushteve për bashkëpunim ndërkomunaltë përcaktuara me Ligj, dy ose më shumë komunamund që bashkërisht t’a organizojnë kryerjen e veprimtarivekomunale në bazë të marrëveshjes midistyre. Me marrëveshje rregullohen të drejtat e ndërsjelltadhe obligimet e komunave në sigurimin e kushtevepër kryerjen e veprimtarive komunale në rajonine komunës, të drejtat dhe obligimet e subjekteve tëcilat kryejnë veprimtaritë komunale, si dhe mënyra emiratimit të vendimeve në rast të mospajtimit të komunavelidhur me çështje të caktuara lidhur me veprimtaritëkomunale zgjidhja e të cilave nuk toleronanulime (konform çmimit, kryerjes së kontrollës etj).Komunat në mënyrë të pavarur, nëse të njejtat nukjanë përcaktaur shprehimisht me Ligj, më afër eshënojnë mënyrën e organizimit dhe kryerjes së veprimtarivekomunale, si dhe mënyra e shfrytëzimittë shërbimeve komunale dhe atë për çështjet lidhurme:• Kushtet teknike, sanitare-higjienike, shëndetësoredhe kushte tjera për kryerjen e veprimtarisë, përshkak të sigurimit të një vëllimi të caktuar, lloji dhekualiteti të shërbimit komunal• Sigurimi i vazhdimësisë në kryerjen e shërbimevekomunale;• Mënyra e pagesës së kompensimit për shërbimekomunale dhe mënyra e veprimit në rast nëse nukmerr ose merr shërbim jokualitativ dhe• Mënyra e veprimit në rast të pushimit të dhëniessë shërbimit komunal në rast të shkatërrimit, fatkeqësisëelementare ose grevës, masat që duhett’i ndërmerr dhënësi i shërbimit në këtë rast, sidhe rendi i dërgesës së shërbimeve komunale nërast të forcës madhore dhe për deri sa vjen deri tevëllimi i zvogëluar i kryerjes së shërbimit komunal.Vendim për rendin komunalPër shkak të rregullimit detajues të marrëdhënievenë veprimtaritë komunale, këshilli i komunave, respektivishtkëshilli i Qytetit të Shkupit, merr vendim përRENDIN KOMUNAL DHE MASAT për zbatimin e tij.Me vendimin për rend komunal përcaktohet mënyrae rregullimit, mirëmbajtjes dhe pastrimit të parqeve,kopshteve zoologjike, sipërfaqet e gjelbërta dherekreative dhe parqet dhe pyjet në vend të banuar,mirëmbajtja dhe shfrytëzimi i sipërfaqeve publike nëvend të banuar, mbledhja, transportimi dhe trajtimii mbeturinave komunale, largimi i objekteve të vendosuranë mënyrë të paligjhme, mbajtja e higjienëspublike në sipërfaqet publike dhe hapësira të hapurapara objekteve publike dhe pastrim i borës, kushtepër ruajtjen e kafshëve shtëpiake në vendet e oborrittë objekteve individuale dhe koleketive për banim,mënyra e mirëmbajtjes dhe pastrimi i kanaleve përçuesedhe ndërtimi dhe mirëmbajtja e vrimave septike.Me vendim për rendin komunal përcaktohen masatpër zbatim të dispozitave nga vendimi.Оbjektet e infrastrukturës komunaleОbjektet e infrastrukturës komunale ndahen nga dedikimii tyre, për shkak se përcaktohen si objekte tëcilat shërbejnë për kënaqjen e konsumit individualdhe objektet për kënaqjen e konsumit të përbashkëtdhe të njejtat në mënyrë adekuate janë përcaktuarme Ligj.Pronarët e objekteve ndërtimore si infrastrukturë komunalejanë të obliguar të kyçen në infrastrukturënkomunale deri sa dhënësi i shërbimit komunal nukështë i obliguar t’a mundësojë të njejtën.Каrakateristikat e shërbimeve komunaleDhënia e shërbimit komunal, shfrytëzuesit të konsumitindividual komunal i vendoset në bazë të kontratëstë lidhur midis dhënësit dhe shfrytëzuesit tëshërbimit. Me Ligj rregullohet mënyra e pushimittë dhënies së shërbimit komunal, kufizimi i shfrytëzuesitpër shkak të shfrytëzimit të pa dedikim përmesvëllimit të lejuar, obligim për sigurimin e përkohshëmtë furnizimit të shfrytëzuesit të shërbimitnga burimet alternative në rast të pamundësisënga dërgimi i shërbimit, ndërmarrja e masave urgjentepër shmangijen e arsyeve të cilat kanë çuarderi te pushimi, obligimi të kryhet rregullim urgjentdhe ndërrim të instalimeve komunale, të sigurohetmbrojtje e objekteve komunale dhe instalimeve përshkatërrimet e mëtejme etj.Mjetet për financim dhe zhvillim të veprimtarivekomunaleMjetet për financim dhe zhvillimi i veprimtarive komunalesigurohen nga:

71- kompensimi (çmimi) për dhënien e shërbimit komunal- kompensimi për shfrytëzimin e objekteve dhedhënia e shërbimit komunal- taksa komunale e përcaktuar me ligj,- kompensim për rregullimin e tokës ndërtimore tëpërcaktuar me ligj,- mjetet nga Buxheti i komunës, komunës në qytetine Shkupit dhe qyteti i Shkup,- mjetet e siguruara nga vetëkontributi dhe- mjetet e siguruara nga donacionet, kreditë dheburime tjera të caktuara me ligj.Për shfrytëzimin e shërbimeve komunale nga konsumiindividual komunal paguhet kompensim i përcaktuarme ligje të veçanta me të cilat rregullohen veprimtaritëkomunale. Lartësinë e kompensimit e përcaktondhënësi i shërbimit komunal me pajtueshmëriparaprakisht të marrë nga komunat, komunat në qytetine Shkupit, respektivisht qyteti i Shkupit.Nga kompensimi për shfrytëzimin e shërbimeve komunalenga konsumi individual komunal sigurohenmjete për kryerjen e këtyre veprimtarive komunale:- furnizimi me ujë për pije,- përçuarja dhe pastrimi i ujërave të zeza,- transporti komunal i udhëtarëve në komunikacioninrrugor;- furnizimi me gaz natyror dhe energji për ngrohje,- mbledhja dhe transporti i mbeturinave komunaledhe ekologjike dhe teknologjike dhe- mirëmbajtja e gjelbërimit publik të qytetit (parqet).Kompensimi për shfrytëzim të shërbimeve komunalekalkulohen në njësitë matëse dhe atë:- furnizim dhe dërgesë të ujit për pije në denarë dhepër metër kub,- furnizim dhe dërgesë e ujit teknologjik në denarëdhe për metër kub,- përçuarja dhe pastrimi i ujërave të zeza në denarëdhe për metër kub,- transporti komunal i udhëtarëve në komunikacioninrrugor, në denarë dhe për një udhëtar,- furnizimi me energji për ngrohje në xhulë/m2/m3,- furnizim dhe dërgesë e gazit në denarë dhe përm3 normal,- mbledhja dhe transportimi i mbeturinave komunalenë denarë dhe për m2/kg/paushal ose në denarëpër m3 për një anëtar në amvisëri,- mbajtja dhe shfrytëzimi i tregjeve në shumicë dhepakicë, për vend të shitjes, në denarë/sipërfaqedhe- pastrimi i oxhakëve, në denarë dhe m/f.Nga mjetet e realizuara në bazë të kompensimit tëpërcaktuar kryhet financim i:- mbajtjes së higjienës publike të sipërfaqeve publike,- mirëmbajtja e varrezave,- mirëmbajtja e ndriçimit rrugor,- ndërtimi dhe mirëmbajtja e gjelbërimit publik dhesipërfaqet e gjelbërta,- mirëmbajtja e sinjalizimit horizontal dhe vertikaldhe shënimi i rrugëve dhe parkimeve publike,- mirëmbajtja e rrugëve dhe parkimeve publike,- mirëmbajtja e tregjeve dhe- pranimi, përçuarja dhe pastrimi i ujërave të zezadhe atmosferike.Mbikëqyrja inspektive dhe mbikëqyrje eligjshmërisë në kryerjen e punëveInspektorët komunalë të komunave, komunave nëqytetin e Shkupit dhe qyteti i Shkupit kryejnë mbikëqyrjeinspektive mbi:- ndërmarrjet publike për kryerjen e veprimtarivekomunale të themeluara nga komuna, respektivishtqyteti i Shkupit,- personat fizikë dhe juridikë të cilëve komuna u kabesuar kryerjen e veprimtarive komunale konformligjit,- zbatimi i dispozitave nga vendimi për rend komunal.Mbikëqyrjen e ligjshmërinë së punës së organeve tënjësive të vetëqeverisjes lokale e kryen organi i drejtorisështetërore kompetent për punët nga lëmiae punëve komunale. gjatë kryerjes së mbikëqyrjesndiqet ligjshmëria e punës së organeve, ndërmerrenmasa, aktivitete dhe parashtrohet iniciativë për kryerjenë kohë dhe kualitative të veprimtarive komunale,vlerësohet se a kanë siguruar organet e komunëskryerje në kohë dhe kualitative të veprimtarive komunale,konform standardeve dhe procedurave tëpërcaktuara me ligj, përmenden mungesa të caktuaramateriale dhe procedurale në punën e organevetë komunës dhe u jepet rekomandim për zbatim konsekuenttë punëve të cilat duhet të kryhen konformLigjit.

72Organi kompetent gjithashtu është i obliguar të jepmendim dhe ndihmë profesionale në propozim-dispozitate veprimtarive komunale në kërkesë të komunave.Për parregullsitë e përcaktuara në formë tëshkruar lajmërohet Ministria për vetëqeverisje lokaledhe Ministria për financa për ndërmarrjen e masavetë mëtejme konform Ligjit.

738ARSIMI, SPORTI DHE REKREIMIMe fillimin e procesit të decentralizimit të pushtetitnë Republikën e Maqedonisë, pushtetetlokale, midis shumë kompetencash, e ndërmorrënedhe kompetencën për arsim, e përcaktuarme Ligjin për vetëqeverisje lokale(neni 22, pika 8).Komunat i fituan të drejtat themelore dhe obligimetmbi shkollat ekzistuese fillore dhe të mesme.Për shkollat fillore, baza ligjore është përcaktuar menenin 113-a të Ligjit për arsim fillor (Gaz. zyrt. e RMnr. 44/95) dhe është sjellur vendim për transferimine të drejtave themelore dhe obligimeve mbi shkollatekzistuese fillore të komunave nga Qeveria e RM nëseancën e mbajtur më 22.06.2005 (vendimi nr. 19-2326/1). E për shkollat e mesme, baza ligjore ështëpërcaktuar me nenin 111 dhe nenin 112 të Ligjit përarsim të mesëm (Gaz. zyrt.. e RM nr. 44/95,24/95) dhevendimin e Qeverisë (vendimi nr. 19-2487/1 nga 22korrik 2005).Konform me Ligjit për standardet e nxënësve (gaz.zyrt. e RM nr. 52 nga korriku i vitit 2005) komunat dheQyteti i Shkupit, nga 1 shtatori 2007 i ndërmorrën tëdrejtat themelore dhe obligimet edhe mbi shtëpitë enxënësve.Qyteti i Shkupit, si njësi e veçantë e vetëqeverisjes lokale,i përcaktuar me ligj të veçantë, i fitoi të drejtatthemelore të të gjitha shkollave të mesme në territorine tij dhe shtëpitë e nxënësve të shkollave të mesme,për deri sa shkollat fillore në qytetin e Shkupitjanë në kompetencat e 10 komunave.Komunat u bënë pronarë të ndërtesave shkollore dhekanë obligim të kujdesen për sigurimin e kushtevekualitative për zhvillimin e procesit arsimor. Pas ndërmarrjessë kompetencës në arsim. Një numër i madhi komunave realizojnë një varg përfshirjes ndërtimorenë shkolla duke shfrytëzuar mjete personave ose donacione.Shkolla fillore dhe e mesme ka cilësinë e personit juridikdhe shënohet në Regjistrin qëndror. Çdo komunëpër krahinën e saj mban regjistër të shkollave filloredhe të mesme dhe për të parashtron të dhëna deri teMinistria për arsim dhe shkencë.Përveç shkollave komunale (ku themelues është komuna)ka edhe shkolla të shtetit që i themelon Qeveriae R.M. dhe janë nën ingerencat e Ministrisë përarsim dhe shkencë.Arsimi fillor në Republikën e Maqedonisë është i obliguar,zgjat 9 vjet dhe organizohet në tri periudhaedukative-arsimore dhe atë prej klasës së parë deri tëtretë, prej të katërtës deri të gjashtën dhe prej klasësshtatë deri në të nëntën.Рrindi ose kujdestari është i obliguar me ligj t’imundësojë fëmijës së tij t’a plotësojë obligimin përarsim obligativ. Komuna, duhet të ndërmerr rol aktivnë identifikimin e fëmijëve, respektivisht prindërve qënuk respektojnë obligimin dhe t’i përcaktojë arsyetlidhur me të , si dhe të gjejë mënyrë për zgjidhjen egjendjeve të këtilla. Në klasën e parë të arsimit fillor,prindi është i obliguar t’a regjistrojë fëmijën i cili derinë fund të vitit kalendarik do t’i mbushë gjashtë vjet.Themeluesi e përcakton rajonin e shkollës fillore qëështë i obliguar t’i përfshijë nxënësit nga rajoni tij.Shkolla filore mund të regjistrojë nxënës nga ndonjërajon tjetër ose tjetër komunë, vetëm nëse ka vendetë lira për regjistrim. Nxënësi ka të drejtë për transportfalas, që e organizon komuna, nëse vendbanimi ështënë largësi së paku prej 2 km prej shkollës fillore më tëafërt, në rajonin e së cilës i takon.Me ndryshimet ligjore, nga viti 2008, përveç arsimitfillor, obligativ u bë edhe arsimi i mesëm. Kjo midistjerash, nënkupton komuna të organizojë transportfalas për nxënësin, për deri sa shkolla është më larg sedy kilometra nga vendbanimi i tij. Mjetet për këtë dedikim,komuna i fiton në kuadër të bllok dotacionevepër arsimin e mesëm.Komuna ka rol të rëndësishëm në krijimin e strategjisësë përgjithshme arsimore në nivel lokal e ciladuhet të vendoste si rezultat të ndjekjes së natalitetittë komunës, emigrimit dhe migrimit dhe reonizimin emirë të përcaktuar.Konform nenit 22 të Ligjit për ndryshim dhe plotësimtë Ligjit për arsimi të mesëm, (Gaz.zyrt. nr. 67/04, neni31, alinea 1, pika 15 e Ligjit për vetëqeverisje loka-

74le të RM dhe statutit të komunës, këshilli i komunësdorëzon propozim plan për regjistrimin e nxënësvenë shkollat e mesme të komunës më së voni deri më31 mars për vitin shkollor vijues. Në këtë kontekst rolii komunës është i rëndësishëm dhe ai duhet të realizohetnë bashkëpunim shembullor me sektoret ebisnesit e komunës në drejtim të krijimit dhe aftësimittë kuadrove arsimore të cilat u nevojiten treguttë punës. Gjithashtu krijimi i strategjisë regjistrueseduhet të shkojë në korelacion me strategjinë për zhvilliminekonomik të komunës.Planet dhe programet për shkollat publike i propozonByroja për zhvillim të arsimit, ndërsa i miraton ministri,por planet dhe programet mund t’i propozojnëedhe komunat, Qyteti i Shkupit, shkollat, ndërmarrjet,institucionet dhe persona tjerë juridikë për kënaqjene nevojave të tyre të veçanta.Në vitin 2008, përmes projektit së Qeverisë së R.M.,,Kompjutor për çdo fëmijë” të gjitha shkollat u pajisënme kompjutorë dhe pajisje kompjuteristike.Gjatë dorëzimit të pajisjes, më kontratën që e firmosënMASH dhe MSHIA nga njëra anë dhe komunatdhe shkollat konkrete, është parashikuar sigurimi i sajobligativ, ndërsa mjetet bien në barrë të komunave,respektivisht themeluesit.8.1. FINANCIMI I ARSIMITKonform Ligjit për arsim fillor dhe Ligjit për arsim tëmesëm, mjetet për financim të veprimtarisë arsimifill or dhe i mesëm sigurohen nga Buxheti i Republikëssë Maqedonisë dhe shpërndahen deri te komunatnë mënyrë të bllok dotacioneve dhe dotacioneveme dedikim konform Rregulloreve për metodologjinëpër përcaktimin e kritereve për shpërndarje të bllokdotacioneve dhe dotacioneve me dedikim, të cilat nëpropozim të Ministrisë për arsim dhe shkencë i miratonQeveria e Republikës së Maqedonisë, ndërsa mepajtueshmëri paraprake nga Ministria për financa dheKomisioni për ndjekje të zhvillimit të sistemit të financimittë komunave ku BNJVL ka shumicën e anëtarëve.Me Rregulloret rregullohet shpërndarja e mjetevenga bllok dotacionet dhe dotacionet me dedikim qëkryhet në bazë të formulës dhe konform fazave përdecentralizim fiskal të përcaktuara në Ligjin për financimtë njësive të vetëqeverisjes lokale.Në fazën e parë nga decentralizimi, komunave i’utransferuan mjete në mënyrë të bllok dotacionevedhe ka të bëjë me mbajtjen e kushteve për zhvillimtë procesit arsimor (për shpenzimet nga kategoriabuxhetore 42 – mallra dhe shërbime). Shpërndarja emjeteve kryhet konform Ligjit për arsim fillor dhe Ligjitpër arsim të mesëm dhe Rregulloret për metodologjinëpër përcaktimin e kritereve për shpërndarjene dotacioneve të dedikuara për arsimin fillor dhe tëmesën në komuna dhe Qytetin e Shkupit, në veçantipër arsimin fillor dhe në veçanti për atë të mesëm. Pashyrjes së komunave në fazën e dytë të decentralizimit,financimi është me bllok dotacione (në veçantipër arsimin fillor dhe në veçanti për atë të mesëm),konform Rregullores për metodologji për përcaktimine kritereve për shpërndarjen e bllok dotacioneve përarsim të mesëm në komunat dhe Qytetin e Shkupit,prej të cilave komunat u shpërndajnë mjete shkollavepër pagesë të rrogave të të punësuarve në shkolla (kategoriabuxhetore 40) si dhe të gjitha shpenzimet ngakategoria 42- Mallra dhe shërbime.Konform Ligjit për arsim fillor dhe Ligjit për arsimtë mesëm, formula për shpërndarjen e mjeteve kryhetnga numri i nxënësve në shkollat fillore dhe të mesmenë rajonin e komunës.Mjetet e fituara nga bllok dotacionet ose dotacionetme dedikim komuna u’a shpërndan shkollave në rajonine saj, konform masave dhe kritereve që i përcaktonKëshilli i komunës.Planifikimi i shpenzimeve sipas pikës buxhetore (rrogatdhe shpenzimet nga kategoria e mallrave dheshërbimeve), janë në kompetencë të shkollës dhe komunës.Konform Ligjit për arsim fillor dhe Ligjit për arsim tëmesëm, komuna mund t’a plotësojë bllok dotacionine marrë ose dotacionin me dedikim nga burimet personale,përveç rrogave të të punësuarve në shkolla.Mjetet për financimin e veprimtarisë së arsimit fillordhe të mesëm mund të sigurohen edhe nga burimetjera (legateve, dhurata, pasuri trashëgimore) eshfrytëzohen në mënyrë të dedikuar.Shkollat fillore janë të obliguara të përfshijnë sigurimpërkatës për përgjegjësinë nga dëmi i shkaktuar , meç’rast mjete siguron themeluesi.Të dhënat nga plani financiar vjetor dhe nga llogariapërfundimtare e shkollave fillore, komuna i shpall nëgazetën e saj zyrtare.8.2. KOMPETENCA TË KËSHILLIT• Këshilli i komunës miraton vendim për themelimine shkollës fillore ose të mesme, me mendimparaprak të marrë nga Qeveria e R.M.• Shkollat fillore në përbërjen e tyre mund të kenëedhe shkolla krahinore, që organizohen në vendete banuara me numër të vogël të nxënësve, meç’rast vendos themeluesi (komuna), me mendimpozitiv paraprakisht të marrë nga ministri për arsimdhe shkencë.

75• Procedurën për pushim të punës të shkollës filloredhe të mesme, e ngre dhe mban themeluesi,me pajtueshmëri paraprake të MASH, ndërsa përshkollën krahinore pas pajtueshmërisë paraprakenga ministri.• Këshilli i komunës emëron nga dy përfaqësuesnë bordin shkollor dhe në shkollat fillore dhe tëmesme, të cilat kanë mandat nga 3 vjet. Është erekomandueshme që përfaqësuesit të kenë dituritë caktuara nga sfera arsimore sepse roli i tyreështë me rëndësi të madhe si për shkollat, ashtuedhe për komunën. Ata duhet që në mënyrë aktivetë marrin pjesë në menaxhimin me shkollën,të ndihmojnë në modernizimin e procesit arsimore,në përkrahje të zhvillimit të nxënësve, mësimdhënësvedhe të punësuarve në shkolla. Të zhvillohensisteme për përkryerjen dhe avancimin ejetës në shkollë dhe në zhvillimin e tij në mjedis tëshëndetshëm për zhvillimin e nxënësit.• E shqyrton dhe miraton Programin vjetor përpunën e shkollës• E shqyrton dhe miraton Raportin vjetor për punëne shkollës, ndërsa deri sa nuk e miraton konsiderohetpër të pranuar• Detyrimisht duhet të njihen me gjendjet e jashtzakonshme,të cilat në esencë e kanë prishur procesinedukativo-arsimor në shkollë• Shqyrton ose formon Komision për shqyrtimin esituatave për nxënësit që nuk janë regjistruar prejnjërës shkollë në tjetër shkollë fillore konform nenit48 dhe 60 nga Ligji për arsim fillor.8.3. KOMPETENCAT E KRYETARIT TËKOMUNËS• Kryetari i komunës është kompetent të krijojëkushte për zbatimin dhe përmirësimin e kualitetitnë procesin edukativo arsimor në shkollat ngabuxheti i komunave• Tre muaj para kalimit të mandatit të drejtorit tëshkollës e obligon bordin shkollor për të ngriturprocedurë për shkresën në shpalljen për emërimtë drejtorit• Zgjedh një kandidat për drejtor të shkollës ngapropozimi të cilin e ka dorëzuar bordi shkollor.Bordi shkollor i propozon 2 kandidatë për drejtorëpër shkollën fillore dhe një për të mesmen.• Emëron drejtor të shkollës, në pajtim me 132 të ligjitpër arsimin fillor ,,gaz. zyrt. e RM nr 103/08)• Shkarkon drejtorin e shkollës• Për deri sa nuk është kryer zgjedhje e drejtorit,emëron k.d. drejtorKryetari i komunës autorizon person për administratënkomunale për kryerjen e inspektimit arsimor(inspektor komunal). Inspektorët komunal nuk kanëtë drejtë për evaluim integral dhe nuk mund ta ndjekinrealizimin e planeve dhe programeve shkollore,por kanë rol mjaft të rëndësishëm për zbatim të drejtëtë ingerenceva të komunës në lëminë e arsimit.8.4. SIGURIMI I KUSHTEVE DHESTANDARDEVE TË BARABARTA NËARSIMDuhet të theksohet se nevoja për vendosjen e sistemittë kushteve dhe standardeve të barabarta për kualitettë të gjitha shkollave që janë në suazat e komunës:• Krijim i aspekteve ambientale dhe funksionaletë ndërtesave shkollore dhe nivel të caktuar tëpërgatitjes së shkollave (siç janë: oborr përkatësshkollor, breza të gjelbër, vetha të sigurtë, si dhepërmirësim të barierave arkitekturore për fëmijëtnxënësinvalidë etj)• Sigurim të standardeve arsimore ( hapësirë adekuatetë klasave, renovim i pajisjes, mjete konkrete,laboratori kompjuteristike dhe gjuhësore,salla sportive dhe vende tjera të lojës, fusha dhehapësira tjera për loja dhe aktivitete tjera jashtëshkollore për nxënësit)• Kompetenca qartë të definuara profesionale përatë të cilët i sigurojnë aktivitete arsimore dhe menaxhiminshkollorNë funksion me avancimin e procesit arsimor, pushtetilokal duhet të gjejë mënyrë për zhvillimin e bashkëpunimitme:• Kuadrin arsimor të shkollave, në pikëpamje të kujdesittë vazhdueshëm për trajnimin e tyre në vazhdimësi• Të vendosë marrëdhënie të mira me nxënësit,veçanërisht theksi t’u vihet nxënësve të shkollavetë mesme dhe përfshirjes së tyre dhe pranimi ipushtetit lokal si pjesë e jetës shoqërore• Me prindër të cilët janë më të interesuar për procesinarsimor të fëmijëve të tyre, kualitetin e arsimitdhe kushteve në të cilat ai zhvillohet• Me bashkësinë e biznesit• Me sektorin joqeveritar• Me institucionet dhe organizatat ndërkombëtare8.5. SPORTI DHE REKREIMISporti dhe rekreimi- zhvillimi i sportit masovik dheaktiviteve rekreative, organizimi i paraqitjeve dhe manifestimevesportive, mirëmbajtja e ndërtimit të objektevepër sport, përkrahje e shoqatave sportive, sipasLigjit për vetëqeverisje lokale janë në kompetencat e

76njësive të vetëqeverisjes lokale. Zbatimi i kësaj kompetencenë praktikë u zhvillua me probleme më tëmëdha, veçanërisht në:• Marrja e pronës, pronësia dhe menaxhimi me objektetsportive• Financimi i sportitEdhe në Ligjin për ndryshim dhe plotësim të Ligjit përsport, komunat në lëminë e sportit janë kompetentepër zhvillimin e sportit masovik dhe aktiviteteverekreative të qytetarëve, të përfshira në programet eklubeve sportive dhe rekreativo-sportive që paraqetbashkëpunim të madh midis pushtetit lokal dhe organizatavesportive dhe klubeve.Pushteti lokal është kompetent për mirëmbajtjendhe ndërtimin e objekteve për sport, përcaktim tërrjetit për objekte sportive, si dhe klasifikimin e tyre,shfrytëzimin etj. Gjithashtu, është kompetent edhepër organizimin e paraqitjeve sportive dhe manifestimeve,përkrahje të garave tradicionale sportive mekarakter nacional dhe ndërkombëtar, përkrahje e sistemitshkollor dhe studentor në gara dhe përkrahje eshoqatave komunale si formë më e lartë e organizimittë aktiviteteve, si dhe sigurim të hapësirës. Kushtevemateriale dhe kadrovike për funksionimin e klubevesportive.Për realizimin e këtyre kompetenceva këshillat e komunavemiratojnë programe të cilat i propozojnëshoqatat sportive komunale, programe të cilat financohennga buxheti i komunave.Financimi i sportit do të zhvillohet në atë mënyrë që,financat kryesore do t’i përcaktojnë komunat prejbuxheteve të tyre. Poashtu, financime do të sigurohenedhe nga sponzorë dhe donatorë të ndryshëm, të cilëtjanë të interesuar për ndihmë të aktiviteteve sportive.Komunat, sipas kompetencave ligjore, mund tëthemelojnë edhe fondacion për zhvillim të sportit.Faza e parë e decentralizimit në këtë lëmi, vlerësohetsi pjesërisht e suksesshme, sepse u paraqitën pengesaserioze në realizimin e decentralizimit të sportit,me transferim joadekuat të kompetencave prej nivelitlokal në atë qëndror. Kryesisht nuk ishte zbatuarseriozisht kalimi i komptencave sepse u paraqitënprobleme të caktuara në transferimin e objektevesportive dhe mjeteve për zhvillimin e sportit. U treguapër nevojën e sjelljes së strategjisë në raport metransferimin, menaxhimin dhe mirëmbajtjen dheshfrytëzimin e këtyre objekteve dhe përcaktimin prioritar,në pajtim me mundësitë ligjore të kompetencavedhe përgjegjësive mbi objektet sportive të cilatjanë në kompetencat e pushtetit lokal, në ato të cilatjanë në kompetencat e pushtetit qëndror, bashkësivesportive, universiteteve dhe subjekteve të ndryshme.Janë vërejtur edhe propozime për ndryshim të nevojshëmdhe plotësim të ligjeve të caktuara ku kjo lëmirregullohet, e veçanërisht u potencua nevoja për konkretizimtë kompetencave të objekteve sportive tëqytetit të Shkupit dhe të komunave, të cilat locohennë territorin e tyre.

779MBROJTJA SOCIALENë Republikën e Maqedonisë siguria sociale eqytetarëve është ngritur në nivel të Kushtetutës.Me këtë sigurisë sociale i është dhënëvend i rëndësishëm në sistemin e vlerave të saj shtetërore.Në Ligjin për mbrojtje sociale definohet seajo sigurohet përmes sistemit të sigurimit social dhembrojtjes sociale. Sigurimi social është sistem i masave,që siguron sigurim nga rreziqet sociale. Mbrojtjasociale qytetarëve u siguron përmes ndihmëssociale dhe shërbimeve sociale kur ata nuk janë nëgjendje t’a realizojnë sigurinë sociale. Këto sistemenë masë të madhe financohen përmes pagesës sëkontributeve të rrogave të të punësuarve. Mbrojtjasociale është sistem i masave, aktiviteteve dhe politikavepër parandalim dhe tejkalim të rreziqevekryesore sociale të cilave i është ekspozuar qytetarigjatë jetës, për zvogëlimin e varfërisë dhe përjashtimitsocial dhe për përforcimin e kapacitetit të tijpë mbrojtje sociale. Mbrojtja sociale në RM akomaorganizohet nga ana e Qeverisë së Republikëssë Maqedonicë e cila miraton Program Nacional përzhvillim të mbrojtjes sociale. Në të përcaktohen qëllimet,prioritetet dhe drejtimit e zhvillimit të mbrojtjessociale të qytetarëve të Republikës së Maqedonisë,përmes masave të politikës aktive sociale, në afat tëshkurtë dhe të gjatë. Mbrojtja sociale si kompetencëedhe pse është konform procesit të decentralizimitështë parashikuar të menaxhohet nga ana e njësivetë vetëqeverisjes lokale, por sërish është jo mjaft etransferuar në menaxhim në nivel lokal. Kalimi i përgjithshëmi menaxhimit nga niveli qëndror në atëlokal ka vetëm në institucionet edukative-arsimore,respektivisht institucionet parashkollore, pushimoretdhe te shtëpitë e pleqve që realizohet përmessigurimit të kushteve hapësinore dhe financiare përrealizimin e arsimit parashkollor, themelimi i çerdhevepersonale ndërsa me pajtueshmëri paraprakenga ministria kompetente, si dhe përkujdesi për tëpunësuarit dhe hapja e mundësive për punësim tëpersonelit plotësues nga buxheti komunal, pastajme sigurimin e financave për mbajtje rrjedhëse, përrenovim të objekteve, financim të manifestimeve tëcaktuara dhe trajnimeveKomunat, Qyteti i Shkupit dhe komunat në Qytetin eShkupit, organizojnë dhe sigurojnë zbatim të mbrojtjessociale konform Ligjit, përmes miratimit të programevepersonale zhvillimore për nevojat specifiketë qytetarëve nga lëmia e mbrojtjes sociale të cilatjanë konform Programit nacional. Gjithashtu miratojnëedhe akte të përgjithshme nga lëmia e mbrojtjessociale. Komunat, Qyteti i Shkupit dhe komunatnë Qytetin e Shkupit, siç përmendëm më lartë nukkanë shumë ingerenca në këtë lëmi dhe realizimine mbrojtjes sociale e planifikojnë dhe sigurojnë nëbashkëpunim me Qeverinë e RM përmes Ministrisëpër punë dhe politikë sociale dhe institucionet ngaky resor. Kështu, sigurimi i mbrojtjes sociale te personatme invaliditet, për fëmijët pa prindër dhe kujdesprindor, fëmijët me zhvillim të kufizuar psiqik dhefizik, fëmijët në rrugë, fëmijët me probleme edukative-sociale,fëmijët nga familjet me një prind, personate ekspozuar ndaj rrezikut social, personat të cilëtkeqpërdorin drogë dhe alkool, personat e moshuarpa kujdes familjar, konform dispozitave ligjore realizohetnë bashkëpunim me Ministrinë për transportdhe lidhje, përmes pilot projekteve të financuara ngafondet vendore dhe të huaja dhe në bashkëpunimme Organizatat civile të cilat veprojnë në lëminë embrojtjes sociale.Mbrojtja sociale dhe mbrojtja e fëmijëve në niveltë vetëqeverisjes lokaleMbrojtja sociale dhe mbrojtja e fëmijëve nënkuptonfinancim, ndërtim dhe mirëmbajtje të çerdheve përfëmijë dhe shtëpive për pleq në komuna të caktuara,për deri sa realizimin e përkujdesjes sociale përpersonat invalid, fëmijëve pa prindër dhe kujdesjeprindore, persona me probleme edukative-sociale,fëmijë me nevoja të veçanta, fëmijë të familjeve menjë prind, fëmijë në rrugë, persona të nënshtruar

78rrezikut social, persona të varur nga droga dhe alkooli,ngritja e vetëdijes së popullatës, strehim ipersonave me rrezik social; realizimi i së drejtës dheedukimit të fëmijëve nga mosha parashkollore ështëende e decentralizuar dhe realizohet përmes projektevenë pilot komunat të implementuara nga anae Ministrisë për punë dhe politikë sociale me financanga buxheti qëndror ose me përkrahje të donatorëve.Njësitë e vetëqeverisjes lokale në punën e institucionevepër mbrojtje sociale përmes përfaqësuesvetë saj në organet për menaxhim në institucionetpublike për çerdhet për fëmijë, pushimoret, si dhenë bordin drejtues të Qendrave për punë sociale nëkomunat, Qytetin e Shkupit dhe komunat në Qytetine Shkupit.9.1. MBROJTJA SOCIALE NËVETËQEVERISJEN LOKALEMbrojtja sociale është organizuar në bazë të Ligjitpër mbrojtje sociale me ç’rast sigurohen shërbime,masa dhe aktivitete që zhvillohen për më shumërajone dhe nivele dhe atë: Parandalimi social;Mbrojtje jashtëinstitucionale/shërbimi i parë social;mbrojtja institucionale; E drejta për ndihmë mepara nga mbrojtja sociale (ndihmë sociale me para,ndihmë e përhershme me para, ndihmë me parapersonit i cili deri në moshën 18 vjeçare ka pasurstatusin e fëmijës pa prind dhe kujdes të prindërve,ndihmë me para nënës e cila ka lindur fëmijëne katërt, kompensim me para për ndihmë dhe përkujdestë personit tjetër, një ndihmë me para dhendihmë në naturë, kompensim të rrogës për orarafatshkurtë të punës për shkak të përkujdesit përfëmijë me pengesa mendore dhe fizike në zhvillim,ndihmë me para për banim social, e drejta embrojtjes shëndetësore dhe shtesë për personat everbër dhe mobilizim), që është në kompetencë tëinstitucioneve qëndrore.Me Ligjin për vetëqeverisje lokale i miratuar në shkurttë vitit 2002 u krijua mundësia për decentralizim,d.m.th. transferimi i kompetencave nga niveli qëndrornë atë lokal, në pjesën e mbrojtjes sociale. Emërisht,Neni 22, pika 7 e Ligjit për vetëqeverisje lokale, thotëse vetëqeverisja lokale në pjesën e mbrojtjes sociale,është kompetente për:- mbrojtje sociale dhe mbrojtje të fëmijëve- për mirëmbajtjen e çerdheve për fëmijë dhe shtëpivetë pleqve (pronësi, financim, investim dhemirëmbajtje);- realizimi i mbrojtjes sociale të personave të invalidizuarpër fëmijë pa prindë dhe pa kujdesë tëprindërve, fëmijë me probleme socialo-edukative,fëmijë me nevoja të posaçme, fëmijë në familjeme një prind, fëmijët në rrugë, personat që u kanënënshtruar rrezikut social, personat e prekur mekeqpërdorimin e drogës dhe alkoolit,- Ngritjen e vetëdijes së popullatës, zgjidhjen eçështjes së banimit për personat të nënshtruarrrezikut socialа;- Për realizimin e së drejtës dhe edukimin e fëmijëvetë moshës parashkollore.Edhe pse Ligji për vetëqeverisje lokale është decid,do të potenconim se mbrojtja sociale dhe mbrojtja efëmijëve është bartur vetëm në nivel lokal dhe se nëpjesë të madhe kompetenca është menaxhuar ngainstitucionet qëndrore, respektivisht Ministria përpunë dhe politikë sociale, përveç menaxhimit dhemirëmbajtjes së çerdheve të fëmijëve, pushimorevepër fëmijë dhe në disa komuna edhe shtëpitë përpleq. Duhet përmendur se komunat konform mundësivefinanciare mund të sigurojnë një ndihmë në parapse ndihmë në naturë për personat e nënshtruar ndajrrezikut social, të prekur nga fatkeqësia natyrore, epidemia,shërim i gjatë.Komuna, Qyteti i Shkupit dhe komunat në qytetin eShkupit, mund të themelojnë institucione publikepër mbrojtje jasht institucionale dhe institucionalenë bazë të lejes së dhënë nga ana e Qeverisë së Republikëssë Maqedonisë, e pas mendimit parapraktë Ministrisë për punë dhe politikë sociale. Komunanuk mund të merr leje për qendër për punë socialedhe institucion publik edukativ për vendosjen efëmijëve dhe të rinjve me sjellje të çrregulluar. Përthemelimin dhe fillimin me punë të institucionitpër mbrojtje sociale, Ministria për punë dhe politikësociale përcakton normat dhe standardet përhapësirë.Organi udhëheqës në institucionin publik i themeluarprej komunës dhe Qytetit të Shkupit është Bordidrejtues, i cili është i përbërë prej pesë anëtarëve tëemëruar nga ana e themeluesit, prej të cilëve dy janënga rradhët e punëtorëve profesional në insituticoninpër mbrojtje sociale.Bordin drejtues të qendrës për punë sociale e përbëjnëpesë anëtarë të emëruar nga themeluesi,prej të cilëve një anëtar i propozuar nga Këshilli ikomunës në rajonin e të cilit është selia e qendrëspër punë sociale, një nga radhët e të punësuarve

79profesionalë në qendrën për punë sociale dhe trepërfaqësues të themeluesit. Mandati i anëtarëveështë 4 vjet. Me institucion publik për mbrojtje socialeudhëheq drejtori. Drejtorin e ndërmarrjes publike,të themeluar nga komuna, respektivisht Qytetii Shkupit dhe komunat në Qytetin e Shkupit ezgjedh dhe shkarkon kryetari i komunës, Qytetit tëShkupit dhe komunave në Qytetin e Shkupit. Nësenë kohë zgjedhet drejtori i institucionit publik, themeluarnga ana e komunës dhe Qytetit të Shkupit,kryetari i komunës emëron kryes detyre më 6 muajme mundësi për vazhdim në edhe 6 muaj. Drejtoriparashtron raport edhe për punën materiale-financiarederi te kryetari i komunës, respektivisht derite kryetari i Qytetit të Shkupit dhe të komunave nëQytetin e Shkupit.9.1.1. Llojet e institucioneve përpreventim social dhe për mbrojtjejashtëinstitucionaleInstitucionet përmes të cilave realizohet mbrojtja socialepër ndjekje: Qendra për punë sociale, Vendosjenë familje që do të kujdeset; Qendra për personat qëjanë pa shtëpi; Qendra për personat që janë viktimatë dhunës familjare; Qendra për dhënien e ndihmësnë kushte shtëpiake; Qendra ditore dhe klubet përpleqt dhe për personat e moshuar; Qendra ditorepër fëmijët në rrugë (pilot projekt në komuna të caktuaranë bashkëpunim me MPPS); Qendra ditore përpersonat që konsumojnë drogë dhe substanca tjerapsikotropike; Qendra ditore për personat që keqpërdorinalkool ose shërohen nga varshmëria prej alkoolit;Qendra ditore për personat me pengesë psiqikedhe fizike. Këto institucione në pjesë të madhe aktivitetete tyre i mbulojnë me ingerencat e Qeverisë,respektivisht Ministrisë për punë dhe politikë sociale.Komunat, Qyteti i Shkupit dhe komunat në Qytetine Shkupit nuk kanë kompetencë të decentralizuarpër mbrojtje sociale në këtë pjesë, kështu këtë punëe kryejnë institucionet e lartpërmendura në bashkëpunimme NJVL. Përveç për lëmenjë të caktuar tëcilat janë paraqitur si praktika dhe shembuj të mirëdhe atë: komuna e Velesit-Klubi për pleq dhe personatë moshuar.9.1.2. Llojet e institucioneve për mbrojtjeninstitucionaleSipas rregullativës ligjore e drejta për vendosje nëinstitucion për mbrojtje sociale mbetet si mundësikur personi nuk ka kushte adekuate për jetesënë familje të tij ose nga shkaqe tjera duhet të vendosetnë institucion. Si ingerencë e MPPS, ndërsame qëllim informimi për llojet e institucioneve përmbrojtje institucionale të cilat jnë në territorin ekomunave i paraqesim në këtë pjesë dhe atë: Institucionpër vendosjen e fëmijëve dhe të rinjve paprindër dhe pa përkujdes prindëror; Institucionpër vendosjen e fëmijëve dhe të rinjve me problemedukativo - sociale dhe me sjellje problematike;Institucion për vendosje të fëmijëve dhetë rinjve me pengesa në zhvillim; institucion përvendosjen e pleqve dhe personave me invaliditettrupor, në Republikën e Maqedonisë ekzistojnëinstitucione për:- Dy institucione për fëmijë me probleme edukativo-socialedhe delikuent adoleshentë në Shkupdhe atë institucionit për përkujdesje të fëmijëveme probleme edukativo-arsimore (me kapacitet71) dhe Biroja për përkujdesje, edukim dhe arsimtë fëmijëve dhe të rinjëve ,,Ranka Millvanoviq” (mekapacitet 75 e me 30 shfrytëzues). Tre institucionepër persona me hendikep mental dhe fizik;Birojapër rehabilitim të fëmijëve dhe të rinjëve në Shkup(me kapacitet për 150, e i plotësuar me 108)dhe Biroja speciale Demir Kapi (me kapacitet, 420e i plotësuar me 380) dhe Biroja për mbrojtje dherehabilitim në Banjën Bansko, Strumicë (me kapacitetprej 65 personash). - Katër shtëpi për personatë moshuar: Biroja Gerontologjike ,,13 Nëntori” seksioni,,Nënë Tereza” në Shkup ( me kapacitet prej107 shfrytëzuesve) , Shtëpia për pleq “Sju Rajder”në Manastir (me kapacitet prej 147), Shtëpia përpleq “Kiro Kërsteski-Platnik” në Prilep (me kapacitetprej 150, e të vendosur 94 shfrytëyues), Shtëpiapër pleq “Zafir Sterjo” në Kumanovë (me kapacitetpër 160). Në institucionin e parë privat ,,SOS fshatii fëmijëve- Shkup” për fëmijë pa prind (me kapacitetprej 84) janë vendosur 2 fëmijë e cila është nëfazë të plotësimit të kapacitetit.9.2. Mbrojtja e fëmijëveMbrojtja e fëmijëve është veprimtari e organizuar ethemeluar në të drejtat e fëmijëve, si dhe të të drejtavedhe obligimeve të prindërve për planifikim tëfamiljes dhe të shtetit dhe njësive të vetëqeverisjeslokale për mbajtjen e politikës humane. Mbrojtja efëmijëve realizohet me sigurimin e kushteve dhenivelin e standardit jetësor që i përgjigjet zhvillimitfizik, mendor, emocional, moral dhe social të fëmijëve.Sheti si dhe njësitë e vetëqeverisjes lokale kuj-

80desen për dhënien e ndighmës përkatëse materialendaj prindërve për mbajtjen, ngritjen, kujdesin dhembrojtjen e fëmijëve dhe organizimin e zhvllimittë institucioneve dhe shërbimeve për mbrojtjen efëmijëve.Me procesin e decentralizimit në kompetencat e njësivetë vetëqeverisjes lokale kaluan çerdhet e fëmijëvedhe pushimoret e fëmijëve. Organi i menaxhimit nëkëto institucione publike për fëmijë është Bordi drejtuesi cili përbëhet prej 7 anëtarëve: 4 përfaqësuestë themeluesit, një përfaqësues nga institucioni, njëpërfaqësues të prinëdrve të fëmijëve dhe një përfaqësuesi Ministrisë, e në komunën e qytetit të Shkupitnjëri prej tre përfaqësuesve të themeluesit është përfaqësuesi qytetit të Shkupit.9.2.1. Institucionet për kujdesin dhe edukimine fëmijëve të moshës parashkollore janëKujdesi dhe edukimi i fëmijëve nga mosha parashkolloreështë formë e mbrojtjes së fëmijëve që si veprimtariorganizohet për kujdesin, qëndrimin, ushqimin,aktivitetet edukative-arsimore, sportive-rekreative,kulturore-argëtuese, masat dhe aktivitetet për përmirësimindhe ruajtjen e shëndetit dhe për nxitjene zhvillimit intelektual, emocional, fizik, mendor dhespcial të fëmijës deri në moshën gjashtëvjeçare. Institucionetpër kujdesin dhe edukimin e fëmijëve ngamosha parashkollore janë: Publike (çerdhe komunalepër fëmijët dhe çerdhe e komunës së qytetit të Shkupit)dhe çerdhe private për fëmijët.Instucioni publik për fëmijë themelohet nga anae Këshillit të komunës, Këshillit të komunës në qytetine Shkupit dhe Qeverisë me vendim për themelimine çerdhes publike për fëmijë me mendimtë marrë paraprakisht nga ministria për punë dhepolitikë sociale. Kryetari i komunës dhe komunës nëqytetin e shkupit, për rajonin e vet mban regjistër tëinstitucioneve publike për fëmijë që janë themeluarnga to dhe të dhënat nga regjistrimi i kryer në regjistëri’a parashtron ministrisë. Drejtorin e çerdhespublike e zgjedh dhe e shkarkon kryetari i komunësdhe të komunës në Qytetin e Shkupit. Pajtueshmëripër statutin e institucionit publik për fëmijë themeluarnga komuna, Qyteti i Shkupit dhe komunat nëQytetin e Shkupit, jep vendim për dhënien e pajtueshmërisëtë statutit. Me çerdhen publike menaxhonkomisioni i emëruar nga drejtori i çerdhes,mënyra e punës të së cilit dhe kriteret për pranimtë fëmijëve i përcakton Bordi drejtues i çerdhes nëpajtueshmëri me Këshillin e komunës, këshillin eQytetit të Shkupit dhe këshillin e komunave në Qytetine Shkupit.9.2.2. Institucionet për pushim dhe rekreim tëfëmijëvePushimi dhe rekreimi i fëmijëve është formë e mbrojtjessë fëmijëve që si veprimtari organizohet përqëndrim, pushim aktiv, socializim të fëmijëve, aktiviteteedukative-arsimore, kulturore-zbavitëse, sportive-rekreativedhe aktivitete tjera për fëmijët përzhvillimin e zhvillimit psiko-motorik të fëmijëve dheaftësitë për t’u marrë vesh, respektuar dallimet dhebashkëpunimi në grupe, aftësi për pranimin e vetesdhe të tjerëve dhe orientim në hapësirës. Institucionetpër pushim dhe rekreim të fëmijëve janë: Publike(pushimore komunale për fëmijët, pushimore përfëmijët e qytetit të Shkupit dhe pushimore shtetërorepër fëmijët), dhe Pushimore private për fëmijët.Në pajtim me statutin e institucionit publik përfëmijë i themeluar nga komuna dhe qyteti i Shkupitnëpërmjet të dhënies së vendimit për dhënie mepajtueshmërinë nga statuti. Qeveria e përcaktonrrjetin e pushimoreve publike me propozim të ministrisëpër punë dhe politikë sociale me mendiminparaprak të Këshillit të komunës dhe Këshillit të qytetittë Shkupit. Përbërjen dhe mënyrën e punëssë Komisionit të emëruar nga drejtori i pushimorespublike për fëmijë, si dhe kriteret për pranim tëfëmijëve në pushimore i përcakton bordi drejtues ipushimores në pajtim me Këshillin e komunës dheKëshillin e qytetit të Shkupit. Këshilli i komunës dheKëshilli i qytetit të Shkupit sjell vendim për themelimine pushimores publike për fëmijë, pas mendimitparaprak nga ministria e punës dhe politikës sociale.Kryetari i komunës dhe qytetit të Shkupit, për rajonine tij mban regjistër të institucioneve publike përfëmijët të cilat janë themeluar nga komunat e tyredhe të dhënat e regjistrimit të kryer në regjistrin idorëzon deri te ministria. Drejtorin e pushimorespublike e zgjedh dhe e shkarkon kryetari i komunësdhe i qytetit të Shkupit.9.2.3. Qendra për zhvillimin e hershëm tëfëmijëveVeprimtaria e cila kryhet në kuadër të kujdesit dheedukimit të fëmijëve nga mosha parashkollore mundtë realizohet edhe në qendrën për zhvillim të hershëmtë fëmijëve. Qendra për zhvillim të hershëmtë fëmijëve mund të jetë e themeluar nga Qeveria,

81komunat, komuna në Qytetin e Shkupit dhe personfizik dhe juridik vendor ose i huaj. Qendra për zhvillimtë hershëm të fëmijëve zbaton prorgam për mësimtë hershëm dhe zhvillim të fëmijëve në moshënparashkollore prej 3 deri 6 vjet, respektivisht deri nëfillim të arsimit fillor. Qendra për zhvillim të hershëmtë fëmijës të komunës dhe komunës së Qytetit të Shkupitthemelohet nga ana e Këshillit të komunës dheKëshillit të komunës në Qytetin e Shkupit pas mendimitparaprakisht të marrë nga ministria.***Mjetet për financim të institucioneve publike sigurohennga buxheti shtetëror. Këto mjete u shpërndahen themeluesvetë institucioneve publike-njësitë e vetëqeverisjeslokale në mënyrë të bllok-dotacioneve konformligjit. Komunat, Qyteti i Shkupit dhe komunat në Qytetine Shkupit mund të plotësojnë bll ok-dotacionin përngritjen e standardit dhe të kualitetit të objekteve dhetë shërbimeve në institucionet publike për fëmijët, memjetet nga burimet personale buxhetore.

8210КULTURARepublika e Maqedonisë ose Kultura...Ky është sinonimi përmes së cilit n’a njohin në rajon,por edhe më gjërë në botë. Folklori i pasur i thururpërmes valleve të bukura, përmes ritmit muzikor në7/8, por edhe kishat dhe xhamitë, si dhe përmes teatrove,festivaleve, fotografive, përmendoreve, vepraveartistike... Kjo është Maqedonia, është pjesë e identitetittonë dhe pasurisë nacionale me të cilën krenohetçdo shtetas i Republikës së Maqedonisë.Komunat, çdonjëra me veçori kulturore, e njohur përtraditë të gjatë kulturore. Aq të ngjashme, megjithatëdallojnë nga mjedisi i tyre fqinj rural apo urban. Tiparethistorike, kënga, veshja popullore, vallja specifike,stolitë, fotografitë, freska, festival filmik apo teatral,karneval, ekspozita... Këto janë disa nga specifikat ekomunave, identifikuese për çdonjërën nga komunat.Me fillimin e zbatimit të procesit të decentralizimit,nga 1 korriku, 2005, më pak ose më shumë, njësitë evetëqeverisjes lokale i fituan si një kompetencë të repër të menaxhuar me to. Më tepër për atë cilat janëkompetencat e komunave në këtë lëmi, për aktivitetettë cilat rrjedhin nga to për menaxhimin dhe kujdesine komunave në kulturë do t’ua paraqesim në vazhdimtë kësaj pjese informative të DoracakutPor së pari, pak për kulturën si nocion...Кultura është trajtimi i shpirtit, vlerave shpirtërore,por edhe të mirave materiale. Por kultura është edhemënyrë e sjelljes, është përmbledhje e diturive, traditave,artit, folklorit, moralit dhe përfitimeve tjera kryesorenjerëzore. Kjo do të thotë edhe avancim të krijimtarisëtë realitetit bashkëkohor me realizime dhe vleratë reja me të cilat avancohen të drejtat dhe liritë e njeriut.Kultura paraqet proces të përhershëm të hapurdhe bazohet në disa rregulla themelore dhe atë:• Arritshmëria• Shumllojshmëria• Transparenca• Përgjegjësia• AftësiaArritshmëria deri te vlerat kulturore nënkupton realizimtë të drejtave kulturore të të gjithë qytetarëve.Shumllojshmëria ka të bëjë me trajtimin dhe mirëmbajtjene pasurive nga diversitetet në identitetin kulturortë Republikës së Maqedonisë, si dhe nevojënnga zgjërimi i rajonit të formave krijuese të lirisë artistike.Me amandamentet e Kushtetuts së RM nga viti 2002,theksohet multukulturalizmi i shoqërisë në Maqedoni.Me Ligjin për kulturë parashikohet shteti t’a nxisëdhe ndihmojë kulturën përmes krijimit të kushtevetë barabarta për shprehje, për mirëmbajtje dhe afirmimtë identitetit kulturor të të gjitha bashkësive.Transparenca si rregull kryesore mundëson zhvillimtë këtij sistemi kulturor. Kultura zhvillohet vetëmpërmes transparencës dhe komunikimit, sepse nëkëtë mënyrë e njejta vërtetohet dhe avancohet. Promovimii vlerave kulturore jashtë vendit dhe mbajtja epolitikës aktive ndërkombëtare është më shumë se enevojshme për vendin tonë jo vetëm për shkaqe kulturore,por edhe ekonomike dhe politike. Është e domosdoshmendërlidhja e institucioneve tona me atoevropiane dhe botërore, si dhe pjesëmarrja në fondetndërkombëtare dhe evropiane, pastaj ndërlidhja rajonaledhe bashkëpunimi kulturor me shtetet fqinje.Përgjegjësia do të thotë respektimi i normave moraledhe normave juridike. Prandaj edhe programi komunalkulturor është forcë lëvizëse për aktivizimin ekreativitetit në institucionet kulturore.Aftësia ka të bëjë me nevojën e shfrytëzimit të tëgjitha mundësive të mira për zhvillim kulturor, bashkëpunimme sektorin privat në nivel lokal.Кultura në nivel lokalInteresi lokal në kulturë paraqet interesin e qytetarëvenë nivel lokal sepse këto vlera kulturore janë mjaft tërëndësishme për qytetarët të cilët jetojnë në atë rajon.Menaxhimi me këto vlera përcaktohet me aktetkomunale të vetëqeverisjes lokale, ndërsa financohetkonform Programit për kulturë që e miraton Këshillii komunës. Institucionet lokale përmes kontaktit tëdrejtpërdrejt me qytetarët në mënyrë shumë precizei zbulojnë nevojat e tyre kulturore të nevojshme dheformat për kënaqjen e tyre. Duke pasur parasysh që

83pushtetet lokale disponojnë me burime personale tëtë ardhurave, ata e krijojnë jetën kulturore në komunëdhe në varësi nga mjetet e parashikuara ndikojnë nëpasurinë, shumllojshmërinë, dinamikën dhe kualitetine jetës kulturore në vetëqeverisjen lokale, si dhe tëmenaxhimit me të mirat kulturore dhe vlerat të cilatbarten prej gjenarete në gjeneratë, që në të vërtetëzhvillohet në një traditë të vlefshme.Lëmenjtë në kompetencë të komunës në sferën ekulturësKonform Ligjit për vetëqeverisje lokale dhe zbatimtë procesit të decentralizimit prej 1 korriku, 2005, nëkompetencë të komunës hyn:• Përkrahja institucionale dhe financiare të institucionevedhe projekteve nga lëmia e kulturës;• Mirëmbajtja e folklorit, traditave, zejeve të vjertadhe vlerave të ngjashme kulturore;• Оrganizimi i manifestimeve kulturore;• Nxitja e formave të shumllojshme dhe specifike tëkrijimtarisë.Me decentralizimin , prej 1 korriku 2005, komunatmorrën të drejta më të mëdha të menaxhojnë meinstitucionet nga lëmia e kulturës, respektivisht meshtëpitë e kulturës, bibliotekave, një pjesë nga muzeumet,pjesë nga teatrot dhe institucione tjera ngakultura. Në shumë komuna, disa institucioneve ngalëmia e kulturës shteti i’u dha karakter nacional dheato u bënë kompetencë e Qeverisë së Republikës sëMaqedonisë, do të thotë Ministrisë për kulturë.Shembull: Në komunën e Kumanovës, Qendrapër kulturë ,,Trajko Prokopiev” është objekt ngalëmia e kulturës dhe ka karakter nacional.Ndërsa biblioteka ,,Tane Georgievski” është objektme karakter lokal.Menaxhimi me institucionet kulturoreLigji për kulturë, Ligji për muzeume, Ligji për biblioteka,Qyteti i Shkupit dhe komunat në Qytetin e Shkupittë menaxhojnë me institucionet nga lëmia e kulturëspërmes Bordit drejtues dhe drejtorit të institucionet.Këshilli i komunës, Këshilli i Qytetit të Shkupit, Këshillii komunave në Qytetin e Shkupit i zgjedh anëtarët eBordit drejtues në insticionin i cili ka 5 anëtarë, prej tëcilëve 3 janë përfaqësues nga radhët e individëve tëtheksuar nga lëmia e kulturës dhe dy përfaqësues ngaradhët e të punësuarve në institucion. Bordi drejtuese miraton Statutin e institucionit, ne mendim pozitivparaprak të Këshillit të komunave, e përcakton politikëndhe parimet për zhvillim të institucionitm e propozinprogramin vjetor për punë, planin financiar dhellogarinë vjetore të Këshillit të komunës dhe kryenpunë tjera të përcaktuara me statutin e komunës.Me institucionet lokale të kulturës menaxhon drejtorime mandat prej 4 viteve, ndërsa e zgjedh dheshkarkon kryetari i komunës, respektivisht Qytetit tëShkupit dhe komunave në Qytetin e Shkupit. Pastajdrejtorin e zgjedh në mënyrë të konkursit publik, mësë voni 3 muaj para përfundimit të mandatit të drejtoritparaprak. Dokumentet e arritura nga kandidatëtpotencialë për zgjedhjen e drejtorit të institucionit ishqyrton komisioni treanëtarësh nga Bordi drejtuesi institucionit. Komisioni parashtron deri te kryetari ikomunës listën me propozim të kandidatëve prej tëcilëve, në afat prej 15 ditësh nga dita e parashtrimittë listës duhet të kryhet zgjedhje e drejtorit. Në rasttë mos zgjedhet asnjë kandidat nga kandidatët e parashtruar,kryetari i komunës emëron k.d. drejtor përperiudhë prej 6 muajsh, ndërsa në ndërkohë duhet tëpërsëritet procedura për zgjedhjen e drejtorit. Mënyrae shkarkimit të drejtorit të institucionit të caktuar rregullohetme statut të institucionit lokal.Krahas ngjarjeve kulturore të cilat në mënyrë tradicionalejanë lidhur për një objekt në vendin tonë organizohenmanifestime kulturore të cilat janë me karakterinternacional, por për shkak të asaj edhe për formënkomplekse të ngjarjeve kulturore.Shembull: Festivali internacional i Dramës antike,,Stobi” është festival i cili mbahet çdo vit me karakterinternacional dhe çdo vit mbahet tradita tëvendoset së paku një premierë e këtij festivali. Sëpaku gjysma nga shfaqet të cilat paraqiten janënga vendet tjera, ndërsa të tjerat janë nga rezhisorëte Maqedonisë, me shumë forma dhe përmbajtjetë ndryshme nga lëmia e kulturës. Në pjesëtë madhe, financimi është nga ana e Ministrisëpër kulturë, por sigurohen edhe mjete nga buxhetii komunës së Velesit. Festivali çdoherë mbahetnë lokalitetin arkeologjik Stobi.Krahas këtyre festivaleve të cilat kanë traditë afatgjate,të cilat lidhen me ndonjë vend të caktuar osekanë karakter internacional në komunat e RM, në disavite të fundit u bë praktikë të organizohen festivale tëcilat lidhen me specifikën kulturore ose natyrore nëterritor të caktuar që ndodhet në kufinjtë e komunëssë caktuar. Me këtë komunat e promovojnë rajonin etyre kulturor dhe natyror, ndërsa njëkohësisht sigurojnëedhe burime plotësuese për financim të cilat pastaji shfrytëzojnë për zgjidhjen e nevojave të caktuaratë qytetarëve.

84Shembull: Në komunën e Prilepit çdo vit me radhëorganizohet ,,Festivali i birrës” që është injohur në nivel nacional dhe rajonal dhe ngaviti në vit vizitohet gjithnjë e më shumë. Në komunëne Kavadarit ,e rastin e 14 dhjetorit – ShënTrifuni (mbrojtësi i vreshtarëve) оrganizohetfestival i verës. Në Qytetin e Shkupit organizohen,,Mbrëmjet e bardha”, festivali i filmit evropiam“Cinedays”. Çdo vit në komunën MavrovëRostushë organizohet ,,Dita tradicionale e pites sëRekës”, ndërsa në komunën e Koçanit organizohetmanifestimi ,,Dita e orizit”. Në komunën e Çairitorganizohet ,,Zëri i Çarshisë”, ndërsa komuna eStrugës krahas organizimit të manifestimit ndërkombëtar,,Mbrëmjet strugane të poezisë” organizohetedhe festivali i këngëve të stilizuara dhevalleve ,,Këngë jeho” etj.Ueb faqja e BNJVL-së për manifestimet kulturoredhe monumentet historikeMe qëllim promovimi të vlerave kulturore, manifestimeve,përmendoreve kulturore-historike të cilat ndodhennë nivel lokal dhe paraqitja e kulturës në nivellokal në një vend, BNJVL gjatë fundit të vitit 2012 zhvilloiinternet faqen http://www.kulturni-nastani.mk/.Ky është një shërbim i ri i zhvilluar i BNJVL-së, i cili umundëson komunave t’i promovojnë vlerat lokalekulturore, t’i paraqesin manifestimet dhe ngjarjet tëcilat i organizojnë konform planeve të tyre vjetore.Rregullimi i faqes bëhet nga ana e BNJVL-së por mepjesëmarrje aktive të personit përgjegjës të nominuarnga çdo komunë në RM, që ka mundësi administrativepër vendosje/azhurim të informacioneve ngalëmia e kulturës. Në këtë mënyrë BNJVL kontribuonnë promovimin e kulturës në nivel lokal dhe paraqettë mirat dhe vlerat kulturore duke shfrytëzuar formatbashkëkohore të informimit dhe komunikimit.Financimi i institucioneve kulturoreFinancimi i institucioneve nga lëmia e kulturës të cilatjanë në kompetencë të NJVL kryhet me bllok-dotacionedhe të ardhura nga buxheti komunal. Me bllokdotacione financohen rrogat dhe kompensimet tjeratë të punësuarve në institucionet nga kultura. Pornjë pjesë e aktiviteteve programore të institucionevenga kultura financohet nga buxheti komunal, ndërsanjjë pjesë nga buxheti i ministrisë për kulturë me shpalljene konkursit në të cilin aplikojnë institucionetme programin e tyre. Pas shqyrtimit të programevetë arritura Ministria për kulturë bën zgjedhje në pajtueshmërime kriteret e parashikuara dhe e përbënprogramin vjetor të Ministrisë për kulturë lidhur merealizimin e interesit nacional për vitin në rrjedhë. Ekzistonmundësia aktivitetet programore të institucionevenga lëmia e kulturës të financohen me sponzorimedhe donacione.Shembull: Pothuaj se në të gjitha komunat nëvend ekzistojnë Shoqëri kulturore artistike-SH-KA të cilat paraqesin shoqëri të qytetarëve të cilatjanë resgjistruar sipas Ligjit për shoqëri të qytetarëvedhe fondacione. Kjo formë e shprehjes sëvlerave kulturore nuk është e lidhur për institucionetnga lëmia e kulturës, kështu financimi i SHKAmë së shpeshti është nga buxheti komunal osenga sponzorimet dhe donacionet.Në pajtueshmëri me Ligjin për përmendore memorialedhe monumenteve, me këtë ligj kryhet shpërndarjae kompetencave midis komunës, Qytetit të Shkupitdhe komunave në Qytetin e Shkupit dhe Kuvendit tëRM, me ç’rast komunat morrën kompetencë të ngrejnëmonumente, siç janë: bustet, skulpturat, pllakat,çezmet, fontanat dhe veprat tjera arkitekturore të cilatme përmbajtjen e tyre dhe shenjat shënojnë ngjarjedhe personalitete të cilët kanë rëndësi lokale. Kuvendii Republikës së Maqedonisë është kompetent përpërmendoret memoriale, me të cilat shënohen ngjarjetdhe personalitetet të cilat janë mjaft të rëndësishmepër Republikën e Maqedonisë. Këshilli i komunës,respektivisht Qyteti i Shkupit dhe komunat nëQytetin e Shkupit miratojnë program pesëvjeçar përshënimin e ngjarjeve të rëndësishme personalitetevetë shquara me rëndësi lokale. Në njësitë e vetëqeverisjeslokale ku kemi më shumë bashkësi ky programmiratohet në këshillin me të ashtuquajturin model i,,Badenterit” për vendim-marrje.Iniciativa për ngritjen dhe shënimin e monumentevenga Këshilli i komunës, Këshilli i Qytetit të Shkupit dhekomunat në Qytetin e Shkupit mund të japin: qytetarët,personat juridikë, shoqatat e qytetarëve, fondacionetetj, ndërsa të njejtët mund të marrin pjesë nëfinancimin e monumenteve.Trashëgimia kulturoreMe nocionin ,,trashëgimi kulturore” nënkuptohen tëmirat materiale dhe jomateriale të cilat si shprehje ekrijimtarisë njerëzore në të kaluarën dhe të tashmenose si vepra të përbashkëta të njeriut dhe natyrës, përshkak të vlerave, karakteristikave, përmbajtjeve osefunksioneve të tyre arkeologjike, etnologjike, historike,artistike, arkitekturore, urbanistike, ambientale,teknike, sociologjike etj, kanë rëndësi kulturore dhehistorike. Me pasurinë kulturore menaxhon Ministriapër kulturë përmes Drejtorisë për mbrojtje të trashë-

85gimisë kulturore dhe nuk është në kompetencë tëpushteteve lokale.Trashëgimia kulturore mund të jetë:• E patundshme (lokalitet arkeologjike, kishat, manastiret,konakët, saat-kullat, hamamet, xhamitë,arkitektura e vjetër qytetare, arkitektura e vjetër efshatit, përmendoret, monumentet, urat, shpellat)• E tundshme (objektet e muzeumeve, lëndët arkeologjike,mbishkrimet e vjetra, lëndët etnologjike,fotografitë, ikonat, freskat, materialet fonotikedhe kinotike)• Shpirtërore (këngët, vallet, traditat)Qëllimi kryesor për mbrojtjen e trashëgimisë kulturoreështë:• Mbrojtja e trashëgimisë kulturore në gjendje burimore;• Krijimi i kushteve të volitshme për mbijetesë tëtrashëgimisë kulturore dhe ruajtja e integritet tëtë dhënave në mënyrë të dëshmisë, burimit osedokumentit• Aftësimi i trashëgimisë kulturore të shërbejë përkënaqjen e nevojave kulturore, shkencore, edukative,estetike, fetare, ekonomike, turistike dhe nevojatjera të qytetarëve dhe shoqërisë.Qyteti i kulturësМinistria për kulturë, me qëllim që të krijojë kushtepër zhvillim të barabartë kulturor dhe sigurojë kushtepër qasjen e qytetarëve deri te vlerat dhe shfrytëzimi ityre, si dhe të nxisë përtrirjen e kulturës në nivel lokal,disa vite me radhë siguron mjete nga Buxheti i RM,për realizimin e manifestimit ,,Qytet i kulturës”. Sipasrregullave, në konkurs mund të paraqiten të gjithanjësitë e vetëqeverisjes lokale në Republikën e Maqedonisë.Kriter kryesor është programi i ofruar i NJVL,që duhet të përmbajë traditë të njohur kulturore dhehistorike, si dhe prezantim të vlerave aktuale kulturore.Paraqitja e programeve kryhet me parashtrimin efletparaqitjes së plotësuar. Formulari i paraqitjes dotë shpallet në ueb-lokacionin e Ministrisë për kulturë( www.kultura.gov.mk) me ditën e shpalljes së këtijkonkursi. Konkursi shpallet në nëntor/dhjetor për vitinnë rrjedhë. Deri më tani në këtë program – Qyteti ikulturës, kanë qenë të përfshira këto komuna: Velesi,Shtipi, Prilepi, Kumanova, Manastiri, Radovishi, Kavadari,Gjevgjelia, Koçani, ndërsa për vitin 2013 ështëzgjedhur Kriva Pallanka.Vala e ngrohtë kulturoreNë drejtim të zhvillimit të barabartë kulturor dhe afirmimittë vlerave kulturore dhe animimit të kulturësnë nivel lokal, si dhe sigurimi i kushteve për qasjene qytetarëve deri te vlerat kulturore dhe shfrytëzimii tyre, Ministria për kulturë disa vite me radhë ndanmjete nga buxheti i shtetit për realizimin e manifestimit,,Vala e ngrohtë kulturore”. Sipas kritereve, nëkonkurs mund të paraqiten të gjitha NJVL ndërsamanifestimi do të realizohet përmes financimit të përbashkëtmidis dy institucioneve, Ministrisë për kulturëdhe komunës në formë të partneritetit për realizimine nevojave kulturore të të gjithë qytetarëve. Маnifestimizakonisht realizohet në dy etapa: prej 20 deri më31 korrik dhe e dyta prej 20 deri më 31 gusht në vitinaktual. Komunat në shtojcë të paraqitjes duhet të parashtrojnëedhe program në të cilin do të përmbahenprojekte tëc aktuara të cilat mund të jenë nga të gjithëlëmenjtë e kulturës: filmi, teatri, muzika, vallja, letërsiadhe arti figurativ.

86MBROJTJA E MJEDISIT11JETËSORMe ,,mbrojtje të mjedisit jetësor” nënkuptohetndërmarrje e masave për mbrojtje dhe parandalimtë ndotjes së ujit, ajrit dhe tokës, sidhe mbrojtje e natyrës, mbrojtje nga zhurma dhe rrezatimtë rajonizuar. Mbrojtja dhe avancimi i mjedisitjetësor e mundëson mbijetesën e qenies njerëzoredhe të gjitha organizmave tjerë të gjallë. Karakteri teorikdhe udhëzues i mbrojtjes dhe avancimit të mjedisitjetësor si vlerë themelore e rendit kushtetues tëRepublikës së Maqedonisë është bazuar në titullin epranuar në mënyrë ndërkombëtare për zhvillim dherealizim të barazpeshës midis sistemit ekonomik, socialdhe ekologjik i njohur si ,,zhvillim i qëndrueshëm”.Të gjitha pasuritë natyrore të RM, bota bimore dheshtazore, të mirat në përdorim të përgjithshëm dukepërfshirë edhe infrastrukturën komunale sipas Kushtetutëssë RM dhe sipas ligjit janë të mira në interestë përgjithshëm për shtetin dhe kënaqin mbrojtje tëveçantë.Korniza ligjore e parimeve themelore të mbrojtjessë mjedisit jetësor është përcaktuar në Ligjin përmjedis jetësor ose të a.q. kushtetutë ekologjike. Mekëtë ligj është përcaktuar korniza institucionale nësferën e mbrojtjes së mjedisit jetësor, si dhe proceduratadministrative të cilat janë të përbashkëtapër të gjitha ligjet e veçanta të cilat dalin nga ky ligjkornizë.Cilat masa do të merren, çfarë dhe cilat dispozita dotë miratohen, si do të organizohet mbikëqyrja dhekjo e tëra në suazat e kompetencave të komunës,është ndarë në bazat: Ligji për mbrojtjen e mjedisitjetësor, Ligji për mbeturinat, Ligji për ajërin ambiental,Ligji për ujërat, Ligji për mbrojtje nga zhurma,Ligji për mbrojtjen e natyrës dhe ligje tjera me tëcilat transferohet kompetencë konkrete e komunës.Zbatimi i kompetencave të cilat dalin nga dispozitatligjore në lëminë e mjedisit jetësor, e kanë të bëjnëme njësitë e vetëqeverisjes lokale në RM, del nga dyparime kryesore të cilat janë pjesë e parimeve të BE:• Parimi i integritetit sipas të cilit bazat dhe qëllimete politikës për mbrojtjen dhe avancimin e mjedisitjetësor duhet të jenë të integruara në të gjithadokumentet zhvillimore, strategjike, planifikuesedhe programore të cilat i sjellin organet e NJVL,dhe• Parimi i subsidiaritetit sipas të cilit, NJVL, në suazate kompetencave të ndara me ligj, kanë të drejtëdhe obligim në rajonine tyre t’i marrin masat dheaktivitetet për mbrojtjen dhe avancimin e mjedisitjetësor, të cilat nuk janë në kompetencë të organavetë drejtorisë shtetërore.A. Ligji për mjedis jetësorLigjin për mjedis jetësor e zbaton legjislative e BE-sëpër mjedis jetësor. Ajo përmban parimet themeloredhe procedurat për menaxhim integrues me mjedisinjetësor. Ligji imponon gjatë marrjes së çdo aktivitetiose kryerjes së çdo lloji të veprimtarisë, detyrimishttë mbahet llogari për shfrytëzim racional dhe të qëndrueshëmtë resurseve. Ligji i rregullon të drejtat dheobligimet e RM, të njësive të vetëqeverisjes lokale(NJVL) si dhe të drejtat dhe obligimet e perosnave juridikdhe personave fizik, në sigurimin e kushteve përmbrojtjen e mjedisit jetësor (neni1).Organet e vetëqeverisjes lokale të cilat i zbatojnëkompetencat e lëmisë së mjedisit jetësor është paraparëtë kënaqin pavarësi organizative, funksionale,personale dhe financiare. Pushteti qëndror e mban tëdrejtën për mbikëqyrje nën ligjësinë e akteve dhe aktivitetevetë organeve lokale.Parimet tjera kanë një rëndësi të veçantë për sistemine përgjithshëm për menaxhim me mjedisin jetësor:• Ndotësi paguan: sipas të cilit ndotësi është i obliguarti kompensojë shpenzimet për shmangijen errezikut të ndotjes së mjedisit jetësor.• Shfrytëzuesi paguan, përkatësisht shfrytëzuesi ipasurive natyrore është i obliguar t’i kompensojëshpenzimet për sigurimin e zhvillimit të qëndrueshëm.• Të keni kujdes: – deri sa ekziston dyshim themelorse aktiviteti i caktuar mund të shkaktojë pasoja tëdëmshme mbi mjedisin jetësor, merren masa tëdomosdoshme për mbrojtje,• Pjesëmarrja e publikut dhe qasje dero te informacionet–organet e pushtetit shtetëror dhe organet e

87NJVL, janë të obliguara të sigurojnë realizim të sëdrejtës së qasjes deri te informacionet dhe pjesëmarrjae publikut në marrjen e vendimeve.• Klauzulë mbrojtëse, sipas kësaj, për shkak të mbrojtjessë jetës dhe shëndetit të njerëzve, organete pushtetit shtetëror dhe organet e NJVL kanë tëdrejtë obligim të marrin masa dhe aktivitete të cilatkanë të bëjnë me pushim të përkohshëm dheafatgjatë për kryerjen e veprimtarive të caktuaraose shitblerje të prodhimeve të caktuara.Në bazë të decentralizimit të zbatuar në lëminë emjedisit jetësor, komunat në RM janë të obliguarat’i plotësojnë, mes tjerash edhe obligimet në vijim:1) Të japin përkraje të vazhdueshme për rritjennivelit të arsimit dhe ndërgjegjes publike përmbrojtje dhe avancim të mjedisit jetësor. Arsimidhe informacionet duhet të promovohen dhenë mënyrë adekuate të përkrahen në mënyrë financiare.Komunat mund të promovojnë fushatapersonale ekologjike nëpërmjet të organizimittë ditës së komunës për mrbojtjen e mjedisit jetësor,nëpërmjet të ngjarjeve të ndryshme dhemanifestimeve.2) Të miratojnë dhe zbatojnë Planin Aksional EkologjikLokal (PAEL) në konform Planit Aksional EkologjikNacional (PAEN) në peridhë prej 6 vitesh.Këshillat e komunave, të qytetit të Shkupit, dhekomunave të qytetit të Shkupit duhet të formojnëtrup të drejtuar nga kryetari i komunës, i cili do t’andjek implementimin e planit aksional lokal përmjedisin jetësor, dhe për këtë një herë në vit t’ainformojnë organin e drejtorisë shtetërore kompetentpër punët nga lëmia e mjedisit jetësor,i ciliështë në pozitë të propozojë ndryshime në planinaksional lokal për mjedis jetësor me qëllim harmonizimitë tyre me PAEN. Planin aksional lokal përmjedis jetësor, në bazë të vlerësimit së shkallëssë ndotjes në krahinën e dhënë, përmbajnë masaafatmesme dhe afatgjate dhe aktivitete për mbrojtjene mjedisit jetësor dhe shëndetit të njerëzve,në interes dhe në kompetencat e komunave,të qytetit të Shkupit dhe komunave të qytetit tëShkupit. Mënyra e dorëzimit të të dhënave ngapersona juridik dhe fizik kompetentë për zbatimine planit e shënon Këshilli i NJVL, në propozim tëkryetarit të komunës.NJVL të cilat kanë përgatitur dhe miratuar PAEL automatikishtsigurojnë pozitë të mirë shartuese sipasmundësive të shfrytëzimit të mjeteve të pakthyeshmefinanciare nga donatorët ndërkombëtarë si partnerëzhvillimor të RM:3) Të zbatojnë vlerësim strategjik në ndikim mbi mjedisinjetësor VSMJ nga strategji të caktuara, planedhe programe në bazë të pjesëmarrjes së siguruartë publikut. Vlerësimi strategjik është procedurëpër vlerësimin të ndikimeve mbi mjedisin jetësordhe mbi shëndetin e njerëzve nga dokumentete caktuara planifikuese (strategji, plane dhe programeneni 65). Ky instrument në pajtim me metodologjitëmë të reja , rekomandon përfshirje tëhershme të publikut në procesin e planifikimit meç’rast kënaqen në mënyrë shumë konkrete më sëpaku dy parime kryesore në ligjin për mjedis jetësortë a.q. parime të preventivitetit dhe parimi iparticipacionit.Vlerësimi strategjik i mjedisit jetësor i dokumenteveplanifikuese të cilat i miraton NJVL i zbatojnë kryetarëte komunave të NJVL. Këshilli i komunës mund tëvendosë të mos zbatohet vlerësim strategjik i dokumenteveplanifikuese për të cilat vlerësimi nuk ështëi domosdoshëm, përkatësisht nuk janë caktuar medispozita të Qeverisë, vetëm me aprovim të mëparshëmtë ministrisë për mjedis jetësor dhe planifikimhapësinor (MMJPH).4) Të japin mendim për projektet të cilat duhet tërealizohen në territorin e komunës në bazë të studimittë përgatitur për vlerësim të ndikimit mbimjedisin jetësor dhe të marrin pjesë në diskutimpublik Qëllimi VMMJ është që të bëjë vlerësimine ndikimeve më të rëndësishme nga projekti mbimjedisin jetësor dhe sa është e mundur që tënjëjtat të shmangen. Aty ku nuk është e mundurtë shmangen, ndikimet negative mund të jenë tëzvogëluara. Nuk është e lejuar të ndërmerren aktivitete(ndërtim) për deri sa zgjat procesi i VMMJdhe deri sa nuk merret vendim me të cilin jepetpajtueshmëri për zbatimin e projektit nga ana eMMJPH.5) T’i japin të a.q. B-leje integruese ekologjike nëbazë të pjesëmarrjes së realizuar së publikut.B-leja integruese kologjike ka të bëjë me biznesetë cilat me klasifikimin e bërë nga Qeveria e R.M.hyjnë në kategorinë B-instalacione dhe të cilatshkaktojnë ndotje të mjedisit jetësor me rëndësilokale. Firmat janë të obliguara të sigurojnë B-lejeintegruese ekologjike. Organet kompetente përdhënien e B-lejes integruese ekologjike janë kryetarëte komunave dhe të qytetit të Shkupit. Nërast kur instalacioni gjendet në rajon të mbrojtur, konform ligjit, organi kompetent për dhënien eB-lejes integruese ekologjike është organi i drejtorisështetërore kompetent për punët në lëminëe mjedisit jetësor. Për dhënien e B-lejes integrueseekologjike, komunat dhe qyteti i Shkupit duhet tëkenë të punësuar më së paku dy nëpunës shtetëror– person i cili jep lejen dhe person i cili do tëinspektojë. Komunat mund të kenë administratë

88të përbashkët për dhënien e B-lejes integrueseekologjike.(i) Parashtrimi i kërkesës për dhënien e lejes B-PIKNKërkesa parashtrohet nga ana e operatorit i cili garantonbesueshmërinë e të dhënave të prezantuara. Kërkesaparashtrohet deri te:• Kryetari i komunës në territorin e të cilit kryhet aktiviteti,përkatësisht deri te kryetari i komunës sëQytetit të Shkupit.• Në rast kur lokacioni i instalacionit shtrihet nëterritor të dy ose më tepër komunave, kërkesadorëzohet deri te kryetari i komunës që ka pjesënmë të madhe të instalacionit.Zbatimi i procedurës për dhënien e B-lejes integrueseekologjike, si dhe mbajtja e regjistrit mund të kryhetnë mënyrë elektronike (neni 126)(ii) Dhënia e lejesМund të jepen dy lloje të lejeve B-PIKN: leje për haromonizimme planin operativ (për B-instalacionet ekzistuesederi në vitin 2009) dhe lejes B-PIKN për B-instalacionete reja (nga viti 2009). B-lejen e firmos kryetarii komunës ose person i autorizuar nga ai. B-leja kaafat prej 7 vitesh. B-leja i shënon kushtet në të cilat dotë punojë një instalacion. Kualiteti i B-lejes në masëtë madhe varet nga kualiteti i të dhënave në kërkesëdhe bashkëpunimi midis operatorit dhe rregullatorit-komuna.6) Të dorëzojnë mendim për të a.q. A-lejet integrueseekologjike. Aktivitetet e instilacioneve të rejatë cilat shkaktojnë ndotje të mjedisit jetësor nëvëllim të madh ose ndryshime të dukshme tëatyre ekzistuese, të cilat i cakton qeveria e RM,mund të kryhen vetëm pas marrjes së mëparshmetë lejes integruese ekologjike të a.q. A-leje,të cilën e jep organi i drejtorisë shtetërore kompetentpër punët në sferën e mjedisit jetësor(MMJPH);7) Të aprovojnë ose refuzojnë elaborate për mjedisinjetësor, nëpërmjet të dhënies së vendimevepër aprovim ose refuzim. Për vendimet e dhënambahet regjistër për elaborate të aprovuara. Elaboratetpër mjedis jetësor përpunohen për veprimtaridhe aktivitete të cilat nuk bien në grupine projekteve të cilat sipas ligjit janë të dërguara nëzbatimin e procedurës VMMJ. Elaborati përdorettë vlerësohet ndikimi i veprimtarisë ose aktivitetitpër mjedisin jetësor dhe dorëzohet deri te organikompetent për aprovimin e projektit të zbatuar.Kryetari i komunës, komunave në Qytetin e Shkupitdhe Qytetit të Shkupit e firmos Vendiminpër miratim ose refuzim të elaboratit për mjedisjetësor. Procedura është rregulluar me akte ndërligjore.8) Të përgatisin plan të jashtëm për situatat e jashtëzakonshmebazuar në plane të brendshme tëcilat duhet t’i përgatisin firmat dhe ndërmarrjetpublike dhe t’i parashtrojnë deri te komunat.Kryetarët e komunave dhe të qytetit të Shkupit ështëi obliguar t’i mundësojë publikut qasje deri te përmbajtjae planit të jashtëm dhe të brendshëm përgjendjet e jashtëzakonshme. Planet e brendshme dhetë jashtme duhet të zbatohen pa anulim nga ana eoperatorit, si dhe nga ana e komunave dhe qytetit tëShkupit, në rast të havarive ose ngjarjes së pakontrolluar,për ç’arsye natyra e tij në të drejtë mund të pritettë çojë deri te havaria. Kryetari i komunës dhe qytetittë Shkupit është i detyruar që planin e jashtëm përgjendje të jashtëzakonshme në afat prej 15 ditëshnga miratimi i tij t’a parashtrojë deri te organi i drejtorësshtetërore kompetent për punët në lëminë emjedisit jetësor. Operatori, kryetari i komunës dhe qytetittë Shkupit dhe organi i drejtorisë kompetent përpunët në lëminë e mjedisit jetësor që në periudhë jomë të ghjatë se 3 muaj ti analizojnë dhe testojnë renovojnëdhe revidojnë planet e brendshme dhe të jashtmepër gjendje të jashtëzakonshme, e pastaj dukembajtur llogari për arritjet e reja teknike në fushën medrejtimin e havarive.Në procesin e përpunimit të planeve urbanistike,NJVL duhet të kenë parasysh aspektet e planeve gjatëgjendjeve të jashtëzakonshme, veçanërisht të mbajnëllogari për distancën midis sistemeve të cilat krijojnësubstanca të rrezikshme në vendet e jetesës, vendettë cilat i viziton publiku dhe rajonet e rëndësishmeekologjike (neni 155).9) Të autorizojnë inspektorë lokal për mjedis jetësor.Vëllimi i mbikëqyrjes që u është besuar komunavevaret nga lloji i ndotjes, si dhe nga kapaciteti i komunës.Cilësia zyrtare e inspektorit të autorizuarpër mjedis jetësor argumentohet me letërnjoftimzyrtar të cilin e merr dhe e jep kryetari i komunëssë NJVL (neni 197).Procedura për kyerjen e mbikëqyrjes inspektuese përkryetarin e komunës së NJVL çdo vit të miratojë planpër kryerjen e mbikëqyrjes inspektive, parashihet qëkryetari i komunës çdo vit të miratojë plan për kryerjene mbikëqyrjes inspektive dhe t’a parashtrojë derite MMJPH (neni 208).10) Të përgatisin Agjendë Lokale 21( neni 186). Kydokument paraqet dokument strategjik, planifikuesdhe programor për zhvillim të qëndrueshëm,i bazuar në strategjinë nacionale për zhvillimtë qëndrueshëm (të cilin e miraton qeveriae RM pas shqyrtimit nga ana e Kuvendit të RM).

8911) Komunat mund të formojnë rrjete lokale për monitorimtë gjendjeve me mjedisin jetësor , të mbajnëregjistër për materiet ndotëse dhe substancat, tëmbajnë kadastër për mjedisin jetësor(të ndotësve,krijues të mbeturinave, rajone të mbrojtura). Ligjipër mjedis jetësor i definon rrjetet lokale për monitorimtë mediumeve të ndara dhe lëmenjëve tëmjedisit jetësor.Mjetet për formimin, punën, mbajtjen dhe zhvillimine rrjetit lokal për monitorim sigurohen nga buxheti ikomunave dhe Qyteti i Shkupit dhe nga burimet tjera,konform ligjit dhe aktit të komunave dhe Qytetit tëShkupit.12) NJVL mund që në rajonin e tyre të vendosin dhembajnë regjistër për materiet ndotëse dhe substancadhe karakteristikat e tyre (neni 41) dhe Kadastripër mjedis jetësor (neni 42), si pjesë përbërsetë sistemit Informativ për mjedis jetësor. Kadastri ipërfshin : kadastrin për ndotësit e ujit, të krijuesvetë zhurmës, kadastri i krijueseve të mbeturinave,kadastri i rajoneve të mbrojtura, dhe kadastre tjeratë përcaktuara me ligjet e veçanta.Kryetari i komunës së NJVL është i obliguar që më sëpaku një herë në muaj t’i parashtrojë të dhënat përregjistrin dhe kadastrën e MMJPH.B. Ligji për menaxhimin me mbeturinaMe vendosjen e ligjit për menaxhim me mbeturinavendoset koncept integrues dhe preventiv për menaxhimme mbeturina i cili përfshin planifikim (strategji,plane dhe programe), trajtim (mbledhje, selektim dhetransportim) me mbeturina të llojeve të ndryshmedeponi dhe djegije të mbeturinave, importim, transportimdhe transit i mbeturinave, monitorim dhesisteme për menaxhim me parimet e afrueshmërisë,ndotësi paguan ,,përgjegjësi e prodhuesit” dhe sistemii kaucionit.1. dokumentet kryesore për planifikim dhe zhvillim tëmenaxhimit me mbeturina janë:• strategjia nacionale me menaxhim me mbeturina(e miraton Qeveria në periudhë prej 12 vitesh nëpropozim të MMJPH)• plani nacional për menaxhim me mbeturina (e miratonMMJPH për periudhën prej 6 vitesh)• programi nacional për menaxhim me mbeturina(miratohet në periudhë prej një viti).• plane dhe programe për menaxhim me mbeturinatë NJVL (neni 18 dhe 19).• planet rajonale, për të cilat këshillat e komunavedhe këshilli i Qytetit të Shkupit, në propozimtë bordit ndërkomunal për menaxhim me mbeturina,miratojnë plan rajonal për menaxhim membeturina për rajonin e përcaktuar me Planin Nacional.Plani rajonal miratohet për periudhë prej10 viteve. Bordi ndërkomunal për menaxhim membeturina mund të propozojë ndryshim dhe plotësimtë planit rajonal çdo 2 vite. Para se të miratoheti njejti nga këshillat e komunave dhe Këshillii Qytetit të Shkupit, parashtrohen për miratim derite MMJPH (neni 18-а).Planet për menaxhim me mbeturinat të NJVL duhettë jetë në pajtim me planin nacional për menaxhimme mbeturina në RM dhe sillet në periudhë jo më tëshkurtër se 3 vite, e jo më të gjatë se 6. Për realizimin eplanit, NJVL është e obliguar të miratojë program përmenaxhim me mbeturinat. I njëjti miratohet në periudhëprej një viti..Planin për menaxhim me mbeturinat e miraton Këshillii NJVL në propozim të kryetarit të komunës së NJVL.Kryetari i komunës së NJVLështë përgjegjës për zbatimine planit, të cilin ai e parashtron për aprovim teMMJPH (neni 18).Programin për menaxhim me mbeturina e miratonkëshilli i NJVL në propozim të kryetarit të komunës sëNJVL (neni 19).Kryetari i NJVL është i detyruar që çdo vit te MMJPHtë parashtrojë raport për zbatimin e programeve tësaj për menaxhim me mbeturina, për të cilën më parëështë marrë pajtueshmëri nga Këshilli i NJVL. Raportidorëzohet deri më 28 shkurt në vitin rrjedhës për programine vitit të kaluar (neni 23).2. Menaxhim me mbeturinat në nivel rajonalKëshillat e komunave dhe këshilli i Qytetit të Shkupitnga rajoni adekuat për menaxhim me mbeturinat,miratojnë vendim për firmosjen e marrëveshjes përt’u shoqëruar për vendosjen e sistemit për menaxhimrajonal me mbeturinat me ç’rast rregullohentë drejtat dhe obligimet e ndërsjellta të komunavedhe Qytetit të Shkupit. Përmes menaxhimit rajonalvendoset dhe organizohet sistem për menaxhim membeturinat që përbëhet prej deponisë rajonale përmbeturina dhe/ose objekte tjera dhe instalime përvendosjen e mbeturinave. Aktet për shoqërimin ekomunave dhe Qytetit të Shkupit parashtrohen derite MMJPH në afat prej 30 ditësh nga dita e shoqërimit.Për realizimin e planit rajonal dhe manxhimitformohet bordi ndërkomunal për menaxhim membeturinat. Seancën konstitutive të bordit e thërretkryetari i NJVL me numër më të madh të banorëvenë rajon për menaxhim me mbeturinat. Anëtarët ebordit janë kryetarët e komunave dhe kryetari i Qytetittë Shkupit të cilët kanë lidhur marrëveshje përshoqërim ose persona tjera të autorizuar nga kryetarii komunës dhe Qytetit të Shkupit. Me bordin ligjëronligjëruesi i zgjedhur nga radhët e anëtarëve të

90bordit për periudhën prej dy viteve, por jo më tepërse mandati si kryetar komune. Vendimet e bordit miratohenme dy të tretën e shumicës nga anëtarët epranishëm në seancë. Punët profesionale administrative-teknike,planifikimi, mbajtja e projekteve investuesedhe punët me rëndësi për menaxhim rajonal,realizimi i planit rajonal dhe zhvillimi i sistemit rajonal,monitorim mbi vëllimin e kualitetit të shërbimevetë kryera dhe punë tjera të rëndësishme për zhvillimine menaxhimit rajonal i kryen Qendra rajonale përmenaxhim me mbeturinat, si person i veçantë juridikqë e themelojnë komunat ose Qyteti i Shkupit nga rajoniadekuat që kanë lidhur kontratën për shoqërim.1. Mbledhje dhe transportim i mbeturinaveLlojet e mbeturinave në kompetencat e NJVL janë:mbeturinat komunale, industriale dhe të parrezikshme.Mbeturinat e rrezikshme janë në kompetencat eministrisë së mjedisit jetësor. Rregullat e veçanta përtrajtimin e mbeturinave komunale dhe llojeve të tjeratë mbeturinave në territorin e tyre e shënojnë këshillate NJVL, në propozim të kryetarit të komunës sëNJVL (neni 43).Veprimtarinë mbledhje dhe/ose transportim të mbeturinavekomunale ose llojeve tjera të mbeturinave tëparrezikshme mund të kryejnë (neni 46):• Ndërmarrje publike të themeluara nga një ose mëtepër NJVL,• Persona fizik dhe juridik të cilët kanë lidhur marrëveshjeme NJVL, në pajtim me procedurën me tenderpublik sipas dispozitave të Ligjit për koncesione.Vendet për tretman dhe shmangije të mbeturinave inertei caktojnë Këshillit të NJVL, në propozim të kryetarittë komunës, e në pajtueshmëri me planet përmenaxhim me mbeturinat dhe me planet hapësinoredhe urbanistike (neni 54).2. Mbajtja e evidencës dhe lajmërimitkryetari i komunë së NJVL, është i obliguar të përgatisëraport konsolidues për mbeturinat dhe t’a dorëzojëte ministria për MJPH, më së voni deri më 31 marsnë vitin rrjedhës, për vitin e kaluar (neni39).3. Selektimi i mbeturinaveKryetari i komunës së NJVL i cakton vendet për mbledhjendhe selektimin e mbeturinave e në pajtim me.,,parimin e afërsisë” mban llogari nëse dhënësi i shërbimitnë përgjithësi e plotëson këtë obligim.4. Përpunim dhe vënia në depo të mbeturinavekrytari i komunës së NJVL i cakton lokacionet përvënien në depo të mbeturinave të parrezikshme, nëpajtim me parimin e afërsisë (neni 33). Kryerja e veprimtarisësë përpunimit, dhe /ose deponimi i mbeturinavebie nën sistemin e lejeve.5. Heqja e mbeturinaveObjektet dhe instilacionet të dedikuara për heqjen embeturinave duhet të jenë lidhur me rrjetin integrues(neni 36). Mënyra dhe kushtet për funksionimin e rrjetitintegrues është shënuar në rregullore të veçantë.Rrjeti duhet të përfshijë sistem primar për mbledhjene mbeturinave, stacione të shkarkuara, sisteme sekondaretransportuese dhe deponi.Kryetari i komunës së NJVL i cakton lokacionet e stacionevetë shkarkimit (neni 37).6. DeponimiDeponitë për mbeturina komunale dhe lloje tjera tëmbeturinave të parrezikshme dhe deponitë për mbeturinainerte janë në kompetencat e NJVL-së (neni 80).Оperatorë të deponisë për mbeturina të parrezikshmemund të jenë (neni 82):• Ndërmarrjet publike, ose• Persona juridik, në bazë të lejes dhe marrëveshjesme NJVL pse në bazë të marrëveshjes koncesionale.Deponimi bie nën sistemin e lejeve.7. Financimi i menaxhimit me mbeturinaNJVL kanë obligim të sigurojnë financim (neni 120) për:• Përpunim dhe realizim të dokumenteve planifikuese(plane dhe programe) për menaxhim me mbeturina,• Ndërtim të deponive me mbeturina komunaledhe lloj tjetër të mbeturinave të parrezikshme..Lartësinë e çmimit të shërbimit për mbledhjen dhetransportimin e mbeturinave komunale (neni 121) eaprovon Këshilli i NJVL, në propozim të kryetarit tëNJVL, kur dhënësi i shërbimit është ndërmarrje publikenga NJVL.Çmimi për heqjen e ,mbeturinave ështëcaktuar në bazë të sasisë së mbeturinave, paraqitur nëdenarë/ton (neni 121). Këshilli i NJVL e aprovon lartësinëe çmimit.C. Ligji për kualitetin e ajrit ambientalMe Ligjin për ajër ambiental rregullohen masat përshmangije, parandalim ose zvogëlim të efekteve tëdëmshme nga ndotja e ajrit ambiental mbi shëndetine njeriut si dhe mbi mjedisin jetësor në përgjithësi.

91Më të rëndësishme për NJVL janë instalacionet nëtë cilat zhvillohen procese teknologjike dhe djegijee mbeturinave edhe në objektet energjetike (të a.q.burime stacionare), të cilat duhet projektuar , përgatiturdhe të mirëmbahen dhe të punojnë në mënyrëqë nuk do të miratohet deri në lëshim të substancavendotëse në masë të madhe nga vlerat kufitare të shënuarapër mision. NJVL duhet të kenë parasysh këtëobligim gjatë dhënies së lejeve për ndërtim, gjatëndërtimit të objekteve për të cilat NJVL janë kompetentepër të dhënë leje për ndërtim. Veçanërisht kjokompetencë e NJVL është me rëndësi gjatë dhëniessë B-lejeve integruese ekologjike për B-instalacionindhe për objekte më të vogla që nuk janë në kompetencëtë PIKN regjimit.Vlerat kufitare nuk guxojnë t’a tejkalojnë nivelin e lejuare që janë rregulluar me MMJPH me rregullore tëveçantë. Në mënyrë obligative duhet të aplikohet ngaNJVL gjatë dhënies së B-lejeve integruese ekologjikesi dhe gjatë kontrollit të ndotjes së ajrit nga instalimettjera, objekte dhe mekanizmave për të cilat nuk ështëe nevojshme B-leja.Qeveria e RM mund që me propozim të këshillit tëkomunës dhe të qytetit të Shkupit për një rajon tëcaktuar mund të caktojë vlera më të rrepta të vleravekufitare qëllimore të ajrit ambiental dhe pragjeve tëalarmimit dhe pragun e informimit nga niveli i caktuarnacional (neni 10).Në propozim të këshillit të komunës dhe të qytetit tëShkupit MMJPH mund rë caktojë vlera më të rreptakufitare për një emision të gazrave të mbeturinavedhe avullit nga burimet stacionare për rajone të caktuaranga ata në nivel nacional (neni 13).(1) Planifikim i mbrojtjes së kualitetit të ajrit ambientalDokumentet e planifikimit për rregullimin e cilësisësë ajrit ambiental janë: plani nacional për mbrojtjene ajrit ambiental, programe për zvogëlimin e ndotjesdhe përmirësimin e cilësisë së ajrit ambientaldhe plani akcional për mbrojtjen e ajrit ambiental.Në plan përcaktohen edhe aktivitetet të cilat duhett’i ndërmarrin komunat dhe qyteti i Shkupit nësei mbarë rajoni ose një pjesë e rajonit të tyre ështëpërfshirë në zonën ose aglomeracionin me rëndësiprioritare. Në këtë rast komunat dhe qyteti i Shkupitduhet të kenë kujdes që aktivitetet për të cilat u japinleje mos të pengojnë në realizimin e qëllimevetë përcaktuara në plan. Nëse një komunë ose qytetii Shkupit me plan janë të obliguar për realizimin emasave ose aktiviteteve të caktuara është e nevojshmeqë të sigurohen se mjetet financiare të këtyremasave janë përfshirë në programin vjetor të cilin emiraton qeveria e RM.Masat dhe vlerat nga ana e MMJPH me rregullore tëveçantë, në mënyrë të obligueshme duhet të aplikohennga NJVL gjatë dhënies së B-lejes dhe gjatëkontrollit të ndotjes së ajrit nga instalacione tjera,objekte, makineri për të cilat nuk është e nevojshmeB-leja.Qeveria e RM mund që në propozim të këshillit tëkomunës ose të qytetit të Shkupit për rajon të caktuartë caktojë vlera më të rrepta të tërësisë kufitaretë ajërit ambiental dhe të vlerave kufitare qëllimoretë ajrit ambiental dhe pragjeve të alarmimit dhe pragune informimit në nivel të caktuar nacional (neni10).Në propozim të këshillit të komunës dhe qytetit tëShkupit MMJPH mund të caktojë vlera më të rreptakufitare për emision nga mbeturinat e gazërave dheavullit të burimeve stacionare për rajone të caktuaranga ato të përcaktuara në nivel nacional (neni 13).(2) Programi për zvogëlimin e ndotjes dhe përmirësimine cilësisë së ajrit ambientalKëshilli i komunës ose i qytetit të Shkupit rajonit të tëcilave u takojnë rajonez dhe aglomeracionet miratonprogram për zvogëlimin e ndotjes dhe përmirësimine kualitetit të ajrit ambiental (neni 126). Nëse zonatdhe aglomeracionet shtrihen në rajonin e më shumëkomunave, ato mund të miratojnë program të përbashkët.Programi ka të bëjë për periudhën për të cilënështë në fuqi plani:(3) Plane aksionale për mbrojtjen e ajrit ambientalPlanet aksionale i miraton këshilli i komunave dhei qytetit të Shkupit në propozim të kryetarit të komunës.Plani aksional për alarmimin e gjendjeve dhe obligimevepër informim miratohet nga komuna dhe qytetii Shkupit në raste kur në rajonet dhe aglomeracionetqë hyjne në rajonin e tyre ekziston rrezik real nga tejkalimii vlerave qëllimore dhe kufitare për kualitetin eajrit ambiental ose ka raste të shpeshta të tejkalimit(neni 30).(4) Obligime të përgjithshme gjatë planifikimitKryetari i komunës dhe i qytetit të Shkupit ka përdetyrë të parashtrojë raporte vjetore për zbatimine programeve të sjellura dhe planeve aksionale derite MMJPH (neni 34). Në rajonet dhe aglomeracionetqë kanë nivel më të ulët nga vlera e përcaktuarkufitare, organet kompetente të NJVL janë të obliguarata mbajnë nivelin e substancave ndotëse nënvlerat kufitare të caktuara për cilësinë dhe të përpiqentë mbrohet kualiteti më i mirë i ajrit ambientalkonform parimeve për zhvillim të qëndrueshëm(neni 35).

92(5) Sistemi informativKryetari komnës dhe qytetit të Shkupit obligohet qët’i shpall dokumentet e miratuara të planeve dhe aktetdhe t’i lajmërojë për masat e marra në lidhje memenaxhimin dhe përmirësimin e kualitetit të ajrit ambiental.(6) Mbrojtja e ajrit ambiental nga ndotjaRreptësisht ndalohet djegia e mbeturinave në hapësirëtë hapur (neni 56-a). NJVL nëpërmjet të inspektorëvetë autorizuar për mjedis jetësor janë të obliguar tëkenë parasysh që të mos digjet mbeturina në ambienttë hapur me ç’rast parashikohet dënim prej 150 europër person fizik deri 500 euro për person juridik.Ç. Ligji për ujëratMenaxhimi me ujërat i përfshin të gjitha masatdhe aktivitet për shfrytëzimin racional dhe efikastë shfrytëzimit të ujërave, zhvillim të qëndrueshëmtë resurseve ujore, mbrojtja e ujërave edhe mbrojtjenga ndikimet e dëmshme të ujërave. Në RM janëpërcaktuar 4 rajone në derdhjet e lumenjëve Vardar,Drini i Zi, Strumica dhe Morava Jugore (neni 7).Shfrytëzimi i ujërave bëhet me lejen e dhënë ngaMMJPH me ç’rast merret e drejta për ujë (neni 23).Procedurën për ndarjen e koncesioneve e dhënë ngaMMJPH me ç’rast në komisionin që realizon koncesioninnë mënyrë të obliguar emërohen përfaqësuestë NJVL (neni 54) në rajonin e së cilës realizohet koncesioni.1. PlanifikimiDokumenti më i rëndësishëm i planifikimit në aspektine NJVL janë planet për menaxhimin me derdhje lumoretë cilat përpunohen në secilën derdhje lumore nëveçanti. Planet i miraton qeveria e RM në peridhë prejgjashtë vitesh. Planet paraqesin bazë mbi të cilën zbatohenlejet për shfrytëzimin e ujërave dhe në të cilatjepen synime për zhvillimin e ardhshëm të aktiviteteveqë kanë të bëjnë me shfrytëzimin e ujërave (neni 66).2. Mbrojtja e ujëraveNJVL duhet të kërkojnë leje lëshimin e ujërave tëmbeturinave nga rajoni i saj nga MMJPH (neni 79).Gjatë dhënies së B-lejes, duhet që NJVL të kërkojë ngaoperatori të posedojë leje për lëshimin e dhënë ngaMMJPH. NJVL duhet t’i ndërtojë në leje elementet epërmbajtura në leje për lëshim.3. Zonat e mbrojturaNJVL mund t’i bëjnë me dije MMJPH për nevojën përpërcaktimin e zonave mbrojtëse në rajonin e tyre, meç’rast vendimin për këtë e miraton Këshilli i NJVL (neni96).4. Zona për larjeKryetari i komunës dhe i qytetit të Shkupit në rajonine të cilëve janë përcaktuar zonat për larje janëtë obliguar që të njëjtat t’i shënojnë. Njëkohësishtkryetari është i obliguar të ndërmerr masa për mbrojtjene zonave për larje nga ndotja dhe për mbrojtjennga veprimtaritë ose aktivitetet të cilat mund që negativishttë ndikojnë në cilësinë e ujërave për larje.Kryetari komunës është i obliguar që t’a rregullojëmënyrën e shfrytëzimit të ujërave për larje në pajtimme standardet e përcaktuara me aktetet ndërligjore(neni104). Ai e përcakton edhe periudhën e zgjatjessë zonës së larjes si dhe numrin e shfrytëzuesve sipassë cilit mund të përcaktohet se sezoni për larje ka filluarose ka përfunduar. Në rast të zvogëlimit të kualitetittë ujit për larje, kryetari i komunës dhe qytetittë Shkupit është i obliguar ta informojë publikun përndryshimin e kualitetit të ujit si dhe për masat qëduhet të ndërmerren.5. Mbrojtja e tokës bregdetareNJVL duhet të ketë parasysh llojin e dispozitave ligjorenga neni 105 gjatë planifikimit urbanistiko hapësinorsi dhe gjatë kryerjes së aktiviteteve bujqësore.6. Lëshimi i ujërave të ndoturaPër NJVL më të rëndësishme janë dispozitat nga neni113 lidhur me obligimin e tyre ndaj ujërave të ndotura.NJVL janë të obliguara t’i mbledhin bartin dhet’i pastrojnë ujërat e ndotura që dalin ose krijohen nërajonin e tyre duke përfshirë edhe llumin, si dhe të sigurojnëujërat e ndotura urbane që hyjnë në sistemete kolektorëve para lëshimit të trajtohen në mënyrëadekuate. Për realizimin e këtij aktiviteti Qeveria eRM miraton program për sigurimin, mbledhjen dhepastrimin e ujërave të ndotura urbane në bazë të programittë sjellur nga këshillat e komunave dhe këshillii qytetit të Shkupit. Programi për qytetitn e Shkupitpërpunohet në bazët të propozim programit të sjellurnga këshillat e komunave në Qytetin e Shkupit.7. Lëshimi i ujërave të ndotura industrialeNëse ujërat e ndotur industriale lëshohen në sistemetpër mbledhjen dhe pastrimin e ujërave të ndotura urbane,kryetari i NJVL obligohet të sigurojë para-trajtimine tyre përkatës (neni 116).8. Programi për mbrojtjen nga veprimi i dëmshëm iujëraveMbrojtja nga veprimi i dëmshëm i ujërave është njërandër kompetencat e rëndësishme të NJVL me ç’rastjanë obliguar të marrin masa dhe aktivitete përkatë-

93se për preventivë dhe mbrojtje. NJVL në rajonin e sajurban janë kompetent vetëm për ruajtjen dhe mbrojtjennga vërshimet dhe nga ndikimet e tjera të dëmshmetë ujërave (neni 123).NJVL janë të obliguara të përgatisin programe përmbrojtjen nga veprimi i dëmshëm i ujërave në rajonine tyre që i sjellin këshillat e NJVL. Me programparashihen masa preventive, ndërtimi i objektevembrojtëse dhe makinerisë për ushtrimin e detyravepër mbrojtjen nga ndikimi i dëmshëm i ujërave ( ndërtimii pendave, akumulimeve, rregullimi i lumenjve,rregullimi i përronjëve, mbrojtja e tokës nga erozioni,pyllëzimi e tj).9. Plane operative për mbrojtjen dhe sigurinë nga vërshimetnë rajonet e rrezikuaraNJVL janë të obliguara të hartojnë Plane Operative përsigurimin dhe mbrojtjen nga vërshimet për rajonet errezikuara (neni 126). Plan operativ miraton këshilli iNJVL me propozim të kryetarit të NJVL. Nëse rajoni irrezikuar gjendet në dy ose më shumë komuna, planinoperativ e miratojnë me marrëveshje këshillat iNJVL të përfshira sipas pajtueshmërisë paraprake tëMMJPH. Nëse NJVL menaxhojnë me penda dhe akumulimedhe me penda mbrojtëse, ato janë të obliguaraqë këto objekte t’i shfrytëzojnë dhe t’i mirëmbajnënë mënyrë që siguron pranim të valëve vërshuese, sidhe sigurim të mbrojtjes së tyre nga fatkeqësitë elementare.(neni 129).10. Rregullimi dhe mirëmbajtja e ujërave sipërfaqësorRajonin bregdetar në vendbanimet e banuara e përcaktonkëshilli i komunave dhe këshilli i qytetit tëShkupit në propozim të kryetarit pas pajtueshmërisëparaprakr të MMJPH. Qasja deri te brezi bregdetarështë i lirë me ç’rast këshilli i komunës dhe qytetit tëShkupit në propozim të kryetarit e rregullon qasjenderi te brezi bregdetar të rrjedhës së ujit, liqeve, akumulimevepër sport, rekreim dhe aktiviteteve të ngjashmenëse nuk është e rregulluar ndryshe me ligjinpër ujëra ose ligj tjetër (neni 132).Për shkak të mbrojtjes nga veprimi i dëmshëm i ujëraveNJVL obligohen që një herë në vit deri në fund tështatorit të bëjë vlerësimin për atë se a janë në gjendjeujërat rrjedhëse në rajon në kompetencën e tyre tëshkaktojnë vërshimin e tokës dhe sigurojnë kaliminpa pengesë të ujërave dhe dispozitat për kontrollin evërshimeve respektohet tërësisht (neni 133).11. Mbrojtja nga erozionet dhe rregullimi rëkeveKëshilli i komunave dhe këshilli i qytetit të Shkupitjanë të obliguar që në territorin në kompetencat etyre t’i caktojnë kufijtë e rajoneve erozive dhe rajonine rrezikuar nga erozioni dhe t’i përcaktojnë masat dhepunët për sigurimin e tokës nga erozioni dhe rregullimine rëkeve, në bazë të dokumentacionit teknik(neni135). Këshilli i qytetit të Shkupit i cakton kufijtë e rajoneveme propozimin e këshillave të komunave nëqytetin e Shkupit. Ekonomitë e ujërave përcaktojnërajonet me të cilat menaxhojnë, ndërsa MMJPH i caktonrajonet tjera.NJVL obligohen që të marrin masa për rregullimin erëkeve që gjenden në rajonin e tyre përveç atyre qëjanë në kompetencave të ekonomisë së ujërave osepersonave tjerë juridik që menaxhojnë me këto rajone(neni 141). NJVL janë të obliguara të paraqesinraporte të realizuara dhe aktivitete të ardhshme derite MMJPH, ndërsa ato i përgatit dhe i shpall kryetari ikomunës së NJVL.12. Мonitorimi- Monitorimi i ujërave në zonat për larjeKryetari i NJVL në rajonin e të cilit gjendet rajoni përlarje janë të obliguar t’a përcjellin kualitetin e zonëspër larje dhe të dhënat t’ua paraqesin institucioneveqëndrore shtetërore- Monitorimi i ujërave të ndotura të lëshuaraDeri sa NJVL themelon ndërmarrje publike për grumbullimin,mbledhjen dhe trajtimin e ujërave të ndotur,obligohet që për të njëjtat të sigurojë instrumenteadekuate për matjen e ujërave të lëshuara.13. Furnizimi me ujëUjërat natyrore sipërfaqësore, burimet dhe trupatnëntokësor ujor me kuantitet dhe kualitet përkatëspër konsumim nga njeriu, në rend të parë duhet tëshfrytëzohen për ujësjellës publik dhe prodhimin eushqimit të popullatës lokale, në rajonin e NJVL kugjenden të njëjtat (neni 181).Kryetari i NJVL është i obliguar të sigurojë:• Realizimin e qëllimeve lidhur me standardet dhevlerat për kualitetin e ujërave:• Zhvillimin dhe mirëmbajtjen e sistemit efikas dheekonomik për furnizimin me ujë për pijë në sasitë mjaftueshme sipas kërkesave deri te të gjithëshfrytëzuesit ligjor.;• Ndërmarrja e masave të përcaktuara me dispozitate ligjit për ujëra.Për shkak të kryerjes së këtyre punëve me propozimtë kryetarit të NJVL mund të themelohet ndërmarrjepublike për ushtrimin e veprimtarisë dhe punës dhemirëmbajtjes së sistemeve për furnizim me ujë përpije.Dy ose më tepër komuna dhe qyteti i Shkupitmund të themelojnë ndërmarrje publike të përbashkëtsi dhe t’a besojnë t’a kryejnë edhe persona tjerëjuridik përmes koncesionit ose kontraktim të partne-

94ritetit publiko privat. Kryterai i komunës së NJVL nëbashkëpunim me personin juridik i cili ushtron furniziminpublik, obligohet menjëherë dhe pa shtyrjet’i ndërmarrin masat e nevojshme për sanim si dhet’a përcaktojnë kufizimin dhe ndalimin e shfrytëzimittë ujit sipas nevojës që me qëllim që përsëri të sigurohetuji dhe t’a informojnë drejtorinë e ushqimit1) Përkufizimet për shkak të mungesës së ujitNë rast kur bëhet largimi (përkufizimi për shkak tëmungesës së ujit) zgjat 14 ditë kryetari i NJVL menjëherëduhet t’a informojë ministrinë e shëndetësisëpër kufizimin, shkaqet e kufizimit, masat e ndërmarradhe koha e zgjatjes.2) Burimet e mjeteve financiareBaza marteriale dhe financimi i zhvillimit dhe menaxhimime ujërat përcakton kompensim që ka të bëjëme shfrytëzimin e ujërave dhe atë: kompensim tëshpenzimeve për mjedisin jetësor dhe për resursin,respektivisht zbatim të parimeve ,, ndotësi paguan”dhe ,,shfrytëzuesi paguan”.Mjetete nga kompensimet realizohen nëpërmjet tëprogramit ,,Menaxhim me ujëra” që e miraton Qeveriae RM me propozim të MMJPH (neni 218). Me programinfinancohet dhe /ose kofincohet realizimi projekteve,programeve, aktiviteteve dhe /ose masat ededikuara për NJVL. Për sigurimin e mjeteve nga programi,NJVL duhet që në kohë t’i shqyrtojnë nevojat emjeteve dhe t’i parashikojnë aktivitetet të cilat duhett’i marrin për shkak të realizimit të tyre, si dhe në kohët’i dorëzojnë deri te MMJPH ose në ndonjë tjetër ministrinë pajtim me lëminë, për shkak të përfshirjes sëtyre në Program.3) Оrganizimi për menaxhim me ujëratNë këshillin për menaxhim me rajonin e rrjedhës sëlumit (neni 223) marrin pjesë përfaqësues të dominuartë: MMJPH, ministria për bujqësi, ministria përshëndetësi, minstria për transport dhe lidhje, komunatdhe qyteti i Shkupit janë palët tjera të interesuara.***Vlerësimet tregojnë për nevojën e investimit të 175 euronë banor, vetëm për ndërtimin e infrastrukturës për mbrojtjenujërave nga ndotja. Kur kësaj i ndërlidhen edhe nevojate monitrorimit të cilësisë së ujërave si dhe mjetevetë domosdoshme për mirëmbajtjen e kësaj infrastrukturedo të konkludojmë se zhvillojmë edhe më tej ndoshtasfidën më esenciale financiare për zhvillimin e procesevenë vend dhe për përcjelljen e integrimit të tij evropian.D. Ligji për mbrojtjen nga zhurma në mjedisetjetësoreMe ligjin për mbrojtjen nga zhurma në mjedisin jetësorvendoset korniza juridike me qëllim të krijimittë kushteve të shëndosha për jetën e njerëzve dhembrojtjen e mjedisit jetësor nga zhurma, ndërmarrjene masave dhe aktiviteteve për vetimin, pengiminose zvogëlimin e zhurmës, ndërmarrja e masave përmbrojtjen nga zhurma e cila imponohet nga mjedisii afërt, evitimi ose zvogëlimi i efekteve të dëmshmeqë janë pasoja i ekspozimit të zhurmës dhe sigurimii bazës për zhvillimin e masave për zvogëlimin përzvogëlimin e zhurmës që shkaktojnë burime më tëmëdha, veçanërisht mjetet transportuese jugore, hekurudhore,ujore dhe infrastruktura, komunikacioniajëror, pajisja që shfrytëzohet në hapësirë dhe industrisi dhe mjetet mobile mekanike për punë (neni 2).Midis bartësve themelor të obligimit për mbrojtjennga zhurma janë edhe komunat, qyteti i Shkupit dhekomunat e Qytetit të Shkupit përmes ndërmarrjes sëmasave konkrete në mbrojtjen nga zhurma, para segjithash në planifikimin e hapësirës (planifikimi urbanistik),përgatitja e planeve për mbrojtjne nga zhurmadhe ndërmarrja e masave të kontrollimit të burimevetë zhurmës (objektet turistiko-hotelierike dhe objektetenë hapësirë, zhurma nga fqinjët si dhe ushtrimi iveprimtarive të caktuara)(1) Sjellje dhe zbatim i dokumenteve planifikuese përmenaxhim me zhurmënSi dokumente planifikimi, në nenin 14, janë përcaktuar:• Hartat strategjike për zhurmën, në të cilat tregohetvlerësimi global i ekspozimit të përcaktuar në rajonetë caktuara që dalin nga burime të ndryshmetë zhurmës dhe në të cilat jepen parashikime përekspozimin e ardhshëm ndaj zhurmës për atë rajondhe• Plani aksional – i përcakton masat që duhet tëndërmerren me qëllim të menaxhimit me problemetdhe efektet lidhur me zhurmën duke i përfshirëedhe masat për zvogëlimin e zhurmës.Harta strategjike për zhurmënHartat strategjike për zhurmën në mënyrë obliguesepërpunohen për të gjitha aglomeracionet, rrugëtkryesore, hekurudhat kryesore dhe aeroportëtkryesorë në RM. Hartat strategjike për zhurmën përvendbanime dhe rajonet me interes të veçantë të kulturës,përpilohen sipas nevojës në bazë të vendimit tëmarrë nga personi juridik i cili menaxhon me rajonin

95(neni 15, alinea1). Hartat strategjike përpunohen prejnjë periudhë prej 5 vitesh.Për aglomeracionet dhe vendbanimet, hartat strategjikepër mbrojtjen nga zhurma i miratojnë këshilli ikomunave dhe të qytetit të Shkupit me propozim tëkryetarit (neni15, alinea 2). Në rastet kur një aglomeracionpërfshin më shumë komuna qeveria e RM mevendim përcakton se cila komunë do të jetë kompetentepër përpunimin e hartës strategjik për zhurmën(neni 16, alinea 1).Kryetari i komunës dhe i qytetit të Shkupit është iobliguar që hartat strategjike për zhurmën t’ia parashtrojëMMJPH në një afat prej 30 ditësh nga dita epërpunimit të tyre.Planet akcionale për zhurmënPlanet aksionale për zhurmën përpunohen në bazëtë hartave strategjike për zhurmën. Këshilli i komunësdhe i qytetit të Shkupit me propozim të kryetarit kakompetencë për përpunimin e planeve akcionale përzhurmën dhe aglomeracionet dhe për vendbanime(neni 17). Planet aksionale përpunohen për periudhëprej 5 vitesh. Kryetari i komunës dhe qytetit të Shkupitjanë të obliguar që planet aksionale për zhurmën t’iaparaqesin për miratim MMJPH në afat prej 30 ditëshnga dita e përpunimit të tyre.Mendimet e fituara nga publiku merren parasyshgjatë sjelljes së planeve aksionale.Planifikim urbanistik dhe leja për ndërtimNë planifikimin e hapësirës urbane duhet të ketë kujdesëgjatë dhënies së lejes ndërtimore, respektivishtnëse në projektet kryesore për ndërtimin e objektevenë kompetencë për NJVL janë përfshirë standardetdhe masat mbrojtëse për mbrojtjen nga zhurma.NJVL mund të refuzojnë pranimin e ndërtimit ose tëmos japin leje ndërtimore nëse masat për mbrojtjennga zhurma nuk zbatohen.Dh. Menaxhim me paketimin dhe mbeturinat epaketuaraMe Ligjin për menaxhim me paketimin dhe mbeturinate paktuara rregullohen kërkesat për mbrojtjen emjedisit jetësor të cilat patjetër duhet t’i plotësojëpaketimet gjatë prodhimi të tij, lëshimit në treg dhevënia në përdorim dhe trajtimi me mbeturinat e paketuaraqë i përfshin obligimet dhe përgjegjësitë eoperatorëve ekonomikë dhe subjekteve tjera të cilatmarrin pjesë në procesin e prodhimit, lëshimit nëtreg dhe vënia në përdorim të paketimit, rregullate mbledhjes, përdorimit të sërishëm, përpunimidhe mënjanimi, si dhe kushte tjera për trajtimin memendurinat e paketuara, lajmërimi dhe instrumentetekonomike për arritjen e qëllimeve nacionalepër mbledhjen edhe përpunimin e mbeturinave tëpaketuara.Kryetari i komunës, komunës në Qytetin e Shkupitdhe Qytetit të Shkupit është përgjegjës të organizojëmbledhjen e caktuar të mbeturinave të paketuaraqë janë mbeturina komunale të rajonit të komunës,komunës në Qytetin e Shkupit dhe Qyteti i Shkupit.Kryetari i komunës i realizon këto obligime në bazë tëkontratës së firmosur me personin juridik për të trajtuarmbeturinat e paketuara ose me trajtuesin individualme mbeturinat e paketuara. Kontrata i rregullontë drejtat dhe obligimet e ndërsjellta të palëve të kontraktuara,kishtet dhe mënyrën e vendosjes së mbledhjessë caktuar dhe trajtimi i mbeturinave të paketuara,lloji i mbeturinave të paketuara, kërksa lidhur mekaulitetin e mbeturinës së paktuar të mbledhur dhederi sa është e mundur edhe trajtimin e paketimit,mënyrës së financimit dhe mbulimi i shpenzimeve,mënyra e informimit të publikut, shfrytëzuesit përfundimtarësi dhe çështje tjera me interes të përbashkët.(neni 26)Për shkak të ndjekjes së gjendjes me menaxhim membeturinat e paketuara, Qeveria e RM formon Komisionpër menaxhim me mbeturinat e paketuara i cilipërbëhet nga kryeatri dhe më ë shumti 15 anëtarë memandat prej 3 vitesh. Në këtë komision, një përfaqësueska nga BNJVL.Kryetari i komunës, komunës në Qytetin e Shkupit,Qytetit të Shkupit, formon edhe Komsion për të vendosurmbi ankesën e vendimit të miratuar nga inspektorii autorizuar për mjedis jetësor dhe inspektori komunali komunës, komunave në qytetin e Shkupit dheqytetit të Shkupit (neni 38).Е. Menaxhimi me pajisje elektrike dheelektronike dhe pajisje e mbeturinaveelektrike dhe elektronikeMe këtë ligj rregullohen kërkesat për mbrojtjen e mjedisitjetësor të cilat duhet t’i plotësojnë personat juridikdhe fizikë të cilët prodhojnë dhe lëshojnë në tregnë RM pajisjen elektrike dhe elektronike dhe të cilëttrajtojnë pajisjen e mbeturinave elektrike dhe elektronike,si dhe subjekte tjera të cilat marrin pjesë në procedurate prodhimit dhe lëshimit të pajisjes elektrikedhe elektronike në treg, kufizimi i nevojës së substancavetë rrezikshme në prodhimin e pajisjes elektrikedhe elektronike, mënyra e mbledhjes, tretmani, përpunimidhe largimi i pajisjes elektrike dhe elektronike,s dhe çështje tjera për menaxhim me pajisjen elektrikedhe elektronike.

96Kryetari i komunës, i komunave në qytetin e Shkupitdhe kryetari i Qytetit të Shkupit, ka obligim të organizojëmbledhje të veçanta të pajisjes së mbeturinave,të autorizojë mbledhës të pajisjes së mbeturinavenga amvisëritë, si dhe caktojë dhe të organizojëvende, respektivisht lokacione për mbledhje të caktuartë pajisjes së mbeturinave nga amvisëritë nëbashkëpunim me mbledhësin e autorizuar në qendratmbledhëse të mbarë rajonit të komunës, komunësnë qytetin e Shkupit dhe qyteti i Shkupit, kushfrytëzuesit përfundimtarë do të mund që pajisjene mbeturinave nga amvisëritë që falas t’a dorëzojnë.Gjatë caktimit të vendeve dhe lokacioneve në qendratmbledhëse duhet të merret parasysh numri i banorëvenë vendin e banuar, me ç’rast duhet të sigurohetsë paku nga një mbledhës në qendrën për 30.000banorë. Qendrat mbledhëse i përfshijnë vendet dhelokacionet ekzistuese për mbledhjen e fraksioneve tëmbledhura në veçanti, për deri sa plotësohen kushtete përcaktuara me këtë ose ndonjë ligj tjetër.Kryeatari i komunës, kryetari i komunës në qytetine Shkupit dhe kryetari i qytetit të Shkupit në bashkëpunimme mbledhësin e autorizuar është i obliguarnë vende adekuate t’a lajmërojë publikun për adresate qendrave mbledhëse të cilat ekzistojnë në rajonin easaj komune, qytetin e Shkupit ose komunat në qytetine Shkupit të cilat janë përfshirë në sistemin përtrajtimin e pajisjes së mbeturinave, respektivisht kukryhet mbledhja e pajisjes së mbeturinave.Kryetari i komunës, komunës në Qytetin e Shkupit,Qytetit të Shkupit, formon edhe Komsion për të vendosurmbi ankesën e vendimit të miratuar nga inspektorii autorizuar për mjedis jetësor dhe inspektorikomunal i komunës, komunave në qytetin e Shkupitdhe qytetit të ShkupitË. Menaxhim me bateritë dhe akumulatorët dhebateritë dhe akumulatorët e mbeturinaveMe këtë Ligj rregullohen kërkesat për mbrojtjen e mjedisitjetësor të cilët patjetër duhet t’i mbushë bateritëdhe akumulatorët e mbeturinave gjatë prodhimit dhelëshimit në treg të tyre në RM dhe trajtimi i baterivedhe akumulatorëve të mbeturinave që i përfshin dheobligimet dhe përgjegjësitë e operatorëve ekonomikëdhe subjektet tjera të cilët marrin pjesë në procesin eprodhimit dhe lëshimit në treg të baterive dhe akumulatorëve,kufizimi i përdorimit të baterive dhe akumulatroëvetë cilët përmbajnë substanca të rrezikshme,rregulla për mbledhje, përpunim reciklim dhe largimtë baterive dhe akumulatorëve të mbeturinave, si dhekushte tjera për trajtimin e baterive dhe akumulatorëve,lajmërim dhe instrumente ekonomike për arritjene qëllimeve nacionale për mbledhjen dhe përpunimine baterive dhe akumulatorëve të mbeturinave.Kryetari i komunës është i obliguar të:- caktojë vende për vendosjen e enëve për mbledhjetë veçantë të baterive dhe akumulatorëve tëmbeturinave në rajonin e komunës, komunës nëqytetin e Shkupit dhe qyteti i Shkupit dhe- оrganizon sisteme për mbledhje dhe deponim nëkohë të baterive dhe akumulatorëve portativë tëmbeturinave dhe dorëzimi i tyre për trajtim, përpunimdhe/ose reciklim.Kryetari i komunës kryen këtë obligim në bashkëpunimme trajtuesin kolektiv dhe/ose trajtuesinindividual me të cilët mund të organizojë mbledhjene veçantë të baterive të mbeturinave në rajonine komunës, komunës në qytetin e Shkupit dhe qytetii Shkupit përmes vendosjes së vendeve mbledhësedhe qendrave. Vendet mbledhëse dhe qendrat mundtë jenë të vendosura në hapësirat e poseduesve osetregtarëve, në hapësirat e institucioneve edukative-arsimoretë cilat ekzistojnë në rajonet e komunës,komunës në qytetin e Shkupit dhe qytetin e Shkupit,në tregjet e gjelbërta ose tregje tjera të organizuaranë veçanti, në sipërfaqet publike ose në vende tjeraadekuate ku pritet që shfrytëzuesit përfundimtarëtë lënë akumulatorë dhe bateri të mbeturinave dukepasur parasysh dendësinë e popullatës. Vendet mbledhësetë vendosura në shkollat fillore dhe të mesmetë jenë të dedikuara vetëm baterive dhe akumulatorëveportative.Këtë obligim kryetari i komunës mund t’a realizojëedhe në bazë të kontratës së lidhur me personin juridikkolektiv dhe/ose me trajtuesin e pavarur. Kontratai rregullon të drejtat e ndërsjellta dhe obligimete palëve të kontraktuara, kushtet dhe mënyra e vendosjessë mbledhjes së baterive dhe akumulatorëvetë mbeturinave, mënyra e financimit dhe mbulimi ishpenzimeve, mënyra e informimit të publikut dheshfrytëzuesit përfundimtarë, si dhe çështje tjera meinteres të përbashkët.Kryetari i komunës, komunës në Qytetin e Shkupit,Qytetit të Shkupit, formon edhe Komsion për të vendosurmbi ankesën e vendimit të miratuar nga inspektorii autorizuar për mjedis jetësor dhe inspektorikomunal i komunës, komunave në qytetin e Shkupitdhe qytetit të ShkupitF. Ligji për mbrojtjen e natyrësLigji për mbrojtjen e natyrës i rregullon specifikat qëkanë të bëjnë me mbrojtjen e lloj-llojshmërisë biologjike,rajonale dhe vendore, mbrojtjen e trashëgimisënatyrore në dhe jashtë rajonit mbrojtës dhe mbrojtjae mineraleve dhe fosileve.

97Sipas Ligjit për mbrojtjen e natyrës, përgjegjësia ndahetmidis MMJPH dhe komunave. Menaxhimi dhemonitorimi i rajoneve mbrojtëse me interes lokal (siçjanë përmendoret e natyrës dhe park – pyjet) u janëdeleguar komunave. Procedura formale-juridike përshpalljen e rajoneve mbrojtëse është locuar në nivelinqëndror, por në procedurën për shpallje këshilli iNJVL dhe këshilli i qytetit të Shkupit kanë mundësi t’iparaqesin propozim MMJPH për shpalljen e rajonitmbrojtës.1) Menaxhimi me rajonet mbrojtëseMenaxhimi me parqet nacionale, në konform dispozitaveligjore kryejnë institucionet publike – parku nacional,të themeluara nga ana e qeverisë së RM, bordidrejtues i këtyre institucioneve publike përbëhet ngapesë anëtarë dhe atë: dy përfaqësues së MMJPH, njëpërfaqësues nga NJVL dhe dy përfaqësues nga tëpunësuarit në institucionin publik- parku nacional.2) Këshilla nacionale për mbrojtjen e natyrësLigji për mbrojtjen e natyrës propozon edhe themelimine këshillit nacional të natyrës si trup koordinativdhe këshillëdhënës i qeverisë së RM dhe forumi multisektornë të cilin do të diskutohet për çështjet më tërëndësishme që dalin nga dispozitat e këtij ligji. Ligji parashikonpërfshirjen e NJVL në punën e këshill it përmespërfaqësuesit të deleguar nga BNJVL (neni 145-147).3) Dokumentet planifikueseGjatë përgatitjes së dokumenteve zhvillimore strategjike,planifikuese dhe programore nga ana e organevetë pushtetit shtetëror ose këshillave të komunave,këshillat e komunave në qytetin e Shkupit dhe këshillii qytetit të Shkupit të cilët mund të kenë efekte tëkonsiderueshme mbi natyrën, është e nevojshme qëtë bëhet vlerësimi i ndikimeve të masave dhe aktivitetevetë parashikuara me këtë lloj të dokumentit.Për shkak të mbrojtjes së natyrës, dokumentet për rregullimindhe shfrytëzimin e hapësirës përveç tjerashduhet të përmbajnë edhe harta shqyrtuese të rajonevembrojtëse, të objekteve dhe paraqitjes hartografiketë vendbanimeve natyrore.Dokumentet për shfrytëzimin dhe rregullimin e hapësirësqë përfshin rajone mbrojtëse sillen pas mendimittë marrë nga MMJPH.***Decentralizimi i zbatuar në lëminë e kornizës ligjore dheinstitucionale është hap i rëndësishëm drejt harmonizimitme standardet e BE, me çrast krijohen kushte tëdomosdoshme për shfrytëzimin e fondeve aderuesetë BE-së. Sfidë e vërtetë e absorbimit dhe zbatimit tëkompetenceva të reja edhe më tej qëndron para neshpër një ballafaqim të suksesshëm me të, prioritet ështëpërpunimi i kapaciteteve të admisntratës lokale si dheinvestimi në përforcimin e forcës së saj operative.Me këto zgjidhje ligjore NJVL fitojnë instrumente të domosdoshmepër përgatitjen e aktiviteteve politike, planifikuesedhe realizimin e aktiviteteve për përmirësimin ecilësisë së mjedisit jetsëor në territorin e tyre, si dhe me instrumentepër parandalimin e ndotjes së mjedisit jetësor.

98ENERGJETIKA DHE12EFIKASITETI ENERGJETIKЕnergjetika paraqet degë kryesore për zhvillimdhe avancim në R. e Maqedonisë, shtyllë përmessë cilës funksionojnë të gjithë sektorët në vendintonë. Energjia elektrike paraqet të mirë të përgjithshmepër çdo qytetar në vendin tonë. Ndërsa përpjekjapër siguri energjetike nuk është vetëm në nivel qëndror,por edhe në nivel lokal ku komunat kanë kompetencëdhe obligime në sigurimin e stabilitetit energjetik.Republika e Maqedonisë në vitet e kaluara në masë tëmadhe e miratoi rregullativën ligjore të nevojshme ecila e përfshin sektorin dhe atë përmes:• Ligjit për energjetikë• Strategjisë për zhvillim të energjetikës• Strategjisë për efikasitet energjetikGjatë definimit të sektorit energjetik në vendin tonëme përqindje më të madhe ndërmerren edhe burimealternative të energjisë para sa gjithash burimet përtrirësesi energji diellore nga era dhe uji.Pastaj duhet të theksojmë se rrezatimi mesatar diellornë Maqedoni është për rreth 30% më i lartë nga vleramesatare në vendet evropiane ndërsa temperaturat eujit gjeotermal në pishinat gjeotermale në territorine Republikës sonë është e lartë dhe mesatarisht përmbanmidis 30 - 78°shkallë dhe për momentin, mësë tepërmi shfrytëzohet për ngrohjen e serrave. NëRepublikën e Maqedonisë në mënyrë aktive shfrytëzohetedhe potenciali ujor për prodhimin e energjisëdhe në rrjedhë është hartimi i studimeve për shfrytëzimine energjisë nga era për rajonet në të cilat ështëmë e përfshirë.Shfrytëzimi i burimeve përtrirëse të energjisë dhe sigurimii pavarësisë energjetike në nivel lokal duhettë jetë prioritet i çdo komune. Pastaj një hap i rëndësishëmpër sigurimin e pavarësisë energjetike bënpjesë në efikasitetin energjetik.Еnergjetika dhe efikasiteti energjetik në nivellokalKompetenca dhe obligimet e vetëqeverisjes lokale nëlëminë e energjetikës dhe efikasitetit energjetik nëpërgjithësi rrjedhin nga rregullativa plotësuese ligjoree miratuar në periudhën 2011 – 2012,Ligji për energjetikëMe Ligjin për energjetikë nga viti 2006 dhe ndryshimetnga 2008 janë miratuar prezumime dhe kushtepër realizimin e efikasitetit energjetik dhe promovimine shfrytëzimit të burimeve përtrirëse të energjisëdhe çështje tjera të rëndësishme për energjetikënnë nivel lokal. Një ndër qëllimet e Ligjit ishin edherritja e efikasitetit energjetik dhe nxitja e shfrytëzimittë burimeve përtrirëse të energjisë. Me këtë këtë Ligjtrajtohen këto aspekte të rëndësishme:• Definicion i strategjisë dhjetvjeçare për efikasitetenergjetik;• Planifikimi lokal energjetik;• Agjension i formuar për energjetikë;• Përgatitja e masave për implementim të Direktivëspër performansa energjetike të objekteve përfshirëedhe konsumi maksimal i lejuar i energjisë nëvarësi të llojit të objektit;• Përcaktimi i apareteve për amvisëri në aspekt tëshfrytëzimit efikasi të energjisë;• Аkreditim i trupave për vlerësim të përshtatshmërisë;• Vlerësim dhe ekzaminim i kërkesave për specifikimetteknike konform kërkesave të Bashkimit Evropian.Ligji i ri për energjetikë është miratuar në vitin 2011(Gazeta zyrtare nr. 16 prej 10.02.2011). Ligji është nëningerencat e Ministrisë për ekonomi. Ligji u dha përkontrollë në Komisionin Evropian dhe është përcaktuarse i njejti është në pajtueshmëri me kërkesat eBashkimit Evropian. Me këtë Ligj janë rregulluar tëgjitha veprimtaritë e lëmisë së energjetikës dhe si itillë paraqet bazë e liberalizimit të tregut të energjisëelektrike. Në Ligjin për energjetikë kryhet transponimi 12 direktivave dhe 2 rregullative nga Legjislacioni iBashkimit Evropian. Ajo që është e rëndësishme përvetë konceptin e efikasitetit energjetik është se meLigjn për energjetikë janë miratuar rregulloret lidhurme efikasitetin energjetik:

99Konform ligjit, komunat janë të obliguar të sigurojnëkushte për kryerjen e veprimtarive të ardhshme energjetikeme interes publik dhe me rëndësi lokale:• Distribuim i gazit natyror;• Menaxhim me sistemin për distribuim të gazitnatyror;• Furnizimi i gazit natyror të shpenzuesve tarifor;• Prodhimi i energjisë elektrike;• Distribuim i energjisë për ngrohje;• Distribuim i energjisë gjeometrale;• Furnizim me energji për ngrohje;• Furnizim me energji gjeometrale.Në propozim të kryetarit të komunës, Këshilli i komunësmiraton vendim për autorizimin për ndërtimtë objekteve të reja për prodhimin e energjisë përngrohje (neni 49).Komuna në kuadër të kompetencës së saj për furnizimine shfrytëzuesve në rajonet e saj me energji gjeometralerespektivisht për ngrohje duhet të krijohenkushte për kryerjen e veprimtarive distribuim dhefurnizim me energji, për deri sa prodhuesi mund t’aposedojë dhe menaxhojë me punën e instalimit prodhuesdhe të kryejnë shitje të energjisë për ngrohjerespektivisht energjisë gjeometrale.Коncepti efikasitet energjetik nënkupton 3 lëmenjëkryesorë për mundësimin e shfrytëzimit efikas tëenergjisë dhe atë në :- Коntrollin dhe menaxhimin me konsumimin.- Përdorimi i masave-investime për efikasitet energjetik.- Аnaliza dhe matja e konsumimit dhe ri-investimi ikursimeve nga rezultatet e arritura nga masat.Lidhur me legjislativën ekzistuese, konceptet e efikasitetitenergjetik dhe menaxhimi me ndryshimet klimatikejanë përpunuar mirë dhe e përmbajnë bazënpër implementimin e tyre, por në praktikë janë të nevojshmepërpjekje të shumta dhe punë që në tërësitë impelemtohet koncepti i efikasitetit energjetik. Përplotësimin e programeve dhe qëllimeve për efikasitetenergjetik në komunat në RM është e nevojshme tërerspektohen parimet ligjore të miratuara dhe trajtuaranë Ligjin për energjetikë. Sipas këtij Ligji, komunati kanë këto obligime:• Hartimi i programeve 3 vjeçare për efikasitetenergjetik;• Hartimi i analizave për konsumimin e energjisëelektrike;• Оrganizimi i monitorimit mbi konsumimin e energjisë;• Sigurimi i kontrolleve periodike energjetikedhe çertifikata për efikasitet energjetik të objektevepublike;• Instalimi i kolektorëve diellorë për ujë tëngrohtë nëse kjo është ekonomike;• Zbatimi i programeve për efikasitet energjetik.Për deri sa nenet e përmendura të këtij neni me të cilatnë mënyrë të drejtpërdrejt dhe indirekte kanë tëbëjnë me efikasitetin energjetik.Këshilli i komunës me propozim të kryetarit të komunësështë i obliguar të miratojë Program për zhvillimtë energjetikës së komunës (neni 132), për derisa të dhëna për hartimin e Programit dhe planit përrealizim të programit janë të obliguar të japin subjektetenergjetike në territorin e komunës me kërkesë tëkomunës (neni 133).Konform ligjit, komunat janë të obliguara të sigurojnëkushte për kryerjen e veprimtarive energjetike me interespublik dhe me rëndësi lokale:• Distribuimi i gazit natyror;• Menaxhimi me sistemin për distribuim të gazitnatyror;• Furnizim me gaz natyror të konsumatorëve tarifues;• Prodhimi i energjisë për ngrohje;• Distribuimi i energjisë për ngrohje;• Distribuimi i energjisë gjeometrale;• Furnizim me energji për ngrohje;• Furnizim me energji gjeometrale.Në propozim të kryetarit të komunës, Këshilli i komunësmerr vendim për autorizim për ndërtim të objektevetë reja për prodhim të energjisë për ngrohje(neni 49).Komuna në kuadër të kompetencës së saj për furnizimtë konsumatorëve në rajonin e tyre me energji përngrohje respektisht me energji gjeometrale, duhet tëkrijojë kushte për kryerjen e veprimtarive distributivedhe furnizim me energji, për deri sa prodhuesi mundtë posedojë dhe menaxhojë me punën e instalimitprodhues dhe të kryejë shitje të energjisë për ngrohjerespektivisht energjisë gjeometrale.Në nenin 132, në mënyrë më precize rregullohetefikasiteti energjetik në nivel komunal dhe atë:Politika e komunës për efikasitet energjetik përdoret meProgramin për avancim të efikasitetit energjetik i ciliduhet të jetë në pajtueshmëri me Strategjinë shtetërorepër avancim të efikasitetit energjetik.

100Programin e miraton Këshilli i komunës dhe ky ka të bëjëpër 3 vite. Kryetari i komunës harton plan vjetor për realizimine programit dhe raport për realizimin e planitpër vitin paraprak dhe e parashtron deri te Këshilli i komunëspër miratimin e tij.Sfidat e komunave të vogla në lëminë eefikasitetit energjetik dhe energjetikës• Një numër i vogël i komunave kanë të dhëna tëmjaftueshme detajuese për konsumin energjetiktë cilat shfrytëzohen për planifikimin e EE.• Mungesa e mjeteve financiare për investime nëenergjetikë dhe EE është pengesë kryesore përimplementimin e projekteve.• Kapaciteti i ulët për menaxhment financiar e gjenerondhe komplikon problemin rreth numrit tëvogël të ofertave për hua dhe përvojën e vogëltë institucioneve financiare të Maqedonisë përvlerësimin e aftësisë kreditore të komunave. Mëtej,komplikimi i dhënies së garancive për hua paraqitetpër shkak të marrëdhënieve të pazgjidhurapronësore-juridike lidhur me tokën e cila është nëpronësi shtetërore dhe private.• Rejtingu i ulët ose mungesa e tij dhe mungesa përkapacitete menaxhimi në nivel lokal lidhur me EEkrijon probleme për komunat rreth qasjes së tregjevendërkombëtare për hua.• Përforcimi i kapaciteteve të vetëqeverisjes lokaledhe krijimi i kuadrit profesional për implementimine dispozitave ligjore dhe programeve për EEnë nivel komunal.BNJVL në shërbim të komunave në kuadër tëpërforcimit të kapaciteteve komunale gjatësigurimit të pavarësisë energjetikeSi përkrahje e obligimeve ligjore të pushteteve lokaleBNJVL miratoi dokumente strategjike ,,Plan aksionalpër zhvillim të politkave të reja dhe promovim të iniciativavelokale në menaxhim me ndryshimet klimatike2012 – 2015” i njejti është i arritshëm në ueb-faqene BNJVL-së. Me këtë plan aksional sigurohen masapikërisht për përkrahjen e komunave në zbatimin esfidave të përmendura. Theks i veçantë nga ky planaksional i vendoset Rritjes së Kapaciteteve për menaxhmentenergjetik në nivel lokal. Efikasiteti energjetiki objekteve në menaxhim të vetëqeverisjeve lokaledhe menaxhimi me ekosistemet dhe planifikimi ishfrytëzimit të tokës.Pastaj patjetër duhet të përmendim se në BNJVL nëmënyrë aktive funksionon komisioni për energjetikë ipërbërë prej kryetarëve të zgjedhur si dhe trupit profesional-rrjetipër energjetikë dhe efikasitet energjetik.Qëllimi kryesor i këtyre trupave është lobimi gjatëpërfaqësimit të komunave në veprimtari lidhur mekëtë degë, si dhe gjetja e zgjidhjeve për probleme tëndryshme nga veprimtaria. Si rezultat i aktiviteve tëkëtyre trupave në periudhën e kaluar BNJVL në bashkëpunimme UNDP-Maqedoninë, hartuan edhe internetaplikacion www.eeopstini.mk pikërisht për lehtësimine obligimeve ligjore të komunës e veçanërishtnë pjesën e hartimit të analizave vjetore për konsumimtë energjisë dhe Organizimi i monitorimit mbikonsumimin e energjisë.

101ZBATIMI ITEKNOLOGJISËINFORMATIKE-13KOMUNIKATIVE (TIK)Teknologjitë informatike komunikative padyshime ndryshuan mënyrën e jetës: mënyrën në të cilënpunojmë, mënyrën në të cilën e mbajmë biznesin,mënyrën në të cilën komunikojmë, si e përdorimkohën tonë të lirë, si marrim informacionet tona.Jetojmë në kohë në të cilën demokracia, mirëqenia,zhvillimi, varen nga proceset globale informatike,veçanërisht nga interneti dhe ekzekutimi i servisevenë mënyrë elektronike. Informacioni paraqet resursmë të rëndësishëm, ndërsa dituria dhe mbindërtimifaktor të rëndësishëm për ndjekje dhe pranim tëndryshimeve dhe sigurisht për konkurencë.Shoqëria informatike është rezultat i ndryshimeve tëshpejta në zbatimin e teknologjive të reja informatikedhe komunikative. Zhvillimi i saj është definuar dhepërmendur në Planin Aksional të Bashkimit Evropian(European Action Plan 2011-2015) që paraqet pjesë tëAgjendës Digjitale Evropiane 2020. Kjo agjendë ështëpolitikë kornizë dhe prijës i Bashkimit Evropian përshoqëri informatike. I promovon dhe avancon përfitimetqë teknologjia informatike dhe komunikative i kambi ekonominë, shoqërinë dhe kualitetin e jetës. Tëgjitha anëtaret e Bashkimit Evropian i zbatojnë masate shënuara në këtë strategji, por edhe Maqedonia sikandidat i anëtares për Bashkim Evropian i themelojnëplanet e tyre për zhvillim dhe hulumtim në lëminëe TIK në bazë të Planit Aksional të Evropës.TIK paraqet elemente të domosdoshme në njësitë evetëqeverisjes lokale që të mundësojnë dërgesë kualitativederi te qytetarët tanë. Me shfrytëzimin e sajmundësohet përkrahja e shërbimeve të jenë të arritshme,fleksibile dhe të dërguara në kohë. Zhvillimi iTIK në nivel komunal është bazuar në partneritet/bashkëpunim midis BNJVL-së, komunave, sektorit civildhe privat, Qeveria dhe palët tjera të interesuara.Jemi dëshmitarë të zhvillimit rapid të teknologjiveinformatike komunikative në botë. Maqedonia kamundësi të madhe t’i kyçet këtij zhvillimi me hapa tëshpejtë dhe strategjisë qartë të definuar dhe qëllimitme ç’rast do të përshpejtohet zhvillimi ekonomik, dotë krijohet ekonomi stabile, do të nxitet konkurencadhe do të zvogëlohet papunësia.Zbatimi i TIK në nivel lokal e avancon kualitetin e shërbimeveqë i ofron komuna, por njëkohësisht i zvogëlonshpenzimet.Në krijimin e modelit të ri të komunave të Maqedonisëmjaft i rëndësishëm është sigurimi i qasjes dheshfrytëzimit të informacioneve nga sektori publik përqytetarët dhe krijimi i parakushteve për stimulim tëonline-komunikimit midis qytetarëve dhe komunës.Ardhmëria është në zhvillimin e TIK. Sa më shpejtë t’akuptoni, aq më mirë për ju, komuna juaj, qytetarët,bashkësia. Prandaj mos prisni. Menjëherë filloni mepërgatitjen për miratimin e strategjisë për zbatim tëTIK në komunën tuaj. Vetëm me planifikim strategjikdo të sigurohet rritje e sistematizuar dhe zhvillim ipërshpejtuar në TIK, ndërsa me të edhe nxitja e drejtpërdrejtëdhe zhvillimi në lëmenjtë tjerë. Pasi që ngapërvojat e deritanishme rezultatet flasin se në nivel tëBE-së, rreth 25% nga rritja e BPV dhe 40% nga rritja eproduktivitetit është rezultat i përdorimit të TIK.Еfektet do të jenë tejet të mëdha. Demokracinë dot’a ngreni në nivel të rëndësishëm. Do t’a rrisni transparencëne veçanërisht do t’a rrisni pjesëmarrjene qytetarëve në procesin e vendim-marrjes. Do t’arrisni efektivitetin dhe efikasitetin e organeve të administratëskomunale. Do të kontribuoni për ritjen eaktivitetit ekonomik. Do t’i tërhiqni investitorët. Do t’apërforconi dhe avanconi bashkëpunimin me sektorinafarist, organizatat jofitimprurëse.Me zbatim të suksesshëm të TIK në komunën tuaj dotë sigurohet:- Qasje në informacionet 24 orë në ditë, shtatë ditënë javë për të gjithë të interesuarit- Integrim të vetëqeverisjes lokale me ekonominëlokale- Sigurim i shërbimeve të drejtpërdrejta dhe tëshpejta për qytetarët dhe subjektet juridike- Integrim i bazave të të dhënave, arritshmëria derite to dhe komunikimi i mirë i brendshëm me ç’rastdo të kursehet kohë, energji, para dhe do t’a rrisnikualitetin e shërbimeve

102- Informacionet dhe të dhënat për komunën tuaj,të drejtat, obligimet, përgjegjësitë për punën tuaj,për buxhetin dhe për vendime tjera të rëndësishme,programe, projekte etj.- Transparencë e përgjithshme në punën e komunësPër tërë këtë është i domosdoshëm integrimi i tëgjitha sistemeve, ndjekja e informacioneve dhe komunikimefikas i të gjitha niveleve. Sistemi juaj informatikduhet të përbëhet nga dy pjesë të integurara:intranet dhe internet.Me intranet do të sigurohet lidhja e të gjithë të punësuarvenë komunë me ç’rast do të përforconi funksionete brendshme administrative. Me internet mundësohetkomunikimi me shfrytëzuesit e jashtëm, ndërsa tëgjithë të punësuarit do të kenë qasje deri te ai përmesintranet-portalit, me ç’rast u mundësohet të shkëmbejnëtë dhëna dhe informacione, dokumente etj.Investimi në e-komunë do t’u mundësojë qasje tëpapenguar deri te shërbimet elektronike nga fushae çdo qytetari tuaj, do të kontribuojë për zhvillim tëshpejtë të komunës, do të shkurtohet koha e administrimittë shërbimeve dhe do t’a rrisë efikasitetin,transparencën, efektivitetin në punën tuaj.UEB-FAQJAÇdo komunë domosdoshmërisht duhet të ketë uebfaqene saj. Është e rekomandueshme ueb-faqja tëjetë mirë e dizajnuar, e lehtë për t’u kontrolluar përshfrytëzuesit dhe e azhuruar në kohë me informacionemë të reja. Krahas të dhënave kryesor për kornizënligjore, statuti i informacioneve tjera për komunën,në ueb faqen mund të shpallen të gjitha vendimet ekëshill it dhe kryetarit të komunës, si dhe informacionetpër ngjarjet më të rëndësishme nga komuna.Njëkohësisht ueb-faqja paraqet edhe vegël për mënyrëmë transparente, më të qartë dhe ekonomike për parashtrimine informacioneve me karakter publik konform Ligjitpër qasje të lirë deri te informacionet me karakter publik.Ueb-faqja është vegël kryesore dhe më e rëndësishmepër ndryshimin e komunës suaj si e-komunë.Posta elektronike (e-mail)Me postë elektronike shpejtësia e bartjes së porosiveështë e pakrahasueshme me shërbimet e zakonshmepostale. Pa marrë parasysh largësinë, letrat dhe dokumentetarrijnë menjëherë. Kirsimi i kohës dhe paraveështë e madhe, ndërsa efektet të pakrahasueshme.Ju rekomandojmë të vendosni praktikë që qytetarëtnë mënyrë elektronike t’u parashtrojnë pyetje, ndërsaju të përgjigjeni me respekt, në kohë dhe në mënyrëtë argumentuar. Rekomandohet të gjitha shkresatzyrtare të firmosen edhe me nënshkrim elektronik,ndërsa me të garantohet autenticiteti i të dhënavedhe përcaktimi i identitetit të nënshkruesit.Nënshkrimi elektronikNë Maqedoni fillon të krijohen kushte si në vendet e zhvilluaraevropiane qytetarët të mund që obligimet e tyre financiaret’i paguajnë në mënyrë elektronike nga shtëpitëe tyre (llogaritë për telefon, energji elektrike, ujë, mbeturinakomunale etj) si dhe të parashtrojnë dokumente ngashtëpitë e tyre duke shfrytëzuar nënshkrim elektronik.Për këtë është e domosdoshme të mbindërtohendispozitat ligjore që do të garantojnë siguri në komunikacion,pastaj definim të saktë të procedurave përqasje deri te informacionet, të krijohen forma adekuateelektronike, çertifikata etj.Në Maqedoni hyri në fuqi Ligji për të dhënat në formëelektronike dhe nënshkrim elektronik. Me tëmundësohet neni 1 nga ligji: ,,Me ligj rregullohet punaelektronike, e cila përfshin përdorimin e teknologjisëinformatike dhe telekomunikative dhe përdorimi i tëdhënave në formë elektronike dhe nënshkrimit elektronikedhe në procedurat administrative, gjyqësoredhe në fitimin e paguar, përveç nëse nuk është parashikuarndryshe me ligj”.Konform ligjit nënshkrimi elektronik paraqet mënyrëtë rregullt të nënshkrimit të dokumenteve elektronikedhe në përgjithësi mund t’a ndërrojë nënshkriminnë letër. Me ç’rast shfrytëzimi i nënshkrimit elektronikështë mjaft i shprehur në furnizimet publike, në parashtrimine kërkesave deri te institucionet dhe nënshkrimii lejeve elektronike.Harmonizim me kornizat ligjoreNdjekja dhe harmonizimi me kornizat ligjore të cilatpërfshijnë shfrytëzimin e TIK në shërbim të komunaveështë hap i rëndësishëm në funksionimin e çdo komunenë R.M.Ligjet për menaxhim elektronik, komunikimet elektronike,mbrojtja e të dhënave personale, tregtia elektronikejanë vetëm pjesë të cilat rregullojnë shfrytëzimine TIK në një komunë. Nevoja nga thellësimi dheprofesionalizmi dhe përforcimi i vazhdueshëm i kapacitetevetë administratës tuaj është e pashmangshmeduke pasur parasysh zgjërimin rapid të këtyre teknologjivetë cilat marrin përfshirje gjithnjë e më të jërënë jetën profesionale dhe të përditshme.Si përfaqësues të zgjedhur rol të veçantë dhe obligimduhet t’u paraqesë sigurimi i të dhënave personaletë qytetarëve tanë. Çdo komunë duhet t’a respektojë

103këtë ligj, veçanërisht në pjesën e miratimit të rregullerevepër mbrojtje të të dhënave personale e pastajedhe zbatimi i tyre adekuat.E-shërbimeShërbimet elektronike janë kyçe për zhvillimin e TIKnë nivel komunal. Zhvillimi i shërbimeve është bazuarnë dokumentet strategjike në komunë, mbi bazë tëpartneritet/bashkëpunimit midis BNJVL-së, komunave,sektorit civil dhe privat, Qeverisë dhe palëve tjeratë interesuara.Për përkrahjen e komunave në zhvillimin e TIK, BNJVLmiratoi strategji për zhvillim të TIK-BNJVL 2011-2015.Me këtë strategji së bashku i shënojmë prioritetetdhe bazat për iniciativa kryesore me qëllim që t’i rrisimkapacitetet e BNJVL-së që të mund që anëtarevetë saj njëkohësisht dhe në mënyrë efikase t’u ofrojnëshërbime elektronike. Me zhvillim të përbashkët dot’a anulojmë hendekun digjital midis komunave tëzhvilluara dhe më pak të zhvilluara. Qëllimi i BNJVL-sëështë që njësitë e vetëqeverisjes lokale të ngrehen nëe-komuna moderne të cilat do t’a arrijnë shkallën ezhvillimit të komunave të avancuara evropiane.Vendosja e e-shërbimeve të përbashkëta në BNJVLPrioritet i BNJVL-së është t’i zvogëlojë shpenzimet eNJVL përmes zhvillimit të përbashkët, menaxhimitdhe mundësimi i e-shërbimeve të cilat çdo komunëpavarësisht i administron. Ofron dhe promovon paraqytetarëve. Aftësi kryesore e krijimit të shërbimeve tëreja dhe më të sofistikuara është mundësimi i qasjesderi te shërbimet përmes internetit, me shfrytëzimine teknologjive të cilat lidhin front-office kërkesa tëshfrytëzuesve me back-office sistemet për procesimtë shërbimeve. Për këtë qëllim u ngre ueb-serveri nëhapësirat e BNJVL-së ku janë vendosur të gjitha shërbimetelektronike të cilat hostohen në emër të të gjithakomunave njëkohësishte dhe falas. Zhvillimi i e-shërbimeveduhet të themelohet mbi procesin e planifikimitstrategjik, për këtë qëllim BNJVL në periudhën e kaluarndihmoi në hartim e 15 TIK strategjive për vetëqeverisjetlokale, ndërsa në kuadër të këtyre aktivitetevehartoi edhe doracak të TIK strategjive , i njejti është iarritshëm në ueb-faqen e BNJVL-së. Hartimi i TIK strategjivelokale është obligim i çdo komune të definuarnë Strategjinë Nacionale për zhvillim të teknologjiveelektronike komunikative me teknologjitë informatike.Softuer për tokë ndërtimore(www.gradezno-zemjiste.mk) 2011Konform Ligjit për tokë ndërtimore rrodhi obligimi qëkomunat të zhvillojnë softuer me të cilën vetëm nëmënyrë elektronike do të kryhen aukcione dhe përmessë cilit do të mbajnë regjistrin e tyre elektronikedhe do t’a tjetërsojnë tokën e pandërtuar ndërtimore.BNJVL në bashkëpunim me USAID doli në vigjilje tëkomunave dhe e krijoi softuerin për tokë ndërtimorepërmes së cilit të gjitha komunat në Republikë të cilatkanë marrë leje nga Ministria për transport dhe lidhjesi dhe Qeveria e RM përmes Ministrisë për transportdhe lidhje mund t’a shfrytëzojnë falas.Softueri për zhvillim lokal dhe ekonomik(www.ler.zels.org.mk) 2007-2008Ky aplikacion i bazuar në internet paraqet bazë të tëdhënave nga fusha e zhvillimit lokal dhe ekonomiknë komuna. Aplikacioni u mundëson komunave t’ishpall in të dhënat e tyre kryesore për vetëqeverisjenlokale, strategjitë për zhvillim lokal dhe ekonomik,plane aksionale dhe projekte të ndryshme, dokumentezhvillimore dhe aktivitete të cilat zhvillohen në njësitëe vetëqeverisjes lokale në RM.Softuer për paraqitjen e problemeve në komuna2010Në bashkëpunim me USAID, BNJVL hartoi aplikaciontë thjeshtë për online paraqitje të probleneve nga qytetarëtnë kompetencë të vetëqeverisjeve lokale. Kyaplikacion PARAQIT PROBLEM i arritshëm për të gjithakomunat të cilat janë të interesuara t’a përdorin dhet’ua ofrojnë qytetarëve si formë e komunikimit të drejtpërdrejtelektronik me ta. Çdo komunë e cila ështëparaqitur për shfrytëzim tashmë ka vendosur aplikaciontë veçantë, të cilin komunat e integrojnë si modulnë ueb faqet e tyreSoftuer për efikasitet energjetik– ExCITE(www.eeopstini.mk) 2011Konform Ligjit për energjetikë, komunat duhet të përgatisinplane vjetore aksionale për energjetikë, analizavjetore të konsumimit të energjisë dhe organizimii monitorimit të konsumimit të energjisë. Për këtëqëllim në bashkëpunim me UNDP u krijua dhe promovuaaplikacion për efikasitet energjetik – ExCite.Mirëmbajtjen e sistemit nacional e kryen BNJVL ndërsaobligim i komunave është azhurimi minimal mujor.Softuer për dispozita juridike lidhur mevetëqeverisjen lokale (www.legislativa.mk) 2012Konform strategjisë për zhvillim të BNJVL-së u krijuavegël softuerike (ueb-faqja) në të cilën në mënyrë tëshpejtë dhe të thjeshtë administrata komunale mundt’i marrë të azhuruara të gjitha dispozitat ligjore lidhurme vetëqeverisjen lokale.

104Softuer për ngjarjet kulturore dhe manifestimetkulturore historike (www.kulturni-nastani) 2012Manifestimet kulturore dhe historike janë pasuritë çdo shteti, BNJVL në bashkëpunim me komunatmundësoi internet aplikacion i cili mundëson qasjetë anëtareve të saj që t’i promovojnë vlerat kulturorepersonale. Me aplikacionin në fjalë komunat marrinmundësi që falas t’i informojnë qytetarët e Republikëssë Maqedonisë dhe më gjërë me ngjarjet të cilatorganizohen nga vetëqeverisjet lokale.Përpjekjet e ardhshme për e-shërbime tëpërbashkëtapërbashkëta. Krahas e-shërbimeve ekzistuese në periudhëne ardhshme priten edhe këto zgjidhje softuerike:- Softuer për dhënien e lejeve ndërtimore dhe SMSsistem- Sistem softuerik për dhënien e lejeve B-PIKN dheelaborateve nga mjedisi jetësor- Softuer për plane urbanistike- Regjistër i ndotësve në RM- Softuer për procedurë kundërvajtëse konform Ligjitpër higjienë publikeBNJVL edhe në të ardhmen do të vazhdojë t’undihmojë komunave në zhvillimin e e-shërbimeve të

105BASHKËPUNIMI14NDËRKOMUNALSi rezultat i reformës së vetëqeverisjes lokale dheprocesit të decentralizimit, komunat e Maqedonisëndërmorrën një numër të madh të kompetencavenga pushteti qëndror, me ç’rast u krijua njëvëllim i madh i përgjegjësive dhe obligimeve përkomunat dhe bazë për një numër të madh të shërbimevepublike që duhet të dërgohen deri te qytetarëtnë nivel lokal. Pastaj, në Maqedoni kemi vetëqeverisjelokale njëshkallëshe, që do të thotë se edhe komunatmë të vogla, shumë shpesh ruralet dhe komunat emëdha kanë kompetenca të njejta.Për këto arsye edhe krijuesi i Ligjit për vetëqeverisjelokale në tekst ka parashikuar nen, i cili mundësonbashkëpunim ndërkomunal. Tashmë në vitin 2009 umiratua edhe Ligji për bashkëpunim ndërkomunal icili në mënyrë më detajuese e rregullon këtë materie.Коncepti i bashkëpunimit ndërkomunal (BNK) ështëi rëndësishëm sepse u tregua se është një ndër zgjidhjetmë adekuate për arritjen e qëllimit kryesor-sigurimdhe dërgesë kualitative të shërbimeve publiketë decentralizuara dhe sukses i procesit të decentralizimt.Në rastin me Maqedoninë, bashkëpunimi ndërkomunalnuk është vetëm instrument që do të sigurojëpërmirësim të shërbimeve, por në të vërtetë dotë mundësojë edhe dërgesë kryesore të shërbimeve,duke pasur parasysh atë që një numër i madh i komunavejanë shumë të vogla dhe me resurse/kapacitetetë dobëta financiare. Në situata të caktuara BNK paraqetvegël të vetme që do t’u mundësojë komunavetë dërgojnë disa nga shërbimet deri te qytetarët.Njëkohësisht BNK është i rëndësishëm për zhvillimin edemokracisë dhe për lidhjen në nivel lokal për shkaktë parimit të tij ,,qasje e barabartë deri te shërbimet”,kështu që të gjithë pranuesit e shërbimeve testohennë mënyrë të barabartë.Bashkëpunimi ndërkomunal mund të definohet siaranzhman midis dy ose më shumë pushteteve lokalepër arritjen e qëllimeve të përbashkëta, sigurimine shërbimeve ose ballafaqimin me porbleme të përbashkëta.Termini ,,bashkëpunim ndërkomunal” ka tëbëjë edhe me administratën e përbashkët, por edheme marrëveshjen midis dy ose më shumë pushtetevelokale, ku një pushtet lokal është përgjegjës për dhëniene shërbimit konkret ose shërbimeve, dhe të tjerëte shfrytëzojnë këtë shërbim ose shërbime konkrete.Modele të ndryshme të bashkëpunimtndërkomunalKëtu duhet të theksohet se bashkëpunimi ndërkomunalsi formë ligjore shfrytëzohet nga vetë fillimi izbatimit të procesit të decentralizimit. Shembuj më tënjohur për këtë janë tre komunat: Vasileva, Bosillovadhe Novo Sella, të cilat nga vetë fillimi filluan t’a praktikojnëkëtë formë, me ç’rast i zvogëluan shpenzimetdhe arritën t’a mbajnë nivelin e shërbimit ndaj qytetarëvetë tyre. Pastaj vijuan edhe shumë forma të BNKdhe atë pothuaj se në të gjitha komunat.• Dërgesë e përbashkët e shërbimeveKy model i bashkëpunimit ndërkomunal përfshinbashkëpunim afatgjatë në formë të subjekteve të përbashkëtajuridik (ndërmarrje, ente, asociacione, fondacioneetj.). Këto trupe të përbashkëta udhëheqinme sigurimin e shërbimeve siç janë: mbrojtje ngazjarri, furnizim me ujë, furnizim me gas/energji përngrohje, mirëmbajtjen e rrugëve, dërgim të shërbimevenga sfera sociale, kultura, sporti etj. Gjithashtu,mundtë përfshin bashkëpunim të resurseve për arritjene qëllimeve të përbashkëta të bazës afatshkurte.Resurset që shoqërohen mund të përfshijnë resursenjerëzore, financiare, makina dhe pajisje tjetër, kapaciteteinformatike.• Administratë e përbashkëtVendosja e administratës së përbashkët mund të përfshijëshumë fusha të ndryshme nga kompetencatkomunale siç janë mbledhja dhe administrimi i tatimeve,planifikim hapësinor (përfshirë këtu liçencimine ndërtesave), ekzekutim të mbikëqyrjes inspektorale,revizion i brendshëm etj.Shembull për këtë lloj bashkëpunimi është vendosja ezyrave të përbashkëta ose njësive organizative (sektore,seksione) me ç’rast të njëjtat kryejnë porosi të shërbimevenë kompetencën e vet për dy ose më shumëkomuna partnere. Praksa europiane tregon se format

106e administratës së përbashkët përfshijnë këshilla përbashkëpunim ndërkomunal si dhe komitete drejtueseedhe mbikëqyrëse. Vendosja administrative e zyraveose njësitë organizative në të gjitha rastet është edrejtuar t’u shërbejë interesave të dy ose më shumëkomunave. Në këtë rast duhet të theksohet se funksionimii suksesshëm i administratës së përbashkëtdetyrohet ndër të tjera edhe në zhvillimin e shpejtëdhe zbatimin e teknologjisë informative në punën ekomunave.Shitje dhe blerje të shërbimeve ndërmjetpushteteve lokaleKy model i BNK arrihet në situatë kur komuna më tëforta administrative dhe financiare sigurojnë shërbimetë komunave më të dobëta për kompensim të caktuar,dhe mund të përfshijë edhe administratë (p.sh.planifikim) dhe sigurimin e shërbimeve (p.sh. mirëmbajtjae rrugëve). Shitja dhe blerja e shërbimeve ndërmjetkomunave paraqet rast klasik që ka për qëllimtë arrijë racionalitet ekonomik në dërgesën e shërbimevedhe qëllimeve. Në disa raste, ky model mund tëjetë në bazë provuese.Planifikim dhe zhvillim i përbashkëtPlanifkimi dhe zhvillimi i përbashkët shfrytëzohet nëfushat ku një komunë për shkak të mungesës së resursevenuk mund që vetë t’i menaxhojë detyrat siçjanë zhvillimi ekonomik, zhvillimi i turizmit, mbrojtjae mjedisit jetësor etj.Financim i përbashkëtFinancimi i përbashkët praktikohet kur kërkohet ngjitjae fondeve me më shumë komuna fqinje të cilatshoqërohen bashkërisht për t’a ndarë barën e financimit.Kjo do të thotë se dy ose më shumë partnerë ishoqërojnë resurset e tyre dhe bashkërisht ndërmarrinvendim për investim. Përfitim tjetër nga kjoformë e bashkëpunimit është ajo që të gjithë rreziqetshoqëruese ndahen nga partnerët dhe sipas saj ajorrit kthimin e pritur të investimit.Përfitime nga bashkëpunimi ndërkomunalPërfitimet e përbashkëta të cilat më shpesh rezultojnënë hyrje të partneritetit ndëkomunal janë:• Kursim të shpenzimeve (ekonomia vëllimore) qëmundësohet nëpërmjet kontributit të secilit ngakomunat partnerike nga resurset njerëzore, financiare,teknologjike, materiale dhe infrastrukturore;• Zmadhim të nivelit të efikasitetit dhe efektivitetittë NJVL-ve në sigurimin e shërbimeve të caktuaranëpërmjet bashkëpunimit vullnetar me komunatfqinje;• Alternativa e formimit të shumë njësive të mëdhaorganizative të vetëqeverisjes lokale;• Shërbim kualitativ dhe në kohë të duhur të klientëve,transparencë dhe llogaridhënie;• Ndarje të roleve, përgjegjësive, rreziqeve, kontrollidhe përfitimet;• Bashkëpunimi ndërkomunal mundëson dhe kornizëtë mirë për transfer të teknologjive të reja, porgjithashtu edhe për transfer të menaxhmentit publikdhe know-how ndërmjet pushteteve lokale;KORNIZA JURIDIKE PËR BASHKËPUNIMNDËRKOMUNAL NË MAQEDONIMundësia për bashkëpunim ndërkomunal ështëdhënë në nenin 14 nga Ligji për vetëqeverisje lokale(Gazeta Zyrtare e R.M-së, nr. 28/2004) por edhe në Ligjinpët bashkëpunim ndërkomunal (Gazeta Zyrtare eR.M-së, nr. 79/2009).Sipas ligjit të lartpërmendur, bashkëpunimi ndërkomunalmund të realizohet nëpërmjet:1. Formimit të trupave për bashkëpunim ndërkomunal- Trup dhe komision i përbashkët punues dhe- Trup i përbashkët administrativ dheThemelimi i shërbimeve të përbashkëta publike- Ndërmarrja e përbashkët publike,- Institucioni i përbashkët publik.2. BNK të realizohet edhe përmes lidhjes së kontratavepër:- Bashkimin e financave, materialeve dhe mjetevetjera,- Kryerje e punëve të caktuara nga ana e një komunepër një komunë ose shumë komuna tjera.Si faktorë plotësues nxitës, që do t’i inkurajojnë komunattë vendosin BNK janë edhe:• Pritjet e qytetarëve për dërgesë të pasuruar dhe tëpërmirësuar të shërbimeve,• Procesi i decentralizimit fiksal, i cili do t’i rrisëmundësinë për menaxhim të pavarur me resursetkomunale, qasje deri te tregu i kapitalit dhe financimii përbashkët i projekteve investuese,• Kërkesa e rritur për partneritete publike-privatedhe zgjërimi i shërbimeve ndaj sektorit privat dhesektorit të OJQ,

107• Procesi i zhvillimit të barabartë rajonal, për të cilinështë e nevojshme qasje për planifikim, programimdhe krijim të projekteve dhe zbatimi i tyre,• Procesi i zhvillimit rural dhe zbatimi i qashes LEA-DER, për të cilin është e nevojshme vendosje egrupeve lokale aksionale në territor me së paku10.000 banorë,• Integrim në BE dhe shfrytëzimi i instrumentevepara-aderuese (IPA), duke pasur parasysh faktinse partneritetet dhe projektetet me vëllim më tëmadh preferohen gjatë financimit dhe për shkak tëasaj se komunat e vogla duhet të bashkëpunojnë.LEKSIONET E MËSUARA DHE PRAKTIKA ESUKSESSHME PËR PËRSËRITJENë bazë të përvojës për arritjen e një bashkëpunimitë suksesshëm, pushtetet lokale duhet të jenë mëproaktive, fleksibile dhe të durueshme, të mendojnëedhe jashtë kornizave të kufinjëve të tyre, themelishtt’i studijojnë opsionet të zgjedhin programe reale, t’ukushtojnë vëmendje punëve të vogla, të fokusohennë kursimin e shpenzimeve dhe të mësojnë nga gabimet.BNK që nga vetë fillimi duhet të jetë gjithpërfshirësedhe t’i përfshijë të gjitha palët e interesuaratë përfshira në procesin e vendim-marrjes. Është edomosdoshme përkrahja e bashkësisë së donatorëve,(që realisht ende ndodh) dhe pushteti qëndror mendihmën e lehtësimit nga ekspertët dhe lehtësimi financiar(që edhe pse është parashikuar me Ligjin përBNK, nuk ka implementim real). Faktor i rëndësishëminkurajues është edhe ndarja e përvojave të suksesshmedhe shkëmbimi i drejtpërdrejt të përvojave.Në vazhdim, shkurtimisht janë paraqitur dy praktikatë suksesshme të bashkëpunimit ndërkomunal (dymodele të ndryshme të BNK) prej të cilave rrodhënrezultatet e suksesshme dhe arritjet në dërgesën epërbashkët të shërbimeve publike të decentralizuara.Praktika 1. Administratë e përbashkët midiskomunave Vasilevë, Bosillovë dhe Novo Sellë.Тre komunat fqinje, të barabarta me madhësi(Vasileva, Bosillova dhe Novo Sella) vendosënseksione të përbashkëta administrative përurbanizëm, mbledhja e tatimeve dhe mbikëqyrjainspektive në bazë të kontratës për ndarjene shpenzimeve, menaxhim, mbikëqyrje dhekontrollë të dërgesës së shërbimeve. Seksionipër urbanizëm është vendosur edhe menaxhimnga ana e njërës komunë, seksioni për mbledhjedhe regjistrim të tatimeve nga një komunë tjetërdhe seksioni për mbikëqyrje inspektive ngakomuna e tretë. Të hapura për qendra shërbyesetë qytetarëve në të gjitha 3 komunat me strukturëadekuate organizative dhe përshkrim i vendittë punës të të punësuarve, janë përpunuarbroshura informative për qytetarët dhe pyetësorpër ekzaminimin e mendimit të qytetarëve përatë sa janë të kënaqur nga shërbimet. Nevoja epërbashkët nga eksperti i teknologjive informatikedhe inspektori për revizion të brenshëm financiarrezultoi me emërimin e nëpunësve të përbashkëtshtetëror me kornizë të saktë ligjore për dërgesëne shërbimeve ndaj tre komunave në veçanti.Gjithashtu, në mënyrë adekuate u rregullua edhepërdorimi i pajisjes së përbashkët informatike,rrjetëzimi pa tela dhe automjetet për shkak tëmobilizimit më të mirë.Arritjet nga lëmia e BNK midis Vasilevës, Bosillovësdhe Novo Sellës u shpërblyen në vitin 2008, sipraktika më të mira në kategorinë e kualitetit tëpërmirësuar të dërgesës së shërbimeve lokale ngaana e Këshillit të Evropës, BNJVL-së, AgjensionitEvropian për përtrirje, USAID dhe MVL.Praktika 2. Shitja dhe blerja e shërbimeve(Bërvenica dhe Tetova dhe Çashka dhe Velesi)Komunat rurale Bërvenica dhe Çashka përmeskontratës për shitje dhe blerje të shërbimeve vendosënBNK me komunat urbane fqinje Tetovëndhe Velesin në lëminë e administrimit të tatimevelokale. Në bazë të kësaj kontrate, seksionettatimore të vendosura në dy komunat urbanepërmes nëpunësve shtetërorë të tyre, si dhe kapacitetetjera që i kanë, ndërsa për kompensim tëcaktuar finaciar i kryejnë aktivitetet e kontraktuaranga lëmia e administrimit tatimor për nevojate dy komunave rurale. Për shkak të funksionimittë suksesshëm të këtij bashkëpunimi UNDP mendihmë financiare dhe të ekspertëve siguroi lidhjerrjetore midis komunave partnere me ç’rast nëçdo kohë komunat rurale kanë këqyrje të drejtpërdrejtnë softuerin me të cilin mbahet regjistrikomunal i debitorëve tatimorë, si dhe procesii pagesës së tatimeve. Përmes këtij modeli BNKdy komuna rurale përveç që e përfituan menaxhimine përmirësuar të tatimeve lokale njëkohësishti plotësuan edhe kriteret për hyrje në fazën edytë të decentralizimit fiskal.

108MARRËDHËNIE ME15PUBLIKUN DHEPJESËMARRJA EQYTETARËVE„Marrëdhëniet me publikun janë funksion menaxhuesi cili kontribuon për vendosjen dhe mbajtjene kanaleve të ndërsjellta të komunikimit, mirëkuptimit,pranimi dhe bashkëpunimi midis organizatësdhe grupeve të saj të publikut, përfshin menaxhimme problemet ose çështje të rëndësishme,i ndihmon kryesisë të informohet për mendiminpublik dhe të reagojë për të, e definon dhe theksonpërgjegjësinë e kryesisë t’i shërbejë interesitpublik dhe shërben si sistem i paralajmërimit qëndihmon të parashikohen trendet, dhe gjithashtu,si vegla të tyre kryesore i shfrytëzon hulumtimetdhe teknikat e drejta etike të komunikimit”Reks Harllou, (1976)Themelues i Shoqatës Amerikanepër marrëdhënie me publikunMarrëdhëniet me publikun konsiderohen për risi ngafillimi i shekullit njëzet, edhe pse fillimet paraqiten qëte popujt e lashtë, veçanërisht në Greqinë antike dhenë Romën e lashtë, kur popullit i është ndikuar meporosi të ndryshme të drejtuara nga aparati shtetërorose përmes reklamës personale. Nuk ka qenë e mundurtë ekzistojë Qeveri pa këshilltarë, të cilët e kanësonduar mendimin publik, i kanë shpjeguar rezultatetnga hulumtimet e mendimit dhe kanë këshilluarstrategji. Në Revolucionin Francez, kur në të vërtetëedhe vendoset nocioni ,,mendim publik”, në masë tëmadhe është shfrytëzuar teknika e marëdhënieve mepublikun për formëzimin e mendimit publik, siç janë:librat, gazetat, skenat, rregullimi i flokëve, si prijëse elobimit modern, me qëllim sigurimi të përkrahjes sëpublikut për pranimin e Kushtetutës. Kryetari Ruzveltështë shembull i shkëlqyeshëm për komunikim kualitativme publikun, prandaj mund të konsiderohet përburrë shteti i parë, politikan, i cili ka përkrahur nevojënnga marrëdhëniet me publikun, ndërsa Henri Ford, icili prej vitit 1908 personalisht punon në publicitet, nëpikëpamje të promovimit të industrisë personale automobilistike.Hulumtimet e mendimit publik bëhengjithnjë e më të rëndësishme. prandaj, në vitin 1930,Xhorxh Gallup ka filluar praktikën e tij në hulumtimine mendimit publik, dhe paraqitet agjensioni i parë ispecializuar për fushata politike (1933) në San Francisko.Në vitin 1947, në Çikago është themeluar ShoqataAmerikane për marrëdhënie me publikun, me seli nëNju Jork. Më 1 maj 1995, është themeluar ShoqataNdërkombëtare për marrëdhënie me publikun meseli në Zhenevë. Kontribut i veçantë për marrëdhënieme publikun ka edhe Instituti për marrëdhënieme publikun me seli në Londër. Për etablimin e profesionitmarrëdhënie me publikun kontribuon edheKodi për sjellje profesionale të IPRA, të miratuar nëmuaj 1961, në Kuvendin Gjenera në Veneci dhe Kodii Athinës nga 1965, që bazohet në parimet e Deklaratëssë përgjithshme për të drejtat e njeriut. Në vitinВо 1985, rreth 150 universitete dhe kolexhe në SHBAofrojnë programe komplete arsimore për marrëdhënietme publikun, ndërsa në 400 shkolla tashmë ekzistojnëkurse të specializuara. Shumë shoqata profesionalevendosin kritere, kode dhe kushte për akreditimtë anëtarëve.E gjithë kjo tregon për faktin se marrëdhëniet mepublikun nuk janë lëmi e margjinalizuar dhe e panevojshmee observimit dhe praktikimit në organizatatdhe institucionet (përfshirë edhe vetëqeverisjen lokale).Përkundrazi ato edhe në vendin tonë bëhen njësegment i rëndësishëm në trasimin e suksesit të njëinstitucioni (komunës). Jemi të vetëdijshëm për faktinse çdo qëllim që do t’a vendosim para nesh ështëshumë më thjeshtë t’a realizojmë për deri sa sigurojmëpërkrahje paraprake dhe mirëkuptim nga publikujonë, se sa në rrugën e realizimit të ballafaqohemi mepublikun kundërshtues ose ndoshta publik indiferentose apatik. Që t’i realizojmë qëllimet e parashikuaradhe programet është e nevojshme përgatitje në tëcilën do t’a ballafaqojmë vizionin tonë me vizionin epublikut që n’a tangon. Teoritikisht, kjo mund të tingëllojëthjeshtë, por në realitet punët lëvizin ndryshedhe rruga e ndërtimit të besueshmërisë së ndërsjelltë,mirëkuptimi dhe bashkëpunimi është afatgjatëdhe kërkon vazhdimësi. Përkundër kësaj, në kushtete produkimit edhe në gabimin më të vogël kjo besu-

109eshmëri shpejtë shembet dhe rruga e fitimit të saj tësërishëm është edhe më e gjatë dhe e rëndë. Ndoshtaprandaj edhe në literaturën për marrëdhënie mepublikin, si fjalë kyçe, më së shpeshti vërehen: perceptimi,hulumtimi, analiza, parashikimi, plani, grupetqëllimore, publiku, mendimi publik, gatishmëria,kredibiliteti, mirëkuptimi i ndërsjelltë, transparenca,imazhi korporativ.Marëdhëniet me publikun duhet t’i ndihmojnë komunësnë realizimin e qëllimeve të saj, për ç’arsyeajo është e detyruar të zhvillojë komunikim efikas mepublikun më të lloj-llojshme, duke filluar nga të punësuarit,banorët e komunës, ekonominë. Ministritë, shkollat,policinë, sektorin joqeveritar, organizatat e huajadhe vendore, mediat (nacionale dhe lokale). Ajoqë komuna duhet t’a ndajë me grupin e saj qëllimore,para se gjithash është promovimi dhe realizimi i vizionittë saj, programi, strategjia dhe rezultatet e arritura.Komuna në të vërtetë kërkon përkrahje, miratim psekorigjim të qëllimeve të saj të vendosura, që duhettë themelohet dhe të rrjedh nga informacioni kthyesqë e ka marrë nga komunikimi i vendosur me grupetqëllimore.Коmunikimet si esencë e marrëdhënieve me publikunnuk janë proces afatshkurtë, por i vazhdueshëm dheafatgjatë. Komunikimi i mirë nuk nënkupton qarkullimtë njëanshëm të informacioneve ndaj publikut. Informacionipatjetër duhet të jetë i dyanshëm. Në tëvërtetë, ka të bëjë me interes individual, të cilat janëtë njejta ose të ngjashme te grupi i caktuar i njerëzvenë emër të interesit të përbashkët. Pikërisht për shkaktë kësaj, siç përmendëm e domosdoshme ështëqë gjatë zhvillimit të marrëdhënieve me publikun nënivel të vetëqeverisjes lokale njëherë qartë të përkufizohengrupet qëllimore dhe të përcaktohen interesate tyre. Vetëm në këtë mënyrë pushtetet lokale mundtë zbatojnë dhe të mbajnë politikë të suksesshme tëkomunikimit me publikun nga e cila mund të pritenefekte pozitive.Personi për marrëdhënie me publikunMarrëdhëniet me publikun realizohen me ndihmëne ,,ndërmjetësuesve” – përfaqësuesit nga institucioni(komuna), të cilët duhet të ballafaqohen me publikune ndryshëm të cilit i drejtohen, respektivisht publikutme të cilin duan të bashkëpunojnë si dhe publikunqë prej tyre kërkon llogaridhënie dhe publikun nëpunë. Në këtë marrëdhënie ata kanë përgjegjësi tëmadhe si ndaj komunës, ashtu edhe ndaj grupeveqëllimore. Këta janë persona për marrëdhënie mepublikun të cilët shkurtimisht janë emëruar si PR persona.PR i mirë është ,,i padukshëm”. Përmes veprimittë tij, marrëdhënia e mirë me publikun i zbatonqëllimet institucionale të komunës në politikë reale,pranueshme publikisht dhe siguron mirëkuptim tëkomunës me publikun e jashtëm. Për dallim të ndodhivendërkombëtare në fushën e marrëdhënieveme publikun në kornizën ligjore, si pjesë e sistematizimittë shërbimeve shtetërore jep një drejtim të ri tëzhvillimit të këtij, për ne një profesion ende të ri. Përdallim nga personi për marrëdhënie me publikun, njënumër i madh i institucioneve kanë edhe zëdhënësine tyre. Roli i tij, është t’a bartë qëndrimin që paraprakishtka ndërtuar institucioni (komuna) dhe atë më sëshpeshti përmes mediave ose grupeve qëllimore tëcaktuara. Zëdhënësi, para se gjithash duhet të ketëaftësi retorike, sepse paraqet person të komunës.Për dallim nga zëdhënësi, personi për marrëdhënieme publikun më së shpeshti vepron pas perdes, ecila duhet t’i analizojë treguesit, me kujdes t’ a studjojëmendimin publik dhe të përpunojë programepër veprim ose reagim që do të barten, të paraqitenpara publikut. Roli i zëdhënësit të institucionet , organizatamund t’a ndërmerr person që ka autoritetdhe kredibilitet në mjedis (kryetari, drejtori, kryetarii trupit administrativ, person mediatik). Pëvojat që imerr personi për marrëdhënie me publikun në organizatëparaqet pasuri të informacioneve që i mbledhgjatë punës së tij dhe janë mjaft të rëndësishme përçdo organizatëRoli i rëndësishëm që kanë personat për marrëdhënieme publikun e identifikuan më shumë komunanë vendin tonë në periudhën e kaluar nga vendosjae decentralizimit të pushtetit në vend dhe në komunëne tyre emëruan person të këtillë. Gjendja edobët financiare e pushtetit lokal shprehet edhe nëkëtë pjesë punës administrative, për ç’arsye personate këtillë më së shpeshti u emëruan vetëm në komunate qyteteve. Në vitin 2012, BNJVL bëri Studim përaktivitetet e PR personave në komunat në RM, e cilames tjerash tregon se gjendja e pushteteve lokale lidhurme angazhimin e PR personave dhe ndërmarrja eaktiviteteve në lëminë e marrëdhënieve me publikunnë komuna, në vazhdimësi përmirësohet. Kjo rrjedhnga fakti se publiku (veçanërisht mediat) në mënyrëmë intensive kërkojnë informacione për planet dhepër realizimin e aktiviteteve të pushteteve lokale, tëcilave komuna patjetër duhet t’u përgjigjet. Çdo llojheshtjeje e komunës, krijon fushë për krijimin e spekulimevenga pala tjetër dhe prezantim të pavërtetave,të cilat mund që në përqindje të madhe t’i bëjnëdëm komunës ose të individëve të caktuar në të.Prandaj komuna çdoherë duhet të jetë e hapur përbashkëpunim. Ajo duhet e para të inicojë bartje të informacionevendaj publikut, të sublimojë dhe t’a analizojëatë me ç’rast i tregon publikut dhe e ndërtonpolitikën dhe strategjinë e saj.Duke u nisur nga nevoja evidente nga ,,ballafaqimi” ipersonave për marrëdhënie me publikun me grupetqëllimore(qytetarët, mediat bashkësia afariste) BNJ-

110VË në dhjetor, 2007, formon Rrjetin për marrëdhënieme publikun të komunave, që i përfshiu personat përmarrëdhënie me publikun, zëdhënësit dhe personatqë kryejnë këtë funksion në pushtetin lokal. Qëllimi ikëtij rrjeti është shkëmbimi më intensiv i ndërsjelltëi informacioneve të komunës, shkëmbimi i përvojave,ideve, praktikës së mirë, informaione dykahëshemidis BNJVL-së dhe komunave, por edhe avancimii këtyre kuadrove, që është e domosdoshme nësemarrim parasysh dinamikën me të cilën zhvillohetky profesion. Gjithashtu, qëllimi i rrjetit është që tëaderohet në promovimin e nevojave, problemevedhe sukseseve të pushteteve lokale, të paraqitura sinjë tërësi e përbashkët në RM. Në kuadër të saj janëzbatuar trajnime për mbindërtim të kapacitetevetë këtyre personave, ndërsa kjo tendencë do të vazhdojëedhe në të ardhmen. Trajnime të ngjashme,do të ishin në dobi edhe për kryetarët e komunave,kryetarët e këshillave si dhe ekipit tjetër udhëheqësnë komunat. Kuptimi i mirë i rëndësisë së fuqisë tëinformacioneve, nevojës nga plasimi i tij, por para segjithash aftësia të bartet para publikut, respektivishtsi të formulohet dhe në atë mënyrë të parashtrohet,paraqet parakusht të rëndësishëm për punë të suksesshmetë një komune, respektivisht bashkëpunimi suksesshëm me banorët e saj, përfaqësuesit e bashkësisëlokale afariste, përfaqësuesve të institucioneve,të mediave (nacionale dhe lokale), përfaqësuesite pushtetit qëndror, respektivisht të të gjithë qytetarëve.Коmunikimi me qytetarët, të çdo kryetari të komunësose anëtari të këshillit është më shumë se e domosdoshme.Prandaj është e nevojshme të përcaktohenmetoda dhe vegla me të cilat do të vendoset ky komunikim,me qëllim që të jetë i suksesshëm. Pastajnuk rekomandohen improvizime, por Strategji e definuare komunikimit të komunave dhe Plani aksionalnë të cilat në mënyrë precize do të përcaktohen qëllimet,grupet qëllimore, metodologjia, si dhe fazat eevaluimit dhe analizat e mendimit të qytetarëve përaktivitetet e komunës.lexojnë planet dhe vizionet për komunën për periudhëne ardhshme.Seanca të hapura të këshillit të komunësNga dobia për komunën do të ishte seancat e këshill ittë komunës të hapura për publikun. Individët e interesuardhe grupet e qytetarëve kanë të drejtë t’a ndjekinkëshillin. Pas lajmërimit paraprak është e rekomandueshmet’u jepet mundësi e qytetarëve të interesuart’u drejtohen këshillit që t’i parashtrojnë qëndrimete tyre lidhur me çështjet që janë me interes të madhpër ta (si p.sh. për planet urbanistike detajuese) dhe tëpërpiqen të marrin përkrahje nga anëtarët e këshillit.Radio e drejtpërdrejtë dhe transmetim televiziv, oseemitim i inçizimit të seancave të këshillit, janë mënyrëmë moderne për informimin me publikun lidhur mepunën e pushtetit lokal, por, me ç’rast këshilli duhet tëmbajë llogari që transmetimi i këtillë para publikut tëmos keqtrajtohet nga individë për qëllime personaleose promotive partiake.Ditë e hapur për pranimKontaktet e drejtpërdrejta me qytetarët janë mundësiamë e mirë për komunikim të drejtpërdrejtë tëpushtetit lokal me popullatën. Kjo vegël deri më tanimë së shumti është e dobishme për kryetarët e komunave,por ekziston mundësia të shfrytëzohet edhenga ana e përfaqësuesve të këshillit, veçanërisht përdiskutim për çështjet e rëndësishme të cilat do tëduhet të vendosen në seancën e këshillit. Publikuduhet të jetë i informuar për ditët dhe terminet në tëcilat mund të takohen të zgjedhurit e tyre në pushtetinlokal. Në takime me kryetarët e komunave është erekomandueshme të marrin pjesë edhe përfaqësuesite administratës komunave, të ndërmarrjeve publikeose shërbime tjera publike të themeluara nga komuna,në varësi të temës së bisedës. Në këtë mënyrë,qytetarët të marrin përgjigje precize dhe të qarta paqenë të dërguar në institucione tjera.Raporti vjetorMjaft e rëndësishme për komunën do të ishte vendosjae praktikës së botimit të raportit vjetor përpunën e njësisë së vetëqeverisjes lokale. raporti do tëishte në formë të publikimit ose CD, të publikuara nënumër të mjaftueshëm ekzemplarësh dhe të distribuaraderi te çdo amvisëri. Publikimi nuk duhet të jetëluksoz. Është e mjaftueshme kjo t’a pasqyrojë vullnetine puhtetit lokal për përgjegjësinë para qytetarëve.me raportin vjetor qytetarët do të marrin llogaridhëniepër punën e të zgjedhurve të tyre për realizimin epremtimeve të tyre, për shpenzimin e parave të tyresi debitorë tatimorë, por të të fitojnë edhe mundësi t’iКоmunikim me mediatMe Ligjin për vetëqeverisje lokale (,,Gazeta zyrtare eRepublikës së Maqedonisë” nr. 05/02) organet e komunës,komisionet e këshillit dhe shërbimet publiketë komunës janë të obliguar pa kompensim t’i informojnëqytetarët për punën e tyre, si dhe për planetdhe programet që janë të rëndësishme për zhvillimine komunës. Gjithashtu, komuna është e obliguar qëqytetarëve t’u mundësojë qashe ndajinformacioneve kryesore për shërbimet që u’a siguron.Në shoqërinë bashkëkohore komunikative memediat është mjaft e rëndësishme që për shkak të

111fuqisë së tyre tejet të madhe në krijimin e mendimitpublik. Obligim i komunave është të sigurohet qasjee lirë deri te informacionet që janë të rëndësishmepër qytetarët sepse ndikojnë në kualitetin e jetës sëtyre. Një ndër mënyrat më efikase për informim tëqytetarëve në komunë janë ueb faqet komunale, porgjithashtu janë edhe mediat e shkruara dhe elektronike.Me qytetarët përmes mediave mund të komunikohetnë mënyrë të drejtpërdrejt, me paraqitje publike,pres-konferencave, intervistave etj dhe në mënyrëindirekte me kumtesa zyrtare për publikun, letra derite lexuesit, demant, hapësirë e paguar etj. Për shkaktë rëndësisë së informacioneve në normë kushtetuesedhe ligjore janë ndërtuar standerdet me të cilatgarantohet: liria e qasjes ndaj informacioneve, liria epranimit dhe të bartjes së informacioneve, liria e të folurit,paraqitja publike dhe informimi publik. Përfaqësuesite komunës, në paraqitjet publike duhet të jenëbindëse dhe të dinë t’i dërgojnë porositë e vërteta qëdo të kenë efekt te qytetarët. Në bazë të hulumtimeveparaprake, analizës, definimit të grupeve qëllimoredhe vlerësimet duhet të caktohen në mënyrë precizetemat e bisedës, fjalimi joverbal, dhe pamja. Në paraqitjeduhet të jetë i qartë, preciz, i kuptueshëm tëshfrytëzohen argumente të themeluara në fakte, tëmos shfrytëzohet zhargon, të mos përdorin fjalë fyese,të mos gjestikulohet, veshmbathja të jetë adekuateme paraqitjen.Ueb-portali i komunësÇdo komunë është e domosdoshme të ketë ueb-portaline saj. Në të vërtetë, një numër i madh i komunavekanë vendosur ueb portal dhe azhurimin me informacionetë reja e kryejnë rregullisht, respektivisht çdoditë. Është e rekomandueshme që ueb-portali të jetëmirë i dizajnuar dhe lehtë për t’u shqyrtuar për shfrytëzuesit.Krahas të dhënave kryesore për kornizën ligjore,statutin dhe informacionet tjera për komunën, nëueb-portalin mund të shpallen të gjitha vendimet ekëshillit, të kryetarëve të komunave, informacione përngjarjet e rëndësishme nga komuna, manifestimetkulturore, projektet. Njëkohësisht ueb-portali paraqetedhe vegël për mënyrë më shqyrtuese dhe ekonomikepër parashtrimin e informacioneve me karakterpublik. Ueb-faqja paraqet edhe vegël elektronikepërmes së cilës qytetarët mund të paraqesin problemnga natyra komunale dhe natyrë tjetër në komunë, tëdërgojnë propozime për tejkalimin e sfidave të caktuaradhe njëkohësisht ashtu mund të zhvillojnë forumepër diskutim me për çështje të caktuara të pushtetitlokal.Pres-konferencaPres konferencat më së shpeshti praktikohen në formëtë komunikimit të drejtpërdrejtë me gazetarët.Ajo duhet të caktohet në kohë dhe të fillojë në kohë.Fjalitë të jenë precize, të shkurta dhe të qarta, që tëtejkalohet mundësia gjatë selektimit dhe zgjedhjessë poentave të rëndësishme nga ana e gazetarëvetë lëshohet porosi për ç’arsye e njejta është thirrur.Në pres-konferencë duhet të lihet hapësirë për parashtrimine pyetjeve nga gazetarët, për deri sa, nëraste të caktuara, kjo nuk lejohet, kjo kumtohet nëfillim. Është e dëshirueshme pres-konferencat tëmbahen në hapësirë përkatëse me simbole të duhura(flamuri i shtetit dhe komunës, stema e komunës,llogoja e ndonjë manifestimi). Gjithnjë e më shpeshpraktikohet takimet me gazetarët të mbahen nëvetë vendin ku realizohet projekti i caktuar ose komunaballafaqohet me ndonjë sfidë të caktuar qëështë e rëndësishme për qytetarët, respektivishtgrupit qëllimor të cilit i drejtohet përfaqësuesi i komunës.Termini më i mirë për thirrjen e pres-konferencësështë periudha prej 10 deri në ora 13, sepsepastaj gazetarët shkojnë në redaksione t’i shkruajnëlajmet. Duhet të keni kujdes të mos thirren gazetarëtnë të njejtën kojë kur ndodh ngjarja. Me kumtesë tëinformacioneve e cila nuk paraqet senzacionalizëmtë veçantë për mediat zgjedhjet dita-e diela, sepseatëherë më së shpeshti kanë mungesë të informacionevetë reja.Emisionet në radio dhe ato televizive me linje tëhapura telefonikeBallafaqimi i drejtpërdrejt me qytetarët përmes emisionevenë radio dhe atyre televizive me linje të hapuratelefonike, për kryetarin e komunës për këshilltarin,paraqesin mundësi të rëndësishme për rritjen e besueshmërisëte qytetarët. Kjo sfidë pranohet për derisa shkëlqyeshëm njihen sfidat në pushtetin lokal,mundësitë ligjore dhe qëllimet e caktuara strategjike.Është e nevojshme që çdoherë të parashtrohen fakte.Pyetjet e qytetarëve ndonjëherë mund të jenë mashtruese,por duhet të pranohet si pjesë përbërëse e zakonshmenga kryerja e funksionit publik. Veçanërishtgjatë paraqitjes në mediat elektronike duhet tëanashkalohet çdo lloj gjestikulimi , nuk hyhet në replikëdhe diskutim, është e nevojshme të jeni të hapurdhe të sinqertë. Edhe në situatat kur nuk mund tëkënaqni shijen e ndonjë qytetari, është e nevojshmetë jeni i sinqertë dhe të tregoni se asaj çështjeje dot’i kushtohet vëmendje më e madhe në periudhën eardhshme.Kumtesa për publikunNë mënyrë të shkrimit të kumtesave për publikunqë janë distrbuar deri te mediat, komuna e informonpublikun për të gjitha ndodhitë në komunë. Përgatitjae tekstit të kumtesës është mjaft e rëndësishmeqë të mund të tërhiqen redaksionet t’a distribuojnë

112informacionin para qytetarëve. Çdoherë në fillimshkruhet lajmi, në asnjë mënyrë të mos lihet për nëfund.Intervista për mediatFtesa për intervistë në mediat nacionale dhe lokale(të shkruara ose elektronike) duhet që çdoherëtë pranohet. Kjo paraqet mundësi të shkëlqyeshmekryetari i komunës dhe këshilltari t’i prezantojnë qëndrimetpersonale, dhe vizionet për çështje të caktuara,por njëkohësisht të promovojnë edhe vetë pushtetinlokal. Biseda duhet të jetë spontane. Pyetjet e parashtruaraparaprakisht, do t’a ,,mbysin” intervistën dhekjo mund mos të jetë interesante. Duhet të gjendetmënyrë të jeni origjinal me stil specifik. Kjo nuk ështëe thjeshtë (veçanërisht intervista televizive), por ekzistojnëtrajnime të specializuara të cilat në përqindjetë madhe ndihmojnë për tejkalimin e mangësive, tëtejkalohet trema e panevojshme para paraqitjes dhemësimi i teknikave për paraqitje të mirë mediatike.Buletinet, shpalljet, pllaketat, radio dhe TVporositë,fushatat publicitareBotimi i buletinit (mujor, kuartal) do t’a afrojë komunënderi te qytetarët, por as përafërsisht siç ebëjnë projektet e realizuara. Sërish, kjo është vegël emirë të informohet publiku për aktivitetet që në vazhdimësii ndërmerr komuna. Kumtesa përmes shpalljeve,të shtypura ose elektronike, nuk jep përshtypjetë madhe, siç kjo mund të bartet përmes storjes gazetareske.P.sh. nëse komuna organizon kurse kompjuteristikepër popullatën, shumë mirë është që kjotë bëhet me thirrjen e gazetarëve në klasat e pajisuraku do të zhvillohet mësimi dhe kryetarët e komunavedrejtpërdrejt t’i thirrin të interesuarit t’i vizitojnë,sepse kjo mund të jetë dobi personale e tyre, poredhe dobi për komunën, e cila do të ketë popullatëtë aftësuar për shfrytëzimin e kompjutorëve, se satë bëhet me shpalljen e konkursit në çdo media. Përngjarje të caktuara, mund të shtypen pllaketa dheposterë. Ndonjëherë edhe porositë televizive dhe atonë radio në formë të publicitetit dhe klipeve të kenëefekt më të madh mbi publikun, respektivisht grupeveqëllimore. Për projekte më të mëdha, ndoshtaështë mirë të organizohen fushata publicistike. Gjatërealizimit të të gjitha aktiviteteve është i nevojshëmkreativitet më i madh, ndërsa me qëllim që komunatë merr besueshmërinë dhe përkrahjen e nevojshmenga qytetarët.Komunikim në krizëKomunikimi në krizë çdoherë është drejtuar ndaj zgjidhjessë probleme (krizave) që paraqiten papritmas.Etapat kryesore të veprimit të PR-it të krizës janë: definimidhe analiza e problemit, hulumtimi i gjendjevetë publikut të brendshëm dhe të jashtëm, formulimii qëllimeve dhe të detyrave, hartimi i strategjisë përveprim (PR programi) dhe zgjedhja e komunikimitkonkret teknik, realizimi i programit dhe vlerësimi-analizadhe rezultatet. Për komunikim në krizëështë i nevojshëm: ekzistimi i planit komunikues nëtë cilin do të përpunohen më shumë gjendje krize tëmundshme, paraprakisht mirë të analizuara që mundtë përfshihen institucioni (komuna), formimi i ekipitspecial (shtab i krizës) për ballafaqim me krizën, vendosjae personit të vetëm (një njeri) që do të jep deklaratagjatë kohës së gjendjes së krizës (të parandalohetekzistimi i shumë burimeve të informacioneve).Një numër i madh i institucioneve dhe organizataveafariste në botë bëjnë stimulime të shpeshta të krizësnë kushte të ,,qeta”, me qëllim që të jenë të përgatiturnë mënyrë përkatëse për deri sa ajo në të vërtetëndodh.Në situata të krizës më së mirë është të jeni i sinqetëdhe të paraitet kriza para publikut. Menjëherë paskrijimit të krizës, publiku duhet të lajmërohet me lajmërimpër gjendjen. Nuk duhet të lejohet gazetarëttë ,,zbulojnë” për krizën, dhe pastaj të lihen pa asnjëinformacion, sepse në atë mënyrë hapaet mundësiapër spekulim, respektivisht krijim të një përralleme shumë të pavërteta. Bashkëpunimi i mençur memediat në kushte krizë është i domosdoshëm, ndërsabashkëpunimi duhet të realizohet edhe me tëpunësuarit. Në raste të këtilla duhet të veprohet nëmënyrë precize dhe të parashtrohen fakte, për derisa për tërë atë që është e pavërtetuar shfrytëzuanfjalët ,,gjendja hulumtohet”, ,,kur të kemi informacionetë reja menjëherë do të lajmërojmë”. Është enevojshme të lihet përshtypje se gjendja është nëkontroll të plotë, të mos tregohet neurozë, panikë,frikë ose pavendosmëri. Situata ideale do të ishtekur të arrihet që gjendjen e krizës t’a tërhiqni në dobinëtuaj. Kjo mund të ndodh kur përveç të dhënavepër gjendjen e krizës, publiku do të informohet përsukseset e bëra deri atëherë, të sigurohet se krizamomentale është gjendje kalimtare në punën e komunës,se kjo mund t’i ndodh çdokujt, dhe se komunaështë e aftë dhe mund të tërhiqet nga situatae krijuar. Parimi kryesore gjatë krizës, përbëhet nëunitetin e veprimit dhe komunikimit. Kjo lëmi ështëshumë e ndërlikuar dhe prandaj 10 vitet e funditprofesioni komunikativ shkencor i dedikon vëmendjetë veçantë dhe analizë.Konfliktet ndërnjerëzoreКonfliktet janë pjesë e jetës. Sistem i Vlerave socialedhe individuale ose ,,norma”, ndoshta janë pengesamë e mëdha për komunikim. Problemi është i ndërli-

113kuar sepse me vlera nënkuptohen: mënyra e perceptimit,stili i komunikimit i ndërtuar në fëmijëri, përvoja,pritjet personale dhe temperamenti. Të gjithë ne i zgjidhimpunët në jetë jo vetëm në mënyrë specifike, qëështë kushtëzuar nga pritjet tona dhe përvoja jonë.Pikërisht për këtë krijohen konflikte. Thjeshtë, atokanë pasojën e karakteristikave individuale. Si të tillajanë pjesë e përditshmërisë, ndërsa në marrëdhënietme publikun çdoherë duhet të kenë parasysh metodatpër zgjidhjen e konflikteve dhe mundësitë për zgjidhjene tyre. Një ndër metodat më të zbatuara përzgjidhjen e konflikteve në vendet e zhvilluara ështëmetoda e drejtimit të vëmendjes ndaj marrëdhëniesme grup të caktuar ose individë, në vend ndaj rezultatittë konfliktit. Do me thënë, në vend që të kushtohetvëmendje asaj kush do të fitojë, e kush do të humbënë konflikt. Është e rekomandueshme të kushtohetvëmendje marrëdhënies ndaj personit ose grupit tëcilat gjenden në situatë konflikti. Në varësi të situatës,mund të shfrytëzohet metoda e autoritetit, por përvojattregojnë se efektet më të mira arrihen me ndihmëne metodës së kompromisit ose kontratës, të cilat përfshijnëzgjedhje të zgjidhjeve të mundshme. Çdoherëduhet të parashtrohen pyetje të hapura, të dëgjohet,të ketë durim, të ketë vëmendje në qasje në varësi tëindividit pse grupit dhe të realizohet komunikim efektiv.Në këtë proces është mjaft e rëndësishme definimii problemit dhe aderimit ndaj tij. Zhvillimi i aftësivepër zgjidhjen e konflikteve në masë të madhe ndikonnë komunikimin e mirë në jetën e përditshme.Pjesëmarrja e qytetarëvePjesëmarrja e qytetarëve paraqet përfshirjen e qytetarëvenë procesin e vendim-marrjes të cilat nëmënyrë të drejtpërdrejt apo indirekte ndikojnë nëjetët e tyre në bashkësi. Pastaj shfrytëzohen mekanizmapër shqyrtimin e mednimeve dhe nevojabe tëqytetarëve të cilat përshtaten sipas nevojës. Për ata tëcilët i marrin vendimet (kryetari, këshilltarët) përfshirjae qytetarëve mundëson ndërtim të përkrahjes sëgjërë për idetë dhe zgjidhjet të cilat i propozojnë. Përqytetarët, pjesëmarrja nënkupton mundësi të ndikohetnë vendimet. Ajo që është më e rëndësishmeështë se pjesëmarrja e qytetarëve ndihmon në përmirësimine shërbimeve komunale të cilat i marrinata. Përfshirja e qytetarëve dhe decentralizimi janëtë lidhura në mënyrë të ndërsjelltë. Decentralizimi isuksesshëm kërkon shkallë të caktuar të pjesëmarrjessë bashkësisë lokale në procesin e vendim-marrjes.Orientimi i pushtetit lokal ndaj qytetarëve dhe komunikimii përhershëm me ta, do t’i vë në pozitë më tëmirë të përgjigjen nevojave lokale, si dhe në mënyrëmë efikase t’i vënë në funksion shpenzimet publike.Nga ana tjetër, procesi i decentralizimit, i rrit mundësitëpër pjesëmarrjen e qytetarëve në procesin ekrijimit të politikave dhe vendim-marrjes. Për këtëarsye, komunikimi midis pushtetit lokal dhe qytetarëvepatjetër duhet që vazhdimisht të praktikohetpara mekanizmave institucionale, të cilat me kalimine kohës mund të ndërrohen dhe përmirësohen. Komunikimii komunave me qytetarët është i rregulluarnë aktvendimet ligjore, kështu edhe në statutet dheaktet e komunave të cilat parashikojnë mundësi përpërfshirjen e qytetarëve në funksionimin e komunës.Mënyrat të cilave qytetarët mund të kërkojnë nga komunatë përgjigjet interesave të tyre dhe t’i servisojënevojat e tyre janë përfshirë me mekanizma institucionaltë cilat u mundësojnë të jenë subjekte aktivedhe pjesëmarrës në ndërtimin e kontekstit shoqërornë të cilin jetojnë. Me procesin e decentralizimit, urrit edhe numri i kompetencave të cilat bëjnë pjesënën ingerencat e vetëqeverisjes lokale me ç’rast edhemë tepër potencohet nevoja nga konsultimi i rregulltdhe komunikimi me qytetarët në tema dhe çështjeme përfshirje të ndryshme. Kjo do të thotë se pushtetilokal para se gjithash do të jetë i hapur për njëlloj të këtillë të qeverisjes lokale, duhet të ketë mekanizmatë disponueshëm që t’a bëjë atë dhe qytetarëaktivë të cilët janë të përgatitur të ndajnë kohë dheenergji për bashkëpunim me komunën. Krahas përfitimevepër qytetarët nga këto forma të komunikimitdobi të madhe kanë pushtetet lokale sepse procesi ivendim-marrjes së përbashkët e ndan përgjegjësinëpër vendimet, me ç’rast komunat nuk kanë bartëstë vetëm të ,,barrës” ndërsa qytetarët bëhet të vetëdijshëmpër mundësitë reale të administratës komunavekur zgjedh probleme ose ndërmerr iniciativa.Por sërish, mekanizmat për përfshirjen e qytetarëvenë vendim-marrje nuk zbatohen çdoherë, sepse kjodo të thotë shpërndarje të forcës dhe vendosje tëmarrëdhënieve të ndryshme. Mungesa e kapaciteteve(njerëzore, financiare, hapësinore etj), të pushtetevelokale, gjithashtu mund t’a pengojë komunikimine pushteteve lokale me qytetarët. Krahas pjesëmarrjessë drejtpërdrejt të qytetarëve në vendim-marrjepërmes përfaqësuesve të zgjedhur, përfitimi i demokracisëqë qytetarët mund t’a praktikojnë pushtetindhe drejtpërdrejt për çështjet me rëndësi lokale,përmes iniciativës civile, tubime të qytetarëve dhereferendum. Kështu, Ligji për vetëqeverisje lokalenë nenet 25, 29 dhe 30 i shënon format kryesore tëpjesëmarrjes së qytetarëve (iniciativën civile, tubimete qytetarëve, referendum, parashtresa, propozime,tribuna publike dhe sondazhe). Dispozitat e njejtajanë pjesë e Statutit të njësive të vetëqeverisjes lokalenë RM.Iniciativa civileQytetarët kanë të drejtë t’i propozojnë këshillit të miratojëakt të caktuar ose të vendosë lidhur me çështjetë caktuar në kompetencë të tij. Iniciativa civile nukmund të parashtrohet për çështje kadrovike dhe fi-

114nanciare. Për propozimin këshilli është i obliguar tëdiskutojë nëse e përkrahin së paku 10% nga zgjedhësite komunës, respektivisht vetëqeverisjes vendorenë të cilën kanë të bëjnë çështje të caktuara. Këshilliështë i obliguar që diskutimin t’a mbajë më së voni nëafat prej 90 ditës pas parashtrimit të iniciativës dhe t’iinformojnë qytetarët për vendimin e tyre.Tubimi i qytetarëveTubimi i qytetarëve mund të thirret për rajonin embarë komunës ose rajonin e vetëqeverisjes vendore.Tubimin e qytetarëve e thërret kryetari i komunësme iniciativë personale, në kërkesë të këshillit ose nëkërkesë prej së paku 10% të zgjedhësve komunalë,respektivisht vetëqeverisjes vendore në të cilën kanëtë bëjnë çështje të caktuara. Organet e komunës janëtë obliguara që në afat prej 90 ditësh t’i shqyrtojnëkonkluzionet e miratuara në tubim të qytetarëve dhet’i marrin parasysh gjatë miratimit të masave lidhurme çështjet për të cilat kanë të bëjnë, si dhe t’i informojnëqytetarët për vendimet e tyre.ReferendumiQytetarët përmes referendumit mund të vendosin përçështje në kompetencë të komunës, si dhe për çështjetjera me rëndësi lokale. këshilli është i obliguar tëshënojë memorandum me kërkesë prej së paku 20%nga zgjedhësit komunalë. Këshilli mund të shënojëreferendum për çështjet lidhur me kompetencën e tij,në iniciativë personale. Vendimi i miratuar në referendumështë i domosdoshëm për këshillin.Parashtresa dhe propozimeÇdo qytetar ka të drejtë, individualisht ose bashkërishtme të tjerët të parashtrojë parashtresa dhe propozimepër punën e organeve të komunës dhe administratëskomunale. Pastaj, kryetari i komunës është i obliguar:• të krijojë kushte për parashtrimi e parashtresavedhe propozimeve;• më së voni në afat prej 60 ditësh, nga dita e pranimittë parashtresës respektivisht propozimit, parashtruesitt’i parashtrojë përgjigje me arsyetimdhe• parashtresat dhe propozimet të cilat nuk kanë tëbëjë me punën e kompetencave të organeve tëkomunës t’i parashtrojë deri te organi kompetentdhe që t’a njohtojë parashtruesin.Tribuna publike, sondazhe dhe propozimeGjatë hartimit të dispozitave të komunës, këshillit,respektivisht kryetarit i komunës mund që paraprakishttë organizojë tribuna publike, të zbatojë sondazheose të kërkojë propozime nga qytetarët.Forumet në bashkësiForumi i bashkësisë paraqet mënyrë si të përfshihenqytetarët me iniciativë nga ana e vetëqeverisjes lokalenë procesin e vendim-marrjes dhe përmes dhëniessë rekomandimeve të cilat janë të rëndësishme përjetën e tyre dhe për vetë bashkësinë. Forumi i bashkësisëka për qëllim komunat të zhvillojnë praktikatransparente të vendim-marrjes me përfshirjen eqytetarëve, ndërsa qytetarët të zhvillojnë ndjenjë tëpërgjegjësisë për shpenzimin e mjeteve komunale.Për dall im nga forumet tjera të pjesëmarrjes së qytetarëvekur vendimi përfundimtar e merr pushtetet lokale,ndërsa qytetarët janë të konsultuar, pastaj mundtë ndodhë propozimet e tyre nuk pranohen çdoherë,te Forumi qytetarët së bashku me pushtetet lokale emarrin vendimin dhe ky është përfundimtar, ndërsapushtetet duhet t’a kryejnë. Në disa raste, si te Forumetbuxhetore, vendimi i marrë në forum, duhet tëmiratohet nga këshilli i komunës, para se të zbatohet.Forumet organizohen për shkak të debatit publik osearritjes së marrëveshjes së publikut lokal lidhur meprioritetet e propozuara në dokumentet për zhvillimstrategjik lokale, për debate publike, për problemetdhe përcaktimi i zgjidhjeve dhe prioriteteve, si dhepër propozimin dhe zgjedhje e projekteve ose përshkak të zhvillimit të projekteve me interes për bashkësinë.Forumi paraqet sërë prej gjashtë takimesh(sesionesh) në të cilat përmes diskutimeve të strukturuarapjesëmarrësit elaborojnë probleme dhe ofrojnëzgjidhje për të njëjtat, njëkohësisht duke dhënë rekomandimepër institucionet lokale. Forumi mbahet nësë paku 5 sesione, prej të cilave në sesionin e funditmerret vendim lidhur me çështjet e forumit. Sesionii gjashtë ka për qëllim t’i informojë qytetarët lidhurme zgjidhjet e realizuara nga forumi, pas realizimit tëtyre. Vendimet kryesore nga qasja e forumit janë:1. Forumet funksionojnë përmes diskutimeve tëstrukturuara të cilat janë të hapura për të gjithëqytetarët. Diskutimet i mban moderator i pavaruri jashtëm dhe vijojnë me rend dite paraprakisht tëpërcaktuar dhe të pranuar nga ana e pjesëmarrësve.2. Pjesëmarrësit në forume janë strukturuar në grupetë a.q. ,,tryeza pune”, sipas interesave të tyresociale dhe ekonomike. Administrata lokale ështëpërfshirë në forum me të drejta të barabarta (vota)si edhe pjesëmarrësit tjerë3. Forumet përpunojnë zgjidhje dhe u japin rekomandimeinstitucioneve lokale (kryesisht administratëskomunale dhe këshillit të komunës, poredhe institucioneve tjera).

1154. Forumi u jep qasje demokratike. Vendimet për atëcilat zgjidhje do të realizohen/financohen i miratonforumi, respektivisht qytetarët përmes tryezavetë punës.5. Forumet ndërtojnë partneritete sepse grupe tëndryshme me interesim të njejtë ose të ngjashëmmund të punojnë së bashku.6. Diskutim e forumit çojnë drejt rezultateve. Forumii zhvillon projektet dhe parashtron rekomandimelidhur me temën.7. Projektet e forumit realizohen me mjete financiaretë siguruara nga komuna dhe/ose nga personat einteresuar fizikë apo juridikë të cilët janë të përgatiturqë në mënyrë financiare ose materiale të përkrahinprojekte në interes të bashkësisë përmesnjësisë së vetëqeverisjes lokale.Forumi fillon me temë ose problem të përbashkët nëtë cilin përmes diskutimeve të strukturuara të zhvilluaranga moderatoi i jashtëm, neutral, në vend neutralme karakter publik, qytetarët mundohen të gjejnë zgjidhje.Pastaj pjesëmarrësit i harmonizojnë mendimete tyre, marrin vendime, përcaktojnë prioritete dhevendosin cilat prej tyre do të realizohen. Ata në disponimkanë ekspertizë, për deri sa moderatori i udhëheqgjatë procesit dhe marrin përkrahje. I mbarë procesiështë publik, i hapur dhe transparent. Forumi më sëmiri është të shfrytëzohet kur duhet të:* të caktohen prioritetet strategjike të komunavedhe në mënyrë adekuate të planifikohet dhe përgatitetbuxheti,* zgjidhen çështje të cilat tangojnë grupe të ndryshmeme interes, ndërsa nevoja nga zgjidhja e tyreështë mjaft e rëndësishme;* kur interaksioni midis grupeve të ndryshmeshoqërore në formimin e projekteve dhe zbatimine tyre konsiderohet se do të jetë konstruktive;* kur është e rëndësishme transparenca e procesitdhe llogaridhënia e iniciatorit të forumit si dhepjesëmarrja e qytetarëve;* kur ekziston nevoja nga përfshirja e drejtpërdrejt ebashkësisë më të gjërë;* kur nevojat e palëve të tanguara janë të shumënumërtadhe në to të adresohen përmes një debatitë strukturuar.Forumi është projektuar për shkak të përforcimit tëpjesëmarrësve që vetë të marrin vendime. Forumii mbledh në një vend grupet vendore me interes tëcilat përndryshe nuk do të ishin takuar dhe nuk do tëkishin komunikim të ndërsjelltë dhe në atë mënyrë endërron sistemin e vendosur të debatit në bashkësi.Forumi parashikon komunikim dykahësh të përhershëmnë periudhë të caktuar kohore lidhur me tematkonkrete të rëndësishme për bashkësinë.Forumi nuk është e rekomandueshme të shfrytëzohetkur:* është e nevojshme shpejtë të merret vendim;* kur bëhet fjalë për çështje shumë teknike të cilënmund t’a zgjidhin vetëm ekspertët;* kur diskutohet për çështje afariste që i tangon vetëmbizneset (përveç kur bëhet fjalë për interesmë të gjërë publik, ose partneritet publik-privat);* kur numri i palëve të tanguara është i kufizuar.Deri më tani mbi 50 komuna në Maqedoni kanë kryerndryshim në statutet e tyre dhe e shtuan Forumin sivegël për pjesëmarrjen e qytetarëve në procesin evendim-marrjes. Në kapitullin për pjesëmarrje të qytetarëve,neni nga statuti i këtyre komunave është indryshuar dhe tani thotë: tribuna publike, sondazhe,propozime të qytetarëve dhe forume në bashkësi. Mekëtë hapet mundësia komuna t’a shfrytëzojë foruminsi vegël të re për pjesëmarrjen e qytetarëve në procesine vendim-marrjes, krahas atyre të cilat deri më taniu ishin në dispozicion.Komunikimi me grupe tjera qëllimoreOrganet e vetëqeverisjes lokale çdo ditë kanë nevojënga komunikimi jo vetëm me qytetarët dhe gazetarëtpor edhe me grupe tjera qëllimore: shoqatatcivile, afaristët, institucionet qeveritare, institucionete huaja, asociacione ndërkombëtare etj. Të gjithë këtokanë nevoja dhe interesa të ndryshme. Kontaktet meto do të jen specifike dhe prandaj kërkojnë përgatitjetë veçantë. Marrëdhëniet duhet të mirëmbahen, zhvillohendhe thellësohen. Kjo do të thotë duhet të ndërtohenpartneritete.Коmunikimi me organizatat civileNuk ka demokraci pa shoqëri të zhvilluar civile, pa rrjettë fuqishëm të shoqatave civile, organizatat joqeveritare,joprofitabile përmes të cilave qytetarët mundtë realizojnë nevoja dhe interesa të caktuara specifike.Vendosni marrëdhënie të mira me to. Kjo është epashmangshme. Në këtë mënyrë do të kontribuohetpër realizim më të shpejtë, më të lehtë, më të thjeshtëtë interesave specifike të qytetarëve. Përkrahni projektete tyre! Ndërtoni marrëdhënie partnerike! Lëshojunihapësirë për deri sa keni në komunën tua. Kjodo të ketë dobi të dyanshme. Besojuni aktivitete tëcaktuara përmes së cilave do të merrni të dhëna mëtë besueshme dhe objektive (p.sh. sondazh për besueshmërinëe qytetarëve në komunë).

116Коmunikimi me afaristëtSektori afarist është fuqi motorike për zhvillim të komunëssuaj. Nga zhvillimi i tij varet avancimi, fuqiaekonomike, punësimi, gjendja sociale, mirëqenia.Prandaj kushtoni vëmendje të veçantë vendosjes dhemirëmbajtjes së marrëdhënieve të mira me afaristët.Të jeni të hapur për idetë dhe iniciativat e tyre. Organizonitakime të rregullta me to me dinamikë saktëtë përcaktuar dhe standarde qartë të vendosura. Kërkonizgjidhje të pranueshme.Коmunikimi me institucionet qëndrore dherajonaleLidhur me çështjet që janë në interes për komunën,Qeveria është e obliguar me ligj të bashkëpunojëme komunën. Veçanërisht lidhur ne ligjet që kanë tëbëjnë për komunat dhe ligjet për shpërndarjen e dotacioneve.Krahas kësaj komunat detyrimisht duhettë konsultohen për procedurat për planifikimin epunëve publike gjatë hartimit të planit hapësinor tëRepublikës. Qeveria mund të lidh kontrata për bashkëpunimme një ose më shumë komuna për planifikim,programim dhe për zbatimin e politikave nëlëmenjë të ndryshëm me interes të ndërsjelltë. Përshkak të një zgjidhjeje më të thjeshtë të çështjeve merëndësi jetësore për qytetarët të nevojshme janë kontaktetë vazhdueshme me ministritë në Qeveri, agjensionet,fondet, byrotë. Mjaft i rëndësishëm ështëedhe bashkëpunimi me organizatat dhe asociacionete huaja qeveritare dhe joqeveritare, si dhe ato ndërkombëtare.Коmunikimi me klube, shoqata, organizata të ndryshme...Në komunën tuaj ka klube të shumta sportive, shoqatakulturore-artistike, kore, orkestra, organizata tënxënësve, studentëve, organizata të grave, pensionerëve,luftëtarëve, persona me nevoja të veçantaetj. Të gjithë këto janë të rëndësishëm për bashkësinësepse bashkojnë një numër të madh të qytetarëve.Bëni çmos që të vendosni forma të bashkëpunimitdhe partneritet. Ndihmojuni që të mund që me suksest’a realizojnë misionin dhe vizionin e tyre. Kjoka një interes të madh për bashkëqytetarët tuaj, poredhe për komunën.Karta civileQë të mund që punën tuaj t’a bëni në mënyrë transparente,me përgjegjësi, të shkaktoni besueshmëritë qytetarët, miratoni Kartë civile në të cilën do t’ishënoni shërbimet që i ofroni dhe standardet e përgjithshmepër punë. Bëjeni të arritshme për një numërsa më të madh të qytetarëve. Me këtë do të kontribuoniqë shërbimet e pushtetit lokal të jenë më tëshpejta dhe më kualitative, ndërsa administrata komunaledo t’a përmirësojë transparencën dhe efikasitetinnë punë. Vendosni standarde që detyrimishtdo të respektohen në punën me qytetarët. Këtë dot’a arrini në mënyrë të paanshme dhe të këndshmenë komunikim. Krijoni parakushte që të siguroni shërbimprofesional, të arritshme, precize dhe në kohëpër qytetarët. Ju dhe të punësuarit në administratënkomunale duhet të mbani mend se qytetari nuk ështëdikush që ju ndërpret por se qytetari është qëllimi punës suaj. Ju jeni këtu për shkak të tij, ndërsa jo aipër shkakun tuaj. Ju nuk i bëni shërbim me atë që ju eshërbeni por ai ju bën shërbim me atë që ju jep gjasët’a shërbeni.MAQEDONIA – SHTET KANDIDAT PËRANËTARËSIM NË BASHKIMIN EVROPIANBashkimi Evropian (BE) paraqet familje të gjërë tështeteve evropiane, të cilat nëpërmjet të politikës sëndërsjellë dhe bashkëpunimit ekonomik synojnë drejtsigurimit të paqes dhe prosperitetit afatgjatë. Idejapër krijimin e BE për herë të parë u propozua nga ministrifrançez për punë të jashtme Robert Shuman më9 maj të vitit 1950. Prandaj, kjo datë llogaritet për Ditëtë Bashkimit Evropian.Bashkimi Evropian është i hapur për anëtarësim tëçdo shteti evropian që do t’i plotësojë kushtetet e tijpër anëtarësim. Më 17 dhjetor, 2005, Këshilli i Evropës(në përbërjen e të cilit janë shefat e shteteve të qeverivetë vendeve anëtare), Republikës së Maqedonisë idha statusin vend-kandidat për anëtarësim në BashkiminEvropian.

117BASHKIMI EVROPIAN16DHE KOMUNATMe marrjen e statusit kandidat Republika e Maqedonisëaderoi ndaj të gjitha pesë komponentavetë Instrumentit për ndihmë para-aderuese-IPA,u rrit ndihma financiare dhe institucionale ngaBE, përfaqësuesit e institucioneve të Maqedonisëmorrën të drejtën të marrin pjesë në punëne mbledhjeve të rëndësishme në trupat e BE-së,ndërsa u rrit edhe frekuenca dhe u thellësua esencae kontakteve midis institucioneve të RM dhe tëBE-së.Integrimi i Republikës së Maqedonisë në BashkiminEvropian është proces me të cilin kryhen reformat nësistemit ekonomik dhe politik, me qëllim që Republikae Maqedonisë e përgatitur dhe me përgjegjësi tëmundësojë lëvizje të papenguar në tregun e mallrave,shërbimeve, kapitalit dhe njerëzve, shkëmbim intensivtë ideve, diturive të reja dhe arritjeve teknike-teknologjike.Tregu i përbashkët, me më shumë se 450milion konsumatorë, lëvizje e lirë e qytetarëve nëpërvendet, përmirësimi i punës së sektorit publik, si dhegarancë maksimale e të drejtave të çdo qytetari të Republikëssë Maqedonisë, janë pjesë përbërëse e përfitimeveme anëtarësimin në BE.16.1. FONDET E BASHKIMIT EVROPIANBashkimi Evropian ka zhvilluar dhe disponon me njëspektër të gjërë të instrumenteve financiare për përkrahjene zhvillimit të segmenteve të caktuara dhelëmenjtë nga funksionimi i tij. IPA (instrument përndihmë para-aderuese) është një ndër ta. Përkrahjafnanciare e BE-së është në formë të granteve të cilatmbulojnë lloje të ndryshme të lëmenjëve, ndërsa pastajtë jenë të plotësuara kushtet specifike të ndryshmenë varësi nga lloji i instrumentit financiar. Prandaj ështëe rëndësishme me kujdes të konsultohen rregullatpër çdo grant program.Megjithatë, disa prej parimeve kryesore zbatohen nëtë gjitha rastet e granteve, respektivisht ato:- Janë formë e financimit të kompletuar. BE pothuajse as të mos financojë projekte deri në 100%, nëtërësi. Pothuaj se çdoherë është i nevojshëm ko-financimid.m.th. pjesa financiare nga ana e shfrytëzuesittë granteve ;- Mundëson që një operacion i caktuar të arsyetohet,edhe në mënyrë financiare, dhe nuk mundqë i njejti të çojë drejt krijimit të profitit për shfrytëzuesite grantit;- Nuk mund të ndahen në mënyrë retroaktive përaktivitetet që tashmë kanë përfunduar, dhe- Vetëm një grant mund të ndahet për një aksion tënjejtë.16.2. INSTRUMENT PËR NDIHMËPARA-ADERUESE - IPA (2007-2013)Instrumenti për ndihmë para-aderuese i BashkimitEvropian starton me zbatim më 1 janar të vitit 2007,duke ndjekur kornizën kohore të perspektivës financiaretë BE-së(2007-2013). IPA i ndërron programet rrjedhëseKARDS (për vendet e Ballkanit Perëndimor) dheISPA, Fare dhe SARARD dhe instrumenti para-aderueszbatohet me qëllim të menaxhimit më të lehtë përTurqinë (për vendet kandidate). IPA instrumenti i rizbatohet me qëllim të menaxhimit me ndihmën eBashkimit Evropian (në vend 4, vendoset 1).Statusi vend kandidat, Republikës së Maqedonisë imundësoi shfrytëzim të të gjitha pesë komponentavetë instrumentit të ri IPAZbatimi i IPA nënkupton firmosje të marrëveshjevekornizë midis Komisionit dhe vendeve shfrytëzueseme qëllim që t’i përcaktojnë principet e bashkëpunimittë tyre sipas rregullativës. Kuvendi i RM e miratoiMarrëveshjen Kornizë më 30.01.2008, e e njejta kaloinë fuqi më 04.03 viti 2008 – për komponentat e para.IPA përbëhet prej këtyre komponentave:1. Ndihmë tranzicionale dhe avancim institucional2. Bashkëpunim ndërkufitar3. Zhvillimi rajonal4. zhvillimi i resurseve njerëzore5. zhvillimi ruralInstrumenti për ndihmë para-aderuese (IPA) ështëfond për të cilin aplikimet për projektet parashtrohennë Republilën e Maqedonisë. Për çdo komponentë

118është përgjegjëse një strukturë operative, respektivishtministria. Drejtpërdrejt të shfrytëzuara dhe tëhapura për komunat si bartës të projekteve (aplikuesit)janë komponenta e dytë dhe e pestë potenciale eIPA. Struktura operative e komponentës së dytë ështëMinistria për vetëqeverisje lokale (MVL), ndërsa e tëpestës Ministria për bujqësi, pylltari dhe ujë (MBPU).Komunat si shfrytëzues të granteve IPA, mund të paraqitenedhe në komponentat tjera me thirrje publiketë tashmë projektit të definuar nga struktura adekuateoperative-ministria.Komponenta 1. Ndihmë tranzicionale dheavancim institucionalNdihma nga Bashkimi Evropian nëpërmjet të kësajkomponente është ndihmë për ndërtimin e kapacitetevetë institucioneve dhe përkrahje për plotësimine kritereve lidhur me miratimin e të drejtës së BE-së.Paraqet edhe fond me të cilin do të mbulohen masatprej komponentave 3, 4 dhe 5, e njëkohësisht nëpërmjettë kësaj komponente përkrahet pjesëmarrja eRepublikës së Maqedonisë në programet dhe agjensionete BE-së.Programi nacional i përmban lëmenjtë në vijim tëboshteve intervenuese/prioritare:1. menaxhim i mirë dhe sundim i së drejtës / kriterepolitike,2. zhvillimi ekonomik dhe kohezion social,3. aftësi për ndërmarrjen e obligimeve për anëtarësimnë BE,4. përkrahje për përgatitjen e programit dhe pjesëmarrjenë programin e bashkësisë.Në suazat e lëmisë së parë përkrahen reformat nëadminsitratën publike: përkrahje e procesit të decentralizimit,marrje e përpjekjeve nga Marrëveshjapër stabilizim dhe asocim, përfshirje e barabartë nëpajtim me marrëveshjen kornizë të Ohrit, reforma nëpolici për plotësimin e strategjisë nacionale për reformanë polici, reformat në gjykatë, lufta kundër drogës,korrupsionit, menaxhim i vazhdueshëm në lëminë emigrimit, azil dhe rexhimit të vizave dhe në përgjithësiplotësim të Strategjisë për menaxhim integrues kufitar.Njëkohësisht, nëpërmjet të komponentës 1 do të përkrahenlëmejtë e menaxhimit financiar dhe kontrollit,procesit të menaxhimit decentralizues me fondet eBashkimit Evropian dhe krijimit të partneritetit të vërtetëmidis drejtorisë dhe shoqërisë civile, rrumbullakësimii reformave për regjistrim të tokës dhe pronëssë patundshme, përforcimi i kadastrës, kontrolli dhembikëqyrja e tregut financiar dhe përmirësimi i kapaciteteveadministrative në lëminë e politikës fiskale(në nivel lokal dhe qëndror), ndërlidhja rrjetore mesistemet tatimore në BE, krijimi i politkës gjithpërfshirësetë tregut të Republikës së Maqedonisë.Komponenta 2 – bashkëpunim ndërkufitarQëllim themelor i komponentës për bashkëpunimndërkufitar është t’a kultivojë stabilitetin, sigurinëdhe prosperitetin që është në interes të përbashkëtpër vendet e ineteresuara dhe t’a inkurajojë harmoninë,balancimin dhe zhvillimin e qëndrueshëm ndërkufitar.Në suazat e komponentës së dytë të IPA, Republikae Maqedonisë do të vazhdojë me bashkëpunimndërkufitar me vendet anëtare të BE-së- Republika eBullgarisë dhe Republika e Greqisë, si dhe me Republikëne Shqipërisë, ndërsa në pjesën e kufirit të sajverior edhe me Republikën e Kosovës.Programet dhe proceset e aplikimit të projekteve imbajnë Komitetet e Përbashkëta për Monitorim, trupatë formuar për çdo bashkëpunim ndërkufitar nëveçanti. Aplikimi në projekte kryhet me thirrje publikenë faqen e internetit të MVL, ndërsa me vendim tëKPM. Komunat gjatë aplikimit në projekte duhet tëmbajnë llogari për këtë:- Aksionet e propozuara për financim të jenë në pajtueshmërime masat programore që i përkrah BE,që nënkupton se duhet mirë të lexohen, kuptohendhe respektohen rregullat e shpallura në thirrjenpër aplikim edhe në Doracakun praktik (PRAG);- Aksionet e propozuara për financim të jenë konformdhe/ose të plotësohen aktivitete të parashikuaranë programet dhe planet komunale;- Të sigurojnë partner adekuat nga,, ana tjetër e kufirit”lidhur me realizimin e projektit;- Kryetari i komunës të sigurojë përkrahje (vendim)nga Këshilli i komunës për realizimin e projektit.Kryesisht, komponenta ndërkufitare u shërben dyboshteve të intervenimit:- I pari në veçanti merret me çështje rajonale, resursenjerëzore dhe zhvillim rural duke pasqyruarpjesë nga komponentat 3, 4 dhe 5, dhe- E dyta fokusohet në probleme konkrete me kufinjtë,stimulimi i bashkëpunimit të drejtpërdrejtndërkufitar midis administratave dhe aksioneve tëcaktuara nga vëllimi i vogël për aktorët lokalë.REPUBLIKA E MAQEDONISË DHE REPUBLIKA EBULLGARISËQëllimet specifike janë: përshpejtim i kultivimit të zhvillimitekonomik në rajonin ndërkufitar, promovim ikohezionit social dhe bashkëpunimit ndërkufitar dhezhvillim i tërheqjes dhe kualitetit të jetës në lëminë

119ndërkufitare. Sekretariati i përbashkët teknik është locuarnë Qystendil , e zyra krahinore është në Strumicë.Në rajonin ndërkufitar marrin pjesë rajonet juglindore,verilindore dhe lindore të anës së Maqedonisë dheqarqet e Bllagoevgradit dhe Qystendilit në anën bullgare.REPUBLIKA E MAQEDONISË DHE REPUBLIKA EGREQISËZhvillimi rajonal i zonave kufitare, avancim i infrastrukturëspër turizëm dhe transport, si dhe përmirësim tëmjedist jetësor dhe aktivieteve nga njerëzit për njerëzitjanë qëllime specifike për këtë program. Sekretariatii përbashkët teknik është locuar në Selanik, e zyrakrahinore është në Manastir. Në zonën kufitare janëpërfshirë rajonet e Pellagonisë, të Vardarit, Juglindoredhe Jugperëndimore të anës maqedonase dhe rajonete Lerin, Pella, Seres dhe Selanik të anës greke.REPUBLIKA E SHQIPËRISË DHE REPUBLIKA EMAQEDONISËQëllimet specifike të programit janë: nxitja e ekonomisëndërkufitare, ekologjike dhe zhvillimi socialnëpërmjet të zhvillimut ekonomik me theks të menaxhimitnë turizëm, zhvillim të qëndrueshëm të mjedisitme theks në mbrojtjen, menaxhim dhe drejtim mepasuritë natyrore, dhe eksistemi dhe kohezioni sociali shkëmbimit të kulturave nëpërmjet të aktivitetevenga njerëzit për njerëzit dhe nga institucionet përinstitucionet. Sekretariati i përbashkët teknik ështëlocuar në Strugë, a zyra krahinore është në Elbasan,në rajonin në zonën kufitare janë kyqur rajonet e Pellagonisë,Jugperëndimorë, dhe të Pollogut në anënmaqedonase dhe Dibra, Korça dhe Elbasani në anënshqiptare.Republika e Maqedonisë dhe Republika e KosovësLidhur me kufirin verior, mjetet për bashkëpunimndërkufitar me kufirin verior për vitin 2007 janë transferuarnë programin me Shqipërinë. Me qëllim qëi mbarë territori i Republikës së Maqedonisë të përfshihetnë bashkëpunimin ndërkufitar –IPA, Republikae Maqedonisë e kreu programimin e Programit operativnë Republikën e Kosovës në pjesën e kufirit veriordhe në fazë të realizimit është projekti i parë dhe modernizimii kalimit kufitar.Komponenta 3 – Zhvillimi rajonalMe komponentën për zhvillim rajonal përkrahenvendet për zhvillim të politikave, si dhe përgatitjapër zbatim dhe menaxhim me kohezionin politik nëbashkësi, veçanërisht me përgatitjen e tyre për Fondinevropian për zhvillim rajonal dhe Fondin koheziv.Qëllimet e kësaj komponente janë:· përgatitje të vendeve kandidate për programim,zbatim dhe menaxhim me fondin strukturorë dhefondin kohezif.· zbatim i projekteve të cilat janë në pajtim meprioritetet e Bashkësisë dhe prioritete nacionale,veçanërisht në sektorët e transportit dhe mjedisitjetësor.Komponenta 3 përkrah lëmenjë kryesorë: transporti,mjedisi jetësor, konkurenca rajonale, d.m.th. infrastrukturëtransparente, menaxhimin me mbeturina,ujësjellës, ujëra të ndotuar të qytetit dhe kualitetii ajërit, efikasiteti energjetik, energji rigjeneruese dhetransport i papenguar urban, parastrukturimi i zonaveindustriale, duke përfshirë sanimin dhe lokacionete ndotura dhe tokën, inovacione dhe sipërmarrje,nëpërmjet të avancimit të ndërmarrjeve më të vogladhe të mesme, duke kyqur edhe përforcim të kapaciteteverajonale për vëzhgim dhe inovacione, ndihmëpër avancimin e transferit të teknologjive, zhvillim tërrjeteve zyrtare dhe klasterëve, zhvillimi i karakteristikavelokale, shërbimet, aplikacionet, rrjetet, ndihmadhe shërbimet për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme,infrastruktura sociale etj.Komponenta 4 – Zhvillim i resurseve njerëzoreКomponenta për zhvillimin e resurseve njerëzore kapër qëllim që ti përkrah vendet kandidate në zhvillimine politikave, si dhe përgatitjen për zbatimin dhemenaxhimin me politikën kohezive të bashkësisë,veçanërisht në pikëpamje të përgatitjes së tyre përFondin Social Evropian (FSE). Kjo komponentë fokusohetnë tre lëmenjë prioritarë: punësim, arsim dhetrajnim dhe përfshirje sociale.Коmponenta 5 – Zhvillimi rural (IPARD)IPARD është dedikuar për ndihmë financiare të bujqësisësë qëndrueshme dhe zhvillimit rural, me fokus nëimplementimin e legjislativës së Bashkimit Evropianlidhur me politikën bujqësore dhe politikat për bujqësitë qëndrueshme konkurente, bashkësi të fuqishmedhe të qëndrueshme dhe mjedis rural jetësor tëlloj-llojshëm dhe të qëndrueshëm.Programi IPARS është përmbledhje e masave përzbatimin e politikave për zhvillim rural që synon ndajrritjes së konkurencës dhe modernizimit të prodhimtarisëbujqësore, arritja e ushqimit kualitativ dhe tësigurtë, harmonizimi me standardet e Bashkimit Evropiantë kualitetit, shëndetit të kafshëve dhe mjedisitjetësor, menaxhimi i qëndrueshëm me resurset njerë-

120zore dhe përmirësimi i kushteve për jetë në mjedisetrurale dhe ekonomia rurale.Për momentin Republika e Maqedonisë është shfrytëzuesi mjeteve për realizim të programit IPARD 2007-2013.Lëmenjtë prioritarë zhvillimorë, konform programitaktual IPARD 2007-2013 në të cilat mund tëaplikojnë ferma individuale, kooperative bujqësoredhe persona juridikë që merren me veprimtaribujqësore janë:а. Boshti prioritar 1: Përmirësimi i efikasitetit tëtregut dhe zbatimi i standardeve të BE-së dheb. Boshti prioritar 3: Zhvillimi i ekonomisë ruraleа. Boshti prioritar 1: Përmirësimi i efikasitetittë tregut dhe zbatimi i standardeve të BE-sëzbatohet përmes dy masave: 101 „Investime nëekonomitë bujqësore për ristrukturimin dhe avancimine standardeve të BE-së” (verëria, pemëtaria,prodhimi i perimeve ndër serra, prodhimi i perimevenë hapësirë të hapur, prodhimi i qumështit-lopët,delet dhe dhitë qumështore dhe prodhimii mishit) dhe 103 “Investime në përpunimindhe marketingun e prodhimeve bujqësore dhenga peshku për ristrukturimin e tyre dhe avancimisipas standardeve të BE-së” (arritja e standardevepër siguri të ushqimit, prodhimi i venës. Përpunimii pemëve dhe perimeve, përpunimi i qumështitdhe prodhimeve qumështore dhe përpunimi imishit).b. Boshti prioritar 3: Zhvillimi i ekonomisë ruralee ndihmon popullatën rurale në ndërtimin e aktiviteteveekonomike në dhe jashtë fermës, krijimi iburimeve plotësuese të të ardhurave dhe mundësivepër përpunim. Në këtë bosht zbatohen masat:302 „Diversifikimi dhe zhvillimi i aktiviteteverurale dhe ekonomike të BE-së” (krijimi i vendevetë reja të punës dhe mbajtja e atyre ekzistuese përmeszhvillimit të mikro-ndërmarrjeve rurale dheturizmit rural); dhe 501 „Ndihma teknike” ështëdedikuar për institucionet të cilat e zbatojnë PrograminIPARD në Republikën e Maqedonisë.IPARD II-Programi për zhvillim rural 2014 – 2020Duke pasur parasysh atë që IPA Programi i ri 2014 –2020 është në përgatitje dhe është pjesë për IPARDII-Prorgami për zhvillim rural, ku parashikohet, krahasmasave tashmë të miratuara për Programin IPARD2007-2013, vendosja e masës së re 301 për menaxhimtë infrastrukturës rurale, për mjetet e të cilavekomunat kanë mundësi drejtpërdrejt të aplikojnë meprojekte të tyre.Institucioni kompetent deri te i cili aplikohet me projektepër shfrytëzim të mjeteve nga programi IPARDnë Republikën e Maqedonisë dhe Agjensioni përpërkrahje financiare të zhvillimit bujqësor dhe ruralQëllimi i masës 301 është me investime në kapitalinfizik të përkrahen zhvillimi ekonomik, social dhe territoriali mjediseve ruale në Republikën e Maqedonisëme ç’rast:- Do të sigurohet infrastruktura e nevojshme për zhvillimtë lëmenjëve rural dhe- Do të përkrahen investimet e nevojshme për zhvil l -im dhe plotësim të qëllimeve ekologjike.Shfrytëzues: Тrupi për menaxhim me IPARD konsideronse konform kritereve për përcaktim të lëmenjëverural, komunat të cilat mund të jenë shfrytëzuestë masës janë ato me deri më 30.000 banorë, sipas rezultatevezyrtare nga Regjistrimi i fundit i popullatës.Кritere: projektet patjetër duhet të bëjnë me infrastrukturëne nevojshme për zhvillim të lëmenjëverurale, përfshirë këtu edhe rrugët lokale, qasja lokalederi te rrugë të rëndësishme për zhvillim ekonomiklokal, qasje deri te ferma dhe toka pyjore, furnizimime energji, mbeturina dhe menaxhimi me ujëra, qasjelokale deri te teknologjitë informatike dhe komunikative.Shembuj të investimeve të pranueshme:Infrastruktura rrugore: Rrugët që lidhin infrastrukturënlokale me rrugët rajonale, rrugët e fshatit, rrugahyrëse deri te fermat;.Menaxhim me ujërat: sisteme të kanalizimit, sistemepër furnizim me ujë;Menaxhim me mbeturinat: deponitë që do të plotësojnëkërkesat ekologjike, mbledhja e mbeturinave;Furnizimi me energji: furnizimi me energji në fermadhe fshatra, ndërtimi i burimeve përtrirëse të energjisëpër fshtatra;Teknologjitë e reja: qasje deri te teknologjitë informatikedhe komunikative dhe zhvillimi i internetit tëshpejtë dhe ultra-të shpejtë;Tjetër: mbrojtja nga zjarret dhe investimet tjerа.16.3. “PROGRAME AKSIONALE“ TË BE-së“Programet aksionale“ të BE-së janë dedikuar përpushtetet, organizatat joqeveritare, kompanitë dheindividët. Qëllimi i kësaj ndihme është të ndihmojëpër zbatim më të mirë të projekteve të planifikuarame dimension evropian.

121Lëmenjtë janë të shumtë por, mes tjerash, i takojnëkulturës, të rinjëve ose mësimit joformal. Një vendjo-anëtar i BE-së a mund të merr pjesë në Programetaksionale të BE-së varet nga ajo se a ka firmosur shtetipërkatës marrëveshje kornizë me BE-në.Grantet nuk ndahen prej rastit në rast. Ato janë lëndëe programimit vjetor. Para 31 marsit çdo vit, sektorëte Komisionit Evropian të cilat menaxhojnë me grantprogramet i shpallin programet e tyre vjetore përpunë në faqen e tyre të internetit. Programet vjetorei fiskojnë konturet e granteve të parashikuara përvitin në rrjedhë (p.sh. lëmia e ndarjes, qëllimet, orarikohor, buxheti, kushtet për ndarjen e granteve etj).Pastaj, drejtoritë e caktuara të Komisionit shpallin thirrjepër projekte në internet faqet e tyre. Këto thirrjepër propozimet mund të shpallen edhe në Gazetënzyrtare të Bashkimit Evropian – Seria S. Gazeta zyrtareështë e arritshme në internet: http://eurlex.europa.eu/JOIndex.do?ihmlang=en.16.3.1. „Еvropa për qytetarë” programaksionalAktivitetet prioritare të programit ,,Evropa për qytetarët”përcaktohen nga viti në vit, por më së shpeshtikanë të bëjnë me nxitjen e qytetarëve për përfshirjeaktive në procesin e integrimit evropian, duke umundësuar t’a zhvillojnë ndjenjën e identitetit evropian,përmirësimin e mirëkuptimit të ndërsjelltë midisqytetarëve të Evropës etj. Në këtë program mund tëaplikojnë këto subjekte: pushtetet lokale dhe organizatat,organizatat hulumtuese, grupet e qytetarëve,organizatat ndërkombëtare, sindikatet, institucionetarsimore, organizatat aktive në lëminë e punës vullnetare,sportit amater etj.Republika e Maqedonisë është vend pjesëmarrësnë këtë program prej 19 marsit, 2009.Programi ,,Evropa për qytetarët” ka katër nën-programe:1. Аksioni 1 - “Qytetarë aktivë për Evropën” (,,tuining”midis qyteteve, projekteve civile dhe masat përpërkrahje);2. Аksioni 2 - “Shoqëri aktive civile në Evropë” (përkrahjestrukturore për hulumtim, përkrahje strukturorepër organizatat civile, përkrahja e projektevetë inicuara nga organizatat civile)3. Аksioni 3 - “Së bashku për Evropën “ (ngjarje nëdukshmëri të lartë, vegla për studime, hulumtimidhe mendimi, vegla informatike dhe diseminative)4. Аksioni 4 - “Kujtime aktive evropiane”.16.4. FONDET STRUKTUROREPërfundimi i fazës së negociatave dhe marrja e statusitanëtare e BE-së do të thotë edhe hapje të fondevetë reja ose të a.q. Fondet strukturore të BE-së. Megjithatë,sa të duket larg ose afër marrja e këtij statusitë RM, duhet t’i dimë dhe të jemi të përgatitur për mekanizmate funksionimit të këtyre fondeve.Fondet strukturore dhe Fondi koheziv janë të dedikuarpër implementimin e Politikës kohezive të BE-së, ecila në atë zhargon quhet edhe politikë e solidaritetit.Qëllimi është të sigurohen mjete për rajonet mëpak të zhvilluara, respektivisht vendet anëtare, meqëllim zvogëlimi të dallimit social-ekonomik brendanë BE. Në kornizën aktuale financiare 2007-2013 alocohenrreth 308 miliard euro, respektivisht 35,7% ngabuxheti i BE-së është dedikuar për politikat kohezive.Sipas informacioneve, është në periudhën e ardhshmebuxhetore 2014-2020 të rriten mjetet për zbatimine politikës kohezive në 376 miliard euro.Fondet strukturore u janë të arritshme atyre vendeveanëtare të BE-së bruto prodhimi vendor i të cilave perkapita përmban ndër 90% nga mesatarja në BE dhejanë të përbërë nga Fondi social evropian dhe Fondievropian për zhvillim rajonal dhe Zhvillim koheziv.Në kuadër të këtyre fondeve ekzistojnë 4 programe:FEZHR (Fonde evropiane për zhvillim rajonal) për promovimine kohezionit social dhe ekonomik në kuadërtë BE-së përmes redukimit të dallimeve midis rajonevedhe grupeve sociale. Kjo arrihet përmes: investimitnë projekte të cilat e nxisin konkurencën dhe prodhimin,investojnë në ndërmarrje të vogla dhe të mesme,financojnë projekte infrastrukturore të rëndësishmepër zhvillimin e ekonomisë dhe rajoneve të caktuara,projekte të cilat kanë të bëjnë me hulumtimin, zhvilliminteknologjik dhe inovacionet, shoqërinë informatikedhe mbrojtjen e mjedisit.FSE (Fondi social evropian) është instrument kryesori BE-së për zbatimin e politikës së punësimit. Qëllimii këtij fondi është të nxitet punësimi, zvogëlohetpërjashtimi social dhe diskriminimi dhe investimetnë kapitalin njerëzor. Këtu financohen projektet përpërmirësimin e qasjes deri te tregu u punës së grupevetë rrezikuara të qytetarëve, për luftë kundër çdolloji të padrejtësisë dhe pabarazisë, lidhur me aftësitëe forcës punuese përmes programeve për mësim tëpërjetshëm etj.EAGGF (Doracak evropian për bujqësinë dhe fondingarantues) i cili ka të bëjë me reformat strukturore nësektorin bujqësor dhe zhvillimin e lëmenjëve ruralëdhe FIFG (instrument financiar për peshkatari) i ciliparaqet fond të veçantë për reformat strukturore tëpeshkatarisë.

122INSTITUCIONET DHE ORGANET E BASHKIMITEVROPIANNë procesin e vendim-marrjes së Bashkimit Evropian,kryesisht janë të përfshira 3 institucione:- Parlamenti Evropian – i cili i përfaqëson qytetarëte BE-së, dhe në mënyrë të drejtpërdrejt ështëzgjedhur nga to;- Këshilli i Bashkimit Evropian – përfaqëson vendetanëtare individuale;- Komisioni Evropian – i paraqet interesat e BE-së.Ky trekëndësh institucional i krijon politikat dhe ligjettë cilat zbatohen në BE.Komisioni Evropian, në princip është propozues i ligjevetë reja, për deri sa Parlamenti dhe Këshilli i miratojnë.Komisioni dhe vendet anëtare i implementojnëligjet e miratuara. Në këtë proces edhe dy institucioneluajnë rol të rëndësishëm: gjykata dhe drejtësia(kjo gjykatë siguron mënyrë të barabartë të shpjegimitdhe zbatimit të legjislativës të BE në secilin shtetanëtar), si dhe Gjykata e Revizorëve, e cila e kontrollonfinancimin e aktiviteteve të Bashkimit Evropian.BE ka edhe trupa tjerë të shumtë, krahas institucioneve,të cilat kanë rol specializues.•Komieti i rajoneve – i përfaqëson pushtetet lokaledhe rajonale•Komiteti Evropian ekonomik dhe social- e përfaqësonshoqërinë civile, punëdhënësit dhe tëpunësuarit.•Banka investuese Evropiane – i financon projektete Be-së, u ndihmon bisneseve të voglanëpërmjet të Fondit Investues Evropian.•Banka Qëndrore Evropiane – përgjegjëse përpolitikë monedhore.•Ombucmani Evropian- shqyrton ankesat lidhurme menaxhimin e papërkatshëm nga institucionetdhe trupat e BE-së.•Mbikëqyrja evropiane për mbrojtjen e të dhënave-mbron të dhënat personale të qytetarëve.Në veçanti do t’a theksojmë Komitetin e rajonevesi trup i Bashkimit Evropian i obliguar për inicimin dhezbatimin e politikave evropiane lokale dhe rajonale.Republika e Maqedonisë vendosi marrëdhënie partnerikeme Bashimin Evropian nga viti 2008 në pjesëna bashkëpunimit për politika lokale dhe rajonale, nëmënyrë që është formuar Komiteti i Përbashkët Konsultativ(KPK), i paraqitur përmes Komitetit të Rajoneve.Delegacioni, i nominuar përmes BNJVL-së, përbëhetprej 11 delegatëve dhe 11 zëvendësve. Deri mëtani janë mbajtur 7 sesione të KPK-së, nga dy në nivelvjetor, prej të cilave me kontratë të ndërsjelltë, nënjërin nikoqir është Republika e Maqedonisë, ndërsae dyta mbahet në Bruksel.

123Linqe të rëndësishme:Portali i Bashimit EvropianKomisioni EvropianKomisioni EvropianDelegacion i Komisionit Evropian në Republilën eMaqedonisëDrejtoritëDrejtoria për zgjërimhttp://europa.eu/http://ec.europa.euhttp://www.delmkd.ec.europa.euhttp://ec.europa.eu/dgs_en.htmhttp://europa.eu.int/comm/enlargement/index.htmInstrumentet financiare të BE-së(Titulli i instrumentit financiar/periudha/shuma e përgjithshme në milion €)Kapitulli 1A në buxhetin e BE-së-Konkurenca për rritje dhe punësim7th Research Framework Programme http://cordis.europa.eu/fp72007-2013/54,547.47Trans-European Networks (TEN-T) Transport http://tentea.ec.europa.eu/en/apply_for_funding2007-2013/8,013.00Trans-European Networks (TEN-E) Energyhttp://ec.europa.eu/energy/infrastructure/tent_e/financial_aid_en.htm2007-2013/155.00Galileo (satellite radio navigation)http://ec.europa.eu/transport/galileo/index_en.htm - 2007-2013/ 3,005.00Marco Polo II (environmental performance of the freight transport system)http://ec.europa.eu/transport/marcopolo/home/home_en.htm - 2007-2013/450.00Lifelong Learning http://eacea.ec.europa.eu/llp/index_en.phpSub-programmes: Comenius (actions for schools) , Erasmus (higher education), Leonardo da Vinci (vocationaleducation and training), Grundtvig (adult education), transversal programmes, Jean Monnet programme(supports institutions and actions in favour of European integration)2007-2013/6,970.00Competitiveness and Innovation Framework Programme (CIP)http://ec.europa.eu/cip/index_en.htmsub-programmes: Entrepreneurship & Innovation programme (EIP) ; Information Communication TechnologiesPolicy Support Programme (ICT PSP) ; Intelligent Energy Europe programme (IEE) 2007-2013/3,621.30Erasmus Mundus IIhttp://eacea.ec.europa.eu/erasmus_mundus/index_en.php2009-2013/493.69KAPITULLI 1B në buxhetin e BE-së – Kohezion për rritje dhe punësimStructural funds in total 2007-2013/ 277,657.74European Regional Development Fundhttp://ec.europa.eu/regional_policy/funds/feder/index_en.htm - 198,941.36

124European Social Fundhttp://ec.europa.eu/employment_social/esf - 78,716.37Cohesion Fundhttp://ec.europa.eu/regional_policy/funds/cf/index_en.htm2007-2013/69,752.33Kapitulli 3B në buxhetin e BE-së - ShtetësiaCulture 2007http://ec.europa.eu/culture/index_en.htm2007-2013/400.00Youth in Actionhttp://ec.europa.eu/youth/youth-in-action-programme2007-2013/885.00Media 2007 (support for the European audiovisual sector)http://ec.europa.eu/information_society/media/overview/2007/index_en.htm2007-2013/754.95Europe for Citizenshttp://ec.europa.eu/citizenship/index_en.htmhttp://eacea.ec.europa.eu/citizenship/index_en.php2007-2013/215.00Kapitulli 4 në buxhetin e BE-së – Bashkimi Evropian si lojtar globalInstrument for Pre-Accession (IPA)http://ec.europa.eu/regional_policy/funds/ipa/index_en.htm2007-2013/11,468.00European Neighbourhood and Partnership Instrument (ENPI)http://ec.europa.eu/world/enp/funding_en.htm2007-2013/11,181.00Development Cooperation Instrument (DCI)http://europa.eu/legislation_summaries/development/general_development_framework/l14173_en.htm2007-2013/ 16,897.00European Instrument for Democracy and Human Rights (EIDHR)http://ec.europa.eu/europeaid/where/worldwide/eidhr/index_en.htm2007-2013/1,104.00Instrument For Stabilityhttp://ec.europa.eu/europeaid/where/worldwide/stabilityinstrument/index_en.htm2007-2013/2,062.00Instrumente tjeraEuropean Union Solidarity Fund (financial assistance in the event of a major disaster in a Member State or candidatecountry)http://ec.europa.eu/regional_policy/funds/solidar/solid_en.htmUp to 1,000. 00 per year• titujt e instrumenteve financiare janë përmbajtur në gjuhën anglishte me qëllim të kërkimit të tyre më tëlehtë.

125ANËTARËSIMI I BNJVLsëNË ORGANIZATAT17NDËRKOMBËTARE17.1. KËSHILLI I EVROPËSKëshilli i Evropës është organizata më e vjetër ndërkombëtaree cila përmes aktiviteteve të saj përpiqetpër integrim evropian. I themeluar në vitin 1949, sotKëshilli i Evropës numëron 47 vende anëtare, me mbi800 milion banorë. Në aktivitetet e Këshillit të Evropës,theks i veçantë i’u vendos mbrojtjes së të drejtavetë njeriut, zhvillimit të demokracisë, sundimit të sëdrejtës dhe bashkëpunimit kulturor.Këshilli i Evropës i zhvillon parimet demokratike tëbazuara në Konventën Evropiane për të drejtat e njeriutdhe dokumente tjera relevante për mbrojtjen e tëdrejtave të njeriut.Qëllimet e Këshillit të Evropës janë:• mbrojtja e të drejtave të njeriut, demokracia pluraledhe sundimi i së drejtës;• nxitja e zhvillimit të identitetit kulturor dhe diversitetit;• gjetja e zgjidhjeve të përbashkëta për sfidat metë cilat ballafaqohet shoqëria evropiane, si p.sh.:diskriminimi i pakicave, jotoleranca, ksenofobia,dhuna mbi fëmijët;• konsolidimi i stabilitetit demokratik në Evropë,duke nxitur reforma politike, ligjore dhe kushtetuese.Trupat kryesore të Këshillit të Evropës janë:1. Komiteti i ministrave, trup vendim-marrës i organizatës,i përbërë nga 47 ministra ose zëvendës tëtyre (ambasadorë pse përfaqësues të përhershëmme seli në Strazbur);2. Kuvendi Parlamentar-forcë lëvizëse për bashkëpunimevropian, me 636 anëtarë (318 përfaqësuesdhe 318 zëvendës nga 47 kuvende nacionale)3. Коngresi i pushteteve lokale dhe rajonale, zëri i rajonevedhe komunave evropiane, i përbërë prej:• Odës së pushteteve lokale dhe• Odës së rajoneveBNJVL është e përfaqësues në Kongresin e pushtetevelokale dhe rajonale me 3 përfaqësues dhe 3 zëvendës.4. Sekretari gjeneral, i zgjedhur nga Kuvendi ParlamentarSelia e Këshillit të Evropës gjendet në Strazbur, Francë.Gjuhët zyrtare janë anglishtja dhe frengjishtja. NëKëshillin e Evropës, krahas tyre në përdorim si gjuhëtë punës shfrytëzohen edhe gjermanishtja, rusishtjadhe italishtja, si dhe gjuhë tjera.17. 2. KËSHILLI I PUSHTETEVE LOKALEDHE RAJONALEKëshilli i komunave evropiane është themeluar në vitin1951 në Zhenevë nga një grup kryetarësh të komunave,që më pas t’i zgjërojë nivelet e tij edhe nërajonet si Kongresi i pushteteve lokale dhe rajonale-CEMR.Sot, Këshilli është organizata më e madhe e pushtetevelokale dhe rajonale nga Evropa, me anëtarë prejmbi 50 asociacioneve nacionale, me komuna dhe rajonenga 41 vende. Së bashku, këto pushtete paraqesinrreth 100,000 pushtete lokale dhe rajonale.Strukturën politike të Këshillit e udhëheq Kryetari iKëshillit të pushteteve lokale dhe rajonale, respektivishtkryetari i Shtutgardit.CEMR në pjesë të madhe financohet nga anëtarësimii asociacioneve nacionale, si dhe nga fondet e KomisionitEvropian.17.2.1. Аktivitetet e Këshillit të pushtetevelokale dhe rajonaleCEMR promovon Evropë të bashkuar, të bazuar në vetëqeverisjelokale dhe rajonale dhe demokracinë. Qët’a arrijë qëllimin e tij, aktvivitetet e CEMR janë drejtuarndaj rritjes së pjesëmarrjes lokale dhe rajonale; tëndikojë në miratimin e ligjeve dhe politikave evropiane,mundësojë shkëmbim të përvojave në nivel lokaldhe rajonal, si dhe bashkëpunim midis partneritetevenga vendet tjera të botës.CEMR vepron në shumë lëmenjë, si p.sh. në politikënrajonale, transportin, mundësitë e përbashkëta,mjedisin jetësor etj. Komisionet në kuadër të CEMR,

126si dhe grupet punuese përpiqen të ndikojnë në propozim-rregullativënligjore të BE-së, me qëllim që tëkenë parsysh interesat e pushteteve lokale dhe rajonalenë fazat më të hershme të procesit të miratimit tëlegjislativës evropiane. CEMR është mjaft krenar përrrjetin e binjakëzimit të qyteteve. Sot ka mbi 26.000projekte për binjakëzim të qyteteve nga mbarë Evropa.17.2.2. Karta evropiane për barazi midis burravedhe graveKëshilli i pushteteve lokale dhe rajonale, në maj 2006,e vendosi Kartën Evropiane për barazi midis burravedhe grave në nivel lokal.Karta ka të bëjë me pushtetet lokale dhe rajonale nëEvropë, të cilat janë thirrur të firmosin, si dhe të obligohent’i respektojnë parimet për barazi midis burravedhe grave, t’i implementojnë parimet në kuadër tëfushëveprimit të tyre.Deklarata për të drejta të barabarta midis burrave dhegrave është miratuar nga ana e Bordit drejtues të BN-JVL-së. Një pjesë e njësive të vetëqeverisjes lokale tëRM, me rekomandim të Bordit drejtues të BNJVL-së,miratoi Deklaratën për të drejta të barabarta të burravedhe grave.17.2.3. CEMR dhe binjakëzimiBinjakëzimi i qyteteve, sipas CEMR është mënyrëshumë e rëndësishme, kryesore për afrimin e Evropëspranë qytetarëve të cilët janë jashtë nga kufinjtëe Evropës. Binjakëzimi çon drejt Evropës së bashkuar,më të afërt për qytetarët.Në maj, 2007, CEMR organizoi konferencën Binjakëzimipër ardhmëri më të mirë në botë. Në konferencëmorrën pjesë mbi 600 përfaqësues nga pushtetet lokalenga mbarë Evropa, duke diskutuar për zhvillimine llojeve të reja të binjakëzimit, për sigurimin e përkrahjesfinanciare, si dhe për kontributin e binjakëzimitnë përfshirjen sociale.Ueb sajti i ri, tërësisht i përkushtuar për binjakëziminmidis qyteteve është vendosur online, i përkthyer në20 gjuhë që kryesisht përbëhet prej 2 pjesëve: informacionepër aktivitetet lidhur me binjakëzimin, si dhemundësi pushtetet lokale të mund të gjejnë twinningpartner, partner për binjakëzim përmes ueb faqes.BNJVL si anëtare e CEMR, që nga viti 2004 në mënyrëaktive merr pjesë në projektet e Këshillit të pushtetevelokale dhe rajonale, duke përfshirë edhe faqen përbinjakëzimin, e cila është përkthyer në gjuhën maqedonishte.17.3. RRJETI I ASOCIACIONEVE TËPUSHTETEVE LOKALE NGAEVROPA JUGLINDORE (NALAS)Rrjeti i asociacioneve të pushteteve lokale nga EvropaJuglindore (NALAS) është formuar nën patronazhin eKongresit të pushteteve rajonale dhe lokale të Këshillittë Evropës, në kuadër të Paktit për stabilitet. Në vitin2004 anëtarët e NALAS e miratuan Statutin në Strazbur,ndërsa në vitin 2007, selia e NALAS u vendos nëShkup.Në NALAS anëtare janë 14 asociacione nga rajoni tëcilat paraqesin 4000 njësi të pushteteve lokale ngaMaqedonia, Shqipëria, Mali i Zi, Serbia, Kosova, RepublikaSërpska dhe Federata e Bosnjës dhe Hercegovinës,Sllovenia, Bullgaria, Romania, Molldavia, Turqiadhe Kroacia, ose gjithsejt rreth 80 milion qytetarë.Qëllimi i rrjetit është të përforcohen asociacionet epushteteve lokale që të bëhen partnerë të barabartëtë pushtetit qëndror në ndërtimin dhe promovimin edecentralizimit në Evropën Juglindore. NALAS ndërtonplatformë e cila mundëson akumulimin dhe përhapjenefektive të praktikave të mira dhe përvojavepërmes Qendrës së diturive të këtij Rrjeti, që është earritshme në gjuhët nga rajoni www.nalas.euNë vitin 2008, në kuadër të NALAS janë formuar disanjësi punuese me të cilat udhëheq nga një asociacion-anëtaree saj. BNJVL është e obliguar për aktivitetete NALAS, në lëminë e ,,Zhvillimit të asociacioneve”.Detyrë pune e kësaj njësie është vendosja e sistemevepër punë më të mirë përmes trajnimeve për nëpunësitkomunalë dhe personat e zgjedhur, shkëmbime tëpraktikave më të mira, vendosja e bashkëpunimit tëstrukturave të ndryshme të të punësuarve në asociacion,vendosja e sistemit të standardeve në asociacione,shkëmbimi i përvojave lidhur me shfrytëzimin eIPA fondeve, si dhe trajnime për ato fonde. Punëtoriae parë, në kuadër të këtij grupi punues, e quajtur Standardenë punë është organizuar në BNJVL.17.4. KOMITETI I PËRBASHKËTKONSULTATIVNga viti 2008, ekziston Komiteti i përbashkët konsultativmidis Maqedonisë dhe Komitetit të rajoneve,trup këshilldhënës i Bashkimit Evropian. Në këtë trupmarrin pjesë 11 përfaqësues të pushteteve lokalenga Republika e Maqedonisë dhe po aq anëtarë ngavendet anëtare të Bashkimit Evropian. Njëmbëdhjetëanëtarët kanë po aq numër të zëvendësve.Në vendin tonë, zgjedhjen e anëtarëve dhe zëvendësvee kryen BNJVL, që gjithashtu i menaxhon edhembledhjet. Anëtarët zgjedhin bashkëkryetarin ngapala maqedonase në radhët e tyre. Në vit mbahen së

127paku dy mbledhje dhe atë njëra në Bruksel, ose qytettjetër të Bashkimit Evropian dhe një në Maqedoni.Në mbledhjet e tij anëtarët e KPK diskutojnë për problemete pushteteve lokale, për shembujt dhe praktikate mira, por më së shpeshti edhe për situatëne cila është aktuale rreth anëtarësimit të Republikëssë Maqedonis në Bashkimin Evropian. Temat të cilatderi më tani janë realizuar në këto mbledhje janë lidhurme zhvillimin e barabartë rajonal, zhvillimin rural,shfrytëzimin e shërbimeve elektronike-të dërguaranga BNJVL, raportet e BE-së ndaj Republikës së Maqedonisëdhe komentet ndaj të njejtave, mbrojtja e mjedisitjetësor, si dhe shumë tema tjera, interesante përpartnerët në këtë trup.Ky trup do të vazhdojë me punë deri në momentinkur Republika e Maqedonisë do të bëhet anëtare metë drejta të plota të Bashkimit Evropian.17.5. АLDAАLDA është Asociacion i agjensioneve për demokracilokale, në të cilën BNJVL është anëtare që nga viti2008. Aktiviteti kryesor i tyre, si organizatë joqeveritareështë drejtuar ndaj zhvillimit të qeverisjes së mirëdhe pjesëmarrjes së qytetarëve në nivel lokal.Në këtë organizatë anëtare janë më shumë se 150 komuna,asociacione të pushteteve lokale dhe ogranizatavejoqeveritare nga 30 vende.ALDA zbaton projekte, kryesisht financiare nga fondete Bashkimit Evropian ose individualisht, vendetanëtare të BE-së.BNJVL merr pjesë në realizimin e një projekti të këtillë,i zbatuar me Normandinë e Poshtme nga Franca.

128PËRMBAJTJA:BNJVL DHE DECENTRALIZIMI ......................................................................... 51. ORIENTIM NË LEGJISLATIVË .................................................................... 82. ORGANET E KOMUNËS ........................................................................... 133. FINANCIMI DHE BUXHETI ...................................................................... 224. UDHËHEQJA ME PRONËN KOMUNALE ................................................. 285. ZHVILLIMI EKONOMIK LOKAL ............................................................... 346. PLANIFIKIMI HAPËSINOR DHE URBANISTIK ........................................ 467. VEPRIMTARITË KOMUNALE ................................................................... 618. ARSIMI, SPORTI DHE REKREIMI ........................................................... 739. MBROJTJA SOCIALE ............................................................................... 7710. KULTURA .................................................................................................. 8211. MBROJTJA E MJEDISIT JETËSOR ............................................................ 8612 . ENERGJETIKA DHE EFIKASITETI ENERGJETIK ..................................... 9813. APLIKIMI I TEKNOLOGJISË INFORMATIKE – TEKNOLOGJIKE (TIK)..... 10114. BASHKËPUNIMI NDËRKOMBËTARË ..................................................... 10515. MARRËDHËNIET ME PUBLIKUN DHE PJESËMARRJA EQYTETARËVE ......................................................................................... 10816. BASHKIMI EVROPIAN DHE KOMUNAT ............................................... 11717. ANËTARËSIMI I BNJVL- së NË ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE ...... 125

BNJVLrruga. „Zhenevska”p.n. F.P. 321000 Shkup,Republika e Maqedonsёtel: 02/3099033;fax: 02/3061994e-mail: contact@zels.org.mkwww.zels.org.mk