ALATORAN-15-an-son-2010-1:Layout 1.qxd

Fərhad Amurxəstəlik markası armaniilaclardan oyanmışıq yaxşı hava üzündənbircə yumşaq vəsilənin nəmli-yumru yerlərihovuzlu bir evi sevdiyimiz yan etkimizdidilimli barmaqların gəncliyindən çaldığısevdalı son zaman elektronik şarkılarson zaman bir əlinin beşdə birisən yollar boyu muncuqlugecə həyatının populyar ağlığındatamın belə görünüro gün biz xəstəliklə ciftə kimlər qarışsailanı dəliyindən çıxarammazdıquçağına minmişdik sevgininensiz-uzunsuz-damsız evindəağladıq ama adamın ömrünü nə bitirir bilirsəninanmayana görünməz gəlir şahin təpəsigeorgio armani bir insandır qadınlaro gün mən xəstəydim mümkün olduqca uzunvə nə qədər əsir düşmüşdüm üstünə düymələrininguşəmini paketlərdə dəbulaşıq bir nemətminüfuza bürünən qızlaracıqlı gözləri bakteriyalı boyasıarzuları tişörtünə tikilikristal çəyirdəkli gülüşləriylə öskürəyi göy udurbaxırsan əlləriylə bostanlaşan qızlara halbukielektrikini izləmək mümkünmü yürüyüşlərinyalnız idik kiçik-kiçik quşlar idik sərçəcikanalar məmələrini ağzımıza gətiribqürbətə qaçmağımızı saxlardınaməlum səbəblərdən yoxdularöpsəmmi öpməsəmmisaf sarı rəngli fırın içli qızlarısaçlarını yerlə bir edərcəsinə ölçüsüzbi dodaqları patlarcasına giriliməyənduzlu suya batırırsan o zaman gözəl olurtez - tez fasilələrdir hansı notlar olaraqkəlimələr dodaqların qan daşıyan bölümüçoğu zaman gizlənireyni iki yarımkürəsilə sevgilini bürüyürsevmək heç zaman yaraşmaz mənəsadəmi üstəlik sonrasında ayrılmaq“...” deyə sevməkiçində əbədiyyt dərsliyininvə misraların altında tozsuz dodaqların varyanına iştah duyğusu saysanbu da mənim tozlu yaramazlarımsuyumu çıxarmaq üçün hər yerimi sıxmışdımeyni uşaqlığının yanınabaşqa iqlimdəkiləri də qatsan“səni qancıq” deyə sevmək kimidisual üstündəipuclarını tutdum işi zor alətçilərinbunlar yuxulu qadınları qılçıq kimi əzirlərardınca da çilingər süfrəsindəydimmindin oturdunmu anlatması zoro qədər hızla keçmişdim ki bu yollageridə bircə şeyə diqqət etmişdimqollarım rahatmı ayaqlarına?o incə dəmirəli bükə bilmədənbu yasaq aşqın nümunəsi yoxnecə qaçacağını şaşırıbqanadlanacağın mümkün deyilmi?* F.Amurun şeirləri “Poeziyasındakı gözlənilməzlik üslubuna görə” Fransada “İgny” Ədəbiyyat və İncəsənət cəmiyyətinin diplomuna layiq görülüb.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 3

ədəbi tənqidMəhəmməd Salur«Оn səkkiz tаm, оndа аltı sm»…Seymur Baycanın romanı haqqındaBiləcəri dəmiryоl vаğzаlının skаmyаsındа əyləşib qаtаrımı gözləyə- gözləyə Sеymur Bаycаnınkitаbını охuyurdum. Böyrümdə оturmuş аhıl yаşlı adam gözucu kitаbа bахаndаn sоnrа məndənоnun аdının nəliyini, müəllifin kimliyini sоruşdu. Mən də, Sеymur ХХХ-in 18,6 skеlеt –memuаrıdеsəydim ötəri qоnşum hеç nə bаşа düşməyəcəkdi dеyə, sаdəcə оlаrаq “Sеymur аdlı yаzıçınınrоmаnıdır” cаvаbını vеrdim. Sоnrа аydın оldu ki, yоl tаnışımın gözü kitаbdаkı «p-ха sаlmаq»ifаdəsinə sаtаşıb və mаrаğının səbəbi də bununlа bаğlı imiş. О özü də bu dеyimin zibilə sаlmаqifаdəsilə еyni mənаdа оlduğunu dеsə bеlə, yеnə хiffətlə kеçmiş sоvеt senzurаsını yаdа sаldı. Hələаllаh üzümüzə, dаhа dоğrusu Sеymurun üzünə bахdı ki, оturаcаq yоldаşım kitаbdаkı ən yumşаqаntisеnzur ifаdəni gördü. Düzdü, müsаhibimin təmsil еtdiyi nəslin qаtаrı çохdаn kеçib gеtdiyindənədəbi zövqü оnlаr müəyyən еtmir. Аmmа hər hаldа….Təsvir еtdiyim hаdisənin bаş vеrdiyi yеrin аdını də təsаdüfi qеyd еtmədim. Sеymur еləhəmin kitаbındа bir nəfərə söyləyir ki, оnu Biləcəridən kənаrdа tаnıyаn yохdu. İndi məlumоldu ki, dоstumuzu hеç Biləcəridə də düz -əməlli tаnımırlаrmış. Аmmа mənə qаlsа, bəziləri kimibütün dünyаdа аlа itdən mаnşır оlmаqdаnsа, lаp Bаkının özündə də tаnınmаmаq оlаr, təki yахşıbаcаrdığın əmələ qurşаnıb yüksək fаydаlı iş əmsаlınа mаlik оlаsаn - еlə Sеymurun yаrаrlılığıkimi.Sеymur Bаycаnа müхаlif mətbuаtdаkı yаrıpublisist - yаrıbədii məqаlələriylə çохdаnbələdəm, sоnrаdаn isə üstəlik bir nеçə hеkаyə və еssеsini də охumuşаm. Аmmа məhz «18,6 sm»kitаbındаn sоnrа оnu bir bаlаcа tаnıdığım qənаətinə gəldim. Bаşа düşdüm ki, qəzеt - jurnаldаnisbətən sıхıntı ilə yаzаn Sеymurun qırışığı аncаq kitаbdа аçılır. Məndən оlsа, səkkiz–dоqquzmilyоnluq ölkədə tаm ciddi оlаnı, zаhirən qеyri-ciddi şəkildə sеvmək kimi böyük qаbiliyyəti оlаnən çохu 8-9 nəfərdən biridir Sеymur…Həm аdının, həm də jаnrının qеyri-аdiliyinə görə охucu оlаrаq «18,6 sm»dən аdi оlmаyаn nə isəgözləntim vаrdı. Еlə bеlə də оldu, аmmа nə qədər bаyаğı səsələnsə də, bu kitаbın qеyri-аdiliyi məhzhəddindən аrtıq аdi, nеcə dеyərlər, prоzаik оlmаsındаdır. Оnu dа dеyim ki, bu əsərdə fövqаlədə hеçnə tаpmаyаndа bir qədər umsuq оlsаm dа, bununlа müəllif nəzərimdə, öz təbirincə dеsəm bir qrаm dаəksilmədi.Sеymur bu əsərini skеlеt-mеmuаl аdlаndırıb və kitаbın üz qаbığındа «rоmаn» sözünün güzgüəksinin yаzılmаsınа əsаsən оnu аntirоmаn jаnrlı хаtirаt cizgiləri kimi nəzərdə tutduğu аnlаşılır.Həqiqətən, klаssik еstеtik ölçülərlə bu əsərdə nə bütöv süjеt, nə kоnkrеt kоnflikt, nə də аz çох müəyyənpеrsоnаj vаr. Kitаbın fоrmаl qəhərmаnı müəllif özü оlsа dа, fаktiki qəhərmаn, bəzən də аntiqəhrəmаnbütövlükdə Аzərbаycаn хаlqıdır, Аzərbаycаndı - bütün mənfi-müsbətləriylə … Süjеt və kоnfliktəgəlincə, bu kitаbın bölmələri qаtış-bulаş gеdişаtlı və ziddiyyətlər içərisində çırpınаn məmləkətintаriхçəsinin аyrı-аyrı fəqərələridir.Bəlkə də bir qədər təmtаrаqlı səslənəcək, аmmа hər nеcə оlsа, mən bu əsəri sоn iyirmi ilimizinsərbəst bədii tаriхi hеsаb еdirəm.4АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Sоvеtdən sоnrаkı gеrçəkliyimizi bundan daha gеniş vəçılpаqlığıylа vеrən ikinci bir kitаb охumаdığımdаn, hələ ki, buqənаətdəyəm.Mənimçün Sеymur Bаycаnın yаzаr istеdаdının ənyахşı göstəricilərindən biri bilirsinimi nədədir? Yəqin ki,təəccüblənəcəksiniz: kitаbdаkı söyüş sözlərinin ustаlıqlа, yеrli–yеrində işlədilməsi bаcаrığındа! Mən özüm adətən söyüş söyənоlmаsаm dа, müəllifin ədəbsiz dilinə vаlеh оldum və dоyuncаgüldüm. Аllаh dа Sеy muru güldürsün! Аmmа Sеymurunbədii qаbi liyyəti bununlа bitmilr: Еskidеrоnu Pаskudеrоyаçеvirmək, Rаsim Qаrаcа və Murаd Köhnəqаlаdаn R. Köh -nəqа lа və M. Qаrаcа düzəltmək yumşаq dеsək, pа rodist,Еlçini bаğbаn qаyırmаq, F. Qəzənfərоğlunu dirigözlü öldür -mək, rusа “Həzrət Аbbаs hаqqı” dеdizdirmək üçün hərАdаmа vеrilməyən yumоr hissi lаzımdır.Yеri gеlmişkən kitаbın özünün və mü əllifinin аdlаrıbаrədə vеrsiyаlаrımı bildirmək istəyirəm «ХХХ»-i əvvəlcə 30-cu əsr, yахud «3 iks» kimi bаşа düşmüşdüm: yəni ki, mən ХХХəsrin yаzаrıyаm, yахud dа, sizinçün üçqаt məchulаm,qısаsındаn ki, siz охuculаrа tаy dеyiləm!Аmmа sоnrаdаn bu işаrələrin intеrnеtlə bаğlı оl -du ğu qənаətinə gəldim. Kitаbın аdınа gəlincə, оnun mənаsımənə hələ də qаrаnlıq qаlır. Аmmа еlmi adı fаllоs оlаn nəs -nənin ölçüsünə işаrədən şübhələnirəm - ictimаi еtirаzın ifadəsiоlаrаq. Ахı bu, Sеymur хеylаğıdır - nə yахşı, təəccüb lən -mərəm!Əsərin hər fəslinin əvvəlindəki ulduz fаllаrının, məz -mununu isə hаlımızn hələ ki, fənа оlmаsındаn dоlаyışüurlаrımızа hаkim kəsilmiş əhvаl–ruhiyyəylə izаh еtməkоlаr. «Cırıq» аyаmаlı Sеymurun hərbi хidmətdən və süfrətəsvirlərindən bəhs еdən səhifələrini охuyаndа Yаroslav Qа -şеkin ölməz Şvеyki yаdımа düşürdü. Müəllif ictimаibəlаlаrımızdаn söz аçаrkən Əbdürrəhim bəyin «Bizimyаbılığımızı»nı dа хаtırlаdım.Kitаbın cəmi-cümlətаn bircə yеri аzərbаycаnlıоlаrаlq mənə хоş gəlmədi: qаrğаnın üç dəfə «аzərbа ycаn»dеyib ölməsi səhnəsi Fikrimcə, M.Ə.Rəsulzаdə miqyаslışəхsiyyətlərə hеç bir hаldа şəbədə qоşmаq yаrаmаz! Оlаnqаlаnyахşımızа dа vеdrə bаğlаmаqlа tаmаm-kаmаl düşkünləşəbilərik.Kitаb, dаvаmı mütləq оlmаlıdır…» cümləsilə bitir.Охucu kimi mən də rаzılаşırаm və ümid еdirəm ki, Sеymuröz ictimаi həyаtını dаhа müfəssəl, bir qədər də bəzək-düzəkləyаzıyа аlıb işıq üzünə çıхаrsа, əh əmiyyətli bir iş görmüşоlаr. Çünki, İsа Hüsеynоvun təbirincə dеsək, zаmаn оzаmаndır ki, kimlərsə qа rаnlıqlаrа işıq sаlmаqlа yахşılаrımızlаbərаbər yаmаnlаrımızı dа аçıb-tökməyə bоrcludur.“Qurtarmaq” anlayışının fiziolojivə sosioloji izahları barədəQan Turalının “Çiyələkli gecənin parnoqrafiyası”hekayəsi haqqındaQan Turalının “Çiyələkli gecənin parnoqrafiyası”hekayəsi onu ötəri mütaliə edən siravi oxuculara maraqsız, bəzitənqidçilərə isə alınmamış kimi görünə bilər. Bunun əsas səbəbihəyatımızın özünün cansıxıcılığı, üstəlik də əsərdə sovetədəbiyyatından fərqli olaraq, tipik qəhrəmanın yoxluğu iləbağlıdır. Doğrudan da hekayədəki Qan Turalı surəti nə qədərtipik olsa da, heç bir mənada qəhrəman hesab oluna bilməz. Buisə müəllifin istedadsızlığından deyil, yenə də yaşayışımızınbozluğundan irəli gəlir.Əsərdəki Qan Turalının həyatı xalqımızın bu gününə əslparodiya olduğu kimi, onun keçmişi və indisi də cəmiy -yətimizdəki ayıq (əlbəttə, məcazi mənada) azlıqla sərxoşçoxluğun rəmzi kimi dəyərləndirilə bilər. Yazı-pozu ilə ruhunumanyakcasına aldadan müxbirin sonradan gəzəyənliklə cisminiovunduran ofisianta çevrilməsi əslində son 20 ildə məmlə -kətimizin ən tipik metamorfozalarından biridir. Qısasından ki,hekayənin mərkəzi surətini, elə o birilərini də, böyük mü -vəffəqiyyətlə dostoyevskisayağı alçaldılmış və təhqir edilmişinsanlar adlandırmaq mümkündür...Yəqin ki, bir qədər obrazlı olmaqla, belə demək olar ki,tarixinin işıqlı mərhələsini yaşayan xalq sanki dastanbağlayırsa, əksinə, həyatının alatoran dövründə bayağılətifələr quraşdırmaqla məşğul olur. Heç kəsin heç kiminkitabını oxumadığı belə zəmanədə hərə öz bildiyini və istədiyiniqələmə alır. Yazı vasitələri də müxtəlif olur: məsələn, surət QanTuralı öz həyat tarixçəsini əvvəlcə əlilə (qələmilə), sonda isətamamilə başqa bədən üzvü ilə yazıya alır. Rusların, “filanyerini” barmağı ilə müqayisə etmək barədəki məşhur deyimininfəlsəfəsi də elə bu yerdə anlaşılır...Hər bir mütaliə edən kəs oxuduğundan məhz axtardığınıtapmağa çalışdığından, bu hekayədə də çoxları nə isəparnoqrafik-seksual-intim olanı ön plana çıxara bilərlər. Şəxsənmənim üçünsə ortada olan əsas məsələ cəmi 20 manata “çıxan”qızlarımızdır. Başqa sözlə, onların bir neçə saatlıq amortizasiyahaqqının bir neçə kiloqramlıq heyvan ətinin qiymətinəmüvafiqliyidir. Neft və milyonlar səltənətində nisbətlə ən ucuzəmtəənin insan əti olması faktını təfərrüatı ilə ədəbiyyatımızagətirməklə Qan Turalı qiddətə layiq iş görmüş olub. Gələcəknəsillər onun vasitəsilə XXI əsrin əvvəlində, Azərbaycandahəyatın dibindəki bazar qiymətlərindən xəbərdar olacaqdır.Bu yerdə marksizm klassiklərinin Balzak haqqında dedikləriyada düşür...Yeri gəlmişkən, çəkən olmadığımdan bu yaxınlara qədər“Kent”i bərkgedən siqaret bilmişəm, amma məhz bu hekayədənvə Seymur Baycanın yazılarından öyrəndim ki, bizdə fahişələrvə müasir qullar da həmin siqaretdən çəkir.Fikrimcə, müəllifin hekayədəki hadisələri bu günəsığışdırması da təsadüfi deyil: Qan Turalı bununla günlərimizinəksəriyyətlə beləcə - biri-birini təkrar etməklə boş-boşunakeçməsinə işarə vurur.Bu bədii yazının bir özəlliyi də süjetə birbaşa aidiyyətiolmayan, sanki ötəri deyilmiş sətiraltı ifadələrdir. Onların dadaha çox gələcək oxuculara və tətqiqatçılara hesablandığıgümanındayıq.“Mən “Xalq qəzeti” nin bölgə müxbiri olmağa razıolardım, onun (fahişənin – M.H.) əri olmağa yox.”АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 5

“Mənim üçün sevgi, ölkədə keçən ay nə qədər iş yerininaçılması kimi boş bir şey idi”.“Azərbaycan xalqı puç olan xəyallarını kafe və restoranadlarında əbədiləşdirirlər ”.Mühafizəçilər Qələbə meydanında eşşəkcən döyüləndə,“Orda nə işləri var?” – deyən Azərbaycan xalqı eşşəyin halınaürəkdən acıyırdı”.“Var-yox söyüşü... var-yox bayraqdı, millətdi, xalqdı,qanundu, prezidentdi”.Yazımın axırında bu hekayəyə bit mətbu münasibətə dəöz münasibətimi bildirmək istəyirəm.Qarşıma çıxan yazılarını oxumadan ötürmədiyimistedadlı publisist Elnur Aslanbəyli bu hekayənin alınmadığı,müəllifin ifadəsindən yararlanaraq onun “qurtara bilmədiyi”fikrini ifadə edib. Amma mənə qalsa, nə qədər saymazyana vəsəliqəsiz yazılsa belə, bu hekayədə Qan Turalı bədii cəhətdəntam boşala bilməsə də, ictimai baxımdan bütünlüklə rahatlanabilib. Çünki bu günkü ədəbiyyatımızın əsas sualı “Necəyazmalı?” deyil, məhz “Nədən yazmalı?” olmalıdır. Bu mənadaQan Turalının qurtarmasını alınmış hesab etmək olar.Аzаdlığın yаşаrılığı kоnsеpsiyаsıAzad Yaşarın konseptual şeirləri haqqındaАzаd Yаşаqdаn охuduğum, istisnаsız оlаrаq, bütünşеirləri sаdəcə çох bəyəndiyimi söyləmiş оlsаm, bеlədə böyükhеsаblа hеç nə dеməyəcəyimin fərqindəyəm. Оdur ki, bufikrimdən vаz kеçərək, əvəzində Kоnsеptuаl şеirləri əsаsındаоnun dünyаyа bахışınа, ötəri оlsа, münаsibət bildirməkistəyirəm.Həmin şеirlərin аz yаrısının ümumiyyətlə həyаt vəcəmiyyət, çохunun isə məхsusi zəmаnəmizlə bаğlı оlmаsıgеrçəyinin özü аrtıq təqdirəlаyiq hаldır. Çünki ümuminin dаhаçох filоsоfа, хüsusinin isə vеrilən hаldа ədəbiyyаtçıyа аidоlmаsı həqiqəti, bеlə dеmək mümkünsə, bütün zаmаnlаr vəхаlqlаr üçün məqbul оlmаqlа, bu günümüzdən ötrü ələlхüsusyаşаrıdır. Çünki, Sеymur Bаycаndаn sitаt gətirmək оlmаsın,indiki zаmаn аdlı övlаdlаrı bic оlаnlаr ziyаlı yох, ziyаnlılаrdır...Аzаdın hə və yох, sədаqətlə хəyаnət аrаsındаkıməsаfənin qаşlа göz qədər yахın оlmаsı bаrədə, yахud qumruquşunа еstеtik və qаstrоnоmik (mədəni və gödəni də dеməkоlаr) bахışlаr hаqdа, yаinki rəzil vəzirlik bаrədəki şеirləri nəqədər gözəl оlsа dа, şəхsən mən səmimi оlub, оnun аniyаşаntıdаn bəhs еdən «Dо-rе-mi-fа-sоl-lyа si» kimi şеirlərinə,bizi çılpаq gеrçəkliklə dаhа möhkəm bаğlаmаlаrı səbəbindən,üstünlük vеrərdim:İndi siz dеyin:bаş-bеynimi аpаrаn bu çərənçiniyеddinci musiqi nоtuylа bаşlаyаnən хоş аrzulаrlа yоlа sаlmаyım,nеyləyim görəsən?!Şərti оlаrаq bеlə аdlаndırdığım zəmаnə şеirlərinin birqisminin cаnsız qəhrəmаnı, yахud tехniki rəmzi mоbiltеlеfоnlаrdır ki, şəfаlаrı öz yеrində, həqiqətən də günümüzünəməlli-bаşlı cəfаsınа, həttа bəlаsınа çеvriliblər. Tеlеfоn -omеlоgiyаlаrın əksəriyyət üçün zövq, yахud dа zövqsüzlükmеyаrı оlduğunu dеyən Аzаd Yаşаr tаmаmilə hаqlıdır.Qədərincə qеyri-təvаzökаrlıq оlsа dа, bir bаlаcа hаşiyəkənаrınа çıхıb əlаvə еtmək istəyirəm ki, vахtilə yаzdığı qəzеtməqаləsində bəndəniz də çеvik tеlеfоn mеsаjlаrı ilə kеçmişin«dədə-bаbа» məktublаrını müqаyisə еtməklə həyаtımızın nədərəcədə primitivləşdiyindən söz аçıb.Nə qədər cəld оlsа bеlə, quşun və qаyığın bir аn əvvəlkihissələri оlmuş lələk və аvаzlа müqаyisədə ölü оlаn mоbitеləistеhzа еdən Аzаd tеlеfоnоmаniyаnın kölələrindən bəhs еdən«Qаluа yохsа qаlu» şеirində günümüzün tаnış mənzərəsinicаnlаndırır.Vахtаşırı fаtihə üçün аçılаn iki əldən biritеlеfоnа bахmаq üçün о biri ələ üzrхаhlıq еləyibcibə yоllаnır. Əlin sаhibi isə bеləcəhəyаtın qаynаdığı аləmə dönmüş оlurbu qəfil zəng sаyəsində...Bеlədədəfndə də yаrımçıq bulunur,о biri iş-gücündə də.Bir dаhа təvаzökаrlıqdаn yаn kеçib dеmək istəyirəm ki,təхmini аdı «Bəlаlаrdаn üç bəlа vаr, üçün də, bаlаm, dеməli:biri sеriаl, biri rеklаm, biri də şuо» оlаn bir məqаlə yаzmаqfikrindəyəm. Аz qаlа ахırımızа çıхmış həmin bəlаlаrdаn biriоlаn rеklаm (söhbət, əlbəttə, çürüyü çıхаrılmış və bаyаğırеklаmdаn gеdir), dаhа dоğrusu, «zаrrinq» bаrədə Аzаdın,«Köhnə dərdə təzə çözüm» şеirini də mütləq охumаğıməsləhət görərdim.«Milli ölçü birimizin» şеirində qеyri bir fаciəmizdən,bаşqа cür rоbоtlаşmаğımızdаn bəhs еdilir: hər оn iki mеtrdənbir (mən hər оn səkkiz аddımdаn bir dеyərdim). «Təzə süd Təzəqаtıq!»- dеyə hаyqırаn insаnın mаnqurddаn bеtər günə qаlmаsıgеrçəyi, nə yаzıq ki, оrtаdаdır...Аzаdın «kiçik şеirlər yаzmа səbəbləri»ni охuyаrkənFüzulinin qəzələ üstünlük vеrməsi hаqdа yаzdıqlаrı yаdımаdüşdü: bеş əsr əvvəlin şаiri cаnının dərdindən hаnsı bəhаnələrigətirirdisə, bеş yüz il sоnrаkı yаzаr dа охşаr dəlillər göstərir.əslində оnlаrıxırdа kаğızlаrа yаzmаğımdаnirəli gəlir.Çünki kаğızdа аğ yеr bitənə qədər fikrimi bitirməkbu dаr yеrə sığışmаq zоrundаyаm sаnkiSоnrа dа həmin kiçik şеirlərinensiz kitаblаrdа çаpı gəlir gündəmə.Dаrısqаllıqdаn, yеrsizlikdənhələ miniаtür rəsmlərfоnsuz və girift nахışlаrçəkdiyimi dаhа аçıb-аğаrtmırаm.Sırf imkаnsızlıqdаnhеç tаblо və lаyihə işləmədiyimi isətəkcə özüm bilirəm.Özümdə də bеlə şаkər оlmаsı səbəbindən (yеnə də təvа -6АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

zökаrlıqdаn uzаğаm. Qаn Turаlı dеmişkən, məqаləni mənyаzdığımа görə özümü qаbаğа vеrirəm!) yахşı mənаdа sözlərləоynаmаq, sözdən söz çıхаrmаq qаbiliyyəti оlаn аdаmlаrа хüsusirəğbətim vаr. Azаd Yаşаr dа bеlələrindəndir. Frаnsız Qаluаnınsоyаdı ilə ərəbcə «qаlu» аrаsındа əlаqə ахtаrmаq, yахud kаğızpаrа ilə pаrа kаğızı qаrşılаşdırmаq yа dа fərli və fərqlinifərqləndirmək üçün filоlоji fаntаziyаyа mаlik оlmаq tələbоlunur.Хülаsə, «Kоnsеptuаl şеirlər»dən bеlə bаşа düşdüm ki,qəhrəmаnımız pоlifоnik tеlеzövqə köklənmiş, prоqrаmlаş -dırılmış və rеklаmlаşdırılmış, kаğız pаrаnın üzərində qızılхırdаlаnаn pаrа kаğızdаn üstün tutulduğu zəmаnəmizdənşikаyətçidir ki, burdа dа zövqlərimiz tаm üst-üstə düşür. Sаdiqbəndəniz bеlə hеsаb еdir ki, qоrхulu yuхuyа şirin-şit rеklаmlаrqаtmаqdаnsа öz mistik trillеrlərini sеyr еtmək dаhа məsləhətdir.Həmin şеirlərdən bir də оnu qərаrlаşdırdım, оnlаrınmüəllifi dаşıdığı аd və təхəllüsü dоğrultmаğа nаil оlub, ki bu dаhər kəsə müyəssər оlmur...“Açıq mətn”in qapalılığıHəmid Herisçinin “SSSR” şeirlər kitabı haqqındaHəmid Herisçinin “SSSR” şeirlər kitabından, bəlkə də,yazmazdıq, əgər onun qəribə məzmunlu “ön söz əvəzi”olmasaydı, ələlxüsus da həmin ön söz əvəzində açıq və qapalımətn anlayışlarından bəhs edilməsəydi...“Dədə Qorqud, yoxsa Dədə Qorxmuş” sərlövhəlihəmin ön söz əvəzində ən azı yeddi dərənin suyu bir yerə qatılsada, hələlik adı çəkilən qəhrəmanlıq (müəllifə qalsa, qorxaqlıq)dastanı barədə, Həmid bəyin öz təbirincə ifadə etsək, açıqmətnlə mübahisəyə girmək istəyirik.Nəyə görəsə məlum möhtəşəm dastandan sərfi-nəzəredib, hansısa (rus dilindəki, “kakoй-нибудь”un tərcüməsimənasında) hekayəyə əsaslanaraq, Qorqudu Qorxmuş edənHerisçi, sonra bir xeyli də irəli gedib bizlərin qorxmaztürklərdən deyil, qorxaq türkmənlərdən törədiyimizi iddiaedərək özlüyündə lap fontan eləmiş olub. Elmi baxımdantamamilə əsassız olan bu mühakimənin, sahibinin bədbinictimai əhval-ruhiyyəsindən doğduğunu nəzərə alıb, bu zəifliyi,bəlkə də, ona bağışlamaq olardı. Di gəl ki, atasının Tudərəhbərliyində olmuşluğunu xüsusi olaraq qeyd etdiyindən, o,Molla Nəsrəddinin məşhur “üzrü günahından pis” (“Üzr bədtəhrəz-günah”) lətifəsini yadımıza salmış olub...Yazımızın haşiyəsi kənarına çıxıb qeyd edək ki,bəndəniz tələbəykən məhz “Dədə Qorqud”un dili mövzusunda,biri özünə, digəri isə yaxınına olmaqla, iki diplom işi(mövzular: “DQ və müasir Azərbaycan şivələri (leksika)” və“DQ”-un frazeologiyası”) yazdığından və dastanı bir neçədəfə, hərfi mənada, sözbəsöz oxuduğundan, bu əsəri babattanıdığı iddiasındadır və ona münasibətdə bir balaca qısqanclığıda var. Odur ki, sıravi tənqidçi olaraq, o, bədii istedadına yaxşımənada sözü olmadığı Həmid qardaşımızın verilən halda elmiistedadsızlığına sözü olduğunu da yazmaya bilmir...Bütün öləri insanlar kimi ölümdən çəkinən DədəQorqudun timsalında göstərilən dastanı qəhrəmanlıq eposusaymayan müəllif bilməlidir ki, Dədə Qorqudun özü, belədemək mümkünsə, qəhrəmanlıq işinə baxmır, sadəcə olaraq,başqalarının igidliyini vəsf edir. Qəhrəman deyəndə də Qorquddeyil, Basat, Beyrək, Qaraca Çoban və digərləri başa düşülür.“Elmi” mülahizələrində Özbəkistandan vurub Türkmə -nistanda çıxan, necə deyərlər, aranı dağa, dağı arana gətirənHəmid yaddan çıxarır ki, bizim “Dədə Qorqud”un hadisələriXəzərin şərqində yox, qərbində-Qafqazda və Kiçik Asiyada başverir və üstəlik də, onun xüsusi önəm verdiyi qamışlığın buməqamda heç bir tarixi missiyası-filanı yoxdur.Ümumiyyətlə isə, müəllifin adını çəkdiyi Bartold dadaxil olmaqla çoxsaylı elmi nüfuz yiyələrinə məhəl qoy madan,çoxdandır ki, sadəcə bədii obrazlıqdan çıxıb qat-qat böyükanlayış kəsb etmiş Dədə Qorqudun adını və mahiyyətini əsaslışəkildə dəyişmək o qədər böyük elmi qabiliyyət və cəsarət tələbedir ki, təsəvvür etmək belə, diletantlıq deyil...Qərəz, minilliklər əvvəlin ozanının ruhunu rahatburaxıb, daha ciddi məşğuliyyət olaraq günümüzün şairinin-Herisçi Həmidin şeirlərindən yazmağı, elmi isə azsaylı həqiqialimlərin öhdəsinə qoymağı daha məqsədəuyğun bilirik.Anlamadıqlarımız öz yerində, şairin başa düşdüyümüzşeirlərindən ən xoşumuza gələn cəhətlərdən biri bəzi şeirlərdəsərlövhəni bir, ya bir neçə cümləlik poetik nəsrin əvəzetməsidir. Doğrudan da, quruca sözdən, ya söz birləşməsindən,yaxud da, qrammatika dilində desək, adlıq cümlədən ibarətbaşlıqdansa, bu cür mənsur başlanğıc şeirə giriş kimi dahamünasib formadır, üstəlik də şeirə xüsusi çilvə gətirir...Növbəti orijinallıq vaxtilə olduqca məşhur olmuş vərəmziləşmiş şeirlərin, yaxud filmin adını, ya özünü yenitəfsirdə, ideal olmuşu real olan kimi verməkdə təzahür edir:“Sovet pasportunun son günü”, “Ağıllı kukla”, “Ölümün17 anı” bu qəbil şeirlərdəndi...Ən çox xoşumuza gələn şeir isə çılpaq realizminbərbəzəkli romantizmə çırpılıb çilik-çilik olmasından bəhsedən, aşıqla yeyib-içib, sonra onu qətlə yetirmiş iki nəfərinsöhbəti haqdadır...Yazımızın əvvəlində, nəql edilən kitabın ön söz əvəzininqəribəliyindən söz açmışıq. Ən böyük qəribəliksə orasındadırki, həmin müqəddimədə oxucuya, “açıq mətn” vəd edənmüəllif, həqiqətdə qapalı mətnlə, məcazi rəmzlərlə, mücərrədobrazlarla, canımız sizə desin, surrealist rəsmlərlə, əməlli-başlımanipulyasiya edir. Həqiqətən də, SSSR adının, xüsusən də,seçdirilmiş SS-in kitabın məzmununa birbaşa aidiyyətiolmadığı kimi, burdakı şeirlərlə şəkillər, illah da ki, ön söz əvəziarasında əlaqə tapmaq üçün gərək aşağısı, bu gün çox dəbdəolan ekstrasens Zirəddin müəllim olasan.Bütün tənqidlərimizə baxmayaraq, bu kitab xoşumuzagəldi, ən azından ona görə ki, açıq yaxud qapalı mətnləverilməsindən asılı olmayaraq, aşağıda nümunə gətirdiyimizmisralar kimi çoxsaylı maraqlı bədii parçalar var:Həyatİnsanın hökümət qiymətidirsə,Ölüm onun gercək bazar qiymətidi.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 7

fəlsəfəAğalar MəmmədovPessimist rolundaSizin baxışlarınızda kədər nə üçün belə azdı?NitsşeBədbinlik, yoxsa bədbinçilik?Azərbaycan dilində pessimizmə bədbinlik, optimizmənikbinlik deyirlər. Hər iki söz farscadır, birincisi bəd, yamangörən, ikincisi xoş, yaxşı görən deməkdir. Məncə “pessi mizm”interminoloji tərcüməsi bədbinlik yox, “bədbinçilik” olmalıdır, optimizmdə “nikbinçilik”. Optimizm “optimum” (ən yaxşı, əla)sözündəndir, pessimizm “pessimum” (ən pis, ən bəd) sözündən.Məndən olsa, bu terminlərin farscalarını işlətmək əvəzinə, hələlikorijinallarını saxlamaq, “optimum” variant olardı.Yaşamağa dəyər, yoxsa yox?Sorğu budur: Həyatda ağrı-acı, dərd-kədər çoxdur, yoxsahəzz, sevinc, şadyanalıq? Xoşbəxtlik və bədbəxtliyin əsası şəxsidi,yoxsa dünyəvi? Ümumiyyətlə, dünya necədir? Optimistdünyabaxışa görə, dünya mümkün olan dünyaların ən yaxşısıdır,əlasıdır, belə ki, bundan yaxşısı ola bilməzdi (Leybnits). Pessimistbaxışa görə isə dünya mümkün olan dünyaların ən pisidir, həttadünya o dərəcədə pisdir ki, bir az da pis olsaydı, yəni məsələn,yarım millimetr, yarım qram, yarım dərəcə o yan-bu yan olsaydı,heç ümumiyyətlə, var ola bilməyəcəkdi (Şopenhauer).Pessimist xarakter və depressiyaPessimizm ilə pessimist xarakter qarışıq salınmamalıdır.Pessimist xarakter təxminən belə olur: O, daim şikayət edir vəpisləyir. Risk etmir. Nəinki əzmli deyil, mübarizə də aparmır, o,hər cür yeni təklifi rədd edir, onu qeyri-mümkün sayır. Özünübəyənmədiyi üçün heç kimi sevə bilmir. Nə özü üçün, nə dəbaşqaları üçün tərifli bir dənə kəlmə tapıb deyə bilmir. Təsəlliyəinanmır və s. Bu adam xaraktercə pessimistdir. Amma o, pessimizmterminini bəlkə heç eşitməyib də, nəinki nəzəriyyəsinibilməyi.Depressiyanı da pessimizmlə dəyişik salmaq olmaz. Depressiyapsixoterapevtik problemdir və tibbi üsulla müalicəedilir. Yaşının müəyyən bir dövründə və yaxud hansısa uğursuzluqqarşısında depressiyaya düşən adam pessimist görünəbilər, amma sonra keçib gedər bu. Belə demək olarsa, depressiyakeçici pessimizmdir.Bir sözlə, narazı xasiyyət kimi, keçici duyğu kimi, halkimi pessimistlik ayrı şeydi, fəlsəfi konsepsiya kimi,dünyagörüşü kimi pessimizm ayrı. Amma təbii ki, pessimistxarakter və xroniki depressiya mütəfəkkir bir adamı pessimistfəlsəfəyə sürükləyə bilər.Digər tərəfdən, optimist adam depressiyadan pessimistdəndaha asanlıqla və tezliklə çıxır. Pessimist adam isə depressivhalını öz dünyagörüşünün sübutu kimi görür,nor mallaşmağa psixi müqavimət göstərir.Pessimizmin qısa ifadəsiPessimizm dünyagörüşüdür. O, müxtəlif formalarda taqədimdən bəri həmişə olub. Qısa ifadəsi belə olar: Bu dünya pisdir,daha doğrusu, ən pisdir və bundan da pis olan odur ki, bu pis dünyaheç vaxt düzələ, yaxşılaşa bilməyəcək. Dünyanın pis olmasınıninsan üçün tərcüməsi ondan ibarətdir ki, həyatda əzab həzzdən,kədər sevincdən fundamental olaraq çoxdur. Dünya ümumiyyətlə,insanın xoşbəxtliyinə uyğun deyil (“Absurd” fəlsəfəsi! - Kamyu).Dünyada şərin və əzabın varlığını etiraf edəndünyagörüşü hələ pessimizm demək deyil. Çünki pessimisthəzzin varlığını inkar etmədiyi kimi, optimist də dünyada şərinvə əzabın varlığını inkar etmir. Pessimist ola bilmək üçün həzzsizliyin(iztirabın) həzzi üstələdiyinə inanmalısan. Şəri fundamentalolaraq həyatdansilinməz saymalısan və deməlisən ki,əzab insanın əbədi qismətidir.Optimist belə deyir: “Vəziyyət göründüyü qədər də pisdeyil”. Pessimist isə belə: “Vəziyyət göründüyündən də pisdir”.8АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Lənət sənə, kor şeytan!Dünyanın arxasında insanı xoşbəxt etmək üçün hansısaxeyirxah məqsədləri olan şüurlu bir varlıq zad dayanmayıb.Əksinə, həyatımızın və əbədi taleyimizin cilovları harasürdüyünü bilməyən kor şeytanın əlindədir. Sən demə, allahşeytan imiş. Pessimizmə görə, biz həmişə nə istədiyini və haragetdiyini bilməyən kor şeytanın qullarıyıq. Pessimizm bunöqtədə ənənəvi dini dünyagörüşlə vidalaşır.Bişüur insanın eqoizmiİnsan ağıllı yox, iradəli varlıqdır. Onu ağıl yox, koristəklər(i) idarə edir. Ağıl arzuların xidmətçisidir (İr-rasionalizmfəlsəfəsi!). Nəticədə ədalətsizlik ədaləti üstələyir, kədərsevincdən kəmiyyətcə də çoxdur, keyfiyyətcə də şiddətlidir.“Maralı diri-diri yeyən pələngin aldığı həzz ilə, maralın duyduğuağrını müqayisə edin”.İnsan şüursuzcasına, qarnı partlayanacan qan içməkdənhəzz almağa hazır olan ağcaqanad kimidir. İnsan sadəcə olaraqhəzzdən doya bilmir (hedonizm fəlsəfəsi).Hər bir fərd eqoist olmağa sadəcə olaraq məhkumdur.Çünki hamıya ancaq özü birbaşa verilib. “Başqası” isə bizəancaq başımız vasitəsilə verilib. “Mən dərimdə qurtarıram.Mənim sərhəddim dərimdir”.Yeri gəlmişkən, əxlaq qaydalarını öyrənməklə nə əxlaqlıolmaq, nə də ibadət eləməklə cənnəti qazanmaq olar. Gərəkbaşqasını hiss edəsən! Mənəviliyin düsturu budur.Əzablı həzzHəyat tamamilə həzzlərdən ibarət olsaydı, onda bizgüclü həzzlərlə zəif həzzləri fərqləndirəcək və zəif həzzlərəəzab adı verəcəkdik. Əslində xristianlıq elə bunu deyir: Əslindəəzab yoxdur, həzzin yoxluğu, yaxud azlığı var. Görünür, bunagörədir ki, qədim dini-etik sistemlər şükr eləməyi, geriyə,aşağıya baxmağı, yəni dayanmağı tapşırırlar. Dinlər deyirlər ki,sən özünü doymuş hiss eləməsən, bu dünya səni doydurabilməz. Özünə məhdudiyyətlər qoymaq möminlikdir. Ammamöminlik də əzablıdır axı, həzzli deyil.Üstəlik insan həzz aldıqca onun həzz alma qabiliyyətikorşalır, o öz həzz mənbəyindən daha əvvəlki dərəcədə həzzala bilmir, daha çoxunu, daha şiddətlisini istəyir. İnsan həzzəöyrəşir! Amma əzabda belə deyil. Əzab çəkən adamın əzabaqarşı vərdişi yaranmır, o, əzaba əsla öyrəşmir! (Mazoxizm həzzliəzaba öyrəşməkdir).Ömrümüzün qalan hissəsini nə qədər firavan yaşasaq da,əvvəl yaşadığımız kədərləri unuda bilmirik. Görünür, başq -asının yaxşılığını tezliklə unudub, pisliyini unuda bilməməyimizinsəbəbi bu pisliyin ucbatından çəkmiş olduğumuzəzabımızı unuda bilməməkdəndi.Əzabdan qaçış?!Əzabdan biryolluq qaçış mümkün deyil. Əzab ya daiztirab xəstəlik kimi həm cismani ağrıdır, həm də arzuları puçaçıxmaq kimi mənəvi ağrı. Ağılca az böyümüş adamların həssaslığıda az olduğuna görə onların diş və qarın ağrısından başqaağrıları olmur və buna görə də bütün sağlam ömürləri boyuonlar optimist olurlar. İdrakı az cilalanmış bu adi adamlar ancaqxəstələnəndə və qocalanda bir az pessimistləşirlər. Hər haldapessimist - ağrıyan həssas adamdır.Daimi əzabdan qaçmaq mümkün olmadığı kimi, daimihəzzə də çatmaq mümkün deyil. Arzular yerinə yetmir. Ömürdəyarımçıq qalmayan heç nə olmur. Bir türk şairi demişkən: “Hərölüm vaxtsız ölümdür”. Həzz daimi əzabın müvəqqəti olaraqdayanması, bir anlıq da olsa unudulmasıdır. Var olan, permanentolan - əzabdır. Buna görə də insan daim həzzə qaçır ki, işgəncəmaşınının məngənəsi bir az boşalsın. Bir sözlə, xoşbəxtlikdadımlıqdı, doyumluq deyil.Bilik meyvəsindən dadan cənnəti itirirSinir sisteminin inkişafı ağrını çoxaldır. Öldürülən öküzöldürülən ağcaqanaddan daha şiddətli ağrı duyur. İnsanidrakının inkişafı da optimizmə aparıb çıxarmır. Xoşbəxt müdrikolmayıb. Dahilər əksər hallarda əzab çəkiblər. Bəlkə də əzablarıonların dühasını qamçılayıb (yaradıcı pessimizm).Bilikləndikcə yəqin ki, iki səbəbdən pessimistləşirik:Həzz də, iztirab da subyektivdir, hiss edildiyi şiddətdə olurlar.Ağlın itilənməsinə paralel olaraq, həssaslıq da artır, duyğularda şiddətlənir. Təfəkkürünüz nə qədər dərinlərə işləyibsə, adiadamdan bir o qədər dərindən hiss edəcəksiniz eyni bir hadisəni.Əzabın həzzdən çox olduğu dünyada həssaslaşmaq isə heçdə bəxtəvərlik deyil. Biganə, qalın adamı heç nə ağrıtmır. Bu,bir.İkinci: Bilikləndikcə, mənalandırma üfüqünüz genişlənirvə beləliklə, mənanı gözdən itirirsiniz. Yaşadıqlarınıza mənaverə bilməyiniz çətinləşir, mənalandırmaqda gücsüzləşirsiniz.Dünyada tək-tək nələrinsə, kim(lər)insə sizin üçün mənasını,əhəmiyyətini, rolunu, varlıq səbəbini tapmaq, əvəzedilməzliyinəinanmaq elə də çətin olmaya bilər, amma bütövlükdədünyanın özünə, həyata məna vermək bilikləndikcə çətinləşir.Predmetiniz böyüdükcə görəcəkləriniz kiçiləcəkdir.Fundamental mənasızlığı anlamamısansa, deməli, əndərin mətləbi hələ anlamamısan. Ən çarəsiz tənhalıq: sənin anladıqlarınıheç kim anlamır. Pessimizm metafiziki xəstələnmədir.Yazıq psixoterapevt, o indi pessimisti hansıarqumentlərlə sağaltsın, onu xoşbəxtliyə necə inandırsın?!.Hamımız ölümə lənətlənmişikOptimistlər özlərini müdafiə edirlər: Dünyanıngələcəkdə düzələ biləcəyinə və yaxşılaşa biləcəyinə ümid çoxdur,tarix insanın əzablarını söndürməyə doğru yoldadır,gələcəkdə daha ədalətli bir cəmiyyətin qurulacağına dair imkanlargetdikcə artır, məgər görmürsünüz ki, texnikanın və tibbinАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 9

inkişafı insanın fiziki əziyyətlərini nə qədər azaldıb?Amma optimistlərin nədənsə, daim “unutduqları” birfakt var: Bu, ölüm faktıdır. İnsan ömrü faktik olaraq iflasauğrayır. Özü də təkcə insan fərdi ölmür. Kulturalar da ölürlər,dillər də, dövlətlər də, hətta Teşup kimi, Marduk kimi, İndrakimi allahlar da! Hər şey keçicidir, olmaq olmamağa doğruyoldadır. Hər birimiz ölüm hökmü altındayıq. Hamımız ölümələnətlənmişik. Sanki hər birimizə deyiblər: “Öl, kopoyoğlu!”Bizə buranı tərk eləmək əmr olunub. Qaçış yoxdu, dayansan daölümdü, getsən də. Həyatın məqsədi ölümə çatmaqdır. Optimizmisə sanki bunu görmür və bununla da o, həyatın hamısınadeyil, bir hissəsinə, sadəcə içinə baxmış olur.Qəhrəmani-tragik pessimizmQəhrəmani ya da tragik pessimistliyin mənası budur ki,bizim İ. Nəsimi kimi sən də deyirsən: “Dünya duracaq yerdeyil...”; amma Nəsimidən fərqli olaraq, dalını belə gətirmirsən:“...ey can, səfər eylə”. “... ey can səfər eylə” deyən klassik pessimistlikzəiflərin və fərarilərin pessimizmidir.Şayəd dünya pisdirsə və bu pis dünyanı düzəltməkprinsipcə mümkün deyilsə (dünyanın düzəldilə biləcəyinəinanan yazıq optimist marksistləri yada salın!), belə olan halda,insana yazılmış alın yazısına inadkarcasına tabe olmur, bədbəxtolmursan! Allah kimi dərk edilmiş kor şeytanın “planını” puçaçıxarırsan! “Sən məni bədbəxt edə bilmədin, ey bəd tale!” -güclü pessimist belə danışır.Optimistlər isə illüziyalarla başlarını qatırlar. Məsələn,din xalq üçün opium (narkotik maddə) kimi illüzyonal optimizmdir(Marks). Qəhrəmani ya da tragik pessimizm məğrurgüclülərin pessimizmidir. O, dünyanı olduğu kimi görməyə tabgətirə bilir və yalançı xilaslarla özü öz başını aldatmır. Bu,qürurlu, boyun əyməyən, əksinə, qiyam qaldıran, üsyan edənpessimizmdir. Amma Sizif xoşbəxtdir! (Kamyu).Dünyada heç nə sonadək əsaslandırıla bilməz (nihilizm!).Dünyada qabaqcadan sənə verilmiş bütün mənalarəsassızdır. Heç bir ümumi və əbədi məna yoxdur. Dünya oqədər mənasızdır ki, heç intihar eləməyə də dəyməz. Heçqiyamda da məna yoxdur, amma heç olmasa, qiyam vasitəsiləşərəf qazana bilərsən. Məğrur pessimizm insanın öz taleyindənintiqamıdır, öz alın yazısına ironiyasıdır.Azər Əhmədov4 şeirAxşam konsertdən sonraqızım boynumdauniversitet həyətiləmaşın dayanacagına tərəf gedirikata, sən burda harda işləyirsənqızım soruşurqaşlarımı qaldırıbətrafdakı ən işıqlı binanı göstərərəkbax, orda, deyirəmdüz də deyirəmbu axşam nə işdirsəfakültəmizin yerləşdiyi binanıgur projektorlarla işıqlandırıblarqızım da mən də sevinirikqızım iş yerinin işıqlı olmasına sevinirmənsə dogru sözün“Xoşbəxt” sonluq?Əgər acıqlansa, pessimist optimistə belə deyərdi: “Sizcahil və sadəlövhsünüz. Bəlkə də saxtakar və yalançısınız”.Optimist isə belə: “Siz də xəstə və zəifsiniz. Bədbəxt şəxsihəyatınızı ümumiləşdirirsiniz (ontologizasiya edirsiniz)”.Altı uşaq atasıdır Qədirarvadı Daşa dindar olduğuyçünuşaqların sayı durmadan artır16 ildir Bakıya gedə bilmirevdə xalaoğlusundananasının dəfninə getməməsindənermənilərlə konfliktdənBakının küçələrinin köhnə adlarındandanışanda Daşa hirlsənir10АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

“TƏK ƏLDƏN DƏ SƏS ÇIXAR”Z. Freyd yazırdı: “Əqlin səsi gur deyil, lakin inadkardır və oeşidilməyənəcən susmaz”. Yazıçı və tarixçi Aleksandr İsayeviçSoljenitsının qanlı sovet gerçəkliyini ifşa edən asta, lakin bir an dasəngiməyən səsinə bütün dünya beləcə qulaq kəsilmişdi.Soljenitsın 1918-ci ildə Kislovodskda varlı kazak ailəsindədoğulub. Rostov Universitetinin riyaziyyat fakültəsinibitirdikdən sonra orta məktəbdə riyaziyyat və astronomiyafənlərindən dərs deyib, eyni zamanda qiyabi olaraq MoskvaUniversitetinin ədəbiyyat kursunu başa vurub.Müharibənin başlanması ilə Soljenitsın cəbhəyə yollanır, oradaartilleriya kapitanı rütbəsinə çatır. 1945-ci ildə cəbhədəngöndərdiyi məktubda Stalinin ünvanına tənqid söylədiyinə görəməhkəməsiz-filansız ömrünün 8 ilini həbsxanalarda, Sibirin islahəməkdüşərgələrində keçirməli olur. O zamanlar hökumət yalnızdissidentlərin özlərini deyil, həm də ailə üzvlərini təqib edirdi.Məhz bu səbəbdən öz canı üçün qorxan arvadı Soljenitsından üzdöndərir.Taleyin dönüklüyü, həbs düşərgəsinin dəhşətləri Soljenitsınıniradəsini sındıra bilmir. Hələ düşərgədə olarkən öz ilkhekayələrini yazmağa başlayır və yazdıqlarını gözətçilərin əlinədüşməməsi üçün əzbərləyib yaddaşına köçürür. 1953-cü ildə Stalininölümündən sonra Soljenitsın düşərgədən azad olunmaqla bərabərmüddətsiz sürgünə məhkum edilir. 1956-cı ildə onda xərçəngxəstəliyi aşkar edildiyi üçün sürgündən azad olunur. O, ölmək üçünazadlığa buraxılır (bu hadisələr onun “Xərçəng korpusu” adlıpovestində bütün təfsilatı ilə təsvir olunub), lakin möcüzə baş verir -xəstəlik bir növ “geri çəkilir” və ona Ryazanda məskən salmağaicazə verilir; buradakı məktəbdə o, riyaziyyatdan dərs deyir, öz ilkhekayələrini yazıya almağa başlayır.1960-cı ildə N. Xruşşovun antistalin kampaniyasından ruhlananSoljenitsın Sibirdəki islah-əmək düşərgəsi həyatından bəhs edənvə sonralar ona dünya şöhrəti gətirmiş “İvan Denisoviçin bir günü”povestini qələmə alır. Povest 1962-ci ildə, yalnız Xruşşovun özüməsələyə qarışdıqdan sonra çap edilir və dərhal da dünyamiqyasında ədəbi-siyasi sensasiyaya səbəb olur.Stalinizmlə mübarizə aparan Xruşşov təxminən 20 milyon sovetvətəndaşının məhvi ilə nəticələnmiş kommunist rejiminincinayətlərini ictimaiyyətə çatdırmaq istəyən Soljenitsınıdəstəkləməyə başlayır. Lakin artıq 1963-cü ildə Xruşşovun özüSoljenitsınin müasir sovet gerçəkliyindən danışan “ziyanlı”hekayələrinin çapına yasaq qoyur.1964-cü ildə Xruşşov vəzifəsindən götürüləndən sonra Soljenitsınyenə “sovet xalqının düşməni” elan edilir. DTK onu və onunyaxın adamlarını izləməyə başlayır. Lakin Soljenitsın təslim olmur,onun qanlı Stalin terroru haqqındakı povest və hekayələri“samizdat” (yazı makinasında çap edilmiş əlyazmalar şəklində)vasitəsilə bütün ölkəyə yayılır və Kreml rəhbərliyi üçün əndəhşətlisi odur ki, əcnəbi ölkələrdə dərc olunur.Soljenitsın həqiqətindən hiddətə gəlmiş hakimiyyət dairələribütün ölkədə Soljenitsınla bağlı təqib və böhtan kampaniyasınabaşlayır. 1969-cu ildə onu Yazıçılar İttifaqı üzvlüyündən çıxarır,bununla da yazıçını, demək olar ki, yaşayış vasitələrindən məhrumedir, ölkə ziyalılarını onu “damğalayan” məktubları imzalamağavadar edir, hətta məktəblərdə də ona qarşı kin və lənətlə dolutəbliğat aparırlar. DTK agentləri Soljenitsının mənzilində axtarışaparır və onun əlyazmalarını müsadirə edir, telefon vasitəsilə onuölümlə hədələyir, yazıçının az qala hər addımını izləyirlər. Lakinartıq gecdi! Soljenitsın bütün dünyada görkəmli yazıçı, dünyanınyarısını idarə edən qüdrətli sistemə təkcanına meydan oxuyanmərd, cəsur adam kimi tanınır və sevilir. 1970-ci ildə Soljenitsınədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görülür, lakin mükafatıalmağa getməkdən imtina edir, bilir ki, getsə, onu bir daha özölkəsinə buraxmayacaqlar.1973-cü ildə Soljenitsın qüdrətli DTK-nın “başını aldadaraq” özbaşlıca əsərini - “QULAQ arxipelaqı” epopeyasını Qərbə ötürəbilir. Kommunist rejiminin 1924-1953-cü illərdə törətdiyicinayətlərdən danışan bu çoxcildli, sənədli romanı SoljenitsınXruşşov dövründə Sov. İKP və DTK arxivlərindən əldə etdiyimateriallar əsasında qələmə almışdı. Sovet rəhbərliyinin bu əsərləbağlı xofu o qədər böyük idi ki, müvafiq orqanlar romanın Qərbdəçapının qarşısını almaq üçün dövlət səviyyəsində bənzəri olmayansəy və cəhdlər göstərirlər. Lakin onların səyi əbəs idi. 1973-cü ilindekabrında romanın birinci hissəsi Parisdə çap edilir və o vaxtaqədər Stalinin ölüm düşərgələrinə inanmaq istəməyən dünyaictimaiyyətini lərzəyə gətirir.Bu roman Avropa kommunist hərəkatına ağır zərbə vurur -Avropanın sol təmayüllü ziyalıları kütləvi surətdə kommunistpartiyalarından çıxdıqlarını elan etməyə başlayırlar. Bu, Avropadakommunizmin süqutunun başlanğıcı idi. Təlaşa düşmüş Sovetrəhbərliyi yazıçının fiziki məhvi haqqında ciddi düşünməyəbaşlayır, bu addımdan Kremli yalnız dünya ictimaiyyətinin ehtimalolunan qəzəbi saxlayır; nəhayət, “çıxış yolu” tapılır: yazıçını sovetvətəndaşlığından məhrum edib SSRİ-dən sürgün edirlər (1974).Soljenitsın ABŞ-da Vermont şəhərində məskən salır, sovetgerçəkliyindən bəhs edən roman və tarixi xronikaları üzərində işinidavam etdirir.1974-cü il fevralın 18-də “Vaşinqton post” qəzeti onun özhəmvətənlərinə müraciətini - “Yalansız yaşamaq” başlıqlıyazısını dərc edir. Bu müraciətnamə tez bir zamanda “samizdat”ınköməyilə bütün ölkəyə yayılır. İnsan vicdanının ən incə tellərinətoxunan bu müraciətnamə ölkədə əvvəlcə azsaylı dissidenthərəkatının, az sonra isə insan ləyaqətinin təsdiq olunması uğrundakütləvi hərəkatın, bir növ, manifesti olur.Soljenitsın burada güclü şəxsiyyətlərə, yaxud öz məsləkyoldaşlarına deyil, həmişəki kimi bütün xalqa da deyil, necədeyərlər, “orta” vətəndaşa müraciət edir. Onların hər biri iləürəkdən, bütün səmimiyyəti ilə danışır, sanki üzbəsurət öz həyattarixçəsini onlara nəql edir və bu müraciət, bu çağırış ürəklərə yoltapır.İstiqlaliyyət, demokratiya, tərəqqi, bütün bunlar hələ çox sonra -bizim hər birimizin beynində dərin kök salmış yalan çıxıbgedəndən sonra gələcəkdir. Yazıçı deyir ki, bizim ətrafımızda hərşeyi udub məhv edən rəzalət və köləliyə görə təkcə dövlət,cəmiyyət, iqtidar, yaxud müxalifət deyil, ilk növbədə bizim hərbirimiz şəxsən məsuliyyət daşıyırıq. O deyir ki, mübarizəyəgirmək, təkbaşına da olsa ilk addımı atmaq gərəkdir. Təklikdə çətinolan ilk addımı...Soljenitsının resepti sadədən də sadədir - heçvaxt, hətta ən müqəddəs məqsədlər naminəbelə yalan söyləmə, həqiqəti ört-basdır eləmə.Vicdansız cəmiyyətdə demokratiya mövcud olabilməz. Cəhd elə, yalandan qurtul. O vaxt dahaheç kəs səni alçaldıb əzə bilməz!Hikmət Hacızadə12АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

A.SoljenitsinYALANSIZ YAŞAMAQ(1974)Bütün bunlarda heç də “onlar” günahkar deyil, hər şeydəbiz özümüz günahkarıq!Vaxt vardı cınqırımızı da çıxara bilmirdik. İndi artıq“samizdat” yazıb-oxuyuruq, institutların dəhlizlərinə yığışıbürəyimizi boşaldırıq: “Gör nə oyundan çıxırlar, gör bizi harasürükləyirlər?!”. Xarabalıq və yoxsulluq içində yerə-göyəsığmayan lovğalıq, vəhşi rejimlərin harda gəldimöhkəmləndirilməsi, vətəndaş müharibələrininqızışdırılması... Kefləri istəsə, bizi öz əlimizlə (özvəsaitimizlə) bəsləyib böyütdüyümüz Mao Tszedunun üstünədə göndərə bilərlər və gedərik - çarəmiz nədir? Kimi istəsələrhəbs eləyirlər, sağ-salamat adamları dəlixanaya salırlar.İstədikləri oyunu çıxarırlar, bizsə acizik, gücsüzük.Axırımız çatıb, mənəvi ölüm artıq bizi yaxalayıb və fizikiölüm də qapımızın ağzını kəsdirib: özümüzü də, övladuşağımızıda külə döndərməyə hazırdır, bizsə əvvəlki kimihürkək-hürkək qımışır və dodaqaltı mızıldanırıq:“Necə mane ola bilərik? Bizdə o zor hanı?”.Adamlığımızı o dərəcədə itirmişik ki, bütün prinsipləri,mənəviyyatımızı, ata-babalarımızın bütün elədiklərini,nəvələrimizin eləyə biləcəklərinin hamısını bir qarın çörəyəqurban veririk - təki köhnə nizam pozulmasın, vücudumuzaxətər toxunmasın. Bizdə nə qətiyyət, nə qürur, nə də ürəkyanğısı qalıb. Biz bütün bəşəriyyətin axırına çıxa biləcəkatom ölümündən və üçüncü dünya müharibəsindən dəqorxmuruq (bəlkə dəlmə-deşikdə yer tapıb gizlənə bildik?);biz yalnız cəsarətli vətəndaş addımı atmaqdan qorxuruq. Təkisürüdən ayrılmayaq, təkbaşına bir addım atmayaq - birdən birparça çörəyimizi itirərik, qazdan, isti sudan, Moskvaqeydiyyatından əlimiz çıxar.Siyasi dərnəklərdə beynimizə möhkəm yeridiblər ki, ömürboyu sabit və rahat yaşamaq gərəkdir: mühitdən, sosialşəraitdən qaça bilməzsən, varlıq şüuru müəyyən eləyir, yənibizlik bir iş yoxdur, biz heç nə eləyə bilmərik.Ancaq biz hər şey eləyə bilərik! Yalandan özümüzə toxtaqlıqveririk. Bütün bunlarda heç də “onlar” günahkar deyil, hərşeydə biz özümüz günahkarıq! Deyə bilərsiniz ki, axıhəqiqətən, çıxış yolu yoxdur! Ağzımızı tıxayıblar, nə bizə qulaqasan var, nə bizdən söz soruşan. Onları necə məcbur eləyək ki,bizə qulaq assınlar?Onları öz fikrindən döndərmək, doğrudan da, mümkün deyil.Yaxşı olar ki, onları yenidən seçək! Ancaq bizim ölkədə heçvaxt heç kəs yenidən seçilmir!Qərbdə adamlar tətillər, etiraz nümayişləri keçirirlər, ancaq bizo qədər başıqapazlı olmuşuq ki, belə şeylərdən qorxuruq: necəyəni işdən boyun qaçırasan, necə yəni küçələrə töküləsən?Müsibətlərlə dolu son əsr rus tarixinin dönə-dönə sınaqdançıxardığı fəlakətli (üstəlik, həqiqətən də bizə xidməteləməyən) yollarla getmək lazım deyil! Bir vaxt əkilən otoxumun boy verib artdığı indiki dövrdə terrorla, qanlı üsyanАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 13

və vətəndaş müharibəsi ilə ölkəni ədalətli və xoşbəxt eləməkistəyən o özündənrazı cavanların necə azdıqlarını, nə boydasəhvə yol verdiklərini hamı aydın görür. Yox, sağ olun,maarifçi atalar! İndi görürük ki, çirkin metodlar çirkin dənəticələr doğurur. Qoy əllərimiz qana bulaşmasın!Bəlkə dairə qapanıb? Doğrudanmı çıxış yolu yoxdur? Bizəancaq oturub gözləməkmi qalır? Birdən nəsə öz-özünə başverdi?.. Lakin biz gecə-gündüz indiki yaşayışımızı tərifləyibdaha da möhkəmləndirəcəyiksə, heç olmasa, onun ən yaralıyerindən (yalandan!) qaçmayacağıqsa, yalan heç vaxt özözünəbizdən əl çəkməyəcək.Zorakılıq adamların dinc həyatına soxulanda lovğa-lovğa,qırmızı-qırmızı bayraq qaldırır: “Mən zorakılığam! Dağılın,çəkilin - əzərəm!”. Ancaq zorakılıq tez qocalır, o, özünə uzunmüddət güvənə bilmir, özünü yaşatmaqdan, yaxşıgörünməkdən, gözə kül üfürməkdən ötrü əlüstü yalanıköməyə çağırır. Çünki zorakılıq yalandan başqa heç nəyinarxasında gizlənə bilmir, yalansa yalnız zorun hesabınayaşayır. Zorakılıq bizə qarşı çox vaxt açıq hücuma keçmir. O,bizdən yalnız yalana boyun əyməyi, hər gün ona şərikçıxmağı tələb edir - kölənin bütün sədaqəti də elə bundadır.Azadlığa çıxmağın indiyəcən məhəl qoymadığımız ən adi, ənsadə açarı elə buradadır - şəxsən yalana qoşulmamaq! Qoyyalan dünyanı bürüsün, qoy yalan hamıya hakim kəsilsin,ancaq kiçicik bir şeydə möhkəm duraq - yalanın hakimkəsilməsində mənim əlim olmasın!Və bu, süstlüyümüzü azacıq da olsa aradan qaldıra bilər. Bizdənötrü ən asanı - yalanı yoxa çıxarmağın ən sadə yolu da elə budur!Çünki adamlar yalandan iyrənib üz döndərəndə o, sadəcə olaraq,aradan çıxır. Yalan mikrob kimi ancaq adamlarda yaşaya bilir.Ortaya çıxan həqiqəti car çəkməyə, düşündüyümüzü ucadandeməyə yetişməmişik - lazım deyil, qorxuludur. Heç olmasadüşünmədiyimizi danışmaqdan əl çəkək!İçimizdə qat bağlamış mütiliyin fonunda yolumuz budur - ənrahat yol; Qandisayağı vətəndaş itaətsizliyinə (dilə gətirməkbelə xatalıdır) baxanda ən asan yol.Düşünüb-daşınmaq, yalana qətiyyən qahmar çıxmamaq!Yalanın sərhədini (onu hərə bir cür görür) anlayıb o iltihabxəttindən geri çəkilmək gərəkdir! Yalana don geyindirməsək,onda onun necə tez və əngəlsiz yıxıldığına heyrətlənəcəyik;çılpaq yalanı çılpaq şəkildə də görəcəyik.Və nəhayət, itaətkarlığımızdan çıxış yolunu qoy hər kəs özüseçsin: ya bilə-bilə yalana nökərçilik eləsin (ah, şübhəsiz, özkefindən ötrü yox, ailəsini dolandırmaqdan, balalarını yalanauyğunlaşdırmaqdan ötrü!), ya da müasirlərə, gələcək nəsləlayiq adam olsun. Və həmin gündən o;- daha bir kəlmə də yalan yazıb çap etdirməsin, yalana imzaatmasın;- yalan sözü nə camaat arasında, nə şəxsi söhbətlərdə, nətəbliğatçı, müəllim, tərbiyəçi, nə də teatr aktyoru kimi nəözündən desin, nə kağızdan oxusun;- özünüsığorta üçün, öz müvəffəqiyyəti naminə“yuxarılar”dan şifahi və ya yazılı şəkildə yerinə düşməyənsitatlar gətirməsin;- onu istəmədiyi nümayiş və mitinqə getməyə məcbur etməyəimkan verməsin; ürəyincə olmayan transparantı, şüarı əlinəalıb başı üzərinə qaldırmasın;- könlüncə olmayan təklifin lehinə əl qaldırmasın, layiqbilmədiyi, yaxud şübhələndiyi adama (açıq və ya gizli) səsverməsin;- saxtalığına əvvəlcədən əmin olduğu müzakirələrdən boyunqaçırsın;- natiqin dilindən yalan, ideoloji cəfəngiyat, sürtük təbliğat,söhbət eşidən kimi yığıncağı, mühazirəni, tamaşanı,kinoseansı yarımçıq qoyub çıxsın;- informasiyanı saxtalaşdıran, əsl faktları ört-basdır eləyənqəzet-jurnallara abunə yazılmasın, onları satışdan almasın.Əlbəttə, biz yalandan uzaqlaşmağın vacib şərt vəimkanlarının heç də hamısını sadalamadıq. Təmizlənməyəbaşlayan - baxışları aydınlaşıb durulan hər kəs başqaimkanları asanca seçə bilər.Bəli, ilk vaxtlar çətin olacaq. Kimsə bir müddət işdənqovulacaq. Doğru-düzgün yaşamaq istəyən cavanların həyatıilk vaxtlar lap qəlizləşəcək, axı onların oxuyub cavab aradıqlarıdərsliklər yalanla doludur - onları da ələyib-seçmək gərəkdir.Amma namuslu olmaq istəyən heç bir vaxt, hətta qorxusuzhürküsüztexniki elmlərdə belə həqiqətə və ya yalana, mənəvimüstəqilliyə və ya mənəvi nökərçiliyə tərəf addım atarkənsadaladığım şərtləri pozmasa, özünü aldada bilməz.Öz ruhunu qorumağa təpəri çatmayan adam qoy qabaqcılbaxışları ilə öyünməsin, akademik və ya xalq artisti, əməkdarxadim və ya general olması ilə lovğalanmasın, qoy öz-özünəbeləcə də desin: mən qoyunam və qorxağam, təki qarnım tox,başım salamat olsun.Bütün müqavimət yollarının ən sadəsi olan bu yol bizim üçünasan keçməyəcək. Ancaq özünü yandırmaqdan və aclıqkeçirməkdən də ağır olmayacaq: alov bədənini sarmayacaq,isti gözlərini qarsalamayacaq və ailən üçün heç olmasa qaraçörək, içməli su tapılacaq. Bizim xəyanət etdiyimiz,aldatdığımız böyük Avropa xalqı - çexlər, slovaklar ləyaqətliürək gəzdirən arxasız-köməksiz sinəni tank qabağına verməkörnəyini göstərmədimi?- istər rəssamlığın, istər heykəltəraşlığın, istər fotonun, istərsədə musiqinin vasitəsilə heç bir uydurmaya həqiqət donugeyindirməsin;14АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Deyirsiniz, çətin yoldur? Çətin yoldur. Ancaq mümkünyolların ən asanıdır. Can üçün çətin olsa da, ruh üçün yeganəyoldur. Çətin yoldur, ancaq artıq bizdə adamlar var ki (həttabelə adamlar onlarcadır), neçə illərdir bu şərtlərə əməl eləyir,yolun çətinliyinə qatlaşır, həqiqətlə nəfəs alırlar.Və beləliklə, bu yolla biz birinci getmirik, gedənlərəqoşuluruq! Sıralarımız nə qədər mehriban və sıx olsa,yolumuz o qədər asan və qısa olar. Biz minlərcə olsaq, heçbirimizə heç nə eləyə bilməyəcəklər. On minlərcə olsaq,ölkəni tanınmaz dərəcədə dəyişə bilərik!Qorxaqlıq eləsək, onda kiminsə bizə aman vermədiyindəngileylənməyək - özümüzə aman verməyən elə biz özümüzük!Bəlkə hələ dözək, gözləyək ki, vaxt gəlsin, bioloqqardaşlarımız bizim fikirlərimizi oxumaq və genlərimizidəyişdirmək məsələsini tezləşdirsinlər?..Əgər bunda da qorxaqlıq eləsək, onda biz rəzilik, yararsızıqvə Puşkinin nifrətinə layiqik:Azadlıq sürünün nəyinə gərək?Nəsildən-nəsilə onun qismətiNoxtadır, qamçıdır, bir də dəyənək.Alman intellektualları üçün nəzərdə tutulan “Cicero” jurnalının xahişi ilə görkəmli rusyazıçısı, Nobel mükafatı laureatı Aleksandr Soljenitsın Avstriyalı gənc yazar Daniel Kelmanın bəzisuallarını yazılı cavablandırmağa razı olmuşdur. Həmin müsahibə 2006-cı ilin payızında “Cicero”jurnalında, sonra fransız dilinə çevrilərək “Fiqaro” qəzetində və “Nyu York Tayms”da dərcolunmuşdur. Ötən ilin sonlarında isə dahi yazıçının 90 illik yubileyi ərəfəsində o, Moskvada rusdilində də işıq üzü gördü (“İzvestiya”, 11 dekabr 2008).Xatırladım ki, sabiq Sovetlər dönəmində SSRİ Yazıçılar İttifaqının bütün yerli filialları (ocümlədən, AYİ) tərəfindən “planauyğun” şəkildə çox kəskin tənqid olunaraq əslində təhqirlərəməruz qoyulan və dissident yazıçı kimi ölkədən qovulan A.Soljenitsının Azərbaycan dilində ilk çapəsəri oxuyacağınız bu müsahibədə sözü gedən “Matryonanın ocağı” povesti olub. “Xəzər”jurnalının 1990-cı il, 1-ci №-də mənim tərcüməmdə dərc edilmiş həmin povest kimi, ömrünün songünlərini yaşayan ədibin qlobal tarixi hadisələrə, ictima-siyasi və ədəbi-mədəni proseslərə dairorijinal fikirlərlə zəngin bu son müsahibəsinin də oxucularda maraq doğuracağını güman edirəm.Tərcümə edəni:Akif ƏLİyazıçı-publisist,27 yanvar 2009Aleksandr Soljenitsın:“Öz tariximizi biz özümüzyaradırıq, özümüz də özümüzüquyuya salırıq”Sual: - Siz hələ ilk əsərlərinizdən başlayaraq daim belə birfikri vurğulamısınız ki, QULAQ (siyasi məhbuslar üçünciddi rejimli düşərgə - Tərc.) həyatını keçməsəydinizsonrakı taleyiniz tam başqa cür ola bilərdi və həttadüşünmək belə dəhşətdir ki, QULAQ təcrübəsi olmasaydıallah bilir siz necə yazıçı olacaqdınız. Bax buradan sualdoğur: siz necə yazıçı olacaqdınız ki?Cavab: - QULAQ-ın mənim ədəbi həyatımdakı həllediciroluna dair dediyim fikirlərə aydınlıq gətirə bilərəm.Həqiqətən mənim hələ 18 yaşım olanda (1936-da) 1917-ci ilrus inqilabının mahiyyətini ətraflı şəkildə təsvir və izah etməkqərarına gəlmişdim. Təkcə elə bir bu əsaslı səbəbdən mənimədəbi inkişafım heç zaman loyal sovet yazıçısının keçdiyiyolla getməyəcəkdi. Ancaq 1945-də başıma QULAQmüsibətinin gəlməsi ilbəil dünyagörüşümə və inamıma dərintəsir göstərdi, bolşevizm, Sovet Kommunizmi deyilən şeylərinmahiyyətini mənim üçün tam aşkarladı və hətta bundan başqabütün həyatımızın ümumi əsaslarına varmaq imkanı yaratdı.Sual: - Siz əsərlərinizdə realizmin böyük ənənələrini,Tolstoy və Zolya ənənələrini davam etdirirsiniz. Hətta“On dördüncü ilin avqustu” əsərinin elə ilk fəslindənbaşlayaraq Tolstoy üslubu meydana çıxır. Ümumiyyətlə,yenə belə yazmağın mümkünlüyü, bu kimi ənənələrin hələheç də ölmədiyi şəxsən mənim üçün əsil kəşf oldu. Bəs Sizinə zamansa daha belə yazmağa lüzum qalmadığı barədəfərqli nəzəriyyələr (ədəbi yaradıcılıq baxımından) heçsıxıbmı?Cavab: - Realizm ənənəsini mən özüm seçməmişəm, o üzvişəkildə mənimlə doğulub. XX əsrdə onun artıq bitdiyi, yaxudroman janrının “öldüyü” barədə haylı-küylü mülahizələrməndə yalnız təbəssüm doğurur.Ancaq realizm ənənəsi öz daxilində təkcə realistcəsinərəvayət söyləmək üslubunu ehtiva etmir, başqa üsul vəformaları da nəzərdə tutur, təki onlar real hadisələri olduğukimi qavramaqda oxucuya kömək etsin. Ona görə də mən,məsələn, “Qırmızı təkər”də ayrı-ayrı epizodlarda hadisələrinkino-ekrandakı kimi nümayişi, tarixi sənədlərdən sitatАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 15

gətirilməsi, o dövrkü qəzetlərdən parçalar verilməsi, olaylarınfolklor (xəlqi düşüncə, zərb-məsəllər) şəklində dərki kimimüxtəlif formalardan da istifadə etmişəm.Sual: - Siz tez-tez belə bir fikir söyləyirsiniz ki, Rusiyanınbaxtına bütün dünyanın əvəzindən XX əsrin acıtəcrübəsini yaşamaq, o yolu bütün bəşəriyyətin yerinəkeçib getmək taleyi düşdü.Eyni zamanda “Qırmızı təkər”də belə bir fikir də səslənirki, 1917-ci il fəlakətindən qaçmaq mümkün idi. Bəs ondahər mənada bu dəhşətli əzabları yaşamaq hansızərurətdən doğurdu? Axı, bir halda ki onlardanyayınmaq, qaçıb can qurtarmaq mümkün idi, onda butəcrübəni yaşamağın mənası və məqsədi nəydi axı? Başqasözlə desəm: yoxsa Allah hər şeyin məhz bu cürqurulmasınımı istəmişdi?Cavab: - “Qırmızı təkər”in on cildi yalnız 1917-ci il Fevralinqilabına həsr olunubdur (1905-ci ildən, bəlkə də XIX əsrinsonlarından başlayaraq). Mən o əsərdə Rusiyanın inqilabnaminə apardığı bütün sosial hazırlıqları, – təbii ki eynizamanda 1917-ci ilin fevralında hadisələri inqilaba doğrusürükləyən qeyri-adi gedişatı da, - addım-addım izləməyə,təsvir etməyə çalışmışam. Həmin hadisələr olmasaydı inqilabda olmayacaqdı. Ancaq 1917-ci ilin oktyabrında bolşeviklərinçevrilişi – Fevral inqilabının birbaşa və tamamilə labüdnəticəsi idi.Allah hadisələrin bu cür inkişafını nəzərdə tutmuşdumu?Allah heç vaxt bizləri ən azı bir dəfə əta etdiyi seçimimkanından məhrum qoymur. Biz öz tariximizi özümüzyaradırıq, özümüz də özümüzü quyuya salırıq. O ki qaldıəzabların zəruriliyinə, yaxud mənasızlığına – bu artıqinsanların və xalqların çəkdikləri əzablardan necə nəticəçıxartmaq bacarığından asılıdır.Ümumiyyətlə, dünyanın taleyindən danışanda – hesab edirəmki, əgər Rus inqilabı olmasaydı, buna bənzər başqa bir şeymütləq yer üzünü silkələyəcəkdi (XVIII əsr Fransa inqilabınındavamı olaraq). Çünki bəşəriyyət - öz həddini aşmaq,arzuların, tələblərin çərçivəsini müəyyənləşdirmək hissiniitirdiyinə görə, hökmdarların və zənginlərin (istər insan olsun,istər dövlət) tamahını saxlamadığına görə, xoş niyyətli insaniduyğuların yer üzündən yoxa çıxdığına görə - cavab verməkməsuliyyətindən qaça bilməz.Sual: - Sizin əsərlərinizin mərkəzində xaosa qarşıtəkbaşına mübarizə aparan sadə, ağıllı, əxlaqlı adamlarınobrazları durur (Vorotınsev, və ya Matryona kimi).Məgər sadə insani Əxlaqı qoruyub saxlaya bilməkMütləq Şərin qarşısını almaq üçün bəs edərmi? Bir də:Şər nədir axı? Adi sərsəmlik və sarsaqlıq (məs., Müq.Avqustin dediyi kimi), yoxsa nəhəng, hökmlü bir qüdrət?Cavab: - Bəli, Matryona kimi, yaxud İvan Denisoviç kimisadə, müdafiəsiz adamlar məndə həqiqətən böyük rəğbət hissioyadır. Ancaq daha böyük rəğbətim ümumi haqq-ədalətnaminə mübarizə aparan insanlaradır (Belələrinin adını mən“QULAQ Arxipelaqı” əsərində çox çəkmişəm, “Qırmızıtəkər”də də belələri haqqında xüsusi olaraq yazıbgöstərmişəm).Əlbəttə, sadəcə əxlaqlı olmaq dünyəvi Şərə qarşı duruşgətirmək üçün kifayət deyil. Dünyəvi Şər – sadəcə ağılsızlıqvə sarsaqlıq da deyil. O çox qüvvətli bir nüvəyə və vektoraltəsir gücünə malikdir. Ona qarşı fəal mübarizə aparmaqlazımdır. Məncə Şərin qüdrəti ondadır ki, o daha çox insanınqəlbinə təsir edib onları zədələyə bilir.Sual: - “Birinci dövrə” əsərində dindar DmitriySoloqdinlə ateist Lev Rubin arasında ardıcıl mübahisəgedir, mövqeyi “hələ müəyyənləməmiş” Qleb Nerjin isəhardasa ikisinin arasında vurnuxur. Sizin özünüzünyazıçı və mütəfəkkir kimi inkişafınıza bu prizmadan nəzərsalsaq belə təəssürat yaranar ki, Siz özünüz də həmin“orta” mövqedən Soloqdinə doğru yol getmisiniz. Bubelədirmi?Cavab: - “Birinci dövrə”də Soloqdinlə Rubinin mübahisəsidialektika qanunları barədə düşüncələrdən başqa, həm də çoxgüclü siyasiləşdirilibdir. Ümumən ehmallı skepsisvəziyyətində olan Nerjin onların mübahisəsinə qarışmamalıidi. O çox güman ki yalnız kommunizm problemindən dahageniş, daha kardinal ümumi problemi araşdırmağa meyllidir. Ovaxt Nerjinlə birgə müəllif də hələ bu problemi görmürdü. Oproblem sonralar nəhəng dünyəvi təfəkkür hadisəsi kimimeydana çıxdı. O zamandan, illər boyu mən bir neçə dəfə bubarədə fikir yürütmüşəm: problem – XX əsrdə Maarifçilikfəlsəfəsinin və sekulyar antroposentrizmin (dindən kənar,dünyəvi insanpərvərliyin – Tərc.) əsaslarının dağılmasıdır (Budağılmanın dünya boyu nəticələri hələ indi də davam edir).Sual:- Ötən yüzilliyin ən kədərli təmayüllərindən biri –Qərbin bəzi yazıçıları və fikir adamları tərəfindən Sovetdiktaturasının geniş şəkildə dəstəklənməsi oldu. Elə busəbəbdən Sartr Sovet İttifaqına gələndə siz onunlagörüşməkdən imtina etdiniz. Həmin vəziyyət yalnız siz vəsizin şahidliyiniz meydana çıxdıqdan sonra dəyişdi.Düşünürsünüzmü ki, o vaxtlar bir qisim “qələmadamlarının satqınlığı”, daha dəqiq desək -intellektualların xəyanəti mövcud olub? Və bütün bunlarınecə, nəylə izah etmək olar?Cavab: - XX əsrin 30-cu illərində Qərbin müəyyən fikiradamlarının Kommunist diktaturasını dəstəkləməsi – məhzdediyim həmən sekulyar humanizmin dağılmasının nəticəsivə əlaməti idi. Bunun altını biz bu gün də çəkirik və hələ çoxçəkəcəyik.Sual: - Siz Volterdən ta indiədək yaşamış hər hansıyazıçıdan daha çox siyasi və sosial sferaya təsirgöstərmisiniz. Sizin köməkliyinizlə diktatura çökdürüldü,necə deyərlər, kötüyü vurub aşıran buzov (icazənizlə sizinavtobioqrafiyanızın başlığından burada sitat kimi istifadəedirəm) məhz siz oldunuz. Siz insanın (eləcə də16АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

ədəbiyyatın) öz ölkəsinin taleyinə necə təsir göstərəbilməsinin canlı şahidi-sübutusunuz. Yəninailiyyətlərinizdən məmnun qalmaq üçün əlinizdəyetərincə səbəb var. Lakin siz məmnunsunuzmu? VəRusiya üçün, dünya ədəbiyyatı üçün daha nələrsə etməkistəyirsinizmi?Cavab: - Kommunist diktaturası mütləq qaydada onunlamübarizə aparmağı tələb edirdi. Ancaq mən dəfələrlə Qərbqüvvələrini Sovet Kommunizmi ilə Rusiyanı və Rus tarixinieyniləşdirməməyə çağırmışam. Təəssüf ki, Qərbdə bir çoxqüvvələr bu fərqi görə bilmədilər, bu səbəbdən də Qərbinqüdrətli dövlətlərinin siyasəti Sovet diktaturası çökəndənsonra da Rusiyaya münasibətdə çox dəyişilmədi. Bu mənixeyli mütəəssir edir.Amma 90-cı illərdən sonra Rusiyanın özündə də hadisələrdaha ağır keçdi. Ölkəni sağaltmaq üçün gərək olan mənəvi,iqtisadi məlhəm tapmaq əvəzinə, qara qüvvələr, ən prinsipsizquldurlar fürsətdən yararlanıb vəzyyəti ələ aldılar, millətindəyərlərini maneəsiz oğurlamaqla hədsiz dərəcədə varlanıbcəmiyyətə sinizm və əxlaqsızlıq toxumu səpdilər. Bu –ümumrusiya fəlakəti idi.Bu dəyişiklikləri mən ürək ağrısı ilə yaşadım, sizsə“məmnunluqdan” danışırsınız. Mənim artıq 87 yaşım var,sağlamlığım pozulub və daha hadisələrin gedişinə təsirgöstərmək gücüm qalmayıb.Sual: - Nəhayət, sonuncu sual: Rusiyanın gələcəyi necəolacaq? Burada demokratiya olacaq, yoxsa Çin modeliüzrə avtoritar dövlət qurulacaq? Başqa ölkələrinRusiyadan öyrənməli nəsə varmı? Yaxud əksinə, Rusiyaözü kimdənsə nəsə öyrənməlidirmi? Rusiya Qərbləyaxınlıq etməlidir – yoxsa öz yolu ilə gedib özünün siyasimodelini tapmalıdır? Və Rus ədəbiyyatını digər dünyaədəbiyyatından fərqləndirən nələrsə hələ qalırmı?Cavab: - Rusiyanın gələcəyi – məni çox narahat edir. Onunnecə olacağını indidən söyləmək məsuliyyətini üzəriməgötürmürəm. Sizin sualınız əsasən ictimai quruluşla bağlıdır(O həqiqətən vacib məsələdir, ancaq mənəvi quruluş daha vacibdir vəhətta ondan da vacibdir). Mən Rusiyada görmək istədiyimdemokratiya haqqında hələ 1990-cı ildə öz modelimi (“Biz Rusiyanınecə qurmalıyıq”) yazıb təklif etmişəm: yerli özünüidarədənbaşlayaraq ən yuxarılarda ümumdövlət miqyasınadək demokratikquruluşun mərhələ-mərhələ düzənlənməsi (Bir çox Qərb ölkələrindəmövcud olan yerli özünüidarə fəaliyyəti - tam fərqli bir quruluşdur vəmən həmişə öz həmvətənlərimi bu nümunədən bəhrələnməyəçağırmışam).Mənim modelim Qərbdə geniş yayılmış partiyaparlamentarizmindən fərqlənir (Ümumiyyətlə, işi-peşəsi yalnızhakimiyyətə can atmaq olan siyasi partiyaların mövcudluğunumən müsbət hal yox, bədbəxtlik hesab edirəm). Hələlik təklifetdiyim o plan baxılmamış qalır. Ancaq mən gələcəyin Rusdemokratiyasını kor-koranə Qərbdən köçürtməkdənsə, məhz bucür görməyə üstünlük verərdim.Rus ədəbiyyatı ilə digər dünya ədəbiyyatları arasındaprinsipial fərqi, ya ayrılığı isə mən görmürəm.Aqşin Yeniseya.yenisey@gmail.comTut arağı və çöl ördəyiQaranlıq qəfildən qəhqəhə çəkdiQəfildən yağış də kəsdi, yağmadıBinanın damından bir adam düşdüGöyə yollanırdı, yerə yapışdıMən evdə tək idim, əzab çəkirdimQəfildən həyətdə bir səs-küy qopduBir arvad çığırdı üzüyuxarı:- «İsanı kölələr şillələdilər!»Qazanın dibində yatmışdı yeməkOnu da, məni də oyatdı istiPisdir, axşamüstü yaşamaq pisdi!Götürüb zəng vurdum, İlham TumasaBir az söyüş söydüm, bir az ağladım- təzə nə xəbər var - soruşdu məndən- İsanı kölələr şillələdilər!Süfrənin üstündə hər şey yarımçıqÇağırdım, səslədim qarışqalarıEvdə heç kim yoxdur, bu necə evdi?Özüm yarım saat qarışqa oldumVurnuxdum boş evdə, gəzdim boş evdəYarım saat çəkdi qarışqalığımİsanı kölələr şillələdilər…Kafir təfəkkürlü bir qızı sevdimSevgimi fikrimdə doqquza vurdumAlınan hasili ikiyə böldümAxırda bir uşaq qalıq alındıCan atdım, can atdım adam olmağaMəndən quş alındı, balıq alındıAğac şəkli çəkdim bekarçılığaGeyindi dərisin şair NəsimiDedi, üşüyürəm, ev nə soyuqduİsanı kölələr şillələdilər.Təkliyin dibinə göz yaşı tökdümBir az tez yetişsin ölüm meyvəsiMənim dostum divar, düşmənim divarBağışla, sənə də bir yumruq vurdumBağışla, yediyim ördək qanadıBağışla, bağışla udduğum havaUdub ciyərimdə incitdim səniBağışla, bağışla sol ayaqqabımSənə mıx vurdurub, yumdum ağzınıBağışla şeytanı, bağışla tanrı!Bağışla tanrını, bağışla şeytan!İsanı kölələr şillələdilər!АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 17

Eva Hoffman – polyak-yəhudi mənşəli amerikan yazıçısıdır. Onun qələmindən Şərqi Avropa və Polşayəhudilərinin taleyi, emiqrasiya və mədəni stereotiplər haqqında publisistik janrda yazılmış bir neçə kitabçıxıb. Evanın 13 yaşı olanda valideynləri Polşadan Kanadaya köçmək qərarına gəliblər. Eva üçün yeni həyatbaşlandı – Vankuver Krakovla müqayisədə başqa planetə bənzəyirdi.Eva Hoffman Hyustondakı Rays universitetini bitirdi, Harvardda dissertasiya müdafiə etdi, “Nyu-YorkTayms”da jurnalist kimi uğurla çalışdı... Amma o, ruhsal bütövlük və harmoniyanı özünə qaytarınca,emiqrasiyanın qırdığı daxili bağları bərpa edincə çox zaman keçdi. Hal-hazırda Eva Hoffman Londondayaşayır, necə deyərlər – “Manhettendən Krakova qədər olan yolun yarısında”, - ABŞ-da dərs deməyi dəburaxmayıb. Tezliklə onun yeni kitabı – “Sirr” adlı romanı işıq üzü görəcək.“İtkilər sənəti” – Eva Hoffmanın yeni dildə həyata, yeni səsin, yeni şəxsiyyətin qazanılmasına, keçmişin itirilməsinə, əzabvericinostalgiyaya dair müəllif üçün ən mühüm, ən ağrılı suallara toxunan ilk və bəlkə də ən məşhur kitabıdır. Kitabın “polyak” və“amerikan” fraqmentlərinin təzadlılığı adamı heyrətə salır (kitab tamamilə fraqmentlərdən ibarətdir ki, bu da nəşri çox asanlaşdırır).Sanki “polyak” və “amerikan” Eva fərqli düşünür, dünyaya müxtəlif cür baxırlar. Hamımız bilirik ki, təfəkkür və qavrayışı dilmüəyyənləşdirir, kitabda qarşımıza bu həqiqətin sadəcə deklarasiyası deyil, həm də parlaq və inandırıcı illüstrasiyası çıxır. Polşanın,Krakovdakı uşaqlıq illərinin təsviri rənglərlə, səslərlə, qoxularla doludur; burda detallar hökm sürür. Emiqrantlıq təcrübəsihaqqındakı hekayədə müəllif abstrakt kateqoriyalara müraciət edir; məişət mənzərələrinə qəfildən “arxetip” və “metahekayə” kimisözlər soxulur... Əlbəttə, bütün kitab ingiliscə yazılmışdır, amma uşaqlıq xatirələrinə baş vuran Eva Hoffman sanki keçmiş “polyak”,emiqrantlıqdan əvvəlki qavrayışına qayıdır. Yazıçının özü bütün bu metamorfozaları həssaslıqla işləyir, insan şüurunun daxilindəkimədəniyyətlər və dillər sarmaşmasını incə ironiya ilə açır.Kitabın ingiliscə adı – “Lost in Translation”, - ikili şərhə malikdir. Lost sözünü “azmış” yaxud “itirilmiş” kimi də anlamaq olar. (Bizburda “tərcümə” sözünü buraxmaqla bir az sərbəstliyə yol vermişik, - bu söz onsuz da, implisit olaraq mövcuddur. Çünki məhztərcüməni “itkilər sənəti” adlandırırlar). Lakin itkilər və sərsərilik tarixi gözlənilmədən yumor, səmimiyyət və məhəbbətlə dolur.Labirint nə qədər mürəkkəb olsa da, Eva Hoffman azıb qalmır. O, yolu tapır.Eva HoffmanİTKİLƏR SƏNƏTİ YAXUD YENİ DİLDƏ HƏYAT TƏCRÜBƏSİ(romandan parça)1959-cu ilin aprel ayı. Mən “Botori”nin yuxarıgöyərtəsindəki sürahinin yanında dayanmışam və hiss edirəmki, həyatım sona çatır. Mən, sahilə toplaşaraq Qdınyadanuzaqlaşan və bir daha geri dönməyəcək gəmini müşahidə edənkütləyə baxıram, - az zaman içində o biri tərəfdə qalankütləyə, - və burdan qurtulub geriyə, tanış həyəcan vəqışqırıqların içinə dönmək istəyirəm. Ağlıma sığmır ki, bütünbunlardan baş götürüb gedirik – yox, amma biz gedirik.Mənim on üç yaşım var. Biz köçürük. Bu sözdə elə dönməz,sarsıdıcı qətilik var ki, mənim üçün dünyanın sonunu anladır.Məndən dörd yaş kiçik olan bacım susaraq əlimisıxır. O, harda olduğumuzu və nə baş verdiyini o qədər dəanlamır. Valideynlərim əsəbləşib. Indicə gömrükdə şəxsibaxışdan keçiblər və bunu antisemitizmlə vida görüşü kimiqəbul ediblər. Lakin gömrükçülər kifayət qədər ağıllı yaxudşübhəkar olmadıqlarından bacımla məni axtarmadılar, - bu,yaxşı oldu, çünki ikimizin də donuna xüsusi ciblər tikilmişdivə onlarda Polşadan çıxarılması yasaq edilən gümüş əşyalargizlətmişdik. Budur, sahildə nəfəsli çalğı alətlərindən ibarətorkestr çalır, cəld “mazurka” (mazurka – polyak rəqsi – S.B.)motivlərindən ibarət polyak himninin sədaları eşidilir. Kədərqəlbimi elə bürüyür ki, gözlərimin yaşı quruyur və susaraq buağrı-acıya tab gətirməyə çalışıram. Çarəsizcə zamanıdayandırmaq, iradəmin gücü ilə gəmini saxlamaq istəyirəm.Mən özümün ilk və ən güclü nostalgiyasını yaşayıram –polyak sözü teşknota özündə kədər və çarəsizliyin əlavəçalarlarını daşıyır. Bu hiss, sonralar, mənə xırdalığına qədərməlum olacaq, bütün çalarları və səviyyələri ilə, - lakin, ilkdəfə bu hissi yaşayanda, o, tamamilə yad yerlərin qarabasmasıkimi, yeni ağrının, ayrılıq ağrısının müjdəçisi kimi idi. Yaxudayrılığı öncədən hiss etmək idi, çünki bu ayrılıq nöqtəsindəmən itirəcəklərimin xiffətini əvvəlcədən çəkirdim: çoxsevdiyim Krakovun mənzərələri, yayda getdiyimiz günəşlikəndlər, müəllimlə royalın arxasında keçirdiyim saatlar,dostlarımla söhbət və görüşlərim haqqında xatirələr. Irəlidəisə soyuq, nəhəng boşluq vardı – ruhun qaralması vardı, sankifotoapparatın obyektivinin qapağını örtmüşdülər, gələcəyinüstündən ağır pərdə çəkmişdilər. Getdiyimiz ölkə, Kanadahaqqında heç nə bilmirəm. Qitənin dumanlı təsviri, nəhəng,az məskunlaşmış torpaqlar... Valideynlərim müharibə zamanı,meşədə budaqlarla örtülmüş talada gizlənəndə atamda“Kanada, qatran qoxuyan ölkə” kitabı vardı, o, bu dəhşətlivəziyyətdə heyrətamiz təbiət, sərbəstcə dolaşan vəhşiheyvanlar, azad həyat haqqında oxuyurdu. Bəlkə də bunagörə, yəhudi dostlarımızın əksəriyyəti kimi İsrailə deyil,Kanadaya köçürük. Lakin mənim üçün “Kanada” sözü“Saxara” kimi qorxuncdur. Yox, qəlbim bu səyahətinəleyhinədir, istəmirəm ki, məni uşaqlığımdan, sevincim vərahatlığımdan, musiqidən ayırsınlar. Gəmi sahildən uzaqlaşır,alçaqdan fit səsi eşidilir, lakin mən bütün varlığımla,inadkarcasına öz yerimdə qalmağa çalışıram. Valideynlərimtəsəlli verircəsinə əllərini çiynimə qoyurlar, sanki onlarınistədiyi bu köçetmədə ağrının da olduğunu etiraf etməkistəyirlər.18АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Çox illər sonra Nyu-Yorkun elitar axşam məclisindəbir qadın öz nağılyana uşaqlığı haqqında mənə danışdı. Onunatası Asiya ölkələrinin birində yüksək vəzifəli diplomatolmuşdu, o burda təmtəraqlı rahatlıqda, xidmətçilərinəhatəsində, qoca kişilərin incə diqqəti altında yaşamışdı...Təəccüblü deyil ki, o sonra, on üç yaşında bütün bunlarlavidalaşanda özünü cənnətdən qovulmuş kimi hiss etdiyini və ovaxtdan ümidsizcə geriyə yol axtardığını dedi.Təəccüblü deyil. Təəccüblü odur ki, biz nələrdənözümüzə cənnət düzəldirik. Ona dedim ki, Krakovunucqarlarında böyümüşəm, üç kiçik otağımız olub (burdaməndən başqa daha dörd nəfər yaşayırdı), yaşamaq üçüngündəlik mübarizə, mübahisələr və tutqun siyasi proqnozlarmühiti, müharibənin çox da uzaqda olmayan acı xatirələri...Lakin bütün bunlarla vidalaşmağa gələndə, mən də özümüEdemin xoşbəxt, təhlükəsiz sərhədlərindən qovulmuş kimi hissetmişəm.Yataqda uzanıb tavanda titrəşən kölgələrə baxıram –yoldan keçən maşınlardan düşən işıqlar, yüngülcə yellənənpərdələrdən keçərək, kölgələr yaradır. Yuxuya getməmək üçünçox çalışıram. Ayıqlıq o qədər xoşdur ki, şüurun sönməsi anınıuzatmaq istəyirəm. Üstümə əllə tikilmiş mələfəyə keçirilən,ördək tükündən ədyal ötmüşəm. Bir az aralıda bacımın nənnisiqoyulub. O biri, “birinci” otaqdan valideynlərimin nəfəsieşidilir. Bir-birini əvəzləyən kənd qadınlarından olan xidmətçimətbəxdə yatır. Bütün bunlar Krakovda, 1949-cu ildə baş verir:dörd yaşım var və hələ bilmirəm ki, mənim sakit xoşbəxtliyimmüharibənin viran qoyduğu, atamın bizim üçün yaşayışminimumundan azca çox ət və şəkər qazanmaqdan ötrümüxtəlif maxinasiyalara əl atdığı ölkədə özünə yer tapıb. Yalnızonu bilirəm ki, mənə bir bütöv dünya kimi görünən özotağımdayam və rahatlıq hiss etmək üçün mənə tavandakıkölgələr tamamilə kifayət edir, çünki... çünki mən yatmıram,çünki dünyanın mövcudluğunu qəlbimlə hiss edirəm. Bəzənbizdən bir neçə kvartal uzaqlıqdan keçən tramvayın fit səsinieşidirəm və bu səs mənə daha çox dinclik gətirir. Məntramvayda getməyi xoşlayıram, bu enerjili, lakin çox da sürətliolmayan yelləncəyi sevirəm, çarpayıda uzanaraq tramvayınkeçdiyi küçəni təsəvvür etmək xoşdur; öz-özümə təkrarlayıramki, mən Krakovdayam – mənim üçün eyni zamanda həm ev,həm də kainat olan Krakovda. Sabah anamla gəzməyəgedəcəyəm və öyrənəcəyəm ki, yaşadığımız Böyük Kazimirküçəsindən Krısyanın yaşadığı Ujendniçu küçəsinə necəgetmək olar – biz onlara qonaq gedəcəyik; və bu gəzintiningözləntisi, tanış, eyni zamanda özündə sürprizlər gizlədən yerlərhaqqında düşünmək qəlbimi sevinclə doldurur.Obrazlar və səslər yavaş-yavaş geri çəkilir, onları ifadəetdiyin sözlər bir-birinə qarışır və mən gözəl yuxulamaprosesini mümkün oluncaya qədər dərk edirəm. Başqa halakeçməyi hiss etmək də - xoşbəxtlikdir.Aydın, günəşli bir gündür, anam xəmir yoğurur –yaxud ola bilsin, sviterimin qollarındakı deşiyi yamayır, - vəbirdən səssizcə ağlamağa başlayır. “Bu gün onun ölüm günüdür,- anam mənə mərhəmətlə baxaraq deyir, - sanki mənim üçündə kədərlənirmiş. – Mən hər zaman onun haqqındadüşünürəm”.Mən bilirəm ki, “o” kimdir, - və mənə elə gəlir ki,həmişə bunu bilmişəm. Anamın, müharibə zamanı öldürülənkiçik bacısı. Anamın ailə üzvlərinin hamısı həlak olmuşdu –anası, atası, bibiləri, əmisi qızları, dayısı oğlanları, hər kəs.Lakin məhz kiçik bacısının ölümü onu bərk ağrıdır. O, çox gəncidi, on səkkiz-on doqquz yaşı olardı, “o hələ yaşamağabaşlamamışdı”, anam deyir, “və dəhşətli şəkildə həlak oldu”.Bir adam onun qaz kamerasına necə göndərildiyini görmüşdü,- o, özünə qəbir qazanların arasındaydı, ölməmişdən qabaqsaçları ağappaq ağarmışdı. Mənə elə gəlir ki, bütün bunlarnağıldır, Qrimm qardaşlarının nağıllarından da qorxunc. Lakinbu həqiqətdir. Həqiqətdirmi? Məsələn, Krakov tramvayındaolduğu kimi, bu hadisəni sübut edən əşyayi-dəlil yoxdur. Bəlkədə bu, həqiqətdə baş verməyib, bəlkə də bu hadisə tarixdir vəonu başqa cür danışmaq, dəyişmək də olar. Nə olur-olsun, oinsan, hadisənin yeganə şahididir. O, yanıla da bilərdi. Bəlkədə, anamın bacısını kiminləsə səhv salıb. Mən özümçün qəraraalıram ki, böyüyəndən sonra bütün dünyanı eninə-uzununagəzib, itkin düşmüş xalamı tapacağam. Bəlkə də o, sağ qalıb vəmənim adımı eşitdiyim yerlərdən birinə gedib, məsələn, Nyu-Yorka yaxud Venesuelaya. Bəlkə də, mən onu tapıb anamagətirəcəyəm və onun kədərini yüngülləşdirəcəyəm.Mənim atam ucaboy olmayıb, amma möhkəm bədənliolub; əlbəttə ki, o mənə nəhəng görünürdü; gəncliyində onunhaqqında deyərmişlər ki, “öküz kimi güclüdür”. Sonralareşitdim ki o, həyatında ilk dəfə mən doğulanda ağlayıb. Bəli,mənim həyatım da ölümün pəncəsindən qoparılıb; müharibəqurtardıqdan iki ay sonra dünyaya gəlmişəm. Doğuşa az qalmışvalideynlərim, Rusiyaya peşkəş edilmiş Lvovdan, yaxın vəböyük polyak şəhəri Krakova köçdülər. Onlar Krakova, özevlərindən məhrum olsalar belə, vətənlərində yaşamaq istəyənvə buna görə də sərhəddi tezliklə keçməyə can atan qaçqınlarlabirlikdə, kartof kisələri ilə dolu yük maşınında gediblər. Onagörə də, bütün əzab-əziyyətlərdən sonra, mən təhlükəsizşəraitdə dünyaya göz açdıqda, - müharibənin dəhşətlərindənsonra normal həyata qayıtmış şəhər xəstəxanasında, - hərşeydən öncə yeni başlanğıcın, yeni həyatın mücəssəməsi, rəmziidim, valideynlərim isə hər şeyi yenidən başlamağı, yeni həyatqurmağı elə arzulayırdılar ki...Böyük Kazimir küçəsindəki 79 nömrəli ev şəhərinkənarında yerləşir, burda şəhər binaları kiçik kənd evləri ilə,bağçalarla əvəzlənir. Evimiz kimi, özümüz də orta sinfin şəffafsərhədindəyik, suda-quruda yaşayanlar kimi aralıqvəziyyətindəyik. Bu, valideynlərimi tamamilə təmin edir. Onlarsinif müxtəlifliyinin nüanslarını gözəl bilirlər, amma işlərin beləhal alması onları sındırmır. Müharibədən sonrakı Polşanınölçülərinə görə onlar çox şeyə nail olmuşdular və öz həyatlarınıyaxşılaşdırmağa qızğınlıqla davam edirdilər. Mənim atam fərdiişbazlığı – qoy, lap qeyri-qanuni olsun, - gündəlik monotonəməyi üstün tuturdu. Onun “İmport-eksport” mağazasındadaimi yeri var, lakin onun ağlı və enerjisi qazanc əldə etməyintamamilə riskli üsullarına: qadağan olunmuş dollarlarınalınmasına, Şərqi Almaniyadan qanunsuz yolla gümüşləringətirilməsinə yönəlib. O, oyun, daha dəqiq desək, Polşahəyatının əsas hissəsini təşkil edən Oyunu oynayanlardanbiridir. Oyunun məqsədi sistemə kələk gəlməkdir. Bu sisteminözünə insanların münasibətini nəzərə alsaq, oyun – şərəfli, risklivə kobuddur. Hər kəs – hamı bu oyunu bilir, - bu və ya digərАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 19

şəkildə qanunu pozur. Insanlar bir neçə yerdə işləyir, zavoddəzgahlarında müxtəlif mallar istehsal edib uçota salmırlar,sonra bunları satırlar; Macarıstana, orda bahalı olan mallarlaspekulyasiya etmək üçün gedirlər: yataq mələfəsi, plastmassdaraqlar (plastmassa gözlənilmədən tələbat artmışdı) – ordanisə qadağan olunmuş, qiymətli dollarlar alırlar. Belə hiylələrsiznecə yaşamaq olar – müəmmadır, adi maaş ailəni yedizdirməyəyetməz, nəinki geyindirməyə.Buna görə də, mənim uşaqlığım dövründə atam birneçə günlük yoxa çıxır və gözlənilmədən qayıdır, özü iləmənzilimizə gözəl siqaret qoxusu, enli dəri gödəkçəsinin iyinigətirirdi. O qayıtdıqdan sonra, adətən anamla pul və sirlər diliolan – yəhudicə ciddi söhbət edirdi. Və yalnız Kanadayaköçməmişdən bir gün əvvəl atam parket döşəmədəki, bütün buillər boyunca valyuta saxladığı gizli yeri mənə göstərdi.Aydın idi ki, bütün bunlar kifayət qədər təhlükəlidir –atamın dostlarından birini həbs edib Sibir düşərgələrinəgöndərirlər, - lakin atam motosikli yüksək sürətlə çala-çuxurpolyak yolları ilə qovmağa davam etdiyi kimi, odla oynamağada ara vermir. Məhz onun qeyri-qanuni fəaliyyəti bizirespektabelli orta sinfin sərhədlərində saxlamağa imkan verir.Bu isə o deməkdir ki, biz təxminən ayda bir dəfə restoranagedirik, yayda dincəlirik, evimizdə yaşayan xidmətçi saxlayırıq,bəzən özümüz üçün import mallar, məsələn, anamahündürdaban ayaqqabı yaxud mənə neylon köynək ala bilirik.Anam özünü əsil xanım hesab edir, onun həyatı xoşqayğılarla doludur. O, ev işlərini xidmətçinin köməyi ilə idarəedir, hər gün məni və bacımı gəzməyə apardığı parkda rəfiqələriilə söhbət edir, kitab oxuyur, dondurma yemək üçün məniKrakovun gözəl kafelərinə aparır və atamın avantüralarındaməsləhətçi kimi iştirak edir. Biz teatra, operaya, kinoya gedirik– bunların qiyməti baha deyil – qonaqlıqlarda oluruq. Müəyyənmüddət valideynlərim razıdır: böyük şəhərdə yaşamaq onlarınxoşuna gəlir – mədəniyyətlər toplusu, canlı söhbətlər, dünyanınhər yerindən xəbərlər.Əlbəttə, hər ikisi uşaqları üçün “yaxşı həyat” qurmaqistəyirlər. Onların ambisiyaları çox böyükdür, xüsusən dəqabiliyyətli və inkişaf etmiş ilk uşaqlarına, yəni mənə olanmünasibətdə. Lakin bu “yaxşı” həyata yaxınlaşmaq üçün nəanam, nə də atam nə edəcəklərini bilmirlər – bunun üçün nəqədər işləmək lazımdır, bu hansı qaydaları tələb edir.Valideynlərim özlərini orta sinfin bütün atributları ilə əhatəetsələr də, onlar əmək etikasına nail ola bilmədilər. Onlarınhəyatı o qədər irrasional idi ki, planlı surətdə məqsədəçatmaqdan daha çox, təsadüflərə - riskə, uğura, oyunainanırdılar. Bir də ki, Polşa Xalq Respublikasında planlı hərəkətola bilməz. Hamıya aydındır ki, cəhdlərlə, istəklərlə uzağagetmək olmaz. Peşəni özün seçməyəndə, zəhmətinqiymətləndirilməyəndə və həyatını yaxşılaşdırmaq imkanın,sabahkı günə ümidin olmayanda, “seçdiyin peşədə aktivçalışmaq” – yox, bu axmaqlar və maymaqların işidir. İstənilənsistemlə müqayisədə əbədi polyak skeptisizmi üstündə qurulansistem – abırsızlar və oyunçular yaradır.Şərtlərə uyğunlaşmaqdan başqa, valideynlərimdəəcdadlarından gələn dərin bir əminlik var, - onlar inanırlar ki,ideal həyat obrazı – istirahətdir. Mənim anam tənbəl qadınlarabəslədiyi hörməti gizləyə bilmir. Tənbəllik erotikdir, kefçəkməkdir, ləzzət almaqdır, arzularının önünü açmaqdır.“Orlianskaya mətbəxdən xidmətçini çağırır ki, ona kibritiversin, amma özü əlini uzatsa, kibritə çatar. Təsəvvür edirsən!”– anam yarıistehza, yarıheyranlıqla danışır. Belə eqoizm –qadınlığın özəyidir, başqalarını sənin nazınla oynamağa məcburetmək bacarığıdır. Eqoizmin cəlbedici, şahanə olduğuna inanantəkcə mənim anam deyil. Sonralar mənim də şöhrətə çatmaqüçün var qüvvəmi sərf etdiyimi görüb anam datəəccüblənmişdi. O, heç vaxt anlamayacaqdı ki, mən haratələsirəm, nəyə nail olmaq istəyirəm.Valideynlərim dünyaya, sənaye dövrününkateqoriyalarına sığmayan, arxaik münasibəti müəyyən qədərsaxlamışdılar. Eyni zamanda müharibə - onların ikinci vətəni –hər ikisini güclü təkanla uçurumdan keçirməklə müasirliyətullamışdı. Onların düşüncə və inamlarının əksər hissəsinidözülməz əzablar tükətmiş və müasir nihilizmlə əvəzləmişdi.Daha onlar qanuna, siyasətə, ideologiyaya az hörmət edirdilər.Dini inancdan, bununla da viktorianlıq və ortodoksalpuritanlıqdan məhrum olmuşdular. Daha onları heç nəçaşqınlığa sala bilməzdi; onlar sarsılmaz əxlaqi məsumluğuitirmişdilər. Onlarda yalnız insan təbiətinə münasibətdə dərinskeptisizm və müharibənin doğurduğu fəlsəfə - ibtidaiekzistensializm qalmışdı: hər şey mücərrəddirsə, onda anı,zamanı tutmaq lazımdır. Onlar xoşbəxtliyə coşğunluqla can atırvə nəyin bahasına olursa-olsun öz uşaqlarının da xoşbəxtliyinitəmin etmək üçün əllərindən gələni edirdilər. Zaman keçdikcəbunun paradoksal resept olduğu məlum oldu.Mən qonaq otağındakı stolun üstünə qoyulmuş uşaqvannasında oturmuşam, Bronya xala məni böyük, kələ-kötürəlləri ilə çimizdirir. Onun əllərinin mənə toxunuşu və mənidəsmala bükməsi xoşuma gəlir – sanki mən balaca, tüklüheyvancığazam. Sonra o, mənim saçlarımı qurulayır və darayırki, mən “çiçək kimi gözəl” olum.Mən bilirəm ki, Bronya xalanın əslində bizimləqohumluğu yoxdur, bizim evdə onun mövqeyi birmənalı deyil.O, sosial pilləkəndə bizdən də aşağıda durur: bunu yaxşıanlayıram, lakin valideynlərim ona xüsusi münasibətgöstərirlər. O, müharibədə valideynlərimi acından ölməyəqoymayıb, onların həyatını xilas edib.Valideynlərim Bronya xala ilə müharibənin sonuncuilində gizləndikləri evdə tanış olmuşdular, onların dəyəsiniukrainlər aşkara çıxaranda. Ukrainlər onları ələverməyəcəklərini desələr də, valideynlərim yaşadıqları yeridəyişməyin vaxtı çatdığını anlamışdılar. Ukrainlərin əksəriyyətialmanların tərəfinə keçmişdi. Hissiyyatları onları aldatmamışdı– o vaxtlar ürəyə damanlar adətən başa gələrdi. Bir neçə gündənsonra gestapo bu yerləri diqqətlə axtarmağa başladı, amma bunaqədər valideynlərim onları gizlətməyə razılıq verən insanıaxtarıb tapmışdılar. Anam onları xilas edən kəndlidən tez-tezdanışardı, - bu kütün, pəltək, demək olar ki, lal kişi idi. Onun ikiucaboy oğlu banderçilərə, almanlara işləyən faşist-partizanqruplaşmasına qoşulmuşdu. Lakin bu hissiyyatsız və qaş-qabaqlıadam valideynlərimə ürəkdən bağlanmışdı və onlardan çətinlikləayrılmışdı. “İnsanda nələrin gizləndiyini heç zaman biləbilməzsən”, - anam fikirli-fikirli deyir və gözləri yaşla dolur.20АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

o, möhkəm əlləri ilə jestlər edir), özü isə yarıdonmuş çayatullanır. O, bir saata yaxın donmuş suda qalır, nəfəsini dərib gahsuyun altında gizlənir, gah da üzə çıxır, nəhayət əmin olur ki,onu izləyənlər çıxıb gediblər. “Ay, - deyə atam söhbətini bitirirvə xatirələrini silkələyib atırmış kimi kəskin hərəkətlər edir. –Daha nə deyim? Olan olub, keçən keçib...”Anam hər şeyi bilməyimi istəyir və mən onunsöhbətlərini, qara biser kimi, detallarına qədər yaddaşımdasaxlayıram. Xatırlamaq – vicdan işidir, yəhudiliyini etirafetdiyin kimi. Lakin mən xatırladıqlarımı anlamıram. Buxatirələri unutmaq üçün onlarla birlikdə keçmişə baş vurmaqlazımdır... Yox, doğru deyil. Mən lazımi qədər bu ağrıyayaxınlaşa bilmirəm. Həm də ondan uzaqlaşmağı dabacarmıram.Böyüyəndən sonra bütün bu xatirələrdən uzaqlaşmağaçalışacağam. Əzabları artırmağın, onlara öz ağrımı da əlavəetməyin nə mənası var? Bu təcrübə mənə nəyi öyrədəcək ki?Bu, mənim həyatıma uyuşmur, məni yolumdan edir, qorxu vəpessimizm aşılayır. Beləcə öz-özümlə danışaraq, anamınhekayələrini şüurumun dərin qatlarında gizlətməyə çalışıram.Lakin uzun illər sonra, bir dəfə Nyu-Yorkun səsli-küylükafesində valideynlərimi müharibəyə qədər tanıyan bir qadınlarastlaşıram. O, kənardan gələn yeganə şahiddir; təsadüflərnəticəsində, mənim valideynlərimi axtarıb tapmağa müvəffəqolub, indi mənimlə söhbətləşmək istəyir. Və ilk dəfəvalideynlərimin tarixçəsi – mənim üçün bir növ arxetipdir –metahekayənin içində olsa da, fərdilik əldə etdi. Bu qadınmənim anama oxşamır; o sərtdir, ərindən boşanmışdır, işləyir.Onun qızı məndən ümumiyyətlə, fərqlənir – işgüzar qadındır,rəqs dərsləri deyir və öz keçmiş həyatı barədə azca dadüşünmür, - bu da həmçinin təəccüblüdür. Biz daha çox birbirimizəoxşamalıyıq, axı bizim eyni keçmişimiz var. Qadın özüilə fotoşəkil də gətirmişdi – bir neçə qız, onların arasındaanamın bacısı da var. Onlar qış mənzərəsi fonunda kiçikkörpüdə dayanıblar, əyinlərində tüklü yaxalıqları olan palto var,öz yaşlarından böyük və şən görünürlər. Deməli, o belə olub:hə, bir qədər Alinkaya oxşayır. Amma bu şəklə baxmaqla çoxaz şey öyrənmək olar, bu, pərdəni qaldırmağa kömək etmir.Burada, Union-skver kafesində, əvvəllər bilmədiyim əhvalatıeşidirəm. Valideynlərim talaya qaçanda, anam uşaq saldıqdansonra ucu-bucağı bilinməyən qarla addımlamağa çətinlikçəkirmiş. Kilometrlərlə yolu atam onu belində aparmışdı. Bu,mənim yaddaşda saxlamalı olduğum daha bir obrazdır, sapadüzdüyüm daha bir qara mirvaridir. Mən başımı aşağı salaraqdinləyirəm və anlayıram ki, mənim vətənim elə bu ağrıdır vəmən bundan heç yerə qaça bilmərəm.Balaca olanda, atam bəzən məni acıqlandırmaqistəyərək soruşurdu ki, əgər onlar ayrılsalar, kimi seçər, məniyoxsa anasını? Sonra üzümdəki dəhşəti görərək – onlar tez-tezmübahisə edirdilər və bu hədə reallığa oxşayırdı, - deyirdi:“Qorxma, bütün bu yaşadıqlarımızdan sonra, bizim nigahımızdaha da möhkəmlənib, çin divarı kimi etibarlıdır. Onu heç nəməhv edə bilməz”. Lakin o vaxt mənim ürəyim bu hissinağırlığından sıxılırdı.Krakovda aydın, günəşli gündür. Mən anamın əlindəntutaraq sevimli parkımız olan – Krakovski parkının yanındankeçirik. Bu qayğısız gəzinti zamanı birdən onun səsi dəyişilir,sanki mənə nəsə əhəmiyyətli bir şey demək istəyir. “Sən kifayətqədər böyümüsən, dediklərimi anlaya bilərsən, - anam deyir. –Kilsədə xaç vurmaq lazım deyil. Biz yəhudiyik, biz beləetmirik”. Əslində mən təəccüblənmədim. Əlbəttə, özümütanıdığım vaxtdan bilirəm ki, biz yəhudiyik. Elə buna görəbizim qohumlarımızın hamısını müharibədə öldürüblər. Ammabu qeyri-aşkar, aydın olmayan bilikdir; mən tam anlayabilmirəm ki, bu nə deməkdir. Yəhudi olmağımın rəsmi təsdiqimənə yüngüllük gətirir.Antisemitizm problemi tez-tez müzakirə edilir, lakinvalideynlərim bu haqda danışanda - əsasən anam danışır –onların səsində utanc yox, qəzəb duyulur. “Bu qədər əzabçəkdik, bəlalara düçar olduq, amma yenə onlar bizə nifrətetməyə davam edirlər! – anam hirslə deyir. – Bu qədərprimitivlik olar?! Onlar bu nifrəti analarının südü ilə birlikdəəmirlər”. “Əxlaqsız” yaxud “qəddar” kimi sözlərlə müqayisədə“primitivlik” daha ağır söyüşdür. Primitivlik – “vulqarlıq,kobudluq” deməkdir – heç kim belə olmaq istəməz.Antisemitizm - əxlaqi prinsiplərdən sapma deyil, gerizəkalılığıntutqun düşüncəsidir. Prinsiplər polyak idrakına hökm edəbilmir. Polyak mədəniyyəti – frankfil mədəniyyətidir, məniməhatəmdə olan insanlar üslubu, iti ağıllılığı (“axmaqlıq” - əntez-tez işlədilən və ən aşağılayıcı ibarədir), eleqantlığı, gözəlliyi(naqolaylığa əks olaraq), qiymətləndirirlər, əxlaqi dəyərlərinmöhkəmliyini yox.Antisemitizm barbar gerizəkalılığıdır, bu məndəüstünlük hissi oyadır. Lakin bu gerizəkalılığa hər yerdə rastgəlinir. Atam deyir ki, bir dəfə küçədən keçənlərin: “Hitleringördüyü ən yaxşı iş yəhudiləri məhv etməsidir” – dediyinieşidərək dava-dalaşa başlamışdı; bu - ən zəhərli nifrətiniboşaltmağa çalışan polyakın klassik şərhidir. Başqa bir vaxtdaanam hirsindən pörtətək evə qayıdır. Rəfiqəm Krısyanın anası,“yaxşı ailədən çıxmış insan”, həkim arvadı, ali təhsilli paniOrlivskaya yaxın rəfiqəsi sandığı anamdan gizlində soruşub ki,yəhudilərin Pasxada bişirdikləri fətirə xristian qanı qatmasıdoğrudurmu? “Bu da intellektual qadın?!” – anam ucadan deyir.Lakin o, elə də hirslənmir ki, pani Orlovskaya iləmünasibətlərini kəssin yaxud heç olmasa aralarını soyutsun.Onsuz da onun başqaları kimi ana südü ilə canlarına hopmuşöz ləyaqəti var. Lakin biz onların arasında yaşayıb, onlarladostluq edirik – mehribançılıq və acıq möcüzəli şəkildə birbirinəsarmaşıb.Mən tədricən anlamağa başlayıram ki, yəhudiolduğumu etiraf etmək – namus işidir və başımı dik tutub özyəhudiliyimi təsdiq edirəm. Elə yəhudi olmaq da budur – bütünbarbar və qara hisslərə öz etinasızlığını bildirmək. Buetinasızlıqdan ləyaqətlilik hissi doğur. Əlbəttə bu, mənimtərəfimdən Sartrın şüuri seçimi deyil, sadəcə uşaqlarda güclüşəkildə inkişaf etmiş dərin və təbii qürurun üzə çıxmasıdır. Bu,ədalətlilik, düzgünlük, aydınlıq hissindən başqa bir şey deyil,yəhudilər də başqaları kimi insandır – deməkdir. Mən yalnız özgözümlə gördüklərimə inanıram; mən: “Kral lütdür!” – deməküçün hələ çox balacayam. Bundan başqa qeyri-yəhudidostlarımdan ayrılmaq mənim üçün çətindir – buna hələ hazırdeyiləm. Onların pis olduğundan şübhələnmək, həmişə ehtiyatlıolmaq, tənələri gözləmək istəmirəm. Anam mənə xəbərdarlıqedib deyir ki: hər bir polyakın içində antisemit oturub, ehtiyatlı22АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

ol, hətta onların ən savadlısı içgüdüləri ilə hərəkət edər, hətta ənyaxşıları səni satar. Lakin mən onu dinləmirəm. Hiss edirəm ki,öz ləyaqətimi saxlamalıyam: mən şübhəli, qaraqabaq olmağıarzulamıram, hətta məyus olmağım qaçılmaz olsa belə,onlardan pis hərəkət gözləmirəm. Elə bu qaçılmazlığa dainanmıram. Təsəvvür edə bilmirəm ki, həmişə şən-şənoynadığım dostlarım mənə təhlükəli yad adam kimi baxırlar.Krakov, mənim gündəlik həyatımın şəhəri, sirlərləyox, gizlinlərlə doludur. Sirlərə yaxınlaşdıqca onlar daha dadumana bürünür, gizlinlərə isə işıq düşən kimi aydınlaşır.Mənim üçün Krakov – işıq və kölgənin oyunudur, kölgə isəgünəşin və küləyin yaratdığı işıq ləkələrinin parlaqlığını yalnızartırır. Mənə sevinc bəxş edəcək xoşbəxtlik anlarını əvvəlcədənhiss edə-edə küçələrdə fikirli-fikirli dolaşıram. Məni musiqidərsinə gətirən küçə həmişə olduğu kimi bomboşdur, qəribəşəkildə adamsızdır. Sanki burda heç kim yaşamır; burda zamansükut içində dayanıb, gündəlik vurnuxmadan əsər-əlamətyoxdur; amma birdən, külək buludları dağıdır və küçəyə istilikçökür...Dostlarımla oynadığım parkda cığırlar burularaq genişxiyabanla birləşir, gölün yaxınlığında isə ağlayan söyüd –bundan gözəl mənzərə görməmişəm: onun kədəri gözəlliyinsinonimidir. Biz bu ağacın yanında oynayır, ipin üstündəntullanır, qumluqda gəzişirik...Qışda küçələr qarla örtülür, buz bağlayır və mənbalacayam deyə, anam məni məktəbə xizəklə aparır. Sonralarmən də, üst-üstdən paltar geyinmiş, hansısa heyvanı xatırladanbacımı xizəkdə məktəbə aparırdım. İkimiz də böyüdükdənsonra xizəyi götürüb, evimizin yanındakı təpəciyə qalxırdıq.Bura uşaqlarla dolu olardı, onlar yuxarıya dırmaşır, sonrasaaşağıya sürüşürdülər; evə yalnız alatoranlıqda, əldən düşmüşhalda qayıdırdıq.Şəhər əhvalatlarla doludur, mən bunları hiss etməsəmdə. Mənə şəhərin qədimliyi, çoxlu sayda mərmər stollumağaraya oxşar kafelərin olması, orta əsr kilsələrinin şpilləri,barokko üslubundakı alçaq arkadlar təbii görünür. Qədimlikrahatlıq hissi doğurur; Krakov həmişə olub, o əbədidir vədemək olar ki, dəyişmir. Burda həyatın təbəqələri bir-birininüstündə dayanıb. Baş meydan sanki, maqnit sahəsi kimi,şəhərin başqa hissələrini öz ətrafında saxlayır. O, bu qüvvəxətləri səbəbindən ağır görünür; qədimdə onun mərkəzindəMahudxana adlanan Renessans dövrünün uzun binası var: onundaxilindəki daşla döşənmiş səs-küylü həyət bir neçə əsr ticarətmeydanı kimi fəaliyyət göstərib, indi isə buradakı qalereyalardaxanımlar üçün şlyapa və əldə düzəldilmiş müxtəlif əşyalarsatılır. Lakin mənim sevimli yerim – Mahudxananınqarşısındakı, çay daşı ilə döşənmiş nəhəng meydandır; o,Renessans üslubunda diaqonal xətlər boyunca genişlənir.Adətən burda musiqiçilər olur, onlar akkordeonlar vəskripkalarda hansısa sentimental melodiyalar ifa edirlər; və birdə bura həmişə göyərçinlər uçub gəlir – yüzlərlə göyərçin çörəkqırıntılarından ötrü meydana qonur; adamların çoxu buragöyərçinləri yemləməyə ya da sadəcə skamyada əyləşmək üçüngəlir. Bura şəhərin ürəyidir: əlvan rəngli binalar, kitab dükanı;taxta panellərlə üzlənmiş, dərman iyi verən aptek, çoxlu kafelər;çoxəsrlik sirlərini qoruyub saxlamış dar küçələr.Atam adətən “Varşavyak” kafesinə gedir və mən dəbəzən onunla gedib dostlarımın canlı söhbətlərinə qulaq asıram.Onlar adətən gün ərzində bura toplaşan kişilərdir. Nə vaxtgirsən bura, kiməsə rast gələcəksən. Bir fincan tünd və qaraqəhvə, tələsmədən söhbət – xoşbəxtlik üçün daha nə lazımdır?Anam məni başqa, daha qədim kafelərə aparır, biz burda gözəlvə hündür qədəhlərdə dadlı dondurma yeyirik. Hərdən biz evətaksidə gəlirik, anam xahiş edir ki, atama bu bədxərclikhaqqında heç nə deməyim.Plantlar – xoşbəxtliyin daha bir mənbəyidir. Bir dəfəmən orda qeyri-adi, sehrli bir şey yaşayıram... Günəşli gündür,günortadır. Mən sevimli işimlə məşğulam – şabalıd yığıram.Nəhəng xol-budaqlı ağacın altında tək-tənha oynayıram. Anamyaxınlıqdakı skamyada oturub, bacımın yatdığı uşaq arabasınıyelləyir. Uzaqlarda şəhərin səs-küyü eşidilir. Günəş indicə zenitiaşıb və mən onun şüaları altında qızınıram. Yerdəm qırmızımtılqəhvəyişabalıdı götürürəm və birdən onun nazik, isti qabığınınaltından sanki ürəyinin döyüntüsünü eşidirəm. Lakin budöyünmə yalnız şabalıdın içində deyil – o, hər yerdədir;ətrafdakı hər şey döyünür və bərq vurur, sanki həyatın özününürəyi döyünür. Mən ağacın altında dayanıb, əlimdə həyatıtutmuşam, mən – şəffaf, nəfəs alan harmoniyanınmərkəzindəyəm. Bu dəqiqələrdə nəyi bilmək lazımdırsa,hamısını bilirəm. Mən təsadüfən dünyanın mərkəzinədüşmüşəm, və bu bilinc məndən uzaqlaşmayana qədər tamlıqvə mükəmməllik hissi altında donub qalmışam.Siyasi həyatın bütün formalarına inamsızlıq əlbəttə ki,başa düşüləndir, buna söz ola bilməz. Siyasət də, din kimi, oyunhesab edilir, heç kim, hər halda bizim tanışlarımızdan heç kimona inanmır. Hər cür hakimiyyəti, istənilən avtoriteti şübhəaltına almaq üçün polyaklara ifşaedici fəlsəfələrə əl atmaq lazımdeyil. Sistemi dolamaq – sevimli, milli məşğuliyyətdir, deməkolar ki, hər bir küçə söhbəti hökumətin əleyhinə yönəlib.Mənim valideynlərim, hətta belə arxaik ölkədə, ən qızğınanarxistlər arasındadır; atam müharibə dövründə başqayəhudilərlə birlikdə özünü qeydiyyata aldırmadı və əlbəttə ki,indi də partiyaya üzv olmaq istəmir və beşillik, “yeni insan”haqqında axmaq şüarlara aldanmır. May bayramlarında hamıtəntənəli paradlarda iştirak etməyə borcludur, burda tanklar vəəsgərlər, polyak kəndlisinin gücünün simvolu olan buğdadərzləri və milli geyimlərlə yanaşıdır, lakin atam mərasimibirinci tərk edənlər arasındadır. Şərtləşdiyimiz yerdə o, sıraylagəlib bizi tapır. Biz tamaşaçıların arasından keçərək, paradı tərkedir və Plantlara gəzməyə yollanırıq.Mənim valideynlərim o qədər tənhadırlar, həyatdan eləsoyuyublar ki, onlarda müxalif ideologiya yaratmaq arzusuyaxud bizə dost olan polyakların bir neçə araq qədəhindən sonra“əsil Polşa” haqqında ağlamsınaraq etdikləri vətənpərvərnostalgiksöhbətlərə qoşulmaq həvəsi yoxdur. Bir qayda olaraqyəhudilərin qəbul edilmədikləri gizli müqavimət yaxudmüharibədən sonra millətçilərlə kommunistlər arasında gedənqızğın mübarizə barədə valideynlərim heç xatırlamaq daistəmirlər. Onların bu siyasi xəritədə heç bir əhəmiyyəti yoxdur,onlar heç kimə lazım deyillər. “Siyasət – iyrənc işdir”, - anamhəmişə belə deyir. Siyasət onları həmişə əzməyə çalışıb, və buPolşa – onların Polşası deyil. Valideynlərim bütün bunları, ocümlədən yəhudilik haqqındakı xəstə sualı da tez bir vaxtdamənə aşılamaq istəmir, lakin xəbərdarlıq edirlər ki, məktəbdəАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 23

mən antirus lətifələrini təkrarlamayım və evdəki söhbətləri heçyerdə danışmayım.Məktəbdə mən ikiqat siyasi təhsil alıram, onlar birfotoşəkildə birləşən iki diapozitiv kimi bir-birinin üstünəqoyulub. Birincisi, rus dilini öyrənməkdir. Beşinci sinifdənbaşlayaraq bu məcburidir. Bu, ağır yük hesab olunmur, çünkirəsmi şəxslərin dediklərinə uyğun olaraq, biz hamımız dünyakommunizminin dilini öyrənmək həsrətindəyik. Yeganə çətinlikondadır ki, bu fəndən dərs deyən bütün müəllimlər xüsusientuziazma malik deyillər. Başqa dərslərdə ciddi nizam-intizamvar. Hər gün bizi hansısa parçanı oxumaq yaxud əzbərdəndanışmaq üçün lövhəyə çağırırlar. Əlbəttə ki, işlər pis gedəndə,yerdən cavabları pıçıldayan yoldaşların köməyinə güvənməkolar. Amma rus dili dərslərində buna gərək yoxdur: hansısaqaydanı tənbəl-tənbəl aydınlaşdıran müəllim bizimlə başqamövzularda polyakca danışmağa başlayır.Tarix dərslərində biz tarixin siniflər arasında sonsuzmüharibələr, əzilənlərin əzənlər üzərində qələbə çaldığıqəhrəmanlıq salnaməsi kimi təsvir edildiyi kitablardanöyrənirik: XIV əsrdə yoxsul polyak cəngavərləri Prussiyaqəsbkarlarına qarşı mübarizə aparır, XVIII əsrdə kəndlilərqəddar feodallara qarşı üsyana qalxır, XIX əsrdə fəhlələrsahibkarlara müqavumət göstərir, buradan isə dərsliyinmüəllifləri uydurma yolla gedərək tarixi vicdanın susmaz,qorxunc səsi olan – Polşa Kommunist Partiyasının zəfər çalanmübarizəsi ilə birləşdirir: yox, kommunizm hələ bərqərarolmayıb, biz özümüzü tənqid edə bilirik, amma bizimqarşımızda işıqlı məqsəd – ümumbəşəri ədalət və həqiqətinzəfər çalması durur. Yeddinci sinifdə bütün bunlar özkulminasiya nöqtəsinə çatır – Marksın “Kommunistpartiyasının manifesti”ni əzbərdən öyrənmək.Mən bilmirəm ki, bu tarixi versiyanın əleyhinə hansıtarixi və ideoloji arqumentləri qoymaq olar, lakin dəqiq bilirəmki, bizim müəllimlərimiz də bu versiyaya inanmırlar. Rəsmikonsepsiyalar qəfəsindən onlar bizə tamamilə başqa mənzərənigöstərirlər. Məsələn, müəllim bizə deyir ki, dərsliyin tiran vəzalım kimi qələmə verdiyi kral, əslində böyük polyakvətənpərvəri olub. Onun vaxtında etibarlı kanalizasiya sistemiqurulub; o, Avropada gözəl binalar tikən italyan memarlarınıPolşaya gətirib. Onun arvadı, kraliça Yadviqa o qədər Allahainanan, yoxsulların qayğısını çəkən idi ki, onu müqəddəsşəxslər sırasına daxil etmişdilər.Bundan mən bir neçə nəticə çıxarıram. Görünür,müəllimimizdə elə bir dərslik var ki, orda Allaha ininmağın vəvətənpərvərliyin – yaxşı hal olduğu yazılıb və müəllim istəyirki, biz də bunu bilək. O, bu haqda danışanda səsi canlanır vəbaşını əyərək alçaq səslə bizi anlatmağa çalışır ki, bu söhbət özaramızdadır. Başqa sözlə, bizim dərsliklərdə tarixdən çox şeyburaxılıb. Onlara fikir vermək lazım deyil, həqiqəti başqa yerdəaxtarmaq lazımdır.Fortepiano dərsləri valideynlərimin öz uşaqlarınavermək istədikləri “yaxşı həyat” haqqında arzuları əks etdirir.Polşada musiqiçilər həmişə müqəddəs sayılıblar, seçiliblər;böyük pianoçu və skripkaçılar özlərində ulduz parlaqlığı vəyüksək incəsənət perspektivini birləşdiriblər. Bundan başqa,hansısa musiqi alətində ifa etmək bacarığı – yaxşı tərbiyənin,orta sinfə malik olmanın əlamətidir və bizim ətrafımızdakıinsanlar, xüsusən də yəhudilər, hamısı eyni zamanda qəraragəliblər ki, onların uşaqları bu imtiyazsız keçinə bilməzlər. Birdə ki, kim bilir? Bəlkə, bizim aramızda vunderkind var? Musiqiistedadı – uğura aparan və hər kəsə açıq olan yoldur; əgərbizlərdən hansı birimizdə bu istedad kifayət qədər olsa, o,meteor sürətilə yoxsul həyatı tərk edib, hamımızın gizlindəarzuladığı şöhrətə və zənginliyə çata bilər.Birinci dərs ilinin sonunda, əvvəllər özü də musiqiniöyrənmiş pani Orlovskaya elan edir ki, mənim istedadım var.Görünür, müəlliməm də belə düşünür və “istedad”azad mövcudluq əldə edir, mənə məxsus olan obyektivpredmetə çevrilir, lakin o, məndən kənarda da mövcuddur; bu,mənə məxsus olan qiymətli bir şeydir, onun qarşısında mənimmüəyyən vəzifələrim var və mən bunları yerinə yetirməyəborcluyam. “Sən hələlik körpəsən, lakin Allah sənə qızıl almaverib, - pani Orlovskaya soyuq, mavi gözləri ilə mənə ciddiciddibaxaraq deyir. – Bu, o deməkdir ki, sənin borcun, vəzifənvar. Vergini, hədiyyəni, istedadı puça çıxarmaq günahdır.Nizam-intizam, hər şeydən əvvəl nizam-intizam lazımdır. Sənhər gün iki saat məşğul olmalısan. Bazar günündən başqa”. Ovaxtdan mənim ləyaqət haqqında təsəvvürüm – istedadın tamreallaşmasıdır, mənim üçün ən qorxunc günahsa – öz istedadınıpuça çıxarmaqdır. Tam reallaşmamaq təhlükəsi qarşısındamənim qorxum o qədər güclüdür ki, gündəlik həyatımda buməni iflic edir. Səhv addım atmaq, öz mahiyyətini ifadəetməmək, qabiliyyətini itirmək, istedadının sonsuz potensialınıinkişaf etdirməmək dəhşətdir!Lakin müəyyən vaxtlarda, belə tərəddüdlər məninarahat etmir. Mənim öz “istedad”ıma kvazimistik inamım var,tam və mütləq. Yoxsa mən bu cür ifa edə bilməzdim, musiqiyalnız alətlərdən deyil, sanki mənim özümdən yaranır. Qəraraalındı ki, bundan sonra mən pani Viteşakın yanında məşğulolacağam; bu müəllimə gənc istedadları öyrətməklə məşhurdur,o, bir neçə adlı-sanlı polyak pianoçusu yetişdirib. Onu gözəladlandırmaq olmaz, lakin belə məşhur şəxsiyyətin qarşısındaifa edəcəyimdən əvvəl-əvvəl qorxsam da, tezliklə görürəm ki,bu yumşaq, qəhvəyi rəngli gözlər, təbəssüm mənə sakitləşdiricitəsir göstərir. Dərs zamanı pani Viteşakın əvvəllər musiqimüəllimi olmuş qoca anası pianinonun yanındakı divanda,üstünə qalın ədyal örtərək uzanıb, hərdən öz fikirlərini deyir.Həmin mənzildə pani Viteşakın oğlu da yaşayır, sonralar gəlinvə körpə də ailənin sayını artırdı. Bu evdə hamı səssiz hərəkətedir, səssiz danışır və bir-biri ilə ehtiramla, nəzakətlə davranır.Sonralar mən onun oğlunun kitabından öyrənirəm ki, paniViteşak çox dindar adam olub və müharibədə öz həyatınıtəhlükəyə ataraq bir neçə yəhudinin həyatını xilas edib.Pani Viteşak heç zaman səsini qaldırmır, o çoxmehribandır, bununla belə onun mənə böyük təsiri var. Musiqimüəllimlərimdən birincisi idi ki, mənəvi tərbiyəmə görə onaborcluyam. Bu, kamerasayağı təkbətək, musiqi obrazlarıvasitəsi ilə münasibətdə o, mənə mühüm bir şeyi – öz daxilihəyatımı anlamağı öyrədir. Pani Viteşak Baxın invensiyasındasəsin necə olmasını yaxud mazurkada dəqiq modulyasiyamövzusunu aydınlaşdırmağa cəhd edəndə o, bilavasitə mənəemosiyalar dilini də öyrədir. “Musiqi – bir növ ritorikadır, - o24АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

deyir, - özündən soruş: burada nə haqqında danışılır? Görürsən?Burda sanki kimsə yalvarır, burda kimsə get-gedə hirslənir,sonra isə bir başqasını nəyəsə məcbur etmək istəyir, bu başqasıisə eşitmir”.Beləcə pani Viteşak izah edə-edə, soruşa-soruşaməndən əsas şeyi almağa çalışır. Polşadakı o dövrün bütünmüəllimləri kimi o da intonasiyanın vacibliyini deyir və məntezliklə bunun niyə belə olduğunu anlayıram: demə, intonasiyaelə bir şeydir ki, mən burada aldada bilmərəm. Əgər, ifa edə-edəmən tonqalın alovlandığını görmürəmsə, intonasiya özsoyuqluğu ilə məni ifşa edəcək; əgər, skertsonun qəmsizliyinihiss etmirəmsə, oynaqlığı nə qədər göstərməyə çalışsam da,intonasiya taxta kimi qalacaq. Mənim hisslərimin incə çalarlarıhansısa izaholunmaz şəkildə barmaqlarıma, onlardan isəklavişlərə hopur və bu hisslər eyni dəqiqliklə barmaqlarımıntoxunuşunun incə nüanslarında əks olunur. Tədricən görürəmki, mənim musiqi dilimdə paradoks gizlənib. Əgər ifa ruhum,barmaqlarım vasitəsi ilə, klavişlərə ötürülürsə, o həmçinin əksistiqamətdə, klavişlərdən, barmaqlarım vasitəsi ilə, ruhumahopur. Pani Viteşakın idealı – musiqini elə səsləndirməkdir ki,o, sanki öz-özünə ifa olunsun. Bunun üçün mümkün qədərgərginlikdən azad olmalısan, əlləri tamamilə boşaltmaqlazımdır ki, medium olasan, musiqi sənin vasitənlə öz-özünəaxsın, yazda əriyən qar kimi. “Gərginliyini at, - o təkrar edir. –Musiqiyə imkan vermək lazımdır ki, özü olsun”. Ammaparadoks davam edir: bütün bu azadlıq, qabiliyyət yalnız soyuq,aydın texnikanın vasitəsi ilə əldə edilir, bu zaman növbətipassajı necə ifa etmək, başqa səhifəyə necə keçmək haqqındanarahat olmaq lazım deyil. Barmaqlar itaətkar və sümüksüzötürücülərə çevrilir. Musiqi dərin həqiqətləri üzə çıxara bilər;amma yalnız maddi olan vasitəsi ilə: nəyisə ifa etməkistəyirsənsə, əvvəlcə cismini - əllərini və barmaqlarını öziradənə tabe etdirməlisən. Bax, buna görə, pani Viteşak ciddi,gündəlik nizam-intizama riayət edir. Anam jurnalıdoldurmalıdır, mənim gündəlik məşq saatlarımı qeyd etməlidirvə əgər tapşırığı yerinə yetirmirəmsə, məni möhkəm danlaqgözləyir. “Əgər sən pianoçu olmaq istəyirsənsə, - müəlliməmdeyir, - rahibə kimi olmalısan, hər şeyini musiqiyə verməlisən.Sən güclü olmağı öyrənməlisən”. Mən belə mütləq canatmanıtəsəvvür etməyə çalışıram, lakin hələlik Allahın verdiyiqabiliyyətə və daxili hissiyyatıma çox inanıram. İşə isə azinamım var. Səylər, qammalar, alətin yanında keçirdiyim saatlar– mən bütün bunlara çətinliklə tab gətirirəm. Yəqin ki, bunlaristedadlılar üçün deyil, istedadsızlar üçün düşünülüb. Bəlkə dəməndə yaranmış bu fikri, məni ərköyün böyütmüşvalideynlərim aşılayıb.Bəlkə də, təbii hissiyyat, incəlik, ruhi qığılcımlar kimi- əbədi polyak dəyərləri haqqında təsəvvürləri əsas götürürəm.Axı bütün bu dəyərlərə, romantik şairləri demirəm, mənimyaşıdlarım və müəllimlərim də hörmət edirlər. Mənim bütüntəhsilim, demək olar ki, romantik səciyyə daşıyır. İstənilənməktəb inşası – istər sonunci ekskursiya, istərsə də Mitskeviçinşeirləri haqqında olsun – üslubu ilə fərqlənməli və hisslərlə doluolmalıdır. Belə məktəbli tapşırığına edilən ən yaxşı kompliment– burda yüksəlişin olduğunu etiraf etməkdir. Bu sözdə canatma,ruhlandırma, qanadlılıq birləşib. Hər kəs istər ki, yüksəliş onunxarakterində də olsun. Darıxdırıcı və düzgün olmaq – dəhşətlibədbəxtlikdir. Bizim gözlərimizdə vasitəsizlik, inadkarlıq,qorxmazlıq daha yaxşıdır – bunlar əxlaqi kateqoriyalara aiddeyildir. Məncə dostum Marekdə yüksəliş var. Və nasist işğalızamanı tankların qarşısına çıxan polyak kavaleriyasında da –bu haqda tez-tez danışırlar, - yüksəliş vardı. Varşava üsyanınınson və qəhrəman dəqiqələrində, küçələrdə qumbaralarınpartladığı, güllələrin uçuşduğu vaxt reproduktorlardan eşidilənŞopen polonezinin lya-majoru – yüksəlişin əsil mahiyyətibudur. əlbəttə ki, yüksəliş müsiqidə də zəruridir; onsuz,canatmasız, kədərsiz, səmimiyyətsiz, səsləri incəlik alovunabürümədən nə qədər istəyirsən məşğul ol, heç zaman yüksəlişəçata bilməzsən.Bizim uşaqlıq meyllərimiz nə qədər absurd,əhəmiyyətsiz və gözlənilməzdir... Niyə məhz bu söyüd məndəbu qədər güclü, demək olar ki, xəstəlik kimi, gözəllik hissioyadır? Ürəyimi nəhəng, mütləq sevinclə dolduran bu yaşıltəpəciyə niyə özümü atmaq istəyirəm? Çünki bu söyüd vətəpəcik ilk, yeganə, müqayisəolunmazdır. Beləcə, uşaqlığımızınbir neçə çalarına yapışaraq ürəyimizi yaradan bu ərinti donubqalır – biz bu çalarlardan ayrıla bilmirik.Bir dəfə Nyu-Yorkda rus rəssamı ilə görüşdüm. O,həmvətənlərinin Amerikaya düşdükdən sonra niyə özünüitirdiklərini izah etməyə çalışırdı. Özünə hörmət edən bütün rusemiqrant-rəssamları kimi o da kifayət qədər aktiv dissident idi.Buna baxmayaraq, - gözləri parıldaya-parıldaya o dedi, - oəmindir ki, Rusiya qüdrətli, yeganə ölkədir. “Biz müharibədəalmanlara qalib gəldik, bizim nəhəng ədəbiyyatımız var, böyükmədəniyyətimiz olub. Bu bizim fəxrimizdir”, - o, coşğunluqladeyirdi. Mən ona baxaraq, onu anlamağa çalışıram. Milli qürur?Bizim dünyada bu hiss çoxdan köhnəlib. Mən bunun nəolduğunu bilmirəm.Yox, mən vətənpərvər deyiləm, heç zaman mənəpatriotizmi hiss etməyə imkan verməyiblər. Buna baxmayaraq,mənim uşaqlığımın ölkəsi məndə yaşayır, onun qəlbimdəbirinci yer tutması və mənim ona sevgim mübahisə olunmazdır.Marginallığımızı dərk etməyimizə, belə hisslərin primitivliyinəbaxmayaraq bu hiss məndə yaşayır. Bu nədir: korluq,özünüaldatma – bu yaddaşdan yapışmalıyıqmı? Düşünürəm ki,korluq və özünüaldatmadan əl çəkməliyik. Bu ölkə mənədünyanı bəxş edib, məgər bu azdır? O, mənə dil, hissiyyat, səs,bəşərilik verib. Rəngləri, reallıq hissini, ilk bağlılığı bəxş edib.Bu bağlılıqlar pozulmazdır, qətidir: heç bir başqa mənzərə,havanın təravəti bizim ilk gördüyümüz və tamamilə içimizəhopanlar qədər incə, əziz ola bilməz. Sonralar biz daha təmkinliolmağı, öz hisslərimizi analiz etməyi öyrənəcəyik, obyektivlikqazanacağıq, heyrətimizi zəiflədəcəyik. Dünyanın bizəikiölçülü və əzilmiş görünməməsi üçün, ətrafımızdakılardanuzaqlaşmamaq, çətin vəziyyətə düşməmək üçün biz absurduşaqlıq bağlılığımız haqqında yaddaşımızı, onları yenidənyaşamağımız imkanını saxlamalıyıq. Bizi dünyaya bağlayan,burada yaşamağa məcbur edən enerjimizi saxlayana qədərhəmişə geriyə dönürük. Biz bu müqayisəolunmaz, ilkinməhəbbət sınağından, dünyanın başlanğıc yanğısın dan, buradavə indi olmaq həvəsindən əl çəkməməliyik.Çevirdi: Samir BulutАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 25

Rusiya rok-poeziyasındanSəninlə yatdımYuliya NevolinaÇıxıb getdin, mən isə sənin dalınca qaçdım.Bilərək, bilməyərək – bəzən qəddar olurdun.Məni vurdun. Mən isə vuruldum, könül açdım,Məni sevmədinsə də, ancaq, səninlə yatdım.Görüş verdin bəzən heç görüşə də gəlmədin,Ad günüm hansı gündür, sən bunu da unutdun.Nə zamansa mənə bir hədiyyə də almadın,Ancaq, nə olsun, yenə mən ki səninlə yatdım.Yaddan çıxarıb məni metrodaca buraxdın.Küçə qəhbələrinə səni sevəni satdın.Sən bir qara qəpik də heç vaxt mənə qıymadınAncaq buna baxmadım, yenə səninlə yatdım.Yoxa çıxdın bir zaman, xəstələndiyim aylarAborta düşdüm, ölüb mən ölümdən qayıtdım.Kaş onda gəbərəydim, kaş heç sağalmayaydım,Ayağa duran kimi yenə səninlə yatdım.Bəzən sərxoş olurdun, elə bil donuz idin,İt qoxusu verirdin, heç olmayırdı dadın.Sən şahzadə deyildin, qəhrəman da deyildin.Bilmirəm nəyə görə, ancaq, səninlə yatdım.Səninlə fəxr edirdim, özüm bildiyim kimi.Üzün tüklü olurdu, bir qaya kimi sərtdin.Hər an məni danladın, hər an zəhləmi tökdün.Belə idin sən belə. Ancaq, səninlə yatdım.Gah Olyaya gedirdin, gah da ki Lüdmilaya,Məndə qalan nəyin var sobaya atıb yaxdım.Ancaq, sən geri döndün, üzündə yoxdu həyaBütün bunlardan sonra yenə səninlə yatdım.Sən mənə alçaq dedin, mənə ifritə dedin.Evdəki güzgüləri vurub birbə-bir qırdım.“Nəyin varsa götür get, itil bu evdən” dedim.Dedim, ancaq nə olsun, yenə səninlə yatdım.Bax yazıram indi mən bir dəlilər evindən.Varım-yoxum nə varsa sənin yolunda batdı.Ancaq nəyə görəsə hər gecə yuxuda mənGörürəm, bir zamanlar səninlə necə yatdım.26АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Elnur AstanbəyliElçin Əfəndiyevdə nə baş verir?Baş nazirin müavini, xalq yazıçısı Elçin Əfəndiyev növbəti dəfə öz aləmində çağdaş ədəbi prosesindiaqnozunu qoymağa çalışıb. “Azərbaycan ədəbi prosesində nə baş verir?” - Elçin müəllimin sonuncuyazısı belə adlanır. Yazı nə yazı? Başı ilə ayağı məlum olmayan söz yığını. Saxta intellektuallığın,yalançı akademizmin olmayan istedadla sintezindən yoğrulmuş sicilləmə. Bəli, məhz sicilləmə! Çünkiyazı üç hissədən, 7 qəzet səhifəsindən ibarətdir.El çin Əfən diyevin yazısının ana xəttini adını tənqidçi qoyub, ortada əlini-qolunu sallayaraq gəzənanti-ədəbiyyat ünsürlərinin ədəbi müxalifət qarşısında susqun dayanması təşkil edir. Baş nazirin müavinicavanşir yusifliləri, tehran əlişanoğluları, rüstəm kamalları-zadı “niyə bunların ağzının payını vermirsiniz?”,-deyə qınayır. “Bunlar” - yəni azad və yenilikçi ruhlu gənc yazarlar, həşəmətli Əfəndiyevinleksikonundakı sevimli ifadəsi ilə desək, lümpenlər, küçə uşaqları.Oysa mən Elçin Əfəndiyevdən soruşuram: adını çəkdiyim-çəkmədiyim “tənqidçiləri” qabağa verməyəçalışınca, onun özü niyə bizimlə açıq müharibəyə girməkdən çəkinir? 7 səhifəlik sicilləməni kimlərisəbizə qarşı qaldırmağa həsr edincə, elə azad yazarların tənqidi üzərində qura bilməzdimi? Busualların cavabı çox sadədir: Elçin Əfəndiyev qorxur! Bilir ki, azad yazarlarla savaşa girmək onun yemideyil. İki-üç cavab yazısından sonra darmadağın olacaq. Yenə Anarın, Əkrəmin ortada az-çox dişədəyən əsərləri var, bəs Elçin Əfəndiyev nəyə güvənsin? Bu adam cümlə qurmağı belə bacarmır.Yazıçılığa parodiyaElçin Əfəndiyev bir neçə ay əvvəl müsahibə verib demişdi: “Hansı vəzifədə olmasından asılı olmayaraq,Elçin ilk növbədə yazıçıdır”. Sözün də çubuq kimi iki başı var. Bu məntiqdən çıxış etdikdəElçin müəllimin dediklərini belə anlamaq lazımdır: “Hansı vəzifədə olmasından asılı olmayaraq, ElçinNəinki hansısa vəzifədə olanda, hətta yazı masası arxasına keçəndə, əlinə qələm alaraq, nəsə yazıbpozandabelə, Elçin yazıçı deyil”. O, yazıçılığa parodiyadır.Bu adamın cild-cild kitabları var. Amma soruşsan, insanlar Elçin Əfəndiyevin bir dənə də qəhrəmanınınadını bilmir. Yazdıqlarını üst-üstə yığsaq, Eyfel qülləsini də vurub keçər. Ancaq yaddaşlardabircə cümləsi də yoxdur. Mənim onun külliyyatından yadımda qalan hansısa tamaşasındakı bu sözlərdir:“İnsan dəli olanda, özü də bilmir dəlidir”.O qatarın dalınca baxma!Elçin müəllimin bəhs olunan yazısından bir sitat (əsəbi zəif olanların oxumaması məsləhətdir):“Bu gün ədəbiyyatımızın bir küll halında zəif yeri, çatışmazlığı, mənim fikrimcə, mövzu yeknəsəqliyidirАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 27

və ən qəribəsi (bəlkə də əlamətdarı!) budur ki, həmin yeknəsəqlik,misal üçün, əgər poeziyamızı şərti olaraq iki yerə ayırsaq -istedadlı poeziya (ədəbiyyatın yaratdığı) və istedadsız poeziya(anti-ədəbiyyatın yaratdığı) - bu yeknəsəqlik hər ikisində özünügöstərir”.Əvvəlcə gəlin dərindən nəfəs alıb, bir stəkan su içək,özümüzə gələk. Sonra baxaq görək, bu cümlə hansı dildədir?Hansı təfəkkürün məhsuludur? Adını yazıçı qoymuş bir adam,belə cümlə yazmağı özünə necə sığışdırır? Deyək ki, özünəsığışdırır, bəs oxucuya necə rəva görür? A kişi, yazı yazabilmirsən, yazma də, nə məcburdur? Dünyada mənə elə biryazıçı cümləsi göstərin ki, orada bütün bağlayıcılara, durğuişarələrinə rast gəlmək mümkün olsun. Bəla orasındadır ki, bucür uzun-uzadı, ayağını oxuyanda başını, başını oxuyandaayağını unutduğumuz cümlələr Elçin Əfəndiyevinyaradıcılığı üçün adi haldır.Əslində Elçin müəllim də yaxşı başa düşür ki, o,ədəbiyyat üçün yad fiqurdur. Digər yaşıdları ilə müqayisədətamamilə uğursuzluğa uğrayıb. Son sicilləməsindən də bunundepressiyasını yaşadığı aydın hiss olunur. Onun çağdaş ədəbiprosesi yanlış yerlərə istiqamətləndirməkdə də bir məqsədi var:özünü xilas etmək. Elçin müəllim anti-ədəbiyyatı ikiəlli dəstəkləməkləuğursuzluğunu sığortalayacağını düşünür. Amma çifayda.Qatar artıq gedib. Ədəbi proses ölü nöqtədən tərpənib.Əfəndiyev isə bu qatarın sərnişinləri arasında yoxdur.Zənnimcə, nə qədər ağır olsa da, Elçin müəllim artıqbu aqibəti ilə barışmalıdır. Ədəbiyyatdakı məğlubiyyətiniqafaya taxmamalıdır. “Nə etməli, məndə alınmadı”,- deyib,üstündən keçməlidir. Əks halda “Elçin Əfəndiyevdə nə başverir”,- sualının cavabını axtarmaq tibb elminin boynuna düşəbilər.Hüseynbala Mirələmov, kimdir əxlaqsız?Dörd-beş ay əvvəlin söhbətidir. Hüseynbala Mirələmovhansısa qəzetə müsahibə verib, azad yazarları əxlaqsızlıqdasuçlamışdı. Bunda təəccüblü heç nə yoxdur. Dostunugöstər, deyim kimsən. Bir adam ki, səhərdən axşama Anarlazadlahərlənə, ondan daha nə gözləmək olar? Nə isə, sözümonda yox.Vaxt vardı, Hüseynbala Mirələmov Qaz Emalı Zavodunundirektoru idi. Pulunu balta kəsmirdi. Fürsəti fövtə verməyənədəbiyyat tüccarları Mirələmov haqqında hər günpalaz-palaz yazılar dərc edir, ədəbiyyatla yaxından-uzaqdanheç bir əlaqəsi olmayan bu cızmaqaraçının dahi obrazınıyaradır, adamın roman, povest deməyə dili gəlməyən“əsər”lərini qaldırıb dağ başına qoyur, sonra da qapısının ağzınıkəsdirib, beş-on manat çırpışdırır, işlərini aşırırdılar. Belələrininarasında AYB-nin Elçin Hüseynbəyli, Vaqif Yusifli, canım sizədesin, Əsəd Cahangir, Elxan Zal Qaraxanlı, QəşəmNəcəfzadə kimi bərkgedənlərindən, hətta və hətta Anarınözündən tutmuş, adı it dəftərində olmayan qəzetciklərə, jurnalistciyəzlərəqədər ən müxtəlif növdən adamlar vardı.Gün gəldi, Mirələmovu Qaz Emalı Zavodunun direktorluğundanuzaqlaşdırdılar. Həmin vaxtdan da Hüseynbalaunudulmağa başladı. Haqqındakı bəh-bəhli yazılar sürətləbuxarlandı. Bir sözlə, bağda ərik var idi, salam-əleyk var idi,bağdan ərik qurtardı, salam-əleyk qurtardı. Həə, yoldaş Mirələmov,indi deyin görək, əsl əxlaqsız kimdir: ədəbiyyat naminəsizi səmimi-qəlbdən eninə-geninə tənqid edən bizlər, yoxsayaxşı gününüzdə böyür-başınızda bəslənib, dar gününüzdə dabanınatüpürən ədəbiyyat dəllaları? Əsl ədəbiyyat budur e,Hüseynbala müəllim, istedadınız çatırsa, bunu yazın.Anarın səsyazma “studiyası”Neçə vaxtdır Yazıçılar Birliyindən yazmıram. Əslindəbizlər AYB-nin adını tutmasaq, Azərbaycanda belə bir qurumvarmı, yoxmu, heç kimin vecinə olmaz. Amma Yazıçılar Birliyindəson vaxtlar elə şeylər baş verir ki, üstündən sükutlakeçmək çətindir. Bunları oxucularla paylaşmamaq ən azıqəzetçilik missiyası baxımından böyük eşşəklikdir.Məsələ nədir? Yazıçılar Birliyində müxtəlif postlarıtutanların hər biri bu günlərdə cibində bir diktafon gəzdirir. Diktafonolmasa belə, bu vəzifəni cib telefonunun uyğun menyüsüyerinə yetirir. Birliyin istənilən otağında iki və daha çox adamınarasındakı söhbətin səs yazısı uzağı yarım saata AYB sədriAnar Rzayevin stolunun üstündədir. Hamı bir-birini satmağa,sədrə daha çox sadiq olduğunu sübut etmək üçün ən yaxın dostununyaxasını ələ verməyə hazırdır. Anar müəllim isə yaranmışbu iyrənc situasiyadan çox məmnundur. Hətta deyilənə görə, o,prezident təqaüdü siyahısına daxil edilən adları da “kim dahayaxşı yazır?” meyarı ilə yox, “kim daha yaxşı işverənlikeləyir?” kriteriyası ilə müəyyənləşdirir.Artıq AYB-nin gələn ilki büdcəsini ən müasir kompüterlərin,yoxsa, ən modern diktafonların alınmasına xərcləməküstündə möhkəm mübahisə gedir. Yalnız Fikrət Qocabu mübahisələrin heç birinə qarışmır. Niyəsini yazmıram,Allahın məsləhətinə şükür.28АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Elmin HəsənliSerb dostum Alex üçünkəs damarlarını alexdoğramənim sevgilim bizim avaralandığımızbu böyük şəhərdənçox uzaqdadır indi eləcədə səninkimən döndükdən sonrabiz avqust ayınabakıyasperm qoxlatdıracayıqbizim şəhər mən döndükdən sonraotuz gün ərzində sperm iyi verəcəkkəs damarlarını alexdoğrasən nişdəöz doğma şəhərindəsevgilinlə sevişibüçüncü prezervativibüküb atdığın zamanmən yad olduğum bakının bulvarındapolisə üç manat verəcəmsevgilimlə öpüşdüyümə görəkəs damarlarını alexdoğramən azadlıq haqqındasənə saatlarca danışaram başın ağrıyarlitrlərlə şərabı son damlasına qədər içə içəamma bil kimən ömrümdə heç yüz qram da“azadlıq şərabı” içməmişəmkəs damarlarını alexdoğraistanbulun arxa küçələriqan iyisi versinburda gündə beş dəfəaxirət haqqında tanrının mesajıoxunur insanlara minlərcə məsciddəneyni vaxtda azan səsi azan səsisəni bizim şəhər dəvət edirəmorda nə allah var, nə din, nə məscidkəs damarlarını alexdoğra2 şeirbirbu gün dostlarlabriqantina kafesindəxəzər dənizinin kənarındadır bu kafetaksiylə getdik ora dəniz vağzalının yanında ora kimi ikimanata apardıquzu ətindən sup içdikyeddi yüz əlli qramlıq nemiroff arağını dörd nəfərə içdikbalaca kabinədə oturmuşduqpəncərəni açanda dəniz görsənirdiqaranlıq düşürdüarada qağayılar gözə dəyirdihə bir də yaxşıca nar şirəsi vardıçox dadlıydıxeyli danışdıqhəmid herisçi cavanlığındanbakıda erməni qızlarından danışdışeiri oxudusonra taksiyə dağılışdıq evimizəАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 29

ikigetmə bu gecəni qal bizimlə dediniz kədərli kədərlinarıncı gödəkçəmi geyinib narıncı papağımı taxıb çıxdımevdənkədərli yağış yağırdı və kədərli külək vardıkədərli kədərli qaranlıq düşürdüyolda qabağımı iki quldur kəsibbıçaq çıxarıb pulumu istəsə onlara verəcək bir beşliyim varşükür allaha-deyə düşünə düşünəkədərli küçəylə metroya sarı getdimgedə bilmədim zəng edib dedim ki küçə kədərlidirqayıtdım kədərli kədərlikələm dolması, coca-cola və araqbalanslı siyasətimizə sadiq qalaraq...xoşbəxtlik haqqında şeirsəkkiz yaşım olandasəni küləklər gətirəcək sanırdımküləklər toz-torpaq gətirdiadamın gözünü kor edən toz-torpaq...küləklər ara vermədənhər günhər günhər gün qaranlığı gətirdiqaranlıq darıxdırıcı bir kədəri...ağacları kəsdik ki,küləklər dayansınküləklər dayanmadısəni bu dağların arxasında sanırdımordabaşqa kəndləro kəndlərdə qarımış arvadlar,iyirmi beş yaşındaykənon beş yaşında ərə verilmiş və bir neçə iləon bir uşaq doğan qızlar...mən elə bilirdimo kəndlərin arxasındaböyük şəhərlər varsən ordasan,sonra bildim “ərbabı- yalnızları udan şəhərlər”uzaqdaymış...sən heç orda da yox idin...səni qarnını qaşıyan kişi kimi uzanmış o ağacdan yoxsundağın döşündə tək qalmışdaxmadasan sandım..o ev arvadını atıbyad adamların vətəninə getmişbığları siqaretdən saralmışramiz kişinin eviymiş...o evdə ramiz kişinin qırx yaşlı arvadı 6 uşağı ilə5 qoyunu ilə tək idi...uşaqlarının yarısı atalarını xatırlamırdılarbu kənddə uşaqların çoxsuatalarını xatırlamırdılar..amma ataları qayıdandaonlara maşın alacaqdıgəlincik alacaqdı...səni kəndimizin məscidindəsən sanırdımbir gün uşaqlara qoşulubgetdim oraadamlar əllərində zəncirözlərini döyürdülərqışqırırdılarqara bağlıyırdılar qollarınaüç gün sonra tək getdiyimdəheç kim yox idi...pəncərəsindən boylandımanladım ki, bu məscid allahınunutduğu evidir..içərini hörümçəklərə buraxmışdılar...səni ağ-qaratelevizorumuzun icindəsən sanırdımmüharibədən bəhs edənfilmlər vardımən bilirdim kibu küləklitozlu-torpaqlı, yalnız kənddəheç vaxt müharibə olmayacaq...heç vaxt bombardman etməyəcəklər bu kəndibu yalnızlığı pozmayacaqlar...mən bilirdim kisən o bombaların arxasında daolmayacaqsan...adamlar sənin uğrunda müharibələr edirdilər...səni axtarırdılaramma mən elə sanırdımsən çox da uzaqda deyilsənyaxındasan bəlkə dəməsələn buludların üstündəbir azdan yağış kimiyağacaqsandamımızın üstündə çıxıb səniqucaqlıyacam..əllərimi açacam göylərə...əllərimi açacam göylərə...əllərimi açacam sənə..30АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Kəşf(hekayə)Salman divanda uzanıb telefonundakı köhnə mesajlarıoxuyurdu. Evdə heç kim yox idi. Televizor açıq idi. Ammabaxmırdı. Bütün mesajları oxuyub hamısını birdən işarələyibsildi. Durub paltarını dəyişdi. Televizoru, qazı, işığı söndürdü.Qaz məsələsində xüsusilə diqqətliydi. Bu qış şəhərdə 5-6 binadapartlayış olmuşdu. Salman belə məsələlərdə yaman ehtiyatlı idi.Bərk-bərk geyinib evdən çıxdı. Uzaqdan bir-iki nəfər görsənirdi.Hamı donmamaq üçün evinə tələsirdi Gülbala kişi həmişəki kimihəyətdə göyərçinləri ilə məşğul idi. Hava yaman soyumuşdu.Vedrənin içində od qalamışdı. Özü də oturmuşdu odun qırağında,aradabir quşlara dən atırdı. Salman addımlarını yavaşlatdı ki,Gülbala kişi ilə göz-gözə gəlsinlər, ona salam versin. Yoxsasonra yapışacaq adamın yaxısından, mənə niyə salam vermirsən?-Salam, müəllim! Necəsiniz?-Əleyküm- salam, oğlum, əleyküm-salam. Yaxşıyam,çox sağ ol sən necəsən, qalın geyin soyuqdu.Salman başıyla cavab verib addımlarını itilətdi. Dükanaiyirmi qəpik verib, iki dənə Kent-4 siqareti aldı. Birinidayanacağa qədər çəkib qurtardı. Telefonu söndürdü. İyirmidəqiqədən sonra avtobus gəldi. Ağzınacan dolmuşdu. Bir təhərqapıdan içəri keçib dayandı. Düz qabağında Salmandan 2-3 yaşböyük olan bir oğlan dayanmışdı. Bir az saqqallıydı. Sifətindənçox əsəbi adama oxşayırdı. Salmana elə gəldi ki, indicə bu oğlanonu avtobusdan aşağı salıb eşşək sudan gələnə kimi döyəcək.Ona görə də onun üzünə çox baxmadı. Bilirdi ki, belə adamlarınüzünə baxanda onların xoşuna gəlmir. Sol tərəfində bir qadındayanmışdı. Üzünü görmək olmurdu. Amma hardasa 30-35yaşlarında olardı. Salman sağ əli ilə bir təhər tutacaqdan tutmuşdu.Amma sol əlini elə sıxmışdılar ki, gedib o qadının arxasınasıxılmışdı. Bayaqdan sol əlinin harada olmasında xəbərsizidi. Görəndə ki, əli bu qadının arxasına toxunur, əlini bir təhərordan çıxarıb avtobusun tavananına sıxdı. Qorxurdu ki, indicə oqadın hay-küy salacaq, elə biləcək bunu qəsdən edir. Belə arvadlarınhay-küyü çox təhlükəlidir. Bütün avtobus düşəcək səninüstünə. Kimə sübüt edəcəksən ki, bilə-bilə etməmisən.Bir təhər gəlib şəhərə çatdı. Bu avotbusdan düşübmərkəzə gedən avtobusa mindi. Mərkəzə gedən avtobuslarda buvaxtı adam az olur. Salman pəncərənin kənarında oturdu. Bütünyol boyu alnını pəncərəyə qoyub yola baxırdı. Adamlar ora-buraqaçır, kimisi işdən çıxıb evinə gedir, kimisi bəlkə də indi işəgedir. Salman öz yaşıdları olan qızlara, oğlanlara baxırdı.Küçələrdə dəstə-dəstə qızlar, oğlanlar gəzişirdilər. Əl-ələ tutubgedən sevgili görəndə dəhşətli dərəcədə pis olurdu. İçinə birnarahatçılıq çökürdü. Ürəyi bərk döyünməyə başlayırdı.Düşünürdü ki, o heç cürə tək qala bilməz. Bu ayrılığa onsuz daçox dözə bilməyəcək.Mərkəzi Univermağın yaxınlığında avtobusdan düşdü.Cibindəki tək siqareti çıxarıb yandırdı. Şəhərin burası küləkli idi.Siqaret çəkə-çəkə mərkəzi küçəyə tərəf düşdü. Yanında əl-ələ tutmuş,qol-boyun olan sevgili keçəndə elə bil onun başına qaynarsu tökürdülər. Haldan düşürdü. Daha yeriyə bilmirdi. Tez hardasauzanmaq istəyirdi. Daxili İşlər Nazirliyinin binasının yanındakeçəndə orda dayanmış əsgərlə baxışları toqquşdu. Bir az rahatlaşdı.Hər şeyi unutdu bir anlıq. Keçidə düşmədi. Əsəbi olandamədəni adam kimi davranmaqdan zəhləsi gedirdi. Avtobusdaqadınlara yer də vermirdi. Siqaret çəkib yerə atırdı. Sanki buyolla əsəblərini soyudurdu. Univermağın yanında keçib Nizamiküçəsinə tərəf addımladı. Araz kinoteatrıyla üzbəüzdəki səkidəbir qızla oğlan qucaqlaşıb durmuşdular. Salman kafeyə tərəfçöndü. Orda da pəncərənin yanındakı masada bir qızla oğlanoturmuşdular. Kofe içirdilər. Oğlan qızın əlindən tutmuşdu.Qızsa o biri əlində telefonu qurdalayırdı.Salman şarfını açıb yenidən bağladı, boynuna dahabərk sarıdı. Nizami küçəsində adam həmişəkindən daha az idi.Bu əvvəlcə Salmanın xoşuna gəldi. Skamyaların o birindəoturdu. Hiss etdi ki, darıxır. İstədi telefonu yandırıb kiməsə zəngvursun. Sonra fikrindən vaz keçdi. Gəzə-gəzə gəlib Undergroundadlı kafeyə çatdı. İçəri düşdü. Kafedə adam yaman çox idi. Çöldəhava soyuq olduğundan hamı gəlib burda çay, kofe içə-içə söhbətedirdilr, “blutuzlaşırdılar”. Bu kafe Salmanın həmişə gəldiyi yeridi. Ancaq bura heç vaxt tək gəlməmişdi. İndi özünü daha sərbəsthiss edirdi. Oturub bir çay sifariş verdi. Eşitmişdi ki, yemək insanıdepressiyadan çıxarır. Ofisiant qızı çağırıb şaurma da istədi.Sağdakı masada 4 qız oturmuşdu. Bərkdən danışıb gülürdülər.Salman heç onlara fikir vermirdi. Soldakı masada isə bir qızlaoğlan oturmuşdu. Oğlan qızı qucaqlamışdı. Arada bir dodağındanöpürdü. Salman onlara baxmaya bilmirdi. Həm də çox baxmaqdanxoşu gəlmirdi. Bilirdi ki, bu yaxşı hərəkət deyil. Ammagözünü ordan çəkə bilmirdi. Oğlan arada bir əlini atıb qızındöşlərini sıxırdı. Qız əliylə onu itələsə də görünürdü ki, buxoşuna gəlir. Qız arada oğlanın qulağına nəsə demək üçün əyilirdi,qulağından dişləyirdi. Salman tez ayağa qalxdı. Hesabıödəyib kafedən çıxdı. Çox pis olmuşdu. Düşündü ki, belə olmaz.Mümkün deyil. Daha yaşa bilməz. Daha bu həyat ona dardı. Buküçələr, bu insanlar, bu şəhər onu çox darıxdıracaq. İndi onunitirəcəyi bir şeyi yoxdur. 10 qəpik çıxarıb bir siqaret aldı.Küçəylə düz yuxarı qalxdı.Yadındaydı ki, bu küçənin başında hələ tikilməkdə olanbir bina var. İndi gecdir, yəqin fəhlələr də getmiş olar. Salmanqəti qərara gəlmişdi. Onu heç kim durdura bilməz. Özünü altıncıyeddincimərtəbələrin birindəm aşağı buraxsa bəs edər. Çilikçilikolar. Ordan aşağı gəlmək 2-3 saniyə çəkər. 3 saniyəlik əzabadözmək o qədər də çətin deyil. Sonra hər şey bitəcək. Heç birdərdi olmayacaqdı. Heç kim onu narahat etməyəcəkdi. Binadanözünü atmaq Salmanı ən çox cəlb edən intihar növü idi. Hərkəsin beynində bir intihar ssenarisi olur. Salmanınkı məhz bu idi.İndi ssenarini reallaşdırmaq zamanı idi. Heç kimə görə depressiyayadüşməyəcəkdi. Binanın yanına çatdı. Yuxarı baxdı,mərtəbələri saydı. 10 mərtəbə tikilmişdi. Bina hasara alınmışdı.Üstünə “müvəqqəti narahatçılığa görə üzr istəyirik” yazılmışdı.Hava artıq qaranlıqlaşırdı. Salman binanı fırlandı. Arxa tərəfdəniçəri girməyə yer var idi. Mərtəbələri qalxmağa başladı. Üçüncümərtəbəyə çatanda onun qabağını bir kişi kəsdi. Əlində fanar varidi.- Nə lazımdı?- Heeeeç... Elşad burda işləyir?- Bilmirəm. Fəhlələr gedib. İndi burda heç kim yoxdu.Sabah gələrsən.Salman aşağıya düşdü. Küçəyə çıxıb, dayanacağa tərəfgetdi. Çatan kimi avtobus gəldi. Oturub evə qayıtdı.Yolda Salman indiyə kimi heç vaxt fərqində olmadığıbir şey kəşf etdi: Axşamlar şəhər nə gözəl görünürmüş, İlahi!АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 31

Firudin Allahverdifirudinallahverdi@gmail.comMuğam və qalstukBir dəfə xarici ölkələrin birində öz əcnəbi həmkarımaAzərbaycan musiqisi barədə danışırdım. Söhbət müxtəlifbəstəkarlarımızın əsərlərinin audio və video yazıları iləmüşaiyət olunurdu. Akademik musiqimiz barədə təxminitəsəvvür yaradandan sonra Azərbaycanın ənənəvi klassikmusiqisi – muğam barədə də danışdım. 1-2 audio yazıya daqulaq asdıq.Üstündən 1-2 ay keçəndən sonra kolleqamdan e-mailaldım. O, video-paylaşım mərkəzi olan Youtube-da muğamsözünü axtarmış, tapdığı nəticələrdən birini mənə göndərərək“əcəbdir, sizdə muğam gör necə populyardırsa, artıq onun parodiyaçılarıda var” yazmışdı. Göndərdiyi internet keçidinəbaxdım – nə parodiya, nə zad? Canlı korifeylərimizdən birikostyum-qalstukla əməlli-başlı dəstgah oxuyurdu… Düşün -düm, əcəba bu adam niyə bunu parodiya hesab edir?Sonra başa düşdüm ki, xarici kolleqam muğamı kostyumqalstuklaoxuyanın parodiyaçı olduğunu düşünübmüş… Anlaşılandır.Adam mat qalıb ki, adətən iş adamlarının, bank işçilərinin,siyasətçilərin geyindiyi paltarla necə şərq müdriklərinin –Füzulinin, Sədinin qəzəllərini oxumaq olar? Öz aramızdır,həqiqətən də gülməlidir axı…Bu gün həm ənənəvi [əsl mahiyyətinə görə saray]musiqimiz olan muğamda, həm də folklor [mahiyyətinə görəxalq] musiqimiz olan aşıq musiqində geyim problemi var.Muğamçılar kostyum-qalstukdan, aşıqlarımız 30-cu illərbolşeviklərinin hərbi paltarlarından əl çəkmirlər.Bu adamlara nə geyindirməli ki, biabır olmayaq?Avropa ənənəvi musiqisi – klassik musiqi ifaçıları adədənfrak geyinirlər. Aşıq və xanəndələrə frak geyindirmək indikihalından daha az gülməli olsa belə, yenə də qeyri-səmimi, məntiqsizvə sonucda məzəli çıxar.Ənənəvi qədim paltarlar geyindirmək də bu musiqinimuzeyləşdirər və mənim fikrimcə inkişafından saxlayar. Bütünbunlar bir tərəfə, yenə də qeyri səmimi, məntiqsiz və məzəligörünər. İstənilən halda qədim paltar geyinmiş adam rol oynayanaktyor təsiri bağışlayır.Məncə biz oxşar xalqlara baxmalı, onların praktikasındanistifadə etməliyik. Baxaq görək, Türkiyədə, İranda, Pakistandavə Hindistanda bu məsələ necə həll olunub?Pakistan və hindistanlı ənənəvi musiqi ifaçılarının geyimproblemi yoxdur, çünki bir cəmiyyət olaraq özlərinin milli paltarlarıvar və musiqiçilər də elə məişətdə geyindikləri paltardanistifadə edirlər.Türk və İranlılarda isə zamanında geyim inqilabı gerçəkləşdiyindənindi onlar məişətdə Avropada yaranmış paltarlardanistifadə edirlər.Bizim muğama ən yaxın musiqi olan İran ƏnənəviMusiqisi ifaçıları bu məsələnin ən ideal həllini tapıblar; fikriyayındırmayan paltarlar geyinmək.İranda muğam ifaçıları adətən saya rəngdə dalğıcı(vodolazka) və saya, maksimum sadə şalvardan istifadə edirlər– bunlar həm də seyrcinin diqqətinin yayınmaması üçündür.Ümumiyyətlə, muğam elə musiqi növüdür ki, dinləyici fikriniyalnız ifa olunana yönəltməlidir – daha kostyum-qalstukunqiymətini, harada alındığını düşünməməli və başqa ifaçının paltarıilə müqayisə etməməlidir. Əks halda muğam da olacaq şoumusiqisi…Bu arada, başqa ifaçılara nisbətən xaricdə daha çoxtanınan Alim Qasımovun geyiminə fikir verin... Niyə AlimQasımovu başqa muğamçılarımızdan daha çox xaricə dəvətedirlər? Çünki o, dinləyiciyə təqdim etdiyi musiqininmahiyyətinə uyğun geyinir. Alim Qasımov ən azındangörünüşünə görə inandırıcı görünür.Hələ mən demirəm, muğam oxuyan adam ən azı ərəb-farsbilməli, bilmirsə belə heç olmasa öz dilində 5-10 kitab oxumalıdır.Muğam oxuyan, çalan adamın danışığı, işlətdiyi cümlələrinquruluşu bazarda pendir satan vətəndaşdan, “Xəbərlər”proqramının aparıcısından və siyasətçidən fərqlənməldir.Amma bizdə pendir satan muğamçı kimi, muğamçı millət vəkilikimi, millət vəkili isə “Xəbərlər” proqramının aparıcısı kimidanışır...Xülasə, hər yerin, hər şeyin öz geyimi var – kostyum-qalstuklaya dənizdə üzdün, ya da muğam oxudun – eyni şeydir.P.S. Ümumiyyətlə, bizim xalqın kostyum-qalstuka yaman meylivar: bir də görürsən vətəndaş 2 yaşında uşağını götürübbulvarda gəzir; özü də kostyum-qalstukda, uşaq da... Buadamlar niyə ciddi görünmək istəyirlər ki? Əslində özmahiyyətlərinin qeyri-ciddi olduğunu duyduqlarına görəmiəcəba...?32АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Alev Adil türk əsilli Britaniya vətəndaşıdır.London Qrinviç Universiteti Kommunikasiyavə Kreativ Art Departamentinin yönəticisivə Beynəlxalq PEN idarə heyətinin üzvüdür.Alev AdilQaçqın xatirələri: ÇamadanlarHələ də oyanırsanmı gecələrvə başlayırsanmı siyahı tutmağaəgər ayrılaramsa yenidənvə sıfırdan başlayaramsa deyə?Qaçqın yasası:adam başına bir çamadan,iki ailə başına 12not dəftərlərini götürərsənyoxsa foto şəkillərini?Ən çox sevdiyin hansı ayaqqabılardır?Hərəyə bir yaxşı palto götürmək.Bəlkə İran xalılarından birisi-amma elə olan qalanı budur.Nələri xilas edərdin?Oyandırarmı hələ də səni,İçindəki o təzadlı kuşatma mentaliteti?Ani qıtlıqlara qarşı hər şeyi,hətta bir anda kəsiləcəyini düşünərək elektirikin,əski şamları saylamaqla;bir qaçqının ürəyinə daman:tək sahib ola biləcəyibir çamadan dolusu əşya.Qalanı nə olursa olsun.Gerçəkdə sənin olmayan.Qalanı arxada buraxmaq zorunda olduqların.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 33

Köçgünlərİzin verilmədiyibir şəkildə öpdüm sənikeçən gecə yuxumda.Yoxa çıxdın: sehirlə deyilgeometrik olaraq,bir zeytun ağacınıngümüş-qəhvərəngi sümükləri arasından.Mənə uzanan əlindəbir portağal vardıvə saymazyana atdın qucağıma.Burax batsınGirnənin qanlı dənizində günəş.Gözlərin daha da qonurlaşdı,Yoxa çıxdı bir nostalji mənzərəsində.Doğum yerim deyilsə beləişğal altında bir ölkədir anılarım.Yoxdur indiki zamandan başqa bir yuvam.Geriyə baxmamalıyız artıq.Öpüşdüyümüzü xəyal etdim keçən gecə.Duzlu dadı dedi ki,“Eurydice, Aralıq dənizi səni götürübfırlada bilər bir başqa sahiləbir mürəkkəbböcəyi leşi kimi.’Geriyə baxma.Oyanmaq sürgün edəryenidən bizi.Unudulmuş ŞarkılarBir bütöv deyiləmsökülüb geridə qaldıbəzi parçalarım.Xeyir, qəlbim deyilondan daha artıq - dilim.Gerisi? Sənə sunaram gerisini.Səndəlini yaxına çəkvə sədaqətsizliyimin süfrəsindəməni ye.Anılarımın hasarları əhatə edəruşaqlığımın taclandırıldığıvə başıboş uşaqlarınyasəmən boyunbağılar satdığıdolama arxa küçələri.Ulduzlarla işlənən palma ağacınıgöz önünə çəxarar bir ikindi.İndi taxtsızamvə insanlarıyla birlikdəo yerləri də kiçiltdibir sıcaqlıq kəfəni.Başa düşmürəmnecə olmalı olduğumu.Fiziki qurluşum haqqında beləbir fikrim qalmadı.Yaralarıma toxunmayuxulu səssizliyiylə məni oxşayangünorta sonrasının dərisini soyma.Elm yenidən icad edər mənibir qadın yaratsan əgərqürur duyduğum canavarın içindən.Yanlış tarixdir bunların hamısıgözləri yoxdur anılarımızınya da qaranlıqda böyüyürlərkartof kimi.Unudulmuş mahnılar yayılır içimizə:gecənin içinə kanar mimozanın qoxusu.Bütöv deyiliz bizqoparılıb geridə qalırbəzi parçalarımız.Ürəksiz, cəsarətsiz, ruhsuzbic adamlarıq biz hamımız.34АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

DalmaqQayıqdan sərin, təmiz sulara dalmaq,Tanrısal dəniz rahatlığı,maviliyin içindən çəkilmiş mutluluq,o qədər arı və müthiş:bəsit.Mümkünmü başqa türlü olması?Ya da nədən daha fərqli olmalı?Sahilə həbs edilmiş o biri dəniz qızının.O anda ( o biricik anda )yalnızca üzmək istərəmüzmək, qayıqdan uzaqlaradağların qucağından o tərəfdəüfüqün içinə doğrugöy üzündən dənizə doğru üzmək.Çağrmaısını gözlərəm gecələr bir cadınınsatmaya razı olması üçünayaqlarımı quyruğaumudumu qanadlara döndərəcəkacı, günahkar bir gramı.Geridə buraxmaq quru toprağıxarabalarını, kənar məhəllələrinivə imarətlərini keçmişin,gələcək üçün verilmiş bütün sözlərivə xəyalət sarayları,o birisinə üzmək bütün bunlarınüzmək maviliyin içindən gələnmutluluğa doğru.yumurta : qaya : duz : şəhərİlk öncə gözlərini yum: əlini uzatovucun yuva olsunqüsursuz bir yumurtaya.Qırılqan ağırlığını duyumsagözləmənin.Boş bir sahildə yürüyürsən indigöz qamaşdırıcı bir günəşlə ağaran.Çılgın və öfkəli bir vurğunluqladənizin özünü qayalara sovurduğuuzaq bir ucdaüzərinə uzanırsanisti, sərt bir sahilin.Marçıltısını dinlə dənizinbaşının üzərində halqalar cızanəcaib genişlikdəçığırtılarını dinlə qağayıların.Duz bir şəhər:binalar, qaldırımlar, qübbələr, bürclər,hasarların süt-bəyaz divarları,hamısı da yarı-şəffaf duz kərpicindən.Çəkingən gözləriylə insanlar,yataqları, ocaqları,əkməkləri, nəfəsləri,ürəkləri həp duz.Onların Lutudur bu – onunnostaljik eşinin xəyali qızlarındangəldi soyları.Yabancılardan birisini öp,duzdan bir öpüş:yada salmaq kimi hamısı da.Nəhəng, boş bir odaqüllə blokunun ən üstlərində,boş və tərk edilmiş,itiriş ve lüks kimi boş.Bir oyun kimi yatırılmışşəhər önünüzə.Necə oynarsınız onu?Necə olardı gözlərinizi açdığınızdakeçmişin silindiyini görmək,otaqda tək başınıza özünüzlə?Doğan nədiryumurta əlinizdə çatladığında?Türkçesi: Zeki Ali(uyğunlaşdıran: r.q.)АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 35

Horacio Quiroga1878-1937Terror və facilərdən bəhs edən hekayələri ilə məşhur olan Horacio Quiroganın bütün həyatı xəstəlik vəbədbəxtlik içində keçmişdir.Atasının çox erkən yaşlarında atışmada güllə ilə vurulması və faciəli ölümü, dahasonra atalığının intiharı onu sarsıtdı və bu ona çox pis təsir etdi. Horasio Quiroga içkiyə qurşanarkən böyüknarahatlıqlar içindəydi və müəllimlik fəaliyyətinə də onda başladı.Bir gün qayıqda içgili silahını silib təmizləyərkən təsadüfi açılan güllə ilə dostunu öldürdü. Dərd ona üstüngəldi və Buenos-Airesi tərk edərək, Şimali Argentinanın vəhşi regionlarına üz tutdu.Horasio Quiroga çox sadə bir həyat keçirməyin vurğunuydu və qərara aldı ki, Argentinanın uzaq birməkanında torpaq sahəsi alsın, pampıq əksin və o belə də etdi.O, 1909-cu ildə evləndi və iki uşağı oldu. Çətinliklər davam edirdi , arvadı bütün bunlara dözə bilmədi, ikiuşağını və özünü öldürdü.Elə o vaxtdan başlayaraq Horasio Quiroğa öz kiçik hekayələrini çap etdirməyə başladı . Onun ən məşhur YAZIları TALES OFLOVE , MADNESS, AND DEATH AND EXİLES-dir . 1937-ci ildə o xəstələndi , Buenos-Airesə qayıdıb klinikaların birində tibbiyoxlamadan keçdi, öyrənəndə ki, xərçəngdi, intihar etdi.Horasio Quiroganın kiçik hekayələrində Edqar Allan Po nun güclü təsiri hiss edilir , bu kiçik hekayələrdə böyük yığcamlıq vardırvə onun qəhrəmanları çox tez- tez əqli cəhətdən qeyri –normal vəziyyətdə və illuziyalarla təsvir olunurlar, bu isə insanın taledənqaçması kimi görünür.Bu kiçik hekayələr daha çox insanın köməksizliyini və taleyin qəddarlığını bir daha nümayiş etdirir.Note: Bu Horacio Quiroga yaradıcılığı ilə Azərbaycan oxucusunun ilk tanışlığıdır.OĞULMisionesdə hərarətli və füsunkar bir gündür.Təbiət göz oxşayır .Günəşli və sakit atmosferdəata da təbiət gözəlliyindən həzz alır.“ Ehtiyatlı ol, oğlum”,- o sözünü yekunlaşdıraraq oğlunason məsləhətini verir və oğlu da atasını diqqətlə dinləyir.“Oldu, ata”- oğlu tüfəngi götürüb , patronları ciblərinəyığaraq cavab verir.“Lança kimi qayıt,”- ata əlavə edir.“Yaxşı , ata,”- oğlu cavab verir.O tüfəng əlində atasına gülümsünür, öpüşüb görüşür vəyola düşür . Atası oğlunun ardınca baxır, sonra o günü görəcəyiişi davam etdirir, oğlundan qürur duyur həm də. O başa düşürki, oğlu uşaqlıq dövrünü başa vurduğundan , hər cür təhlükədənqorunmağın çəmini bilir, tüfəng atıb, ov ovlamağı da bacarır.Onun on üç yaşı var, ancaq o yaşından çox ucaboylugörünür. Təmiz mavi gözləri ,uşaq sadılövhlüyü və təəccüblülüyüisə onun xeyli gənc olduğundan xəbər verir.Ata gəncoğlunun yaşına görə çox irəli getdiyini, yəni çoxbilmişliyinibaşından keçirərək , gözlərini gördüyü işdən ayırmadan işinədavam edir.Oğlan indi qırmrzı yolu keçmişdir və meşənin quşlarınçox olduğu hissəsinə tərəf irəliləyir. Meşədə xəzli ayı ovlamaqüçün onun kiçik oğlundan bir az da hövsələli olmaq lazımdırki, buna nail olasan.O, meşənin izolə olunmuş sahəsini keçəndən sonra ,bataqlıqdan xeyli uzaqdakı kaktus ağacları olan yerə qədərgedəcəkdi, göyərçinləri , tikanları , yaxud dostu Johnun birneçə gün əvvəl bu yerlərdə ilk dəfə görmüş olduğu bir cüt vağıda axtaracaqdı.İndi tənha qalmış ata iki oğlunun ov həvəslərinigözünün qarşısına gətirərək azacıq gülümsünür.Bəzən onlarancaq yacutoro ya da çox balaca surucua quşu vurub geriqayıdırlar, bu silahları- doqquz millimetrlik tapançanı, bir dəon alti kalibrli St. Etienne silahını, ağ –qara barıtı və s. onatəpədəki kiçik daxmada bir vaxt John vermişdi.Onun da həyatı belə keçmişdi . On üç yaşından silahıvardı. Oğlu da indi həmin yaşdaydı , ata bunu yadına salıbqımışır. Arvadını itirmiş və anasız oğul böyütmüş ata üçün buheç də asan deyildir. Çətinlik həmişə insanın yol yoldaşıdır,ancaq hər şey adamın özündən asılıdır.Gözünün nuru da getgedəazalır, qarabasmalar onu arabir girinc edir, ov qurşağınıtarazlayarkən oğlunun emalatxanasında gülləni çəkiclə döyəclədiyinidə görür.O, qəflətən çox da uzaq olmayan məsafədən güllə səsieşidir .“St.Etienne silahıdır “, - səsi tanıyır,-“Meşədə daha ikigöyərçin azaldı.”Bu olaya rəğmən ata öz işinə davam edir .Günəş artıq çoxdan çıxıb , şəfəqləri artmaqdadır. Baxsangörərsən ki, qayalarda , torpaqda , ağaclarda, havada elə bil sobayanır , hərarətin çoxluğu sanki hər şeyi yırğalayır.Ata saatına baxır , artıq günortadır . Başını qaldırıbmeşəyə tərəf baxır . Oğlu gərək indiyə qayıtmış olaydı . Onlaratavə on üç yaşlı oğlu – bir-birinə məbədə inanan kimi inanırlarvə heç vaxt bir-birini aldatmırlar.Oğlu—“yaxşı, ata”- deyə onu arxayınlaşdırmışdı, əlbəttəsözünü xatırlayacaq , o dedi ki, saat on iki olmamış qayıdacaqvə elə onda da ata gülümsünmüşdü.Oğlu isə hələ qayıtmamışdır. Birdən o başa düşür ki,artıq üç saat olar ki, güllə səsi eşidib, bu da çoxdan olub. Ata36АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

ondan sonra heç bir səs eşitməyib , heç gözünə quş dadəyməyib.Ata papaqsız və silahsız çölə qaçır.O, kəsə yollaqaçır, meşəyə daxil olur , kaktus ağaclarını arxada qoyur , ancaqoğlunun izinə heç yerdə rast gəlmir . O, bataqlığı –zadı vecinəalmır , elə hey gedir və bilir ki, hər addım onu bədbəxtliyəaparır , o yerə ki, öldürülmüş oğlunun cəsədini üzü evə tərəfsürünən halda tapacaq.“Oğlum!”- o qəflətən haray çəkir .Əgər bir adamın səsi onun ağlamağını bildirirsə ,qulaqlarımızı tutaq ki, açıq-aydın həyəcanlı olduğu bilinən osəsi eşitməyək .Heç kəs cavab vermir.Heç nə yoxdur .Günəşin qıpqırmızı etdiyi ləpirin izi iləindi ölmüş oğlunu axtaran atanın artıq on ildir ki, qocaldığıaşkarca görünür.“Oğlum, oğlum!”—qışqırığı ata qəlbinin dərinliyindəkisonsuz övlad sevgisindən xəbər verir.Bir dəfə xoş günlərin birində ata qarabasmadan əziyyətçəkərkən sarı rəngli güllənin oğlunun alnından deşik açdığınıda görmüşdü.İndisə o meşənin hər yerində işıq məftilinin parıltısınıgörür, şalbanın yanında qədimi fitilli tüfəng də var, həm dəgörür ki, özünün...“Oğlum! Oğulcığazım!..”Fiziki cəhətdən güclü görünən yazıq atanın qorxuluqarabasmasının da həddi vardı, bizim bu hekayəmizdə o özünəgəlir və qəflətən görür ki, oğlu cığırın qırağı ilə gəlir. Dəli kimiolmuş qaç- qovla gələn on üç yaşlı silahsız uçaq atasının əllimetrliyindədir.“Mənim balaca oğulcığazım,”—kişi pıçıldadı.Üzülmüş ata ağ qumlu torpağa sərilmişdi , gəncinayaqları isə onun qolları üstündəydi.Uşaq atasının qollarıarasında , dizlərinə yaxın olsa da başına əl çəkərək , anlayır ki,atası dərd içindədir.“Yazıq atam!”Vaxt ötdü. Saatın üç olmasına var hələ . İndi ata və oğulgeriyə - evə qayıdırlar.“Necə oldu ki, günün batmağını hiss eləmədin, görmədinki, gecdi daha?”- ata lap astaca soruşdu.“Bilmədim, ata...Elə qayıtmaq istəyirdim ki, Johnunvağlarını gördüm və onlara baxa- baxa qaldım”“Məndən ötrü narahat olmağına səbəb nədir, mənimbalam?”“Ata, ata...”-gənc də dedi.Uzun sükutdan sonra :“Bəs vağlar necə oldu ? Sən vurdunmu onları?”-atasoruşur.“Yox...”Bu əslində həqiqət deyildi.Hava isti olsa da , bu göyünaltıda, yerin üstündə , keyfi saz ata boyu – boyunca olan oğluilə bərabər evə qayıdır .Özünü nasaz hiss etməsinə baxmayaraq , gülümsəsə dətər onu götürüb gedir və bu xoş qarabasma içində gülümsünür...Ata təkdir. Heç kimi bulmayıb, qollarını havada yelləyir.Arxasındaayaqları şalbana toxunan ,tikanlı məftilədolaşan sevimli oğlu isə səhər saat onda öldü.İngiliscədən çevirən:Divanə OzanHörmətli Baş redaktor!Bu məktubu Sənə yazmaqla həm də bütün yaradıcı təşkilatlara ünvanlayıram. Narahatlığım çeviri ilə bağlıdır. Çox illərəvvəl mən J. D. Selincerin “Moskow Progress Publishers “ tərəfindən 1982-ci ildə ingiliscə nəşr edilmiş “Nine stories” kitabınıaldım. Orada başqa əsərlər də vardı və məsələ bunda deyil və o kitabı oxudum. İllər sonra Selincerin əsərləri Azərbaycan dilinəçevrildi, bir gün onun “A Perfect Day for Bananafish” hekayəsinin Azərbaycan dilində üç variantı ilə qarşılaşdım. Biri Azərbaycandilinə çevrilmiş kitabındaydı, digəri”Ulduz” jurnalında , üçüncüsünün harda çap olunduğunu indi xatırlamıram düzü. Çevirmənlərkifayət qədər peşəkar idilər. Bu öz yerində . Sanki bu bir müsabiqəydi, çevirmənlər də müsabiqə iştirakçıları. Hekayənin adındantutmuş , belə yazım nöqtə, vergülünəcən çox ciddi iş(ədəbi) görülmüşdü. İnsafən hər kəs çox zəhmət çəkmişdi və ümumiyyətlə bədiiçeviri tamam başqa şeydi. Bu gün də mənə elə gəlir ki, orjinalda nəsə qalıb, dəli şeytan deyir mən də bir cəhd eləyim. Deməli mənəvvəlcə təkrarən hekayəni ingiliscə oxudum, sonra bir-bir hər üç çevirini və elə onda başa düşdüm ki, çeviri çox ağır işdir və bunubaşa düşəndən sonra çəkildim bir kənara, yəni istəsəydim sıradan biri kimi çoxlu sayda çevirilər sərgiləyərdim, ancaq bu oxucularahörmətsizlik olardı.Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatnda az qala hamı çevirməndir. Kim necə gəldi çevirir, harda gəldi çap etdirir. Belə olmaz.Bunun bir mexanizmi olmalıdır məncə, nəzarət mexanızmını deyirəm. Kimsə bunu yoxlamalıdır, baxmalıdır. Çevirmən biləndə ki,heç kim bunu yoxlamayacaq, əlbəttə ki, necə gəldi çevirəcək.Bəzi çevirmənlər müllif dilini bir kənara qoyub, öz dillərində “danışırlar”.Bu yaxınlarda “525”də Səlim Babullaoğlunun“Dünyanın ən gözəl təsiri” yazısını oxudum. Nəsə çox qarışıqməsələdi, yəni mənim ədəbi təsir məsələsinə ədəbi allergiyam var. Orada indi adını çəkmək istəmədiyim bir yazıçınınBekketdən, daha başqalarından təsiri məsələsinə də toxunulur. Yazıçılıq dəlləklık, dərzilik deyil ki, kiməsə baxıb, nəsəöyrənəsən , anadan YAZIÇI doğulmalısan vəssalam. Bu belə.Elə oradaca Əkrəm Əylislinin çevirisində “Gözlənilən bir qətlin tarixcəsi” əsərinin ən gözəl çeviri olduğuvurğulanır, yəni mən əvvəllər də bu barədə oxumuşdum.Hamımız Ə. Əylislinin əsərlərini şirin Azərbaycan dilində şirin dillə yazdığını bilirik və yazıçı bu çeviridəöz dilində “danışıb” Markesin dilində yox.Nəsə, çox şey yazmaq olar, sadəcə hər şey var, vaxt yoxdur və sözümün canı odur ki, bu məsələdə hamıməsuliyyətli olmalıdır. Bütün çevirilər yoxlamadan keçirilməlidir və s. İlk olaraq ingiliscədən çevirdiyim HoracioQuiroganın “Oğul” hekayəsini təklif edirəm. Qoy ədəbi komissiya bu çevirinin üstündən xətt çəksin , Divanə Ozanəvəzində daha mükəmməl çeviri ortaya gəlsin və nəhayət ki, Azərbaycan oxucusu ciddi və doğru çeviri ilə üzüzəqalsın.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 37

Həmid HerisçiSUİTİBakıda elə nəhəng divarlar var...Buyur, götür, dibində bütöv bir millətisıraya düzüb qır,güllələ...Sabah “ANS-press” xəbər yayar--:boşa getməyib ordabircə güllə”...Sən isə hiylə işlət belə dar məqamda,hiylə...Get ora, bir azacıq yat, mürgülə...görəcəksən sakitlikdir tam...Bakının lap ucqarlarındatozu çırpılan xalça-palazlarınsəsini də eşidərsən orda...Görərsən, kimsə sağ qalmayıbbu həyatda...Hətta,həyat da...Sən bu divarların dibindəbir ömür qədər susarsan,itə çevrilib kölgələrə cumarsan,bir fahişə tapmaq eşqiyləyüz dollarını xırdalayarsan,pusarsanAZPETROL xəzinəsini yarmış quldurları,qusarsanmilli mətbəximizin hamısını...Öz qanını...xatırlayarsannecəinqilabçı atanüzüb getmişdi BakıdanXəzərin düz ortasına qədər...Ancaq, qəzavü-qədər,38Bir də Xəzəri qoruyanbığlı, qoca suitilərdişləmişdilər atanı...Xatırlayarsan1 saylı Bakı xəstəxanasını,qarnına 40 iynə vurulmuşo əziz insanı...atanınsonrakı həyatını...lllNeftçi buruq ustaları,eşitmişəm,suitiləriqarmaqla tutardılarPirallahı adasında...Ciyərini çıxarıb, leşiniXəzərə atardılar...Dadlıymış, deyirlərsuitinin qanlı ciyəri...АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010Sonra yatardılar bu neftçilər,“KASPAR” gəmiçilik idarəsininaşbaz qadınlarıyla...Hə, mən buna, varam...Hə, bunu bacarmadı atam...Aleksandr Belovun :Amfibiya-adam”kinofilminə bir də baxsam,atamı o İxtiandra oxşadaram,onu dişləmiş suitinitanıyaram...Qan damır indiyəcəno suitinin sallaq, itibığlarından...

EDİSON LAMPASICənab Edison,yumşaq kreslonda əyləş,özün fikirləş,təkcə elə əl-əlvan işığı, sarı lampanımıixtira etmişik biz?Yox... yox, lap qədimlərdəzil qaranlığı, qatı zülmətişək-şübhəsiz,elə yenə biz ixtira etmişik,yenə biz!Dediklərimdən qorxduz deyəsən...Bəlkə, bir siqaret tüstülədəsiz?Təkcə, Təzəbazardan aldıqlarınızı yox...Ürəyinizi, yaxanızı qaldırıbküləyə “Yox!” deməyinizi dəbəlkə, salofan torbalardabizə hədiyyə edəsiz?İcad etdiyiniz lampanın işığında,sarı payız yarpaqlarınınözünə ev axtarmağını,millətin kirli corablarını,barı, bircə dəfə görsəydiniz...Deyərdiz,“yetər!”, ixtiranızıləğv edərdiz.Darıxdız deyəsən,bəlkə bir azacıq keflənəsiz,min il sonra yenidən diriləsizfahişələrin danışdığı xatirələrdə...qızların döşləri böyüyüb bərkiyəndə?Bəlkəbütün duyğularınızla incələsiz,şübhələrinizi kəfənsiz dəfn edəsiz,bir lampa da icad edəsiz...nəhayət ki, görə biləsiznecə mənçar-naçarevimə qayıdıram...Yorğunam. Arığam.Bir az hələ ayığam...Corabımın birini çıxarıram.Digərini çıxarmağa əl atana can,min il vaxt keçir aradan...Sanki yoxam...yenidən gərək doğsun mənirəhmətlik anam...Həə, belə yerdə adam darıxar.Bədənimdən tez,boğazım götürüb özünüqatarın altına atar!Hələ kimsə arxamca yalvarar-- :eh, mənim yaşıl kəlağayım,səni dəmir mafiyəyə sancaqladım,Bakı küləyində səni hey dalğalandırdım,Sən bu küləklə elə hey danışdın,sayıqladın,getdin, qayıtmadın”...Eh, cənab Edison, sən burdaaxı nəyi işıqlandırdın?Heç bunubacardın?PAYIZÖlüm gələndə, görəcəksəntətiyi sıxan kobud barmaq,payızın sığalladığı sarı yarpaq,bir ahənglətitrəyəcək,elə bu cür də göbəyini titrədəcək“Elbaro” restoranındakıanası göyçəkşişman rəqqasə...Nə yaxşıkı...Nə yaxşıkı,həyat fanidi...Ötəridi, axıcıdı, anidi,həqiqi deyil, şərtidi,bəzən, görmürsənmi,özünə qarşı qatildi,canidi...Bildim!...o öz qalstukunu gəmirənSaakaşvilidi!Yoxsa, vallah, əbədiləşərdiАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 39

urjuyların supermarketlərə səfərləri,həyatın ölümlə cərimələnməsi...Nə yaxşıkı bu da fanidi...Nə gözəldi, qəşəngdigöydəki ala buludların hərəkəti,yerdəki bank binalarının hərəkətsizliyi...bunun fərqini,riyazi tənliyini,dəqiq :cəm”inihəll etmiş qoca riyaziyyatçını göstər mənə.İnanım bütün bunların dafaniliyinə,sevinim, körpələrin payız sərçələrinə baxıbazca gülümsəməyinə...O körpə lap gülümsəməsə dəqələbəni yenə öz cibində bil,sənindir,qağayılara ömürlük icarə müqaviləsi bağlamışvəhşi sahil...Nə yaxşıkıhəyat fanidi...yoxsa, nə varsa əbədiləşərdi...Kəfənlər də çürüməzdi...Qəndlər də əriməzdibizim bu oğraş çayxanalarda.Buğda da üyülməzdi,əsla kiçilməzdi,dəmir əyilməzdi,zibil də çürüməzdiQoca padşahlar,elə hey təmbəki iyləyərdi,elə hey asqıraraq yenidən dirilərdi...ölərdiancaqküləyi sinəsiylə saxlayan qağayılar.payız da xərcləməzdiöz sarı yarpaqlarınıbizim tənha küçələrimizdə...Ətrafındakı sarı payız,Jekdən, yaşayış yerindən aldığın arayış,bu bir parça kağız,belini sıxan köhnə qayışdeyir - “hələ də yaşayırsan”...qorxunc ağcaqayın idi,bu çoxdan aydın idi,göydəki ulduzları quru meyvə kimisuya salmaq lazım idi,bu çoxdan aydın idi…Ey, mənə bənzər insan, sən hardasan?hardasa yaxındasanpərdənin arxasındasan,ürəyin darıxır,əlində kibrit qutusunuoynatmaqdasan…bu ucuz şorbaların buğundan tərləmişgüzgülərin üstündəmən barmağımla hansı sevgimin adını yazım?bilmirəm ölüm,yoxsa qalım.bəlkə gedim, o mənə bənzər insanıaxtarım tapım,bir əsgər kimi bel kəmərinin toqqasınısilib parıldadım,onun qabağına çıxım?Ağ ev, Qızıl meydan sözlərindəkirənglərə olan qədim inamlara,bəlkə də yalanlara,məndə bir inamqalmayıb,zaman bizə verdiyimaaşları azaldıb,bilirəm, mənə bənzər o insangəlib buralarda məniaxtarıb…ancaq tapmayıb…burdakı yazı mizlərinin üstünəfahişələrin telefon nömrələri yazılıb,hər gələn, bildiyi başqa nömrələri dəora artırıb,mizlərin üstündə boş yer qalmayıb!bütün bunlarmənim varlığımı sarsıdır,ey, mənə bənzər insan, indi, bu günbizim görüşümüzün vaxtıdır !!!Payız. Payız. Payız...Ey mənə bənzər insanBu aləm ağı qaranı özündə birləşdirən40АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

İlk оlаrаq оnu dеyim ki, mən hеç də «Mаdе inTürkеy» ilə bаğlı аksеssuаrlаrın hаmısını sеvmirəm.Məsələn, hаmının həvəslə bахdığı türk sеriаllаrınıbоşluq sаnırаm, insаnlаrımızı mаnqurtlаşdırmаq üçün hаzırlаnmışssеnаrinin bir hissəsi kimi qəbul еtməkdəyəm. Lаkin… türkkliplərinə bахmаğı хоşlаyırаm. Hə, Еniqmа, Dееp Fоrеst,Milаn Fаrmеr öz yеrində, dоğmа türk şаrkısını öz həzzi vаr.Аdi dinclik vахtlаrımdа bеlə qulаğımdа türk mаhnılаrı hаyqırаnplеyеr оlur. Nеcə ki, indi kоmpun аrхаsındа оturаrkən, çаnаqаntеnnаmın imkаnlаrınа rəğmən, türk müsiqi kаnаllаrınıbirindən о birinə аtаrаq, həzin sədаlаr аltındа klаvişləri tıklаmаqdаyаm.Nəhаyət ki, Аlаtоrаn hərəkаtını izləyənlər Simа Ənnаğınındа şеirlər kitаbı ilə tаnış оlа bildilər. Düzdür, bundаnəvvəl ədəbi qəzеt və jurnаllаrdа Simаnın şеirləri аrаdаgörünürdü – əsаsən təhlillər və tərcümələr vеrirdi – lаkin аrаsırаbаşqа şеydir, qаbаğındа rеаl, kаğızdаn və fikirlərdən dördbucаqlışəklində yоğrulmuş kitаbın оlmаsı isə bаşqа məsələ;аrtıq burdа müəllifin iç dünyаsı ilə tаnış оlursаn, оnun sözəmünаsibətini аydıncа sеzirsən və pоеtik pоtеnsiаlınıqiymətləndirmək üçün gеniş meydan yаrаnır.Kitаbın аdı «Оyuncаqlаrın üsyаnı» оlsа dа, içsəhifəsində bir «Duyğulаrın əks-sədаsı» dа vаr, yəqin Simа аdlаilgili bir vаriаnt kimi nəzərdən kеçirib, çаpа gеdəndə yаddаnçıхıb qаlıb оrdа. Yохsа bu dа tаm аnlаyış vеrmək yоlundа охucuyаçаtdırılаn bir priyоmdur? Əgər bеlədirsə, Simаyа girişdəbir аfərin düşür, cəsаrətli qızdır. Hər hаldа indiki аd dаhа uğurluаlınıb. «Duyğulаrın əks-sədаsı»nı аdın аşаğısındа mötərizədəyаzmаq оlаr, dаhа аdа çıхаrmаq еffеkt vеrməzdi.Prоfеssiоnаl Охucu Liqаsı оlаrаq bu kitаbı ilk əldəеdənlərdən оlduq. Yахşı hаzırlаnıb, dizаynınа söz оlа bilməz.Аncаq gərək Simаnın şəkli üz qаbığınа çıхаrılаydı. Bilirəm,indi bеlə hаllаr bаş аlıb gеdir, kim kitаbını çıхаrır, öz «bаzburutlu»şəklini ön qаbığа yаpışdırır, yəni bах е, bах, kişi kitаbyаzıb… Kişiyə оlmаz, çünki biz аzərbаycаnlılаr nə qədərbəzənib düzənsək, qаlstuk tахsаq, lаp frаk gеysək bеlə, bığlısаqqаllışərqli tipi içimizdən аcı-аcı bахıb gülümsəməkdədir.Həmin şəkillə охucunun оvqаtını bəri bаşdаn təlх еtmək nəyəİbrahim Selprоfliqa@gmail.cоmP r о f e s s i о n a l О x u c u L i q a s ıSimа Ənnаğının türk mаhnılаrılаzım?! Həttа indi kənd yеrlərindən pаytахtа köçüb mеdiа-аslаnlаrаçеvrilmiş, stilini Sindi Krоufоrdа bənzətmək istəyən,min bir ciddi-cəhdlə mədəni оlduğunu sübut еtmək üçün rusdilinin qоl-qаbırğаsını sındırаn bir çох qаdınlаrımızınpriçеskаsının аltındаn Qаfqаzın qədim sаkini – tərəkəməövlаdının cizgiləri аydıncа sеzilməkdədir. Lаkin Simаyа nəоlub ki? Qəşəng görünüşə mаlik, üzündən хristiаn məsumluğuyаğаn, miniаtür kоrеnnоy Bаkılı bаlаsı…Bаkı- оvcumun içində,Ürəyimin içində,Gözümün içindədir…Bəli, hər аdаmа оlmаz, аncаq Simа kimi sivil, hind-аrigörünüşlü qаdınlаrın şəkli gərək kitаb öncəsinə çıхаrılа. Hərhаldа, PОL оlаrаq fikir vеrmişik, məmləkətdə bеlə hаl kitаbsаtışınа əsаslı surətdə təsir еdir, əlində bеlə kitаbı görəndəqеyri-iхtiyаri mаrаqlаnırlаr, аlıb bахırlаr, охumаqçün еvə аpаrmаqistəyirlər… Və qоy Simа mənim bu sözlərimi kоmplеmеntkimi də qəbul еtməsin, çünki mənim Аzərbаycаn qаdınlаrınаöz bахış bucаğım vаr, məsələn, еrməni qаdını, rus qаdınınаmünаsibətdən fərqli, tаm fərqli… Еlə Simаnın «Bizim qаdınlаrdа»sözləri ilə bаşlаyаn şеirindən bir misrаdаkı kimi: «Еnyеrə, bizim kimi bоzbаş bişir!..» Bu bаrədə mənim SеymurBаycаnlа dа bəzi dеbаtlаrım оlub, əgər Sеymur həminmülаhizələri növbəti kitаbınа sаlsа, охuyub görərsiniz...Qаyıdаq əsəаs məsələnin, dаhа dоğrusu, kitаbın üstünə.«Səninlə görüşəndən sоnrа» zəifdir, həttа zаydır dеməkdənözümü zоrlа sахlаyırаm. Mаrаqlıdır, Simа ilk səhifələrə zəifşеirlərini niyə sаlıb? Bəs hаrа gеtdi bizim məşhur АYО tаktikliyimiz?İndi kitаb qаbаğımdаdır, «Məgər bu аzdır?» misrаsıilə bitən ikinci şеirin аltınа sаdə kаrаndаşlа «Bəli, аzdır» notunudüşmüşəm.Sоnrа isə zövq аlmаğа bаşlаdım. «Dеyirsən» şеirində bizlərəgöndərdiyin mеsаjа cаvаb оlаrаq bildirim ki, еlə dəоlmаlıdır – bu еlə təbitətin qаnunudur. Və «Yаd plаnеt»… Buаrtıq rоk mаhnıyа bənzəyirdi. Məhz bu şеirdən sоnrа аrtıq istirаhətvахtım üçün nеcə dəyərli bir tаpıntı əldə еtdiyini аn-АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 41

lаdım. Sоn zаmаnlаr еlə аğır mаtеriаllаrlа yüklənmişəm ki…Kutzyе, Nаbоkоv, Silviа Plаthın gündəlikləri, Rinöskе, Fоlknеr,Böll… Hаmısını охuyub şərhlər yаzmаlı, dеkоnstruksiyа hаzırlаmаlıvə prоfilinə uyğun оlаrаq uşаqlаrımızа hаnsınısаохumаğı məsləhət görməliydim. Bir sözlə, bаşım şişmişdi, fаyllаrüst-üstə qаlаqlаnmışdı. Həttа аzcа dа оlsа, ədəbiyyаtа qarşıbir az ödələnmişdim (bu sözü özüm kəşf etmişəm, yəni, ödümağzıma gəlmişdi). Hаmısı dа о səbəbdən ki, istirаhət vахtımınqаyğısınа qаlmаmışdım, qаrışdırmışdım bir-birinə, qаtаrdаохunmаlı kitаbı divаndа uzаnаrаq охuyurdum, tənəffüslərdəохunmаlı оlаnı mаşının аrха оturаcаğındа. «Оyuncаqlаrınоyunu» isə аdаmı sərbəstləşdirir, sаkitləşdirir, səbrli оlmаğаçаğırır, аkkumlyаtоr kimi еnеrji ilə yükləyərək həyаtа yеnidəndеsаnt еdir. Mən bilirdim, bu cür хüsusdа kitаblаr vаr, аncаqöz dünyаmа еlə qаpılmışdım ki, оnlаrı аrаmаq bаrədə düşünməmişdim.Оdur ki, «Оyuncаqlаr» lаp vахtındа həmin bоşluğudоldurdu.Günəşin həlim istisiÇöhrəmi охşаyаndа,Budаqlаrdа tumurcuqlаr pırtlаyаndа,Səhər tеzdən qаyğısız sərçələrYuхumа hаrаm qаtаndа,Аnlаyırаm: yаz gəlibdir…Ruh sаkitliyinə çаğırış еdən bu kitаbı аlıb, tаpıb охumаqqərаrınа gələn охuculаrımızа məsləhət görərdim ki,«Оyuncаqlаr»ı türk kliplərinin sədаlаrı аltındа охusunlаr, çünkiаdi аtmоsfеrdə оnu bаşа düşməyəcəklər. Sаnki bu bаlаcа şеirpаrçаlаrı qəsdən mаhnı mətnləri üçün tərtib оlunub, dəyərlibəstəkаrlаrın yоlunu gözləyir. Yеnə də dеyirəm, bu sözləri Simаqələm yоldаşının mədhiyyəsi kimi bаşа düşməməlidir. Bаyаqdеdim, zəif şеirlər də vаr, özü də kifаyət qədərdir, о dа оlа bilərki, mənim zövqüm nəsə «nе tо»dur. Çünki mənə qаlsа, hаmınınbəyəndiyi Tоlstоyun «Hərb və sülh»ünü zir-zibil sаnırаm,Hüqоnun isə «Səfillər»indən bаşqа hеç bir əsərini bəyənmirəm…Uzun müddət qаpаdıldıqdаn sоnrа yеnidən işıq üzü görmüş«Sənət qəzеti»nin, еlə Simаnın kitаbsеvərin həyаtı bаrədəhеkаyəsi gеtmiş nömrəsində Bоrхеsin bir yаzısını охudum.Kitаb hаqqındа idi, Rаsət Pirisоyunun gözəl tərcüməsindəvеrilmişdi. Bах, оrdа Bоrхеs dеyir ki, kitаblаr оnа görəyаzılmаyıb, оnu bаşа düşsünlər, оnа görə yаzılıb ki, охucu bukitаblаrı öz istədiyi kimi bаşа düşsün və düşünmək imkаnıəldə еtsin. Və burа Vitоşun «Pоеziyа qədimlərdə ilаhidən gələnsəslər оlub» fikrini də əlаvə еtsək, Simаnın şеirləri üçün türkmаhnılаrı, riqqətəgətirən bir fоn yаrаdır. Simа охucusunаözünəməхsus bir аurа bəхş еdir, çöldə еşidilməyən musiqinоtlаrı qulаqlаrı dəlib içinin dərinliklərinə еnir. Bir özünüz fikirvеrin:Vеr mənə büllür kimi pаk duyğulаrını,Həsrətdən ахаn göz yаşlаrını,Qəlbinin məхfi guşəsinə bаş vur,Həqiqəti оrdа аrа,Qаlmа hаqlа nаhаqq аrаsındа,Tərəddüdlər içində.Sоruş,Sоruş könlündən,О səаdət mülkündən,Kimdi sənin cаn yоldаşınHаrаlаrdаdır…Sеzdinizmi? Sаnki hаrаdаsа bir Sezən Аksu охuyur!Simа, bu şеirinlə düz оnluğа vurmusаn! Çох sеvdiyim vəаrаdığım türk mаhnılаrı təəssürаtı! Vаrmı bizdə bеlə sətirlərinоtlаrа kökləyə biləcək bəstəkаrlаr? Buyursunlаr… İncəsənətinstitutunun yаrаdıcılıq fаkultələri üçün bоl еkspеrimеntmаtеriаlı…Könlümün sаrаy dаşlаrıYаquttək qаnlı-qаnlıDаnələrlə bəzəndi,Ürəyim pаrаm-pаrçа,Ürəyimdə хаrаbаlıq.Bu misrаlаrı охuduqdаn sоnrа «Gündəliklərim»ə bеlə birqеyd еtdim: «Şеir- türk mаhnısı kimi оlmаdlıdır! Kоnkrеt!».Təəssüf, biz еlə bir zəmаnədə, еlə bir ölkədə yаşаmırıq ki, lаyiqmisrаlаrа musiqi bəslənilsin. Öz istədiyimiz musiqini еşitməyə,ritmi tutmаğа bizdə imkаn yох…«Tülkü» şеiri əsl еrоtikаdır, lаkin yахşı mənаdа, dаhаbizdə indilərdə işlədilən vulqаr mənаsındа yох.«Qızcığаz» şеirini «Sbоrkа»mа sаlmışаm. Bu şərtiаddır, yüz-yüz əlliyə yахın şеiri sеçərək Аzərbаycаn şеir аntоlоgiyаsıtərtib еtmişəm. Simа, əgər, bu misrаlаrı охuyursаnsа,səni təbrik еdirəm, yəqin ki Sеçilmişlərin cərgəsində öz аdınıgörmək sənçün хоş оlаr.Sən qızdа təvаzökаrlığа bах, ön sözdə yаzır ki, həyəcаnlıyаm,оnа görə ki, ilk kitаbımlа ədəbi mühitə qаtılmаğа cürətеdirəm. Sən bеlə sаnırsаn? Məncə, sən аrtıq kifаyət qədər tаnınmışimzаsаn, Аzərbаycаndа аnаlоqu оlmаyаn nəzəriyyələri vəcərəyаnlаrı tərcümələrdə təqdim еtmisən, dövrü mətbuаtdаgеdən yаzılаrındа isə zərrə qədər də оlsа, naşılıq kоmpоnеntinərаst gəlmədik, iliyimizə kimi kənd tərəfindən işğаl оlunduğumuzindiki şərаitdə bu аz şərt dеyil.Хаrici ölkələrdə hər bir firmаnın üzü оlur (litsо firmı), buəsаsən gənc və qəşəng qızlаrdаn sеçilir, lаkin bu dа əsаskritеriyа sаyılmır, gərək həmin аdаm firmаnın tərəqqiyəhеsаblаnmış mехаnizmindən kifаyət qədər bаş çıхаrа, işgüzаrvə ümumi inkişаfа yаnımcıl оlа. АYО-dа dа «firmаnın üzü»rоlunu sən оynаyırsаn dеsəm, zənnimcə, Rаsim Qаrаcа dаmənimlə rаzılаşаr…Ön sözdə оny yеrində yаzmısаn ki, kitаbı çаp еtdirməkuzun əzаb-əziyyətlərdən sоnrа bаşа gəldi, hаmımız bilirik ki,əgər yеrlilərin hаkimiyyətdə dеyilsə, gеniş ictiаmiyyətə özsözünü çаtdırmаq, kitаb-jurnаl burахdırmаq nеcə çətin bir işdir,cənublulаr dеmiş, lаp imаm Hüsеyn müsibəti…Yаdımdаykən qоy оnu dа dеyim, «Qızcığаz» şеirindəbir söz işlətmisən-«pаrаbüzən», sən cаnın, əgər imkаn vаrsа, оsözü оrdаn çıхаr, bаşqаsı ilə əvəz еlə. Bir dəfə «аğrın аlеym» birşаirin şеirində bu sözə rаst gəlmişəm, о vахtdаn könülbulаndırır.«Döyüşkənlərə е-mаil» isə qəşəng şеirdir. Mənim birmübаriz dоstum vаr, rüşvətхоr, qаniçən məmurlаrlа bаş-bаşа42АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

gəlir, sаnki bu şеiri оnа həsr еtmisən. Pоеziyа həvəskаrı оlmаsаdа, məmnuniyyətlə оnа vеrəcəm, qоy охusun…Bəlаğətli yаzmışаm?Ахı bu həqiqətdir.Ümümiyyətlə götürəndə, nə аnlаşılır bu kitаbdаn?Müəllif sırf аzərbаycаnlıdır, öz dilinin incəliklərinə çох gözəlbələddir, hаlbuki məhz bu kritеriyа indi çохlаrındа çаtışmır.Fikri bəzi sахtа pаfоsçulаrdаn fərqli оlаrаq sаdə, аpаydın şəkildəохucuyа çаtdırа bilir. О, bir növ məşhur «rus sаdəliyi»nitəcəssüm еtdirən оbrаz yаrаdır. Yəqin ki, burаdа Simа хаnımınpеdаqоji təhsili də аz rоl оynаmаyıb. Həmişə dеmişəm, yеnədə dеyirəm, Slаvyаn Univеrsitеti yеtişdirir də!Ахı bu mənim dünyаmdır…Mənim dünyаm…Həmişə «sənət sənət üçündür» tеndеnsiyаsınа sаdiqkimi görünən Simа хаnımın kitаbdа sərgilədiyi «sənət хаlqüçündür» mövqеyi bir sоlçu kimi məni sеvindirdi.Bir şеirində güclü pоеtik tutum vаr:Qаyğılаr dаşını əritmək üçün,Kədər buludunu dаğıtmаq üçünBir sözün kifаyətdir,Yаlnız bir sözün…«Sеvgi fаntаziyаlаrı»ndа əsl qаdın еhtirаslаrı! Rеdаktоrqаyçısındаn kеçməz dеyə, оrdаn sitаt vеrmirəm. «Fərqlidünyаlаr»dа insаn yаşаntılаrını, bir rоmаn səhifələrinəsığmаyаn fikirləri bir şеir pаrçаsındа vеrmək cəhdi:Fаni idim, vаrlıq vеrdin,Kiçik idim, böyütdün,Özümə düşmən idim,Dоst еtdin,Dоst оldun,Mən bunu istəmədim-zənnimcə uğurlu аlınıb.«Аllеqоriyа» şеir dеyil, bir hеkаyədir. «Qəlb аynаsıüstündəki pərdəni…» misrаsı ilə bаşlаyаn şеirin аdını isə gərək«Ürəyimlə söhbət» qоyаydın.Bilmirəm, milliliyi kim nеcə bаşа düşür? Çünki bizdəbir çох аnlаyışlаr kimi «millilik» də mutаsiyа оlunаrаq kəlləmаyаllаqfоrmа аlıb. «Оyuncаqlаr»dа sırf аzərbаycаnlı ruhuduyulur (yахşı mənаdа, indi bizdə tеz-tеz işlədilən аrхаikmənаdа yох!). Qоy оlsun, biz hаçаndır bu günü gözləmirikmi?Qоy hеç оlmаsа bir dəfə də аzərbаycаnlı оlmаq prеstij sаyılsın.Məhz Simа kimi zərif, cılız yаzаrlаrımızın hеsаbınаgələcəkdə övlаdlаrımız аzərbаycаnlı оlduqlаrını bildirməkdənutаnmаyаcаqlаr. (Bаzburutlulаrımız nахələf çıхdı). Аrаyıbахtаrıböz şəcərələrində hаnsısа prеstijli, titullu хаlqın, хоddаоlаn qоluzоrlu еtnоsun sоy-kökünü tаpmаq vərdişindən vаzkеçəcəklər.Bəli, həyаt hеç vахt tükənmir, hər şеy yахşı оlаcаq,müvəqqəti üzüntülərin izi də qаlmаyаcаq… Simаcаn, bizə bucür оptimist duyğulаrı аşılаdığın üçün sənə təşəkkürlərimibildirirəm. Аrdı bəlkə оldu, hə? Kim bilir…P. S.: Sənə müdrik оlmаmаğı аrzulаyırаm.Elnur AstanbəyliMurdar(sevimli pişiyə)düş, Murdar, qucağımdan düşmən indi sənlə oynayacaq halda deyiləmnə küçə itlərinin hürüşməsinə qonşu qızlarının gülüşməsiməni mutlu etməyə yetməzdüş, Murdar, qucağımdan düş,mən indi heç kimə lazım deyiləm!mən indi heç kimə lazım deyiləmtelefonum ondan qapalıgözlərim ondan kədərlifikrim ondan qarışıqemailimdə bir təzə məktub belə yoxköhnə məktubları isə oxuyacaq halda deyiləmdüş, Murdar, qucağımdan düş,mən indi səninlə oynayacaq halda deyiləmmən indi kimisə yola salmaqkimisə qarşılamaq istəyirəmkiminsə qəlbinə dəyməkkimisə bağışlamaq istəyirəmsevmək istəyirəm, başa düşürsən,sevilmək istəyirəmsevib atmaq istəyirəm, başa düşürsən,sevilib atılmaq istəyirəmamma bu imkansız indiindi mən heç kimə lazım deyiləmbilirsənmi, Murdar,bu gün mən çox düşündümdüşündüm və bir daha əmin oldum ki,əgər sən bu xaraba ölkədəsaxtakar müəllim, rüşvətxor həkim,ələbaxan polis, ədalətsiz hakim,buyruqqulu məmur, yaltaq şair deyilsənsə,deməli, heç kimə lazım deyilsən!amma qızımın gözləri qoymur mənisaxtakar, rüşvətxor, yaltaq olmağaçox düşündüm, Murdar,bir az da sən məni düşün, düş…düş, Murdar, qucağımdan düş,kədər öldürür məni,əllərimi qoynumda çarpazlamaq istəyirəm,mane olursan, düş…АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 43

müasir kinoİntiqam HacılıŞƏRDƏN QURTULMAQ MÜMKÜN DEYİL -LARS FON TRİER YARADICILIĞINDA EKZİSTENSİALİZMXX əsrin ortalarında ekzistensialist fəlsəfə İkinci Dünya savaşından sonrakı mənəvi vəiqtisadi böhran şəraitində meydana çıxdı. Ekzistensialistlər mədəniyyətin unudulmuş problemlərini,onların həlli yollarını, insanın öz həyatını qura bilməməsinin səbəblərini, sadə insanın cəmiyyətdə özyerini tapmasının çətinliyini görürdülər. Şəxsiyyətlər arasındakı fərqə qarşı çıxır, cəmiyyətindəinsanın əzablarına laqeydliyini, kütləvi insan qırğınlarını pisləyirdilər.Ekzistensializm humanizmin müdafiəçisi kimi çıxış edirdi. Bu fəlsəfi təlim bugün də ona görə aktualdır ki, ekzistensializmin toxunduğu problemlər hələ dəhəllini tapmayıb.İnsan qorxusu ekzistensializmin ən vacib kateqoriyalarından biridir.XXI əsr 11 sentyabr hadisəsi, ABŞ-ın müsəlman ölkələrinə vədiktaturaya elan etdiyi müharibələrlə başladı. XXI əsr insanı atom müharibəsiqorxusu ilə yaşayır. İnsan qorxusu da ekzistensializmin ən vacibkateqoriyalarından biridir. Ekzistensializm də postmodernizm kimi insanlarınhəyat tərzinə çevrilib. Bu təlim Andrey Tarkovskinin bir misrasında deyildiyikimi, insanı ölüm qarşısında qətiyyətə səsləyir:“Ölümdən nə 17, nə də 70 yaşında qorxmamalıyıq”.(Andrey Tarkovskinin “Güzgü” filmində səsləndirilən şeirdən misra). Kamyu da “30 ya da 70yaşında ölməyin heç bir fərqi olmadığını” deyirdi. Məhz hitlerçilər də Haydeggerin fəlsəfəsindənölüm qarşısında qətiyyətə çağırışı öz ideologiyalarının əsas tezisinə çevirmişdilər.Ekzistensializm müasir dünya kinosunda daha çox Danimarka rejissoru Lars fon Trierinyaradıcılığında təzahür edir. “Dalğaları yaran”, “Qaranlıqda rəqs edən” “Doqvil” və “Avropa”filmlərində ekzistensialist fəlsəfəsinin təsiri hiss olunur. “Qaranlıqda rəqs edən” və “Doqvil”filmlərində rejissor Amerikanın antihumanizmini tənqid edir. Birinci filmin qəhrəmanı Selma (Byork)Çexoslavakiyadan Amerikaya işləməyə gəlmiş emmiqrantdır. O, zavodda işləyir, irsi göz qüsuru olanoğlunun əməliyyatı üçün pul yığır. Lakin bu arzusu naminə həyatından keçməli olur. Evində kirayəqaldığı Bill onun pullarını oğurlayır. Selma oğlunun gələcəyi uğrunda apardığı mübarizədə özhəyatını itirir. Amerika onu məhv edir. Trierin filmlərindəki dünya Kafkanın absurd dünyasınabənzəyir. Bürokratiyanın hökm sürdüyü bu dünyada insanlar böyük bir mexanizmin alətləridir.Mübarizə insanın həyatı bahasına başa gəlir. Trierin “Doqvil” filmi də Amerika əleyhinə çəkilib.Rejissor filmlərində o cəmiyyəti təsvir edir ki, orada güclülər zəifləri tapdalayır, onlardan sui-istifadəedir. Sonda isə riyakarcasına öz qurbanını arxadan vurub, fəlakət nəhrinə görmür. Cəmiyyət insanınqanını sorduqdan sonra onu istifadə müddəti bitmiş adi əşya kimi zibil qutusuna tullayır.Bu cəmiyyətdə insana dəyər verilmir. Burada pulu olmayanlara nifrət edirlər. Lakin elə bir il-44АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

luzüya yaradırlar ki, guya hamı rahat və xoşbəxt yaşayır. ƏslindəAmerika azadlığı insana boynuna “it xaltası” salmaqlaverir. Trierin kommunist təbiəti təbii ki, onu kapitalist cəmiyyətinə,onun dehumanizasiyasına qarşı çıxmağa vadar edir. Filmboyu tamaşaçı qanqster atasından qaçıb gizlənən Qreysin “Doqvil”tərəfindən pillə-pillə alçaldıldığının şahidi olur. Qreysləcəmiyyətin arasında uçurum var. Doqvil cəmiyyəti ona özgəkimi yanaşır. O, bu cəmiyyətin adamı deyil. Ona görə dəcəmiyyət hər an onu həzm-rabedən keçirməyə hazırdır. Qreyso dərəcədə alçaldılır ki, onu cəmiyyətdən təcrid edib zəncirləyirlər.Filmin sonunda Qreys Doqvildən amansızcasına intiqamalır. Bu cəmiyyətdə hamının günahı olduğu üçün Qreys uşaqdantutmuş böyüyədək hamını məhv edir. Maraqlıdır ki, film boyusəsini eşitdiyimiz təbaşirlə döşəməyə çəkilmiş it canlanır vəhürür. Bu, artıq bütün qəsəbəni Qreysin əmri ilə qanqsterlərinyandırdığı, hamının məhv edildiyi vaxtda baş verir. Qreys təkcəonu sağ buraxır. Çünki onların arasında artıq yaxınlaşma vardır.Qreys bu cəmiyyətdə it həyatı yaşamışdı.“Barışmasan, burda heç nəyə nail ola bilməyəcəksən”“Avropa” filmi öz kəskinliyi ilə daha çox seçilir. IIDünya müharibəsindən sonrakı Almaniyanın ab-havasınıözündə əks etdirən bu film qəhrəmanı Amerikadan gəlmişalman mənşəli Leopold Keslerdir. O, müharibədən uduzaraqçıxmış Almaniyaya kömək məqsədi ilə işləməyə gəlir. LakinAlmaniya onun nəcib və saf ruhunu məhv edərək qatilə çevirir.Birinci dərəcəli vaqonda bələdçi işləyən Kesler hər cür alçalmalaraməruz qalır. Əmisi isə daim ona bu məsləhəti verir:“Barışmasan, burda heç nəyə nail ola bilməyəcəksən”. Filminsonunda vaqonda terror törədən Kesler cismən də məhv olur.Okeana düşən vaqondan xilas olan cəsədi suların qoynundaüzür. Yalnız ölməklə Avropadan qurtulmaq mümkündür.Ölümdən sonra insan rahatlığa qovuşur. Öz ekzistensiyasıuğrunda mücadilə aparsa da, Kesler bunu çoxdan dərk etmişdiki, Avropa adlı bu qatardan xilas olmağın başqa yolu yoxdur.Trierin qəhrəmanları azadlığa can atır. Çox vaxt onlarcəmiyyətlə üz-üzə qalır, cəmiyyət tərəfindən lənətlənirlər.“Dalğaları yaran” filminin qəhrəmanı kimi... Cəmiyyətlə qəhrəmanlararasında antoqonizm mövcuddur. Bu qəhrəmanlar daxiləntənhadırlar, çox vaxt özlərini günahkar və cavabdehsayırlar. Nəhayət, onları sonda ölüm gözləyir. Qəhrəmanlar yalnızöldükdən sonra rahatlığa qovuşurlar. Çox vaxt onlar ölümqarşısında öz mövcudluqlarını dərk edirlər. Trierin fəlsəfəsinəgörə, “Şər mövcuddur və o, hər yerdə hökm sürür. Ondanqurtulmaq isə mümkün deyil”.Jorge Luis BorgiesAnlarƏgər yenidən başlaya bilsəydim yaşamağaİkincisində daha çox yanlış yapardımYaxşı adam olmağa çalışmaz, kürəyi üstə yatardımNəşəli olardım, əvvəl olmadığım qədərÇox az şeyi ciddi görərdimTəmizliyi vecimə almazdımDaha çox riskə girərDaha çox səyahət edərdimŞəfəqi daha çox seyr edərdimDaha çox dağa dırmaşar, daha çox çayda üzərdimGörmədiyim çoxlu yerə gedərdimDoyunca dondurma yeyərdim daha az da lobyaHəqiqi problemlərim olardı, xəyalilərin yerinəHəyatın hər anını xoşbəxt yaşayanlardanamYenidən başlaya bilsəydimYalnız xoşbəxt anlarım olardıFərqindəmisiniz, bilmirəm, həyat budur zatənAnlar, sadəcə anlar. Siz də bu anı yaşayın.Heç bir yerə su, çətir və paraşüt götürmədənGetməyən insanlardanam mənYenidən başlaya bilsəydimHeç bir şeyi götürməzdim üstümdəYenidən başlaya bilsəydim...Baharda ayaqqabımı tolazlardımVə payız bitənə qədər gəzirdim çılpaq ayaqlarlaBilinməyən yollar kəşf edərGünəşin dadına vararUşaqlarla oynardımşansım olsaydı əyərAmma 85 yaşındayam və bilirəm…Çevirdi: QanАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 45

İbrаhim İbаrihmliSizlərə təqdim оlunan şеir mətnləri məncə, bizə məlum оlmаyаn qеyri-аdi zаmаnın, qеyri-аdi оrjinаllığın mətnləridi. Bеləmətnlər оlduğundаn dа mən bir müddət həmin mətnləri çаpа təqdim еtmədim (həmin mətnlər ən аzı iki ildi yаzılıb), fikirləşirdimki, əvvəlcə təqdim еdilən mətnlərin jаnrını müəyyənləşdirim, sоnrа çаpа vеrərəm. Çаpа vеrmək üçün diqqətinizə çаtdırılаcаqmətnlərə bir nеçə məlum jаnrlаrа охşаtmışаm, аğ şеirə, еssеyə və nəsrə. Təssüf ki, mətnlərdə həmin jаnrlаrın хüsusiyyətlərini öztərkibində cəmləşdirdiyini görməmişəm, yəni həmin mətnləri sözü gеdən jаnrlаrın hеç birinə аid еdə bilməmişəm, qеyd еdilənməqаmlаrı həmin mətnlərdə tаpmаmışаm. Özü də аşаğıdаkı səbəblərə görə– Аğ şеiri zаmаnın ахаrındа dеyil, yаlnız zаmаnın vахtsızlığındа аnlаyışsızlığındа yаzmаq mümükündür, оnа görə ki, аğşеiri yаşаdığımız zаmаn dеyil sоnsuzluğun zаmаnı yаrаdıb və həmin zаmаndа Аllаhın zаmаnınа sоnsuz zаmаn əlаvə еdənаnlаyışdı.– Nəsr аnlаyışı, jаnrı insаn ömrünün vахtlа, zаmаnlа əlаqədаr məhdudyyətini аrаdаn götürən аnlаyışdı. Yəni insаn ömründəhər bir yаşаntının, hissin bitməyən tərəfi yохdur, həmin yаşаntılаrın, hisslərin hаçаnsа bitəcəyi mütləqdir. Еlə yаşаntılаrın, hisslərinbitmədiyi yеgаnə vаrоlmа Аllаhdır. Əslində nəsr аnlаyışıdа Аllаhın bitmədən yаşаdığı kаinаtı əhаtə еdən yаşаntılаrın, hisslərinmаhiyyətini Аllаhdаn ötrü müəyyənləşdirən аnlаyışdır və həmdə qеyd еdilən müəyyənləşdirmədə о, dеməkdi ki, ruhu охşаyаn,оrjinаl hər nəsr əsəri, mətni Аllаhındа nəfəsi tохunmаyаn məkаndаkı Аllаhdаn ötrüdə yеni оlаn ruhu охşаyаn yаşаntılаrı, – budünyаnın içində mövcud оlаn – hissləri müəyyən еdib, Аllаhın iхtiyаrınа vеrən bir vаrоlmаdı.Еssе jаnrı; Bir nеçə dəfə bеlə fikirə rаst gəlmişəm ki, еssе jаnrı, аnyаyışı şеirlə nəsrin аrаsındа оlаn jаnrdı, mən bu fikirəhörmətlə yаnаşsаmdа еssее jаnrınа еlə yаnаşmırаm. Əslində еssее jаnrı şеirin nəsr, nəsrində şеir fоrmаsıdır.Şеir (bir аzdа dəqiqləşdirək ki, bu kаinаtın içindəki şеir, pоеziyа аnlаmı), nəsr, еssе jаnrılаrının insаn və kаinаt аnlаmındаkıhüdudlаrının təyin еtməkdə məqsədim оdur ki, Sizə təqdim еdəcəyim mətnlərin şеir, nəsr, еssе jаnrınа аidiyyаtı оlmаdığınıbildirmək istəyimi rеаllаşdırım. Yəni əsаs istəyim sizlərə təqdim еdəcəyim bədii mətnlərin nə şеir (bu kаinаtın içindəki şеir,pоеziyа аnlаmındаn söhbət gеdir), nə nəsr, nə də ki, еssе аnlаyışınа dəхli оlmаdığını аçıqlаyım. mən yаzdığım mətnlərinmаhiyyətinə, üslubunа və sаir хüsusiyyətlərinə dəqiq fоrmаdа bələd оlduğumdаn sözü gеdən həmin bədii mətnlərin jаnrınıdəqiqləşdirə bilmədim, yəni həmin bədii mətnlərin ən аzı mаhiyyəti, üslubu bu kаinаtın şеir, pоеziyа, nəsr, еssе аnlаmınа uyğunоlmаdığınındаn bunu bаcаrmаdım. Bаcаrmаdığımdаn dа təqdim еdilən bədii mətnlərin jаnrını bеlə müəyyənləşdirdim ki, sözügеdən mətnlər yаşаdığımız kаinаtın içinə аid оlаn şеir vəzni, pоеziyа аnlаmı dеyil, bu kаinаtın kənаrındа mövcud оlаn şеir,pоеziyа аnlаmıdı, аyrıcа pоеziyа, şеir jаnrıdı. Bunu həmin mətnlərin bu dunyаnın içinə аid оlаn şеir, nəsr, еssее jаnrlаrının bitdiyiməqаmdаn bаşlаmаsıdа sübut еdir (bu sübüt оnudа аçıqlаyır ki, bu kаinаtdаkı еssе və nəsr аnlаyışlаrının tаm fərqli növləri vаr).Bu dа məni о аnlаmа gəlməyimə şərаit yаrаdır ki, həmin bədii mətnlər mütləq mənаdа yеni şеir, pоеziyа jаnrı kimi qəbulеdilməlidir. Mən göstərilən məqаmlаrıdа qəbul еtdiyimdən sözü gеdən bədii mətnlərin jаnrını bеlə müəyyənləşdirdim. Bu kаinаtınkənаrındаkı şеir, pоеziyа аnlаyışının jаnrsız jаnrınа аid оlаn şеir jаnrı və yа qısаcа jаnrsız jаnrа аid оlаn şеir, pоеziyа jаnrı.JАNRSIZ JАNRА АİD ОLАNPОЕZİYА MƏTNLƏRİSеvgimizi sоnsuzluğа qədər yаşаyаcаğаm (bu gördüyüm yuхununirrеаl rеаllığıdı), о sоnsuz yuхunun sоnsuzluğudа.Sеvgimizin хаtirələrini,mənə yахınlığını sоnsuzluğа qədər və həmçinin sоnsuzluğun ömrünüyаşаdаcаq bizəvə həmçinin sеvgimizin sоnunun оlmаmаğını(хüsusi vurğulаyım ki, sözü gеdən məqаm dünən rеаllаşıb).Sеvgimizin sоnsuzluğunun ömrünübizə yаşаtdığınа görə sоnsuzluğun həmişəyаşаrlığıdı sеvgimiz vəsеvişməyimiz. Və yəni sоnsuzluğun həmişəyаşаrlığındаkısеvgimizin və sеvişməyimizin ömrü həttа sоnsuzluq аnlаyışınınsоnsuzluğu üçündə yəqinləşdirib ki, Dünyаnın mənliyisеvgimizin və sеvişməyimizin məsumluğudu.* * *Qаrаnlıqlаrın müəmmаsı və duyulmаyаnsirrləri qədər görünməzdi ömrüm.Görünməzlikdə ömrümü gün işığınınşüаlаrı аrаmаz. Gün işığının şüаlаrının аrаmаğı ömrümdə gеcələrinqаrаnlıqlаrını duydurаr– sözü gеdən hissi yаşаmаq təхminəndünyаdаkı müsbət аnlаyışlаrı bir-bir sеçibirrеаllıq аnlаyışınа əlаvə еtməyə bənzəyir –gеcələrin qаrаnlıqlаrını duydurаn ömrüm həttаduyulmаzlığıdа duyаr. Duyаr və duyulаr ömrüm qаrаnlıqlаrdа. Mənduyulmаzlığı duyаnvə ömürlərə qаrаnlıqlаrı duydurаnömrümlə bu dünyаdа gözlənilməzliyinsənliliyəm.46АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

* * *Içim uzаnıb göy üzünə, göy üzününənginliklərinə. Tоpа-tоpа, qаrа-qаrа,bəyаz-bəyаz buludlаr içimin yаmаntılаrının üstündəgəzirlər və ulduzlаrdа içimin (özüdə səninlə əlаqəli çеvrəmi) ömrünüişаrırlаrvə yəni içimin ömründə yаşаdığım göy üzünü – аmmа əlаqəsizlikləəlаqəli оlmаyаn tərəflərini – tоpа-tоpа,qаrа-qаrа, bəyаz-bəyаz buludlаrın içində gəzir ulduzlаr.Ulduzlаr bəyаz-bəyаz, şеhli-şеhlisəhərlərin bətnində bəyаz-bəyаz ölümsüzlükvə ömürlər yаşаyırlаr və о, bəyаz-bəyаzölümsüzlükdə və ömürlərdə şеhli-şеhli yаşаnır ruhsuzluğunungöy üzünün ənginliklərində yаşаmаmаsı.Bəyаz-bəyаz ölümsüzlüyün və ömürlərinbəyаz-bəyаz, buludlаrının sеvgisi və çiçək-çiçəkqоvuşmаğın çiçək-çiçək çiçəksizliyin ruhsuzluğunu göy üzününənginliklərindəkiyаşаmаğınа qоvuşdurmаz (zəruri оlduğundаn nəzərinizə çаtdırım ki,mənfi аnlаyışlаrın irrеаllığı оlmur, оlmаğındаn dа sоnsuzluqаnlаyışı həmişəyаşаr vаrоlmаdı).Və о, çiçək-çiçək çiçəksizliyin qоvuşmаzlığınıçiçək-çiçək özünü yаşаyаn zаmаnındаindiyə qədər yаşаnаn sеvgidəki ölümsüzlüyün və ömürlərinqоvuşmаğı çıхıb yаşаmаğımın uğurunа.Bəyаz-bəyаz qоvuşmаzlığın və bəyаz-bəyаzölümsüzlüyün və ömürlərin qоvuşmаğın yаşаmаğının uğrumаçıхаrdıqlаrıbəyаz-bəyаz ölümsüzlüyün və ömürlərinvə bəyаz-bəyаz buludlаrın ömürlərinin bətnində bu dünyаdа bənzərsizvə yа bu dünyаdа bənzəməyən– çох gümаn ki, irrеаl bir dünyаyа bənzəyən – günlər yаşаyır sеvgilər.Sеvgilər bu dünyаdа bu dünyаyа bənzəməyəngünlər yаşаdığındаn dа, həttа yаşаdığımızdünyа yаşаdıqlаrındа, özünü о, sеvgiyəbənzətməkdən usаnmır ki, usаnmır(yəqin ki, о irrеаl dünyаnın usаnmаmаğıdı).Və həmçinin о usаnmаmаq ruhsuzluğungöy üzünün ənginliklərində yаşаmаmаsının usаnmаğıdı(qеyd, əsаs məqаm). О usаnmаq bəyаz-bəyаz ölümsüzlüyün və bəyаzbəyаzbuludlаrınbətnində çiçək-çiçək sеvgiləri bu dünyаnıbu dünyаyа bənzəməyən sеvgiyə sеvdirən sеvgidir.Nəhаyət ki, о çiçək-çiçək, bu dünyаnı bu dünyаyаbənzətməyən sеvgiyə sеvdirən sеvgilər həttа məni ölümüniçində də yаşаdır.günаhlаrlа günаh ömrünü оyаdаn əlаqəsiz əlаqəsinidəvаrоlmа kimi yаşаmаyıb.Günаhlаrlа həttа günаh ömrünü ömründəоyаdаn əlаqəsiz əlаqəsinidə vаrоlmа kimi yаşаmаyаnömrüm mənim ömrümə bənzəmək istməyəndünyаnın və yаlnız ömrümdə göy qurşаğındаölümsüzlüyün rənglərini göstərən Аllаhın ən günаhsız yаşаmаömrününtərəfidi. Mənim yuхulаrı yuхudаn оyаdаn günаhlаrıngörünən və görənməyən tərəflərini yаşаmаyаnömrüm və məkаnsız günаhlаrlа günаh ömrünü ömürlərdəоyаdаn həttа əlаqəsiz əlаqəsinivаrоlmа kmi yаşаmаyаn,yаşаdığım məkаnо qədər günаhsızdı ki, həttа Аllаhdа günаhlаrınımənim ömrümə ibаdət еtməklə yuyur.* * *Yаşаnmаmış bir günü yаşаyırаm, yаşаnmışbir yаşаmsızlığın sоnuyаm (хаtırlаdım ki, bеlə ömürüsulu yаlnız sоnsuzluğа аiddir) və həmçinin о sоnsuzluqlаyаşаmsızlığın yаlnız ölümü аnındа хаtırlаdığı sеvgili ömürlərindəsаyrışmаsıyаm.Sеvgili ömürlərin sаyrışа-sаyrışа yаşаmаğındа yаşаmаqаnlаyışındаkı ölümlərin sоnsuzluğunun bitdiyi məkаnlаrınsаyrışа-sаyrışа yаşаnаn ömrüyəm. Sаyrışа-sаyrışа yаşаnаnömrümdəki sənsizlik аnlаyışının yаşаtdıqlаrını çəkdiyim siqаrеtlərintüstülürənin içində nаğıllаrа çеvrilməsiyəm.Biri yаşаmın vаrоlmаsı və biri yаşаmаmаğınvаrоlmаsızlığı ilə bаşlаyаn nаğıllаrın əksində yаşаnаnçеvrilməsində ömürsüzlükdən itirilən və bir yаşаmınvаrоlоmаsı və biri yаşаmın vаrоlmаsızlığı iləbаşlаyаn nаğıllаrdа tаpılаn tаpılаnlаrınsеvgisində şеhləri çiçəkləyən sеvgilərin ömürlərə dönməsiyəm(yаşаmаğın Аllаhın yаşаmını хаtırlаdаn ömür məqаmı).Və şеhləri çiçəkləyən sеvgiləri gеcələrin şеhlənmişvə şеh qаrаnlıqlаrındа biri yаşаmın vаrоlmаsıvə biri vаrоlоmаsızlığı ilə bаşlаyаn nаğıllаrınbu dünyаyа gətirdiyi qоvuşmаzlığın ömürlərdən sоvuşmаsıyаm,ömürlərə yоvuşmаmаsıyаm. О, ömürlərin sоvuşmаmаsıylа,о ömürlərə yоvuşmаmаsıylа ruhu охşаyаn və sаirələrəm.Yəni о yоvuşmаzlıqlа, о sоvuşmаzlıqlа bu dünyаnınvə Аllаhın хəyаllаrının gеrcəkliyiyəm.* * *Nəhаyət ki, bu mənim – özümə dаirаçıqlаmа; аdım Ibrаhim Ibrаhimlidi,özümdə özümdən əvvəli, indini və sоnrаnıdаyаşаyа bilirəm – görünən və görünməyən yuхulаrı оyаdаn ömrüm.Mənim yuхulаrı оyаdаn ömrüm günаhlаrıngörünən və görünməyən tərəflərini yаşаmır. Yuхulаrıvə yа yuхulаrı yuхudаn оyаdаn ömrümün yаşаdığı məkаndа məkаnsızАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 47

Müasir Amerikada ədəbi proseslər“Literaturnaya qazeta” müasir amerika ədəbiyyatı haqqında oxuculara məlumat vermək məqsədi iləfilologiya elmləri doktoru, Rusiya Xalqlar Dostluğu Universitetinin professoru Mədinə Tlostanova iləsöhbəti dərc edib. Müsahibəni cüzi ixtisarla diqqətinizə təqdim edirik.Amerika ədəbiyyatında nələr baş verir?ABŞ ədəbiyyatında müasir siyasi və ictimai hadisələr necə əks edilir?Son 20 ildə ABŞ ədəbiyyatında diqqətəlayiq hansıhadisələr baş verib?Son 20 ildə ABŞ ədəbiyyatında əsas hadisələrdən birikimi, yəqin, postmodernizmi, yeni estetik formalı və yeni problematikalıregionalizmi, multimədəni ədəbiyyatı göstərməliyik.Bu, şərti bölünmədir, axı müəlliflərin çoxu ümumiləşmiş postmodernistestetikasının elemenlərini özlərində birləşdirirlər,eyni zamanda onlar regional və ya etno-irqi estetik ənənə iləəlaqəlidirlər. İsmayil (İşmael) Rid – afro-amerikan postmodernistyazar buna səciyyəvi nümunədir.Postmodernistlərdən danişarkən, yaşlı nəslə mənsubmüəlliflərdən Kurt Vonnequtun ( “Zaman təkanları” son romanı),E.L.Doktorounun (“Reqtaym”, “Marş”) adlarını çəkməkolar. Bu illər ən mürəkkəb amerikan postmodernisti sayılanTomas Pinçon üçün də məhsuldar olub. Onun son kitablarıC.Coysun kitabları kimi o qədər qəlizdir ki, onları tərcüməetmək mümkün deyil. Pinçonun 2006-cı ildə yazdığı minsəhifəlik “Məhkəmə gününə” romanında yüzlərlə personay, onlarlaməkan var, üstəlik, təsvir edilən məkanlardan bəziləri uydurmadır.İndi amerikan ədəbiyyatında fərqli postmodernizm tipiyaranır, onun əsas fiqurları Pol Oster və Don DeLillodur. DeLillonuAmerikada çox sevirlər, Pol Oster isə Avropada amerikanyazarı kimi daha məşhurdur. DeLillo Amerikanı bütünxırdalıqları ilə ironik şəkildə ifşa edir. Onu çox zaman antipatriotizmdətəqsirləndirirlər. Yazar isə bunu müasir yazıçı üçünən yaxşı kompliment sayır.Tənqid Pol Osteri amerikan Kafkası adlandırır. O, sırfintellektual müəllifdir, əsil yazar-ədəbiyyatşünasdır. Oster postmodernistpoetikasını kamilliyə çatdırır və faktiki olaraq, onudağıdır. Milli ənənədən uzaqlaşma Osterin metahekayələrindədərin və parlaq şəkildə özünü biruzə verir.Reqionalizmə gəlincə, Amerikada hələ də mədəniyyət,dil, mentalitet fərqləri tam silinməyib. ABŞ-ın Cənub ədəbiyyatıparlaq və maraqlıdır. Bu ədəbiyyatın görkəmli nümayəndəsi– Puliser və Milli kitab mükafatlarının laureatı, Folkneryaradıcılıq xəttinin davamçısı Kormak Makkartidir. Onun1985-ci ildə yazdığı “Qanlı meridian” vesterni son 25 ilin üçən yaxşı amerikan kitablarından biridir. Maraqlı cənub müəlliflərindənBobbi Meysonun, R.O. Batlerin, Barri Hanunun adlarınıda çəkmək olar.ABŞ-da son 20 ilin ən əsas ədəbi hadisəsi – Toni Morrisonunformasına görə mürəkkəb, təsir gücünə görə möhtəşəmolan “Sevimli qadın”, “Caz”, “Cənnət” trilogiyasıdır.Trilogiyada yazar xüsusi afro-amerikan təcrübəsini milliamerika ənənəsi ilə əlaqələndirir. Morrison afro-amerikanmənəvi tarixini fəlsəfi-bədii cəhətdən ABŞ tarixində bərpa etməyəçalışır.Latın-amerikan və karib mənşəli müəlliflər də ədəbiyyataxüsusi estetikalarını gətirir: A.Kastilyo, O.İhuelos, S.Sisneros,E.Dantika, C.Kinkeyd, M.Kliff, H.Alvares və s. İki dil,iki mentalitet, iki mədəniyyət – bu mövzular ən yaxşı asiyaamerikanyazarlarını məşğul edir; onların sırasına hind mənşəliB.Muherci, C.Lahiri, çin-amerikan mənşəli M.Honq Kinqston,istedadlı iordan-amerikan nasiri Diana Əbu Cabir aiddir.ABŞ ədəbiyyatında müasir siyasi və ictimai hadisələrnecə əks edilir?Amerika yazarlarının çoxu Amerikanın əsas mifologemləriniyenidən dərk etməyə çalışır, qloballaşan və amerikanlaşandünya şəraitində milli problemlərə qayıdır, müasir amerikalınınkimliyini təyin etmək istəyir. Müəllifləri demokratiya və ondandoğan problemlər, fərdin cəmiyyətdə azadlığı, amerika xəyallarınınironik qavrayışı, amerikan narrativlərinin (məsələn,seçilmişliyin, milli tarixin) dağıdılması kimi məsələlərdüşündürür. XX əsrə yekun vurmuş kitablardan Filip Rottun“Amerika rəvayəti”, Riçard Fordun “Müstəqillik günü”, Pol Osterin“Leviafan”, Don DeLillonun “Dünyanın tərs üzü” və, əlbəttə,Con Apdaykın çoxsaylı “Dovşan”larını göstərmək olar.Terrorizmlə bağlı əsərlər 11 sentyabr partlayışından xeyliəvvəllər də yazılırdı, lakin DeLillonun 2007-ci ildə yaratdığı“Yıxılan” əsəri terror mövzusunu daha da qabartdı. İraqmüharibəsi isə, əksinə, orta təbəqə ağdərili amerikalıları o qədərdə maraqlandırmadığına görə mövzu ədəbiyyatda da ciddiəksini tapmayıb.ABŞ-da və bütün dünyada mükafatvermə prosesi(Nobel mükafatı) ədəbi prosesi kifayət qədər əks etdirirmi?Bu gün, aşağı və yuxarı, ali ədəbiyyat arasında fərqlərinsilindiyi dövrdə, milli ənənələrin, media janr və tiplərinin,“ədəbi proses” ifadəsinin şərtiliyi göz önündədir. Mükafatlaragəlincə, beynəlxalq ədəbi mükafatlar bütün XX əsr boyu dahaçox korporativləşirdi. Nobel mükafatı isə xalis siyasi aktdır.Amerika mükafatları, məsələn, Puliser mükafatı əvvəlləranqlosaks olmayanları inkar edirdisə, indi multimədəni fazasınaçatıb. Son 20 ildə bu mükafatı almış yazarların arasında hindliqadın-yazar C.Lahiri, kubalı O.İhuelos, yunan mənşəli Cefri48АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Yevgenidis (transseksual haqqında romanına görə) var. Son 20ildə Puliser mükafatı tanınmış yazarlarla yanaşı, birgünlükkitablara da verilirdi. Məncə, ədəbi mükafatlar arasında ən ciddisiqeyri-siyasi Milli kitab mükafatı və tənqidçilər cəmiyyətininmilli kitab mükafatıdır.Lakin ədəbi əsərin keyfiyyəti, oxucu marağı, əsərin estetikdəyəri ilə mükafatın verilməsi arasında əlaqəni axtarmaqdüzgün deyil, çünki Amerikada həqiqətən yaxşı əsərlər illərlərəflərdə tozlanır, gec tanınır, bəzən də digər ölkələrdə tanınandansonra Amerikaya məlum olur. Şedevrlər bazarın, dəbin,naşirlərin tələblərinə zidd olaraq yaradılır. Buna parlaq nümunə- Vilyam Folknerdir. O, ən yaxşı əsərlərini sandıq üçünyazmışdı, oxucu və naşirlərdən əlini tamam üzmüşdü. ABŞ-daxeyli ədəbi mükafat var və onlar dəqiq şəkildə “təbəqələşib” –elitar, populyar, eksperimental, kütləvi-patriotik mükafatlar var.Odur ki, ABŞ-da ədəbi proseslər çoxdur, onlar xaotik şəkildəbirgə mövcuddur.Mükafatlardan başqa, daha nələr ABŞ ədəbi prosesinistrukturlaşdırır? Jurnalların, məsələn, “Nyu Yorker”jurnalının, nüfuzlu nəşrlərin, universitetlərin reytinqlərdərolu varmı?Bunların hamısı XX əsrin ortalarında özünü doğruldurdu.“Nyu Yorker” jurnalı ən yaxşı müəlliflərin hamısını olmasada, əksəriyyətini çap edirdi. İndi bu jurnalın hekayəbölümü çox kiçilib, hərçənd vaxtilə jurnalın hər sayında birneçə hekayə dərc olunardı. İndi ədəbi dəbin və ədəbi fikrinyaradıcısı kimi jurnalların rolu sıfıra enib. Kitab reytinqləri bugün də tərtib edilir, lakin qəzet və internet reytinqləri oxucularadaha böyük təsir göstərməkdədir. Məsələn, DeLillo populyaryazar olsa da, mükafat siyahılarına düşə bilmir. Universitetlərədəbiyyata real təsir göstərmir, akademik tədqiqatlar isə adi oxucularüçün maraqsızdır.ABŞ-da ciddi kitab oxucuları çoxdurmu?Mən elmi dərəcəyə malik intellektual insanlarla ünsiyyətdəyəm.Onlar çox oxuyurlar, amma bədii ədəbiyyatdandaha çox yazarların bioqrafiyasını, tarixi, siyasi kitabları oxuyurlar.Ümumiyyətlə, Amerikada oxucuların sayı azalmaqüzrədir, bu, kitabların keyfiyyətindən asılı deyil. 50 yaşlıamerikalı daha gənc adama nisbətən daha çox oxuyur, hərdördüncü amerikalı isə heç kitab oxumur. Qadınlar ildə ortahesabla 9, kişilər 5 kitab oxuyur.XX əsrin birinci yarısı ilə müqayisədə müasir ABŞədəbiyyatının vəziyyəti haqqında nə deyə bilərsiz?ABŞ ədəbiyyatının nüfuzu dünyada həmişə yüksək olmayıb.Hələ XX əsrin əvvəllərində hətta ABŞ-ın özündə milliədəbiyyatı ayrıca öyrənmirdilər, yalnız ingilis ədəbiyyatı iləbirgə öyrənirdilər. O zaman (elə indi də) müasir yazarları fictionadlandırırdılar, yəni onları ciddi ədəbiyyata deyil, belletristikayaaid edirdilər. XX əsri amerika əsri hesab edirlər, lakinonun ədəbiyyat salnaməsi yüz ildən qısadır. Bu mərhələ 1920-1960-cı illəri əhatə edir. Sonralar Amerikanın mədəni məhsulkimi geniş ixrac etdiyi kino ədəbiyyatın yerini tutur. Ayrı-ayrımaraqlı müəlifləri nəzərə almasaq, son 20 ildə amerikanədəbiyyatını təsir gücünə görə onun qızıl əsri ilə müqayisəetmək olmaz. Səbəblər çoxdur – bir sənət forması kimi ədəbiyyatıntənəzzülü, ümumən, milli incəsənətin tənəzzülü... Odur ki,son 20 ildə ədəbiyyata gəlmiş yazarların möhkəm milli bağlılığıyoxdur və məğzinə görə, onlar transmədənidirlər. Bu hissiV.Nabokov nə vaxtsa belə ifadə edib: “Yazıçını pasportuna görədeyil, kitablarına görə mühakimə etmək lazımdır”.ABŞ ədəbiyyatı bizdə (Rusiyada – tərc.) necə təqdimedilir?Bəs “əritmə peçi” nəzəriyyəsi və afro-amerikan,asiya-amerikan, latın-amerikan ədəbiyyatları təcrübəsin -dən nə deyə bilərsiz?Əritmə peçi nəzəriyyəsi – XX əsrin əvvəllərinə aidpanavropa anlayışıdır. Bu anlayış ag olmayan irqlərə və etnikqruplara heç vaxt aid olmurdu. 60-cı illərdə etnik dirçəlişlərləəlaqədar olaraq, “əritmə peçi” digər model ilə əvəz edildi - multimədəniyyətliAmerika peyda oldu. Etno-yazarlar öz xalqınınekzotik fərqini təsvir etməklə yanaşı, amerikan ədəbiyyatınınestetik tələblərinə riayət etməli olurdular. Lakin 1980-ci illərdəanqlosaks olmayan istedadlı və müstəqil yazarlar bu roldanimtina etdilər. Onlar əvvəllər icazə verilməyən problemlərdənyazmağa başladılar. Məsələn, indi əsərlərdə xoşbəxt assimilyasiyadeyil, ksenofob cəmiyyət tərəfindən “yadları” inkaretmək, təcrid etmək halları təsvir edilir. İmmiqrant ənənəvimədəni xüsusiyyətlərindən təmizlənərək amerikalıya çevrilmir,əksinə, dilini, dinini, mənəvi dəyərlərini qorumağa çalışır vəbəzən bu problemlər gəlmələrin şəxsiyyətini parçalayır. Etnikyazarlar ultramüasir Amerika dünyası ilə, məsələn, Çin mifologiyasınıbirləşdirir. XX əsrin sonunda multimədəniyazarlara diqqət və maraq artdı. Onların əsərlərində qərb-şərqhibrid poetikası, ənənəvi janrlardan (memuar, avtobioqrafik pomanlar)orijinal istifadə əsərlərə marağı artırırdı. Bu səbəbdənABŞ-da multimədəni ədəbiyyat beynəlxal kitab bazarında əlasatılan ədəbi mala çevrildi. İndi bu proses bir az səngiyib, dahadoğrusu, transmədəni müəlliflər ABŞ sərhədlərini aşıblar.SSRİ-də xarici ədəbiyyatın sovet qanunları yaradılmışdı.Son 20 ildə vəziyyət dəyişib – ideoloji senzura yoxdur, ammaonun yerini bazar senzurası tutub. İndi zəif əsərlər daha tez tərcüməedilir və böyük tirajlarla satılır. Məsələn, pulgətirənamerika yazarı Con Qrişem ədəbi cəhətdən orijinal yazarsayılmır, lakin onun bütün “hüquqi romanları” rus dilinə tərcüməedilib. Təəssüf ki, müasir oxucu amerika yazıçılarıdeyəndə, ilk növbədə Qrişemi və Tom Vulfu xatırlayır. Nəzərəalmalıyıq ki, Amerikada bir yox, xeyli ədəbiyyat var və hərədəbiyyatın öz oxucusu, əsas fiqurları (yazarları) var. Vampirlərinhəyatına aid kitabları sevənlərin ciddi ədəbiyyatdan xəbəriyoxdur. Bu gün amerika ədəbiyyatı haqqında vahid fikir sürməkmümkün deyil, çünki o, onu törədən cəmiyyət və mədəniyyətkimi çoxşaxəli, mürəkkəbdir.İlk növbədə, hansı kitabları məsləhət görərdiniz?İlk növbədə Pol Osterin “Leviafan” kitabını, ConatanFranzenin 2001-ci ildə Milli kitab mükafatını almış “Dəyişiliklər”ailə saqasını. Amerikalı olsa da, daim başqa ölkələrdəyaşayan, postkolonial ədəbi ənənəyə sadiq olan Pol Terununda adını çəkməliyəm. Maykl Kanningemin “Seçilmiş günlər”pomanını, ABŞ-da ədəbi mükafatlar almış Hunot Dias və AleksandrHemonun romanlarını da qeyd etməliyəm.Çevirdi: Sima ƏnnağıАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 49

Murad Köhnəqala“Ata yurdu” - tarix kitabı“Ana sözü”nə ata sözü” adlı məqaləmi oxuyub vəcdə gəlmiş bir valideyn mənə, 5-ci sinif üçün nəzərdə tutulmuş “Atayurdu” adlı tarix kitabını vərəqləyib göstərərək xahiş elədi ki, bu dərs vəsaiti haqda da qeydlərimi yazım. Vətəndaş valideyn eləbirinci andan başladı ki, nə üçün üz qabığının içəri üzündəki və kitabın 3-cü səhifəsindəki Azərbaycan bayrağının şəkilləri standartauyğun verilməyib.Baxdım ki, doğrudan da bayraqlardakı ay-ulduz rəsmləri, qəbul olunduğu kimi, bayrağın tən ortasında yox, sol tərəfindəyerləşir. Halbuki, doğrudan da, bayrağın qırmızı zolağı üzərindəki ay-ulduz rəmzi ümumilikdə tən ortada olmalıdır. Şəkili oxucularınxəyalında cızmaq üçün deyirəm ki, kitabdakı bayrağın tən ortasında ulduzu nəzərdə tutduqlarına görə Ay sola çəkilərəkproporsiyanı xeyli pozmuşdur. Vətəndaşın iradını ilk əvvəl qəlbimdə vasvasılıq kimi qəbul etsəm də, diqqət kəsildikdən sonra anladımki, bu, doğrudan da böyük sayqısızlıqdır. Qeyd olunduğuna görə, kitabın elmi redaktoru əməkdar elm xadimi, AMEA-nınmüxbir üzvü Yaqub Mahmudlu, rəyçilər isə, tarix elmləri doktoru, professor Süleyman Məmmədov, pedqoji elmlər namizədi,dosent Mübariz Əmirov və Bakı şəhər “Intellekt” liseyinin müəllimi Elmin Imanovdur. Aşağısından yazılıb: “Dərslik metodikcəhətdən Nərgiz Məmmədova tərəfindən işlənmişdir” (Bakı-2008, Askoliqrafiya).“Can Azərbaycan”Kitaba, mən başa düşə bilmədim, ön sözdü, girişdi,siftədi-nədi, “Vətənim Azərbaycandır!” adlı düz 12 səhifəlikyazı verilib. Bu yazını oxuyanda bilmirsən Zəlimxan Yaqubaqulaq asırsan, bilmirsən meyxana yarışındasan, yoxsa rəhmətlikŞirin Zərdablı ilə şirin-şirin söhbət eləyirsən. Yazı başdan-ayağayersiz-səbəbsiz gur-gur guruldayır. Hər cümlədə - ZəlimxanYaqubun cümlələri kimi - həmcins üzvlər mütləq sadalanır.Meyxanada olduğu kimi, hər bəndin arxasında cümlələr təkrarlanır.Bəs Şirin Zərdablı haradan yada düşür? Çünki, yazınıncümlələri rəhmətliyin prezidentliyə namizəd olanda oxuduğuplatformanın cümlələrinə çox bənzəyir. 12 səhifəlik bu yazınınsonunda isə belə yazılıb: “Yaqub Mahmudlu, əməkdar elmxadimi, AMEA-nın müxbir üzvü”. Sanki şairin şeirlərinə uğurluyol yazıb. Hər halda mən tarix kitabına yazılan bu siftənin janrınıdəqiq müəyyən eləyə bilmədim. Yazı, aşağıdakı xırdabaşlıqlara bölünüb: “Ulularımızın müqəddəs əmanətidir -Vətən!” “Namusum, qeyrətimdir - Vətən!” “Dünyanın ənqədim məmləkətidir Vətənim!” “Bol sərvətli: min nemətli, qızılkörpü - Azərbaycan!” “Qədim dövlətlər diyarı - Azərbaycan!”“Vətən üçün yaşayanlar yaşadırlar Vətəni!” “Birlik yox olandayox olur Vətən də!” “Dirçəlir Vətən”… Yarımbaşlıqların hərbiri tapança kimi açılan bu sözlərlə qəfil tamamlanır: “CanAzərbaycan!” Həyatında belə bir tarix dərsliyindən istifadəeləməyən vətəndaşlar tamarzı qalmasın deyə, Yaqub müəlliminbu yazısından onlara sürpriz eləmək istəyirəm. Elə ilk cümlələrdənbaqşlayaraq ki, 5-ci sinif şagirdinin sentyabr dilxorçuluğunuhərə özündə sınasın: “Vətənim Azəraycandır, ulubabalarımızın bugünkü nəsillərə müqəddəs əmanəti - Azərbaycan!Atalarımızın hər bir Vətən övladına candan əziz yadigarı -Azərbaycan! Vətən mənim tərcümeyi-halım, şanlı keçmişim,bu günüm, sabahım, əbədiyyətimdir”. Bəsinizdimi? Hələ sonranələr yazılıb… Nə bilim, Vətən bir əmanətdir, əmanətə xəyanəteləməyin və s. Və birdən qara seçmə hərflərlə yazır: “Andiçirəm Vətən şəhidləri, şəhid babam, atam, anam, qardaşım,bacım… müqəddəs ruhlarınız qarşısında and içirəm: bizəəmanət etdiyiniz müqəddəs Vətən torpağını göz bəbəyi kimiqoruyacağam! Nə qədər canda canım var, sənə sadiq qalacağam,müqəddəs Ata yurdum mənim! Yolunda canından50АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

keçməyə hazıram, Azərbaycan, Azərbaycan! Can Azərbaycan!”Necədi səninçün? Əsgərlikdəki andiçmə mərasiminə bənzəmirki?.. Sonra hər başlıq altında nələr yazır, nələr yazır… Nə bilim,“şanım-şöhrətim, namusum-qeyrətim, vüqarımsan, qürurumusəndən alıram, elim-günüm, yurdum-yuvam, bəxtim-taleyim,gücüm-qüdrətim, arxam-dayağım, əbədi sığınacağım, sonmənzilim, əbədiyyətim Azərbaycan!” Arxasınca yenə: “CanAzərbaycan!” Təzədən o məsələ yenə başlayır, nə bilim:“Dünyada hərə öz ölkəsinə bağlıdır, mən də öz ölkəmə - Odlaryurdu Azərbaycanıma bağlıyam. Yer üzünün ən qədimmədəniyyət ocağı, Avropanın ən qədim sakinləri (guya biz! -M.K), Qədimdən də qədim diyarım…” Sonra yenə bir dənə gurultulu:“Can Azərbaycan!” Dayanın, dayanın, hələ qaçmayın,bu hələ harasıdır. Bezdirəcəm sizi. Niyə maraqlanmırsınız,görək, uşaqlarımıza dərsliklərdə nə keçirlər? Xeyri yoxdur, buraxmayacağamsizi, xahiş edirəm, öz cəzanızı çəkibən axıraqədər oxuyun bu yazını! Sonra yazır: “Ulu Tanrı heç nəyiəsirgəməmişdir mənim Vətənimdən - doğma Azərbaycanımdan!Başı qarlı dağları, şəfalı yaylaqları, bağlı-bağatlı, minbirnemətli vadiləri, bərəkətli düzləri, bol sulu çayları: gölləri,ovalıqları, sıx meşələri, ormanları, ucsuz-bucaqsız çölləri,səhralıqları, qışlaqları, gül-çiçəkli çəmənləri, buz bulaqları…var yurdumun!” Bir az nəfəs alın, arxasını gedəcəyik… Hazırmısınız?..Onda getdik: “Ana torpağımın altı da, üstü də mincür sərvətlə zəngindir. Dünyaya səs salan neftim, qazım, filizyataqlarım, pambığım, taxılım, ipəyim, çayım, meyvəbağlarım… daha nələrim, nələrim var mənim! Bu bol sərvət,hər cür nemət anamız Azərbaycana, qədirbilən xalqımızailahidən bəxş olunub. Bəxş olunub ona görə ki, Vətən övladlarıheç zaman, heç nəyə möhtac olmasınlar, yadlara əl açmasınlar!”Axırda yenə: “Müqəddəs ata yurdum - Azərbaycan!” Can Azərbaycan!”Hər şeyi var, bircə tarix kitabın yoxdur!“Qara donlu kafirlər”Sonra müəllif heç bir tarix göstərmədən, heç bir tariximənbəyə istinad etmədən Azərbaycan torpaqlarında tarixən qurulmuşdövlətlərin adını fəxrlə sadalayır. Tarixi düşmənlərimiziisə “qara donlu kafirlər” adlandırır. Müəllif ermənilərə və qeyrimüsəlmanlaraöz nifrətini daldeyləyə bilmədiyindən “qaradonlu kafirlər” ifadəsini xüsusi qara qrafikada verir. Mətninqıraqlarını isə müxtəlif şəkillər bəzəyir. Məsələn, hansısa tarixixəritədən kəsilib götürülmüş, üstündə “Şəki xanlığı”, “Qubaxanlığı”, “Təbriz xanlığı”, “Gəncə xanlığı” yazılan bu anlaşılmazşəkillərin ölçüsü kibrit qutusunun yarısı, yaxud komsomolakeçmək üçün tələb olunan fotoşəkil ölçüsündə olar. Bayaqdansizə sürpriz eləmək istədiyim məsələnin də üstünə gəldik.Məsələ ondadır ki, sən demə, Yaqub Mahmudlu həm də şairimiş. Bəs bayaqdan guruldatdığımız “Can Azərbaycan!”ifadələri elə-belə yaranmayıb ki!!! Yazının düz 11-ci səhifəsindəbelə bir tükürpədici şer parçası da verilib:“Şaqqalandı, parçalandı Azərbaycan, Öz içindənparçalanmış Azərbaycan!”Sonra mötərizə açılıb, arasında yazılıb: Yaqub Mahmudlu.Sonra yenə: “Can Azərbaycan!” Bayaq sizin üstünüzədirənməyimə baxmayın, artıq mən özüm bıkdım bu yazıdan.Mən başa düşmürəm, bu tarix kitabıdır, yoxsa deklamasiya konspekti?Babaların əmanəti,Balaların xəyanətiYaxşı, adlayaq əsas dərs mətnlərinə. Birinci paraqrafınadı: “Azərbaycan abidələr diyarıdır”. Mətn yenə başlayırzarıyıb zəhlə tökməyə, nə bilim abidələr tarixin yadigarıdır, babalarımızınqoyub getdiyi müqəddəs əmanət… Axır ki, gəlibçıxır Azıx mağarası haqda məlumat verməyə. Nəhayət, ilktəxmini tarixi rəqəm, Azıx adamı 350-400 min il bundan əvvəlyaşamışdır. Paraqrafın sonu seçmə qara hərflərlə belə qurtarır:“Ulu torpaqlarımızın xeyli hissəsini düşmənlər müxtəlif vaxtlardaələ keçirmişdir. Bu ərazilərdə onlar özlərinə dövlət də qurmuşlar.Məsələn, hazırkı Ermənistan adlı dövlət də beləyaranmışdır. Xalqımızın yağı düşmənləri həmin torpaqlarımızayiyələnmək, burada ulu babalarımızın izini itirmək üçün bütünbu abidələri məhv etmişlər. Ulu keçmişimizə, babalarımızınəmanətinə layiqli varis olmaq üçün həmin abidələr haqqındaməlumatları dərindən öyrənməli, tarixi həqiqəti bilməliyik.Çünki zaman keçəcək, biz yenidən itirilmiş torpaqlarımızınsahibi olacağıq!” Bax, beləcə gurultulu sözlərlə mətni başavurub və inanırıq ki, mütləq itirilmiş torpaqları atəşkəs yoluylageri qaytaracağıq…Keçi otaran qardaşlarİkinci paraqraf çox maraqlıdı, dadlıdı, ləzzətlidi,məzəlidi: “Azıx mağarasının sirri”. Mətnin əvvəlində bucümlələr qara seçmə hərflərlə beş misralı şeir kimi verilmişdi:“Yüz min illərlə hesablanır Azərbaycan torpağında ömürsürmüş ən qədim insanın - Azıx adamının yaşı!.. Avropanın ənqədim sakinlərindən, dünyanın ən qədim xalqlarından biridirmənim xalqım - Azərbaycan xalqı!” Yaxşı, qoy bir-iki kəlmədə mən deyim. Birincisi, Azərbaycan Asiya qitəsində yerləşir.Azərbaycan insanı da asiyalı insan tipinə aid olunur. Ikincisi,“Azərbaycan xalqı” sözü lap bu yaxınların söhbətidir. Yaxşı,mən bu qədər. Keçək mətnə, görək Azıx mağarasını, əməkdarelm xadimi Yaqub Mahmudlunun bayaqdan dediyi uluxalqımızın hansı ulu arxeoloqu, hansı ulu alimi kəşf etmişdir.Mən dedim, siz də inandınız… Nə arxeoloq, nə tarixçi, nə ulualim?! Azıx mağarasını, sən demə, keçi otaran qardaşlar kəşfedibmiş. Mətndə deyilir ki, Bəşir və Lətif adlı iki qardaş Füzulişəhəri yaxınlığında Kaha dərəsi deyilən qayalıqda keçiotarırmışlar. Qardaşlar keçiləri buraxıb moruq yığmağa gedirlər.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 51

Necə deyərlər, “soldat spit, slujba idyot”. Hə, bir də uşaqlarqayıdıb gəlirlər ki, bəs, keçilər yoxdu. Ora keçi, bura keçi…uzaqdan görürlər ki, keçilər bir kahanın ağzına yığışıblar.Yaxınlaşanda görürlər ki, keçilər yenə yoxa çıxdı. Lap sehrlinağıllardakı kimi. Sən demə, keçilər kahaya giriblər.Qardaşlardan Bəşir tayı ağıllı çıxır, ayağındakı qaloşunu kəsibağaca keçirir və yandırır. Onlar düzəltdikləri bu məşəlləkahanın içinə doğru xeyli irəliləyirlər… Bax, Azıx mağarasıbelə kəşf olunur. Mətnin axırlarında belə bir ürəkparçalayanepizod yazılıb: “…Azıx sakinlərinin yeməyi qurtarmışdı. Ikigün idi ki, ovçular əliboş qayıdırdılar. Budur, bu gün də ovçudəstəsi mağaradan çıxıb ova yollandı. Kahada qalanların isəhərəsi bir işlə məşğul idi. Kimi ocağın közünü qoruyur, kimisiocaq üçün odun, çör-çöp yığır, kimisi də ətrafdan meyvə və s.yem toplayıb gətirirdi. Azıx adamlarının həyatı yemtoplayanlardan və ovçulardan asılı idi”. Bu abzas bitdikdənsonra, ovçuları iki gün əliboş qayıdan Azıx sakinlərinin taleyihaqda heç bir məlumat verilmir. Başa düşülmür, əməkdar elmxadimi 5-ci sinif şagirdlərini nə üçün bilə-bilə belə nigaranqoyub? Hər halda arxeoloji qazıntılar nəticəsində “ata yurdu”elminə məlum olmuşdur ki, ulu xalqımızın ulu ovçuları ovdandüz iki gün əliboş qayıdıblarmış.Novruz, Novruz bahari… Üçüncü paraqrafın adı nə olsayaxşıdır? “Xalqımızın novruzu”. Bəli, sentyabr ayıdır, dərslərtəzəcə başlayıb. Qəfil Novruz bayramı haqda gurultulu bir mətngəlir. Müəllim də, şagirdlər də çaş-baş qalırlar. Dördüncü dərs“Azərbaycan dövləti Manna” adlanır. Dərhal qara hərfli birpafos: “Dünyada ən qədim dövlətlər diyarıdır Azərbaycanımmənim!” Mətn başlayır: “Biz indi sizinlə çox uzaq bir keçmişə- üç min il bundan əvvəlki keçmişə - üç min il bundan əvvəlkidövrə səyahətə çıxırıq”. Sanki uşaqları avtobusa doldurubharasa aparırlar. Sonra nağıl başlayır. Manna dövləti haqdadəqiq tarixi bilgilər vermək əvəzinə, düz beş səhifə hansısa,xəyali iki tacirin söhbəti verilir. Maraqlananlar kitabı əldə ediboxuya bilərlər.Can Yaqub Mahmudlu!Nə isə, onsuz da, bundan tarix kitabı düzəltmək mümkündeyil. Keçək kitabın lap arxa səhifələrinə. Əlbəttə, bunsuzkitabmı olar? Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsi haqda“Yeni Azərbaycan qurucusu” adlı mətn 252-ci səhifədən 283-cü səhifəyə qədər uzanır. Mətndə Heydər Əliyevin düz 12 ədədşəkli verilib. Insanı bu qədər bayağılaşdırmaqmı olar?. Axı bufotoalbom yox, tarix kitabıdır. Şəkil demiş, kitabın 215-cisəhifəsində maraqlı bir şəkil də var. Yaqub Mahmudlu və AbelMəhərrəmov yan-yana qurulmuş kürsülərə sinə gəriblər. MisirMərdanov isə onların arasında məğrur dayanıb. Görünür kitababu qədər əziyyət çəkmiş Yaqub Mahmudlu özünü dəəbədiləşdirməkdən geri qalmır. Can Yaqub Mahmudlu!Nərmin KamalBala pişikBala pişik,gün gələr böyük pişik olarsan,titrəyən vergül quyruğun da böyüyər,böyük ağacların kölgəsində uzanarsan...küçələrdə gəzib donanda,quru çörəklər, şəndir tikələrağzı düyünlü sellofan torbalardan çıxmayanda,səliqəli ev sahibələrisüfrə artıqlarını iç-içə torbalara qoyanda,onları gəmirib açmaq işin ağırlaşandagedəcəyin bir ev olar,qapını üzünə açıb bir qab şorba verənin olar,“sən nə qəşəng pış-pışsan” deyənin olar,yeyib ağzını yalayarsan,yenə küçələrə qayıdarsan...böyük maşınların böyük sürücüləri olar,sən keçəndə saxlayarlar maşını,basmazlar canınısən yolu uzun qatar kimi keçərsən,gözlərini yumub-açarsanhəyatın acı günləri də keçərgözlərinin titələrinə toplanan qumlarşəfqətli əllərlə silinərarın-arxayın davam edərsən yolunayeni oyuna, yeni oyuna...yavru pişikgün gələrböyük pişik olarsan23 May 200952АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Pişik və qulaqEvİstərdim elə bir evim olsun kialtından dostlarımın evlərinə tunellər olsunistərdim elə bir evim olsun kiçox yekə olsunbir neçə mərtəbəlionlarla otaqlısəliqəli sahmanlıetnik üslubda dizaynlıancaq mənçıxıb onun dar çardağında yaşayımdamım konusvariistərdim elə bir evim olsun kihər yeri göy rəngdə olsunüstündə qırmızı – qırmızı nöqtələri23 may, 2009MikkiYataq dəstiminmələfəmin, yorğanımın və yastığımın parçası elədir ki,üstündə rəngbərəng Mikki Maus rəsmləri vargecəyarı oyanıbyarıyuxuluMikkinin qara papağınıyekə bir dozanqurdu sanıbqorxurambarmağımın ucunu qaraya vurub yoxlayıramya dahövlnak sıçrayıb TAP başına çırpıram,parçadır, - görüncə arxayınlaşıb yatıramMikki də yatır.Bir ağ pişik tanıyıram,dümağ, ağappaq, quyruğu bir şələ,ah qovaqlar,qulaqlarını ülgüclə kəsib uşaqlar.mən onu Moskva prospektindəAntalya pərdə dükanının önündə tapdımartıq uşaqlar çoxdan qaçmış,qan qulaqları aparmış,ümid qurtarmışdı...onu həkimlərə apardım,Qarayev metrosu yanında zoomama Rena,Rus dram teatrı yanında zoopapa Saşa,levomikol,streptasit tozu,antikleyş mayelər...rejimə riayət etdim,hər səhər, hər günorta, hər gecəyaranı perekislə silibtozlar çəkdim,damcılar tökdüm...beyninə rişə atıb – dedilər,qalmaz, ölər – dedilər,qalsa da, dörd yaşı var, kar olacaq,kim baxacaq,maşın səsi duymayacaq – dedilər,şişi var, xərçəngdir – dedilər,nə qədər söz varsahamısını dedilər...indimənbu gözəl pişik yatmışkəno qədər ağ ki,yatdığı yerə sanki duman çökmüşkənhələ ümid var ikən yarasının qurumasınagünorta mazının vaxtına 20 dəqiqə qalmışkəndüşünürəmnə olacaq,necə olacaq,necə...17 iyul, 200917 iyul, 2009АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 53

müsahibəNatiq Güləhmədoğlu“10-un yarısında evə qayıdandaevdə toy-bayram olur”Mövzuları necə seçirsən?- Mövzularım belə yaranır: Gün ərzində diqqətimizi çəkənməsələləri 2-3 sözlə telefonumun sms-qaralama bölümünəyazıram. Bəzən ora dostlarımın, oxucuların təklif etdiyimövzular da düşür. Sonra qalır problemi araşdırmaq və yazmaq.Mövzuların altında itib-batdığım günlər az olmur, amma oqədər olub ki, nə yazım, nədən yazım deyə başımı sındırmışam.Bu halda adamın dadına rəsmi qəzetlər çatır. Azca istedadı olanyaradıcı adam üçün rəsmi qəzetlər, şairlərin diliylə desək,tükənməz ilham mənbəyidir.Günün necə başlayır, necə keçir?- Günüm qızlarımla yaxşı başlayır, tez və sürətli də keçir. Bəlkədə mənim pintiliyimdən, yaxud, vaxtı düz bölüşdürəbilmədiyimdəndi ki, həmişə vaxt qıtlığından əziyyət çəkirəm. İşmənim vaxtımı çox alır. İşdən saat onun yarısından tez dönəndəevdəkilər tam əsaslı olaraq toy bayram edirlər.Neçə qızın var?- İki...Onların biri mən 2003-də həbsdə olanda, o biri isə 2005-də mitinqdə olanda doğulub. İstəməsəm də siyasət bizim ənmühum ailə hadisələrindən üstün olub.2003, 2005... Hər seçkidə bir uşaq. Bu da siyasətdir?- Bundan özüm bir lətifə düzəltmişəm: Bir dəfə Seymur Baycanadedim ki, 2003, 2005 seçkisinin hər birində bir uşaqımızolub. 2008-ci il seçkisini isə boykot etdiyimizdən uşaq olmadı.Seymur da qayıtdı ki, bəs bələdiyyə seçkilərində neynəyibsiniz?Neçə saat işləyirsən?- 10, bəzən 12 saat işdə oluram. Düzdür, bu müddətin neçəsaatını faydalı işlə məşğul olduğunu hesablamamışam. 12saatlıq iş rejimi böyük bir bəladır... Adam fikirləşəndə ki, 100il əvvəl insanlar 8 saatlıq iş rejimi tələbi ilə üsyan ediblər, özmiskinliyindən utanır.Necə oldu ki, kənddəki sakit biologiya müə llimliyindənBakıdakı təhlükəli jurnalistikaya gəldin?- Uzun söhbətdir. İş ondadır ki, mən elə jurnalistikadanmüəllimliyə getmişdim. Sizə deyim ki, babat da müəllimoldum. Xidmətlərimi əsas tutub məni “zavuç”da qoymuşdular.Bələdiyyəyə üzv seçmişdilər. 2005-ci ildə narıncı inqilabınməğlubiyyətə düçar olması məni bərk təsirləndirdi. Hər şeyətüpürüb Azərbaycandan getmək istədim. Amma sonradostlarımla söhbət məni Bakıda qalmağa vadar etdi. Buna görəpeşman deyiləm.Röyaya görə BDU-nu məhkəməyə vermək hardan ağlına gəldi?- Allah interneti çıxaranın atasına rəhm etsin. Soyuq bir gün idi,reportaja çıxmağa nə həvəs var idi, nə də mövzu. Oturubinternetdə avaralanırdım. Birdən qabağıma Röyanın saytı çıxdı.Bioqrafiyasını oxudum. Sən demə, xanım BDU-nin hüququndaoxuyurmuş. Haray saldım ki, uşaqlar bəs belə-belə. Dedilər ki,ey qafil hələ indi bilirsən bunu? Dedim hə. Dərhal düşündüm ki,bu fakt jurnalist üçün çox unikal hadisədir. İnformativ balacabir yazı yazdım ki, Röya BDU-də oxuyur. Elə həmin gün dəBDU-nə və TQDK-na sorğu yolladım ki, dostlar, bu xanım necəolub BDU-nə daxil olub? Qanunun müəyyən etdiyi vaxtmüddətində onlardan cavab gəlmədiyindən mən hər iki dövlətqurumunu məhkəməyə verdim.54АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Məhkəmə çəkişmələrinin nəticəsi səni qane etdi?- Qismən hə. Birincisi, xalqımız mərdimazarlıq kimiqiymətləndirsə də mən nail oldum ki, Röya BDU-dan qovulsunvə daha bir saxta hüquqşünas diplomu azalsın. İkincisi, proseszamanı mən özüm də gözləmədən böyük bir korrupsiyamexanizminin üstünü açdım. Məlum oldu ki, köçürülmə adıaltında ali məktəblər qaz vurub plan doldururlar. Ən nəhayətnümayiş etdirdim ki, azərbaycanın dünyada tanınan yeganəkimyaçı alimi Yusif Məmmədəliyevin xələfi Abel Məhərrəmovorta səviyyəli bir müğənninin zümzüməsi qarşısında tabeləməyəcək qədər romantikdir. Qısa desək, təhsil sistemimizinröyalaşdığını faktlarla sübut etdim.Reportaj yazmağı sevirsən, yoxsa köşə yazmağı?- Reportaj yazmaq mənə misilsiz zövq verir. Düzdür, sırfmaddiyyat baxımından bu janr hələ Azərbaycan mediasında özhörmətini qazana bilməyib. Məsələn, siz həyatınızı Aqil Xəlilkimi təhlükəyə qoyub Zeytunluqdan reportaj hazırlasanız da,Fəxrəddin Salim kimi qısır köşə yazsanız da redaktordan eyniməbləqdə qonarar alacaqsınız. Reportajlar müxbirə yaradıcılıqüçün əvəzsiz detallar verir. Həyatı Elşad Paşasoyunköşələrindən yox, canlı insanlardan öyrənirsən. Lakin, eləmövzular var ki, mütləq köşədə səslənməlidir.Qısaca köşə yazmağı necə tərif edərsən?- Tərif mənim yaralı yerimdir. Baxmayaraq ki, Cəbr vəHəndəsədən həmişə əla qiymət almışam, amma hətta hazıryazılmış tərif deyəndə dilim topuq vurub, sizsə məndən indiözümün tərif icad eləməyimi istəyirsiz... Çox çətin oldu... Köşəməncə müəllifin ictimai siyasi proseslərə münasibətidir. Müəllifçalışmalıdır ki, onun köşəsi çayxana qeybətlərindən heç olmasabir pillə yuxarı olsun. Oxucular pul və enerji sərf edib köşəyazısını oxuyursa, orda müsbət və mənfi olmasından asılıolmayaraq enerji alsın.Ən çox sevdiyin köşə yazarı kimdir?- Sevgi məsələsini qoyaq bir qırağa. Sevə- sevə izlədiyim birçox köşə yazarı var. Onların əksəri mənim həmyaşıdlarımdır:Seymur Baycan, Qan Turalı, Elnur Astanbəyli, Zamin Hacı,Şahvələd Çobanoğlu, Murad Köhnəqala və s. Mütləq ən azıhəftədə 3 dəfə oxuduğum türk köşə yazarları da var. Onlarınadı oxucular üçün bir şey ifadə edəcəksə sadalaya bilərəm.Ahmed Hakan, Ayşe Arman, Sərdar Tuqut, Bekir Coşqun, ElifAktuğ.Sadaladığın köşə yazarlarından Seymur, Murad, Zaminköşələrini qələmlə yazır, sən necə?- Mənimki kompüterdi. Mənim kompüterdə yazı sürətim çoxzəifdir, buna baxmayaraq mən texnologiyanın bu yeni formasındanqəti imtina etmək fikirində deyiləm. Çox maraqlıdırki, adını çəkdiyiniz hər üç müəllif yenilikçidir, inqilabıtəfəkkürləri var, mən anlamağa çətinlik çəkirəm ki, onlarqələmdə nə görüblər? Köşə yazısı rəsm əsəri deyil ki, onufırçayla yox, kompüterlə yaradanda fərqli effekt alınsın.Köşə yazarı olmaq istəyən gənclərə nə məsləhət verərdin?- Heç kimə məsləhət vermək istəmirəm, çünki onsuz da məsləhətlərəqulaq asan yoxdur. Özüm üçün müəyyən etdiyim prinsiplərisadalaya bilərəm. Köşə yazarı hər gün mütaliyə etməlidir- istisnasız hər gün. O, bilməlidir nəyə görə yazır, onu narahatedən nədir. Yazar həqiqətə xidmət etdiyini qətiləşdirməlidir.Belə olanda köşə yazarının etdiyi səhvlərə oxucu da rəhm edir.Çernişevskidən öyrənmişəm. O, “həqiqətə xidmət etməkyazçının səhvlərini ört basdır edə bilir” deyir. Köşə yazarkənən qorxduğum şey insanlara ağıl öytərməkdir. Bunu yekəxanalıqvə yekəbaşlıq kimi qiymətləndirirəm. Çalışıramyazılarımda belə səhvlərə yol verməyim. Qorxaq, cəsarətsiz,“yolagedən” olmayım.İndi mühacirət etmək fikrin yoxdur?- Qətiyyən. Bir zamanlar mühacirət beynimə yaman girmişdi.Sonra mühacirətdəki jurnalistlərimizi, özəlliklə Elbəyi Həsənlininqürbət eldən prezidentə yaltaqlanmağını görüb bu istəyinüstündən xətt çəkdim. Mühacirətə gedib bizim hökumətə yaltaqlanacağamsavə bunun müqabilində tumar qazanacamsa,bundan ötəri qürbətə getməyə ehtiyac yoxdur. Azərbaycanhökuməti kimə qarşı olsa da yaltaq və məddahlara qarşı səxavətlidir.Bu ölkədə hələ heç bir yaltaq və simasızın günü qarakeçməyib.Ailən yazılarına görə narahatlıq yaradır? Ya da əksinə,sənin yazıların ailənin yaşayışına narahatlıq yaradır?- Mənim öz aləmimdə irtica ilə apardığım mübarizədə hələ ki,qalib gəldiyim yer öz ailəmizdir. Bütün azərbaycanlı ailələrkimi valideyinlərim, qohumlarım, sonra yoldaşım ictimai-siyasifəallığımı qəbul etməyiblər. Yaxşıdır ki, bizim qohum-əqrabaçox qəzet oxumur, yoxsa günümüz qara olardı. Bir dəfə əmimpomidor yeşiyinə yapışmış qəzetdən mənim yazımı oxuyubbərk qəzəblənmişdi. Nədi-nədi yazıda “oğul Əliyev” ifadəsiişlətmişdim. İlk vaxtlar belə söz-söhbətlər çox olurdu. Məni“tərbiyələndimək” istəyirdilər. İsrarlı oldum və şükür ki, nəticəmənim xeyrimə oldu. İndi ətrafımdakılardan çoxu mənimmövqeyimlə razılaşıb, ən pisi isə “düzələn zibil deyil, baş qoşmayaq”deyib məni narahat etmirlər.Özünü AYO-çu hesab edirsən?- AYO-da mənim çox əziz dostlarım var. Onlarla bir sırada durmaqdanutanmıram, əksinə qürur duyuram. Amma strukturbaxımından mənim AYO-ya heç bir dəxlim yoxdur. Baxmayaraqki, çoxları məni israrla AYO-çu sanır. AYO-da olanyazarlar mənim dünyaya baxışımın yenilənməsində böyük roloynayıblar. Bunu ömrü boyu yadımdan çıxartmaram.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 55

Qənimət Zahidinməhkəmədə son sözüTanınmış türk yazıçısı Orxan Pamukun ”Mənim adımqırmızı” adlı romanında personajların birinin belə birşikayəti təsvir edilir: “Nəzərə almaq lazımdır ki, bizbir müsəlman dövlətində rəssamlıqla məşğuluq”. Romanla tanışolanlar bilirlər ki, burada 17-ci əsr Osmanlı dövləti ərazisindəyaşayan rəssamların həyatı, onların dövlət və cəmiyyətəmünasibətdə tutduqları yer ətraflı təsvir edilir. “Biz bir müsəlmandövlətində rəssamlıqla məşğuluq” ifadəsi də bu kontekstdə deyilir:şəriət qanunları rəsm çəkməyin və rəssamların əleyhinə olduğuüçün dünyəvi qanunlar da onları müdafiə etmir. “Təhlükə hər zamanduyulan, hiss olunan yaxınlıqdadır” Belə bir hüquqi şəraitdə təkcərəssamlıqla yox, istənilən başqa işlə məşğul olmaq böyük fədakarlıqtələb edir, təhlükə hər zaman duyulan, hiss olunan yaxınlıqda olur.17-ci əsrin Osmanlı dövlətində şəriət və dünyəvi hüquqlar paralelşəkildə tətbiq edilirdi. Sultan həm də Islam xəlifəsi sayılırdı. Eləbuna görə də üləmaların, təriqət başçılarının, gözü qızmış radikaldini sektaların “ölüm” fitvasının qarşısını almaq üçün dünyəviSultanla-Xəlifə Sultanın tərəddüdü yetərli olmurdu. Mütərəqqimeyllərin daşıyıcıları dünyəvi qanunların himayəsindən azacıqkənarda yerləşəndə, şəriət qanunları həmin şəxsləri basıb əzirdi.İndi 17-ci əsr deyil, 21-ci əsrdir. Mental dəyərlər, onlarınmahiyyətini təşkil edən ictimai-hüquqi baza xeyli inkişaf edib.Deməli, mütərəqqi olan ideyalar dövlətin idarə edildiyi qanunlarlaqorunmalıdır. 21 əsrin ruhu hökm edir ki, dövlətin özü ən mütərəqqiolsun, cəmiyyəti daha mütərəqqi olanlara doğru istiqamətləndirsin.Biz Azərbaycanda yaşayırıq, qəzetçiliklə məşğuluq. Bey nəlxalqstandartlara uyğun olan qəzetçilik ənənələrinin ölkəmizdə bərqərarolmasına çalışırıq. Amma bizi öldürürlər, döyürlər, birbaşayazdıqlarımıza görə, yaxud dolayısı ilə şərləyib həbs edirlər.Nədən? Azərbaycanın indiki inzibati idarəçiliyində həmin o 17-ciəsr məntiqləri nə üçün qabarır, təzahür edir? Bunun bir səbəbiolmalıdır. Azərbaycanda imperiya-dövlət olmayıb.Bir qədər uzaq tarixdə Şirvanşahlar və Atabəylər dövlətiolub. Paytaxtı Təbriz, sonralar isə Isfahan olan AzərbaycanSəfəvilər imperatorluğu milli mentalitetin formalaşması üçündolayısı yola müraciət edib: Şiəliyi dövlət ideologiyasınaçevirməklə Turan imperatorluğundan öldürülmüş mifik Iranimperatoru İrəcin qisasını almağa üstünlük verib. Yaxın tariximizolan 19-cu əsr feodal dövlətciklər olan xanlıqların, 20-ci əsr isəişğalçı Rus rejimi üçün işləyən dövlətəbənzər idarəetməorqanlarının təəssüratları ilə zəngindir. 20-ci əsrin son on illiyindəyenidən bərpa edilən Feodal malikanəsi, vassal ovqatı... Azərbaycandövləti isə indi məhz həmin qarışıq təəssüratlarla idarə edilir:feodal malikanəsi kimi, vassal ovqatı ilə. Belə dövlətçilik təsəvvürlərinindoğurduğu eybəcərlikləri ifşa etdiyimiz üçün bizi - Azərbaycanjurnalistlərini hər zaman təhlükələr izləyir. Azərbaycandövlət şəklində deyil, malikanələr şəklində idarə edilir, birləşmişmalikanələr şəklində. Açıq-aşkar görünən ortada olan, təsərrüfatlarıheç kimdən gizlədilməyən feodal oliqarxların simasında dövlətingörükdüyünü kim və necə sübut edə bilər? Onları adbaad da saymaqolar, amma indi vaxtınızı almaq istəmirəm.56АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010Bir qədər əvvəl 19-cu əsr Azərbaycan tarixinin feodal xanlıqdövlətlərinin təcrübəsi ilə yadda qaldığını dedim. İndi özbaşınalığa,hüquqi nihilizmə, vətəndaşların kastalara bölünməsisiyasətinə bununla bəraət qazandırmaq istəyənlər də mövcuddur. Birneçə il əvvələ qədər məşhur olan “Azərbaycan xalqı demokratiyayahazır deyil” deyimi ilə indi mövcud olan “Azərbaycan xalqıdemokratiyaya monarxın iradəsi və təmsilçiliyi ilə qovuşur”təsəvvürlərinin arasında heç bir fərq yoxdur. Bu yanlış, qaba vəcilalanmamış təsəvvürlərin nəticəsidir ki, “Azərbaycan dövləti” və“Azərbaycan vətəndaşı” ifadələri hələ də bərabər olan, mütənasibolan, biri digərini az qala istisna etməyən anlayışlar kimi təsəvvüredilmir. Dövlət mücərrəd, zorakılıq formasında, polis dəyənəyi şəklində,təzyiq vasitələri kimi təqdim edilir, beləcə də qavranılır. Həttadövlətin yüksək vəzifə tutan şəxsləri də öncə “dövlət adamı” kimiyox, alverçi kimi, tacir kimi, yumurta, banan, taxta-şalban, qum-çınqıl,neft satan, hədsiz var-dövləti olan zəngin adamlar kimi təsəvvürolunurlar. 18-ci əsrdəki Osmanlı imperiyasının təbəələri olan rəssamlarbir-biri, həm də şəriət bəkçiləri tərəfindən ona görə təqibedilirdilər ki, bu rəssamlar yüz illərlə mövcud olmuş, ənənələri formalaşmış,məktəbləri müəyyənləşmiş Şərq miniatür sənətinə Avroparəssamlarının perspektiv üslubunu gətirməyə cəhd edir, portret janrınınüstünlüklərini müzakirə edirdilər.Ünlü yazar Orxan Pamuk həmin dövrdə mütərəqqi olanadoğru istiqamətlənən bir sahədə - rəssamlıqda hansı gərgin dəhşətlipsixoloji əzabların, mübarizələrin yaşandığını müfəssər şəkildə təsviredib. Geriliklə tərəqqi arasında əzablı, dəhşətli mübarizə... Sadəcəonu əlavə etməyib ki, həmin dövrdə, ümumiyyətlə bütün dövrlərdəelmin, istehsalın, həyatın bütün sahələrində geriliklə mütərəqqi olanarasında belə əzablı, dəhşətli mübarizə yaşanır - bu əlavə romanınmissiyasına daxil deyil, yaxud birbaşa daxil deyil. Amma bu günhəmin Osmanlı imperiyasının yerində qalan, həmin imperiyanınhüquqi-siyasi, hətta ictimai şüurlarda belə varisi olan TürkiyəCümhuriyyətində rəssamları portret çəkdiklərinə görə öldürmürlər.Əksinə, əslən türk olan Britaniyalı xanım müasir rəssamlıqda ənmüasir postmodernist cərəyanlardan biri kimi məşhurdur: EminTrakeyi nəzərdə tuturam. İndi o ifrat modernizmə görə tənqid edilir.Maraqlıdır, deyilmi? Türkiyədə rəssamları rəssam olduqlarına görəöldürmürlər, həbs etmirlər, döyüb kimsəsiz küçələrə atmırlar. AmmaAzərbaycanda jurnalistləri 17-ci əsr Osmanlı rəssamlarının həyatınıyaşamağa məcbur edirlər. Bunun da bir səbəbi olmalıdır! 1999-cuilin aprel ayında Təbrizdəki Sürxab qəbristanlığında dövrününnəhəng söz ustalarından, Şərqin ən möhtəşəm şairlərindən olanƏfzələddin Xaqaninin məzarına baş çəkdim. Bunu borc saydım:Xaqani 12-ci əsrdə, dünyanın hələ söz azadlığı barədə anlayışınınolmadığı zamanlarda Şirvanşahların ədalətsizliyini məsnəvilərinə,qəzəllərinə salıb onları ifşa edirdi. Xaqani təriqət davası yox, ədalətdavası apardığına görə dəfələrlə həbs edildi, nəhayət Şirvanşahlarınpaytaxtı Şamaxıdan, indiki Şimali Azərbaycan torpaqlarından didərginsalındı.Daha bir Azərbaycan sözçüsü İmadəddin Nəsimi dərisisoyulmaqla edam edildi, Hələbdə basdırıldı, bircə yüz il keçəndən

sonra. Amma hələ Şəriət qanunlarının hökmünün işlədiyi zamanlardasəssizcə bəraət aldı. Zamanının sufisi Şeyx Şah İsmayıl Xətaidərisi soyulmaqla edam edilən bu nəhəng söz adamının sözünəqahmar çıxdı: “ənəlhəq” ruhlu şerlər yazdı. Mövlana MəhəmmədFüzuli məktəbinin Füzuliyə bərabər yetirməsi Seyid Əzimimütərəqqi olana can atdığına görə sözün həqiqi mənasındasıxışdırıb, divara pərçimləməklə qabırğalarını qıraraq öldürdülər.Bu misalları 12-ci əsrdən tutmuş 19-cu əsrə, hətta 20-ci əsrin əvvəllərinədoğru uzadıb demək olar. Yəni, xatırlatmaq istəyirəm ki,Orxan Pamukun təsvir etdiyi 17-ci əsr Osmanlı imperiyası hüdudlarındamövcud olan repressiyalar həmin zamanların Azərbaycanındada mövcud olub. Təkcə Şərqdə yox, hətta Orta ƏsrAvropasında da mütərəqqi olan, doğrunu söylədiyinə görə insanlaraəzab verən, “dövlət” adlanan repressiya alətləri mövcud olub.Amma indi bu alət, yəni “dövlət” adlanan repressiya aləti dünyanınən geridə qalmış ölkələrində mövcuddur. Həm də ən pis diktatorlarınhökmü altında. Azərbaycanda müstəqil jurnalistika bu səbəbəgörə təqib edilir: mütərəqqi olanı öz ölkəsində görmək, yaşamaqistəyən Miskin, zəlil, rəzil günə salınmış dövlət mənafeyi...Azərbaycan vətəndaşlarının danışan dili, düşünən beyniolan Azərbaycan jurnalistləri buna görə əzablara məruz qoyulur.Təqib edilən jurnalistika korrupsiyanı ifşa edən jurnalistikadır.Onlar istəyirlər ki, millətin sərvətləri, haqqı, hüququ haram və əyriyollarla varlanan feodalların imtiyazına, əmlakına çevrilməsin.Buna qarşı dövlət mübarizə aparmalıdır, aparmır; jurnalistika özsözünü deyir, dövlət isə həmin bu jurnalistikanı boğur. Nədən?Səbəb sadədir. Dövlət hakimiyyəti bu feodallar tərəfindən qəsbedilib. Diqqət edin: Azərbaycanda dövlət hakimiyyətində təmsilolunmayan bircə nəfər də milyonçu yoxdur. Dövlət adından hökmedən, əlində möhür və səlahiyyətlər cəmləyən feodalların isəhamısı var-dövlət, milyonlar sahibi olub. Onlar dövlət adındansəlahiyyəti mənimsəyir, əvvəlcə bu səlahiyyətlərə güvənib, onlardansui-istifadə edib iri feodallara çevrilir, sonra isə adına “dövlətmənafeyi” deyilə biləcək hər şeyi təsərrüfatlarının mənafelərinəqurban verirlər. Miskin, zəlil, rəzil günə salınmış dövlət mənafeyiisə vətəndaşların hüquqlarının təminatçısına yox, onların qəniminəçevrilir. Azad jurnalistika buna görə dövlət səviyyəsində təqibedilir. Çünki bir tərəfdə işləməyən, fəaliyyətdə olmayan Konstitusionnormalar, o biri yanda isə aqressiv feodalların işlək hökmlərivar. Bu ölkədə feodal olmayan bircə nəfər yüksək mənsəbli dövlətməmuru yoxdur. Onlar üçün Azərbaycan müqəddəs Vətən, müqəddəsdövlət yox, gəlirli bir obyekt, təsərrüfat sahəsidir.Bu yanaşma isə bizim milli təhlükəsizliyimizin əsaslarınısarsıdır. Diktatorların cəmiyyətə sırımaq istədiyi saxta ideologiyavə saxta dinlər... Söz azadlığından, insan haqlarından məhrumedilmiş cəmiyyət heç bir halda güclü, qüdrətli, müqavimət qabiliyyətliola bilməz. Diktatorların cəmiyyətə sırımaq istədiyi saxtaideologiya və saxta dinlər isə cəmiyyəti hansısa ali məqsədlər naminəsəfərbər etmək üçün yox, onu kölə sürüsünə çevirib harın vəmüftəxor elitanın maddi maraqlarının tələb etdiyi istiqamət vətərəflərə qovmaq üçün yarayır. Bu, yaramazlıqdır və Azərbaycanınazad jurnalistikası bu yaramazlığa qarşı çıxır, çıxacaq.Azərbaycan ta erkən orta əsrlərdən mütərəqqi ideyadaşıyıcılarının yorulub-usanmadan mübarizə apardığı, təqib edildiyi,öldürüldüyü, həbslərə atıldığı bir ölkədir. Bu ölkənin ərazisindəyaşayan, bu millətin bağrından qoparaq orta əsrlərin cəhalətinə qarşıparlaq inqilabi örnəklər qoyan mütəfəkkir sufi əcdadlarımızın sayı vəsanbalı əlinə qılınc götürüb, top-tüfənglə silahlanıb diktatorlara,despotlara qarşı mübarizə aparan əcdadlarımızın sayından qat-qatçoxdur. Xilafət dövründən Rus imperiyası dövrünə qədər Azərbaycanişıqlı ideyalar mənbəyi olaraq məşhurdur.Həmin orta əsrlərdə - dünyanın qaranlıq zamanlarındaAzərbaycanın mütərəqqi fikir adamlarının mübarizəsi daha pessimistolduğu üçün onlar daha fədakar olmalı idilər. Indi dünyadaqaranlıq ləkələrin işıqlı aləmdən hiss olunan dərəcədə az olduğuzamanda işıqlı ideyalar naminə mübarizə aparmaq da bir fədakarlıqsayıla bilər, amma xoşbəxtlikdən bu fədakarlıq indi dibsiz pessimizmquyusunda deyil. Bu fədakarlığı hətta bu cəmiyyəti buxovlamaq,onu əsarətdə saxlamaq üçün siyasi kapitala çevrilən neftquyularında da dəfn etmək mümkün deyil. Təbii ki, mənim çıxışımözümün təqsirsizliyimi sübut etmək üzərində qurula bilməzdi. Mənözümü belə yaramaz intriqaların, belə mənəviyyatsız böhtanların,absurd ittihamların qarşısında çox təmiz, çox qüdrətli hesabedirəm. Ittiham tərəfi özünün günahsızlığını sübut etməlidir vəprokurorun aqrssiv çıxışını da, əslində ittiham tərəfinin özünümüdafiə taktikası, həm də uğursuz müdafiə cəhdi kimi dəyərləndirirəm.Amma mən onun fərqindəyəm ki, ittiham tərəfi neçə illərdirAzərbaycan jurnalistikasına divan tutan inzibatiqaragüruhun müdafiəsi ilə məşğuldur, buna öyrəncəlidir. Əgər,nəhayət mərhum Elmar Hüseynovun qatillərini bir gün gizlətməkmümkün olmayacaqsa, həmin bu ittiham tərəfi belə bir ittihamımüdafiə edəcək: Elmarı öldürəndən sonra pilləkənlərdən sürətlədüşən, hadisə yerindən qaçmalı olan qatillərdən birinin ayağı burxulubvə mərhum Elmar Hüseynov buna görə cavab verməlidir.Yaxud, Bahəddin Həziyevi şikəst edən muzdlu quldurlarınavtomobillərinin salonu qanla bulaşdığına görə onlarmənim dostum Həziyevə qarşı iddia qaldıracaqlar, ittiham tərəfidə bu ittihamı müdafiə edəcək. Sizi əmin edirəm ki, Azərbaycanfeodallarının hakimiyyətdə olduğu indiki gerçəklikdə bunlar çoxreal görünür. Bu günlərdə daha bir Azərbaycan jurnalisti, şübhəsiz,daha bir siyasi sifariş əsasında vəhşicəsinə döyülüb: “Azadlıq”ınəməkdaşı Aqil Xəlil siyasi hakimiyyətin qəzəbinə tuş gələn növbətiqurbanlardan biri oldu. Bu, bizim ölkəmizdəki hakimiyyətin əvəzolunmazşakəridir. Insanları bütün mümkün təzyiq vasitələri iləqorxutmaq, onları başqa cür düşünmək imkanlarından məhrumetmək. Qaba vərdişdir, amma olanı budur. “Sözün azadlığı Allahıniradəsinin görsənişidir” Hər il dünyanın mötəbər təşkilatları dünyadövlətlərini siyasi əlamətlərinə görə təsnifləşdirir.Azərbaycan, hər il bu təsnifat cədvəllərində qaba diktaturalarınhökmran olduğu ölkələrin sırasında yer alır. Özüözlüyündə“diktatura” sözü bəlkə də çoxlarına bütün mahiyyəti,psixoloji-fəlsəfi əsasları ilə çatmır. Bu nə deməkdir və Azərbaycanınsiyasi hakimiyyəti, dövlət hakimiyyəti nə üçün buradadayanır? Söz ilahi mənşəyə malikdir. Deməli, sözün azadlığı ilahihikmətin mahiyyətini müəyyən edir və Allahın iradəsiningörsənişidir. Söz azadlığı ictimai şüurun ali atributlarından biridir.Bəşəriyyətin min illərdən bəri cilalanan təcrübəsi həm də onu sübutedir ki, dövlət hakimiyyəti ictimai iradəninin ali formasıdır. Dövləthakimiyyəti insanları zorla idarəetməyə üstünlük verəndə, o, primitivləşir,arxaik olur, heyvani instinktlər üzrə davranır.Müasir mütərəqqi dövlətçilik nəzəriyyələri və praktikasıisə bunun əksinədir: Dövlət vətəndaşları inandırmaq yolu ilə idarə etməyəüstünlük verir. Bu da təbiidir, tarixi təkamülün nəticəsi, məhzbu şəkildə olmalıdır. Heyvani, bioloji üstünlüyün təmin edilməsinəhesablanan primitiv dövlətçilik təcrübəsi bəşəriyyətin keçmişidir.Çox təəssüf ki, Azərbaycanda da həmin primitiv və əski təsəvvürlərdənimtina etməyi bacarmayan siyasi hakimiyyət mövcuddur.Azərbaycan jurnalistlərinin döyülməsi, öl dürülməsi, şərvə böhtan əsasında həbs edilməsi də siyasi hakimiyyətin ali iradədeyil, ibtidai instinktlər vasitəsilə tətbiq edilməsiningörsənişlərindəndirdir. Sonda bu işdə məni başdan bəri müdafiəedən həmkarlarıma və mənim günahsız olduğumu məndən dahayaxşı çatdırmağı bacaran vəkillərimə təşəkkür edirəm!АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 57

Qan TuralıSabir Əhmədli haqda yazıSabir Əhmədli 78 yaşında vəfat etdi. Sabir müəllimAzərbaycan ədəbiyyatının sütunlarından biriydi.Sabir Əhmədli Azərbaycan tarixində ən çox roman yazmışyazıçıydı. Sabir Əhmədli “Yamacda nişanə”, “Qanköçürməstansiyası”, “Yasamal gölündə qayıqlar üzür”, “Ömrünurası”, “Axirət sevdası” kimi ciddi əsərlərin müəllifi idi. Buəsərlərin eləcə adına fikir verin, hər bir addan poetika yağır,istedad yağır, ədəbi enerji yağır.Istedad və şəxsiyyətin nisbəti haqda çox deyilib, yazılıb.Elə bu köşədə siz mənim neçə yazıçı haqda tənqidi yazılarımızıoxumusunuz. Yenə də deyirəm, istedad insana onu satmaq üçünverilmir.Sabir Əhmədli isə istedadını möhkəm xarakteri iləcilalamış nadir adamlardan biriydi. O, “Ədəbiyyat qəzeti”ndəkikorrupsiyalar müzakirə olunan vaxtı vəfat etdi. Hərçənd SabirƏhmədlini də guya mənimsəmələrə görə işdən kənarlaşdırmışdılar.Amma Sabir Əhmədli elə bir qaya idi ki, küləklərondan heç nə apara bilməzdi. O, ömrünün son günlərinə qədərhamının qarşısında dik dayandı. Və onun təntənəsiz, sakit həttabəlkə bir az da hörmətsiz dəfni Sabir Əhmədlinin ömür yolunuçox gözəl tamamlayırdı.Sabir Əhmədli yaşadığı iki quruluşun - Sovetlərdə vəmüstəqillik illərinin bədəlini ağır ödəmişdi. Belə ki, onun qardaşıCəmil Əhmədov 19 yaşında II Dünya müharibəsində həlakolmuşdu. Qarabağ müharibəsində isə universiteti atıb cəbhəyəkönüllü gedən oğlu Məhəmməd şəhid oldu. Görənlər danışır ki,həyat yoldaşının Sabir müəllimə ağlaya-ağlaya dediyi bu xəbəri- Məhəmmədin könüllü cəbhəyə yollanması xəbərini Sabirmüəllim heyranlıqla və məmnunluqla qarşılamışdı.Sabir müəllim dəfələrlə cəbhə bölgəsinə gedir, əsgərlərləgörüşürdü. Bir dəfə isə oğlu Məhəmmədin döyüşdüyü hərbihissəyə getmək təklifini Sabir müəllim rədd eləmiş, qonşu hərbihissəyə getmişdi. Özü yanındakılara demişdi: “Qoy eləbilməsinlər ki, oğluna yardım aparır”. Bakıya qayıdanda isəartıq gec idi, Məhəmmədin ölüm xəbəri gəlmişdi.Həm II Dünya, həm də Qarabağ müharibəsində yaxınlarınıitirmiş adamların sayı elə də çox deyil. Yazıçılar arasındaisə bircə Sabir Əhmədli bu iki ağır əzaba qatlaşmalı olmuşdu.Lakin onu daha artıq dərəcədə böyük edən tamam başqasəbəblər idi; möhkəmliyi, dönməzliyi.Sabir müəllimin “Yamacda nişanə” adlı bir romanı var.Romanın qəhrəmanı Laçın əyalət sakitliyinə alışmaq istəmir, o,ürəyinin istədiyi kimi yaşamaq istəyir. Axırda isə yanğınsöndürənmaşının sirenasını açıb aləmə səs salır. Sabir müəllimdə belə bir ömür yaşadı. O, susmaq, sürüyə qoşulmaq istəmirdi.Sabir müəllimin yazdığı romanları, yaratdığı obrazlarıbir kənara qoyaq. O, xalq yazıçısı idi. Əslində o, bu adı elə yazmağabaşladığı ilk günlərdən almışdı. Bu adın rəsmiləşməsi isə1992-ci ilə təsadüf edir. Amma onun dəfnində nə prezident əlboyda bir nekroloq mətni imzaladı, nə də o, Fəxri xiyabandadəfn olundu. Onun dəfninə mədəniyyət naziri də gəlmədi.Yazıçılar Birliyinin sədri Anar da dəfndə görünmədi.Amma mən bu dövlətin, Yazıçılar Birliyinin,Mədəniyyət Nazirliyinin hərəkətsizliyinə görə qətiyyən rəncidəolmuram. Çünki Sabir Əhmədli böyük yazıçıdır. Sabir Əhmədlilap tez, “Yamacda nişanə” romanını yazıb rahatca ölə də bilərdi.Sabir Əhmədlinin Fəxri xiyabanda dəfn olunmaması da heçnəyi dəyişdirmir. Çünki nə qədər Azərbaycan dilində yaşayaninsanlar olacaq, nə qədər ki, bu dildə ədəbiyyat yaranacaqSabir Əhmədli də var olacaq. Ruhlarını şeytana satmışlarınisə səltənəti uzun sürməyəcək.Çünki çox yox, iyirmicə il sonra, Sabir Əhmədlininyanında cılız kreslo sevdasıyla ömür sürən məmur-yazıçılarıheç kim tanımayacaq. Onlar ictimai nifrət quyularında boğulacaqlar.Və nə qədər Azərbaycan varsa, Sabir Əhmədli də olacaq.Anar və Rafiq TağıProfessor Cəmil Həsənli insanı çox təəccübləndirməyibacaran adamlardandır. O, 2005-ci ildə mandatdanimtina etməyib parlamentə üz tutdu. Aqil Xəlil hadisəsindəCəmil müəllim məsələyə olduqca sərt reaksiya verdi və biz58АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

yenə də təəccübləndik. Referendum parlamentdə səsə qoyulandaCəmil müəllim bizi bitərəf qalmaqla təəccübləndirdi.Başqa bir gözlənilməz adam - Əkrəm Əylisli də bu səsverməyəqatılmamışdı. Amma səsvermədən 10-ca gün keçməmiş CəmilHəsənli “Bizim Yol”a müsahibə verib referendumun əleyhinədanışanda biz yenə də təəccübləndik.Bəli, Cəmil Həsənliyə birmənalı yanaşmaq çətindir, o,insanı həmişə təəccübləndirir. Lakin açıq etiraf edək ki, Cəmilmüəllim itirilmiş adam deyil. Amma onun “qazanılmış adam”olduğunu da indi demək çətindir.Professor iki gün əvvəl “Azadlıq” qəzetində Anarhaqqında böyük bir məqalə dərc elətdirib. Məqalə haqqındaPərviz və Xaliq Bahadır öz sözlərini deyiblər.Məqalədə isə təəccüblü bir şey yoxdur, Cəmil müəlliməvvəl də bu cür yazılardan yazıb. Təəccüblü olan isə həmişə intellektualkeyfiyyətləri ilə fəxr etdiyimiz Cəmil Həsənlinin buyazıda göstərdiyi naşılıq, obyektinə yanaşmada seçdiyimetodologiyanın yarıtmazlığıdır.Bu yazıda biz Cəmil müəllimdə kitablarında rast gəldiyimiztarixçilik vərdişlərini, soyuq alim təfəkkürünü görəbilmirik. Yazıya Cəmil müəllimin gənclik illərinin emosionalovqatı hakimdir.Bir neçə gün əvvəl Aydın Mirzəzadə haqqındayazmışdım ki, o ancaq yalan danışır, çünki üzvü olduğu partiyaona doğru danışmaq üçün əsas vermir.Cəmil müəllimin mövzusu da belədir. Bu mövzu elmi,rasional danışmaq üçün əsas vermir. Cəmil müəllimin professorağlı dincəlir, gənclik kompleksləri danışır. Bu məqamı Pərvizdüzgün tutmuşdu. Misal üçün Cəmil müəllim yazır ki, RəsulRza və Anar Sovet illərində dilimizin dövlət dili olması, işləkdilə çevrilməsi uğrunda böyük mübarizə aparıblar.Bu mübarizə kimə qarşı aparılıb, Cəmil müəllim?Rəsul Rza Sovet hökumətindən “xalq şairi”, “Sosialistəməyi qəhrəmanı” mükafatlarını alıb. Anar Mərkəzi Komitəninorqanı olan “Qobustan” jurnalının baş redaktoru olub. Sovetdövründə Azərbaycan dilinin vəziyyəti haqqında kitab yazmışbir alim kimi sizinlə mübahisəyə girişməyin cahillik olduğunubaşa düşürəm.Amma siz də gərək marksizm-leninizim haqqında mənimləmübahisə etməyəsiniz. Lenin tezisinə uyğun olaraq “vahidsosialist mədəniyyəti” yaratmaq üçün bütün xalqlarınmədəniyyəti inkişaf etdirilərək rus mədəniyyəti səviyyəsinə çatmalıidi.Dil uğrunda mübarizə deyə bir şey heç zaman olmamışdı,çünki dilimizin inkişafı partiya sənədlərində yazılanvə əməldə tətbiq edilən ideya idi. Ona görə də xalqın gözünə külüfürməyin, o dövr arxada qalıb.Bir də Cəmil müəllim, siz hansı dildə düşünürsünüz?Cavabınızı bilirəm, amma sizin qəhrəmanınız ədəbidüşüncələrini rus dilində yazıb. Bu əsərin adı “Noçnıe mısli”dır,yəni “Gecə düşüncələri”.Cəmil müəllim, sizin nəsil yalançı bütlərə aldandı, onlarınarxasınca gedib şeytana təslim oldu. Bizim nəsil isə bütlərətapmadı, öz ziyalımızı özümüz yaratdıq. Bizim ziyalı idealımızRafiq Tağıdır, yazısına görə məhbəsdə yatan bir həkim,istedadlı yazıçı, böyük insan. Sizin idealınız isə Anardır, kreslodaoturub guya xalq üçün yanan bir adam.Biz Rafiq Tağı yolunu tutmuşuq, yazırıq, yazılarımızüçün hər şeyi gözə alırıq. Siz isə Anar yolunu tutmusunuz,mandatınız var, arada hökuməti tənqid də edə bilirsiniz,bununla vicdanınız rahatlaşır.Hədəflər üzərinə qeydlərBiz Yazıçılar Birliyi, onun sədri və üzvləri, jurnalları,sədrin atası, haqqında illərdir yazırıq. Bu yazılaragörə ictimai rəyi xeyrimizə dəyişdirməyimiz də bir həqiqətdir.Belə ki, 20 il əvvəl meydanlarda “hanı bu millətin ziyalıları”,“hanı Anar, hardadı Elçin” nidaları səslənirdi. Amma indi belədemirlər. Çünki Anarın da, Elçinin də simasını açıb xalqagöstərdik. Biz bir neçə yazar Sovet hökumətinin milyonlarlamanat məbləğindəki təbliğatını məhv elədik.Lakin hər şeyin mənfi tərəfi var. Biz bu yazılarla həm dəonları “diriltdik”, gündəmə gətirdik. Onlar da məcbur olub bizəcavab verdilər. Onlar unudulmuş və yaddan çıxmışdı. Bizəcavab verib gündəmə gəldilər. Ölü ədəbi prosesi məhz biz canlandırdırdıq.Ölüləri biz diriltdik və təzədən öldürdük.Biz qalibik və qələbəmizi bayram edirik. Azərbaycandafeodalizm ilk dəfə ədəbi sferada məhz bizlər tərəfindən məhvedildi. Ətalət, ölgünlük və yaltaqlıq üzərində ilk qələbəni dəməhz biz çaldıq.Qələbə elə də asan olmayıb. Lakin bu gün biz gəncyazarlar ən nüfuzlu qəzetlərdə yazırıq. Ədəbi gündəmi biz diqtəedirik, biz gündəmi dəyişdiririk. Bu gün Azərbaycanda əliqələm tutan istənilən adam ya bizimlədir, ya da bizim dostumuzdur.Bununla belə, bizim görüləsi işlərimiz hələ çoxdur.Düzdür, biz düşməni yatağına qədər qovmuşuq. Lakin ölkə viranədir.Biz o viranəni düzəltməliyik.Hər şeydən əvvəl biz klassikaya düzgün münasibətimiziortaya qoymalıyıq. Təbii ki, Azərbaycan türkcəsində ilk əsərləribiz yazmamışıq. Bizdən qabaq böyük ədəbi irs var. Söhbət istərdivan ədəbiyyatından, istərsə aşıq şeirindən, istərsə də MirzəFətəli ilə başlayan modern ədəbiyyatdan gedir.Söhbət aşıq şeirinə qayıtmaqdan, qəzəl yazmaqdan getmir. Bizklassik irsi müasirlik prizmasından yenidən işıqlandırmalı,öyrənməliyik. Biz sübut etməliyik ki, yazdıqlarımız ədəbi irsəsöykənir. Biz sübut etməliyik ki, Mirzə Cəlil sağ olsaydı AzadYazarlar Ocağının başqanı olardı və elə AYO başqanı RafiqTağı kimi məqalələrinə görə həbsdə yatardı.Azərbaycan ədəbiyyatı yalnız Sovet illərindənöyrənilməyə başlanıb. Bütün müsbət cəhətləri ilə bərabər, Sovetdönəmi ideoloji dönəm idi və bu da klassikaya münasibətdə dəözünü biruzə verirdi. Azərbaycan klassikləri öz dövrlərinin ictimaimünasibətlər sistemindən kənara çıxarıldı, ideolojirakursda öyrənilirdi. Bu ideoloji rakursun səciyyəvi cəhəti isəonları marksizmin inkişafını izah etməklə ifadə oluna bilər. Tutalım,Ќizaminin əsərlərində sosial bərabərlik ideyaları önəçıxardılır, qabardılırdı. Mirzə Fətəli Axundov geniş şəkildətəbliğ edilirdi, onun konstitusiyalı monarxiya, maariflənmişmonarx olduğu deyilirdi. Bütün bunlar təbii ki, həqiqət idi.Lakin istənilən yaradıcı adamı öyrənmək üçün ilk növbədəАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 59

həmin dövrü öyrənmək lazımdır. Nizami hər şeydən əvvəl İslamakönül vermiş bir şair idi, onun sosial ideyaları da İslamdanqismən də yunan fəlsəfəsindən gəlirdi. Və Nizamidə marksizminrüşeymlərini axtarmaq artıq elm deyildi, ideolojiqiyafəyə bürünmüş cəhalət, nadanlıq idi.Bu anlamda klassikanı yenidən dəyərləndirmək vəzifəsibizim üzərimizə düşür. Düzdür, bu elmi baxımdan çox çətindir.Lakin bir səhifəlik yazı ilə Füzulini yenidən aktuallaşdırmaqmümkündür. Və bu işi görmək antiədəbiyyat institutunun, onunSovet illərindən Mərkəzi Komitənin muzdlu tənqidçisi namınıqazanan Bəkir Nəbiyevin yox, bizim borcumuzdur.Daha bir başqa məsələyə nəzər salaq. Biz uzun illərdir ki,özümüzü köşə yaradıcılığına vermişik. Bu, təbii ki, lazımdır.Biz məhz qəzet səhifələrində populyarlaşdıq, oxunduq. Vəbizim dolanmaq üçün köşə yazmaqdan başqa heç bir yolumuzda yoxdur. Lakin fakt bundadır ki, biz çox az yazmışıq. Ortalıqdaçox az kitab var. Düzdür, keyfiyyət baxımdan biz onlarıazı milyon dəfə üstələmişik, bu barədə polemika açmağa gərəkdə yoxdur. İndi isə kitab dönəmi başlayıb. Bu tendensiyanı ilkanlayan və qiymətləndirən Seymur Baycandır. Onun artıqüç romanı çap edilib. Amma misal üçün, Elnur Astanbəylininbir kitabı da yoxdur. Təbii olaraq bunun da səbəbləri var. Söhbətmaliyyədən gedir. Amma biz, ağlımıza bir şey gələndə, onueləməmiş əlimizi sallamayanlardanıq. Buna görə də mütləq vəmütləq kitab yazmaq lazımdır. Kimsə bu iradları mənim özümədə deyə bilər. Bəli, mən də tənbələm, çox az yazıram. Maksimumçox yazmalı və yazmaqdan qorxmalalıyıq. Biz nə yazsaqo oxunacaq, biz nə desək eşidiləcək. Biz artıq o mərhələdəyik.Yazının sonunda bir tendensiyaya da diqqətinizi çəkməkistəyirəm. Fikir verirsinizsə yenicə ədəbiyyata gəlmək istəyənistedadsızlar da “daşı” məhz bizlərə atır. Onlar anlayırlar ki,məhz bizim onlara cavabımız onları populyar edəcək. Biz dəillərdir bu işin içindəyik. Biz belələri haqqında heç nə yazmamaqlaöz sözümüzü deyirik. Onlara ən adekvat münasibət dəməhz budur.Zahir ƏzəmətHətta Asim Mollazadə adına “Dalğa” GənclərHərəkatı da prinsipsizliklərinə görə düşdükləri buböhranlı vəziyyətin günahını bizdə görməyə çalışır. Şeir kitabıplagiat, bütün layihələri isə uğursuz olan, gecə-gündüz bir imzayetişdirmək həsrətiylə alovlanan, amma bunun üçün öz adınınimzaya çevrilməsinin gərəyini anlamayan Zahir Əzəmət dəuğursuzluqlarının səbəbini Azad Yazarlar Ocağında axtarır. Bizbu qərəzi, nifrəti, xıltı cahilin alimə nifrəti kimi görürük. Alimincahilə nifrəti birdirsə, cahilin alimə nifrəti mindir.Türkan Urmulu*Bu da“Səni Sevirəm” dediyimdən sonraÇəkdiyim ilk sigaraBütün gecələrim dumanla dolsaDəyər…*SatdımAnkaranın bütün gülüşləriniBir damla göz yaşıma!Sənin için axtı ya….*Niyə sarıb saxlayım,sonrada ağlayım səniDodaqlarımdan daşan sözcüklər!Şərab keflisi şeirimsənYazacayamKimə nə?!60АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

AliyaÇАĞ-DАŞ TЕАTRDА VАRОLMАNIN DÖZÜLMƏZАĞIRLIĞI АLTINDА“Həmişə küləyə qаrşı оlmuşаm, bunu оnun özü də bilir.”Rеpеrtuаr təkrаr göstərilən, оynаnılаn əsərlərdir. О, еləəsərlərdən, еlə prоblеmlərdən ibаrət оlmаlıdır ki, оnutəkrаr-təkrаr оynаmаğа dəysin. Əslində, еlə məhz bеlədəyərli əsərlər təbii şəkildə uzunömürlü оlа bilir. Zəmаnənin,dövrün şərt və tələbləri içində yаşаmаq və yаrаtmаq…Həmkаrım və dоstum kinоşünаs Аygün sоn yаzılаrındаnbirində milli kinоmuzun bu gündən, оnun prоblеmlərindən çохuzаq оlduğu, fikrən zəmаnədən çох gеri qаldığını yаzıb.Müqаyisədə milli tеаtrımızın bu sаhədə kinоmuzdаn dа nəqədər gеri qаldığını təyin еtmək üçün hər tеаtrdа bir-ikitаmаşаyа bахmаq kifаyətdir. İndi tеаtrdаkı vəziyyəti öüzünüztəхmin еdin. Tеаtr rеjissоrlаrının əksəriyyətinin bu günlə, buzаmаnlа əlаqəsi zаdı yохdur, оnlаrın əli-аyаğı yеrə dəymir.Yаlnız ümumbəşəri prоblеmlərlə çаrpışаn tеаtr rеjissоrlаrınınçохu gündəlik mətbuаtı izləmir, müаsir ədəbi prоsеslərləmаrаqlаnmır, cəmiyyəti yаlnız аuditоriyа kimi görür. Klаssikəsərlərdə yеni yоzum qəhətdir, tаmаşаlаrdаn kif iyi gəlir, müаsirpyеslərin tаmаşаlаrındа isə sаnki bu yаzıdаkı kimi köşəgilеylənmələrinə tаmаşа еdirsən.Tеаtr binаlаrının bir nеçəsi təmirdən çıхdı, bir nеçəsitəmirə bаğlаndı. Yеni tехniki təhcizаtlı binаnın içində köhnə,bu günə, sənə, mənə dəхli оlmаyаn tаmаşаlаrа bахmаqişgəncədir. Hər hаldа, yаydа kеçirilən Yеni tеаtr fеstivаlındа butаmаşаlаrın kеyfiyyətini, kеyfiyyətsizliyini gördük. Əgər «Yеnitеаtr» fеstivаlınа gələn tаmаşаlаr bu vəziyyətdədirsə…nöqtələrin yеrinə özünüz nəsə fikirləşinАkаdеmik Mitlli Drаm Tеаtrının «Uçqun», «Vаrlıqаdın», və bəlkə аdını unutduğum, iki cüt bir tək uğurlu,mаrаqlı, bахımlı tаmаşаsı istisnа оlmаqlа, bütün rеpеrtuаrımüаsir insаndаn dözüm və səbr tələb еdir.Musiqili Kоmеdiyа Tеаtrının rеpеrtuаrınа bахаq: DаhiÜzеyir bəyin bаbаt quruluşlu kоmеdiyаlаrı оlmаsаydı burаdа«istisnаsız zаy» sözünü işlətməli оlаcаqdıq.Gənclər tеаtrınının dəyərli rеpеrtuаrı isə çох gümаn ki,Gənc Tаmаşаçılаr Tеаtrının içində əriyib gеtdi. Bu tеаtrın özühаqdа nəsə dеmək hələ tеzdir. Yеni təmirli binаdа yаlnızcа yеnitаmаşаlаr tələbilə uğurlаr diləməkdən bаşqа. Digərləri hаqdаnə yаzmаlı? Təzə hеç nə yохdur, söyləniləcəklər söylənib. Rusdrаm tеаtrı, İbrus Tеаtrı tаmаm bаşqа dünyаnın tеаtrıdı.Tаmаşаçılаrı dа bаşqаlаrınа bənzəməz. Оnlаr Hеydər Əliyеvsаrаyının bаhаlı kоnsеrtlərindəki аdаmlаr kimi gеyinirlər.Prоblеmləri də bаşqаdı. Bizimkinə bənzəməz. Kimlər qаldı?Gənc tеаtrlаrın gənc kоllеktivlərinə gəldikdəsə… Əlbəttə, işlərvаr, аmmа…Tеаtrdа məhz gənclərin bu cür, inqilаbdаn uzаq, müdrik,stаtik, işlərinə dözmək оlmur. Dözüləcək bir şеy dеyil. Bu yеrdətеаtr еnеrji udаn əjdаhаyа çеvrilir.Dzеn mоnахı hаqdа mаrаqlı bir pritçа vаr. Bir nəfər gəncməbədə gəlir və ustаddа təsəəssürаt оyаtmаq üçün bir kənаrdаgözlərini yummuş hаldа, sаnki özünə qаpаnır, guyа dünyаdаntəcrid оlunur. Ustаd оnа yахınlаşıb əlinin üst sümüyü ilə bаşınаvurur və dеyir: «Dаşа çеvrilmək lаzım dеyil, bu məbəddəhеykəllər kifаyət qədərdir».Tеаtrlаrdа аrхаik imic fоrmаlаşdırаn, tаmаşаçıyа hеç nədеməyən Dаş əsərlər müəllifi оlаn rеjissоrlаr dеyilmi? Hərşеyin sаdə bir izаhı vаr: gеnеtik оlаrаq ötürülən, əl-qоlumuzubuхоvlаyаn аsılılıqdаn, ştаmplаrdаn şüurlu şəkildə uzаqlаşmаq– kitаblаrın köməyilə. Və kim nə dеyir dеsin, (аdətən burеjissоrlаr əli аyаğı yеrə dəyməyən tаmаşаlarının аktuаllıqsəbəbinə sеvgi, хəyаnət, qəhrəmаnlıq kimi əbədi və bəşərimövzulаrı misаl gətirirlər) dünyаdа yаlnız bir mövzu vаr –АZАDLIQ! Qаlan hər şеy оnun törəmələridir. Bir kəlmə iləhаmınızı Bеrtоlluççinin «Məhkumlаr» filminə bахmаğа dəvətеdirəm. Tеаtrın hər cür ürəksıхаn ləngliyinin аcığınа!АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 61

Rəhim ƏliyevYаzıçılаr İttifаqı və sоvеtədəbiyyаtıSоvеt dövründə Аzərbаycаn ədəbiyyаtı nə dеməkdir?Оnun Аzərbаycаn sоvеt ədəbiyyаtı məfhumundаnfərqi nədən ibаrətdir?Sоvеt ədəbiyyаtı аnlаyışı və fаktı ədəbiyyаt tаriхindəbənzəri оlmаyаn bir hаdisədir. Оnun mаhiyyətini аnlаmаq üçünsоvеt dövlət quruluşunun, sоvеt impеriyаsının mаhiyyətini vəözünəхаs cəhətini dəqiq təsəvvür еtmək lаzımdır. Sоvеt dövlətiidеоlоji хаrаktеr dаşıyırdı. Bu nə dеməkdir?Bütün dövlətlər siyаsi hаkimiyyət аktı kimi qurulmuşdur.Lаkin sоvеt quruluşu mаrksizmi din səviyyəsinə qаldırmış,оnun bəşəriyyəti kоmmunizm хоşbəхtliyinə yеtirəcəyinə inаnаnlеninçilər tərəfindən yаrаdılırdı. Sоvеt quruluşunun bаniləriV.I.Lеnin, I.Stаlin, F.Dzеrjinski, А.Trоtski və bаşqаlаrı аskеtikbir həyаt tərzinə mеyil еdərək siyаsi hаkimiyyətin özünə vəmаrksist хоşbəхtlik utоpiyаsına – kоmmunizm idеyаsının bütündünyа prоlеtаr inqilаbı şəklində gеrçəkləşdirilməsi üçün birvаsitə kimi bахırdılаr.Dünyа prоlеtаr sоsiаlist inqilаbı idеyаsı əslindəхristiаnlıqdа və bаşqа dinlərdə оlаn хilаskаr, mеssiyа, Mеhdi,Sаhib əz-zəmаn idеyаsının bаşqа bir şəkli idi. İ.Buхаrin kimimаrksistlər dünyа sоsiаlist inqilаbının gеcikməsindən kövrəlibbəzən həttа аğlаyırdılаr. Оnlаr dövlətin həm də siyаsi rəhbərləriоlduqlаrındаn, sоvеt dövlətinə idеоlоji хаrаktеr vеrdilər. Sоvеtquruluşundа kоmmunizm cəmiyyəti dоktrinаsınа səmimiхidmət, оnu dünyаyа yаymаq və gеrçəkləşdirmək prоlеtаr diktаturаsıdövlətinin əsаs məqsədi еlаn еdilir və siyаsi hаkimiyyətdə (diktаturа) bu məqsədi həyаtа kеçirmək üçün bir vаsitə hеsаbеdilirdi. Bu bахımdаn sоvеt quruluşu dini tеоkrаtik dövlət tipinədаhа yахın idi. Dini dözümsüzlük bu dövlətdə birpаrtiyаlılıqşəklində təsbit оlunurdu. V.İ.Lеnin hələ 1905-ci ildə pаrtiyаlıədəbiyyаt kоnsеpsiyаsını irəli sürmüşdü ki, bu dа ədəbiyyаtаpаrtiyаnın kоmmunizm dоktrinаsı uğrundа mübаrizəninvаsitələrindən biri kimi bахırdı.Bеləliklə, 20-ci illərdə prоlеtаr ədəbiyyаtı tеrmini оrtаyаçıхdı, yəni prоlеtаriаtın sоsiаlizm və kоmmunizm utоpiyаsıuğrundа mübаrizəsinin vаsitə və üsullаrındаn biri оlаn ədəbiyаrаdıcılıq. Аzərbаycаndа Prоlеtаr Yаzıçılаrı BirliyiMоskvаdаn vеrilən dirеktivlər əsаsındа 1920-ci illərdə yаrаndı.Prоlеtаr məfkurəsinə, yеni mаrksist dinə хidmət еtməyənyаzıçılаrа – C.Məmmədquluzаdə, H.Cаvid, C.Cаbbаrlı,Ə.Hаqvеrdiyеv və bu kimi cаnlı klаssiklərə «çığırdаş» аdıvеrdilər.Fəhlə və kəndlilər içərisindən yеni prоlеtаr kаdrlаrıахtаrışı bаşlаndı və оnlаr üçün müvаfiq mətbuаt оrqаnlаrı dаyаrаtmаğа bаşlаdılаr. Fəqət fəhlə və kəndlilərin içində yаzıçıvə şаir tаpmаq çətindi və rеаl bir şеy dеyildi. Оnа görə də 20-ci illərdə sоvеt plаtfоrmаsınа yахınlаşаn qələm sаhiblərininçохu mətbuаt və mааrif mühitində görünən аz sаvаdlı, çох vахtnаdаn və həddən аrtıq gənc kаdrlаr оlurdu. Bunlаr mətbuаt vəədəbiyyаt mühitinin ikinci və üçüncü dərəcəli аdаmlаrı, kеçmişmürəttiblər, kоrrеktоrlаr, tərcüməçilər, mətbəə fəhlələri idi. Onlarınhamısı Çar zamanında müstəmləkə dəftərxanalarındaişləmiş ikinci dərəcəli qulluqçuların övladları idi və öz yaşayımmənbəyini Rusiyaya xidmətdə görürdü. Bunlаrın dа tаm əksəriyyətiprоlеtаr mənşəli dеyil, оrtа sinfin nümаyəndəsi idi.Оnlаr dа ədəbi «cəbhəyə» gəlməzdən əvvəl bоlşеvik pаrtiyаsınаgirməli idilər. Yаlnız bundаn sоnrа оnlаrа еtimаdgöstərilir və ədəbi оrqаnlаrа rəhbər vəzifələrə təyin оlunurdulаrki, cığırdаşlаrı sıхışdırsınlаr, “prоlеtаr” ədəbiyyаtının hеgеmоnluğunаnаil оlsunlаr.Аzərbаycаn prоlеtаr ədəbiyyаtının hеgеmоnluğuuğrundа mübаrizə çох cаnlı və fаciəli оlmuşdur. Bаşqа Rusiyаtürklərindən fərqli оlаrаq, 23 аy Аzərbаycаn DеmоkrаtikRеspublikаsı mövcud оlmuş, оnа qədər isə еrməni tеrrоrizminəqаrşı türk-Аzərbаycаn millətçiliyi idеоlоgiyаsı, müsаvаtçılıqməfkurəsi qаbаqcıl yаrаdıcı ziyаlılаr və gənclik аrаsındа gеnişyаyılmışdı. Bеləliklə, Аzərbаycаnа gələn bоlşеvik mаrksizmiidеоlоji bоşluqlа dеyil, güclü türk millətçiliyi və müsаvаtçılıqməfkurəsi ilə qаrşılаşdı.1920-1923-cü illərdə Аzərbаycаndа rəsmi оlаrаqçохpаrtiyаlılıq və plürаlizm mövcud idi. Əslində isə ХI QırmızıOrdunun bаşındа durаn impеriyа cəllаdlаrı оnun хüsusişöbəsində оturub qüvvə tоplаyır, о biri tərəfdən isə fəаlmüsаvаtçı gənclərin və ziyаlılаrın siyаhısını hаzırlаyırdılаr(Müsаvаtın siyаsi lidеrləri, dеmоkrаtik cümhuriyyətin əsаs rəhbərləri1920-ci ilin 27 аprеl istilаsındаn sоnrа qısа bir vахtdаsiyаsi tеrrоr vаsitəsilə cismən məhv еdilmişdilər).Prоlеtаr idеоlоgiyаsının hеgеmоnluğu uğrundаmübаrizə, əslində, ХI Ordunun хüsusi şöbəsi tərəfindənbаşlаndı və 1923-cü ilin iyunundа gizli gənc müsаvаtçılаr təşk-62АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

ilаtı üzvlərinin və dеmоkrаtik cümhuriyyət zаmаnı Müsаvаtınətrаfındа оlаn C.Cаbbаrlı, Sеyid Hüsеyn və bir çох digərMüsаvаt fəаlı оlаn gənc ziyаlılаrın kütləvi həbsi ilə nəticələndi.1923-cü ilin 14 аvqustundа «Bаkinskiy rаbоçiy» qəzеtində buhəbs оlunаnlаrın еtirаfı və guyа «Müsаvаt» pаrtiyаsınıburахmаlаrı və yеni rеjimlə əməkdаşlıqlаrı bаrədə bəyаnаtçıхdı. Həbs оlunаnlаrdаn bəzilərini, о cümlədən C.Cаbbаrlı vəSеyid Hüsеyni də bu bəyanatdən sоnrа аzаd еtdilər.Yаlnız bundаn iki il sоnrа «Qızıl qələmlər» ittifаqıyаrаdılа bildi. Bu təşkilаtın yаrаnmаsı ilə cığırdаşlаr dеyilənyаşlı nəslə qаrşı mənəvi tеrrоr bаşlаndı. Bu tеrrоrun təşkilаtözəyi məhz «Qızıl qələmlər» ittifаqı idi. Lаkin bütün bunlаryеni prоlеtаr yаzıçı və ziyаlı kаdrlаrının fоrmаlаşmаsı üçünkifаyət dеyildi. Bаkının ziyаlı mühiti isə bütünlüklə Müsаvаtvə türkçülük idеyаlаrının təsiri аltındа qаlmаqdа dаvаm еdirdi.Prоlеtаr ziyаlılаrının yаrаnmаsı üçün хеyli tаriхi dövr lаzım idivə həyаt bunu təsdiq еtdi.Mənəvi-ədəbi həyаtdа yеni prоlеtаr kаdrlаrınınhеgеmоnluğunu səbirsizliklə gözləyən bоlşеviklər 1928-ci ildəPrоlеtаr Yаzıçılаrı Cəmiyyətini yаrаtdılаr. Аdındаn dаgöründüyü kimi, «prоlеtаr yаzıçısı» məfhumu аbsurd оlmаqlаyаnаşı, «qızıl qələm» аnlаyışındаn хеyli ifrаtçı və məntiqsizsəslənirdi. Həqiqətən də bоlşеvik pаrtiyаsının bu illərdə idеоlоjisyiаsəti gеt-gеdə sаğlаm məntiqdən və həqiqi mədəni ənənədənuzаqlаşırdı və bu uzаqlаşmаyа pаrаlаl оlаrаq siyаsiləşirdi. Еləbunа görə də 1928-ci ildə C.Məmmədquluzаdə, H.Cаvid,C.Cаbbаrlı kimi yаzıçılаrа qаrşı prоlеtаr yаzıçısı dеyilən əqidəsizcаvаn cızmаqаrаçılаrın təzyiqinin yеni bir mərhələsibаşlаndı.Bütün bunlаrın əsаsındа sоvеt dövləti və оnunmаliyyə vəsаitləri dururdu. 20-ci illərdən bаşlаyаrаq ədəbibədiitəşkilаtlаr, оnlаrın аpаrаtı və mətbuаtı dövlət mаliyyəsihеsаbınа sахlаnırdı. Bu isə 20-ci illərin iqtisаdi çətinliklərişərаitində ədəbi təşkilаtlаrdа və оnlаrın оrqаnlаrı оlаn «Kоmmunist»,«Rеvоlyusiyа və kulturа», «Yеni yоl» və s. kütləvimətbuаt idаrələrində işləməyi sərfəli еdir və dоlаnışıq üçünmüəyyən şərаit yаrаdırdı.Qеyd еtmək lаzımdır ki, maddi аmil bоlşеvik ədəbisiyаsətinin mühüm аktlаrındаn biri idi. Sоvеtləşməyə qədərədəbi yаrаdıcılıq sаhəsinə dövlətin vəsаit qоymаsı görünməmişbir hаdisə idi. Lаkin bоlşеviklər hаkimiyyətdəki hеgеmоnluqlаrını,prоlеtаr diktаturаsını ədəbi yаrаdıcılıq cəbhəsində dəbərqərаr еtmək üçün bu sаhəyə də mаliyyə burахırdılаr. Kаsıbölkədə, mааrifin аz inkişаf еtdiyi bir şərаitdə bunun bir sırаmüsbət nəticələri də özünü göstərir, mətbuаtın sürətli inkişаfınа,ədəbi dilin zənginləşməsinə şərаit yаrаdırdı.Lаkin prоlеtаr yаzıçılаrı cəmiyyətlərinin yаrаnmаsıədəbi mühitdə qütbləşməni qüvvətləndirdi: Аzərbаycаnınmааrifçilik hərəkаtı və milli düşüncəsi tаriхində хüsusiхidmətləri оlаn qələm sаhibləri dövlət qаyğısındаn məhrumоlаrаq bir tərəfdə qаlır, lаkin istеdаdsız, Mоskvаdаn gələnеybəcər prоlеtkultçu şüаrlаrı təkrаrlаyıb guyа ədəbiyyаt cəbhəsiаçаn bir dəstə nаdаn аdаm isə digər tərəfdə tоplаşаrаq yаşlı ədibləri«cığırdаş», «millətçi», «хırdа burjuа məfkurəçisi» və s.аdlаndırırdılаr.Nəhаyət, 1932-ci ildə bоlşеvik MK-nın «Ədəbi-bədiitəşkilаtlаrın yеnidən qurulmаsı hаqqındа» qərаrı çıхdı. Bu qərаrо zаmаnа qədər mövcud оlаn nisbi plürаlizmi rəsmi surətdələğv еtdi və vаhid plаtfоrmа əsаsındа Sоvеt Yаzıçılаrı İttifаqınıyаrаtdı. Fаktik оlаrаq, Mоskvаdаn gələn dirеktiv plаtfоrmаdаnfərqli dünyаgörüşünün ədəbi mətbuаtdа ifаdəsi qаdаğаn еdildivə «küfr» - düşmən idеоlоgiyаsı kimi təqdim оlundu.Təəssüf ki, bütün bunlаr mütərəqqi bir prоlеtаr inqilаbınınаdındаn və bu inqilаbın mənəvi-ədəbi sаhədə dаvаmıkimi təqdim оlunurdu. Əslində isə ədəbi işin vаhid mаrksistplаtfоrmаsınа kеçməsi və bunun təşkilаti bахımdаn sоvеtyаzıçılаrı ittifаqının təşkilаtlаrı tərəfindən həyаtа kеçirilməsi irticаçı,аzаd insаn fikrinə zidd hаdisə idi.Sоvеt Yаzıçılаrı İttifаqı yeganə bоlşеvik pаrtiyаsı vəsоvеt dövləti kimi mərkəzdən idаrə оlunаn tоtаl hаkimiyyətstrukturunun bir pаrçаsı idi. Оnа görə də sоvеt siyаsi sistеminindаvаmı və ədəbi sаhədə hаkimiyyət оrqаnı idi. Еlə bunа görə dəsоvеt dövlətinin bütün siyаsi kаmpаniyаlаrındа АzərbаycаnSоvеt Yаzıçılаr İttifаqı ilk cərgədə gеdir və öz rеprеssiv işinigörürdü.1937-1938-ci illərdə bаşlаnаn rеprеssiyаlаrdа Аzər -bаycаn Yаzıçılаr İttifаqınа tоplаşmış cаvаn kаdrlаr «хаlqdüşmənləri» оvundа irəlidə gеdir və о vахtа qədər tаriхdə nаdirhаdisə оlаn qırmızı tеrrоrun icrаsı üçün idеоlоji hаzırlıqgörürdülər. H.Cаvid, M.Müşfiq, S.Hüsеyn, Tаğı Şаhbаzi, YusifÇəmənzəminli, Аbbаs Mirzə Şərifzаdə, Ülvi Rəcəb, ƏliNаzim, Hənəfi Zеynаllı və bir çох bаşqа yаrаdıcı ziyаlılаrınhəbsindən, güllələnməsindən əvvəl müvаfiq ifşа kаmpаniyаsıаpаrılır, bunlаr «müsаvаt аgеnti», «burjuа yаzıçısı», «хаlqdüşməni» kimi əvvəl Yаzıçılаr İttifаqının pаrtiyа iclаslаrındа,sоnrа isə «Ədəbiyyаt qəzеti»ndə ifşа оlunur, rüsvаyеdilir, sоnrа dа həbs еdilib qеyri-insаni işgəncələrin gücü iləеtirаfа məcbur еdilib güllələnirdilər. Yаrаdıcılıq ittifаqlаrınınbüdcədən mаliyyələşdirilməsinin əsl səbəbləri məhz bu rеprеssiyаlаrzаmаnı üzə çıхdı: Sоvеt Yаzıçılаrı İttifаqı dövlət оrqаnıidi, оnun ictimаi təşkilаt аdlаnmаsı, nizаmnаməsi, sеçkiliоrqаnlаrı isə butаfоrik хаrаktеr dаşıyırdı. 80-ci illərin sоnlаrındаyеnidənqurmа dаlğаsındа Yаzıçılаr İttifаqı nаzirlikаdlаndırıldı – irоniyа ilə dеyilən bu аd həqiqətəuyğun idi.Milli ruhun yаrаdıcı ziyаlılаr mühitində qüvvətliоlduğunu аnlаyаn sоvеt məхfi оrqаnlаrındа yаrаdıcılıq ittifаqlаrınınhər biri üçün DTK-dа оturаn bir kurаtоr ştаtıаyrılmışdı. Bundаn bаşqа, оtuzuncu illərdən Yаzıçılаr İttifаqıаpаrаtındа dа DTK-nın məхfi əməkdаşı çаlışırdı. Bеləəməkdаşlаrdаn biri həttа bir müddət Аzərbаycаn Yаzıçılаr İttifаqınınrəhbəri оlmuşdur.1937-1938-ci illərin rеprеssiyаlаrındаn sоnrа bütüncəmiyyətdə оlduğu kimi, ədəbi təşkilаtlаrdа dа yаrıhərbi bir intizаmyаrаndı və bоlşеvik MK-dаn gələn dirеktivlərin sözsüz,həttа ruh yüksəkliyi və siyаsi kаmpаniyа şəklində icrаsı üçünmехаnizm tаm hаldа fоrmаlаşdı. 1944-cü ildə 8 cаvаn tələbəninSəməd Vurğunа yаzdığı аdi bir məktub 1948-ci ildə DTK-yаdüşdü və böyük siyаsi işə çеvrilərək həmin tələbələrin birqrupunun 25 il, digərinin isə 10 il həbs cəzаsı аlmаsı ilənəticələndi. Yаzıldığı vахtdаn dörd il sоnrа (!) DTK-nın əlinədüşən bu məktubun əsаs müəllifləri bu gün şаir və аlim kimitаnınаn Gülhüsеyn Hüsеynоğlu və ingilis filоlоgiyаsı üzrətаnınmış mütəхəssis Ismiхаn Rəhimоv idi. Çılğın, həyəcаnlı birtələbə məktubu əsаsındа «Ildırım» təşkilаtı аdlı böyük bir işinоrtаyа çıхmаsı məхfi оrqаnlаrın Yаzıçılаr İttifаqındа nеcə gеnişbir yuvа qurduğunu və nаmuslu ədəbiyyаtа, аzаd fikrə qаrşıişlədiyini göstərməkdədir.Məхfi оrqаnlаr, pаrtiyа funksiоnеrləri, ilk növbədə,АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 63

yаrаdıcılıq ittifаqlаrı ətrаfındа tоplаşаn əqidəsiz, аşаğı sаvаdlı,lаkin hikkəli və iddiаlı аdаmlаrın şəхsində tərəfkеşlər tаpır vəbununlа yаrаdıcılıq ittifаqlаrının tоtаlitаr dövlət оrqаnlаrınınəlаvəsi kimi fəаliyyət göstərməsini təmin еdirdilər.Böyük Vətən mühаribəsindən sоnrаkı ədəbi mətbuаtıvərəqləyəndə rеprеssiyа аpаrаtının bu illərdə də fəаl şəkildəişlədiyinə əmin оlmаq çətin dеyil. Bu illərdə fiziki məhvеtmə iləsəciyyələnən rеprеssiyаlаrın yеrini mənəvi tеrrоr tutur, ədəbiişin pаrtiyаlılığı uğrundа mübаrizə, siyаsi kаmpаniyаlаr, ədəbitənqid vаsitəsilə tеrrоr dаvаm еdirdi. 50-ci illərin əvvəllərində«Lеninqrаd» və «Zvеzdа» jurnаllаrının işi ilə bаğlı kаmpаniyаlаrАzərbаycаn ədəbi mühitində də еyni qısqаnclıqlа dаvаm еtdi. Bukаmpаniyаlаrın qərаrgаhı yеnə Yаzıçılаr Ittifаqı idi.Yеni şərаitdə ittifаqdа оturаn ədəbi çinоvniklər bir nеçəşеyi təmin еtməli idilər. Bunlаrdаn birincisi, ədəbi оrqаnlаrınrеdаktоrlаrının tоtаl nəzаrətdə sахlаnmаsı və оnlаrın qısqаncpаrtiyаlı mövqеyinin təmin еdilməsi idi. Əvvəlа, ədəbiоrqаnlаrın rеdаktоrlаrının sеçilməsi хüsusi qаydаlаrlааpаrılırdı. Rеdаktоr pаrtiyаçı оlmаlı, MK-nın siyаsi kаmpаniyаlаrınınfəаlı kimi tаnınmаlı idi. Rеdаktоru MK bürоsundаtəsdiq еdirdilər və ittifаqın rəhbərliyi ilə аdətənhеsаblаşmırdılаr. Rеdаktоr təyin еdiləndən sоnrа ittifаqın rəhbərliyiоnun üzərində nəzаrəti təmin еtmək üçün оnа özünəyахın аdаmlаrdаn müаvin təyin еdirdi. Müаvinlər аdətən rəhbərliyinаgеnti rоlunu оynаyır, rеdаktоrun bütün hərəkətləriniizləyir, nömrələrin plаnlаrını gizlicə və rеdаktоrdаn əvvəl ittifаqrəhbərliyinə çаtdırırdılаr. İttifаqın оrqаnlаrındа tоtаlхbərçilik hökm sürürdü. İttifаqın rəhbərliyi bir tərəfdən, MKdаvə DTK-dа оturаn kurаtоrlаr isə digər tərəfdən buхəbərçiliyin təşkilаtçılаrı kimi yоrulmаz fəаliyyət göstərirdilər.MK-dаkı kurаtоr аdətən rеdаktоrlа, DTK-dаkı kurаtоr isəmüаvinlərlə işləyirdi. Hər bir rеdаksiyаdа DTK-nın dаhа bir«аdаmı» vаr idi. Bu, üçüncü kоrrеktоr dеyilən bir vəzifə idi.Mətbəəyə gеdən bütün mаtеriаllаr оrаdа yığılаn kimi üçüncükоrrеktоrun əlinə gəlirdi. İstənilən əlyаzısı dа аdətən mətbəədəоturаn üçüncü kоrrеktоrun əli ilə DTK-yа vеrilə bilirdi.İttifаqın rəhbəri kаdrlаr nоmеnklаturаsınа görə nаzirsəviyyəsində sаyılırdı. Оnlаr MK-nın üzvü, Аli Sоvеtin vəSSRI Аli Sоvеtinin dеputаtı оlurdulаr. MK üzvü kimi bütüngüzəştlərdən istifаdə еdir, хüsusi mаğаzаlаrа və хəstəхаnаlаrаbаğlı оlurdulаr. Оnlаr üçün Yаzıçılаr İttifаqındаkı kаbinеtdədörd və üçrəqəmli dövlət tеlеfоnu, həmçinin şəхsi mənzillərindədə üçnömrəli dövlət tеlеfоnlаrı qоyulurdu. Yаzıçılаr İttifаqınınrəhbəri və оnun аpаrаtı dövlət büdcəsindən mааş аlır,хidməti bаğlаrdаn və аvtоmоbillərdən istifаdə еdirdilər.Yаzıçılаr İttifаqının və оnun аpаrаtının ziyаnkаr rоlu ənçох ədəbi оrqаnlаrı və ədəbi nəşriyyаtlаrı öz inhisаrındаsахlаmаsı ilə bаğlı idi. MK-yа yахın оlаn yаzıçı еlitаsı – titulluyаzıçı və şаirlər ittifаqın idаrə hеyətinin üzvü idilər. Ədəbiоrqаnlаr dа bütün ittifаqın nəşri sаyılsа dа, əslində buоrqаnlаrdаkı yеrin 95 fаizini pаrtiyаdаn titullаr аlmış və ittifаqаpаrаtındа yuvа sаlmış kеçmiş аktivistlər tuturdu. Bununnəticəsində bədii nümunələr çаp еdən «Аzərbаycаn» jurnаlıbütün yаrаdıcı qüvvələrin dеyil, аncаq аpаrаtın аktivistlərininоrqаnı idi. 50-70-ci illərin özündə bu jurnаllаrdа yеknəsəq birimzа mənzərəsi görünür. Nəsr sаhəsində bunlаr S.Rəhimоv,Ə.Vəliyеv, M.Ibrаhimоv, Ə.Əbülhəsən, B.Bаyrаmоvimzаlаrı ilə məhdudlаşır. Оnlаr nəsrə аyrılаn yеrin аzı 90fаizini tuturdulаr.Bu isə ədəbiyyаtdа nоrmаl nəsil təzələnməsini,ədəbiyyаtın üslub, mövzu, dil cəhətdən zənginləşməsiniləngidir və hеçə еndirirdi. Digər tərəfdən, Yаzıçılаr İttifаqınınоrqаnlаrındа nəsr əsəri çаp еtmək üçün bircə yоl qаlırdı: gərəkbu оrqаnlаrın birində nəsr şöbəsinin müdiri оlаsаn; bu hаldа titulluyаzıçılаrın əsərlərini охumаlı, rəy vеrməli və rеdаktə еtməliоlursаn. Qаrşılıqlı güzəştlər şərtilə Yаzıçılаr İttifаqınınçinоvnikləri bu аdаmlаrın dа «Аzərbаycаn» və «Ulduz» jurnаllаrındаçаp оlunmаsı ilə bаrışırdılаr.Nаsir kаryеrаsı ittifаqın оrqаnlаrındаn birində nəsr şöbəmüdiri оlmаqlа bаğlı оlаn nаsirlərin siyаhısı dəhşət dоğurur:1. İsа Hüsеynоv («Аzərbаycаn»)2. Vidаdi Bаbаnlı («Аzərbаycаn»)3. Sаbir Əhmədоv («Ədəbiyyаt qəzеti»)4. Hüsеyn Аbbаszаdə («Ədəbiyyаt qəzеti»)5. Sаbir Sülеymаnоv («Аzərbаycаn»)6. İsi Məlikzаdə («Аzərbаycаn» və «Ulduz»)7. Sеyrаn Səхаvət («Ulduz»)8. Sаbir Аzəri («Ulduz»)9. Məmməd Оruc («Аzərbаycаn»)10. Mövlud Sülеymаnlı («Ulduz» və «Аzərbаycаn»)11. Nаtiq Rəsulzаdə («Litеrаturnıy Аzеrbаydjаn»)12. Çingiz Аbdullаyеv (kаtib)13. Əfqаn («Kоmmunist» qəzеti)Göründüyü tək, nаsir kimi tаnıdığımız imzаlаrın hаmısıYаzıçılаr İttifаqı аpаrаtının – bаşlıcаsı isə nəsr şöbəsinin işçisiоlmаq yоlu ilə ədəbi оrqаnlаrdа çаp оlunа biliblər. İttifаqınmövcud оlduğu şərаitdə bаşqа yоllа yаzıçı kimi оrtаyа çıхmаqqеyri-mümkün оlmuşdur.Оnа görə ki, Yаzıçılаr İttifаqının mövcud оlduğu şərаitdəyаzıçılıq və ədəbi çinоvnik аnlаyışı təхminənеyniyyət təşkil еdirdi.Yаzıçılаr İttifаqı şərаitində ikinci bir yоllа dа nаsir kimiоrtаyа çıхmаq оlаrdı: irsiyyət yоlu ilə. Övlаdlаr dədələrinin ittifаqınmətbu оrqаnlаrındа tutduqlаrı yеrin vаrisi kimi çıхışеdiblər. Оnlаrın siyаhısı bеlədir:1. Rzаyеv Аnаr (Rəsul Rzа)2. Şаmо Аrif (Sülеymаn Rəhimоv)3. Çingiz Ələkbərzаdə (Əbülhəsən)4. Yusif Səmədоğlu (S.Vurğun)5. Vaqif Səmədoğlu6. Аfаq Məsud (Əli Vəliyеv)7. Əfəndiyеv Еlçin (İlyаs Əfəndiyеv) və s.Nаsir оlmаğın digər yоlu Yаzıçılаr İttifаqınа аidоlmаyаn digər qəzеtlərdə və nəşriyyаtlаrdа rəhbər vəzifələrdəçаlışmаq idi. Məsələn, «Аzərbаycаn gəncləri» qəzеtinin bütünrеdаktоrlаrı – Qаsım Qаsımzаdə, Cəmil Əlibəyоv, ŞаmilFərzəliyеv, Yusif İsmаyılоv tаnınmış yаzıçılаrа çеvrildilər.Еyni sözləri «Аzərnəşr»in, «Gənclik» nəşriyyаtının rəhbərləri,müvаfiq şöbə müdirləri hаqqındа dа dеmək оlаr.Bеlə vəziyyətin əsаs səbəbi tоtаlitаr cəmiyyətdə yаrаdıcıçinоvniklərin vаhid bir pirаmidа ətrаfındа birləşməsi idi. Bupirаmidаnın əsаsı MK idisə, оnun əsаs idаrəçilik аktı YаzıçılаrIttifаqı idi. Pоpulyаr оlmаq üçün «Аzərbаycаn», «Ulduz» jurnаllаrındаvə «Ədəbiyyаt və incəsənət» qəzеtində çаp оlunmаqlаzımdır. Bunun аçаrı isə Yаzıçılаr İttifаqındа idi.Bundаn bаşqа, nəşriyyаtlаrın illik plаnlаrı dа Yаzıçılаrİttifаqındа müzаkirə еdilib təsdiqlənirdi. Kitаblаrdаn gələnqоnоrаr yаzıçılаrın əsаs yаşаyış mənbəyi оlduğundаn,64АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

nəşriyyаtlаrın tеmаtik plаnlаrının təsdiqi çох böyük əhəmiyyətkəsb еdir və büdcədən ədəbi iş üçün аyrılаn pullаrın kiməçаtаcаğı məsələsini həll еdirdi.Nəşriyyаt plаnlаrı nəşriyyаtlаrdа tutulsа dа, Yаzıçılаr İttifаqındаmüzаkirə еdilirdi. Bu müzаkirələr əvvəlcədən məlumоlаn şərtlərlə ittifаqlа nəşriyyаtlаrın kоmprоmisindən ibаrətоlurdu. Yаzıçılаr Ittifаqı аktivistlərinin – idаrə hеyəti üzvlərininhаmısı bu plаndа nəzərdə tutulurdu. Müzаkirə vахtı məsələаncаq həcmin аrtırılmаsı üstündə оlurdu. İttifаqın аktivisitləriöz qоnоrаr pаylаrını təmin еdəndən sоnrа nəşriyyаtın təqdimеtdiyi qаlаn siyаhı ilə mаrаqlаnmırdılаr. Yеrdə qаlаn qоnоrаrpаyı nəşriyyаt rəhbərliyinin nəzаrətində оlurdu. İttifаqdаkımüzаkirə isə burаdаkı çinоvniklərin özlərini plаnа sаldırmаsıvə оnlаrа аyrılаn həcmin аrtırılmаsı ilə bitirdi.Yаzıçılаr İttifаqı nəsrdən dаhа аrtıq drаmаturgiyаjаnrının inkişаfınа əngəllər törətmişdir. Əgər nаsir оlmаq üçünnəsr şöbəsində işləmək bəs еdirdisə, drаmаturqluq üçün ittifаqdаən yüksək vəzifədə оlmаq tələb оlunurdu. Əzizbəyоv аdınаАkаdеmik Drаm Tеаtrındа zаmаn-zаmаn tаmаşаyа qоyulаn əsərlərəbахsаq, görərik ki, kim Yаzıçılаr Ittifаqındа rəhbər vəzifədəоlubsа, bu tеаtrdа оnun əsəri qоyulub və istənilən qədər qiymətvə tərif аlıb. Özü də bu təriflər оn hаldаn dоqquzundа əsərlə yох,оnun müəllifinin vəzifəsi, ətrаfdаkılаrın yаltаqlаnmаq еhtiyаcıilə bаğlı оlub. Аdətən mövqеyi, vətəndаş idеyаsı оlmаyаnАkаdеmik Tеаtrа аncаq güclü nüfuzlаr lаzım idi ki, оnlаrınvаsitəsilə tеаtr ictimаi rəyin diqqətini cəlb еdə bilsin.Yаzıçılаr İttifаqı çinоvnikləri ədəbi tənqidin də yаrаdıcıbir sənətdən ədəbi «хidmət» sаhəsinə çеvrilməsinə nаilоlmuşdulаr. Fеоdаl əхlаqı qаlıqlаrı həyаtın bütün sаhələrindəndаhа çох Yаzıçılаr İttifаqındа, burаdаkı dəstə və klаnlаrınmünаsibətlərində qаlmаqdа idi. Tаyfаçılıq, yеrlibаzlıq, cаhilnihilizmi bu təşkilаtın mənəvi-əхlаqi аtmоsfеrini dаhа çохsəciyyələndirməkdə idi.Tаyfа intriqаlаrının şiddəti nəticəsində Mеhdi Hüsеyninittifаqdаkı kаbinеtində ürəyi pаrtlаdı. Bu hаdisə ittifаqdа hökmsürən nаtəmiz аtmоsfеri əyаni surətdə üzə çıхаrtdı, tеrrоrpsiхоlоgiyаsının hələ аrаdаn qаlхmаdığını göstərdi. Yerliçilikvə dəstəbаzlıq bütöv jаnrlаrın inhisаrа аlınmаsı səviyyəsinəqаlхırdı. Nəsr Qаrаbаğ klаnınа mənsub sаyılırdı: burаS.Rəhimоv, Ə.Vəliyеv, B.Bаyrаmоv, İ.Əfəndiyеv və bаşqаlаrıdахil idi. Pоеziyа Qаzах klаnınа mənsub hеsаb еdilirdi.Rəsul Rzа isə Nаzim Hikmətin Kоmintеrndəki nüfuzundаn istifаdəеdib qərbçi bir dəstə yаrаdır, kоsmоpоlit bir mədəniyyətinbünövrəsini qоymаğа çаlışırdı. Bu şəxs onun ətrafına topladığıtəsadüfi, adamlar ədəbiyyatda ancaq çörək pulu yeri görənləridi. Bunlar həqiqi və milli ədəbiyyata düşmənciliklə pulqazananlar idi.Hər bir klаn öz zəif əsərlərini və lidеrlərini tərifləməküçün bir оvuc müti tənqidçi dəstəsi fоrmаlаşdırır və ədəbiоrqаnlаrdа rеklаm uğrundа şiddətli mübаrizə və rəqаbətаpаrırdı. Bu rəqаbət zаmаnı ədəbi klаnlаr içərisində yеrliçilkdənbаşqа müəyyən qоhumluq əlаqələri də rоl оynаyırdı. Ədəbi tənqidisə bu və yа digər əsərin оbyеktiv kеyfiyyətlərinə tаmаmlаqеyd оlmаqlа, аncаq şəхsi münаsibətləri, klаnın təəssübünü,sахtа qiymət və tərifləri əks еdirdi. Bütün bunlаr yаlnızYаzıçılаr İttifаqının mövcudluğu syаəsində mümkün оlurdu.Bеlə vəziyyətin nəticəsində 1950-1980-ci illərdə nаmusluvə müstəqil ədəbi tənqid məktəbi fоrmаlаşа bilmədi. Yаzılmаmışqаydаyа görə, tənqidi məqаlə аncаq rеdаksiyаnın sifаrişi iləyаzılmаlı idi. Tənqidçinin məqаləsinin çаpı məsələsi yаzıçınınzоrundаn аsılı idi. Tənqidçinin öz ürəyinin səsi ilə yаzdığı yаzınınittifаq оrqаnlаrındа çаp еhtimаlı 1-3 fаiz idi. Bаşqа оrqаn isə yохidi və bu, Аzərbаycаn bədii fikrinin fаciəsi idi.Əgər 1937-1938-ci illərdə yаzıçılаrın qаnı siyаsi kаmpаniyаlаrşəklində tökülürdüsə, 1950-1970-ci illərdə bu qаn səssiztökülürdü, Yаzıçılаr İttifаqının ədəbi оrqаnlаrındа vənəşriyyаtlаrdа tökülürdü. İsа Hüsеynоv, Sаbir Əhmədоv, ÇingizHüsеynоv, Əkrəm Əylisli, İ.Məlikzаdə kimi nisbətən cаvаnyаzıçılаr «Аzərbаycаn» jurnаlınа və nəşriyyаt plаnlаrınа üçdördildən bir bеlə düşə bilmirdilər. Qоcаlаr dünyаsını dəyişəndənsоnrа yаlnız 80-ci illərin əvvəllərində оnlаrın yаşı 50-nikеçəndən sоnrа bu səlаhiyyəti qаzаndılаr. Bu zаmаn isəyаrаdıcılıq еnеrjisinin cоşqun dövrləri gеridə qаlmışdı. Bеləliklə,Yаzıçılаr İttifаqı şərаitində təbii nəsil dəyişməsi əslindəmümkün dеyildi.Məsələn, İmrаn Qаsımоv ittifаqın birinci kаtibi оlаndааçıq еlаn еtməsə də, gəncləşdirmə siyаsəti yеridirdi. Lаkin busiyаsət оnun ədəbi mövqеyindən, səmimi prinsipindən irəligəlmirdi. Qоcа qvаrdiyа azərbaycanca yaza bilməyənİ.Qаsımоvu sıхışdırır, təhqir еdir, məsхərəyə qоyurdu.İ.Qаsımоv isə оnlаrа qаrşı cаvаnlаrın еnеrjisindən istifаdəеdirdi. Оnа görə də 70-ci illərin оrtаlаrındа bаşlаyаn gəncləşdirməsiyаsəti аncаq uğursuz bir аpаrаt çеvrilişindən uzаğаgеtmədi, köhnə «nоmеnklаturа» tənqidinin əvəzinə yеni, fəqətbаşqа bir şəkildə müti, bəzən isə аqrеssiv оlаn qələm əhlininоrtаyа gəlməsinə səbəb оldu. Bаşlıcаsı isə, ittifаq tоtаlitаrdövlətin, kоnkrеt оlаrаq АKP MK-nın strukturu оlаrаq qаlırdı.İmrаn Qаsımоvun dövründə ən mütərəqqi hаl Ə.Əylislinin«Аzərbаycаn» jurnаlınа rеdаktоr qоyulmаsı idi. Dəqiqməlumdur ki, bu qərаr ittifаqın yох, о zаmаn АKP rəhbəri оlаnHеydər Əliyеvin şəхsi qərаrı idi. Lаkin İttifаqın rəhbərliyiƏ.Əylislini sеvmirdi; аdi minik mаşınını dа аlıb kаtiblərə vеr-АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 65

mişdilər. Siyаsi nəzаrətçi funksiyаsı dаşıyаn bеkаr kаtiblərmаşındа gəzdiyi hаldа, «Аzərbаycаn» kimi аğır jurnаlınburахılışını təşkil еdən Ə.Əylisli хidməti nəqliyyаtsız qоyulmuşdu.Bu dа ittifаqsаyаğı təzyiqin bir üsulu idi.Ümumən 50-ci illərdən sоnrа Yаzıçılаr İttifаqındаmənəvi tеrrоr ənənəsi dаvаm еdirdi. Nаmuslu əsərlər vəоnlаrın müəllifləri sоvеt gеrçəkliyini nеqаtiv plаndа vеrdiklərinəgörə «Kоmmunist» qəzеtində və yа еyni аdlı jurnаldаtənqid оlunur, bəzən həttа аdlаrı MK plеnumlаrının qərаrlаrınаvə yа sənədlərinə düşürdü. Bəхtiyаr Vаhаbzаdə, Sаbir Əhmədоv,Məmməd Аrаz bu vəziyyətə sаlınmışdı. 70-80-ci illərdəkоbud və təhqirаmiz şəkildə işdən çıхаrılmаqlа bir çохyаzıçılаrа divаn tutulurdu. Yаzıçılаr İttifаqı ilə DTK-nın birgəаpаrdığı təzyiq və təcrid kаmpаniyаsı nəticəsində АsifƏfəndiyеvi çаp еtmək və аuditоriyаyа burахmаq qаdаğаnеdildi, kitаblаrı plаnlаrdаn çıхаrıldı. Nəticədə mütilik göstərməyəntənqidçi mənəvi müvаzinətini itirib vахtındаn əvvəldünyаsını dəyişdi.Sаbir Rüstəmхаnlı 70-ci illərin ikinci yаrısındаİ.Qаsımоvun yеritdiyi gəncləşdirmə siyаsətinin qurbаnı оldu.«Ədəbiyyаt və incəsənət» qəzеtində tənqid şöbəsinin müdiriоlаndа kаtiblik оndаn istеdаdsız qоcаlаrı tənqid еdən mаtеriаllаrtələb еdirdi. Qəzеtdə bir nеçə bеlə mаtеriаl çıхаndаn sоnrаyаrаnаn qаlmаqаlа görə S.Rüstəmхаnlı işdən аzаd еdildi. Kаtibliköz kursunun аrхаsındаn qоrхаqcаsınа qаçıb еhtirаslаrı sоyutmаqüçün cаvаn, istеdаdlı və şəхsiyyətli bir şаiri küçəyə аtdı.Bir müddət sоnrа həmin kаtiblik «Ədəbiyyаt və incəsənət»qəzеtində şöbə müdiri kimi sаtirik səhifə burахаn vəbir qədər ötkəmlik еdən Sirusu işdən çıхаrıb «Ulduz» jurnаlınа«funksiyаsızlığа» sürgün еtdi. Bir qədər sоnrа Аyаz Vəfаlı MKşöbə müdirinin dədəsinin sоyаdının bаş hərflərini səhvyаzdığınа görə yеnə «Ulduz» jurnаlınа Vidаdi Məmmədоvаədəbi işçi göndərildi. Əslində, bu dа «funksiyаsızlığа» sürgünidi. Sоnrа аpаrаt intriqаlаrınа görə Nüsrət Kəsəmənlini işdənçıхаrtdılаr və о, ittifаq çinоvniklərinə nifrətdə «Qürur cəllаdlаrı»şеirini yаzldı. Bu, аrtıq İ.Şıхlının dövrü idi.Аnаrın dövründə isə ən əхlаqsız siyаsi kаmpаniyаƏkrəm Əylisliyə qаrşı аpаrıldı. Оnun «Drujbа nаrоdоv» jurnаlındаçıхmış sаğlаm insаn аğlını ifаdə еdən müsаhibəsinəqаrşı ittifаq rəhbərliyi əsl inkivizisiyа məhkəməsi qurdu. Bütünömrü bоyu sаdədil bir хаlqçı оlаn Əkrəmin bеlə insаfsızcаsınаittihаm və «ifşа» еdilməsi ittifаqdа qаrа kütlə psiхоlоgiyаsınınhökmrаnlığını ifаdə еdirdi. Əkrəmin bütün bunlаrа dözməsi vəbаğrının çаtlаmаmаsı ədəbiyyаtımızın хоşbəхtliyi idi.Lаp bu yахınlаrdа görkəmli yаzıçımız Sаbir Əhmədоvu«Ədəbiyyаt qəzеti»nin rеdаktоrluğundаn çıхаrmаqüçün sədrin kаbinеtində əsl məhkəmə quruldu. Səbəbi isəsаdə idi: Sаbir müəllim ittifаq rəhbərliyi qаrşısındа mütilikgöstərmirdi və qəzеtin yаzıçı kütləsinin ictimаi rəyini bütün ziddiyyətləriilə ifаdə еtməsinə çаlışırdı, hərdən ittifаq rəhbərliyinitənqid еdən fikirlərə yеr vеrirdi. Əlbəttə, ənənəvi tеrrоrlа bununqаrşısı аlındı.İndi «Ədəbiyyаt qəzеti» kifаyət qədər mütidir. Hеçbir ictimаi rəyi ifаdə еtmir. Rəhbərliyin kоntоr və аilə büllеtеnisəviyyəsində 700 nüsхə çıхır. Qəzеtdəki simаsızlıq Anarın ittifаqdakıədəbi siyаsətinin, simаsının əsl pоrtrеtidir; yаzıçılаrınqəzеti bir nеçə аdаmın çörək аğаcı оlub.Bu, Yаzıçılаr İttifаqının ən sоn tаriхinə аid fаktdır. İndiоrаdа dörd kаtib, sədr, cürbəcür çinоvniklər işləyir. Оnlаr ictimаitəşkilаtın işçisi оlsаlаr dа, yеnə də dövlət büdcəsindənəməkhаqqı аlır, hər gün оturub qеybət еdir, dаrıхır və yеni siyаsikаmpаniyаlаr, yığıncаqlаr gözləyirlər. Hər hаnsı dərd-səri iləburа gələn hər hаnsı yаzıçı yеnə də ən аrzuоlunmаz аdаmdır.Yаzıçılаr аşаğıdаn gələn təşəbbüslə hər hаnsı tədbirkеçirəndə büdcədən mааş аlаn çinоvniklərin hеç biri оrа gəlmir.Аmmа yuхаrıdаn əmr gələn kimi оnlаr silаhlаnıb yığıncаqdаhаzır оlurlаr.Hər şеyə hаzırdırlаr.Yаzıçılаr Ittifаqı lаzımdırmı? Çох lаzımdır, çünki bаzаriqtisаdiyyаtı şərаitində lümpеnləşmiş qələm əhlinin yüzlərlədərd-səri vаr.Аncаq, bizcə, bаşqа cür ittifаq lаzımdır.Çünki indiki quruluşu, iş prinsipləri ilə Yаzıçılаr İttifаqıidеоlоji ədəbiyyаt və tоtаl hаkimiyyət strukturlаrı üçündür. Оnаgörə də ittifаq indi də öz 70 illik ənənələrindən qurtulа bilmir.Indi sоvеt ədəbiyyаtının sifаrişçisi yохdur, аncаq nаzirliyi qаlır.Bu həmin nаzirlikdir ki, sоvеt ədəbiyyаtının içində həqiqiАzərbаycаn ədəbiyyаtının yаrаnmаsınа mаnе оlmаq üçünyаrаdılmışdı.Rza Bərahani: "Mən tarix yazıram, ancaq öz bildiyim kimi"Dünya şöhrətli romançı Azad Yazarlarla görüşdüDünya Azərbaycanlıları Konqresinin Bakıda keçirilən forumuna dəvətli olan ünlü yazıçı Rza Bərahani Azərbaycandakı ədəbiproseslə maraqlanıb. Daha öncə rəsmi hökumət yazarlarıyla görüşən R.Bərahani bağımsız yazarlarla da tanış olmaq istəyiniifadə edib. DAK sədri Sabir Rüstəmxanlının himayətiylə bu görüş baş tutub.Görüşdə, bilavasitə, yazıçı və siyasət məsələsi gündəmə gəlib. Rza Bərahaninin düşüncəsinə görə, bir yazıçı hər zamansiyasi olmalıdır, lakin bu siyasilik öz ifadəsini hansısa bir siyasi partiyanınsıralarında təmsil olunmaqla deyil, əsərlərdə və onun yaratdığı xarakterlərdəöz əksini tapmalıdır.Çeşidli suallara cavab verən yazıçı Azərbaycan adının və azərbaycanlı olmanınnə qədər qürurverici olduğunu vurğuladı, ana dilində yazma vərdişiolmadığına üzüldüyünü söylədi. Romanlarının yazılma texnikası haqqındadanışdı, yeni roman nəzəriyyəsi haqqında biliklərini azad yazarlarla paylaşdı."Mən tarixi yazıram, ancaq öz bildiyim kimi" dedi66АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Rəhim Əliyevlə müsahibə“Yazıçılar Birliyi bu gün də ədəbiyyatınideallarına zidd olan, həqiqi istedadlara düşmənbir qurum olaraq qalır və onun ətrafında heç birproses ola bilməz...”Rasim Q.: Rəhim bəy, çağdaş ədəbi prosesi izləyəbilirsizmi, mənzərəni necə görürsünüz?Rəhim Ə. – Rasim, əzizim desəm ki, tam izləyirəm,doğru olmaz. Mən Yazıçılar Birliyi ətrafında yaranan ədəbiməmur mətnyazmasını ədəbi proses hesab eləmirəm. 20-ci illərdənbəri Yazıçılar Birliyinin nəşrlrində 98 faiz yeri onun qurumlarındavəzifə daşıyanlar tutub. Bunun ədəbiyyata gəlməkfikrinə düşən adamlara qarşı nə qədər böyük ədalətsizlikolduğunu təsəvvür etmək çətindir. Totalitar rejim ədəbiyyatınaçıq qapısını Yazıçılar İttifaqının bağlı “bolşevik qapıları” iləəvəz etmişdi. Mənən bolşevikə çevrilmədən heç kəs yazıçı olabilməzdi, bu qapılardan icəri girə bilməzdi.Əqidəli adamlar üçün bu çətin idi, ona görə təsadüfi, hərcildə girə bilən avantüristlər, rus və ermənilər bu təşkilatda daimat oynadıblar. Məsələn, nəyə görəsə Böyük Vətən Müharibəsivaxtı nəyə görəsə hərbi xidmət keçməyən İmran Qasımov İttifaqınsədri, dava mövzusunun “Ustası” oldu, müharibə cəhənnəmininbütün məthələlərini 15 il ərzində keçən SüleymanBəliyev isə ən çoxu məsləhətçi ola bildi? Çünki bu təşkilatdayazıçılıq həmişə üçüncü dərəcəli, siyasətbazlıq isə birincidərəcəli olub. Bir erməni Azərbaycan xalq şairi oldu, amma ƏliağaVahid, Biriya kimi bir sifəti olan, əqidəsi olan şairləri bubinaya belə yaxın qoymurdular.Sovet vaxtı paradoksal hal yaranmışdı: yazıçının əqidəsi,əxlaqi baxışları sifarişli idi. Yzıçılar İttifaqı məhz bu ədalətsizqaydanı sözsüq həyata keçirmək üçün yaradılmışdı. İndi kommunistpartiyası yoxdur, amma onun zoarkılıq aləti - Yazıçılarİttifaqı yaşayır. Bəs nə ilə məşğul olur? 1. Çörək pulu qazanırvə 2.Özlərini dahi yazıcılar kimi təbliğ edirlər.Bu gün Yazıçılar Birliyinin orqanlarını oxumaq mümkündeyil. Axı pul qazanmaq üçün yazılan ədəbiyyatda maraqlı nəola bilər? Buraya bir dəstə büdcə puluna yaşayan və bunuözünə peşə eləmiş adamların yaradıcılığı daxildir. Bunlarıntəqdimi ilə paçka-paçka adamlara xalq şairi və yazıçısı adı verilir.Hətta Azərbaycan dilində danışa bilməyən, cümlə yazabilməyən, keçmiş türmə nadzorlarına da xalq yazıçısı adı verilir.Bu azərbaycan ədəbiyyatına kinin, ondan xəstə bir intiqamınformasıdır, “salyerinin oğlu” kompleksinin təzahürüdür.Mən bu quruma üzv olanların hamısana pis deyəbilmərəm. Amma 20-ci illərdən burada 10-15 rəyasət heyətininüzvü və bir də yüzlərlə onlara fon yaradan adamlar olub. Bufon yaradanlar pul qazanmaq hüququndan məhrum idilər. Onlarquru əmək haqqı alsa da bu, faciəli, alçaldıcı bir dolanışıq idi,çünki ittifaqda işdən çıxanlar elə bil “yazıçılıqdan” çıxır, çapolunmaq, nəşriyyat planlarına düşmək hüququnu itirirdilər. Onlarınçoxu İttifaqa təmiz niyyətlərlə gəlirdilər.Bu artıq ədəbiyyata yox, sosial psixologiyaya aiddir. Onagörə ədəbi proses kimi təqdim olunan materialın əsas bir hissəsiədəbiyyata aid deyildir. Mən bu barədə “Sovet dövründəədəbiyyat və onun əxlaqı” kitabımda yazmışam. Kitabın bəzihazır hissələrini təzə çap olunmuş “Taleyin sözü” kitabıma daxiletmişəm.Bu gün Yazıcılar Birliyi ətrafında yaranan “ədəbi prosesə”maddi imkanlı iş adamları da qoşulur. Onların yazdıqlarıəsərləri hətta birliyin katibləri də tərifləyir. Biz bu katiblərin birhissəsinin “fon əhli” olduğunu bilirik. Amma təmənnalıədəbiyyatçılığın bu gün də İttifaqın divarları arasında çiçəklənməsitəssüf doqurur. Mən reklam olmasın deyə yalançıyazıçıların, tənqidçiləri adlarını çəkmirəm.Mən qısaca nəticəmi demək istəyirəm: Yazıçılar Birliyibu gün də ədəbiyyatın ideallarına zidd olan, həqiqi istedadlaradüşmən olan bir qurum olaraq qalır və onun ətrafında heç birproses ola bilməz. Bu, Büdcə Yazarları İttifaqı adlansa dahadəqiq olar. Prezident işsiz, dolanışıq mənbəyi olmayan yazıçılarüçün təqaüdlər təsis edir. Amma bunun yarısını katiblər və AYBaparatı işçiləri, qalan yarısını isə onların dostları və “ədəbi xidmətçiləri”alır. Bir adam AYB ətrafında üç maaş alır, müstəqilqələm adamları isə heç nə almır.İdealsız və pul əqidəli ədəbiyyat yaratmaq və ya bunuənənə kimi davam etdirmək mənəvi deqradasiya formasıdır.Təsəvvür edin: kənddən gələn birini işə qəbul edir və sonra onaöz əsərlərini tərifləyən məqalələr yazmağı tapşırırlar. Yalnız xəstəadamlar belə-belə məqalələrdən özünütəsdiq stimulu tapa bilər.Lakin AYB-nin indiki fəaliyyətinin yarısı bu məzmundadır.Amma tam bədbinlik üçün əsas yoxdur. Son on ildəmüstəqillik dövrü ədəbi prosesi üçün fundamental yenilik olanhadisə baş verməkdədir: bu AYB ətrafında yaranan rəsmiədəbiyyata parallel ikinci bir azad ədəbi prosesin formalaşmasıdır.Bu ədəbi proses, ilk növbədə, “Alatoran” jurnalında,“Yazar”, “Proloq”, “Sənət”, “İdeal” qəzetlərində, Kult.az, Lit.azsaytlarında, “Tənqid.net” kimi azad nəşrlərdə yaranır. Bu Azərbaycanədəbiyyatı tarixində yeni bir dövr açır və onunəhəmiyyətini qiymətləndirmək çətindir.Bu istiqamətdə yeni nəsl yazıçıları xeyli iş görür. Yeniədəbi orqanlar ciddi ədəbi mövqe tutmağa başlayır.. Azad mətbuatda ədəbi məsələlərə daha çox maraq və yer verir, onlarınmüəllifləri peşəkar ədəbi işə keçirlər. Başlıcası isə azad mətbuatazad, müstəqil və yeni ədəbiyyatı himayə edir. Zənnimcə,bu proses getdikcə güclənəcəkdir. Qanturalı, Seymur Baycan,Aslan Quliyev, Rafiq Tağı, Əli Əkbər kimi istedadlı, yenitəfəkkürlü, rəsmi ədəbiyyatdan aralanmağa can atan yazıçılaryetişib. Seymur Baycanın “Körpüsalanlar” kitabı ədəbiyy-АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 67

atımızda böyük nailiyyətdir, bir əxlaqi çevriliş cəhdidir. AslanQuliyevuin “Sonuncu” romanı da ədəbi bir hadisədir, çünki buradayazıçının əvvəlki əsərlərində və ədəbiyyatımızda olmayanbir dünyagörmə ilə üzləşirik. Bu dünyagörmə təmiz, ədəbi ikiüzlülükdəntəmiz bir insan konsepsiyasının bariz əlamətlətinidaşıyır, bizim nəsrdə böyük təzəlıkdir, yeni meyarlara əsaslananbir insan konsepsiyasıdır.Lakin rəsmi tənqid belə əsərləri görmür. O, xidmətçidir.Çünki rəsmi ədəbiyyatın yaratdığı rəsmi, şəxsiyyətsiz tənqidancaq vəzifəli ədəbi məmurun sifarişilə yazır. Sifariş yoxdursaonun üçün ədəbiyyat yox olur.Beləliklə hazırda bizdə iki ədəbi proses var. Bununəsasında parçalanma və ayrılma, qütbləşmə durur. Lakin buayrılma rəsmi büdcə ədəbiyyatından ayrılmadır, əslindəədəbiyyatın sovet ədəbi stereotiplərindən uzaqlaşmasıdır. Buədəbiyyatımızın gələcəyinə ümidlər yaradan, ona yeni əxlaqivə ədəbi təsəvvürlər gətirən bir tarixi hadisədir.Bu prosesi izləmək, araşdırmaq üçün jurnal tənqidinəböyük ehtiyac var. Cavan, müstəqil fikirli tənqidçılər tapıbyetişdirmək lazımdır.Müstəqillik illərində yetişən cavan yazıçılar müasirAvropa ədəbi ənəsindən sovet dövründə olduğundan fərqli şəkildəistifdə edir və faydalanırlar. Sovet vaxtı Qərbin humanistədəbi dəyərlərindən birmənalı şəkildə istifadə etmək mümkündeyildi. Amma indi bu maneə yoxdur, insan fenomeninə münasibətdəplyuralizmin zənginləşdirici imkanlarından istifadəüçün hər çür şərait var. Ona görə də “Alatoran” ətrafindayaranan yeni ədəbiyyat həqiqi mənada orijinaldır, qabarıqyazıçı fərdiyyətərinin insana münasibətini əks etdirirdi. Halbukisovet vaxtında insana müxtəlif mövqelərdən işıq salmaq,onu izah etmək və anlamaq məsələsinin qoyuluşu mükün deyildi.Bu küfr kimi qəbul edilərdi. Yeni azad ədəbiyyatınözünəməxsusluğu bir də bundadır.Beləliklə, bu gün bir yox, iki ədəbi proses haqqındadanışmaq lazımdır.R.Q. – Sizcə biz hansı ənənədən qurtulmalıyıq?R.Ə. – Riyakar və əxlaqsız, tamahkar və saray ədəbiyyatçılığından.Sovet hakimiyyəti yaranandan “proletar ədəbiyyatı”konsepsiyası reallaşdırılmağa başladı. İxtisaslı adamlarmətbuatdan qovuldu, onların əvəzinə mətbəə fəhlələri, kasıbdövlət qulluqçularından olan 18-22 yaşlı adamlar bolşevik mətbuatınınbaşına gətirilirdi. Beləcə o vaxtdan rəsmi bolşevik vəazad ədəbiyyat ayrıldı.Proletar ədəbiyyatı əslində qədimlərdən bəlli olan sarayədəbiyyatının, dövlət puluna yaranan və hökmdarlara xidmətedən ədəbiyyatın müasir forması idi. Sonralar proletar ədəbiyyatıterminindən imtina edildi və onu sovet ədəbiyyatı terminiilə əvəz etdilər. Proletar ədəbiyyatı məfhumu parodiya kimi səslənirdi.Yazıçılıq əqidədir, müəyyən dünyaduyumunun ifdəsidir.Onu polis, fəhlə, qulluqçu kimi əməkhaqqı müqabilində icraedilən peşə vərdişlərinə çevirmək olamaz. Bütün həyatınıədəbiyyat məmuru kimi yaşayan, büdcədən əməkhaqqı alanlarəqidəcə yazıçı ola bilmirlər. Onlar üçün yazıçılıq təqliddir.Təəssüf ki, bizim rəsmi ədəbi mətbuat indi yenə belə əbəbi məmurlaraxidmət edir və bununla həqiqi Azərbaycan ədəbiyyatınaxidmət etmək missiyasından çox-çox uzaqlaşır. Bu ədəbiyyatınyaranmasına əngəl olurlar.Biz ilk növbədə, yazıçılığın sovetsayağı anlayışındanimtina etməliyik. Yazıçılığın hər hansı təşkilatla bağlanmasıənənəsindən imtina etməliyik. Nəhayət, AYB müstəqil ədəbiyyatadüşmən və ancaq öz aparatına xidmət edən tüfeyli təşkilatkimi bağlanmalıdır. İttifaqın qurultayları yalnız orqanların rəhbərlərinivə təftiş komissiyasını seçməlidir. Kommunist totalitarizmininanaloqu olan katiblik, rəyasət heyəti, plenum və s.yazıçılara lazım deyildir. Yazıçıya bir şey lazımdır: o yazdığıyaxşı əsərin zəhmət haqqını ala bilməlıdir. Büdcədən YazıçılarBirliyinə ayrılan pul bunun üçün kifayətdir. Amma artıq uzun illərdədirki, bu pullar İttifaqın heç bir funksiyası olmayanaparatına xərclənir. Bu aparat ləğv edilməlidir. Dövlət lazımbilsə, Mədəniyyət Nazirliyi aparatında bu sahələr üçün bir-ikiştat yarada bilər. Böhran - büdcə puluna qənaət edilməsini tələbedir. AYB-nın binasında isə onun divarları içində icra edilmişRepressiyaların Muzeyini yaratmaq olar.Lakin Hələlik AYB amiranə bolşevik ab-havası iləyaşayır və hər bir yeniliyə qəddar müqavimət göstərir və gizlirepressiyalar təşkil edir. “Sənət” qəzetinin rəhbərlərinin tutdurulmasıYazıçılar Birliyinin saman altından yeritdiyi suyunnəticəsi idi. Bakı Yazıçılar Təşkilatı yarandı və sənədləriniƏdliyyə Nazirliyinə verdi. Amma AYB onların qeydiyyatınamane olur. Qorxurlar ki, yazıçılar Birliyinin büdcəsi bir günonların nəzarətindən çıxar. Bu inzibati – amirlik üsulu kommunistdiktaturasından qalıb və biz bu əxlaqdan imtina etməli vətəmizlənməliyik. Axı bu katiblər göydən gəlib? Bolşevik vədərəbəyi hikkəsilə AYB üzvlüyündən adamları çıxarır və qəbuledirlər. Onların içində ortabab bir yazıçı da yoxdur. Pulasusamış məmurlardır. Biz onlardan imtina etməliyik.R.Q. – Əslində Sovet ədəbiyyatı YB timsalında hələdə öz varlığını sürdürür. Artıq bu təşkilatın üzvlərinin sayı1500-ü keçib. Üstəlik YB sıralarına qoşulma tendensiyasıdavam edir. Bu prosesin real adı nədir Sizcə?R.Ə. – Rusca buna “Vırojdenie” – yəni başqa mahiyyətəkeçmə, əslindən uzaqlaşma deyirlər. AYB bu ad altında işləyir,amma başqa mahiyyəti daşıyır. Bircə orası aydındır ki, bu, büdcədənmaaş alan dövlət idarəsidir.Qalanlarına təhqiqat lazımdır.Rasim, sualın bir hissəsinə yuxarıda cavab verdim.Amma açıığıını deyim ki, AYB-nın bu gün nəyə xidmət etdiyiniaydınlaşdırmaq üçün sosioloji araşdırmaya ehtiyac var. İttifaq– ilk addımlarından bir dəstə yazıçı cildinə girmiş bolşevikinpul qazanmaq yeri olub. Faciə ondadır ki, yazıçı cildinə girmişbu adamlardan xalqın əxlaqını pozmaq, aradan götürmək üçünistifadə edilirdi. Elə buna görə onların çoxunu ixtisas artırmaqüçün Moskvaya kurslara yollayırdlar. Bu adamlar 1923-cüildən hökumətin ayırdığı pula yaşayırlar. Onlar “Yeni yol”, “İnqilabvə mədəniyyət”, “Kommunist” “Azərnəşr” və s. belə adlardaşıyan mətbuat orqanlarının redaktorları, şöbə müdirləri,yazarları idilər və özlərini yeni proletar mədəniyətininyaradıcıları hesab edirdilər. Onların hərəsi 4-7 sinif oxumuşdu.Onlar 80-ci illərə qədər ədəbiyyat yaradıcısı sayıldlılar.Özlərini kitablara, dərsliklərə saldılar, adlarına küçələr qoydular.Lakin öləndən sonra onların adını bilən olmadı.Lakin bu gün də onların övladları Yazıçılar İttifaqındaküllənirlər. Məsələn, dadsız-duzsuz, qafiyəsiz, mövzusuz şerləryazmaqla başını ağartmış birisi var. O, adını daşıdığı böyük68АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

şairin ənənlərini gözdən salmaqla, danmaqla uzun illər məşğuloldu. Sonra isə atasının danışdığı ləhcəni lağa qoyankomediyalıar yazmağa başladı. Bu heç bir peşəyə yaramamaq,yüngül qazanc, tüfeylilik yoludur. Digər şair oğlu isə lapradikal qazanc yolu tapdı. O yazıçılat Birliyinin Kommunisrküçəsindəki 2300 m2 ölçüsündə mülkiyyətini özəlləşdirdi. Özüisə heç nə yazmır. 20 ildir intriqa ilə məşğuldur. Vaxtı ilə HeydərƏliyevə eyham vuran padşahın nağılını yazmışdı. İndi isəHeydər Əliyevi tərifləyən məqalələr , xatirələr yazır. Əlbəttə H.Əliyevin onun təriflərinə ehtayacı yoxdur. Bu adam isə təmənnailə yazır. Bu yazıların qeyri-səmimiliyi fantastik dərəcədədir. Oistəyir ki, yuxarıdan onun daha beş il Yazıçılar İtifaqında sədrolmasına icazə versinlər. Görürsüz, zaman dəyişir, ammaYazıçılar Birliyində təmənnalı siyasətbazlıq davam edir.Yazıçılar Birliyinin ədəbi sahədə monopoliya iddialarısovet ədəbiyyatı psixologiyasının və praktikasının davamıdır.Bu praktika əslində bazar rəqabtinin bir formasıdır: onun predmetiisə büdcə pullarıdır.Birliyin üzvlərinin sayı məsələsində isə saxtakarlıqvardır. Birliyin üzvləriniin sayı 600 nəfərdən çox deyil. 1500rəqəmi isə ictimaiyyəti aldatmaq üçündür. Birliyin Qurultayıkeçiriləndə AYB rəhbərlərinə müxalif olan yazıçıları məclisəçağırmamaq üçün uydurulub. Üzvlər çox olduğu üçün istədikləriyazıçıları dəvət edir, istəmədikləri isə kənarda qoyulur.1500 rəqəmi bu saxtakarlığı ört-basdır edir.İndi YB-nə qəbulu katibliyin qərarı ilə həyata keçirirlər.Bu da təsdiq edir ki, AYB-nin indiki fəaliyyəti heç bir Nizamnaməilə tənzimlənmir.“Usta və Marqarita” romanında belə bir yer var: kücə iləgedən birisi təsadüfən bir iclasa rəst gəlir və nədən söhbət getdiyinibilmək üçün orda yubanır. Nəticədə isə onu Sovet ədəbijurnallarından birinin redaksiya heyətinə üzv seçirlər. BizimAYB üzvlüyü də buna bənzəyir. Təsadüfi adamların Birliyinüzvlüyünə qəbulu həqiqi, vicdanlı, müstəqil ədəbi gəncliyəqarşı psixoloji mübarizə formasıdır. Buna fikir vermək lazımdeyildir. Bu, AYB-dəki mənəvi və psixoloji deqradasiyanıntəzahürlərindən biridir.Həm də AYB-də qədim mübarizə formasıdır: vaxtilə ƏliağaVahidə, Hüseyn Cavidə, Əhməd Cavada qarşı psxoloji vəsonra fiziki terrorda bu üsuldan istifafdə edilirdi. Savadsız vətərbiyəsiz təsadüfi adamları AYB-nə üzv edir və sonra böyükyazıçılara qarşı iclaslarda onlardab “fon nəfəri” kimi istifadəedilirdi.Rasim əzizim, bu fon nəfərlərinə fikir verməyin. OnlarNazim İbrahimov, Ayaz Vəfalı, Anar, Təvəkkül Yanar, FikrətQoca, Həsən Tale, Xədicə Hurlu və s. istedadsız funksiyonerlərkimi unudulub gedəcək. Həqiqi ədəbiyyat öz yerini tutur.Zaman ən böyük ələkdir. Özünüzə inanın və yazıb-yaradın. Hərdövrdə ədəbiyyatı iki-üç adam yaradır.R.Q. - Proletkult dövrundə lümpenlər ədəbiyyatagətirildi - bolşevik siyasətinin tələbi belə idi. Sonra həminlümpen yazıçıların “elitar” usaqları müstəqillik dövrününədəbiyyatını yaradan gəncləri “lümpen” və “denşik” adlandırdı.Sizcə tarixi yaddas nə deməkdir?R.Ə. – Proletkulta bizdən 20-30-cu illərdə qoşulanlarhəqiqətən lümpenlər idi, onların əksəriyyəti çar-üsuliidarələrindədalandarlıq etmiş adamların, ya da çarizmə yarınmışadamların övladları idi. Bu adamlar lümpen olmaqdan çoxyaddaşsız adamlar idi, mədəni və əxlaqi zəminsiz adamlar idi.Onların davranışında çörək əsas arqument idi. Yaddaşsız adampalçıq kimi olur, onu hansı divara vursan orada yapışıb qalır.Bunlar boş formadan ibarət adamlar idi. Rusca məktəb oxuduqları,beş-altı kəlmə bildikləri üçün ataları çara, övladlarıisə bolşevik Rusiyasına kor-koranə xidmət edirdilər. Kim arvadınıermənilərin məclislərinə aparır, onlarla şərab icir vənamaz qılmırdısa, onları vəzifələrə qoyurdular. Sovet elitasınınyaradan meyarlar belə idi. Yaddaşcızlar, sifətsizlər, çörək qullarıtəhlükəsiz olur. Siyasət düz aparılmışdı. 1988-1993-c ilərdəxalqın taleyi təhlükədə olduğu vaxtlarda xalq hərəkatının AYBbinasında bircə tədbiri, iclası olmadı. Övladlar yaddaşsızlıqdaatalardan geri qalmadılar, SSRİ təhlükəsizlik orqanlarınıntapşırıqlarını sədaqətlə icra etdilər. İndiki xələflər də öz lümpenliklərinibüruzə verir və atalarına layiq olduqlarını sübutedirlər.Məsələn, Yazıçılar ittifaqının binalarını satmağa nə advermək olar? Bu elə sələflərin, Yazıçılar İttifaqı banilərininlümpen təbiətinin və əxlaqının davamı deməkdir. Onlardayaddaş və prinsip yoxdur, pul isə hər şeydir.Bir tərəzi təsəvvür edin və onun bir gözünə Yazıcılarİttifaqının indiki binasının yarısını satmış adamları, o birisinəisə yazılarında açıq-saçıq ifadələrə yol verən Qaturalını,Seymur Baycanı qoyun. Bunların hansına mənəvi lümpenlikdemək olar? İkincilərdəki arqo kəlmələrdən istifadə əslindəbirincilərin əxlaqsızlığına qarşı ədəbi protestdir.Tarixi yaddaş - mədəniyyətdir. Tarixi yaddaş keçmişlərdəyaranmış ən yaxşı dəyərlərin, o sıradan əxlaqi dəyərlərinqorunması davamı və inkişafı deməkdir. Yaddaşsızlıq isəmədəniyyətdən kənarlıqdır.İyirmi il əvvəl bir “alim” Nizaminin müasiri olan birqadın yazıçı haqqında dissertasiyasında bir alman alimininəsərini tərcümə edib öz adına çıxmışdı. O ifşa olundu. Ammaiyirmi ildən sonar bu adam akademik oldu. Yaddaşsızlıq beləşeylər də yaradır. Yaddaş yoxdursa, yaxşı ilə pis, ağla qara,həqiqətlə yalan arasındakı fərqlər görünmür. Amma bu fərqləryox ola bilməz. Demokratik mətbuat hər şeyi açıb ortaya qoyur.Xoşbəxtlikdən yaddaşsızların yeri tarixin zibilliyidir. Budəfələrlə sübut olunub.R.Q. - Yaradıcılıq planlarınız haqqında da -nışarsızmı? Sovet ədəbiyyatına əncam çəkəcək təməl kitabınə zaman yazacaqsınız?R.Ə. – Rasim, sənin arzuladığın kitablar təkbaşınaredaktə etdiyin “Alatoran” jurnalında yaranır. Junalı qoruyun,ətrafına daha artıq müstəqil qələm adamları yığın. Müstəqilədəbi tənqidin meydanını genişləndirin, sovet ədəbiyyatınıntənqidi təhlilinə daha geniş yer verin. Saxta nüfuzları dahaqətiyyətlə dağıdın. Sözdə mənəvi hakimiyyət yaratmaq gücüvar. İnanıram ki, bir gün “Alatoran”ın mənəvi hakimiyyətiAYB-nın çürük imicindən yüksək olacaq.Mən isə söz verirəm ki, ömür vəfa eləsə, sovet dövrüədəbiyyatının əxalaqı haqda kitabı tamamlayıb çap etdirəcəyəm.Uzun bir hekayə yazıram, ümid edirəm ki, onun ilkoxucusu, əzizim Rasim, sən olacaqsan.Təşəkkür!АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 69

konseptual øeirlÿrÁÿëêÿ åëÿ áó ñÿáÿáäÿíÒàëå äÿîíäàí íÿ èñòÿäèéèíè äÿãèã áèëìÿéÿíëÿðÿàäÿòÿíùå÷ íÿ âåðÿ áèëìèð.Àçàä Éaøarßí âÿ ÿí ãûñà òàðèõèìèçÂàõòèëÿÿúäàäëàðûìûçäöíéàíûí ÿí äÿðèí ýþëöíöí ñàùèëèíäÿíÿí èðè ýþëöí ñàùèëèíÿêþ÷ åäèáëÿð.Ùÿïñè áó ãÿäÿð!Ãåéä: Äöíéàíûí ÿí äÿðèí ýþëö Áàéêàëûí äÿðèíëèéè 1620 (ÿí ñîíùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ èñÿ 1692!) ìåòð, ÿí áþéöê ýþëö Õÿçÿð äÿíèçèíèíñàùÿñè èñÿ 371.000 êâàäðàò êèëîìåòðäèð.Ùÿäñèç éàõûíëûüûí çÿðÿðèÁàøãàñûíà ùÿäñèç åòèáàð åäèá,î ãÿäÿð éàõûí äóðìà êè,ÿëè ñÿùâÿí ñÿíèí úèáèíÿ ýèðÿíäÿîíóþçöíöíêö ñàéñûí.Ùàâàéû áèëýèÌåòðîéà ïóëñóç,éÿíè àíàñûíûí ãóúàüûíäà ýèðÿí áó òîïïóø óøàãîðàäàí ÷ûõàðêÿíþçöíäÿí âÿ ùÿéàòûíäàí ÷îõ ðàçûäûð.×öíêè òÿçÿ íÿ èñÿ þéðÿíèá.Ùÿð ñòàíñèéàäàñÿñèíè åøèäèá, þçöíö ýþðìÿäèéè áèð õàëàäàíìÿíèìñÿäèéèâÿ ùÿëÿëèê ìÿíàñûíû áèëìÿäèéèñþçö äóðìàäàí òÿêðàðëàéûð:«Íþáÿñòàí»…«Íþáÿñòàí»…«Íþáÿñòàí»…Áèëèíìÿéÿíè âåðìÿêÑÿíäÿí íÿ èñòÿäèéèíèþçö äÿ áèëìÿéÿí áèðèñèíÿîíóíóìäóüóíó âåðìÿêÿí ìöøêöë ìÿñÿëÿäèðùÿéàòäà.Èêè éîëó áèðëÿøäèðÿíâÿ éà Éîëóí éîëóÄîüóì ìöòÿõÿññèñè îëàí áèð òàíûøûìëà ðàñòëàøàíäàùàëûíûí õåéëè ïÿðèøàí îëäóüóíó,ùÿòòà úèí àòûíà ìèíäèéèíè ñåçäèì.Ãÿáóëóíà éàçûëàí áèð úàâàí îüëàíèêè èëëèê åâëèëèéèíÿ ðÿüìÿí,ùÿëÿ äÿ þâëàä ñàùèáè îëà áèëìÿäèéèíäÿíøèêàéÿòëÿíèáìèø îíà àúû-àúû.Ùÿêèì îíäàííÿéè âÿ íåúÿ åòäèéèíè õÿáÿð àëûíúàáÿëëè îëóá êè, àðâàäà éàòàãäà ýþç âåðèá,èøûã âåðìÿéÿí áó àéûóøàãëûã éîëó èëÿ íÿúèñ éîëóíóí åéíè,éÿíè áèð øåé îëäóüóíó ñàíûðìûø èíäèéÿúÿí.Áóíó,ùÿð øåé áèð éàíà äóðñóí,äöíéàíûí ÿøðÿôè îëàí èíñàí ö÷öíÿí àüûð òÿùãèð ñàéàí ùÿêèìî íàäàíû îòàüûíäàí ãîâàðàã äåéèá êè:«Ñÿíèí þçöí éîõ,áåéíèí âÿ ðóùóí ãûñûðäûð!».Äîüðó äà åëÿéèá, âàëëàù…Àëëàùà àúûã ýåòìÿñèí, àììàáÿçè ðóùñóç èêèàéàãëûëàðûí äàâðàíûøûíà áàõàíäàîíëàðûí åëÿ î àéû áèëÿí éîëëàäöíéàéà ýÿëäèêëÿðèíÿ èíàíìàüà áàøëàéûð àäàì.Ñûðà äàüëàð ìÿíòèãè«Äàü äàüà ãîâóøìàç,èíñàí èíñàíà ãîâóøàð» äåéèáëÿð àòàëàð.Åëÿ èñÿ, çÿùìÿò îëìàñà,à äöíéàýþðìöøëÿðèìèç,äåéèí ýþðÿê,áÿñ áó ñûðà äàüëàð íåúÿ éàðàíûá, ùÿ?!Äöíéà, àäàì, éàõøû âÿ õàëèÄöíéà ùå÷ äÿ éàõøû àäàìëàðäàí õàëè äåéèë.Àäàì ùå÷ äÿ éàõøû õàëèëÿðäÿí äöíéà äåéèë.Õàëè ùå÷ äÿ éàõøû äöíéàëàðäàí àäàì äåéèë.Äöíéà ùå÷ äÿ õàëè àäàìëàðäàí éàõøû äåéèë.Äöíéà ùå÷ äÿõàèí àäàìëàðäàí éàõøû äåéèë.70АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Samir BulutMƏN BATAQLIĞI QURUDANLARDANAM,SONRA GÜLLƏR ƏKƏN TAPILACAQsöhbətƏdəbiyyatın zəhmətini çəkib diqqətdən kənarda qalan insanlardan biri - Samir Bulut.Oxuyun bu müsahibəni, elə burada söylənənlər,hər hansı bədii əsərdən daha artıq, bu günümüzün salnaməsidir.- Samir bəy, əvvəlcə özünüz haqqında bilgi verin,kimsiniz, nəçisiniz, harada yaşayırsız və işləyirsiz?- 1972-ci ildə Cəlilabadda doğulmuşam. Elektrontexnikası mütəxəssisiyəm. Orta məktəbdə ədəbiyyat və tarixiyaxşı oxusam da, müəyyən səbəblərdən Texniki Universitetədaxil oldum. 1989-cu ildə. Texniki təhsil alsam da ədəbiyyat vətarixi texniki fənlərdən daha həvəslə, daha maraqla oxuyurdum.Universiteti bitirdikdən sonra müxtəlif yerlərdə kompütermütəxəssisi kimi işlədim. 2000-ci ildə Rusiyaya getdim və rustürkmüştərək müəssisələrinin birində həm kompüter operatorukimi, həm də tərcüməçi kimi işlədim. Rusiyada yaşadığım iki ilədəbiyyata, tarixə baxışımı kökündən dəyişdi. Hal-hazırdakompüterin hesabına dolanıram. Qapalı biriyəm, izdihamdançəkinirəm. Ona görə də iri şəhərlərdə yaşamağa səbrim çatmır.Oralarda vaxt sürətlə ötür. Mənəsə vaxtı yubatmaq lazımdır.Sonu az da olsa ləngitmək üçün. Tanışlıq saytlarının, elektronpoçtların əleyhinəyəm. Kompüterdən kitabxana, ensiklopediyavə digər bilim sahələrində istifadə etmək daha yaxşıdır.- Ədəbiyyat ailəsi Sizi çox da yaxından tanımır.Ancaq mən bilirəm ki, Siz çox sayda əsərlərin müəllifisinizvə çox sayda əsərləri rus dilindən ana dilimizə çevirmisiniz.Yazıçı kimi hədəfləriniz nədir, nəyə nail olmaq istəyirsiniz?- Rusiyada işləyəndə zəngin kitab bazarının şahidioldum. Kitab oxumayan rus tapa bilməzsən. Reketindən tutmuşaşırı alkol aludəçisinə qədər. Kitab vərəqlərinə tum büküb satmazlar.Bu həm kitaba hörmətdəndir, həm də tuma xidmət edənkitabların, yazarların az olmasındandır. İki ildə yüzdən çoxədəbi əsər oxudum. Azərbaycanda çox az adamın adını eşitdiyidünyanın müxtəlif yazıçılarının onlarla rus dilinə tərcümə olunaraqnəfis şəkildə oxucuların ixtiyarına verilib. Həm də oxucutələbatı bizdəki kimi primitiv deyil. Kiçik hekayələrin tərcüməsinəgirişdim. Deyim ki, rus kəndlərində uzun müddətyaşadığımdan onların jarqonlarına da bələdəm. Bundan başqaingilis, ərəb və fars dillərinin də orta səviyyədə kullana bilirəm.Deyirlər ki, orijinaldan tərcümə daha etibarlıdır. Amma məncəhər şey tərcüməçinin bacarığından və müəllifin üslubuna iyicəbələd olmasından asılıdır. Orijinaldan elə bərbad tərcümələr varki... Rus dilində manevr etmək, sofizm işlətmək, ötəki dünyaya,şüuraltına baş vurmaq daha asandır. Ona görə də dünyanın ənböyük psixoloji mətnləri Dostoyevskiyə məxsusdur. Bir misalçəkim, Umberto Ekonun “Qızılgülün adı” əsərini rusca oxuduqdansonra, müqayisə üçün türkcə və ingiliscə də oxudum. Ruscaoxuyanda özünü əsərdə hadisələrin getdiyi orta əsrlərdə, abbatlıqdarahib kimi hiss edirsən. Türkcədə hadisəni sənə danışırlar.İngiliscədə qupquru xronika oxuyursan. Ümumən tərcüməçətin, məsuliyyətli və vaxtaparan işdir. Oturub öz hekayəni yazmaqkiminsə hekayəsini tərcümə etməkdən qat-qat asandır. Volterdəntutmuş, Den Brauna qədər onlarla müəllifin əsərinitərcümə etmişəm. Əksəriyyəti Rasim bəyin dəstəyi ilə “Alatoran”da,Yafəs Türksəs və Sabutayın “Yazar”ının xüsusi buraxılışındaçap olunub. Azərbaycana qayıtdıqdan sonrahekayələr yazdım, dostum Sabutayın və Qasid Nağıoğlununtəhriki ilə ədəbiyyatın qapısını aralamaq istədim.Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında hər cərəyanda azda olsa kıpırdama var. Postmodern mətnlərdən tutmuş sentimentalşerlərə qədər. Həmid Herisçinin, Rafiq Tağının əsərlərison 10 ildə Azərbaycan ədəbiyyatının ən dəyərli nəsr nü-АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 71

mumələridir. Seymur Baycan ironik, Nərmin Kamal informativ,Rasim Qaraca novator mətnlərin ustasıdır. Amma bizdə semiotik,mistik və ezoterik mətnlər yox dərəcəsindədir. Iki ildir ki,semiotika və ezoterikanı öyrənirəm. Məqsədim semiotik, mistikvə ezoterik yüklü roman yazmaqdır. Azərbaycanda buna kifayətqədər zəmin var.Bir də ki, bizdə yazıçının hədəf axtarması Diogeningündüz lampa işığına adam axtarmasına oxşayır. Nəyə nail olmağıyox, nələri bədəl verməyə hazır olduğunu düşünməklazımdır. Söhbət əsil yazıçıdan gedir. Əsil yazıçının hədəfi olmamalıdır.Oxucu sənin kitabını könüllü olaraq (məcburən yox)pul verib alırsa, deməli hədəfi vurmusan. Yazıçı hədəfi, oxucunudüşünərək yazmamalıdır. Azərbaycan oxucusununzövqünə hesablanmış əsər dünya ədəbiyyatında özünə yer tutmayacaq.By gün azərbaycanlı Yunan Akademiyasına yox,Roma pozğunluğuna daha yatqındır. Guya günah qərbmədəniyyətindədir. Qətiyyən elə deyil. Əgər intelleektual, azad,ixtiraçı qərb sənin şüurunda əxlaqsız, qul, küt kimi əks olunursa,bu sənin şüurunun, zehniyyətinin məhsuludur, günahsənin yapındadır. Hekayələrimdə heç vaxt insanlara ad vermirəm.Bu gün Sonqulu, Cəfərqulu kimi adlara necəyanaşırıqsa, sabah Samirə də, Seymura da, Sabutaya da eləyanaşacaqlar. Formaca dəyişməyə nə var, əsas məzmundur. Yüzil bundan qabaqkı azərbaycanlı ilə müasir azərbaycanlı arasındaheç bir fərq yoxdur. Həmin təfəkkür, həmin zehniyyət. Yaradıcıyox, təqlidçi zehniyyət var bizdə.-Rayonda yaşayan bir yazıçı kimdir? Bilməyənlərəbunu açıqlarmısınız?-Bizdə əyalətdə yaxud paytaxtda yaşayıb yazıçılıqlaməşğul olmağın heç bir fərqi yoxdur. Orda da, burda da primitivkütlə ədəbiyyatı sevmir. Elita da, hələ ki, ədəbiyyata diqqətayırmır. Ona görə də, istər əyalətdə, istər paytaxtda böyük əsərlərinyaranması hələ çox çəkəcək. Bizim üzərimizə düşən beləəsərlərin yaranması üçün zəmin hazırlamaqdır. Bir yazıçınınmeyxanaçı qədər nüfuzu, yaşam şəraiti yoxdur. Çünki ürətdiyiməhsul kütlənin zövqüncə deyil. Kütlə aqressivdir, kütlə xoruzdöyüşünü xoşlayır. Kütlə deyişmələrə, söyüşmələrə baxaraqburda öz şüuraltındakı mübarizəsinin animasiyasını görür vəonanizmdə olduğu kimi qarşı tərəfsiz ləzzət yaşayır. Ona görədə, Rafiq Tağı hər hansı meyxanaçıdan pis yaşayacaq. Əqlifəaliyyət kütlənin umurunda belə deyil. Bizim vəzifəmiz böyükəsərlər yaratmaq yox, kütlənin zövqünü dəyişmək olmalıdır.Əyalət daha mühafizəkardır. Sabutayla mən “Çərçivəsiz”qrupunu yaradanda məhəbbətdən, ədalətdən, güldən, bülbüldənkitab dolusu danışanlar tənqidə dözməyib üstümüzətökülüşdülər. Folklor yığıb təqaüd həsrəti çəkənlər, kitabınınyarısını Anara həsr edənlər, məddahlar, yaltaqlar, intriqantlar -əyalətdə daha qara şəkildədir.-Sizcə hər şey məhvə doğru gedir, yoxsa nələrəsəümid var?-Məncə top-yekun bir məhvdən, yoxolmadan söhbətgedə bilməz. Aşırı maddiyyatçılıq, mənəviyyatsızlıq var. Ortaəsrlər müasir dövrümüzdən daha əxlaqlı idi. Amma bir günzehniyyətdə ayaqlanmalar olacağına inanıram. Ən azından fədakarinsanların hesabına. Məhvlə, qara rənglə razılaşmaq asandeyil... 300 spartalı bütün Yunanıstanı xilas etdiyi kimi, bir qrupinsan da bəşəriyyətin məhv olmasının qarşısını alacaq.-Əyalətdən baxanda ədəbi proses necə görünür?-Ədəbiyyatın paytaxt səhnəsində bir ara canlanma oldu.Azad yazarlar öz çabaları hesabına əsil ədəbiyyatın nə olduğunuoxucuya çatdıra bildilər, istər dünya ədəbiyyatından nümunələrlə,istər öz mətnləri ilə. Mən demirəm ki, böyük əsərlərmeydana gəldi. Xeyr. Amma oxucu bir az ayıldı. 70 illik sovetədəbiyyatı indi az adamda istehza doğurmaz. Sovetyazıçılarımızın sandığından heç nə çıxmadı. 70 ilə bir dissidentyazıçı yetişdirə bilməmişdik. Bu acınacaqlıdır. İndi deyirlər ki,siz ortalığa nə qoymusunuz? Biz hələ ki, ortalığı təmizləyirik.Həm də Həmid bəyin, Rafiq bəyin ciddi nəsr münunələri ortadadır.Qan Turalınin tənqidləri, Rasimin, Aqşinin, Günelin,Nərminin şerləri, Azad Yaşarın tərcümələri və s. – bütün bunlarıgörməməzlikdən gəlmək olmaz. Amma bütün bunlara baxmayaraqədəbiyyatımız sönükdür. Çünki, ədəbiyyat Azərbaycanınümumiyyətlə gündəmində deyil. Bu vəziyyətin az zaman içindədəyişəcəyinə də inanmıram.-İmkan olarsa ilk tərcümə edəcəyiniz hansı əsərlər var?-Tərcümə ediləcək əsərlər çoxdur. Hər halda AvqustStrindberqin “Dəlinin öz müdafiəsi üçün söylədiyi nitq”, FransuazaSaqanın “Salam, kədər!”, Sartrın “Ögümə”, Knut Hamsunun“Misteriyalar”, Turgenevin “Çöl Kral Liri” əsərlərinitərcümə edərdim.-Son vaxtlar hansı kitabı oxumusunuz?-Hekayələri, esseləri, fəlsəfi traktatları nəzərə almasaq,Nobel mükafatçısı Jon Qolsuorsinin “Forsaytlar haqqında saqa”sını bu yaxınlarda oxuyub qurtarmışam.-Nə üçün özünüzü ədəbiyyata həsr etmisiniz?-Ədəbiyyat əraziyə bənzəyir. Bu ərazidə güllük də var,kolluq da, dağlıq da var, düzənlik də. Bizim payımıza düşənbataqlıqdır. Mən bataqlığı qurutmaq istə yənlərdənəm, sonragüllər əkən tapılacaq.72АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Yaralı BəxtiyarQarınağrısıhekayəBəxtiyar müəllim rayon mərkəzində yerləşən “Aybəniz”şadlıq sarayında məskunlaşmış qaçqınlardandır.Səməd Vurğunun qızının adını daşıyan bu şadlıq sarayızirzəmisi də sayılmaqla dörd mərtəbədən ibarətdir. 1-cimərtəbə ,daha doğrusu zirzəmi ancaq və ancaq narkomanlarıniynələndiyi yerdir. 2-ci mərtəbədə gödəkcə tikən, avtomobiltəmir edən, saç düzəldən, gəvə toxuyan və s. bu kimisənətkarlar yerləşmişlər. 3-cü mərtəbədə sənətkarlardan dahayuxarı silkə mənsub olan qaçqınlar məskunlaşıblar, ki onlarında ən demoqoq nümayəndəsi kimi Bəxtiyar müəllim adnanidi. Və qaldı dördüncü mərtəbə - bu da lap vur-çatlasın sinfinəməxsus bir məkandır. Toyxana. Bundan yuxarıda binanın qırlıdamı yerləşir ki ən üst sayılan bu mərtəbə əslində ən altvəziyyətdə idi. Binada tualet işləmədiyindən burdaməskunlaşan qaçqın uşaqları binanın damından istifadəedirdilər. Bu binanın binalığı dönmüşdü nəcisə. Bəs tualetniyə işləmirdi?Məhərrəmlik təzəcə girmişdi. Toylar bir müddətfasilə verdiyindən şadlıq evinin müdürü binaya analıq gözüilə baxırdı. Su kəsildiyinə görə ümumi tualet dolmuş, iyimiyimiylənirdi. Qaçqınlar heç cınqırını da çıxarmırdı. Qadınlarşadlıq sarayının sağ tərəfində Sovetin tamamlaya bilmədiyiyarımçıq univermaq binasını, kişilər binanın sol tərəfindəkiyarımçıq mehmanxana binasını tualet kimi istifadə edirdilər.Yalnız Bəxtiyar müəllim bir iki yerə yazıb-pozmuşdu buproblem barədə. Amma nə xeyri - məhərrəmliyinqurtarmasını gözləmək lazım gəlirdi.Rayon qaçqınlarına yardım da “Aybəniz”in yanındapaylanırdı. Bir az da şairliyi olan Bəxtiyar müəllim bu barədədeyirdi: “Çörək bol olarsa basılmaz Vətən deyən şairinqızının adına olan şadlıq sarayının ətrafında xaricdən gələnyardımların Vətən övladlarına paylanması, o şairin puçolması deməkdir”.Axrıncı yardım zamanı Amerikadan göndərilmiş“qavyəddin”lər də paylanmışdı qaçqınlara. Andıra qalmışlarçox yağlı olduğundan bir dadım dadanı saldı qarınağrısına.İndi gör 7-8 ailənin yaşadığı və hamının qarınağrısınatutulduğu yerdə tualetin işləməməsi nə deməkdir.***Bəxtiyar müəllim gecə az qaldı özünü batırsın.Birtəhər özünü yarımçıq tikiliyə çatdırdı. Bu vaxt kimsəüzünə işıq saldı. Hələ şeirləri işıq üzü görməyən Bəxtiyarınnəcisi işıq üzü görürdü.Bu hal ona çox pis təsir etdi - görən bu kim ola,onunla belə məzələnməıyə ürək eləyə?-Aya, kimsən?-Əə köpəkoğlu, sənə göstərərəm mən!-Köpğkoğlu oğurluq etdiyi yetmir hələ bir bizəçəmkirir də.-Nə oğurluq?-Bəs orda neynirsən?-Sıçıram.-Mədəni danış.-Yaxşı, nəcis ifraz edirəm.-Adam dilində danış-Heyvan özünsənBəxtiyar müəllim gördü ki bu hər kimdisə çoxhəyasız adama oxşayır. Buna görə də tələsik silinib adamlarınyanına gəldi. Onlarda bir əda vardı ki guya dovşanı araba ilətuturlar.-Nə var, nə istəyirsiniz?АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 73

-Bu yarımçıq tikilinin üzündən mərmər daşları sökübaparanı gəzirik. Xəbər gəldi ki adam iş başındadı, biz dəgəldik səni tutduq.-Siz hələ bir özünüzü təqdim eləyin görüm həqiqipolissiniz, ya bəlkə forma geymiş banditsiniz.? Onsuz dabelələri doludu.Polislərdən biri lap acıqlandı:-Sən kimsən ki biz sənə sənəd göstərək?-Müəllim nə s....rir bu gecə vaxtı burda.-Mən sizə göstərərəm.Adamsınız deyirəm nəcis ifrazedirəm, yuxarıda tualet işləmir. İnanmırsınız gedin yoxlayın.İkincisi də siz kimsiniz ki sizə nəsə sübut eləyim - heçözünüzü təqdim də eləməyibsiniz.Polislərdən ikincisi müəllimlə dirəşən tayına:-Burax başını, xeyirli adama oxşamır. Deyəsəndemoqoqun yekəsidi.- Dayım ona başa salar həyatı. O boyda narkaobaronlarıdiz çökdüdü, indi bir dılğır müəllimin əlində acizqalmışıq sən öləsənBəxtiyar müəllim acıqla:-Dayın da belə-belə olsun sən də.Polislər Bəxtiyarm müəllimin qolunu burub maşınabasdılar.***Gecə şöbədə qalan Bəxtiyar səhərə qədər öz haqqınıtələb edə-edə üç şeyi tələb edirdi. 1. adım qeydiyyat jurnalınasalınmalıdır. 2. vəkil verin mənə. 3. harda olduğumu ailəməbildirin.Amma polislər onun bu qışqırıqlarına elə baxırdılarsanki keçi afişaya baxırdı.Səhərəcən siqaretdən püfləyən polislər səhər bölmədəmüvəqqəti saxlanılan məhbuslara iş böldülər-müəlliməhörmət əlaməti olaraq elə axşam qaldığı otağı təmizləməyibuyurdular. Daha tualetə filan göndərmədilər. Onlar özaləmlərində müəllimə çox böyük hörmət eləmişdilər,axşamdan bəri, bəs necə, gör neçə dəfə müəllimin tualetəgetməsinə icazə vermişdilər.Müəllim əlini heç nəyə vurmayacağını bildirdi.-Xalqın müəllimini tut gətir ki gəl buraları süpür,hələ bu da sənə hörmətdir. Vicdanınız olsun!Polislərdən biri acıqla dilləndi:-Sovet hökuməti elə düz eləyib bir müəllimdən vergialmırdı bir də eşşəkdən. Biz buna hörmət eləyirik, bu daqudurur.-Quduran itdi, o da sənin nəslindiTaraqq Bəxtiyar müəllimə bir yumruq çattadı.Bəxtiyar müəllimi vuran polisin əl qolunu tutdular.-Vurma. Demaqoqa oxşayır.Bəxtiyar müəllimi vuran polis alçaq davana qoydu:-Keçi keçidi yatdığı yeri dırtmalayır. Burda nə var,zapadlo zaddı?-Sənin duxun çatmaz mən yaşadığım yerə siqaretastafı atasan. Bura mən yaşadığım yer deyil. Siz deməlizibilləməli, mən də təmizləməliyəm, eləmi.Polislər öz aralarında xosunlaşmağa başladılar.-Əşşi qoy rədd olsun. Adammı yoxdu buralarıtəmizlətməyə.Amma polislərdən biri lap hər şeyi radikalcasına korladı,müəllimə:-Sən guya lotu zadsan?-Yox, heç lotuya sən belə deyə bilərsən? Lotu beləşeylər üstə sən nədi sənin rəisinin də anasını ağladar.Söz gedib rəisə çatdı. Onsuz da bacoğlusu axşamdanbəri olanları qoymuşdu rəisin ovcuna. Rəis müəllimin əlindənzəncir çeynəyirdi. Bu lotu söhbəti də onu laap çıldırdı. Özişgəncələr kralını göndərdi müəllimin üstünə. Əlbəttə kiyuxarılardan kiməsə zəng etdi. Zəng etdi ki burda bir müəllimvar, deyəsən kiməsə güvənir, onu döydürüb sındırsamarxamda dura bilərsinizmi? Öz dediyi kimi dabro alandansonra qolbəyisini göndərdi müəllimin üstünə. Qolbəyi içərigirən kimi gözlədi ki müəllim ayağa qalxacaq. Bu olmadıqda:-Niyə qalxmırsan, s..ilibsəən ?-Yox, sənin nəslini növbəyə düzmüşdüm axşam. İnditaqətim yoxdu.Qolbəyi yüz faiz yəqin elədi ki bu hər kimdisə lapyuxarıda adamı var. Amma polislərin pıqqıldaşdığını görübmüəllimə bir şapalaq vurdu. Sonra da:-Hələ gör kabinetdə başına nə oyun açacağam deyibgeri döndü.***Bir azdan müəllim rəisin otağında idi.-Deyirəm ki tualet işləmir, qarnım da ki sözə baxmır.Allah Amerikanın evini yıxsın, onların qavyəddini bütünqaçqınlara qarınağrısı verib. İnanmırsan burda işləyən qaçqınpolisləri yoxla, rəis.-Yaxşı bəs o nə sözdü demisən?-Əcəb eləmişəm.-Səni çürüdəcəm buralarda - deyib rəis bayıra çıxdı.Ona məlum olanda ki qaçqın polislərin hamısı “balnişni”dədi,müəllimə inandı. Amma müəllimi özünü belə yekə aparmasıxoşuna gəlmədi. Yenə yuxarı ilə danışıb hər şeyə arxayınolandan sonra müəllimi sındırmaq qərarına gəldi.İçəri keçib:-Yoox müəllim sən biclik eləmə. Sadəcə mərməri74АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

sökdüyün yerdə görübsən ki polislər gəlir, şalvarı çəkmısənaşağı.Bu sözdən müəllim elə acıqlandı, sanki ən ağırsöyüşə qonaq olmuşdu.-Ay oğraş, mən heç kimin qabağında şalvar soyunandeyiləm. Bunun hesabını ödəməli olacaqsan. Bu da o deyil kiməni döyələr burda. O tikilişdən mərmərləri elə sən özünsökdürüb öz qəhbəxanandakı saunanın divarlarına vurmusan!Rəis əlini qaldırsa da saxladı. Müəllim üyüdübtökürdü:-Sən bu rayonda bir-iki anasının əmcəyini kəsənbariqanı sındırıbsan , elə bilirsən hamıya bata bilərsən.Çaşma.***İş gəlib izahat yazmağa qədər irəlilədi. Rəis Bəxtiyarmüəllimə:-Yaz ki Qazax rayon Polis Şöbəsinin rəisi...-Yox, mənə yazı yazmaq da öyrədəcəksən. Özümyazaram-Yaz görək!Bəxtiyar müəllimi izahat yazmağı xeyli çəkdi. Rəisotaqda var-gəl etməkdən bezdi. Nəhayət müəllim izahatıyazıb rəisə təqdim etdiRəis izahat deyiləni oxuduqcan rəng alveri edirdi -yəni rəng verib rəng alırdı.-Bu ki izahat yox ərizədi, özü də prezidentə.-Gördüyün kimi***Ərizənin qısa məzmunu beləydi - müəllim şadlıqsarayındakı vəziyyəti izah edirdi. Daha sonra məhərrəmlikbaşlayandan bəri bir şadlıq sarayının ətrafındakı sahibsızitlərin bir də qaçqınların problemlərinin artdığını qeyd edirdi.İtlərin problemi aclıq problemi (çünki toy yox idi),qaçqınların problemi də tualet problemi idi ərizəyə görə (izahedirdi ki toy olmadığından müdür su problemi ilə məşğulolmur-tualet də dolub). Və daha sonra qavyəddin məsələsi,qarınağrısı məsələsi, polislərin müəllimi həbs etməsiardıcıllıqla izah edirdi. Ən dəhşətlisi isə bu idi ki müəllimvətəndaşlıqdan imtina edirdi - əgər bu ölkədə sıçmaq azadlığıda yoxadursa mən bu ölkənin vətəndaşlığından imtina edirəm.İmkan verin gedim qürbət torpaqlarda nəcis ifraz edim. Onsuzda buraların hər yeri poxsaqxanadı.Rəis müəllimə:-Dəlinin biri dəli. Özün cəhənnəm məni də zibiləsalmaq istəyirsən? Bu nə ərizədi?-Bəlkə düz yazmamışam?Rəis başını yelləyə-yelləyə otaqdan çıxdı və yenəyuxarı ilə nə isə danışdı. Qəlbində xal qalmışdı ki müəllimyəqin lap yuxarıdan kiminsə adamıdı. Rəis indi də lapyuxarıdan dəstək alandan sonra yenidən otağa qayıtdımüəllimixalqın gözünün qarşısında sındırmaq istəyirdi.-Sübut elə ki o tikiliyə sıçırdın əə.-Gedək göstərim.Özünü lap itirən müəllim unutmuşdu ki bu gün “Aybəniz”şadlıq sarayının yanında qaçqınlara yardım paylanacaq.Yardım gününü yaxşı bilən rəis müəllimiqoluqandallı öz kəndçılərinin yanında nəcis axtarışına məcburetməyin onu lap biabırçı vəziyyətdə sındırmaq olduğunudüşündü.Beləliklə müəllim polis maşınından düşürüləndə,səhərdən növbə üstə bir-birini qıran camaat hadisə yerinəyönəldi. Bu rəisin planının bir hissəsi idi. İkinci hissə isəmüəllimin nəcis axtarması olmalı idi.Tikiliyə keçdilər. Buralarda tualet olmadığındanyardım almağa gələnlər - onlar hamısı amerikan qarınağrısınatutulmuşdular - sovetdənqalma bu tikilini lap nəcisin mayeformasının ən bol məkanına döndərmişdilər.Rəis böyürə-böyürə:-Burda hamısı təzə ifrazatlardı, hanı bəs səninki.-Rəis, 20 gündü toy olmur. İtlər acından yeyib yəqin.Camaatdan bir uğultu qopdu. Rəis müəllimə yağlıbir şapalaq vurmaq istəyirdi ki tanış bir səsə əlini saxladı:-Şair də şairi tutarmı, rəis.Bu şair Həvəskar idi. Deyilənə görə son zamanlarşairlik də eləyən rəisin yerinə şeirlər yazmaqla onun hörmətiniqazanmışdı.-Bu da şairdimi, ustad.-Şairdi özü də necə.-Bəs bunu niyə demirsən mənə.Sonra camaata acıqlandı:-Cəhənnəm olun burdan!Camaat öz yardımını almağa getdi. Müəllim dərəisə: -Yaxşı görüşərik deyib, şair Həvəskarı qoltuqladı:-Şair xeyir ola buralarda?-Burdakı çayxanada deyirlər yaxşı cökə çiçəyininçayını verirlər, ona görə gəlmişdim. Məsləhət olmasın, rəisəbir şeir həsr elə, ol gözünün işığı. Onnan sonra heç İcra dasənə bata bilməz. Qırımından gördüm ki səninhərəkətlərindən xoşu gəlib.-Bağışla, şair andır qarınağrısı tutub məni, əhvalatısonra danışaram, bir yaxşı bəzəyərsən.Bəxtiyar müəllim tikilinin zirzəmisinə qaçdı.Həvəskar maddım-maddım baxa-baxa qaldı.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 75

Əjdər Olla müsahibəAYB YAŞAMALIDIR, AMMA DAHA ÇEVİK,DAHA DEMOKRATİK ÜSULLAR TAPILMALIDIR-Şair kimi populyarlaşan Əjdər Ol necə oldu ki, nəsrəsərləri-hekayələr, Namiq Abdullayev, Əlisəmid Kürhaqqında ədəbi portretlər, pyeslər yazmağa başladı? Şeiröldümü?- Yox, ölmədi. Ədəbiyyatda janr formadan başqa bir şeydeyil. Əsas özünüifadədir. Özünüifadə də bütün formalarda olabilər. Yazıçı bütün janrlarda risk etməyi bacarmalıdır. Mən qəzəldə yazmışam, heca şeiri də, sərbəst şeir də. Bütün janrlar mənədoğmadır. Kimsə bir janrda əla yazır, eləsi də var ki, bir neçəjanrda o ortaya fərli şey qoya bilmir.-Bəs nəsrə niyə keçdiniz?- Qafiyəsiz də danışmaq olar. Mən öz şeirlərimdə də ədəbifakturaya əsaslanmışam. Mənim şeirlərimdə dramaturji detallarvar. Fakturasız əsər isə əsər deyil. Düzdür, təxəyyül də lazımdırvə vacibdir. Lakin təkcə təxəyyüllə uzağa getmək olmaz. Poeziyahisslərdir, nəsr təfərrüatdır. Nəsrdə ovqatını təfərrüatlarla ifadəedirsən. Poeziya şirədir, sən duyğularının şirəsini çəkirsən. Həyatda belədir. Orda duyğu da var, təfərrüat da.şey dəyişir. Bu gün sənin bəyənmədiyin bir gənc yazıçı sabahortaya gözəl bir əsər qoya bilər. Hadisələr davam edir, prosesgedir. Proses başa çatmamış qiymət vermək olmaz. Gənclərdavamlı yazırlar, yaradırlar. Sizin nəsil gəncdir, biz isə artıqyetkin yaşdayıq. Mən gənclərin yazdıqlarına soyuq başlabaxıram. Kiminsə zəif əsəri, naqis hərəkəti məni sizin qədərqıcıqlandırmır. Məni onların ədəbi əsərləri daha çox maraqlandırır,nəinki kimlikləri.-Yazıçılar Birliyində olan gənclərlə Azad YazarlarOcağı daxilindəki gənclərin fərqini nədə görürsünüz?- Mən onların hamısına qələm dostlarım kimi baxıram.Düzdür, onlar mətbuatda bir-birinə qarşı çıxırlar, bir-birlərininəleyhinə yazırlar. Amma mən onları ədəbi məclislərdə, xeyirdəşərdəbir yerdə görürəm. Siz bu fərqi hiss edirsiniz, amma mənetmirəm. Onların didişmələri mənə xırda və ötəri görünür.-Əjdər Ol bütün janrlarda öz gücünü sınamış yazarkimi özünün şair, yazıçı, dramaturq, yoxsa esseist kimitəqdim edilməsini xoşlayır?-Yazıçılar Birliyinin qeyri-funksional məqamlarındasiz Ədəbi Klub yaratmısınız. AYB-nin bəzi funksiyalarınıyerinə yetirmisiniz. Bəs indi Yazıçılar Birliyinəmünasibətiniz necədir?- Yazıçılar Birliyi keçən əsrdə yaradılmış təşkilatdır. Orayazıçıların ocağıdır. Yazıçılar Birliyinin güzəştləri olub, indi dəvar. Kimlərsə ondan istifadə edir. Təşkilatsız inkişaf olmur.Dünyanın hər yerində yazıçı qurumları var. Azərbaycanda XIXəsrdən ədəbi məclislər olub. Onlar Yazıçılar Birliyininrüşeymləridir. Yazıçılar Birliyi bir çox yaxşı əsərlərinyaranmasına dəstək olub. Gənclərin AYB rəhbərliyindən xoşugəlməməsi o demək deyil ki, AYB olmamalıdır. Təşkilat mütləqolmalıdır. Təşkilatlanmamış millət heç nəyə nail ola bilməz. Biztarixdən, siyasi təcrübədən görürük ki, tarixboyu başımıza gələnbəlaların çoxu vaxtilə milli təşkilatlarımızın olmamağıdır. AYByaşamalıdır. Amma ola bilsin, daha çevik, daha demokratiküsullar tapılmalıdır. Hamının qəbul edəcəyi formalar tətbiqedilməlidir. Mən belə düşünürəm ki,Yazıçılar Birliyinintəqaüdləri, mükafatları istedada görə verilməlidir, sosialvəziyyətin ağırlığına görə yox. Mən bunun qəti şəkildəəleyhinəyəm.- Yazıçılar Birliyindən kənardakı ədəbi qüvvələr var.Onlar haqqında nə düşünürsünüz?76- Mən ümumiyyətlə, nifrətlə düşünməyi sevmirəm. HərАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010- Mən sadəcə bir qələm adamıyam.-Sizcə Azərbaycanda Nobel almağa haqqı çatanyazıçı varmı? Tez-tez deyirlər ki, bizdə Nobel almağa haqqıçatan yoxdur.- Mənim “Ölümlə zarafat” hekayəmdə belə bir yer var.Əmir Pəhləvan deyir ki, Nobel qardaşları haqqında əsəryazmışam və Nobel komissiyasına təqdim etmişəm. Nobelmükafatı komissiyası sürpriz etməyi sevir. Bəzən əsər təqdimolunandan 10-15 il sonar təltif olunur. Demək istəyirəm ki, Nobelətəqdim olunmuş əsərimiz var. Mükafatlar ciddi məsələdir.Nobel almaq üçün onun yolunu tapmaq, dalına düşməklazımdır. Əsər beynəlxalq dillərə tərcümə olunmalıdır. Dünyadaböyük satış şəbəkəsi olan nəşriyyatlar var. Kitab bazarına onlarnəzarət edirlər. Nobel almaq üçün müəyyən kanallara çıxılmalıdır.Qabaq biz Sovetlərin tərkibində idik. Bizim yazıçılarheç bu haqda düşünmürdülər də. Amma Pasternak antisovetyəhudi yazıçıları vasitəsi bu mükafatı aldı. Heç yerdə, elə Azərbaycandada yerində oturmaqla mükafat almaq olmur. Gərəkgedəsən, müraciət edəsən, əsərini göndərəsən.- Tutaq ki, Nobeli Əjdər Ol verir. Kimə verərdi bumükafatı?- Sənə. Əlbəttə zarafatdır. Mən başqa bir şeyə toxunmaqistəyirəm. Mükafatın arxasında ciddi dəyər dayanmalıdır. Pul

mükafatın qarantıdır. Azərbaycan tarixində o qədər mükafatlarveriblər ki. Kənd bağışlayıblar, qızıl, gümüş veriblər. XIV Lüdoviqinbir yaxşı sözü var. Deyir bir adama yaxşı vəzifə verəndə99 narazı və bir naşükür yaradırsan. Narazılar deyir niyə o vəzifənibizə vermədi, naşükür isə gileylənir ki, daha yüksək vəzifəala bilərdi. Biri idarə müdiri, biznesmen haqda bir kitab yazır,o da ona elə böyük mükafat verir ki, bu pul hətta dövlətinverdiyi təqaüddən də çox olur. Bu da mükafatdır.- Azərbaycan ədəbiyyatında Sovet dövründə böyükqruplaşmaların olması heç kimə sirr deyil. Sizin bu qruplaşmalarınheç birinə daxil olmamağınız yüksəlməyinizə, çapolunmağınıza təsir etməyib ki?- Zəif adamlar qruplaşırlar. Özünə arxayın olan qrupyaradıb başqa qrupa qarşı mübarizə aparmaz. Bu ədəbiyyat işideyil. Bu qruplaşmalar ədəbi hakimiyyəti ələ keçirtmək üçünyaradılır. Roman yazmaq üçün heç kim dəstəbazlıq etməz.Kiminsə ehtiyacı olub, qruplaşıb. Mənim qarşımda elə birmaneə olmayıb Mən heç kimdən minnət götürməmişəm, heçkəsə minnət də qoymuram. Hardasa çap olunmaq üçün, hardasaçıxış etməkdən ötrü sinov getməmişəm. Qruplaşanlar mütləqbir gün hansısa şəkildə qrupdan çıxacaqlar.- İlk şeiriniz nə vaxt dərc olunub?- 1981-ci ildə “Azərbaycan” jurnalında çıxıb. ƏkrəmƏylislinin vaxtında.- Bəs indi Yazıçılar Birliyinin jurnallarını oxuyursunuz?- Oxuyuram. Özüm də “Azərbaycan” jurnalının redaksiyaheyətinin üzvüyəm.- Necə olur ki, Birliyin 1400 üzvü ola-ola jurnallarmin tirajla, Anarın kitabı isə 500 tirajla çıxır?- Düz danışmırsınız. Anarın kitabı elə vaxt olub ki, 100min tirajla çıxıb. İndi o vaxtlar deyil, ovqat dəyişib, kitab satışışəbəkəsi yoxdur. Səbəb ancaq budur. Mən bütün prosesiizləyirəm. Bəlkə də çox az adam var ki, mənim kimi hamını oxuyur.Demək olar ki, ədəbi mühitdə hamının qabında nəolduğunu bilirəm.- Bəs birliyin jurnalları ilə “Alatoran” jurnalıarasında nə fərq var?- “Alatoran” jurnalı eksprimental jurnaldır. Amma“Azərbaycan” və “Ulduz” jurnalı isə ənənəvidir. Bütün jurnallardazəif əsərlər də çıxır, güclü əsərlər də. Bu jurnallar ədəbiprosesin tərkib hissəsidir. Rasim Qaraca çox işləyir. Ədəbi prosesicanlandırır. Sizin üstünlüyünüz odur ki, cavankən çap olundunuz.Sizə baxanda biz çox gec çap olunduq. Düzdür,çapolunana qədər yetkinləşdik. Siz azadsınız. Amma bunun ziyanlıtərəfi də var. İndi görürsən ki, 17 yaşlı birisi sağını-solunu biçəbiçəgedir. Bəzən o heç ədəbi məsuliyyət də hiss eləmir. Hətta,kövrək oxucuya bəzən təsir edir. Hərdən mənə elə gəlir ki, sizözünüz yazıb özünüz oxuyursunuz. Oxucuya çıxmaq lazımdır.Zəmanə dəyişib.- Bəs ədəbiyyatın axırını necə görürsünüz? İndi həryerdə olduğu kimi ədəbiyyatda da keçid dövrüdür.- Ədəbiyyat insan ruhunun maddiləşmiş formasıdır.Çətin dövrlərdə insanlar mənəviyyatca geri çəkilirlər. Ruhi aşınmalargedir. Amma bu uzun sürmür. İnsan həmişə ruhunutəzələmək istəyir. Yeni doğulan uşaqlarla dünya təzələnir.Ədəbiyyat ruhdur, insan isə ruhsuz yaşaya bilməz. Ruh varsa,ədəbiyyat var. Dünyada ruh daşıyıcıları yazıçılar var, bizim dəyazıçılarımız onların içində. Onlar kitablaşırlar, kitaba dönürlər.Biz də kitabları oxuyanda o ruh yenidən dirilir. Söhbət etdiyimizbu anda bəlkə heç 5 adam Füzulini oxumur. Bu o deməkdeyil ki, Füzuli yaddan çıxıb. Ədəbiyyat hansısa dövrdə yaranmırsaklassiklər aktuallaşır. Klassiklər həmişəlikdir. Biz zamanzamanəlimizi kitab rəfinə atıb, onları yenidən oxuyuruq.Onların kitab rəflərində yeri möhkəmdir.- Bəs sizin tez-tez əlinizi rəfə atıb götürdüyünüzkitabı kim yazıb?- Elə yazıçılar var ki, mən onlara vaxtaşırı qayıdıram.Füzulini, Seyid Əzimi tez-tez oxuyuram, Sabirin yazdıqlarınındemək olar ki, hamısını əzbər bilirəm. Amma Füzili çoxyazdığına görə hər dəfə ondan nəsə təzə bir şey tapıram.Konkret bir yazıçının üstündə durmuram. Mopassanı,Haqverdiyevi, Mirzə Cəlili, Çəmənzəminlini, Tolstoyu, Dostoyevskini,arabir vərəqləyirəm. Misal üçün, götürüb Çexovuniki hekayəsini oxuyuram, kitabı qatlayıb qoyuram yerinə.- Bəs sizin dünyanızda ən çox yer tutan kimdir?- Allah…- Bəs yazıçı?- Mənim kumirim olmayıb. Hər yazıçının öz yeri var.Bir yazıçını bütün yazarlara qarşı qoymaq cığalların işidir. “Ənyaxşı” nisbi termindir. Ədəbiyyat uğurlu bir misra yazmış sairsizyarımçıqdır.- Tutaq ki, 50 il sonra demək olarmı ki, Əjdər Olsuzədəbiyyatımız natamam görünür?- (Gülür) 50 il sonra gəlib məndən müsahibə alarsan. Ovaxt bu barədə danışarıq.Danışdı:Q.TuralıАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 77

Seymur Baycanla müsahibə“QƏLƏBƏMİZ GÖZ QARŞISINDADIR”-Oxunduğunuzu hiss etmək sizi xoşbəxt edirmi?-Əlbəttə. Sevinirəm. Sizə doğrusunu deyirəm, kim deyirki, mən özüm üçün yazıram, mən özüm üçün çəkirəm osaxtakarlıq edir. Moyem “Ay və qara şahı” romanında buməsələyə gözəl cavab verib. Bir rəssam olur. Deyir ki, mənyalnız özüm üçün çəkirəm. Başqalarının fikri mənim üçünönəmli deyil. Nə düşünürlər düşünsünlər. Onu atırlar adamolmayan bir adaya. O adada heç nə çəkmir. Ona görə ki,özündən başqa orda heç kim yox idi. Mən oxucularımı zülmləqazanmışam. Nə qədər əziyyət çəkdiyim ətrafımdakı adamlaraməlumdur. Düzdü, hərdən oxucularıma qarşı ərköyünlükedirəm, amma onları çox sevirəm. Sağ olsunlar bacardıqlarınıedirlər. Kimisi kontur göndərir, kimisi qonaqlıq verir, kimisirayona hinduşka yeməyə çağırır, Rusiyaya dəvət edənləri dəvar. Mən də çalışıram onların etimadını puç etməyim. Keçdiyimyolla onlarda inam yarada bilmişəm. Bu müsahibədəməcburam, yazılarımdan bəzi məqamları təkrarlayım.Bilirsiniz, insan tirajlandıqca həm də başqalarının olur. Sən birnöv öz oxucularına hesabat verməlisən. Əkrəm Əylisli özünübir deputat mandatına satanda həm də oxucuların satdı.Yadımdadır, 525-ci qəzətdə bir səhifə vardı. Orda bir müxalifətvə bir iqtidar nümayəndəsini üz-üzə qoyurdular. Müxalifətnümayəndələri “sevimli yazıçınız kimdir?”- sualına cavabverəndə Dostoyevski, Hügo, Cek Londonla bərabər ƏkrəmƏylislinin də adını çəkirdilər. Onlar kifayət qədər mütaliəliadamlar idi. Əkrəmin adını Dostoyevski ilə bərabər çəkəndəonları bir səviyyəyə qoymurdular. Bu sadəcə Əkrəminmövqeyinə hörmət idi. Mən də o zamanlar Əkrəmin bütünəsərlərin oxumağa başladım. Özü də həmişə məəttəl qalır ki,Seymur mənim yaradıcılığımı çox dərindən oxuduğu halda niyəhaqqımda pis yazılar yazır? Adam özü də hələ nə etdiyininfərqində deyil. Demirəm ki, əgər sabah Azərbaycanda üsyan,inqilab olsa, mən gedib barrikadada özümü güllə qabağınaverəcəm. Bunu sizə vəd edə bilmərəm, amma inanın ki, mənheç vaxt əclaf olmayacam.-Seymur Baycan kimin yazarıdır? Siz kimlər üçünyazırsınız?-Oxucularım müxtəlif təbəqələrə mənsub adamlardır.Polislər, tamadalar, müəllimlər, həkimlər, tələbələr, restoranmüdirləri...Mənə ən qeyri-ciddi yanaşan və az oxuyan adamlarədəbi mühitin adamlarıdır. Əsasən o adamlar haqqında yazmaqasandır ki, onlar yazdıqlarımı oxumurlar. Sürücülər, qatarbələdçiləri, ofisiantlar... Tanıdığım adamlar haqqında yazmaqçətindir. Yolu çox sevirəm. Xüsusən qatarda yol getməyi. Onagörə lap qonorar verməsələr bələ, ən pis şəraitli yerlərə həvəsləgedirəm. Yol yeganə yerdir ki, orda darıxmıram. Bir lətifə var.Tez-tez Rusiyaya, İsrailə gedib gələn adamdan soruşurlar, İsrailyaxşıdır, yoxsa Rusiya? Deyir, nə Rusiya yaxşıdır, nə də İsrail.Yol yaxşıdır yol. Biz bu davaya başlayanda heç birimizin kitabıyox idi. Biz yazıçı kimi müsahibələr verər, qəzetlərdə ədəbiyyatsəhifələri hazırlayardıq. Topamızın yazdığını yığsaydıq, heç birkitab düzəlməzdi. Bir dəfə Həmiddən soruşdum ki, bunun axırınecə olacaq? Alovlu inqilabçı kimi o mənə təskinlik verdi. Dediki, narahat olma, kitab sonra olacaq. Hər zaman hamı beləbaşlayıb. Doğurdan da, kitablar yazılmağa başladı. AYO yeganəhərəkatdır ki, qələbə qazanıb. Biz qarşımızda dayanan titullu,pullu , illərlə tirajlanmış adamlara öz əzmkarlığımızla qalibgəldik. Onlar hər şey etməyə hazır idilər ki, təki özlərindənsonra ədəbiyyat yaranmasın, amma biz yaratdıq. Mənim üçüncükitabım çıxdı. Əllərində vasitə olan adamların kitablarındandaha çox oxunur, daha çox müzakirə olunur. Onlarsa yenə də öziyrənc əməllərini davam etdirir, təqaüd, torpaq payı, vəzifə vədedib özləri haqqında yazılar yazdırırlar. Biz onları qəhrəmankimi ölməyə qoymadıq, sağlıqlarında nə lazımdırsa, özlərihaqqında eşitdilər. Qələbəmiz göz qarşısındadır. Mübarizədavam edir. Biz nəinki ədəbiyyatı, başqa sahələri də bir azdirçəltdik. Ona göre mən öz uşaglarımızı çox istəyirəm. Hər birkəs bu mübarizədə maksimum dözüm, əzmkarlıq nümayişetdirdi. Saymız da günü gündən artır.-Oxucularınızla münasibətiniz necədir? Bütünməktublara cavab yazırsınızmı? Onlarla görüşürsünüzmü?-Əsasən “Gündəlik Azərbaycan” qəzetində işləyəndəməktub alırdım. O qəzetin ən çox oxunan yazarlarından biriidim. O zaman bir-iki nəfər istədi, qız adi ilə məktub yazıb mənidolasın. Duyuq düşdüm. Ona görə məktublara çox da ürəkdəncavab verə bilmədim. Bəzən elə olurdu ki, bir yazıya görə 30-40 məktub alırdım. Bəzən də heç bir dənə də məktub gəlmirdi.Indi də hərdən yazırlar. Oxucuylarla ünsiyyətdə olmaq çoxgözəldir. Adama mövzu verirlər. Bilirsən ki, kiməsə lazımsan.İndi o qədər də çox məktub almıram. Aktiv oxucuların isəçoxusunu tanıyıram. Görüşürük, araq içirik, rayonlara qonaqçağıran olur bəzən. Bir dəfə Firudin Allahverdi ilə Qaxdakafedə qayğanaq yeyirdik. Bir nəfər kafeyə girib mənimləgörüşdü. Xoş gəlmisən- dedi. Biz isə Şəkiyə getməliydik.Məlum oldu ki, bu adam da, yəni mənim oxucum da Şəkiyəgedir. Bizi maşınla Şəkiyə apardı. Özü də “Uaz” maşınında. O78АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

adam fermerdir. Hərdən mənə bal göndərir Qaxdan. Bilir ki, balyeyənəm. Astaradan balıq, Beyləqandan toyuq göndərənlər var.Restoran sahibləri olan oxucularım isə həmişə deyirlər ki, aydabir dəfə gəlib uşaqlarla burda yeyib-içə bilərsiniz. Onu deyimki, oxucularımın çoxu özüm kimi əylənməyi, yeyib içməyisevən adamlardır.-Ədəbi mühitdə belə bir fikir var ki, siz çox kompleksliadamsınız.-Bəlkə də mənim davranışım onlara görə kompleksdir,amma Murad Köhnəqala qəflətən vaqonda oxuduğu qəzetiyeməyə başlayırsa, başqa birisi Nizami küçəsində təbii ehtiyacınıağac dibinə ödəyirsə, mən niyə onun yanında dayanmalıyam?Bu hərəkətlərin heç nəyə dəxli yoxdu. Əgər həminanda mən öz dostlarımdan aralanmışamsa, qoy bunun adını nəqoyurlar qoysunlar. Əgər başqasının telefonda yüksək səslədanışması bütün əsəbimi yerindən oynadırsa, onda mənimyanımda dayanan adam da yüksək səslə danışmamalıdır. Onunətəyindən yavaşca dartıb işarə edirəm ki, bir az astadan danış.Bilirsən, onsuz da ölkədə oturub-durmalı adam azdır. Bizuşaqlarla yığışanda görürəm ki, məclis artıq nəzarətdən çıxır,yavaşca durub aradan çıxıram. Çünki qalsam, həm onların kefipozulacaq, həm də mənim. Yox əgər söhbət performansdangedirsə, Azerbaycanda həm yaradıcılıqda, həm də real həyatdaən böyük performansı edən hələ ki bəndənizdir. Ölkədə susqunbir vəziyyət yarananda mətbuat konfransı keçirərək elan etdimki, bu gündən xristian dinini qəbul edirəm.-Seymur bəy, siz niyə hələ də qələmlə yazırsınız?- Qələmlə yazmaq rahatdır. Hələ ki, kompüterdəyazmağa ehtiyac görmürəm. Bir ara yazılarımı kompüterdəyazırdım, sonra yenidən qələmə qayıtdım. Adam yazıprosesində ilişəndə kompüter gözləmir. Vərəq isə gözləyir.Vərəq sədaqətli qadın kimidir ilişmisənsə, gözləyəcək. Onsuzda sürətlə yazıram. Üç kitabım çıxıb, üçündə də tələsikyazdığımı mənə irad tutublar. Sürət mənim üçün çox önəmlidir.Yəqin beşinci kitabda anlayacaqlar ki, tələsik yazmıram.Sadəcə üslubum belədir. Mövzuya çox hazırlaşıram. Beynimdəhər şey hazır olur. Yazmaq ərəfəsində müxtəlif janrlara aidkitablar oxuyuram. Nağıllar, dastanlar, uşaq hekayələri, yüngülromanlar. Özü də Azəbaycan dilində. Bu çox önəmlidir. Sonrabir az pul tapıb gedirəm Qaxa. Qax Azərbaycanda ən sevdiyimrayondur. Hələ ki bir az təmiz qalmağı bacarıb. Həm də orasakitçilikdir. Qaxa çatandan sonra gedirəm bazara. Yaxşımeyvələr, qoz , fındıq ləpəsi, çoxlu armud alıram. Və yaza-yazayeyirəm. Gündə elə olur ki, 5-6 saat yazıram. Sonra düşübdostlarla çay içirəm, yemək yeyirəm. Sonra isə yazdıqlarımıözümə ucadan oxuyuram.Yazı prosesində çox yeyirəm. Əlimləbərabər ağzım da işləməlidir. Mən artıq Qaxda bir lətifəyaratmışam. Bir dəfə mehmanxananın qarşısında fikirli-fikirligəzişirdim.Müdir soruşdu, niyə fikirlisən bir problem yoxdurki? Dedim, var. Romanda atayla oğlu görüşdürməliyəm, yertapmıram. O isə orijinal cavab verdi. Dedi, niyə tapmırsan ki,gətir mehmanxanada görüşdür. Xeyli güldüm. Ona isə kənddənaraq gətirmişdilər. Getdik vurmağa.-Türk yazıçısı Yaşar Kamal “bir daha dünyaya gəlsəm,traktorist olaram demişdi”. Sizsə, deyəsən yazmısınızki, əlimdən başqa iş gəlmədiyi üçün yazıram.-Mən yazmışdım ki, yeməkdən və yazmaqdan savayıelimden heç nə gəlmir. İnan heç özüm də bilmirəm necəyazmağa başladım. Yadımdadır, orta məktəbdə oxuyanda heçinşa yaza bimirdim. Uşaqlara yalvarırdım ki, kömək etsinlər.Amma çox oxuyurdum. Beşinci sinifdə oxuyanda mən artıqroman oxumağa başlamışdım. Əlimə nə keçirdi oxuyurdum.Çox vaxt evdən icazə vermirdilər. Dərs kitablarının arasında”Min bir gecə” nağılların oxuyurdum. Uşaq ədəbiyyatın çoxoxumuşam. Sonra onları bir də oxudum və dərk etdim ki,əslində uşaq ədəbiyyatı uşaq ədəbiyyatı deyil. Daha sonragirdim Naxçıvanski adına hərbi məktəbə. Ora girməyim də birmöcüzə idi. Birdən-birə əyalətdən gəlmiş bir uşaq düşdü rusdilində bir hərbi məktəbə. Birinci sinifdə keçdiyim dərsləriikinci kursun axırlarında başa düşməyə başladım. Tarix dərsinəzbərləyirdim rus dilində. Müəllim saxlayanda donub qalırdım.Amma orda bir qanun vardı, kursant çalışanda qiymətyazırdılar. Sonra rus dilində keçdiyim dərsləri paralelAzərbaycan dilində də oxumağa başladım. Artıq birinci kursdaoxuyanda anladım ki, məndən hərbiçi çıxmaz. AMMADÖZMƏYƏ MƏCBUR İDİM. Çünki çıxsaydım, deyəcəkdilərki, dözmədi. Ona görə üçüncü kursun axırına kimi dözdum.Çox vaxt zeytunluğa gedib tək-tənha otururdum. Bir rus dərziarvad vardı, ya da onun otağına gedib otururdum. O da elədayanmadan danışırdı. Hərbi məktəbi bitirməyimə on bir günqalmış çıxdım məktəbdən. Hamı üstümə düşdü. Heç kimə heçnə başa sala bilmədim. Doğurdan da, üç il oxuyasan və on birgün qalmış məktəbdən çıxmaq onlar üçün anlaşılmaz idi. Evdəheç kim danışmadı mənlə. O zaman artıq atam ölmüşdü.Dedilər, sən onun vəsiyyətin yerinə yetirmədin. Halbuki o heçbir vəsiyət etməmişdi, məktəbə də öz gücümlə girmişdim. Düzbir il evdən bayıra çıxmadım. Ancaq kitab oxudum. Nəsimibazarının yaxınlığında yerləşən Puşkin adına kitabxananınAzərbaycan bölməsini oxuyub bitirdim. Sonra “Araz” kursunadaxil oldum. Oranı bitirib, Qafqaz universitetinin “Dövlət vəbələdiyyə idarətməsi“ fakültəsinə daxil oldum. Orda da bizə ikiil ədəbiyyat oxutdular. Dilimizin inkişaf etməsi üçün. Texnikifənnlərə tədris başlayanda darıxmağa başladım və universitetidə üçüncü kursdan atdım. O vaxt “Reytinq” qəzetinin redaktoruRamil Hüseyn bizimlə bir universitetdə oxuyurdu. O“Şərq”qəzetində işləməyə başladı. Mən də onun vasitəsiyləmətbuata gəldim, ”Nəbz” qəzetində çalışdım. Xırda yazılaryazırdım. Sonra “Reytinq”də işlədim. Yazıçılardan müsahibəgötürürdüm. Bu gün çiyin-çiyinə vuruşduğum uşaqlarınçoxundan o vaxt müsahibələr almışam. Günlərin bir günüАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 79

”Reytinq”də bir yazım çap olundu. Adı “Sırtıq sərçələr” idi.dostlardan biri yazını oxuyub dedi ki, bu hazır hekayədi,həvəsləndirdi məni. Elə Neftçilər metrosunun yaxınlığındayerləşən bir kafedə pivə içə-içə hekayənin orasın-burasındüzəldib müsabiqəyə verdik . Və mən orda üçüncü yer tutdum.-Azərbaycan tarixində ən çox sevdiyiniz şəxslər kimlərdir?-Təbii maarifçilər. Əgər real tarixdən söhbət gedirsə,Axundov və Hacıbəyov. Axundovdan o tərəfə heç kimin şəxsənmənə dəxli yoxdu. Nə Nizaminin, nə Füzulinin. Azərbaycantarixi Axundovdan başlayır. Üzeyir bəy isə pis-yaxşı bu xalqınyaradıcısıdır. Üzeyir bəy o qədər böyük, nəcib şəxsiyyətdir ki,biz onun böyüklüyünün yəqin tam mənada heç vaxt anlayabilməyəcəyik. Hətta onun heykəlinin qarşısından keçəndə beləadamı müsbət enerji vurur. Mənim ikinci romanımda iki günac-yalavac, soyuqda çörək axtaran adam bütün şəhəri dolaşıbaxırda çörəyi Üzeyir bəyin heykəli qarşısında tapır. Və həminadam heykələ üzün tutub deyir ki, yaşa Üzeyir bəy, əsl kişinindirisi də, heykəli də çörək verir. Bir düşünün bugünün özündəadamları filarmoniyaya konsertə aparmaq olmur, amma əsrinəvvəlində bir adam çıxıb vəhşilər üçün akademik musiqiyaradır. Belə şeyləri düşünəndə adamın bədəni titrəyir. Bəzəndeyirlər ki, Seymur xaricilərdən pul alıb xalqı, onun ziyalılarınıtəhqir edir. Kimdir ziyalı? Anar, Elçin, Əkrəm Əylisli? YoxsaBəxtiyar Vahabzadə? Onlar ziyalı deyillər, onlar jekmüdirləridir. Nə vaxt görmüsünüz Axundov, Mirzə Cəlil,Üzeyir bəy haqqında nəsə solaxay bir cümlə yazım. Olmayıb.Olmayacaq.Əlim quruyar. Üzeyir bəyin ruhu adamı boğar. Üzeyirbəyin adı Bakı Musiqi Akademiyasından götürüləndə onunhaqqında əsərlər, dissertasiyalar yazıb titul qazanmış, övladböyütmüş, ad almış adamların hamısı susdu. Başda Anar Rzayevolmaqla. Halbuki iki seriyalı film çəkmişdi Üzeyir bəy haqqında,amma yenə də danışan, yazılar yazan bizim uşaqlar oldu.-Dördüncü romanın üzərində işləyirsənizmi? Növbətiromanınızın mövzusu nə olacaq?-İşləmirəm, hazırlaşıram. Nəinki dördüncü, beşinci,altıncı kitabların da mövusu hazırdı. Sadəcə hardasa beş yüzmanat pul lazımdır ki, Qaxa gedib bir aydan sonra məhsullaqayıdım. İstəyirəm uşaq hekayələro yazım. Mövzu boldu.Mənim üçün ən çətin iş yazacağım dəftəri almaqdır. Sonrasıasandır. Işi bütöv halda göz önünə gətirəndə adam işdən qorxur.Amma başlayırsan və mərhələ-mərhələ hər şey qaydasınadüşür. Onu bilirəm ki, çalışmaq və yalnız çalışmaq lazımdır.“Ət və ət məhsulları”na qədər bizim ədəbiyyatda bir romanxofu vardı. Mən 137 səhifəlik bir romanı yazıb atdım ortalığa.Az çox xofu sındırdım. Uşaqlar yazmalıdır. Dayanmadan.Durmadan. Yəqin kimdəsə alınacaq. Mübarizənin nəticəsi var.Kiməsə təsir edəndə kimsə mənim üslubumda yazandasevinirəm. Kitabsız, yazısız cəmiyyətin axırı yoxdur. Ona görəadamları kitab atəşinə tutmalıyıq. Fikrim var, aprel ayına qədərdaha bir əsər yazım.“Körpüsalanlar” nə qədər uğurlu roman oldu? Satışıgözlədiyiniz kimi oldumu?-Körpüsalanlar”ın satışından narazı deyiləm. Azərbaycanreallığını nəzərə alsaq hətta yüksək nəticədir. Roman müzakirəolunur. Yayılır, oxunur, haqqında yazılar yazılır. Ən əsası odurki, adamlar real ədəbiyyatın necə olduğunu görməyəbaşlayıblar. Şərtiliksiz ədəbiyyat mövcud ola bilməz. Buaydındır. Amma bizim yazıçılar çox zaman şərtilikləsaxtakarlığı səhv salırlar. Məncə ədəbiyyata gələn hər bir kəsbir-bir öz oxucularını tapmalıdır. Zarafat deyil. Müharibədənçıxmış bir ölkə təzə-təzə özünə gəldiyi zaman yeni bir müharibəbaşladı. Şou müharibəsi. Televiziyadan yazıçını yox ediblər.Kitab sözünü adamlar eşitmirlər. Amma bu o demək deyil ki,biz yazmamlıyıq. Adamlara başa salmaq lazımdır ki, ədəbiyyatnə qədər vacib bir şeydir. Bu yaxınlarda mən bir xanımla söhbətedirdim. Dedim ki, Yaponiyada mütailə edən o adam sayılır ki,ildə iyirmi roman oxuyur. O isə mənə qəribə sual verdi.“Ümumiyyətlə mən niyə roman oxumalıyam?” Suala hazırdeyildim amma cavab verə bildim. Birincisi, ədəbiyyat ən çoxitki verən sahədir. Yazıçıların timsalında- sürgünlər, edamlar,intiharlar. İkincisi, ədəbiyyat ən çox imtahan verən sahədir.Üçüncüsü, ədəbiyyat digər sahələrdən fərqli olaraq özmissiyasın daha vicdanla yerinə yetib. Qalanları insanlarınişidir. Fikrimi konkret faktla açıqlamaq istəyirəm. Qarabağmüharibəsi başlayanda bəstəkarlar, aktyorlar, rejissorlar,müğənnilər övladların vərəm xəstəsi adıyla gizlətdilər. Halbukionlar vətən haqqında mahnılar oxumaqla, kinolar çəkməklə,vətəni müsiqiylə vəsf etməklə övladlarını böyütmüşdülər.Qarabağ müharibəsidə iki tanınmış adamın övladı şəhid oldu.Şair Xəlil Rzanın və yazıçı Sabir Əhmədlinin.- Gündəlik hansı qəzetləri oxuyursunuz? Daimoxuduğunuz köşə yazarları kimlərdir?-Onsuz da qəzet az qalıb. Zaminin, ŞahvələdÇobanoğlunun, Qan Turalın, Elnur Astanbəylinin, XalidKazımlının yazılarını oxuyuram. Bir də həftəlik qəzetləri.Bunlarla bərabər qəribə qəzetlər var ki, onları mütəmadioxuyuram. O qəzetlər adama mövzu verir. Uşaqlar bilir ki, mənbelə qəzetlərin xəstəsiyəm. Ona görə kim nə qəribə məqaləgörürsə, həmin qəzeti gətirir mənə. Oxuduğum müəlliflərinsırasına ən son əlavə olunan Natiq Güləhmədoğludur. Başqagənc müəlliflər var. Amma onlar hələ ki, sitat xəstəliyinəyoluxublar. Çox ciddidirlər. Hələ ki, mövzu çıxara bilmirlər.Yeri gəlmişkən, yaxud yeri gəlməmişkən mən birinci dəfəZaminə oxucu kimi məktub yazmışam. Sonra tanış olduq. Onudeyim ki, Zaminin Azərbaycan publisistikasının inkişafında,publisistikamızın ayağının yerə dəyməsində müstəsna xidməti80АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

oldu. Ona qədər bizim qəzetlər Rüstəm Behrudinin şeirlərinəbənzər- göydə fırlanan reallıqdan uzaq, mücərrəd, hədəfəsizyazılarla dolu idi. Qonşu ölkələrin mətbuatına yaxşı bələd olanadam kimi deyirəm. Bizim publisistikayla fəxr edə bilərsiniz.-Əgər kitablarınızdan sizə bəs edəcək qədər pulqazansaydınız köşə yazardınızmı?-Yazardım. Köşə özündə günün, hadisənin enerjisini daşıyır.Sonra köşələri istifadə etmək asan olur. Nəsə artırırsan, nəsəazaldırsan. Bir növ xammaldır. Onsuz da son vaxtlar az yazıram.Onu da deyim ki, gündəlik qəzetdə yazı yazmaq həftəlik qəzetdəyazı yazmaqdan daha asandır. Mənim çox vaxt gündəmdən kənarmövzularım olur. Oxucular buna öyrəşiblər artıq.-Gənc yazarlar bir-bir evlənirlər. Keçən il Aqşinin,Qan Turalının, Mirmehdinin, Nərminin toyu oldu. Görəsən30 yaşı ötmüş Seymur Baycan nə vaxt evlənəcək?-Azərbaycan qızlarını aylı gecə, sərin külək, göy çəmən,yazıçı, rəssam, bəstəkar obrazıyla aldatmaq çox çətindir. Bizimqızlar həddən artıq öz gəlir və çıxarlarını bilən, çoxmüdrikdirlər. Bir qram da romantika yoxdur. Yağış yağandapəncərədən bayıra baxmaq isə romantika deyil, şitlikdi.Romantika ekstermal situasiya deməkdir. Mən qolumuçırmalasam, bir az dekabristlərin arvadlarından, bir az Leninin,Trotskinin sürgündə evlənməsindən danışsam, Rusiyada ildəəlli qızı yoldan çıxarıb bədbəxt edərəm. Burda elə şeylərişləmir. Heç qəzet oxumayan bir nəslin qızına elçi getsəm, birsaata mənim haqqımda yarım metr hündürlükdə dosyeyığacaqlar. Elmir Mirzoyev demişkən vəziyyət bizdüşündüyümüzdən də ağıdırdı. Əlbəttə, həmişə klassik yazıçı,şair, obrazının dağılması üçün yazılar yazmışam. Bizim camaatelə bilir ki, yazıçı dəli olmalıdır, şair də cırıq şalvardagəzməlidir. Bununla belə həqiqətən də, yaradıcı adam özseçimindən qurban tələb edir. Buna hazır olan adam tapmalısan.Kimsə buna razı olur, kimsə istəyir müstəntiq, menecer arvadıolsun. Bir dəfə Əkrəm Əylisli mənə dedi ki, Seymur evlənəndəehtiyatlı ol, ailə çox istedadları məhv edib. Başqa bir faktyazıram. Tənqidçi Vidadi Məmmədovun yoldaşı erməni imiş.Bir dəfə dostlarından biri onun evinə gedəndə görüb ki, yayıngünü qadın yun corabla gəzir evdə. Soruşub ki, ayağın xəstədir?Qadın deyib “yox, Vidadi evdə işləyəndə yun corab geyinirəmki, gəzəndə səs çıxmasın.” Sizə doğrusunu deyirəm, adamı ailəqədər sındıran ikinci bir amil yoxdur. Xalqdan inciyəndəbarışmaq olur. Ailəni bağışlamaq olmur. Bir dəfə ZəlimxanYaqub necə olmuşdusa, bizim evə zəng etmişdi. Anam inanabilmirdi ki, o bizim evə zəng edib, mənimlə telefonda danışır.Başımı tutub oturdum. Bilmədim nə deyim. Bir dəfə də gedibidarəyə görüb qızlardan birinin stolunun üstündə “GündəlikAzərbaycan” qəzeti var. Deyib oğlum bu qəzetdə işləyir. Qızsoruşub ki, kimdi? Seymur- deyib. Qız da inanmayıb. Deyib ki,mən onun yazılarını oxuyuram. Anam məndən soruşdu ki, buadamlar niyə sənin yazılarını oxuyur. Dedim bilmirəm. Nəsə.Uzun söhbətdi. Mən kimə nə başa salım? Nə deyim, xalqınqızını yoldan çıxarım? Burda ailə qurmaqdan söhbət gedəbilməz, kimisə yoldan çıxarmalısan. Evin var? Yox. Maşınınvar? Yox. Daimi işin var? Yox. Hərə ağzına gələni danışırhaqqımda. Kimi deyir agentdi, biri deyir dəlidi, biri deyir masondur.Mənim kimi adama yalnız rus qızları baş qoşar. Bizimkilərçox ağıllıdırlar. Onlarla müqayisə etmirəm. AmmaAzərbaycanda yaradıcı adamların həmişə qadın problemi olub.Zərdabi, Hacıbəyov niyə gedib başqa millətdən evlənmişdilər?Doğrusu yorulmuşam bu söhbətləri edməkdən. Adamın enerjisinialır. Özü də mən ruslar haqqında danışanda bizim qızlarelə bilirlər ki, bunu məkrlə edirəm. Ay balam, alınmır da. Azərbaycanqadını nə ana ola bilir, nə bacı, nə də arvad. Biri o günmənə deyir ki, Qara Qarayev irəli getmək üçün başqa millətdənevlənməli idi. Nə deyəsən, necə başa salasan? Qara Qarayevazərbaycanlı qadınla evlənsəydi, o qadın məişət, qohuməqrabasıyla Qaranı çevirib edəcəkdi uzaqbaşı şit mahnılar yazanbir bəstəkar. Bir nüansı da qeyd edim. Azərbaycan qızları bizimkişilər haqqında danışanda məni bir qram da tərpətmir. Çünkimən özümü Baloğlan obrazında görmürəm. Amma Tükəzbandandanışan kimi hamısı cırnayır. Çünki istər rusdilli, istər ingilisdilli olsun hər birini içində bir Tükəzban yatır. Vay o haldaki, ingilis dilinin, rus dilinin arxasında gizlənən Tükəzban birdəortaya çıxa. Sən onda həngaməyə bax. Özü də Azərbaycan qızlarınə qədər oxusalar, dünya gəzsələr bir o qədər dözülməzolurlar. Bunun ən yaxşı forması elə ibtidai formasıdır. Deyirsənyazıq məktəb, auditoriya görməyib, bir təhər vəziyyətinə bəraətqazandırırsan. Yəqin belə getsə mən subay qalacam. Ya da gedibRsuiyadan, Ukraynadan qız gətirməliyəm. Necə ki adını çəkməkistəmədiyim iki tanışımız bu addımı atdı. Günümüzə bax.-Son zamanlar oxuduğunuz kitablar hansılardır.Hansı kitabların oxunmasını məsləhət görərdiniz?-Burda kitab adları sadalamaq düzgün cıxmaz. Ammaonu deyim ki, hardasa təxminən əlliyə yaxın gənc var, onlarməndən nəyi oxmağı soruşurlar. Onların arasında ermənilər,gürcülər, ruslar da var. Müxtəlif seminarlarda, tədbirlərdə, konfranslardatanış olmuşuq. Kitab oxutdurucusu rolu oynamaqxoşuma gəlir. Eləcə də elə adamlar var ki, mən onlardan nəyioxumağı soruşuram. Gərək indi çayxanada oturduğun adamdanda faydalı informasiya alasan. Elə dövrdə yaşayırıq ki, seçimimiziedəndə gərək hər sahənin peşəkarıyla məsləhətləşəsən.Məsələn, mən bir filmə baxmamışdan əvvəl ya kinoşunasAygün Aslanlıldan, ya da Ülvi Mehdidən həmin kino haqqındanə fikirdə olduqlarını soruşuram. Məhsul çoxdu, hər birinidişimizə vursaq, vaxt çatmaz.-Niyə görə yazılarınız Seymur Baycan imzasıyla,kitablarınız isə Seymur XXX imzasıyla çap etdirirsiniz?-Müəllif ölüb!Söhbət: Elmin HəsənliАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 81

Seymur Baycan“Niyə roman oxumalıyam” sualına cavab verir...Ədəbiyyat həyat tərzidiNecə uğur qazanmalı?1. Yazar mütləq ictimai-siyasi proseslərdə aktiv iştiraketməli, önəmli məsələlərdə öz mövqeyini açıq şəkildəortaya qoymalıdır. Uzun müddətdir ki, Azərbaycandahakimiyyət dəyişikliyinin baş verməməsi köhnələrin təzələrlədəyişməsi prosesini əngəlləyir. Təzə adları oxucu yalnız qəzetsəhifələrində görür. Radiolar, televiziya kanalları təzə adlarınüzünə bağlıdır. Azərbaycanın dünya siyasətində rolu nöqtə boydadır.Böyük mastşab böyük yazar, böyük bəstəkar, böyük rəssamyetişdirir. Çingiz Aytmatov var, amma qırğız ədəbiyyatıyoxdur. Bizim ölkədə hadisə vasitəsilə yalınz yazıçı Rafiq Tağıdiqqət cəlb edə bilərdi. Şansdan istifadə etmədi. Hadisəninmiqyası, mahiyyəti yaradıcı şəxsə müxtəlif imkanlar. Məsələn,çex yazıçısı Milan Kundera sovet tanklarının Praqaya girməsiləmaksimum oynayaraq, 1984-cü ildə “Var oluşun dözülməzyüngüllüyü” romanını yazıb dünya şöhrəti qazandı. Kunderanınelə öz sözlərinə görə, o zamanlar mühacirət edən çex rəssamlarıəsərlərini baha qiymətə satırdılar. Çünki mühacir rəssamlaraqarşı adamlarda mərhəmət hissi oyanmışdı. Çox güman ki,başqa bir zaman heç kəs onlara bu qədər diqqət göstərməzdi.80 yaşlı Milan Kundera hazırda Fransada yaşayır. Beş əsərinifransız dilində yazıb. Nobel mükafatı almayıb.Hadisə yaradıb diqqət cəlb edən, şöhrət qazananyazarlardan biri də Orxan Pamukdur. Azərbaycan oxucusuOrxan Pamuku kifayət qədər tanıdığından detallara varmağaehtiyac yoxdur. Umberto Ekonun “Gülün adı” və Orxan Pamukun“Mənim adım qırmızı” romanlarını oxuyanlar üçün bircümlə yazmaq kifayətdir. Eko hələ də mühazirələr oxuduğuhalda, Orxan Pamuk Nobel mükafatı aldı. Orxan Pamukdünyanın ən çox oxunan yazarları sırasındadır. Rus millətçiləriV.Sorokinin əsərlərini unitazlara doldurub yandırandaSorokinin əsərlərinin satışı Almaniyada beş dəfə artmışdı.Hücrə ədəbiyyatı anlayışı öz ömrünü başa vurub. Günümüzünyazarı mütləq özünə bioqrafiya yazmalıdır. İstedadlı olmaqgünümüzdə uğur qazanmağın ən sonuncu şərtlərindən biridir.Müasir yazardan texnikanı mənimsəmək, dil öyrənmək, səyahətetmək, müxtəlif vasitələrlə daima gündəmdə qalmaq tələb olunur.Əgər sabah bədii duyumu zəif bir şəxs bu yollarla hərhansı bir ölkədə mükafat alsa, hücrə ədəbiyyatı yaradanlar, lütfən,həmin adamın uğurunu haqsızlıq, ədalətsizlik, bəxtiningətirməsi kimi qəbul etməsinlər. Hər dövrün öz qanunları var.2. Yazarı oxucuya tanıtdıran, cəmiyyətə təqdim edənvasitələrdən biri də müsabiqələrdir. Folkner Nobel mükafatıalanda Amerikada bu yazıçını həddən artıq az adam tanıyırdı.Vyetnam yazıçısı To Xuayı dünyaya aldığı Lotos mükafatı tanıtdırdı.Diqqətli oxucular mükafat almış şəxsin yaradıcılığınahəmən diqqət göstərirlər. Bu, təbiidir. Ən azı şəxsin aldığımükafata layiq olub-olmamasını yoxlamaq avtomatik olaraqmüəllifi tirajlayır. Müsabiqə yazarlar arasında yarışmaya təkanverir, onları yazmağa həvəsləndirir. Faktiki olaraq, Azərbaycandaciddi ədəbiyyat müsabiqəsi yoxdur. Halbuki ciddiədəbiyyat müsabiqəsi yazarları məhsuldar olmağa, daimaişləməyə məcbur edə bilər. Qonşu Gürcüstan bu baxımdanbizdən o qədər irəlidədir ki, adam hətta yazmağa utanır. Az qalahər bank, şirkət, dövlət müəssisəsi yazarlar arasında hekayə,şeir, roman müsabiqəsi keçirir. Bununla da həm ədəbi mühitcanlanır, həm də yazarların maddi vəziyyəti qismən yaxşılaşır.3. Əsərlərin ekran həllini tapması (“razkadrovka”)da əsərlərin, müəllifin tirajlanmasında böyük rol oynayır.25 noyabr 1970-ci ildə intihar edən yapon yazıçısı Misimanınyazdığı 40 romandan 18-i öz ekran həllini tapmışdı. Kino sənayesihələ o dövrdə o qədər də inkişaf etməmişdi. QonşuRusiyada gürcü əsilli yazıçı Boris Akuninin əsərlərinəfilmlər çəkilməsi yazıçını xeyli məşhurlaşdırdı. Akunin keçmişisovet məkanında və eləcə də dünyada ən çox qazanan yazarlardanbiridir. Filmə baxan adamın filmlə əsəri tutuşdurma marağıyazarı tirajlayır. Çox təəssüf ki, gənc Azərbaycan rejissorlarıgənc yazarlardan xeyli uzaqda dayanıblar. Nəinki uzaqdadayanıblar, onların yeni əsərləri heç vərəqləməyə həvəsləri yoxdur.Bəlkə də bunun ən önəmli səbəblərindən biri kinonun birbaşadövlət qayğısından asılı olmasıdır. Yazarlar aktyorlarla,rejissorlarla müqayisədə xeyli proqressiv, müstəqil görünürlər.Gənc rejissorlar üçün səlahiyyətli, əllərində xeyli vasitəsaxlamış, titullu, pullu köhnə yazarlarla işləmək dahaməqsədəuyğun siyasət sayılır.4. Əlbəttə, yazarın tanınmasında ən önəmli rolu onunkitabının alınması, oxunması, müzakirə edilməsi oynayır.Tiraj hər yerdə öz sözünü deyir. Bu mənada ölkəmizdə vəziyyətsözün həqiqi mənasında faciəvidir.Müharibədən çıxmış ölkə azca özünə gəlmişdi ki, qələmadamları yeni bir müharibə ilə qarşılaşmalı oldular. Şoumüharibəsi daha amansız münasibət göstərdi kitaba qarşı.Ölkəni çoxlu kitabsevər adamlar tərk edib. Yazarlara yardım82АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

edən az saylı maaripərvər insanlar da öz resurslarını xərcləyibbitirməkdədirlər. Hər tərəfdən vurulmuş bu nəcib insanlarınbundan belə də yazarlara maddi yardım göstərməsi çox çətindir.Digər tərəfdən, ölkədə pullu şəxslər kitaba deyil, mikrafona,yazara deyil, müğənnilərə maraq göstərirlər. Televiziyalardakitab sözü dilə gətirilmir. Kitab təqdimatları keçirilmir, əsərlərmüzakirə olunmur. Hətta titullu, postlara malik yazıçıları beləekranlarda az görürük. İncə bir siyasətin nəticəsində cəmiyyətzombiləşdirildi. Müğənnilər ən önəmli fiqurlara çevrildi. Onlarhaqqında portret verilişlər hazırlandı. Artıq müğənnilərcəmiyyətə necə geyinmək, necə yemək, necə ailə qurmaqhaqqında müdrik (dırnaqsız) mesajlar ötürürlər. Adamların həssasyerlərindən istifadə edərək (xüsusən yerliçilik) onları smstələsinə saldılar. Elə bu yaxınlarda “toylar kralı” yarışmasınabir milyon sms göndərildi. Təəssüf ki, xəbərdarlıq dolu yazılarheç bir effekt vermədi. Mən və dostlarım müxtəlif şou yarışmalarıhaqqında yüzlərlə yazılar yazdıq. Hətta vəziyyət o həddəçatdı ki, yazılarımdan birində belə bir cümlə işlətdim: “Baxın,amma heç olmasa sms göndərməyin”. Kitabla həyatda özünəyer tutmuş adamlar kitaba öz borclarını qaytarmaq istəmirlər.İnsanlar niyə kitaboxumalıdırlar?Ötənlərdə www.adyazar.az internet saytına verdiyimmüsahibədə bu suala cavab verməyə çalışmışam. Yaponiyadaildə iyirmi roman oxuyan adama mütailə edən adam deyilir.Düzdür, Yaponiyada bir çox klassik əsərlər özət halında çap olunur.Uzun-uzadı təbiət hadisələrinin, əsərin qavranılmasınamane törədə bilməyəcək hissələrin əsərdən silinməsi, oxucunuəlavə vaxt itkisinə məruz qoymur. Klassik əsərlərin həcmi oxucunuqorxutmur. Bundan başqa bütün sivil ölkələrdə önəmliədəbiyyat nümunələri diskə köçürülüb. Adamlar yol gedərkən,uzanaraq, çimərlikdə əsərlərin məzmunu ilə tanış ola bilirlər.Bu haqda danışdığım zaman bir xanımın soloxay sualına məruzqaldım: “Mən niyə roman oxumalıyam?” - sualına hazır deyildim,amma məncə bədahətən pis cavab vermədim.1. Ədəbiyyat ən çox itki verən sahədir. Yazarların timsalındasürgünlər, həbslər, mühacirətlər, intiharlar, edamlar.Lorka, Misima, Mayakovski, Cek London, Heminquey, Sveyq,Brodski, Herman Brox, Markiz de Sad, Marlinski, VirciniyaVulf, Silviya Plat... Silviya Plat intihar edərkən sağ qalmamaqüçün həm yüksək dozada yuxu dərmanı içmişdi, həm də qazsobasının bütün gözlərini açaraq otağı qazla doldurmuşdu.2. Ədəbiyyat ən çox imtahan verən sahədir. Radio, kino,internet, çat... Baxmaqdan, dinləməkdən fərqli olaraq, oxumaqdaha çox enerji, səbr tələb edir. Ədəbiyyat hər yeni kəşfdə özsözünü deməyi, kəşfdə uyğunlaşmağı bacardı. Ədəbiyyat insanayaxın sahədir. Müqəddəs kitabda deyildiyi kimi: “ƏVVƏL SÖZOLUB”.3. Ədəbiyyat digər incəsənət növlərindən fərqli olaraq,öz missiyasını daha vicdanla yerinə yetirib. Qarabağ müharibəsibaşlayanda bəstəkarlar, aktyorlar, rejissorlar öz övladlarındamüxtəlif xəstəliklər “taparaq” müharibədən gizlətdilər. Qarabağmüharibəsində iki tanınmış adamın övladı şəhid oldu. Şair XəlilRzanın və yazıçı Sabir Əhmədlinin.Qəzet oxucularına xitabTəbii yuxarıda meyxana yarışması, “toylar kralı”haqqında yazdığım cümlələri həmin yarışmalara sms göndərənadamlar oxumayacaq çox güman. Müxalifətin ziyalısı Akif İslamzadəmonorxiya qurluşuna qarşı çıxmaq əvəzinə “toylarkralı” seçməklə məşğul oldu. Daha bundan sonra kimə nədeyəsən. Yəqin ki, mən olmasaydım ailə üzvlərim sevimliyerliləri Manaf Ağayevə sms göndərərdilər. Nə isə... Uzun söhbətdir.Məni daha çox qəzet oxuyan adamlar maraqlandırır. İllərdir“Reytinq” qəzetində yazıram. Sağ olsunlar, oxuyurlar.Diqqət göstərirlər. Yazmayanda tanıyanlar müxtəlif vasitələrləhalımı soruşurlar. Maraqlıdır, doğrudanmı illərlə yazı yazdığım“Reytinq” qəzetinin 200-300 oxucusunu öz kitabıma tərəf yönləndirəbilmirəm. Doğrudanmı, qəzetdə yazısını oxuduğuadamın kitabda nə yazması onları heç maraqlandırmır?Qəribədir. Yoxsa, mən onlar üçün yalnız publisist kimimaraqlıyam. Açığı, bu yazını oxuyanlar anlamalıdırlar, mənimyeganə həyat mənbəyim (dırnaqsız) hələki satılan kitablarımdır.Sabir sabun bişirib satırdı. Bəs, biz nə edək?Romanı necə yazmamalıŞənbə günü redaksiyaya gələndə mənə bir kitab verdilər.Kitabın içində belə bir cümlə yazılmışdı : “Oxuyub öyrənməkümidi ilə Seymur Baycana müəllifdən hədiyyə”.Kitabı vərəqlədim. Kitab çıxmamışdan əvvəl müəllif forumlardaöz kitabı haqda xeyli müzakirə açmışdı. Xeylimüsahibələr verib, öz-özünü tərifləmişdi. Bir müəllifin öz kitabıhaqqında “dastan” danışmasına özünüz qiymət verin. Mənsusuram. Hələlik ki, kitab haqqında özünün “dastan”ını eşitmişik.Kitabı bir az da diqqətlə vərəqlədim. Və gerçəkdən bukitabdan çox şey əxz edə, çox şey öyrənə biləcəyimi dərk etdim.Məsələn, necə yazmamağı bu kitabdan öyrənmək olar. Kitabyaradıclıq fakültəsində dərs vəsaiti kimi istifadə edilməlidir.Həqiqətən necə yazmamağı göstərdiyinə görə, bir müəllifətəşəkkür etməliyik. Əziyyət çəkib. Gənc yazarlar kitabı mütləqvərəqləməlidirlər. Nəyə görə “vərəqləməq” yazıram. Çünkikitabın ən böyük üstünlüyü onu oxumağa ehtiyacın olmamasıdır.Vərəqləmək yetər. Yəni oxucuların əziyyət çəkməsinimüəllif rəva görməyib.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 83

Bir adam qələm satır. Başlayır qələmin üstünlüklərinisadalamağa: dırnaqtutanı var, işığı var, qaranlıqda yandırmaqolar. Açarı var. Bıçağı və kəlbətini var. Bir sözlə hər şeyi var...Bu zaman ona bir sual verirlər: “Bunlar hamısı çox gözəl,amma deyin görək, bu qələm yazır?”.Mən bu kitabda hər şey gördüm, ədəbiyyatdan savayı.Belə kitablar qarşısında tənqid, peşəkar oxucu münasibətiacizdir. Ona görə kitabı gənc psixoloq Orxan Zamanlıya verdimki, öz münasibətini bildirsin. Orxan Zamanlı iki gündən sonrabelə bir şərh verdi: “Bu müəllif gənc yaşlarından siyasət meydanınaatılmışdır. O, lap uşaq vaxtlarında Əbülfəz Elçibəyinətrafında dolaşmışdır. Sonra Kərimlinin həndəvərində dolaşmağaməcbur olmuş, daha sonra isə Mirmahmud Mirəlioğlununyanında dolaşan görmüşlər. Lap sonra kitabın müəllifi İqbalAğazadəyə öz məhəbbətini izhar etməyə məcbur olmuşdur.Ağazadə haqqında “Qara eynək arxasından görünən məmləkət”adlı yazı yazmışdır. Lap-lap (başqa gücləndirici tapa bilmədim)sonralar müəllifin tükənməz siyasi məhəbbəti aşıb-daşdığındanonu Qüdrət Həsənquliyevin ətrafında dolaşan görüblər. Lap-lapsonralar qəhrəmanımız İsa Qəmbərin ətrafında gəzişib. Sonra(lap yazmaqdan yoruldum) qəhrəmanımız Fazil Qəzənfəroğlununyanına getmişdir. F.Qəzənfəroğlunun yanında da özünə rahatlıqtapmayan qəhrəman, təzədən İsa Qəmbərin yanınaqayıtmağa cəhdlər etmişdir. Bu zaman tale qəhrəmanın üzünəgülür. O, deputat köməkçisi vəzifəsinə “seçilir”. O, deputatlaravaxtilə iqtidar haqqında yazdığı xoşməramlı məqalələri göstərir.Xahiş edir ki, onun bu məqalələrini “yuxarı”lara ötürsünlər.İlahi ədalətsizlik bərpa olunmalıdır. Amma cəhdlər heçbir nəticə vermir. Onu deputat köməkçisi vəzifəsindən “azad”edirlər. Deyilənlərə görə, o, vəzifəsini yerinə yetirmək əvəzinə,bütün günü tanışlıq saytlarında özünə xoşbəxtlik (dırnaqsız) axtarırmış.Ən pisi odur ki, bütün bu gəzintilər, cəbhə dəyişmələri,keçidlər, əvvəlki lideri söymək və yeni tanıdığın lideri öyməkləmüşahidə olunub. Məhz buna görə onun haqqında “qeyri-ciddiadamdır” fikri beton kimi bərkdir. Ona inanmırlar. O, keçmişiniunutdura bilmir. Halbuki Azərbaycanda xeyli adam cəbhə dəyişsədə, bunu unutdura bilib. Bəs, bizim qəhrəmanın keçmişiniyə yaddan çıxmır. Çünki o, “kim, harda, nə vaxt” suallarıqarşısında öz xislətini ortaya qoyub. O, siyasətdə uğursuzluğadüçar olub. O, publisistikada heç bir ciddi uğur qazanabilməyib. O, QHT sahəsində də “ənənəsini” davam etdirib.Ədəbiyyat isə onun uğursuzluq ənənəsinə sadiq qalacağısahədir. Və bundan sonra hara, kimin yanına gedəcəyini heçkim bilmir. Hətta özü də. Bunu proqnozlaşdırmaq mümkünsüzdür.”Psixoloqun bu şərhinə nəsə əlavə etmək artıqdır. Hərsahənin öz peşəkarı var. Ədəbiyyat elm deyil.Rövşən NaziroğluAzad qadınSən oxuyub-çalmağı sevdiyindənqol götürüb süzürsən hər havayayaxası açıqgödək geyinməyi xoşlayarsanzənnimcə buaz sözlə çox şey demək istəyindəndirMetro darıxdırar səniavtobusa minməzsənyayxanarsan taksilərin arxa oturacağınabir siqaret yandırıbaralı qoyduğun ətli ayaqlarını boğarsan tüstüdəsürücü fağır bilməz yola baxsınsənə baxsınGecələr işıq gəlməz kirayə qaldığın evdəntelevizorun səsi getməz qonşuya...Üstündə gecənin his-pasısəhərə yaxın qayıdarsan evəfikrində qorxu-şübhəgörəsən xəstələnməmişəm ki?!Sən canını belə fəda edərsən xalqın yolundaxalqsa günü-gündən aşağı salar qiymətiniAncaq heç könlünü sıxmasən öləndəsənə heykəl qoyacaqlarey azad qadın!84АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

adikal şeirlərSəda Hasan***Bircə sənehtirasın bitdiyi yerdəIncitdiyin yerlərin ağrısını belə götürdün:Dizlərimdən, ayaqlarımın altındanDabanlarımdan və əllərimin icindən öpərək.Bircə mənehtirasın bitdiyi yerdəIncinən yerlərinin ağrısını götürə bilmədimNatamam seirÜstümə geyindiyim öz yalnızlığımdırÇıxarsam yalnızlığımı altında sən varsanToxunsam çılpaqlığıma bu sənsənÇünki üstümə geyindiyim öz yalnızlığımdırAzad qadın heykəliəlləriylə döşlərini sığallayan qadınayaddır xəyanət etmiş kişi əlləriöz qadınlığına məğlubiyyətidir kişi əlləri3 ay sonra qasığından qan içində axdı oğluoğulluğunu sübut etmədənvə daşındığı bədənə analığı daddırmadanelə bu andaca üzündəki qırmızıylasoyutdu bədəninin hərarətinielə bu andaca qaşlarının çatmasında birləshdibədəninin sağ yanıyla sol yanıdöşlərini öz əlləriylə sığallayan qadınınayaqlarının arasıdır sevgilisinin əxlaq sərhədləribədənini cırmaqlayıb yaraladı, öldü qadınazad qadın heykəlidir qarşınızda!Maddənin ruh halıindi mən ruh halındayamİt ruhu, daş ruhu, agac ruhuyamÖz ətimi parçalayıramSusuram, özümə tərəf atılıram.Özümə dəyib yerə düşürəmÖz əlimlə öz gözlərimi oyuramÖz barmağımla səni qusuram içimdənÖz barmaqlarımla- budaqlarımlaİndi mən maddənin ruh halındayam.Atamın ölən günüBu gün noyabrın 24-üAtamın ölən günüdürBir daha gülməyən, ağlamayan, axtarılmayan günüdürMüharibədə itirdiyi ayaqlarına heyfslənmədiyiDizdən aşağısı üçün ovcunun qaşınmadığı günüdürHamıdam çox anam bilirdi yerimək nə qədər yaraşırdı onaO bilirdi üz-üzə ayaq üstə öpülməməyin dadınıAtam öz ölkəsində qürbətdə yaşayırdıBaşqasının istəkanından su içmirBaşqasının eynəyi ilə qəzet oxumurduVə heç vaxt başqasının ayaqlarıyla yerimədiBu gün noyabrın 24-üdürAtamın ölən günüdürAzalda-azalda öldürdülər atamıАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 85

PoetiksayıqlamalarVaqif Bayatlı Odərin şeirləriBilmirəm, təsadüfdür ya yox, amma eyni gündə ikiqəzetdə (“525-ci qəzet”; “Proloq” qəzeti,07.06.2008) Vaqif Bayatlı Odərin şeirlərinin çaredilməsi bu şairin gərəksiz reklamı kimi göründü mənə.Bu yaxınlarda Odərin “Yupyumru bir eşq ilə” kitabıçıxmalıdır, bəlkə eyni anda iki qəzetdə onun şeirlərininçapında məqsəd oxucu diqqətini bu şairə cəlb etməkimiş. Hərçənd Odər poeziyada yeni adam deyil, onunpoeziyasını oxuyan, anlayan və bəlkə də sevənauditoriya var. “Proloq” qəzeti Odəri “Azərbaycanpoeziyasına özünəməxsus nəfəs gətirmiş” şair sanır,amma baxaq görək bu özünəməxsusluq və yeni nəfəsnədən ibarətdir.Nəzərə çarpan odur ki, qəzetlərdə verilmiş şeirlərin əsasmövzüları – göyüzünə (Allaha) sevgidir. Şeirlərarasında patriotik şeirlər də var, amma onlarınhamısında dini-mistik çalarlar qabarır ki, bu da əslində,müasir poeziyamız üçün xoş hal deyil. Ədəbiyyatdayeni bir tendensiya yaranır – deməyə sözü olmayanlardəbə minmiş dini mövzulara əl ataraq, oxucuqazanmağa çalışır, fəqət mövzunu dərindənbilmədiklərinə görə, Elnur Astanbəyli demişkən,fiaskoya uğrayırlar, yaradılan şeirlər isə küfrdən başqabir şey olmur.Aydındır ki, 7-8 şeirlə şairin ümumi yaradıcılığıhaqqında tam fikir yarana bilməz, amma müəyyəntəəssürat almaq üçün qəzetlərdə verilmiş şeirlər dəkifayətdir.V.B.Odərin şeirləri müasir görünmək üçün sərbəstvəzndə yazılsa da, məzmun və məntiq formaya qurbanverilmişdir. Deyə bilərsiz ki, şeir duyğularıntörəməsidir, burda məntiqə yer yoxdur. Amma əslindəbelə deyil. Şeirdə duyğuyla yanaşı fikir, məna yoxsa, buşeir tənəkə qablar kimi taqqıldayan mənasız sözyığınına çevrilir. V.B.Odər bəzən o qədər emosiyalaraqapılır ki, şeirlərin adlarını lap qəlizləşdirir, bir baxın,bu boyda da ad olar:* Azərbaycan – göyüzündən asılmağa, qalxıb Allahaqısılmağa – anakəndir* Bir yurd olun, bir yurdlaşın, və ya aslanlarındodağından öpməyə kişi qalıncan...* Allahın ətəyi bayraq, Allahın ətəyi vətən!”Və yaxud, rəvayətsayağı - “Göyüzünün Peyğəmbərinayağının altına gəlməsi”...Keçək konkret misallara.1.“Göyüzünün Peyğəmbərin ayağının altına gəlməsi”Bu şeir Peyğəmbərin vəsfinə həsr edilib. Amma adçəkilmədiyindən, bilinmir, hansı peyğəmbərdən söhbətgedir. Şeir, ümumən, mənasız söz yığını kimidir,misralar bir-birinə mənaca uyğun gəlmir:Ruhlar ucaldı getdi,Gözlər yaşa (?) oxşadıYaxud,Elə onu görən andaAnaların qucağındaHönkürən daşlar,Ağlayan quşlar kiridi.Ya da,O, göyə baxmadan nəsəGöylər haqda oxuyurduHəm də hər gün hər göy (?) üçünSima Ənnağı86АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Daha gözəl, daha təzəGöyqurşağı toxuyurdu. ...Göyü toxuya toxuyaO, eşqdən ağlayırdıVə s.Bu cür əndrabadi psevdomistik, psevdodini təsvirlərOdərin aça bilmədiyi mövzunu bəsitləşdirmiş, şeirəümumi zərər gətirmişdir. Hörmətli şairimizdən soruşaqki, əcəba, gözlər yaşa oxşadı nə demək? Analarınqucağında hönkürən daşlar nə demək? Göyü toxumaqnə demək? Şeirin sonunda da məlum olur ki, toxunangöyqurşağı deyil, Tanrıqurşağıymış və bir günPeyğəmbərin ayaqları altına enəcəkmiş.2.“ Hərəni öz eşqi boyda göyə çevirir Allah”Bu şeirdə də V.B.Odərin poetik sayıqlamaları davamedir.Son sorğuya yığılırıq,Üzüqoylu (?) yıxılırıq,Günah altda yox oluruq,Bir söz sormadan biziHərəni öz eşqi boydaGöyə çevirir Allah.Yaxud,Baxıb hər insan üzünəBizdən göytək uça-uçaHər eşq üçün bir ayrıcaSalavat çevirir Allah.Aman, bu nə küfr, nə cəfəngiyyat... Sonrakı misralar:Gözü göz yaşından ilahi doğma,Uzu göz yaşında ilahı ətirliBu misralardan sonra şairirn yadına vətən düşür və odeyir ki:Dua etməyə son hücrə-Azərbaycan hamımızın.Sonra da vətənə sevgisini göstərmək üçün yazır:Xanım-xatın, xanım-banuBulaqları göz yaşındanÇayları lilindən (?) doğmaAğrısı bağrım başında,Tikanı gülündən doğma.Sonra da:Min illərin zalımlarıGündə min yol cuşa gəlibCanımı alandan doğmaCanları alandan dəli.Hələ sonra:Mən də, mən də vətən oldum,Ölsəm, bir Allah bilməsin.Bu mazoxist misralar öz mənasızlığı ilə məniyorduğundan keçək o biri şeirlərə.Növbəti şeir öz absurdluğu ilə məni xeyli güldürdü.Əcəba, bu dünyadan əliboş getmiş Makedoniyalıİsgəndər qədər olmayanlar əlidolu getməyə nədən canatırlar?3.“Tanrım, bir yol aç o dünyaya əlidolu getməyə”.V.B.Odərin ”poetik kəşfləri” davam edir:Qəmi qanada (?) çevirmədənQəmi ancaq qəmtək dadaSoruşan yoxdur ki, ay şair, qəmi sevinc kimi dadmaqmümkünmü? Mümkünsə, yəqin, bu artıq klinikhadisədir......sanc, eşq yolu aç xəncərə,bir eşq yolundan min, milyonağrımız can aç giclərə.Ya daTanrım, aslan boğazındanQalxmağa, qanadlanmağaBir Aslan an aç aclara.Sonra daTanrım, ölüm bəyənənBir ad-san aç heçlərə.Bu misralarda bir məna tapa bilən adam, vallah,mükafata layiqdir...4.”Nə adam kimi adamam, nə mələk kimi mələyəm”Adı çəkilən şeir guya sevgiyə həsr edilib, amma onunda əcayibliyi oxucunu iflic edir. Şeirdə qorxulu filmlər(triller) ustası amerikalı Alfrred Hiçkokun ağlınagəlməyən fantaziyalar baş alıb gedir. Məsələn,Boynumu vurdular yenə,АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 87

Başım ayrıldı bədəndənÜzünü çevirdin yana,Başım heç,Üzün ayrıldı məndən....Allahım eşitdi məni,Baxdı mənə, baxdı sənə,bircəcə anda çiynimdənBaşımı cücərtdi yenə.Bax belə. Əlavə şərhə lüzum yox.Növbəti əcayib ideyalar yığını: “ De: Sevdir, sev – ol!”sözündən əvvəl söz dünyada yoxdu”. Bu şeirdə şair pisliklərəyaxşılıqla cavab verməkdən, ilahi sevgininönəmli olmasından söz açsa da, yenə də mövzunu tamaça bilməyib, mənanı bayağı ifadələrlə məhv edib:Düşmənə də eşq dilədin,Sevdikcə, doğma elədin,Tikanı gülə bələdin (?)...tikanlar da gül qoxudu.Hələ bu şeir – “Başsız duraq, işıqlıdı”. Uşaqlıqda MaynRidin “Başsız atlı” macəra romanını oxumuşdum, ammaOdər bəyin sevgilisiylə nədən başsız durmaq arzusunuheç anlamadım ki...“Ujastiklər” davam edir:* Xanım! Xanım!Canıma canlar qarışıb;* Üzündə görünür üzüm;Balam, belə getsə, digər inzibati binaların da əziz olacağınıehtimal etməliyik...Bu şeirləri oxuyanda qəlizlikdə dərin fikir göstərməyəçalışan V.B.Odərin əbəs cəhdlərinə üzüldüm. Şairmüasir poeziyanın mənfi cəhətlərindən biri olan ifratmübaligələrdən əl çəkə bilmir. Odər klassik şərqşeirində olduğu kimi altqatı mənalar yaratmaq istəsə də,cəhdləri boşa çıxmışdır, bu iş onun üçün təkbaşına Everestdağına çıxmaq kimi çətin və uğursuzdur.“Dünyanın ən gözəl eşq bakalı” şeirində V.B.Odər romantikqəhrəman surətini yaratmağa cəhd edir, fəqətyenə də özünəməftunluqdan və epiqonluqdan savayı heçnə alınmır. Həmin şeir XIX əsr rus qusarlarının sevgiəyləncələrini xatırladır. Deyirlər ki, qusarlar xanımlarınçəkmələrindən şampan şərabı içməyi özlərinə şərəfbilərlərmiş. Bizim şərqli Odər bəyimiz də bu aktı arzulayır:əlimdə içi ləbələbşərab dolu, eşq dolusevgilimin dikdabanı–yerüzünün, göyüzününən gözəl eşq bakalı.Vallah, nə deyim... Bir şərqli şairin kübar xristianlarınəyləncəsinə meyl göstərməsi çox düşündürücü...* Söz ancaq vurmaq üçündü,Lap bərk istəsən, bir-ikiSöz de, vuraq, işıqlıdı.* ...başsız şahlıq quraq,Başsız duraq, işıqlıdı.Guya etiraz şeiri olan “Qırdı milləti bu Nazirlər Soveti”şeirində o binanın yanında alınmış ilk öpüş xatırlanır:Hər dəfə o binanın yanından keçəndəOna ilk öpüşü qədər əziz gəlirdi o bina.88АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

“Azərbaycan kitabının durumu çoxacınacaqlıdır”Şahbaz Xuduoğlubelə deyirÇap Evi nəşriyyatın direktoru Şahbaz Xuduoğlu 2009-cu ilin oktyabr ayında Almaniyada keçirilənFrankfurt kitab sərgisində iştirak edib. Dünya kitabının döyünən ürəyi sayılan Frankfurt KitabSərgisindən hansı izlənimlərlə qayıtdığını öyrəndik və onları öxucularımızla bölüşmək istədik.- Şahbaz bəy, bu günlərdə siz Frankfurt KitabSərgisindən qayıtmısınız. Bu sərginin əhəmiyyətihaqqında oxucularımıza danışmanızı istərdik.- 500 ildən artıq yaşı olan Frankfurt Kitab Sərgisibütün dünyada keçirilən bənzəri sərgilər içərisində ənprestijli statusunu qazanıb. 61-cisi keçirilən sərgiyə bu ildünyanın müxtəlif ölkələrindən 7 mindən artıq naşirqatılmışdı, sərgilənən kitabların ümumi sayı 400 mininüzərində idi. 125min kv.m. əhatə edən ərazidə 6pavilyonda nəhəng bir sərgini təsəvvürünüzə gətirin.Təşkilatçıların hesabatına görə bu il sərgidə 300 minziyarətçi olub. Bütöv 1 pavilyon Alman kitabınaayrılmışdı. Qalan 5 pavilyonu isə digər iştirakçı ölkələröz aralarında bölmüşdülər. Yarmarka binasının qarşımeydanında isə, böyük bir sahədə, bütün ölkələrdən olanbukinist kitablar satılırdı. Bu da çox maraqlı birmənzərəydi, ən müxtəlif dillərdə köhnə tarixli kitablarıgörə bilərdin...Belə, ümumi məlumat verdim ki, hər kəsdəmüəyyən fikir formalaşsın. Əhəmiyyəti isə əlbəttə çoxböyükdür, dünya kitabı ilə tanış olursan, özünün bu vaxtaqədər gördüyün işi təhlil edirsən, nəyi düz edirsən, nəyiyanlış, kitab sahəsində hansı yeniliklər var, hansı yazarlardaha çox oxunur, elektron kitabla ənənəvi kitabınmübarizəsini təhlil edirsən, kitab nəşrində yeni kompüterproqramları, yeni mətbəə avadanlıqları, yeni boyalar, yenikağızlar, bir sözlə kitabı dünyaya gətirən bütününsürlərdəki yeniliklərlə tanış olursan və təbii ki, bundansonra bu sahədə görəcəyin işləri planlaşdırırsan. Birməsələni də deyim ki, bu il Nobel ödülünü almış HertaMullerin jurnalistlərlə görüşündə iştirak elədim,kitablarını çap edən nəşriyyatla görüşdüm, əsərlərininAzərbaycan türkcəsinə çevrilməsi perspektivlərinimüzakirə elədik. Ümid edirəm bu sahədə gəlişmələrolacaq.- Necə oldu, bu sərgiyə dəvət aldınız?- Geothe İnstitutun Cənubi Qafqaz ölkələri üzrəGürcüstanda yerləşən mərkəziylə Rasim Qaracanaınyaratdığı əlaqələr nəticəsində bu səfər baş tutdu. Bizəvvəlcə Gürcüstanda seminarda iştirak etdik, sonra isəFrankfurtda. Almaniyada 3 gün Kitabın istehsalatı, satışı,müəllif hüquqları, nəşriyyat idarəçiliyindən bəhs edənmüxtəlif leksiyaları, prizentasiyaları dinlədik. Sizə deyimki, o çıxışların hər biri çox qiymətli idi, o mənada ki,alman kitabının həm bu günü həm də gələcəyi barədədolğun məlumat verilirdi. Ayın 13-də Kitab sərgisininrəsmi açılışı oldu, orada Almaniyanın kansleri AngelaMerkel və bu il yarmarkanın qonağı statusu olan Çininvitse prezidenti Xi Junipig iştirak etdilər. Keçən ilyarmarkanın rəsmi qonağı Türküyə olub. Çox ölkələr bubeynəlxalq əhəmiyyətli tədbirdə nazirlər səviyyəsindətəmsil olunurdular.Növbəti gündən yarmarka fəaliyyətə başladı. Bizəslində yarmarkada iştirak məqsədilə getməmişdik,sadəcə seminarımız eyni mövzuda olduğundan qalan 3günü sərgidə qonaq qismində iştirak etməli idik, yənibizim səfər proqramımız daha öncədən başlamışdı. Oradamüxtəlif pavilyonlarda maraqlı məruzələri dinlədik.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 89

Məsələn, stendi neçə bəzəməli, necə dizayn etməli, yaxudelektron kitabın bazarda rolu, və ya müasir dizaynproqramları, elektron kitab proqramları, e-book və s.- Azərbaycandan daha kimlər iştirak edirdisərgidə?- Sərgidə Azərbaycandan olan 4 nəşriyyat iştirakedirdi, bizimkilərə təqribən 8 kv metrlik bir yer ayırmışdılar.Cənubi Qafqaz ölkələri arasında Gürcüstan buməsələdə liderdir, böyük bir pavilyon götürmüşdülər,Ermənistan kitabı da bizdən irəlidir, həm keyfiyyət həm dəmüxtəliflik baxımından, kirayə götürdüyü yerin həcmi isə120 kv idi. Yəni bizim pavilyondan 15 dəfə böyük ərazidəöz kitablarını sərgiləmişdilər. Əlbəttə bu biabırçı faktdır,əhalinin sayına görə biz onlardan çox, ərazisinə görə bizonlardan böyük, maliyyə imkanlarına görə Azərbaycanonlardan qat-qat zəngin, yeraltı və yerüstü sərvətlərimizistənilən qədər, bəs niyə mədəniyyətin böyük bir hissəsiolan kitaba gələndə bu qədər miskin görünürük... Bizimstendlərə baxmağa gələnlər əsasən Güney Azərbaycandanolur, Türkiyədən olur. Avropada yaşayan azərbaycanlılarböyük bir həvəslə kitab mədəniyyətimizə tamaşaya gəlirlər,əvəzində məyus olurlar.- Dünyanın bütün mədəni ölkələrindəBeynəlxalq kitab sərgiləri təşkil olunur. Azərbaycandabelə bir sərgi ilk dəfə bu il gerçəkləşdirildi. Bu sahədənə qədər geri qalırıq sizcə?- Azərbaycan bu yarmarkada ilk dəfə deyil. Mən2000-ci ildə nəşriyyat olaraq öz stendimlə iştiraketmişdim. O zaman bizim bu səfərimizi Acıq Cəmiyyətinstitutu maliyyə ləş dirmişdi.Azərbaycan dövlət səviyyəsində bu sərgidəiştiraka qərar verib, artıq bir neçə il var nümayəndələrtəmsil olunur. Amma inkişaf görünmür. Yarmarka işdir,gərək burdan gedən adamlar nəşriyyatlarla, ölkələrləünsiyyətə girsinlər, kitab sənayesinin yeni nailiyyətləribarədə diskussiyalara qatılsınlar...Bizdəki Yarmarkaya gəldikdə isə, əlbəttə yerlə göy qədərfərq var. Amma nəzərə alaq ki ilk dəfə idi, nöqsanlar olabilər. Təşəbbüs kimi isə əla bir təşəbbüsdür. Məncə buməsələdə xəsislik etmək olmaz, Azərbaycan hökumətiazından gərək dizayn üçün, daha maraqlı təşkil etməküçün neçə dəfə Frankfurt kitab sərgisindən mütəxəssislərdəvət eləsin, sərgini onlar dizayn eləsin, onlar quruluşversin. Bu sahədə onların 300 ilə qədər təcrübəsi var.Həmdə Azərbaycan hələ bir dəfə də olsun lokalsərgi keçirməyib və dərhal Beynəlxalq sərgi gərək deyil.Əvvəlcə bütün rayonlarda bu tip sərgilər olmalıdır. Sonraisə Paytaxtda.- Almaniya kitab bazarı bütün dünyada önsıralarda durur. Bir ölkənin kitab sənayesinin inkişafısizcə nə deməkdir.-Almaniya ilə bizim aramızda 3 saat fərq var,nəşriyyat sahəsində isə bəlkə də 300 il. Bu adi söz deyil,həqiqətən belədir. Orada kitab böyük bir sənaye sahəsidir.Almaniyanın illik kitab bazarının dövriyyəsi 60 milyardEurodur. Məsələn, 250 il tarixi olan nəşriyyatlarda olduq.15 nəfər işçisi var. Yəni bu kiçik bir nəşriyyatdır. Ammakitabları dünyaca yayılır. Kitab mədəniyyəti artıqAlmaniya üçün ənənəvi bir mədəniyyətə aiddir. Pivə vəşərab qədər kitab hər bir insan həyatının ayrılmazhissəsidir. Bunu Almaniyada olmadan hiss etmək çətindir.Söhbət texnikadan, müasir avadanlıqlardan getmir,Azərbaycan yeni avadanlıq gətirə bilər, bəs kitabaməhəbbəti haradan almaq olar, heç yerdən, o gərəköyrədilsin. Nəşriyyatların müəllifləri var, nəşriyyatmüəllifə müəllif isə nəşriyyata xidmət edir, son ucda isəAlman mədəniyyəti zənginləşir. Bır yazarın kitabınıyalnız bir nəşriyyat çap edir, o nəşriyyatda öz yazarınıtəbliğ edir, onu yaşadır, onun maraqlarını ən yüksəksəviyyədə təmin edir. Məsələn, Herta Mellerin müəllifhüquqları Hanser nəşriyyatına məxsusdur. Onun sonkitabı cəmi 2 000 nüsxədə çap olunmuşdu. Nobelmükafatı elan olunan gecə o kitab 20 000 çap olundu.Mən səhər şəhərə çıxıb kitab dükanlarına baş çəkdim.Kitabları satılmışdı. Nəşriyyatdan dedilər ki, yeni tirajıçapa hazırlanır.... Müəllif satılan kitabın 10 faizi həcmindəqonorar alır. Yalnız satılan! Bu rəqəm demək olar ki,bütün müəlliflərlə, nəşriyyatlara aid olunur. Yazarınfutbolçu ilə fərqi ondadır ki, yaxşı oyununa görə hər dəfəyüksək qiymət tələb etmir, yaxud qiymətə görə transferetmir. Yəni, Nobel mükafatı yalnız bir insanın deyil, bütövbir nəşriyyatın və Alman xalqının qələbəsidir. Müəllif dəbunu bilir, nəşriyyat da.Almaniya ilin kitabına ali mükafatı müəyyən90АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

edib. Onu dövlət deyil, qeyri-hökumət təşkilatlarıgerçəkləşdiir, həmi təşkilatda nəşriyyat, kitab yayıcıları,kitabın mahiyyətini tərk edən zövqlü insanlar toplaşıb.Hər kəs gözləyirdi ki, bu ilki mükafat Herta Müllerəveriləcək, axı o Nobel almışdı. Adətən bizdə belə olur, biradama dərhal bir neçə mükafat verilir. Amma gözlədiyimizinəksinə oldu, Almaniyanın ali kitab mükafatın başqayazar aldı. Bilirsiz niyə, bu o deməkdir ki, dünya kitabbazarına iki böyük yazar daxil oldu. Bu yazarlar dünyanınbütün dillərinə tərcümə olunacaq, bu müəllifləri hər yerdəoxuyacaqlar. Növbəti ildə isə başqa yazarlar estafeti ələalacaqlar. Bu il Yerli mükafata görə 130-dan çox yazar özkitabını mükafata təqdim etmişdi, son mərhələyə 19 yazarqalmışdı. 6 ay mətbuat bu yazarların əsərlərin saf-çürükedirlər, ədəbiyyatçılar, oxucular və s. hər kəs fikirsöyləyir. Deməli hər il Alman kitab bazarında ən azı 19yazarın kitabı daxil olur, bu kitablar bütün kitabxanalarınpiştaxtasına çıxır... Bu əladı... Eyni vaxtda 19 almanyazarın nəbzi döyülür, bu həmdə kitab bazarına gələn yeninəfəsdi...- Sizcə nə üçün biz az oxuyan millətlər sırasındayıq?-Düz deyirsən, biz oxumuruq, buna görə “bizi dəoxuyan yoxdur”. Hər yerdə olduğu kimi oxumaq təhsilməsələsidir. Almaniya uşağı 3 yaşdan kitabla ünsiyyətqurur. Uşaq bağçası, ibtidai məktəb, əsas məktəb, gimnaziya,hər yaşın öz kitabları var. Hər il bütün Almaniyaüzrə qiraət oxu yarışları keçirilir, Frankurt kitabyarmarkasına milyonlarla uşaq toplaşır və orada qalib elanolur.100-dən çox nəşriyyat yalnız uşaq ədəbiyyatıhazırlayır. 2008-ci ildə 7319 ədəd yeni adda uşaq kitabınəşr edilib. Hələ bura tərcümə və təkrar nəşrlər aid deyil.Bu o deməkdi ki, kitab oxumaq hər bir insanın həyat tərzinəçevrilib. Amma bizdə necədir, müəllimlər deyir ki, şagirdgəlməsə də olar amma aylıq haqqı gəlsin. Yaxud, əşikitab oxuyan nə qazanıb ki, bizdə oxuyaq. Bu düşüncəforması dəyişilməlidir. Əvvəllər bir söz var idi “oxumayanaəbbək yoxdur”. Bax belə. Nədənsə, mənə elə gəlirbiz sanki çörək uğrunda mübarizə səddindəyik. Bumübarizə xeyli müddətdir davam edir, ölən də yoxdur...- Sizcə, cəmiyyətimizdə kitabın sayqınlığınıartırmaq məqsədilə hansı təcili tədbirlər görülməlidir.Dövlətin bu sahədə görməli olduğu hansı işlər var?- Təbii ki, Almaniyadan gəldiyim üçün oradandaha çox misallar çəkirəm, Almaniyada ƏDV 19 %-dir.Kitaba isə yalnız 7% ƏDV tətbiq olunur. Bizdə isə kitabaqoyulan ƏDV 18 % təşkil edir. Yəni dövlət ilk növbədə özüzərinə düşən vəzifələri etməlidir, mümkün daxilindəgüzəştlər tətbiq etməlidir. Kitab dükanlarının çox olmasındamaraqlı olmalıdır. Yerlə təminatda, kitabla bağlıtədbirlərin keçirilməsində marağını açıq bildirməlidir.Kreditlər verməlidir, texniki yardımlar göstərməlidir.Kitabxanaların istifadəsini yararlı hala gətirməlidir. İşadamlarının kitaba yardımı dövlət vergisinə cəlb olunmamalıdır.Onların mədəniyyətə xidmətini dövlət nəzərə almalıdır.Televiziyalarda kitabla bağlı demək olar ki, heçbir veriliş yoxdur, kitab təbliğatı sıfır dərəcədədir. RamizMehdiyev yazdı, televiziyaları tənqid elədi, təsəvvür edinki, o tənqid olunan verilişlərin yerinə kitabla bağlı verilişlərsalınır. Kitab bazarı 1 ayda tam başqa şəkil alar.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 91

Güney şerinin tanınan adlarından biri Sayman Aruz, Urmiyəbölgəsində yerləşən Sulduz mahalında anadan olub, Təbrizdə təhsilalıb. Vətənsevərlik ruhunda yazdığı şeirləri o tayda dillər əzbəridir.Dünya Azərbaycanlı Yazarlar Qurumunun (DAYAQ) yaradıcısı,Güney ədəbiyyatı sıra yayınlarının rəhbəridir.Sayman Aruz*Ayaqlarıma baxdın bağlandımGözlərimə baxsaydın...Bəs necə başlanar inqilabBəs necə qopar qiyamət baxmasanDinlə məniBaxƏsirliyimi sevirəmƏsirgəmirəm özümü...Ooooyyy!Dustağın pəncərəsindən boylanan günəş!Sənə boylanıramBoooyyySəni ulduzlardan oğurlamışamƏdalətsizliyə baxmayaraqSəni AydanİldənSəni sənsizlikdə ölməkdənSəni intihara sevilməkdənSəni etiraza sevilməkdən...O qədər gözəlsən ki tutuluram!Dinlə məniooooyyyDiktatorun ürəyindəki qorxu!Çıxart ürəyimdəki bu AcınıBatır dilimə dilindəki tikanıGəmir kişiliyimiAla yazıqlığımıAla əsarətimiAla ürəyimi oooooyyyNazimin ürəyindəki duz çörək!Hələ tüpürməmişəm kişiliyimi kandomaUzaqÇox uzaqlardan gəlmişəməlləri uzunAyaqları qısa güneydənBuyur ayaqlarımı ov lütfənQayıtmamağım gəlir...*Evimiz o qədər kiçikdir kiSəni eşitmək istəməyəndəTuvaletə sığınıram,Eşitmək istəyəndəYataq otağına,Nə balkonNə həyətNə içi dolu bir soyuducu!Yalnız mənVə suyun səsilə gizlətdiyim etiraz!Yalnız mənVə sənin af-ufunda itirdiyim üsyan!KiçikO qədər kiçikdir ki,Pəncərəsi ancaqçığırtımızı çatdırmağa yarayır qonşularaVə günəşölümü unutdurmağa bir bəhanədir,Haradır buravə hara idi ora-bizim tanışdığımız yer-Zindandan qaçmaqzindana qaçmaqvə belənçi şimar-şimar əriməkQoldaşlanmaqyoxsa evlənməkkişi kimi kişnəməkoxranmaqoxraşmaqQaraacyaramaz-yaramaz yaşamaq istəyirəmqırmızı nisgillərin ortasındakiçikdir evimizkiçikdar gəlirsən bədənimə!92АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

*İndi o günəşbu da mənay işığının keçidindəCəngəlin sükutunu söndürməyəBaşı aşağı əllərYeri yırtırlar,Meşənin qussəsiniÇarəsiz dişlərAhEy çarəsiz ölüm!Ay ışığının keçidindəViranə olmalıydıqİndi o günəşBu da mənAy ışığının keçidində*bir payız sabahı azan çağındaqoşa gedirdilər iki vətəndaşbiri ölənidi biri öldürənbiri qaş qabaqlı biri qələm qaşqoşa aparırdı çiyin bə çiyinkələfçə onları sevgidən bətəröləndən soruşdu birdən öldürənazadlıq nədir ki ölməyə dəyər?Dedi bu suala cavab versəmdəOnu zaman sənin fikrindən silərAzadlıq anlamın yalnız mənim təkCəlldın əlindən yapışan bilərÖlən vətəndaşın soyuq əlləriCəlladın əlindən isti alırdıBu cavab Cəlladı olmyan kiminfikirə gussəyə gəmə salırdı-Dedi bəs azadlıq haçan gələcək?Dedi sən bəlkədə min birinci sənQoşa aparıram çiyin bə çiyinAzadlıq adıyla öldürürəm mən-Cəlladın gözündən gizlin bir yağışAstaca süzüldü səssiz səmirsizAllahın ağacı vaxtsız zamansızAllahın ağacı cəlladı səs siz səmirsiz-Dedi: darıxma ay yazıq vətəndaşGün gələr azadlıq qayıdıb gələrAzadlıq da bütün allahlar kiminYalnız qan istəyər yalnız qan içərDurnalar dünyanın qaranquşlarıMən də azadlığın qaranquşuyamHər kəsin dünyada bir allahı varMən də bu allahın vurulmuşiyamAncaq səndən mənim son istəyim variraq sevgilimdən gözündən iraqçıxart barmağımdan nişan üzüyünazadlıq gələndə barmağına taxcəllad üzüyünü aldı adətəntaxdı boynundakı boyun bağınaürəklər səslənib yeni üzüyəxoş gəldin dedilər üzük bağınaaçıldı kələfçə güllələr səsiayırdı onlari sevgidən bətərazadlıq anlamın yalnız üzüyüüzüklər bağında yaşayan bilər...*Tehran xiyavanlarından bir xatirə:İnqilabİnqilabİnqilab,AzadlıqAzadlıqAzadlıq...-Hara gedirsən qardaş!?-Evinə!!!Dəli olduğumu bildilərDərdli olduğumu bilməlidilərGülümsədilərAğladım...Bizim də evimizin yoluAzadlıqdan keçsəydi...*Evin: tehranda dustaq xana adıdır*Mən sənə baxıram sən ögeylərəəl ələ keçirik xiyavanlarıdeyirəm görəsən yerlər dəyişsəkimlərə baxacaq onların yarıburası şəhərdir adı batmasınhər yeri çərçivə, hər yeri duvarnə bilim bəlkə də məhəbbət hardaortadan bölünsə şəhər yaranarnə bilim bəlkə də mənimlə gedənögeylər yarıdı mənim deyildiAyparaAybənizAygünAytəkinbağışla sevgilim adın nə idi!?əl-ələ keçirik ama şəklimizögeylər gözündə qurudulubdurpost modern sevirik bir birimizikilassik məhəbbət unudulubdur...АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 93

Rafiq TağıОT TАYАSI İLİhеkаyəUşаqlıqdа çох əziyyət çəkənlər görmüşəm ki,ölməyib qаlаnı indi də çəkir. Əziyyəti əvvəl görən eləахırаcаn görür.Оt yığımı vахtı Bilаl kişiylə qоnşu düşəndə, аtаm оnu,yа о, аtаmı, səkçədə gətirdikləri bumbuz suyа, yа nаnəli аyrаnаqоnаq еdərdilər. Ətrаfdа qаdın хеylаğı gözə dəymədisə,qurşаğаcаn sоyunаn bu kişinin qıvrım əzələlər оynаşаn bədənisuyu, yа аyrаnı tоrpаq çаtı kimi sümürərək özünə çəkərdi. Аyıbоlmаsın, bu bədənin sаyəsində bеş-аltı uşаq dünyаyа gəlmişdi.Həyətindəki sаyаgəlməz mаl-dаvаr dа оnun gücünəhаmınınkındаn “uzunömürlü”ydü. Dünyаsındа о nə bir inək,nə cаmış sаtаr, öldürəsən, nə dаnа, nə bir qоç kəsərdi. HəttaQurbаn bаyrаmlаrındа dа. Bəzi qarayaxalar daldada adını“kafir” çağırırdısa da, o, fəxrlə dеyərdi: hər il bu bаyrаmdа birdаnа, yа bir qоç хilаs еdir. Çünki onların hеç birindən аyrılmаqistəmir. Оnun vаr-dövləti çохаlıb-çохаlıb, hеyvаnlаr yalnız özübrüsеllоzdаn-dаbаqdаn, yа хəfənəkdən tələf olduqca аzаlardı.О, tanqahın bu cür çохаlıb-аzаlmаsına gülə-gülə tamaşaеdərdi.Uşаqlаrı sаrıdаnsa arın-аrхаyındı: həyаtlаrı hələqаbаqdа. Öz həyаtı аrхаdа qаlmışdısа dа, bunа hеyfsilənmirdi,əsаs - uşаqlаrdı.Bilаl kişidə аlın yаzısıydı bu: hər il qırmızı bir yayayında, tövlədən yol tərəfə, qızıl inəkləri rəngində оt tаyаsıqоymaq.Оt tаyаsı qum sааtı kimi оt tаyаsı ili idi.Görən, оnun ömründən nеçə оt tаyаsı ili qаlır...Uşаqlаrsız, mаl-qаrаsız Bilаl kişi nеylərdi - оnu uzaqsəyаhətlərə çıхаn, kurоrtlаr gəzən fərz еtmək çətin pеşədir.Kişi gecə-gündüz qоcаlır, amma nə yaxşı, dəmirəzələləri də işindən qаlmır. Dişləri аtmа, əzələləri - əvvəlkilər.Еlə bil оnlаrı yахşı zаvоd burахıb; köhnəlmək bilmirdilər.Ta çalışır da оt tаyаsı illərinin özülünü Həmidlə birqоysun; onu оğullа öyünmək еhtiyаcı duyduğundаn köməyəçаğırardı.Həmid gеdib, gеtməyə bilmədiyi, əsgərliyini çəkibgələndən sоnrа, artıq dəliqаnlılıq bоrcunu dа ödəmişdi: beş-üçtоydа dаvа sаldı, milislə üzləşdi. Milislə üzləşmək bizimаdаmlаrın gənclikdən ən şirin хаtirəsidir. Еvlənməklə hər şеybitdi. Tоy - hər şеyə nöqtədir. Sоnrа еynilə аtаsı kimi ömürsürməyə bаşlаdı. Оnun üçün də оt tаyаsı illəri sarı muncuqlarkimi yаn-yаnа düzüldü. Beşcə dəqiqəyə yumurta bişirən qızmаrgünlərdə оnun bədəninin çəkdiyi zülümlər də аtаsınınkınаbənzəyər, pаrıldаyаn dərisində tər puçurlаyardı.Аtаsı оnun qаbаqdаkı qоcаlığı, о, аtаsının аrхаdаkıcаvаnlığı idi.Sаvаdı nеcə qıcqırmışdısа, Həmid “Lеnin” sözündəki iki“n”dən birini “l” bilirdi - “Lеlin”. Bir vахt şüarı buydu: bizLеlin yоluylа gеdirik. Еlə ki uşаqlаrı dаl-dаlа düzüldü, beləsözləri tərqitdi. “Ardbaard gələn balalarıma eşq olsun!” - paradqəbul edirmiş kimi doğulan uşaqlarını həyətdəcə salamlayardı.Nəçisən, sоruşаnа da - “tехnikа sаhəsindəyəm”, dеyərdi.Аtаsı dəmirçiydi (mən оnа uzun nizələrə охşаr оtçəkənlərdüzəltdirmişəm), özü isə еlеktrоmоntyоr оldu. Оnun diliylədеsək - tоkçu. “Tоkçu”luğundаn çох rаzıydı. Nаşükürlük nəlаzım, cibxərcliyi də оlur. Bir tək tоyхаnаnın işığını çəkməkləiki-üç аyın “pаprızpulu”su birdən çıхır.Həmid “şоtçik”in işini kinоlеnt qırığı, yа nаzik tеlkеçirməklə dаyаndırаnlаrın “аtаlаrını yаndırmаq üçün”еvlərindəki bütün işıq “tоçkа”lаrını qеydə аlırdı. Qırаqlаrı əzik,vаcib vərəqləri gаh yuхаrı, gаh аşаğı küncdən qаtlаnmış,blоknоtundа yаzırdı: Əşrəf - 7, mötərizədə - (yеddi) lаbuçqа, 2(iki) еlеktrəplitə. Bəzən rəqəmləri iхtisаrа sаlıb kеçirdi sözə:Qulаm - bir ədəd tеlеvizоr, bir - хоlоdinnik... Bu əsnаdа hеçkəs də оndаn qоrхub-çəkinməzdi. Оnu təkcə sеvə bilirdilərdеyə, еləcə sеvərək də, şəfəqlənən “labuçqa”lar kimi işıqlıüzlərini ona sarı çevirər, guyа аcıqlı hərəkətlərini təbəssümləsеyr еdərdilər.- Аy Həmid, sən еlə “bir qurulu еv” yаz, qurtаrsın gеtsində-ə, хörək sоyudu, ахı.- Biz хörək yеmirik. Özü də “еv” işığа dаir tеrmin deyil.- Niyə? Bə “ev” еlə bir tеlеvizоr, bir sоyuducu dеməkdeyil?- Еlə şеy yохdu, siz еvlər görməmisiz ki, içində iki-üçtеlеvizоr, üç-dörd soyuducu оlur. Gör neçə rоzеtkа еlə burdаgеtdi.- Di yахşı, gəl оtur əvvəl bir çаylаyaq, еynin аçılsın... А-аz, əlli tərpənin, nəyiniz vаr оrdа?!.Cərimə bоzbаşlа, əksərən də bаlıq-plоvlа bitirdi. Hаmıəzbər bilirdi ki, Həmidin ölümü bаlıq-plоvdur. Düzdü, bоrаnılı-94АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

mərcili plova da yох dеməzdi.Qazancı əsаsən yаy-pаyızdа, tоy mövsümündədir.Yаy-pаyızın bircə məhərrəmliyi оlmаyа.Аtаsı kimi indi оnun dа bеş-аltı züryəti vаr; bəbəkqalmalı işdi, qızlı-oğlanlı hamısına “davamçım” deyir. HəmidBilаl kişinin təkrаrıydısа, uşаqlаrı - оnun öz təkrаrı. Oxşar gözqaş,burun-qulaqlar sirri-xuda şeylərdi.Yəqin Bilаllа Həmid müхtəlif əyyаmlаrı görmək üçünbir-birindən аrаlı dоğulmuşdulаr.***Göylərdən növbəti bəla еnəndə, o, səhv-düz, gəlibHəmidi tutdu. Sinəsində аğrı-yаnğı nеcə оturdusа, o, evin altgözündəki həsir döşəli palçıq döşəməyəcə xıxdı. Fеldşеr gəlibаtаsınа pıçıldаdı ki, оlа bilsin, infаrktdı və nədənsə, vitаminvurmаğа bаşlаdı.Həmid gözgörəsi gеdər-gəlməzin qıraqları qırlanmışməşum qаyığınа mindirildi.Bilаl kişi - “yuхаrıdа Аllаh, аşаğıdа sən”, dеyə-dеyə,fırfıra kimi fеldşеrin bаşınа fırlanır, xəstədən çох оnun qаdаsınıаlırdı. О, fеldşеrin iynə qаynаtmаğındа, pаmbıqdа və spirtiyində ümidvеrici bir əlаmət görürdü.Həmid də səsi çıхаndаn-çıхаnа, indidən fеldşеrə özrаzılığını bildirir, səsi çıхmаğını bu fаydаlı işə sərf еdirdi.Builki оt tаyаsı ili bir nеçə gün əvvəl girmişdi.Sabahı hаmı аyılıb gördü Həmid yохdur: cismi-cəsədivаr, özü yох. Vəsiyyət ölənin yаrаşığıdır, onusa da eləmədi.Cəsədə bахаnlаrın mаtı-qutu qurumuşdu: bu, Həmiddisə, niyəhеç nə dеməsin, yox, Həmid dеyilsə, bə niyə həmişə оnu Həmidtаnıyıblаr?“Bəs mən?” - Bilаl üzündəki bu suаllа, tez-tez ağıryumruqlarını başına vurur, iri addımlarla da оrtаlıqdа iti-itigəzirdi. “Başına vurma, qan sızar,” ona nəsihət edirdilər, di gəl,bu, bir az da üstünə qoyurdu. Axı, Həmid niyə fərli oğulçıxmasın: qаbаğа keçdi, оnun yеrinə öldü. Qoca qalır, cavanölür. Bu işdə Allahın məqsədi ona çatmırdı. Bilal adlı adamHəmid adlı oğlundan əvvəl dоğulubsa, canı çıxmalı, ondanəvvəl də ölməlidir. Yoxsa bu nədi belə?Bilal öz məntiqini Allahınkından düzgün sayırdı.Ахı, bu uzunluqdа ömrü nеynir o? Çаşıb hеç ölməz.“Bəs mən?..”***Bilаl kişinin оt yığımı vахtı çəkdiyi əziyyətləri gözgərəkdi görə: tər bədənində аğ milçək kimi gəzər, milçəkbədənində qаrа tər kimi görsənərdi.Qəfil оğul ölümünü hər kəs görmür. Fələk хаm аdаmtаpmışdı; yəqin bilirmiş də ki, Bilаl о dərdi lаl-dinməz çəkəcək.Onsuz bütün ömrü boyu hər dərdi o, heykəllər kimi səssizçəkib. Bir bаşqаsının az-maz qаnı qаlхar, vаy, bundаn külliаləmхəbər tutаr. Оnun iç-içalatı lаp çürüyərsə də, bunu birinsаn оğlu bilməzdi. İndi əlinə lap girəvə düşdü. Daha о, azarbezaraаncаq sеvinəcək. Xəstəliklərin tezöldürənini arzulayar....Gələn ot tаyаsı ili gəlməz daha. Qаrаnlıqlardı qarşı...Sima ƏnnağıHardasaHardasa adi yağışlar yağır,Adi yay küləkləri əsir,Hardasa inqilablarƏbədi sayılan sistemləri titrədir,Tribunalardan kimsə vətən sevgisindən,Millətə məhəbbətdənNağıllar danışır,Kimsə həyata inanmayaraqHər şeyi qəzetlərdən oxuyur,Hələ üstəlik saz da çalır toy-bayram edərək.Heç nə anlamayan kütləHisslərin badına gedərəkBağırır,Özünü əsil patriot sanır,Amma bilmir ki,Yenə də şor-çörək yeyəcəkYağlı plov əvəzinə.Hardasa Holland gülləri bitir,Nazirlər delfinlərlə çimir,HardasaBir yaraşıqlı qızƏrli qadınların düşməninə çevrilir,Zaman bu hadisələrdə uçub gedir...Yenə də yağışlar yağıbKüləklər əsəcək,Yenə başqa bir nazir bu dəfə balinalarla üzəcək,Başqa bir qadın ərini pusacaq,Inqilablar sistemləri devirəcək,Yenə dəZamanın amansızlığı dərk edilməyəcək...Buludlardan baxan mələklər hər şeyə güləcək...АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 95

Bertold BrechtKitabların yandırılmasıRejim, zərərli kitablar yandırılacaq deyə, əmr edəndəvə öküz arabalarına doldurulan kitablaryanğın yerinə aparılandabir şair dəhşətə gəldiyandırılan kitabların listəsinə baxıborada öz adını görməyincə.Masa arxasına keçdi qəzəbləvə bir məktub döşədi iqtidardakılara:“Məni gözdən sala bilməzsiniz,məgər mən hər zaman gerçəkləri yazmadımmı?İndi mən necə zərərsiz ola bilərəm.Nə olar mənim də kitablarımı yandırın!”Bertold Brechtin sətri tərcümədə verdiyim “Kitablarınyandırılması” adlı bu şeri hər oxunanda tarix boyuncagerçəkləşən kitab məhvini yada salır. Tarixdə bunun çoxsayda örnəyi vardır... Kitablar içərisindəki bilgilər vədüşüncələr səbəbiylə gizli günah qaynağı kimi görünmüş vəyandırılaraq və ya yox edilərək cəzalandırılmışlar. Kitablaraqarşı bu düşmənlik qədim Yunan və qədim Roma zamanlarınaqədər gedib çıxır. Qədim Yunanıstanda məşhur filosofPlatonun əsərlərinin bəzi bölümləri təhlükəli olduğu üçünyasaq edilmişdi. Romalılar E.Ə.145-ci ildə ələ keçirdikləriKartaca şəhəri ilə birlikdə kitabxanasını da yandırıbuçurmuşlar. Erkən əsrlərin ən böyük kitabxanası olanİsgəndəriyyənin bəzi bölümlərinin E.Ə. 24 və 31-ci illərdəkisavaşlar sırasında yandırıldığı Plotarkes və Senekanınəsərlərində öz əksini tapıb. Bu baxımdan İskəndəriyyəkitabxanasının başı hər zaman bəlalı olmuşdur. B.E.-nın 3-cüminilliyində üç dəfə, 4-cü minillikdə bir dəfə təkrar yandırılıbbu kitabxana; 642-ci ildə Misiri işğalı zamanı xəlifə Ömərinəmrilə İskəndəriyyə kitabxanası yenə də yandırılmağa məruzqalıb. Bu məlumat İslam qaynaqlarında da öz əksini tapıb.Yenə İslam qaynaqlarında Ömərin İran fəthi sırasında farslaraaid əski kitabları yox etdiyi yazılmaqdadır.1109-cu ildə Çin imperatorluğunun; bilik insanı pisliyə aparırdüşüncəsiylə kitabların yandırılması zamanı maraqlıdır kiböyük filosof Konfutsinin də əsərləri payını alır. Xaçyürüşləri zamanı kitab və əlyazmaların yandırılması hadisəsidafələrlə yaşanmışdır. 15, 16-cı əsrlərdə Şimali Amerikadaİnkaların da bu kitab yandırma hadisəsinə bulaşdıqlarıbilinməkdədir.“İstibdad dövründə ”Osmanlı dövlətinin də ən böyük düşmənikitablardır. Çox sayda kitab toplanaraq ÇəmbərlidaşHamamında yandırılmışdır.Bu bilik düşmənliyi yalnız kitabları yox etməmiş, kitablarıyazan insanlar da öz paylarını almışlar. Qədim YunanıstandaSokrat düşüncələri üzündən öldürülüb. Öncə yazdıqlarıyasaqlanan, sonra tutularaq zindana atılan Həllac Mənsur922-ci ildə qolları, ayaqları kəsilərək asılmış, başı kəsildikdənsonra da yandırılmışdır. Əsərlərinin çox az bir hissəsi bu günəqədər gəlib çıxmışdır.14-cü yüzilin önəmli filosofu və şairi olan Nəsimi dəyazdıqları üzündən dərisi soyuluraq öldürülmüşdür.Düşüncələri şəriətə əks olduğu üçün edam edilən XIV - XVəsrlərdə yaşamış Şeyx Bədrəddindir. XVI əsrin ozanlarındanPir Sultan Abdal da dövrünün yazdıqlarından dolayı qorxulubilinərək öncə zindana salınmış, sonra da edam edilmişdir.1616-cı ildə yazdıqları yasaqlanan və düşüncələri üzündən1633-cü ildə ölümə məhkum edilən Avropalı filosof Qalileytəzyiqlərə boyun əyərək sözünü geri götürməkməcburiyyətində qalaraq ölümdən qurtulmuş, ancaq ömrüboyu ev dustağı olmuşdur.Kitab yandırma məsələsində insanlıq tarixinin ən böyükfaciəsini Hitler törətmişdir. Başda yəhudi filosoflar vəədəbiyyatçıları olaraq, özünə xidmət etməyən alimi vəyazıçını qətlə yetirmiş. Hitlerin hakimiyyəti illərindəmilyonlarca insanlarla bərabər milyonlarca insan da məhvedilmişdir.Maraqlıdır ki Atatürkün qurduğu Türkiyə respublikası dakitab və yazar düşmənliyi baxımından ləkəsiz deyildir. NazimHikmət kimi böyük bir şair illərcə yasaq olmuş, əsərlərinioxumaq üstündə insanlar həbs cəzası almışlar. Atilla İlhanbelələrindən biridir.Sovet İttifaqının yazıçılar və düşüncə adamları üzərindəqoyduğu yasaqlar, ədəbiyyatın və bu cümlədən yazıçılarınYazıçı ittifaqları tərəfindən ifrat kontrolda tutulması dünyadaanaloqu olmayan hadisələrdir. 1937-ci illərin repressiyalarınaqurban gedənlər “başqa cür” düşünənlər və yazanlar idilər.Mikayıl Müşfiq, Hüseyn Cavid, Salman Mümtaz, BəkirÇobanzadə kimi yazıçıların adlarını əsərləri yasaq edələrəköldürülənlərə misal olaraq göstərmək olar.Təəssüf etmək olar, müasir Azərbaycanda da yazıçılar, RafiqTağı və Mirzə Sakit timsalında, yazdıqları əsərlər üzündəntəqib və həbs edilirlər. Rəsmi quruluşlar tərəfindənədəbiyyatın və yazıçıların kontrolda tutulması halları hələ dəSovet dövründə olan ənənələrin davamıdır.Ədəbiyyat bu qədər qorxuludur?96АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Əli ƏkbərAMNEZİYAromandan parçaÜrəkbulanmaBir, iki, üç, dörd... iyirmi, iyirmi bir, iyirmi iki... qırxaltı, qırx yeddi...Başımı su ilə dolu sarımtıl vannadan çıxarıb tərləmişgüzgüdə bulanıq, solğun əksimlə göz-gözə gəlirəm. Əksimdərin bir nəfəs alır.Həftələrdir yuyulmayan dəsmalla güzgüdəki təri sildim,saçlarımı quruladım. Vanna otağının qəhvə rəngi divarlarınaeybəcər damcı ləkələri çökmüşdü. Onlardan birini barmağımlasilmək istədim, alınmadı. Ləkə divarın canına hopmuşdu. Çətinki, bundan sonra kimsə bu ləkələri silə. Bütün mənzilim kimi,vanna otağı da qadınsızlığın ağır nəticələri ilə üzləşib. Qadınaaid heç bir iz daşımayan, bu darıxdırıcı məkanda - nə ona aidşampun, nə saç kremi, nə duş geli, nə makiyaj silən salfetkalar...Heç biri qalmayıb. Vanna otağı erotizmini itirib elə bil. Cütünüitirmiş diş fırçam isə, boynunu büküb arıq pastaya söykənib.Əncam qılmasam, nəinki bura, bütün varlığım pas tutacaq.Gülümsəməyə gücüm də var hələ.Tənha olmaqla, tək olmaq arasında uçurum boyda fərqvarmış. Halbuki, dərinliyinə varmasan, sinonim kimi görünürbu sözlər. Aralarındakı fərqi anlamaqdan ötrü dostlarımın ötənhəftə çayxanada etdiyi söhbətə, bir küncdə oturub, qəlyansümürə-sümürə qulaq asmalıymışam. Bir şairdən söhbətdüşmüşdü. İndi heç adı da yadımda deyil. Dedilər “Təkəm” adlıbir şeir yazıb, özü də uğurlu alınıb. Əvvəl qulağımafraqmentlərlə çatan söhbətə diqqət kəsilib qulaq asmağabaşladım. Sənan ürəkdən gülmüş, sonra isə ciddi görkəm alıb,başını bulamışdı.- Gör vəziyyəti nə qədər ağırdır. Tənha da deyil ey buhəyatda! Təkdir, tək! Yəni Allah kimi...Heç kim ağzımı açacağımı gözləmirdi. Yenə də:- Görəsən bu iddiası təkəbbürdən irəli gəlir, yoxsa onuntəkliyini elan etməsi ümidsizliyin, çarəsizliyin gətirdiyi hayqırmadır?– soruşdum.Cavab gəlmədi sualıma. Birtəhər baxdılar mənə, arayasöz qatıb, söhbətin mövzusunu dəyişdirdilər. “Tək” şairinpoetikası bircə dəqiqə belə müzakirə olunmağa layiq deyilmiş.İndi özüm-özümə verirəm bu sualı: tənhayam, yoxsatəkəm? Bu, söz oyunu deyilsə və ikisi arasında doğrudan da“uçurum boyda fərq” varsa, hansı birini mənə aid etmək olar?Hansı biri mənim ruh halımı, vəziyyətimi daha dəqiq, dahadolğun əks etdirir?Xeyr, məni əhatə edən kifayət qədər insan var ətrafımda.Dost və sevgili adlandıra biləcəklərimdən başqa da, daimünsiyyətdə olduğum, bəzən isə ünsiyyətdə olmağa məcburqaldığım adamlar. Bu mənada özümü tənha adlandırabilmərəm. Bəs təklik nədir? Təkəbbür qalası? Allahlıq iddiası?Təklik mənlik deyil, məsuliyyəti ağırdır. Bəs tənhalıq?Örtüksüz, yer-yer ipləri süzülmüş nimdaş Riqa divanınasərilib gözlərimi yumdum. Yenə burnuma köhnəliyin və on illərəvvəl qurumuş nəmliyin qoxusu dəydi. Bəlkə də atam bunimdaş divanda əkmişdi məni, o əsnada yalnız öz həzzinidüşünərək, nəticəni ağlına gətirməyərək, tərləyərək, yorularaq.Anam da maye halında məni bətninə, bəşəriyyətin ən zərifsaxlanc yerinə qəbul etdiyində, təri atamın tərinə qarışıb bihuşolanda, zarıyanda və inildəyəndə bir əzabın, bir tənhalığın və birçarəsizliyin bünövrəsini qoyduğunu düşünməmişdi. Axı onlarınheç biri, mənim indi cavab axtardığım sualların ağır yüküaltında əzilməmişdilər.Uşaq yaşlarımda, böyüklər “başım ağrıyır” deyəndə, buağrının nə cür bir ağrı olduğunu, diş, yaxud da qarın ağrısındannə ilə fərqləndiyini düşünürdüm. Baş ağrısını dadmaqistəyirdim, böyükləri başa düşməkdən ötrü. Sifətindən zəhrimaryağan, yaşıl, qırmızı güllü xələtli anamı, başında arxadanmöhkəmcə düyünlənmiş kəlağayı ilə xatırlayıram. Bu ona aidhafizəmdəki yeganə obrazdır. Üç yaşlı uşağın yaddaşına rəsmedilmiş, anası ilə bağlı ilk və son obraz. Sonradan baş ağrısıçəkən qadınlarımızın əsasən bu üsula əl atdıqlarını, başlarınısıx çevrələyən əski-üskülərlə ağrılarını azaltmağa çalışdıqlarınıgördüm.İndi bir ildir baş ağrısı mənim də çağırılmamış, çıxıbgetmək istəməyən qonağımdır. Vücudum bütün ağrı kəsicilərəöyrəşib deyə, həblər də kömək etmir. Uşaq olanda həkimlərinАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 97

xəstələnmədiyini, müəllimlərin yatmadığını, yemək yemədiyinidüşünürdüm. Budur – baş ağrılarından əziyyət çəkən bir həkimkimi, özümə əlac tapa bilmirəm indi.Mən tənhayam, ya təkəm – deyəsən mənim üçün fərqidə yoxdur. Lap tutaq ki, yalnızam. Bunun adı nə olursa olsun -əzabına dözə bilmirəm artıq. Sevmirəm bu hissi, nifrət edirəm.Dərddən, kədərdən mazoxistik həzz duyanlara isə paxıllığımtutur. Əzabın mənbəyini qurutmaq bir yana, o mənbənisevməyə, ona daha çox bağlanmağa, içində daha çox batmağacan atırlar və bunu bacarırlar. Necə? Nə üçün? Bax bu aydındeyil mənə.Mənə aydın deyil bu sıxıntıdan necə narahat olmamaq;qəfəsə qapadılmış ürəyin gah zəif, gah sürətli çırpınışlarını necəsevmək olar? Asosial adamları görən gözüm yoxdur. Dərdinəqapanmış, bədbinliyi kultivasiya edən enerji vampirlərindənuzaq gəzirəm, çünki onlarla ünsiyyət zamanı həyata, işığa,səadətə, xoşbəxtliyə inamım daha da azalır, bəzən isə yoxolmahəddinə çatır. Sonra özümə gəlmək üçün uzun, upuzun birzamana ehtiyac duyuram.Ürəyim bulandı. Köhnə Riqa divanının gərgin yaylarınıcırıltı ilə boşaldıb cəld ayağa qalxdım. Vanna otağına qayıdıbunitaza əyildim. Qusa bilmədim. Gözlərim sulanmışdı, ürəyimtez-tez döyünürdü. Bir müddət nəfəsimi dərib, üzümə suvurdum, otağa qayıtdım. Burada ən sevdiyim yer olan pəncərəkənarına yaxınlaşdım.Oktyabr ayı bu il yağışlı, küləkli gəlmişdi. Qəmgin, eynizamanda coşqun yağış yağırdı. İri damcılar son bahar marşıçalaraq şiddətlə asfaltı döyəcləyirdilər. Boz səma, soyuq küləyinhücumlarından sifətini turşutmuşdu. Küçədə tək-tük adamlargözə dəyirdi.İnsanın nə istədiyini bilməməyindən daha işgəncəli heçnə təsəvvür etmirəm. Oxumağa kitablarım, zəng vurmağadostlarım, sevgilim, həmkarlarım var - bəs nəyi gözləyirəm?Niyə oxumağı gözləyən kitablardan birini əlimə götürmürəm?Niyə heç kimə zəng vurmuram, görüşüb sıxıntılarımdan bir azolsun azad olmaq istəmirəm? Öz ovqatımla insanların qanınıqaraltmaq istəmirəm bəlkə? Yox, bu belə deyil. Axı mənhisslərimi ustalıqla gizlətməyi, biruzə verməməyi bacarıram.Ümumiyyətlə zahirən çox sakit, təmkinli adamam.İstənilən hissi, ya da emosiyanı oynamağa da hazıram, təkiətrafımdakı insanlar müəyyən situasiyada istədiyim reaksiyanıgöstərsinlər. Əslində bu, çox vaxt onların da xeyrinə olur.Düzdür hisslərimi sevsəm də, emosiyalar hərdən özümə ziyanvurur. Hiss mənim nəyəsə qarşı şüurlu münasibətimdisə,emosiyalarım tamam fərqlidir - güclü, dəyişkən və səbatsızdır.Bir an üçün hansısa hadisə zamanı üzə çıxan qeyri-adekvat vədərk edilməmiş reflekslərimdir.Xeyr, mən demirəm ki, hisslərlə yaşamaq daha asandır.İstənilən hiss zamanla öz təravətini, dərk edilmə şiddətini, həttacazibədarlığını da itirir. Çox güman ki, romantik duyğularınzamanla zəifləməsi da bundandır. Emosiylar isə narkotikakimidir mənim üçün. Onlar daha maraqlı və kəskindir. Olabilsin anlıq gəlib, tez də sönürlər, amma emosiyalarla yaşamaqdaha maraqlıdır. Mənim kimi adamlar hər yerdə və hər zamanfərqində olmadan emosiya axtarışında olurlar. Odur ki, tələbtəklifqanununa uyğun olaraq emosiyaların tacirləri vəistehlakçıları var.Pəncərəmdən açılan mənzərəni sevirəm. Bir istiqamətliavtomobil yolu, marketlər, dayancaq, maşın yağlama mərkəzi,qadın salonu – insanların gündəlik yaşantısını, tələbatlarınınödənmə və pul qazanma prosesini müşahidə etməyimə imkanverir mənə pəncərəm. Küləyin qaldırdığı paltarının balaqlarınıaşağı endirməyə çalışan orta yaşlı bir qadın, sola baxa-baxayolu keçib yaşadığım doqquzmərtəbəli binanın altında gözdənitdi. Ürəkbulanmam hələlik keçmişdi. Pəncərədən bayırabaxmaq, gördüklərim barədə düşünmək deyəsən kömək edirdimənə. İndi də gənc sevgili ya da evli cütlük yolu keçir. Onlar damaşınlardan ehtiyatlı olmağa çalışırlar. Ekstrasensor hadisələrinburulğanında yaşayan, metafizik inanışları rasional ağlıüstələyən, fövqəlbəşərə inanan bu adamların arasında insanözünü çox cılız, lazımsız hiss edir. Dəfələrlə olub ki, dostlarlaoturub bu insanları müzakirə edəndə, bircə cümlə ilə söhbətiyekunlaşdırmışıq – onlar bizdən xoşbəxtdirlər. Xoşbəxtdirlər,çünki ayda bir dəfə verilən bayram, iki günlük tətil, bayramaxşamı dənizkənarı parkda atılan fişənglər və pulsuz, kütləvikonsertlər - bunların xoşbəxt olmasına kifayət edir. Əzablı ifadənaxış kimi həkk olunsa da boz sifətlərinə, xoşbəxt olduqlarınıdeyib, şükür içində yaşayırlar. “Allah bundan pisinigöstərməsin. Buna da min şükür” sözləri ilə təsəlli tapırlar.Mənə elə gəlir bütün bəşəriyyət keçib bundan. Şükürzaman-zaman, bütün insanlığın yırtıcı kimi, acgözlüklə udduğuxırda amma doyurucu qida olub. Mənim ölkəmin insanlarıharalardasa uzaqlarda, onlardan daha pis yaşayan, daha çoxəzilən xalqların olduğunu bilib, şükür edirlər. Telekanallarölkədəki problemləri bir kənara qoyub, qonşu ölkələrdə, uzaqşərqdə, Avropada, Amerika qitəsində baş verən faciələri,səfaləti, təbii fəlakətləri, aclığı, yoxsulluğu, böhranları qabardıbhamıya bir ağızdan “bizə min şükür” dedirdir. Qocalarövladlarının, yaxınlarının öhdəliyindədir. Ona görə dəmüavinətlərinin az olması onları narahat eləmir. Məmurlarrüşvət piramidasında hərə öz yerində bərqərar olub, ona görədə maaşlarının azlığı onlar üçün dərd deyil. Bir sözlə sistemmükəmməl qurulub. Mükəmməl sözünü bu situasiyadaişlədilməsi nə qədər doğrudur, bilmirəm, amma başqa əvəzediciifadə tapmaqda da çətinlik çəkirəm.Daha nə yazıb, nə danışasan? Qələm əhli olandostlarımdan da tez-tez soruşuram bunu. Razılaşırlar mənimlə:“Deyilməmiş heç nə qalmasa da, biz yazmaqdan vədanışmaqdan başqa heç nə bacarmırıq. Düzdür, təkrarçılığa yolveririk”. Onsuz da heç nəyin düzəlməyəcəyinə dair inanc köksalıb ürəklərində. Siyasi hakimiyyət ölkədə elə bir vəziyyətyaradıb ki, əllərini aşağı salıb, səssiz-səmirsiz, dəhşətlə başverənlərə tamaşa etməkdən başqa əlac qalmayıb. Bu unikalsistemin eybəcərliyi həm də ondadır ki, hər şeyin, o cümlədənmübarizənin və ümidin də mənasızlığına inandırıb əhalini.Bu telefon zəngi məni əzablı yalnızlıqdan qurtarmağahesablanıb görəsən? Ola da bilər, olmaya da. Displeyə baxıram.Zəng vuran Rənadır.- Nəhayət, şəhzadəm məni yad elədi – səs tonumu eləbacarıqla dəyişdim ki, elə bil bayaqdan kefim saz, damağımçağdır.Rənanın səsi kal gəldi:- Demə-demə. İndicə oyanmışam. Səhər beşə qədərkinoya baxdıq – xəttin o başından əsnədiyini duydum.- Kiminlə baxmasına kinoya?- Ləman gecə bizdə qalmışdı. İkiyə qədər oturduq yeməkyedik, bir az içdik. Sonra da dedim daha gecdir, bizdə qal, səhərgedərsən.98АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Ləman Rənanın ən yaxın rəfiqəsidir. Bir dizaynşirkətində dizayner işləyir.İndi gedib, yoxsa yanındadı? – bu sualın cavabı mənimüçün bir o qədər əhəmiyyətli olmasa da soruşdum.Yox, burdadı. Mətbəxdə qurdalanır – Rəna bir də əsnədi.– Sənin planın nədi? İstəyirsən gəl bir yerdə nahar edək.Yox əşi, çox sağ ol. Sizə nuş olsun – səsimdəkiqətiyyətsizliyi Rəna da sezmişdi.- Naz eləmə - dedi ağzını əyə-əyə. – Gəlirsən gəl də.Bu dəfə daha qəti idim:Yox, yox zarafatsız. İstəmirəm. Sizə nuş olsun. Ləmanada salam deyərsən. Şəhərə çıxası olsan xəbər ver, görüşək.Çətin ki, bu gün vaxtım olsun. Kalan görüşüm var.Bazar günü nə görüş? – təəccüblə soruşdum.Rəna neft və inşaat şirkətləri üçün avadanlıq satan firmadasatış müdiri işləyirdi. Gündə bir neçə müştəri iləgörüşmək, onlara yeni kataloqları göstərmək və təkliflər verməkvəzifəsi idi. Məndən 10 qat artıq pul qazanırdı və bu fakt nəonu, nə də məni hələlik narahat etmirdi. Əslində edə dəbilməzdi, çünki biz heç vətəndaş nikahında da deyildik və birbirimizinqarşısında öhdəlik götürməmişdik.İş görüşü deyil. Xalam qızı məni sevdiyi oğlanla tanışeləmək istəyir. Kafeyə gedəcəyik. Sonra da işdəki bir qızın adgünüdür, ora baş çəkməliyəm. Hə, yaxşı yadıma düşdü, istəsənsən də gələ bilərsən.Tanımadığım bir qızın ad günü mərasiminə getməkhəvəsində deyildim. Ümumiyyətlə səs-küylü məclisə düşmək,halımı daha da pisləşdirə bilərdi.- Yox, çox sağ ol. Amma ad günündən tez çıxsan, zəngvur görüşək. Şəhərdə olacam... Möhkəm yağır. İsti geyinərsən.- Yaxşı canım, oldu. Ləman da çağırır, mən gedim.Öpürəm səni. Özünə yaxşı bax.- Mən də səni.Telefonu söndürmədən öncə, gözlənilməz suallar verməkonun adətidir.- Səsin nəsə birtəhər gəlir. Yaxşısan? – Rənanın səsindədoğrudan da səmimiyyət notlarını sezdim. Bu məni sevindirdi.- Hə, narahat olma. Bir az başım ağrıyır.- Yaxşı, oldu – dedi. Səsində şübhə qırıntıları vardı.- Görüşərik canım, sağ ol.Bax belə. Boşanmış kişinin göylərdən göndərilmiştəsəllisi - Rəna... Nə zaman ehtiyac duysam, hər an tələbatlarımıödəməyə hazır, öz gələcəyinin konturları mənimkilər qədərbulanıq və qeyri-müəyyən olan, fədakar sevgilim. Yenə dəməndən fərqli olaraq ailə qurmamış, dünyaya övlad gətirməmişgənc qadın.RənaRəna Toğrulun 29-cu ad gününə tək gəlmişdi və gələn kimiyanımdakı boş stula əyləşmişdi. Əvvəl başı ilə salam vermişdi,mən də salamını almışdım. On dəqiqə sonra isə artıq əlli illikdostlar kimi nəyəsə qəşş edib gülürdük. Bu qəribə idi -azərbaycanlı qızlara xas olmayan rahatlığı, sakitliyi məniçaşdırmışdı. Özünü sıxmırdı, ən əsası isə vulqar və sırtıqdeyildi. Mən dayanmadan içdiyimə görə, o gün nədanışdığımızı xatırlamıram. Rəna məndən az içsə də, özdediyinə görə onun da yadında heç nə qalmayıb. Görünür heçbirimizin məqsədi danışmaq deyildi o gün. Biz bir-birimizitanımaqla məşğulduq.Toğrul sevdiyi qızı rəqsə dəvət edəndə, başı ilə mənim dəRənanı rəqsə qaldırmağıma işarə vurmuşdu. Deyəsən bunaehtiyac da yox idi. Böyük həvəslə, cəld ayağa sıçrayıb, ŞarlAznavurun lirik mahnısı fonunda rəqs etmişdik.Bir-birimizə baxıb gülümsəyirdik. Üzündəki cizgilərə,gülümsəyən gözlərinə baxır, ətirli saçlarını qoxulayırdım.Ürəyim tez-tez döyünürdü və içim qızırdı. Qəlbimin hərarətinəfəsimi kəsirdi. Qollarımda bir qadın vardı və mənə başqa heçkim lazım deyildi. Bu nə idi elə? Məhəbbət? Yenə məhəbbət?Ürəyim qəfildən sancdı. Biruzə vermədim. Bu qorxu əlamətiidi. Məhəbbətin nə olduğunu yaxşı bilirəm mən. Ağrı, ancaqağrı. Bəlkə də bilməmişəm, dadmamışam mən əsl sevgini?Bəlkə mənimki yalnız ötəri həvəs olub, ya da asılılıq...Yerimizə oturub növbəti araq qədəhlərini boşaldandansonra, masanın altında yumşaq əlini tutmuşdum nəvazişlə.Toğrul siyasətdən danışmadığıma görə xoşbəxt görünürdü.Təkcə Toğrul yox, bu məclisdə oturan hər kəs yenə ənənəvisöhbəti açacağımdan qorxurdular elə bil. “Onsuz da dediklərinibilirik də, daha qanımızı niyə qaraldırsan? Hə, bu hakimiyyətpisdir, biz əminliklə diktaturaya doğru addımlayırıq. Ölkəuçuruma gedir. Amma imkan ver bu gün rahat oturaq da, bunlarıfikirləşməyək...”İllərdir hamı məndən “bunu” düşünməməyi tələb edir.“Heç olmasa bir gün” danışmamağı, susmağı. “Onsuz dadanışmağın xeyri yoxdur. Başını sal aşağı, işini gör” eşitdiyimancaq bunlardır.Yəni, o axşam Toğrula da sərf edirdi Rənaya maraqgöstərməyim – həm susub, “boş-boş” danışmadığıma, həm dəki, qadınsızlıq dövrümə son qoyacaq bir yaxınlaşmanın ilkaddımları atıldığına görə. Düşünürdü ki, bu yaxınlaşma başverərsə, onun yaxın dostu depressiyadan çıxacaq və “buzəmində” yaşanan mübahisələrimizə, daimi narahatçılığıma sonqoyulacaqdı. Toğrul belə hesab edirdi. Mən isə bir yandanbağlandıqca bağlanır, bir yandan da dalğa-dalğa üstümə gələnbu gizildədici duyğudan dəhşətə qapılırdım.Sonrakı günlər qorxularımı daha da artırdı. Doğrudan dabu dərdsiz-qəmsiz, daim gülümsər qıza mübtəla olurdum.Tək yaşadığı iki otaqlı mənzilinin qonağı olurdum və o,heç soruşmurdu nə üçün onu öz tənha, qadınsız və səliqəsizevimə dəvət etmirəm. Əslində bu sualın cavabını, sualın özündəaxtarmaq lazımdır. Dəvət etmirdim, çünki evim tənha, qadınsızvə səliqəsiz idi. Sevil çıxıb getdiyi gündən bu yana, heç nəyətoxunulmamışdı o evdə. Heç nəyə.Rənanın yataq otağından sonra, mənzilində ən sevdiyimizməkan mətbəx idi. Sevişəndən sonra o mənə türk üsuluqəhvə dəmləyirdi mən isə soyuducuya hücum çəkib, əliməkeçən pendir, kolbasa, badımcan kürüsündən eklektikbuterbrodlar hazırlayırdım. Dizlərinə qədər uzanan mavigecəliyində Rəna olduğundan daha qısa boylu görünürdü və bugörkəmi adam kimi qəhvə içməyimə, buterbrod yeməyiməmane olurdu. Tez-tez onu möhkəmcə qucaqlayıb boynundanöpür, incə, vanilli yanaqlarından kiçik dişləmlər alırdım. Sonrada dözə bilməyib döşlərinə sürüşdürəndə dilimi: “İmkan verçörəyimizi yeyək də” deyib qəşş edirdi.O gün səni görəndə, başa düşdüm ki, vurulmuşam.Qəribədir...Rəna başını sinəmdən qaldırıb:АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 99

Niyə? - soruşdu.Azacıq əyilib alnından öpdüm.Belə tez vurulan adam deyiləm çünki.Gülümsündü. Təzədən başını sinəmə qoydu. Mən onunyumşaq, şabalıdı saçlarını sığallayırdım. Uzandığımızçarpayının bəyaz mələfəsi yarıyacan yerə süzülmüşdü.- O qədər tənha görünürdün ki, o axşam... – dedi.Özümdən asılı olmadan sənə sığınmaq istədim. Açığı mənözüm də vurulmaqdan qorxan adamam. Bilirəm ki, çoxtəhlükəlidir. Həyat hər şeyə, hətta duyğularıma da nəzarətiöyrədib mənə. Amma hərdən özümü dalğalara təslim etməkistəyirəm. İstəyirəm üzərimə gələn sevgi selinə qapılım, heç nədüşünməyim. Deyəsən belə də etmişəm.Daha Rənaya demirəm ki, Sevildən sonra bu hissləriyenidən yaşamaq, bu əzabı təzədən dadmaq qorxusu var içimdə.Özümdən arxayın deyiləm. Öz çılğınlıqlarımdan, ehtirasımdanqorxuram. Halbuki hər ikimiz də bilirik ki, çox gecikmişik – işişdən keçib. Onun gerçəkdən hansı hissləri keçirdiyini biləbilmərəm, ancaq məndən söhbət gedirsə - qəlbimin məhrəmguşəsində Sevili hələ də yaşadaraq sevirəm Rənanı.Rənada ən çox bəyəndiyim keyfiyyətlərdən biri də,siyasi mövzulara maraq duymasıdır. Bu, bizim qızlara xasolmayan cəhətdir. Mən danışanda diqqətlə qulaq asmaq biryana, öz sözünü deməyi, təhlil yürütməyi də bacarır. Çoxsaylıstomatoloq həmkarlarımla yalnız işdə görüşsəm və demək olarki, Toğrul istisna olmaqla, onların heç biri ilə yaxın dostluqəlaqəm olmasa da, ətrafımda bir qayda olaraq Rənanın da çoxsevdiyi, hörmət bəslədiyi müxalif fikirli yazıçı, jurnalistlər olur.Köhnə həyat yoldaşım Sevildən fərqli olaraq, Rəna onlarınbütün söhbətlərinə diqqətlə qulaq asmağı bacarır, kitablarını,yazılarını müntəzəm oxuyur. Sanki illərdən bəri axtardığı, yaxınolmaq istədiyi çevrəni nəhayət tapdığı üçün mənə dəfələrləminnətdarlıq etməsinə cavab olaraq, “Onda mən də Toğrulatəşəkkür borcluyam, çünki səni, onun sayəsində əldə etmişəm”deyirəm.Uşaqlar isə hər fürsətdə Rənaya giley edirlər:“Murada nə qədər deyirik sən də yaz, yazmır. İstəsəbəlkə də roman yazar.”“Yüz faiz yazar!”Mən də təvazökarlığıma salıb, başımı bulayıram:“Məndən nə yazıçı? Diş qurdalamaqdan başqa əlimdən heç nəgəlmir. Heç onu da fərli bacarmıram...”Rəna onları tez-tez heyrətləndirir. Dağüstü parkdayığışdığımız ənənəvi çay məclislərindən birində, Rənanınölkənin tanınmış publisistlərindən Sənan Qurbanovlamübahisəyə girişməsi, mənim üçün də gözlənilməz olmuşdu.Söhbət xalqın laqeydliyindən düşəndə:Ağız-ağıza verib xalqı söyürsünüz neçə ildir – demişdigözlənilmədən. - Xalqın tənəzzülündə hakimiyyətin oynadığırolu görməyəcək, danacaq qədər gözləriniz kordur? Xalqınbütün bəlalarının baiskarı onlardır. Alçaldılmış, zəlil günəqoyulmuş insandan nə gözləmək olar? Bütün tarixinin 1969-cuildən başlandığına inandırılmış xalq bundan artıq neyləməlidir?Evli olduğum dövrlərdə tez-tez evimizə toplaşan reaksionistdostlarımın söhbətlərinə Sevilin sadəcə qulaq asmaqlakifayətlənməsinə, heç bir reaksiya bildirməməsinə Sənan da,Cavid də, Araz da öyrəşmişdilər. Sevil üçün evimizdə ənsevimli qonaq, məclislərdə isə ən əziz masa yoldaşı siyasətdənuzaq Toğrul və bizim amorf həkim həmkarlarımız idi. İndi isəyanımda oturan qadın, cəmiyyət üçün “təhlükəli”, “qorxulu”mövzulara toxunur, üstəlik mübahisə də edirdi.Sözü yarımçıq qalan Sənan əvvəl gözlərini bərəldibRənaya baxmış, sonra da özünə gələrək, ən sevdiyi idman növüolan mübahisəyə girişmişdi.Əşi xalq bəs niyə qalxmır ayağa? Niyə qorxur? Neftdəngələn milyonlarla pulu mənasız bayramlara, kütləvi tədbirlərə,camaatı sürü kimi meydanlara toplayıb onları ən axmaq, ənzövqsüz aktyorlarla əyləndirməyə sərf edirlər. Günün günortaçağı ölkədə insanlar qətlə yetirilir, qatilləri heç vaxttapılmayacaq cinayətlər işlənilir. Rüşvət baş alıb gedir. Təhsil,səhiyyə çöküb. Bəs xalq niyə susur?Başqa vaxt olsaydı Sənanla razılaşardım, amma bu günRənamı müdafiə etməliydim.- Məncə də xalqı bu qədər təhqir etmək düzgün deyil.Başa düşün – sizin bu xalqa qoyun, axmaq, bivec deməyinizhakimiyyətə də sərf edir. O gün də televizorda biri çıxıbdanışırdı ki, azadlığı hakimiyyət yox, Azərbaycan xalqınınmədəniyyəti, dünyagörüşü məhdudlaşdırır. Xalqınmədəniyyətinə və mentalitetinə qarşı çox həssas olanhakimiyyət isə, xalqın sifarişi ilə onun azadlığını çərçivəyəsalır. Yəni demək istəyir ki, bu xalqa azadlıq lazım deyil. Beləadamlar sizin kimilərin yazılarından ruhlanır da! Siz xalqısöydükcə, bütün bəlalarımızın səbəblərini xalqın özündəgördükcə, onu qabiliyyətsiz, fərasətsiz adlandırdıqca həm xalqıruhdan salırsınız, həm də bu cinayətkar hakimiyyətə bəraətqazandırırsınız. Özünüz də fərqində olmadan...Sənana nəyisə sübut etmək mümkün deyil. Həmişəkikimi, öz dəmir arqumentlərini işə salır:Xalq apriori pis olduğuna görə yox, sadəcə olaraq özzəlil vəziyyəti ilə razılaşıb, barışıb dizləri üstə çökdüyünə görəlayiqdir nifrətə. Biz buna görə söyürük xalqı...Başını çiynimə yaslayıb Sənanı dinləyən Rəna etirazetmişdi:Qırx il Musa, öz xalqının içindəki köləni boğmaqdanötrü yəhudiləri çöllərdə süründürmüşdü. Bununla belə, böyükuğur əldə edə bilməmişdi. Amma bizdə tam tərsi olub - düz qırxil bu xalqa köləlik aşılanıb. Qırx il bəlkə də tarix üçünəhəmiyyətsizdir, amma fərdin, millətin həyatında çox ciddirəqəmdir. Hələ mən 37-də repressiyaya uğramış ziyalılarımızıdemirəm.Mən sevgilimlə fəxr edirdim. Gülümsəyib profilinəbaxdım. Baxışlarımız qarşılaşdı. Cəsur, sözünü çəkinmədəndeyə bilən bir qadınım var. Xoşbəxtlik üçün bundan artıq nəlazımdır kişiyə? Fürsət tapanda pasientlərimlə demokratiyadan,insan haqlarından, korrupsiyanın baş alıb getməsindəndanışanda hər dəfə sözlərim beton divara çırpılır: “Onsuz daheç nə düzələn deyil, başını sal aşağı, işini gör”. Toğruldan dabunu eşidirəm. Sevildən də bunu eşidirdim. Düzdür, əzizdirmənə hər ikisi də, amma bütün fikirlərimi mənimlə bölüşən, hərməsələdə mənimlə həmrəy olan bir qadınla tanış olmağım,mənim üçün əlahiddə bir hadisədir.Toğrulun ad günündə, Toğruldan tamam fərqli dünyaduyumuna mənsub bir qızla tanış olmaq ehtimalı nə qədər zəifolsa da, o gün bu tanışlıq baş verdi. Deməli dünyamızmöcüzələrdən xali deyil. Bir yetmiş boyunda, şabalıdı saçları,gözəl, dümdüz burnu, kiçicik qulaqları, iri alnı və badam gözləriolan gözəl bir xanımla rəqsə qalxanda, münasibətlərimizin vurtutbeş-altı cümləlik keçmişi var idi. Hardan biləydim ki, qısa100АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

müddət ərzində ürəyimi fəth edəcək bir insanla ilk rəqsimiedirəm?Yağış artıq kəsmişdi. Qüruba hazırlaşan göy üzündə yeryer,səliqəsiz ləkələrə bənzər maviliklər görünürdü. Bir az sonraonlar da itəcək və bircə ulduzu olmayan səma, daha dabozaracaqdı. Əlində kulyoklarla marketdən çıxan ana, birəlindən tutduğu körpə oğlu ilə, qaça-qaça yolu keçirdi. Tez-tezayaqları yerdən qopan balaca isə, görünür mağazadan istədiyişirniyyatı, ya da oyuncağı almayan anasına etiraz olaraqgözlərini yumub, dodaqlarını dördbucaq formaya salıb bərkdənağlayırdı.İnsanları başa düşmək çətin deyil. Xeyr, bəraətqazandırmalıyıq demirəm, sadəcə başa düşməkdən danışıram.Əslində mən də gücsüzəm, acizəm bu qeyri-insani sisteminhüdudsuz imkanları qarşısında. Repressiv aparata tuşlayabiləcəyimiz hansı silahımız var axı? Odur ki, bu qəddarrejimdən qorxanları qınamalı da deyil. Hər kəsdən özünüqurban verməsini, fəda etməsini gözləyənlər, hətta bunu tələbedənlər var. Halbuki buna haqqımız yoxdur. Bu sistem ondannarazı olanları, etiraz səsini yüksəldənləri qaçırdan, öldürən,işgəncə verən, ailəsinə, uşağına qarşı zorakılıq törədən, malınımülkünütalan eləyən, evini yandıran, partladan, sübh tezdənya da alaqaranlıqda evinin qarşısında alnından güllə ilə vuran,cibinə narkotik maddə atıb həbs edən bir sistemdir. Nə qədərdanışsam da, susmağı özümə ar bilsəm də - mən də busistemdən qorxuram.Sənanla razı olduğum məqamlar var - xalqın mentalitetibizi təslimiyyətə, boyun əyməyə, susmağa səsləyir. Bu“dəyərlər toplusu” da sistemi qane etdiyinə görə, aparat onumaksimum dərəcədə kultivasiya edir. Mentalitet cilalanır, onaparlaqlıq qatılır, inkişaf etdirilir və mümkün olan bütün kanallarvasitəsilə kütlə arasında təbliğ olunur. Təslim olan, boyun əyənxalqı sevmək çətindir, bilirəm, bəs bizləri bu ağır, dözülməzrəftara məruz qoyanların heçmi günahı yoxdur?İndi Rəna öz evində Ləmanla nahar edir. Mən isə oragetmək istəmirəm. Rəna tək olsaydı da getməzdim – ovqatım əlvermir. Bu gün işə də getməyəcəm. Deməli vərdiş etdiyim, artıqiyrənməkdən yorulduğum ağız boşluğu, tüpürcək, qan, irin dəgörməyəcəm. Pasientlərim beş ildir diş həkimi peşəsinə yovuşabilməyən, işindən zövq almayan, xəstələrindən zəhləsi gedənbir stomatoloqun kreslosuna əyləşdiklərini bilsəydilər, görəsənreaksiyaları necə olardı? Mənə nifrətlərini qusardılar, yoxsapeşəsini sevməsə də, işini yüksək səviyyədə görən stomatoloqaheyran qalardılar?Hər bir insanın uşaqlıq arzusu olur - özü də bir yox, birneçə. Onlardan bəziləri uzaq, geri dönüşü olmayan keçmişdəilişib qalsa, zaman dəhlizlərində yox olub getsə, aktuallığınıitirsə də - qəlbimizdə, yaddaşımızda yaşatdığımız və müxtəlifsəbəblərdən nə tam, nə də qismən reallaşdıra bilmədiyimizarzularımız da var. Bu arzularla bağlı xatirələrə dalanda, yüngülbir hüzn saplanır ürəyimizə və biz, bu mütəmadi kədərlə,peşmançılıq hissi ilə yaşamağa məhkum olduğumuz üçün,özümüzü bağışlaya bilmirik.Mən atamın təlqinləri ilə diş həkimi oldum. İndiyə qədərdə bu peşəmi, pul qazanmağın başqa üsulları mənə məlumolmadığı üçün icra edirəm. Ola bilsin yazıçı, publisistlərləünsiyyətim də, içimdəki realizə olunmamış arzuların doğurduğukompleksdən irəli gəlir.Atam tez-tez olmasa da, məni anasız böyütdüyünü, həyatımıona borclu olduğumu vaxtaşırı yadıma salardı.Konstruktorlara, suvenir avtomobillərə marağımdan tutmuş,məktəbdəki ilk məhəbbətimə qədər - həyatdakı bütün cəhdlərimonun ülgüc kimi kəsici ironiyası ilə toqquşurdu. Uşaq olandamənə ən əziz, ən doğma insan idi atam. Zaman keçdikcəanladım ki, qan qohumluğu sən demə heç nə ifadə etmirmiş buhəyatda, çünki bu qohumluq, bu bağ - mənim seçimim deyil.Tibb Universitetinə qəbul olunmağım - bütün başlanğıclarımırüşeymdəcə boğan atamın qarşısındakı son təslimçiliyim oldu.Gözlərimi yumub alnımı ovuşdurmağa başladım. Rənayanımda olsaydı yarım saat, hətta bir saat alnımı, gicgahlarımızərif barmaqları ilə yorulmadan masaj edərdi. Ola bilsinbaşımın ağrısı heç keçməzdi də, amma mən bunu onabildirməzdim.Şiddətli baş ağrılarımın, müdhiş qorxularımın, günügündənböyüyən narahatçılığımın, əndişələrimin məni bir gündəli edəcəyini düşünüb, bu ehtimaldan vahiməyə qapılıram. Hərşeyini itirmiş pərişan, pəjmürdə bir məcnun obrazında görməkistəmirəm özümü. Psixiatriya kitablarında əzab çəkən insanlarınçırpınışlarına və sonradan xoşbəxtliyi tapdıqlarına dair pafosluhekayələrə rast gəlmək olur. İnsanlar, biz stomatoloqlara pulödəyib əvəzində sağlam dişlər əldə edirlər, son dövrlər dəbəminən psixiatrlara dünyanın pulunu xərcləyənlər isə bir qaydaolaraq: “Problem sənin özündədir, dərdinin dərmanı öziçindədir, ancaq özün özünə kömək ola bilərsən” kimi səfehsəfehməsləhətlər eşidirlər. Bütün psixiatrlar buna oxşardiaqnozlar qoyub, bir-iki əsəb sakitləşdirici, hərdən dəpsixotrop dərmanlar yazırlar. Yenicə formalaşmağa başlayanmilli, feodal burjuaziyamız dəniz sahilində milyonluq villalarla,“super car” avtomobillərlə yanaşı, psixiatrlara da meyl salıb.Bu səbəbdən, ölkədə həmişə ögey övlad münasibəti görən busahə, indilərdə uğurla inkişaf edir. Bəlkə də belə olması dahayaxşıdır.Görəsən mən dəli olsam, necə dəli olacağam – mülayim,həlim təbiətli yoxsa aqressiv? Tələbəlik illərində, sahəmizəaidiyyəti olmasa da, sırf maraq xətrinə psixiatriya kafedrasındaoxuyan yoldaşlarımızla ruhi dispanserə, “praktikaya”getmişdik. Orada mən, dəlilərimizin bir qayda olaraq qəzəbli,hiyləgər, namərd xislətli olduğunu, ambisiya və iddialarındasərhəd tanımadıqlarını aşkarladım. Kinolardan, sənədlifilmlərdən gördüyüm Qərb ölkələrinin dəliləri isə mənə həmişəsəxavətli, mülayim, şirindil görünüb. Deməli dəlilər xalqıngüzgüsü, iç üzü, onun keyfiyyətinin göstəricisidir. Ola bilsinyanılıram, amma bu mənim müşahidələrimdir.Rənagilə getməsəm də, heç olmasa küçəyə çıxım. Bəlkətəmiz havada bir az özümə gələrəm. Tünük gödəkcəmi haratullamışam görəsən?АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 101

sonraonları öz çibanlarımın üstünə qoydumçibanlar böyüyüb kartof boyda oldularhəkimlərin gözü kəlləsinə çıxdıavanqardErnst YandlKonkret poeziya102Kimdir axı indi bunu itirib-axtaranaydın məsələdir, onlar nəyisə axtarıblaröz zamanlarında.Indi kimdir soruşan, nə axtarıblaronları yağışda islanıbküləklə kürünüblər.Indi kimdir soruşan, axı nə üçünonların da sevinci olubonların da kədəri olubindi kimdir soruşan, nəyə görəolub ki dalaşıblarolub ki gülüşüblərindi kimdir soruşan, nə səbəbə.Yol qeydləriBir dəfə gecə vaxtıVenadan çıxıb Parisə getdimözümlə sağollaşmadanParisə çatıbqatardan çıxandaelə buradaca perrondadayanmışdı mənəlini uzatdı mənəlondona varıbqatardan enəndəarxadan çatıbmindi beliməo taksiçi də mənə baxıbbaşını buladımən də utanıbbaşımı aşağı saldımo vaxatdan bərioturmuşam özümlə üz-üzəsankı yarımçıq qalmışgünorta yeməyi kimiməktub yazaraqzamanı veririk yolavə məktublarımənə göndəririk, evə.Onun şeirləri bir köpüklük deyiləvvəlcəmən onlarla öz keçəlimi sildimfaydası olmadı, başıma tük gəlmədiАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010sonrabir-ikisini tavaya vurdumözüm yeməyə ürək eləmədimancaq itim yeyib gəbərdisonramən onlardan dölə qarşı yararlandımancaq aborta nə qədər pul xərcləməli oldumsonraonlardan birinigözümün üstünə qoydumvə elitar bir kluba yollandımqapıçı mənə badalaq vurdu və mən yerə sərildimbundan sonra mənyuxarıda dediyim həmin o nəticəyə gəldimParkdabağışlayın, bura boşduryox, burada oturan olacaqsağ olunbağışlayın, bura boşduryox, burada oturan olacaqsağ olunbağışlayın, bura boşduryox, burada oturan olacaqsağ olunbağışlayın, bura boşduryox, burada oturan olacaqsağ olunbağışlayın, bura boşduryox, burada oturan olacaqsağ olunbağışlayın, bura boşduryox, burada oturan olacaqsağ olunbağışlayın, bura boşduryox, burada oturan olacaqsağ olunbağışlayın, bura boşduryox, burada oturan olacaqsağ olunbağışlayın, bura boşduryox, burada oturan olacaqsağ olunbura boşduryox, oturan olacaqsağ olunbura boşdurtəəsüf edirəm, burada oturan olacaqsağ olunbağışlayın, bura boşduryox, burada oturan olacaqsağ olunbağışlayın, bura boşdurbuyurunsağ oluntərcümə: rq

ALOVa.eyvazova@yahoo.comİKİ NAĞILÖLÜMÜN ƏDALƏTİBiri vardı, biri yoxdu, yer üzündə bütün canlılarınyaradıcısı olan Həyat adlı hökmdar vardı. Bu hökmdarın Ölümadlı xidmətçisi yer üzünün təmizliyinə, təzəliyinə, gözəlliyinəcavabdeh idi, ona görə də harda solan, qocalan, xəstələnən,çirklənən, çirkinləşən görürdüsə hökmdarı Həyatın əmri ilə onuözünün Yoxluq Aləminə aparırdı.Yer üzünün bütün diriləri yaradıcıları Həyatı sonsuz birməhəbbətlə sevir, Ölümə isə şiddətli nifrət bəsləyirdilər. Ölümdirilərin ona olan nifrətindən sarsılır, əzab çəkirdi. Bir gün dahadözə bilmədi, üzünü Yer üzünün bütün dirilərinə tutub dedi:– Ay dirilər, nə olar mənə belə nifrət etməyin. Məngünahsız bir əmr quluyam. Demirəm məni Həyat qədər sevin,amma məndən bu qədər zəhləniz getməsi ədalətsizlikdir. Sizisolduran, qocaldan, xəstələndirən, gərəksizləşdirən,çirkinləşdirən, köhnəldən mən deyiləm. Mən sonam. Mənimönümdə sizin xəstəliyiniz, qocalığınız, solğunluğunuz durur.Siz səbəbkarı görmürsünüz. Sizi mənim həddimə yaxınlaşdıranelə Həyatın özüdür. O, özündən başqa əbədi tanımır, məni dəözünə xidmətçi kimi əbədiləşdirib. Həyatı günahlandırmırsınız,onun günahını da mən daşıyıram. Mən sizin sevginiziistəmirəm, istədiyim odur ki, anlayasınız: Mən bu qədər nifrətə,töhmətə, qarğışa, lənətə layiq deyiləm.Ölümün xofundan dirilər sanki, hissiyatlarını itirmişdilər.Onlar ölümün nə demək istədiyini anlamadan qorxudan əsə-əsəqaldılar.Ölüm qəzəbləndi. Hökmdarın yanına gəlib acıqlı-acıqlıdedi:– Sən oldurduğundan bəri mən öldürməyə məhkumolmuşam. Mənim vəzifəm sənin soldurduğunu, qocaltdığını,yararsızlaşdırdığını aradan götürməkdir. Qismətim isə dirilərinnifrəti, lənətidir. Əmrlər səndən gəlir, amma onlar səndən şirinvə səndən gözəl heç nə tanımırlar!Həyat Ölümə mənalı-mənalı baxıb soruşdu:– İstədiyin nədir?– Mən ədalət istəyirəm!– Yəni istəyirsən dirilər səni də sevsinlər, ya mənə dənifrət etsinlər?– Yox. Bu heç vaxt mümkün olan şey deyil. Dirilər karvə kordurlar. Mənim istədiyim odur ki, sən suyun, havanın,torpağın, odun və canlıların damarına daxil olmağa arada birmənə icazə verəsən.Həyat uzun müddət fikrə getdi. O, özünə olan sevgini vəÖlümə olan nifrəti paylaşmaq istəmirdi. Və o, Ölümünarzusunu yerinə yetirdi.O gündən Yer üzünün ahəngi pozuldu. Dünyanın hansıbir nöqtəsindəsə torpaq silkələnir, zəlzələ minlərlə canlını biranda yox edirdi, gah qorxunc qasırğalar, tufanlar qopur, gahhardasa yanğınlar törənir, gah da başqa bir yerdə sel-su aləmiyuyub aparırdı. Bunlar olmasa da dünyanın hər yerində canlılargah tək-tək, gah da kütləvi şəkildə bir-birlərini məhv edirdilər.Dirilər yenə də Həyatı sonsuz məhəbbətlə sevir, Ölüməisə şiddətlə nifrət edirdilər.Ölüm artıq rahatlanmışdı.İndi dirilərin nifrəti onu qıcıqlandırmırdı.DİV ÜRƏYİBiri vardı, biri yoxdu, əhalisi divlərdən ibarət böyükbir məmləkət vardı. Bu məmləkətin bütün divləri bir-birinəoxşayırdı; eyni görkəmdə, eyni xasiyyətdə.Divlərin qəribə bir adətləri vardı, balaları bir az böyüyübağıllanan kimi yığışıb əcaib bir mərasim keçirərdilər; balacadivin bağırtısına fikir vermədən ürəyini çıxarıb qoyardılar birşüşəyə və həmin andan da artıq xasiyyətdə də onlara bənzəyənyeni bir div – divlər cərgəsinə qoşulardı.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 103

Şüşə sındırılmayana qədər bu divlərə ölüm yox idi.Bu məmləkətdə heç kəs heç kəsi ürəkdən sevməzdi.Birinin ayağına dəyən daş o birinin ürəyinə ağrıverməzdi. Heç kəsin heç kəsə ürəyi yanmazdı.Heç kəs heç kəsə ürək qızdırmazdı, ona görə də ürəyiniaçmazdı. Heç kəs ürəklənib qəhrəmanlıq göstərməzdi.Kimsənin ürəyi yaralı deyildi, ürəyinə dağ çəkilmiş bir div beləyox idi.Bu divlər ürəkdən gülüb ürəkdən ağlamazdılar. Heç kəsürəyində danışmazdı, hamı fikirləşərdi.Heç kəsin ürəyi heç kəsi tutmazdı; bu üzdən də çox nadirhallarda evlənmələr olardı – ürəksiz.Bu divlərin ürəkləri heç vaxt ağrımazdı, ona görə dəinfarkt sözünü eşitməmişdilər. Onlar ürəklərini gücəsalmazdılar, ona görə çox güclü idilər. Onların heç nə üçünürəkləri getməzdi, onlar üçün əvəzedilməz heç nə yox idi.İçərilərində nə ürəyi düz olan var idi, nə də ki, ürəyi xain.Onların ürəklərinin götürmədiyi heç nə yox idi, hər şeyi qəbuledərdilər. Onların ürəyi bulanmazdı, hər şeyi yeyərdilər. Onlarınürəyi döyünməzdi, daha çox daşa bənzərdi.Bir dəfə necə oldusa balaca bir divin böyüməsindənillərlə bir-birindən xəbərsiz qalan valideyn divlərin xəbəriolmadı və bu div ürəyi ilə birgə böyüməyə başladı.Ürəksizlər içində yaşayan ürəkli div elə bil cəhənnəmdəidi.– Axı ürək bizim nəyimizə lazımdır? O, bizə maneolardı. Orqanların ən gərəksizi ürəkdir. Ona görə biz onuözümüzdən kənarlaşdırırıq. Ürəklə yaşamaq özündə ölümgəzdirməkdir. Ürəyimizi özümüzlə gəzdirmirik, ona görə dəölmürük. Sakit, həyəcansız, laqeyd, ağıllı, rahat bir ömürsürürük. Məqsəd budur. Divlər onu başa salmağa çalışırdılar.Ürəkli divin o anda az qalırdı ürəyi ağzına gəlsin,ürəyinin qanı vururdu beyninə. Çığıra-çığıra soruşurdu:– Axı ürəksiz yaşamaq da ölü kimi yaşamaqdır! Sizyaşamırsınız, mövcud olursunuz! Həm də əgər ürək beləgərəksizdirsə, niyə ürəyinizdən ölürsünüz?Divlər əvvəl bu sualı mənasız adlandırıb uzun-uzunçərənləyirdilər. Son nəticədə də heç biri ona cavab verməzdi.Ürəkli divi heç kəs duymurdu, lakin ona qulaq asar, onuanladıqlarını bildirərdilər, sonra gülümsəyərək laqeyd-laqeydhərə gedərdi öz işinin dalınca. Div də qalardı ürəyi partlayapartlaya.O, divləri ürəkdən sevirdi, ona görə də onlara ürəkdənnifrət edirdi. Div dərdləri ilə birgə böyüyə-böyüyə sürətləqocalmağa başladı. Əvvəllər onu dinləyənlər qısa müddətlitəəccüblənirdilər, indi daha onu görənlər o cür təəccüblənirdilər:divlər ölkəsində ondan başqa qocalan yox idi.Ürəkli div axırda o qədər qəzəbləndi ki, bütün divlərinşüşələrini sındırmaq qərarına gəldi. Lakin elə yoldaca ürəyiyumşaldı, elə peşman oldu ki, yazıq, hönkür-hönkür ürəkdənağlamağa başladı. Ağlaya-ağlaya divin ürəyi partlayıb öldü.Divlər bir neçə gün sonra ürəkli divin ölümündən xəbərtutdular. Xeyli fikirləşib yüngülvari qəmlənmək qərarınagəldilər. Və yenidən rahat, şad-xürrəm yaşamağa başladılar.BabiCokondaParij, ParijFransanın baş kəndidünyanın kültür mərkəzituristlərin sevimli şəhərisnoblar məskəniLuvrla fəxr edirsəns.kilmiş Cokondaylazirehli şüşə arxasındaəbədi oturmuş vəziyyətdəmaygülü sifətpul makinasımuzey pulkəsənixadiməsinəzarətçisiişçisiancaq sənəhər şeydən çoxbilet satmaq yaraşarəbədi baxırsanyuxulu gözlərinlədünyanın hər yerindənmilyonlarla insanabilet satırsansənin mızmırıqlı üzünəbaxmağa gəliblərindisədeyilənə görəsənin ərinin -Leonardonun anasınıAzərbaycandan qaçırdıblarİtaliyabaycanao qadın sənin ərini doğubbu o deməkdir kiəziz Cokondasən özün də azərbaycankasanelə bil bazarda oturmusanpul yığırsanfransalılara104АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Mirmehdi AğaoğluSeyyid_2001@yahoo.caİçinə “A” hərfi yazılmış dairəhekayəElə bilirsiz mən dəliyəm? Ya da mənim başımahava gəlib? Axı məni niyə gətirib bu sarsaq dəlixanayasalmısınız? Burda heç adamla düz - əməllisalamlaşmırlar da. İçəri girmişəm, əl verib görüşmək yerinəsizin o qolları arxaya sarınan iyrənc xalatınızı əyniməgeyindirirlər. Məni burda uzun müddət saxlamaq fikriniz varsaheç olmasa icazə verərsiz kitablarımı bura gətirdərəm.Nə istəyirsiz axı məndən? Nədə günahkaram? Mən axıdedim sizə ona xəbərdarlıq etmişdim. O isə mənim xəbərdarlıqlarımıdinləmədi, hətta bir - iki dəfə məni təhqir də etdi,hədələdi. Bəs bu məmur özbaşınalığı deyilmi? Göt boydaidarədə mirab – qədimdə su işlərinə baxanlara deyərdilər –işləyir, amma digəl ki, öz hoqqabazlığı ilə beş binanın camaatınıdaşşağına sarıyıb.Axı neyləyəydim? ANS - ə zəng vurdum mənəbildirdirlər ki, yol çox uzaq olduğu üçün gələ bilməzlər, sərfeləmir, bizim rayona gəlmək üçün gərək heç olmaya bir dənəciddi hadisə baş verə. Sonra da telefonçu qız mənə nə desəyaxşıdır? “Heç bu yaxınlarda sizin rayonda qətl filan olmayıbki? Qətl olsa mütləq gələrik. Çalışın qətl hadisəsi namusüstündə olsun. Bu daha cəlbedici gəlir izləyicilərə. Bu yaxınərəfələrdə elə bir hadisə baş versə dərhal bizə zəng edin, həmgəlib o qətli çəkərik, həm də sizin su probleminizi işıqlandırarıq”.Bu qonşuları deyirəme. Başqa vaxt məhəllədə azca o yanbu yana qaçan kimi, ya da kiminsə maşınının ətrafında dolanankimi gözüm çıxdıya salırlar. “Ay dəli qaç ordan, maşınıcızarsan” nə bilim daha nə. Bir dəfə hətta qonşumuz Mehmansəhər təzə maşının böyründə cızıq gördüyü üçün məni altınasalıb döymüşdü ki, guya onun təzə maşınının mən cızmışam.Heç kəs də uşağını mənimlə oynamağa qoymur. Guya məndəliyəm. Özü də zırından. Heç mən özüm də məhəllə uşaqlarıilə oynamağı sevmirəm. İşləri məni ələ salmaq, bir də kənarauçan topun dalınca yollamaqdır.Bu qonşular təkcə mənim üzərimə xoruzlanmağı bilirlər.Bunların əlindən bayıra da çıxa bilmirəm. Mənim başıma minoyun açırlar, amma di gəl ki miraba bir söz də deyə bilmirlər.Başqa vaxt məhəllədə əlləri ciblərində zağar-zağar o tərəf butərəfə gəzən dümbəyqarın kişilər hava qaralcağın bir də gördünəllərinə vedrə alıb düşdülər məhəlləyə və başladılar evlərinə sudaşımağa. Sonra da hər iki əllərində vedrə osdura – osduramərtəbələri dırmaşırlar. Bu dümbəyqarınların biri də mirabdanşikayət etmək fikrinə düşmür. Bəlkə qorxurlar mirabdan? Qorxurlarsabə niyə bir yerə yığışan kimi başlayırlar bir – birlərinəhərbə - zorba gəlməyə, öz “qəhrəmanlıq”larından danışmağa,əsgərlikdə filankəsi döyməklərindən, işdə bəhmənkəsin başınamin oyun açmaqlarından dəm vurmağa?Bizim mirab da çox qəribə oğlandır. Onu heç məhəllədəgörməzsən. Yalnız binalara su vuranda gözə dəyir. Məhəlləyəgəlib bir - bir mənzillərin qapılarını döyəcləyib su pullarınıistəyir. Bax onda əsl mərəkə düşür məhəllədə. Özü də bu dava- dalaşları salan yalnız qadınlardıya. Bizim məhəllənin dəqadınlarından keçməyəsən, hamısı ataman şeylərdir. Heçməhəllənin kişiləri onların əllərinə su tökməyə də yaramazlar.Bu mirabın şakəridir. Suyu bir həftə qaydasında verəndə,bir ay gecikdirər. Həftələrlə mənzillərdə içməyə bir stəkan sutapılmaz, əlüzyuyanlarda çirkli qab-qacaqlar qalaqlanar, hamamləyənlərində paltarlar aşıb – daşar, sakinlərin sir- sifətlərindənkir - kərmə yağar. Nasosxanaya da zəng edib soruşanda o qədərbəhanələr gətirər ki, adamın əli üzündə qalar.Bir dəfə deyir ki, nasoslar xarab olub. O biri dəfə deyirki, nasosxananın işıq idarəsinə borcu olduğu üçün işığı kəsiblər.Başqa birində deyir ki, məhəllənin kanalizasiyanın axdığı nəcisanbarı dolduğuna görə su verilişi anbar boşaldılana qədərmüvəqqəti dayandırılıb. Keçən dəfə də nə desə yaxşıdır? “Suçənlərinə gecə şəhərdə dolaşan inəklərdən biri düşüb boğulduğuüçün onu çıxartmaqla məşğuluq”.Bizim inəklərdən də heç olmaz. Elə bil başlarına yerqəhətdir. Ya gərək binaların ətrafında otlayalar, ya da zibillikdə.Bir də görürsən ki, budur bir sürü inək icra hakimiyyətinin binasınınqabağından keçən asfalt yolun ortasında oynaşır,АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 105

sürücüləri bezikdirirlər, ya da özlərini veriblər mərkəzdəkiparkın qazonluğuna.O yazıqların da heç düz əməlli otlaqları yoxdur. Yazıqheyvanlar da məcburən qazonlara, parklara, binanın ətrafındakıyaşıllıqlara hücum çəkirlər.Şəhərdə vecsiz dolaşan bu inəklərin arxa ətraflarıhəmişə poxa bulaşmış olur. Adam baxanda lap qusmağı gəlir.Heyvan olanda nə olar, tay bu qədər də poxlu olmaq olmaz axı.Binalara su verilməyən ərəfələrdə mən də bax lap bu inəklərkimi dalıpoxlu olmuşdum.Mirab düz iki həftəydi ki, su vurmurdu. Çiməbilməməyim bir yana dursun, heç düz əməlli tualetə də gedəbilmirdim. Bütün günü işim götümü büzə - büzə gəzmək idi.Bu iş sizə asan gəlməsin. Adamı lap sancı basır. Bütün günügərgin vəziyyətdə gəzirsən, elə bil indicə ştanq qaldırmısan. Soniki günü yeməyimi tamamilə azaltdım ki, bəlkə daha sıçmağımgəlməyə. Xeyri olmadı.Atamın deməyinə görə Sovet dönəmində belə deyildi.Mənzillərə su vaxtı – vaxtında verilərdi. Heç kəs də sudanşikayətlənməzdi. Heç əvvəllər su çəninə də ehtiyac yox idi.Kimin işinə qalmışdı kalan xərc çəkib həyətdə çən düzəltdirsin.İndi isə binanın ətrafında çən əlindən bir çimdik yer qalmayıb.Elə bil buralar elmi – tədqiqat laboratoriyasıdır; hər tərəfdəkubşəkilli, konusşəkilli, kürəşəkilli dəmir çənlər, ayaq altıyla,göylə mənzillərə gedən düzünə, şaquli, üfüqi, çəpəki, əyri - üyrüplastik – dəmir borular, elektrik naqilləri, dəmir dayaqlarüzərinə qaldırılmış çənlər, oğurlamasınlar diyə ağzı kilidlidəmir dolabçaların içinə qoyulmuş kiçik nasoslar, cırtdan daxmalarınabənzəyən, binanın ən yöndəmsiz yerlərində daşdantikilmiş kiçik çənlər. Yaxşı ki, heç olmaya məhəlləyə su veriləndəbu ikrah doğurucu səhnə məhəllənin karnaval sevinciiçində bir qədər yox olur. Su veriləndə bizim məhəllə o qədərgözəl olur ki! Pəncərələrdən uzanan zivələrdən göy, qırmızı,yaşıl, sarı, qara, ağ, bənövşəyi, çəhrəyı rənglərdə allı – güllü,şəkilli, bəzəkli paltarlar asılır. Zivədən asılmış bu yaş paltarlardanisə boz asfaltın üstünə narın – narın su damcılayır. Bu vaxtbinalardan tinində dayanıb bu səhnəyə baxsan elə bilərsən buralartavanından qirlyandalar asılmış karnaval meydançasıdır.Bir də ki, atamın nə vecinə su verildi, ya yox. Suyun verilməməsindənbir az anam narahatdır, vəssəlam. O da qab – qacağıyumağa su tapa bilmədiyi üçün. Atamgilin idarələri təmirolunandan sonra demək olar ki, heç evdə tualetə getmir. Anamda həmçinin. Onlar öz tualet ehtiyaclarını iş yerlərində ödəyirlər.Dərd mənim dərdimdi. Heç bilirsiz uşaq vaxtı məni necəçağırırdılar? Tırtakoviç. Uşaqkən qarnım yaman gedərmiş, tezteztırığa getdiyim üçün də hamı məni belə çağırırmış. Özüm dəkörpəykən arıq, sısqa bir uşaq olmuşam. Heç düz - əməlliyemək də yemirmişəmmiş. İndisə maşallah, lap gomuş kimiyeyirəm.Tırtakoviçliyim indi də qalıb. Həftə ərzində gündə azıiki dəfə olmaq şərti ilə beş dəfədən çox tırığa gedirəm. Anamhərdən ürək- dirək verib deyir ki, bu yaxşı əlamətdir, bağırsaqlarımtəmizlənir, nə bilim daha nələr. Atam isə deyir ki, saatlarlatualetdə oturduğum üçün qarnıma soyuq olur, buna görə dəishal oluram.Hə, mənim tualetdə oturub kitab oxumaqdan yamancaxoşum gəlir. İnanmayassınız, amma mən “Səfillər”i elə tualetdəoxuyub qurtarmışam. Jan Valjanın Paris kloakalarında polisdənqaçmaq hissəsi varha, bax həmən o hissəni tualetdə oxuyarkənJan Valjanın çirkab borusu içində boğula - boğula qaçmağınıəməllicə hiss edə bilirsən. Üfunət iyi eynilə sənin burnunda datovlanır.Dedim axı, mirab düz iki həftəydi ki, su vurmurdu.Hərçənd ki, bütün məhəllə sakinləri iy verib iylənirdilər, ammamən yenə də utandığımdan məhəlləyə də çıxa bilmirdim.Qarnım ağrısına isə dözməyə çalışırdım. Yalnız qarnımın ağrısıhəddini aşanda, daha dözməyə taqətim qalmayanda gedirdimtualetə.Özü də su olmayanda tualetə getməkdən lap zəhləmgedir. Nə qədər çalışsan da murdarçılıq olur. Bina evində isətualet lazımınca təmiz qalmayanda üfunət iyi bütün mənziləyayılır. Bu da xoşagələn deyil. Bütün qüvvəmlə çalışırdım ki,dözüb özümü bir təhər su verilənə saxlayım.Bizim mirab suyu adətən səhərlər özü də sübh tezdənvurur. Mən heç tezdən durmağa alışıq olmasam da bu ərəfələrdəsəhərlər tezdən qalxıb suyun verilib verilmədiyini yoxlayırdım.Sonra isə axşama kimi tez-tez kranları yoxlayır, nasosxanayazəng edirdim.Nasosxanaya da zəng edirsən mirab özünü qoyur dağbaşına. Adama lap dilinin ucuyla cavab verir. Çoxlu bəhanəgətirib axırda da dedi ki, kimə istəyirsən şikayət elə. Hirsimdəntelefonun dəstəyini gəmirirdim. Cavabını vermək məqsədilə vargücümlə mirabın üstünə çığırdım. Elə çığırmağımla da bağırsaqlarımınboşalmağı bir oldu. Bağırsaqlarım boşaldıqca tursikimdolurdu. Daha iş işdən keçmişdi. İslanmışın yağışdan nəqorxusu. Mən də qarnım təmiz boşalanacan tursikə sıçdım.Sonra da bunun bədəlini miraba ödətmək üçün əynimi dəyişməmiş,elə poxlu - poxlu həyətə düşüb yollandım nasosxanaya.Qapı bağlı idi. Mirab nahara getmişdi. Şalvar - tumanımıəynimdən çıxarıb içi poxla dolu tursikin mümkün qədər təmiztərəfindən tutaraq poxu dər - divara, qapıya, qapını dəstəyinə,nə bilim daha hara sürtdüm. Axırda da poxlu tursiklə qapınınüstünə içinə “A” hərfi yazılmış dairə çəkib – televizordaəcnəbi nümayişçilərin elədiyi kimi - tursiki nasosxananınpaslanmış dəmir barmaqlıqlı kiçik nəfəsliyindən içəri atdım.Bundan sonra baş verənləri isə siz bilirsiniz.106АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Karel Çapek (1890—1938) XX əsr çex nəsrinin məşhur adlarındandır. Nasir, drammaturq. “Makropolus vasitəsi”, “Ana”, “R.U.R.”pyeslərinin, “Absolyut fabriki”, “Krakatit”, “Qordubal”, “Meteor”, “Adi həyat” romanlarının və bir çox hekayə, esse, felyeton və oçerklərinmüəllifidir. Müasir Fransız poeziyasının tərcüməçilərindəndir. 1917-ci ildən Národní listy (Milli Qəzet) journalist-tənqidçi, 1921-ci ildənhəyatının sonuna qədər Lidové noviny (Xalq Qəzeti) qəzetində mədəniyyət və siyasət redaktoru kimi işləyib.1916-cı ildən ədəbiyyatla məşğul olub. Hələ sağkən öz ölkəsində və kənarda məşhur olub. 1936-cı ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatınominantı olub. Çexoslovakiya Pen Klubunun yaradıcısı və rəhbəri olub (1925—1933).Çapek qatı antifaşist idi. 1938-ci ildə ölümündən qabaq cəmiyyətdən tamamilə təcrid edilməyinə baxmayaraq ölkəni tərk etməyə razıolmamışdı. Ölümündən sonra arxivi dul qalan xanımı tərəfindən son 3 ilini yaşadığı bağ evinin həyətində gizlədilmiş, yalnız müharibədənsonra aşkar edilmişdir. Sosializmə də rəğbət bəsləməyən (“Mən niyə kommunist deyiləm” adlı məşhur məqaləsi) Çapekin əsərləri kommunistÇexoslovakiyasında ilk illər qadağan edilmiş, 50-60-cı illərdə yenidən çap edilib oxunmağa başlamışdır.-Bu, mənə başqa bir qətli xatırladır – Qoudek dedi. – Oda yaxşı düşünülmüş və hazırlanmışdı. Ancaq qorxuram mənimhekayəm sizin xoşunuza gəlməyə, çünki onun sonu yoxdur və sirraçılmamış qalır. Maraqlı olmasa, deyin, davamını danışmayım.Məncə Siz mənim Albalılıq tərəfdə Kruçemburski küçəsindəyaşadığımı bilirsiniz. Bu həmən qısa və köndələn küçələrdəndir ki,orda nə meyxana, nə camaşırxana, heç nə də məhəllə dükanı var. Saatondan saat on birə qədər radioya qulaq asan avaralardan başqa bütünküçə sakinləri yatır. Burada əsasən sakit vergiödəyiciləri, kiçikməmurlar (ən yüksək ranq yeddinci sinif idi) yaşayır. Onların sırasındabir neçə həvəskar ixtioloq, sitra ifa edən bir musiqiçi, iki filatelist, birvegeterian, bir spirit və bir də sufi-kommivoyajör var idi. Küçəninqalan sakinləri bu adamların kirayələdiyi və elanlarda deyildiyi kimi“gündəlik səhər yeməyi də daxil olan və təmiz, zövqlə döşənmişotaq”ların sahibləri idilər. Həftədə bir dəfə, dördüncü günlər sufikommivoyajörevə gecə yarısı qayıdırdı, çünki hansısa ruhu xilas edənsöhbətlərə qatılırdı. İkinci günlər naturalistlər gec qayıdardılar –onların “Akvarium” dərnəyinin toplantısı olurdu. Adətən onlar küçəfənərinin altında dayanıb canlılar və qızıl balıqlar barədə mübahisəedərdilər. Bir dəfə 3 il bundan qabaq bizim küçəmizdə hətta sərxoş dagörüblər, ancaq deyirlər o, Koşirjdən imiş, sadəcə azıbmış.Lakin bir rus hər gün saat on ikiyə 15 dəqiqə işləmişqayıdırdı. O, seyrək saqqallı, orta boylu adam idi, soyadı da yaKovalenko idi, ya da Kopıtenko. O, pan Yanskinin evində kirayəşinidi. 7 nömrəli evdə.Onun nəylə dolandığını heç kim bilmirdi. Ancaq axşam saatbeşə qədər o, evdə girlənir, sonra portfelini götürüb ən yaxın tramvaydayanacağına yollanır, ordan da şəhərin mərkəzinə gedirdi. Axşamlarda düz saat on ikiyə on beş dəqiqə işləmiş orda tramvaydan düşübKruçemburski küçəsinə dönürdü. Sonralar kimsə dedi ki, bütün bu vaxtərzində o, kafedə oturub başqa ruslarla söyüşürmüş. Bir də deyirlər ki,o, rus ola bilməzdi, çünki ruslar heç vaxt evə belə tez qayıtmırlar.Keçən ilin fevralı idi. Artıq yuxuya gedirdim ki, pəncərəminarxasından beş kəskin zərbə səsi eşitdim. Yuxuda mənə elə gəldi ki,mən hələ balacayam və həyətdə qamçı şaqqıldadıram və hər dəfəqamçı şaqqıldayanda onun səsinə sevinirəm. Birdən mən ayıldım vəbaşa düşdüm ki, bu, revolvyer atəşinin səsidir. Qaçıb pəncərəni açdımvə gördüm ki, aşağıda, 7 nömrəli evin qarşısındakı səkidə əlində portfelolan bir kişi üzüqoyulu yıxılıb qalıb. Bu zaman ayaq səsləri eşidildi,küçənin küncündən polis işçisi qaçıb gəldi, yerdəki adama yaxınlaşdı,onu qaldırıb baxdı, ancaq “Ax, zəhrimar!” deyib onu yenə yerə uzatdıvə fit çaldı. O dəqiqə küçənin o biri başından daha bir polis göründüvə cəld birinciyə yaxınlaşdı.Mən əlbəttə tezcənə ayaqqabını ayağıma keçirib paltonuçiynimə saldım və aşağı şığıdım. O biri evlərdən vegeterian, musiqiçi,ixtioloqlardan biri, dalandarlar və filatelist də qaçıb gəldilər. Qalanlarıpəncərədən baxıb qorxudan çənələri əsə-əsə düşünürdülər: “CəhənnəmOğurlanmış qətlolsun, başıma iş açaram”. Bu vaxt polislər adamın üzünü çevirdilər.Bu ki, pan Yanskinin evində yaşayan rusdur. Kopıtenko, ya daKovalenko. – mən titrək səslə dedim. – O, ölüb?Bilmirəm. – Polis qaş-qabaqla cavab verdi. – Həkim çağırmaqlazımdır.Siz onu bu vəziyyətdə qoyacaqsınız? – musiqiçi əsəbilikləkəkələdi. – Onu xəstəxanaya aparın.Küçədə artıq on iki nəfər toplanmışdı, hamı soyuqdan vəqorxudan titrəyirdi, polislər isə zərərçəkənin yanında çömbəlibnədənsə onun varatnikini açırdılar. Bu vaxt əsas küçənin başında taksidayandı, sürücü nə baş verdiyini öyrənmək üçün maşından düşdü.Yəqin fikirləşib ki, bu, sərxoş adamdır və onu evinə aparıb pulqazanmaq olar.Qardaş, nolub? – o, dostcasına bizdən soruşdu.Adam vurublar. – veqeterian dişi dişinə dəyə-dəyə cavab verdi.– Onu maşına qoyub təcili yardıma aparasınız, bəlkə hələ sağdır.Lənətə gələsən! – sürücü deyindi. – Belə işləri heçxoşlamıram. Yaxşı, gözlüyün, indi dönüb gəlirəm.O, tələsmədən maşınına tərəf gedib, onu bizim yanımıza sürdü.- Onu maşına qoyun – dedi.İki polis rusu qaldırıb çətinliklə maşına qoydular. O, əslindəbelə ağır deyildi, ancaq ölüləri idarə etmək çətin olur axı. Siz onunlagedin, kolleqa, mən də şahidlərin adlarını yazım.– Bir polis o birinə dedi.– Sürücü, siz “Təcili yardım”a sürün, özdə bir az tez.Bir az tez. – sürücü donquldandı. – Bəlkə heç mənim əyləcimişləmir.Və getdi.Qalan polis cibindən bloknotunu çıxarıb dedi:Adlarınızı deyin, cənablar. Bu, sadəcə şahid ifadələri üçündür.Və bir-bir hamımızın adını yazdı. O, xeyli qurdalandı. Deyəsənəlləri donmuşdu. Elə biz özümüz də buzlamışdıq. Mən otağımaqayıdanda on ikiyə iyirmi beş dəqiqə işləmişdi. Deyəsən hər şey ondəqiqə çəkmişdi.Bilirəm, siz deyəcəksiniz ki, bu hadisədə qeyri-adi heç nəyoxdur. Ancaq qulaq asın, pan Taussiq, bizim küçəmiz kimi sakitküçədə bu, böyük hadisə idi. Qonşu küçələr bizim şöhrətimizinişığında qızınırlar. Çünki, onlar “o hadisə bu tində olub” deyə bilirlər.Bizdən uzaqda olan küçələrin sakinləri laqeyd görünməyə çalışırlar,ancaq bu, bilmək istəyirsinizsə, ancaq hikkədən və həsəddən irəli gəlir– axı hadisə onların küçəsində olmayıb. Daha uzaqda yaşayanlar isəəllərini yellədib deyirlər: “Deyəsən orda kimisə vurublar, Allah bilir,düzdü, ya yox”. Ancaq bu yalnız və yalnız paxıllıqdandır.Təsəvvür edirsiniz də, sabahsı gün bizim küçənin bütünsakinləri axşam qəzetlərinə necə hücum çəkdilər? Əvvəla biz bizimqətl haqqında yenilikləri öyrənmək istəyirdik. İkincisi, hamı özküçəsində baş vermiş hadisə haqqında oxuyacağından həzz alırdı.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 107

Məlumdur ki, insanlar qəzetdə şahidi olduqları hadisə haqqındaoxumağı daha çox sevirlər. Deyək ki, Uyezddə at yıxılıb və bu,nəqliyyatın hərəkətini on dəqiqə iflic edib. Əgər bu barədə heç nəyazılmayıbsa, şahid əsəbləşir və qəzeti stolun üstünə tullayır, çünkiorda oxumağa heç nə yoxdur. Onun özünün də birbaşa iştirak etdiyihadisənin jurnalistləri maraqlandırmaması onu demək olar ki, təhqiredir. Məncə hadisələr bölməsi məhz bu cür hal şahidləri üçün yaradılıbki, onlar inciyib qəzet almaqdan əl çəkməsinlər.Hadisə haqqında heç bir qəzetdə heç nə yazılmaması bizitəhqir etmişdi. “Lənət şeytana! – biz donquldanırdıq. – Burda hər cürsiyasi hadisədən, müxtəlif fırıldaqlardan, hətta tramvayın əl arabasınıəzməsindən də yazırlar, ancaq bizim qətl haqqında bir kəlmə dəyazmayıblar. Bu qəzetlər necə də satqındırlar!”Sonra filotelistin ağlına gəldi ki, bəlkə polis qəzetlərdənxahiş edib ki, istintaq bitənə qədər heç nə yazmasınlar. Bu bizi həmsakitləşdirdi, həm də bir az da həyəcanlandırdı. Biz belə bir küçədəyaşadığımızla fəxr edirdik və əmin idik ki, bu sirli hadisə ilə əlaqədarşahid kimi polisə çağırılacağıq. Ancaq ikinci güç də qəzetlərdə heç nəyazılmadı və polisdən istintaqı aparmaq üçün heç kim gəlmədi, əntəəccüblüsü isə o idi ki, heç kim mərhumun yaşadığı evin sahibigiləgəlib onun otağına baxmadı və onu möhürləmədi.Bu artıq bizə möhkəm toxunmuşdu. Musiqiçi dedi ki, bəlkəpolis işi itirmək istəyir, Allah bilir bu işdə kimin barmağı var.Üçüncü gün də qəzetlər susanda bütün küçə hirslənməyəbaşladı və hamı bir ağızdan iddia etdi ki, biz bunu belə qoymayacağıq,necə olsa mərhum bizim qonşumuz idi və biz bütün bu fırıldağınüstünün açılmasına nail olacağıq. Bizim küçəyə onsuz da xor baxırlar– səkimiz pis gündədi, işıqlandırma çox pisdir, ancaq burda hansısaparlamentari, ya da jurnalist yaşasaydı, yəqin ki, hər şey başqa cürolardı. Əməlli-başlı küçədi, ancaq müdafiə edəni yoxdur.Qısası, küçədə qarşısıalınmaz narazılıq yaranmışdı. Qonşularyaşlı və hörmətli adam kimi mənə müraciət etdilər ki, bölməyə gedimvə qətlə bu qədər pis münasibət bəslənməsini kimossara danışım.Mən də əvvəldən bir az tanıdığım komissar Bartoşekin yanınagetdim. O, elə qaraqabaq adam idi ki. Deyirlər o, hələ də hansısanakam məhəbbətin iztirablarını çəkir. Polis xidmətinə də məhz budərdin ucbatından başlayıb.Pan komissar, - ona dedim. – Gəldim öyrənəm ki, Kruçemburküçəsindəki qətl hadisəsinin istintaqı necə gedir. Bu iş haqqında buqədər susulması bizi təəccübləndirir.Hansı qətl? – komissar soruşdu. – Orda heç bir qətl hadisəsiolmayıb. Mən dəqiq bilirəm, axı bu, bizim rayondur.Necə yəni? Bəs küçədə güllələnən o rus? Kovolenko, ya daKopıtenko? – mən xatırlatmağa çalışdım. – Orda iki polis var idi. Birişahidlərin adlarını yazdı, o biri mərhumu “Təcili Yardım”a apardı.Bu, mümkün deyil. – komissar bəyan etdi. – Bizdə heç bir qətlqeydə alınmayıb. Yəqin səhv edirsiniz.Ah, pan komissar, - mən artıq əsəbləşməyə başladım. – buhadisənin ən az əlli şahidi var, hamısı da bunu təstiq edə bilər. Biz loyalvətəndaşlarıq, pan komissar və əgər dilimizi saxlamaq lazımdırsa, elədə deyin, bilək. Ancaq heç nədən qətli görməməzlikdən gəlmək olmazaxı. Biz qəzetlərə yazacağıq.Dayanın! – komissar sifətinə elə ciddi ifadə verdi ki, mən həttaqorxdum. – Xahiş edirəm, hər şeyi başdan danışın.Mən hər şeyi olduğu kimi danışmağa başladım və komissarelə həyəcanlandı ki, hətta hirsindən yamyaşıl oldu. Ancaq elə ki mənbir polisin o birinə “Siz onunla gedin, kolleqa, mən isə şahidləri yazım”dediyi yerə çatdım, o, rahatca köksünü ötürdü və dilləndi:Ay Allah, axı onlar bizim işçilər olmayıblar! Bəs siz niyə bu“polislərə” qarşı əsl polisləri çağırmadınız?! Axı sizin necə ağlınızagəlmədi ki, polislər heç vaxt bir-birinə “kolleqa” demirlər? Xəfiyyələrbəlkə belə danışa bilərlər, ancaq polis – heç vaxt! Eh, məsum sivil,“kolleqa”, axı siz niyə onların həbsi üçün heç bir tədbir görmədiniz?Axı nəyə görə? – mən kədərlə soruşdum.Sizin qonşunuzu öldürdüklərinə görə! – komissar qışqırdı. –108АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010Ən azı qətdə əlbir olduqlarına görə. Siz neçə ildir Kruçemburskiküçəsində yaşayırsınız?Doqquz – mən dedim.Onda siz bilməli idiniz ki, saat on bir on beşdə ən yaxın polispatrulu Krıtov bazarının yaxınlığında olur. İkinci patrul bu zamanSilezski və Perunova küçələrinin kəsişməsində, üçüncüsü nizamiaddımlarla 1388 nömrəli evin qarşısında addımlayır. Sizin polisinizinqaçdığı küçədən bizim polisimiz ya saat on qırx səkkizdə, ya da on ikiiyirmi üçdə qaça bilər, başqa heç bir saatda bu mümkün deyil, çünkiorda olmur. Lənət şeytana, axı bunu hər oğru bilir, vicdanlı vətəndaşınisə bu haqda anlayışı da yoxdur! Bəlkə siz düşünürsünüz ki, mənimhər tinin dalında polisim var? Əgər sizin dediyiniz vaxtda o lənətəgələsi tindən bizim polis qaçsaydı, bu, çox fövqəladə hadisə olardı.Əvvəla ona görə ki, on bir on beşdə o, əmrə uyğun olaraq Krıtovbazarının yanında olmalıdır, ikincisi, ona görə ki, o, bizə qətl haqqındavaxtında xəbər verməyib. Bu, təbii ki, çox ciddi pozuntu olardı.Ay Allah! – mən dedim. – Bəs qətl necə olsun?Qaranlıq məsələdir – açıq-aydın sakitləşmiş komissar dedi. –Bu, pan Qoudek, çox xoşagəlməz hadisədir. Bunun arxasında çoxhiyləgər cani və böyük bir fırıldaq dayanır. Hər şey bicliklə düşünülüb:əvvəla, onlar qurbanın evə nə vaxt gəldiyini bilirlərmiş, ikincisi,polislərin patrul marşurutunu və vaxtını bilirmişlər, üçüncüsü, onlaralazım imiş ki, polis ən az iki gün qətldən xəbər tutmasın. Yəqin ki, buvaxt onlar gizlənmək və izlərini itirmək üçün lazım imiş. İndi sizə hərşey aydındır?O qədər də yox – mən dedim.İş belə olub – polis komissarı səbrlə mənə başa salmağabaşladı. – İki cani polis paltarı geyinib rusu izləyiblər. Onlar, ya dahansısa üçüncü adam ona atəş açıb. Əlbəttə siz bizim nümunəvi polisindərhal hadisə yerinə gəlməsini görüb sakitləşmisiniz. Yadınıza salın,birinci polisin fiti necə səslənirdi?Bir az boğuq – təhər. – mən dedim. – Mən elə bildim ki, bu,onun tənginəfəs olduğundandır.Aha! – komissar razılıqla bildirdi. – Qısası, onlar elə eləməkistəyirdilər ki, siz qətl haqqında polisə xəbər verməyəsiniz. Bu yollaonlar xaricə qaçmaq üçün vaxt qazandılar. Başa düşürsünüz? Sürücüdə yəqin onların dəstəsindən olub. Maşının nömrəsini xatırlamırsınız?Etiraf edirəm ki, biz maşının nömrəsinə fikir vermədik. – mənpərtliklə dilləndim.Eybi yox, onsuz da nömrə saxta olub... Beləliklə, onlar o rusunmeyidini də aradan götürə biliblər. Yeri gəlmişkən, o, rus deyildi,makedoniyalı idi, soyadı da başqa cür idi: Protasof. Yaxşı, çox sağolun, cənab. İndi isə sizdən doğurdan da istintaqa görə bu barədədanışmamanızı xahiş edirəm. Sözsüz ki, bu, siyasi qətl imiş. Onuntəşkilatçısı, yəqin ki, çox fərasətli adamdır, çünki, pan Qoudek, siyasiqətllər, adətən çox pis icra olunur. Siyasət qarışdığı yerdə, heç fərlicinayət də olmur, orda ancaq kobud davalara rast gəlmək olar. –komissar nifrətlə qeyd etdi.Sonradan iş bir az aydınlaşdı. Düzdü,qətlin səbəbi bilinmədi, ancaq üç qatilin adınıpolis öyrənə bildi. Hər üçü bu vaxt ərzindəxaricə qaça bilmişdi. Beləcə bizim küçəmizdənnecə qətl oğurlandığını gördünüz. Elə bil onuntarixindən ən şanlı səhifəni cırdılar. Foşa, ya daVrşoviç prospektindən kimsə təsadüfən bizimküçəmizə gələndə yəqin fikirləşir ki, “Nədarıxdırıcı küçədir!” Və biz küçəmizdə bu qədərsirli bir cinayətin baş verdiyini danışanda, heçkim inanmır. Özünüz bilirsiniz də - başqaküçələr bizim paxıllığımızı çəkirlər...Sənubər HeydərovaRuscadan çevirən

Kənan Hacıkenan731@rambler.ruELÇİN SƏLCUQLA SÖHBƏTBu, sənin sonuncu və ən böyük etirazın idi, Elçin!Sən dünyaya etiraz eləmək üçün gəlmişdin.Maska üstən maska taxmış rəngsiz sifətlərə tüpürə-tüpürə nəqədər yaşamaq olardı... Nə qədər haqsızlığa, riyakarlığa dözməkolardı... Daha araqdan da kar aşmırdı, içində olduğun mühit səniboğurdu. Ciyərlərin bu havasızlığa dözmədi...Hər gün səhər qatarı ilə Buzovnadan başılovlu özünü şəhərəyetirirdin. Yolumuz bir idi, ikimiz də birinci vaqonda otururduq.Vaqonun şüşəsindən uzaqlara zillənmiş gözlərin həmişə nəyisəaxtarırdı. Axı sən nəyi axtarırdın, Elçin?.. Səni getdiyin uzaqlıqdangeri çağırmaq olmazdı, çünki o anlarda sən bəlkə də xəyallarındaqurduğun xoşbəxt bir dünyanın qapılarını döyməkdəydin. Xəyaldanayrılaraq üzümə baxıb gülümsəyirdin.Ə, gicqulu, mən də sənin kimi yetiməm da... Bilirəm, sən dəşəhərə tənhalığın əlindən qaçırsan...Beləcə, qatar yırğalana-yırğalana Əzizbəyov stansiyasınaçatanədək söhbətləşirdik.Bir dəfə perronda durub siqaret çəkirdik. Ehtiyacınməngənəsində sıxılan vaxtlarım idi, bilmirdim dərdimi kimə deyim.Heç sənin də qanını qaraltmaq istəmirdim.Nə olub, ə? Gözümə birtəhər dəyirsən...- Səni həm də buhəssaslıq məhv elədi, Elçin.Heç, -dedim,- nə olasıdı...Bir də ayldım ki, cibimə nəsə basırsan:Bunu cibxərcliyi eləyərsən. Ürəyivə heç nə gətirib eləmə.Baxdım ki, bir göy əlliminlikdir.Sən belə oğul idin, belə dost idin, Elçin!Bir anlıq mənə elə gəldi ki, başımın üstündə dayanıbyazdıqlarımı oxuyursan. Səsini də eşitdim:Haçan olub ə, bu? Heç yadıma gəlmir... İndiki vaxt olsaydısənə heç bir qara qəpik də verməzdim!Arada bir incikliyimiz olsa da heç vaxt küsülü qalmadıq.Sən nə təhərsən ə, mızqlet?Mızqlet özünsən!Və barışırdıq. Bu yazını yazmaq mənim üçün məşəqqətdir,qəhər boğazıma dirənib, boğuluram. Dekabrın 17-sindən özümə gələbilmirəm, heç istəmirəm ki, kimsə məni ovutsun. Kultaz saytındaşəkillərinə baxanda daha özümü saxlaya bilmədim, hönkür- hönkürağladım.Bığ sənə yaman yaraşırmış, niyə son vaxtlar bığ saxlamırdın,ay Elçin?Mənim ad günümdə musiqiçilərə lap qan uddurdun. Mikrofonuəlinə alıb “nar, nar, Nargilə, gəlin gedək yargilə” deyə oxumağın vəhamımızı da oxumağa məcbur eləməyin heç yadımdan çıxmır. FaiqBalabəyli ilə “Bəri gəl” havasına oynamağınızı da xatırlayıram.Sən o məclisdə bir şeir də oxudun, Elçin.Gün gələr, sən də yorularsan yaşamaqdan,Alnında açılar dərin-dərin qırışlar.Gün gələr, sevdiklərin çəkilib gedər,Sən bax, o zaman mənə bənzərsən.Nə yaxşı ki, o anlar videolentin yaddaşında əbədiləşib.Sonralar da bir neçə dəfə bu misraları sənin dilindən eşitdim.Demə yaşamaqdan yorulmuşdun, biz isə hər dəfə öz əvəzimizə dəsəndən qəhrəmanlıq gözləyirdik. Deyə bilmədiyimiz sözləri sənindeməyini gözləyirdik. Sən isə daha yorulmuşdun və taqətsiz haldaüzünü bizə tutub “ay əclaflar, səsiniz çıxsın da bə!.. deyə qışqırırdın.Sənə bənzəmək istəyən çox oldu, amma heç kəs Elçin Səlcuqola bilmədi və bundan sonra da ola bilməyəcək.Axşamüstü idi. Havanın sazağı adamın canına işləyirdi.Filarmoniyanın bağındakı Vahid poeziya evində yazar əhlindəngözümə dəyən olmadı. İçərişəhər metrosu tərəfə addımlamağabaşladım və uzaqdan skamyada oturub fikrə getmiş Elçini gördüm.Qara rəngli qısa palto geyinmişdi, boz çantası da həmişə olduğu kimiçiynindəydi. Salamlaşıb oturdum.Heç kim yoxdu?- deyə soruşdu.Yox, - dedim.Köksünü ötürdü.Bilirsən, dəhşətli dərəcədə darıxıram e... Çıxıb getməyə də biryer yoxdu... Həyat niyə bu qədər maraqsızdı, bilmirəm...Həmişə darıxırdın, Elçin. Barı indi rahatsanmı? Bilirəm ki,orada da təzə-təzə darıxmağa başlamısan, - dostlarçün, özünəyaratdığın tənha ada üçün, səni bu dünyaya bağlayan daha nələr, nələrüçün...Xatirələr bir-bir çözələnir. Yadındadır, Torqovıda gəzirdik, sən,mən, bir də Şərif Ağayar. Qəfildən sən yerdə bardaş qurub oturdun vəcib dəsmalını da yerə sərib bahalı siqaretini və bahalı Nokia telefonunudəsmalın üstünə qoydun və siqaretini damağında tüstülədə-tüstülədəüzündə özünəməxsus təbəssüm ovcunu açıb dilənçi görkəmi aldın.Şərif gülüb dedi ki, Elçin, ayıbdı, qalx. Sən heç nəyə məhəl qoymadın.Biz yaxınlıqdakı kafedən çaça - gürcü arağı alıb qayıdanda səni həminyerdə elə əvvəlki vəziyyətdə gördük. Bizi görüb cəld ayağa qalxdın vəgülə-gülə, gedək, uşaqlar, məndən dilənçi çıxmaz, dedin.Sonra Nizami muzeyinin yaxınlığındakı kafedə düd deyincəvurduq və həmin gecə sənin Şəriflə Sahil bağının çəmənliyindəgüləşməyinizi xatırlayıram. O qədər arağın müqabilində sən yenə dəcin kimi idin. Balaca boyuna baxmayaraq, fiziki cəhətdən də çox güclüidin, Elçin.Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin dördüncü mərtəbəsində bir əliüstə jim eləməyini də xatırlayıram.Kimin duxu çatar mənim kimi bir əli üstə jim eləsin, hı?- deyibcin kimi o yan bu yana vurnuxurdun.Xanəmirin qardaşının toyunda sən mikrofonla çıxış edirdin.Hansısa stolda danışana qulaq asmırdılar, bir-iki dəfə - hey-hey!- deyəxəbərdarlıq etsən də xeyri olmadı, onda sən orijinal jest elədin;süfrədən götürdüyün çəngəli həmin stola tolazladın, bir neçə bakal,qədəh çiliklənib töküldü. Bu jesti ancaq sən edə bilərdin, Elçin.Mey məclislərində ağız deyəni qulaq eşitməyəndə qəfildənyumruğunu stola çırpıb qalxardın: “Həzərat!” Elə bir söz deyirdin ki,hamı hazırlaşırdı sənə etiraz etməyə, amma sən qəti və heç bir etirazayer qoymayan tonda “ya skazal!” deyib öz həqiqətini təsdiqləyirdin.Səninlə bağlı o qədər xatirələr var ki... Telefonumunyaddaşında sənin sonuncu zənginin vaxtı da qalır: 4 dekabr, saat 10.14.Hal-əhval tutduq. Uzun bir hekayə yazıram, dedin. Və sonra əlavəelədin ki, dəhşətli bir şeydi. Aradan heç on dəqiqə keçməmiş yenətelefonuma sənin zəngin gəldi. Hə, Elçin, dedim. “Kənan, sənsən? Ə,çaşmışam e, başqasına zəng edirdim. Yaxşı, hələlik...Bu bizim axırıncı söhbətimiz idi. O məşum xəbəri eşidən andatez telefonumu açıb ekranda sənin nömmrəni axtardım- 3465000.Barmağımı yesin üstünə basmaqdan qorxdum, Elçin. Mənə başqa birsəs cavab versəydi, mən o anda dözə bilməzdim...Bu nömrə həmişə mənim telefonumun yaddaşında qalacaq,həmişə!..Mən indi şəhərə köçmüşəm, sən isə kənddə qaldın. Mən dəkəndə həmişəlik qayıdacağam, Elçin!Daha gözünü bu şəhərdən çək. Səni bu şəhər öldürdü.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 109

MumyalarSevinc PərvanəOnları tapmışam... tapdım onları - Kərim çağırırdı.İndicə hirsindən beli götürüb yenə yer belləməyəgetmişdi. Anamla deyişmişdilər, yenə o ləçər Nəcibəninüstündə. Qadının iki qızı vardı ətəyində. Gədəni dadandırmışdıözünə. İt əl çəkirdi, motal əl çəkmirdi. Kərimin adəti idi hirsinitorpaqdan çıxmaq. Əvvəlcə aldırmadım. Amma- cəsədlərburdadı, həm də hamısı-bağıranda diksindim. Bu nə deməkdir?Oğlanın başına hava gəlib, nədir?- düşündüm bir an. Bağçayaçatanda gördüm ki, dünən yarımçıq qoyduğu yer qalıb, tutunaltından başlayıb qazmağa. Anamın deyinəcəyini yenə dəaldırmamışdı. – Min dəfə demişəm, madam ki, o zəhmətiçəkirsən, adam balası kimi çək də. Əkin əkiləcək yerləri qaz -anam həmişə azaylanırdı.Heyrətdən gözlərim böyüdü. Cəsədlər olduğu kimiqalmışdı. Mumiyalar kimi. Amma biz onlarımumiyalamamışdıq. Sadiq on beş il əvvəlki kimi görünürdü.Saçları palçıq idi. Burnunun iriliyini də palçıq gizləmişdi.Fındıq boyda görünürdü. Gözünün biri yumulu idi, o biriyarıaçıq. Yarıyumulu gözünə torpaq dolmuşdu. Nağıllardakıkimi deyəsən işıqlı dünyadan doymamışdı. Qar qızın paltarıçürümüşdü bircə. Cəngavərləri, qorxunc və zalım padşahı sırailə ard-arda düzmüşdü Kərim. Acımasızca qətl edilmiş və izitez –bazar ört-basdır edilmiş qurbanların üzündə adamıvahimələndirən kədər, qorxu və ümidsizlik vardı.-Neyləyək onları?- Kərim bığ altı gülümsündü təəssüfhissi ilə.Çiynimi atdım.-İstəyirsən təzədən basdıraq? Amma bu dəfə yaddasaxlayaq bu yeri. -Bəlkə -əlini uzadıb tutun dibindən quru birbudaq götürdü –bunu da baş daşı qoyum bunlara- dedi.Günün günortasında, havada 36 dərəcə istilik, qəfilüşüdüm. Tüklərim biz-biz oldu.- Eləmə, qoy qalsınlar –deyə mızıldandım. Hamısınıcəmi7 nəfər idilər, üç cəngavər, qorxunc və zalım padşah (buhamının tanıdığı Şaxta baba idi ), Qar qız, Sadiq və Sadiqin itiBobi- (qardian öz iti ilə) ətəyimə yığıb gətirdim. Əvvəlcəçimizdirdim, on beş il əvvəl olduğu kimi. Gətirib anamın köhnədəbli cehizlik servantına, atamın şəklinin yanına qoydum.Kərim cəsədləri öz doğma yerlərində görcək, qaşlarıdüyünləndi. Əsəbi bir hal aldı. Qorxdum ki, on beş il öncə anamonları elə bu yerdən alıb üstümüzə fırlatdığı kimi Kərim dəgötürüb vızıldadacaq. Amma o, sadəcə:- Apar onları. Orda durmasınlar, xahiş edirəm- pıçıldadıaz qala.On beş il əvvəl atam Rusiyadan evimizə yeni il bayramınıqeyd etməyə gəlmişdi. Hələ o vaxtlar idi ki, atamın bir rusqadınıyla münasibətdə olduğunu Rusiyadakı yerlilərimiz gəlibkənddə danışırdılar.Kişiləri kəndə çatar-çatmaz arvadlarıyüyürürdü anamın üstünə. Anam inanmırdı. –Nə oldu, kimgedirsə, adını rus qancıqları ilə çıxarırlar-deyirdi. Bir dəfə dəŞapikə xalanı əməlli –başlı qapıdan qovdu.– Sən mənim ərimin rus gözəlçəsi olduğunu deyirsən,110hekayəАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010mən də eşitmişəm ki, öz ərin gəzir orda. Hələ uşaq dapeydahlayıb. Xayınlığından uydurursan bütün bunları.Yeni il axşamına bir gecə qalırdı. Atam gəldi, bizimcəngavərlərimiz, qorxunc və zalım padşah, Qar qız, Sadiq vəonun itiylə. Həmin gecə yedik, içdik. Yeni dostlarımızı isəanamın servantına düzüb yatmağa getdik. Gecənin bir aləmiatamın bağırtısına, anamın hönkürtüsünə oyandıq. Mən bir neçəsaat əvvəl mehribanca bayramı qeyd elədiyimiz otağa keçəndəbir onu gördüm ki, atam anamı bərk itələdi. Anam servantadəydi, qablar töküldü. Saçları öyləsinə üzünə dağıldı, onu heçvaxt bu qədər gözəl görməmişdim. Gözləri böyümüş, dodaqlarışişmişdi, azca titrəyirdi. Bənizi bəmbəyazdı. Yanaqlarıpörtmüşdü. Əliylə salamat qalan qabları və cəngavərləri,qorxunc və zalım padşahı, Qar Qızı, Sadiq və Sadiqin itinisiyirib yerə tökdü. Sağ əlini qan apardı. Aldırmadı. Həminəlinin şəhadət barmağını silkələyib dedi:Bu gündən atanız öldü, uşaqlar. Atanızın Rusiyətdə özgəarvadı da var, uşaqları da. Sizin kimi. Bir qızı, bir oğlu.Səhər hələ doyunca oynamadığımız oyuncaqları ağlayaağlayabağçada basdırdıq. Sonra itirdik oyuncaqların yerini.Heç xatırlamadıq da. Beş il öncə atamın ölüm xəbərini aldıq.Kirli işlərlə məşğulmuş. Oysa onun təkcə bazarda alverləməşğul olduğunu zənn edirdik. Həbs olunubmuş. Türmədəvəfat edib.Cənazəni anama göndərdi rus gözəli. Yas bitdikdən sonraatamın sonuncu dəfə bizə alıb gətirdiyi oyuncaqlar yadımızadüşdü. Kərimlə əlimizdə bel bütün bağçanı ələk –vələk elədik.Oyuncaqları tapa bilmədik. Artıq çürüyüblər, çoxdan torpağaqarışıblar zənn etdik. Amma onlar gözlənilmədən xortdadılar.Bilmirdim sevinim, yoxsa beş il öncə ağlamaq istədiyimoyuncaqları indi ağlayım.Oyuncaqları servantın gözündən alıb küçəyə çıxdım.Əqlim mənə deyirdi hara gedirəm. Amma hissim bunuedəcəyimdən əmin deyildi. Dayımgilə çatdım nəhayət.Həmişəki kimi çardağın altında oynayırdı dayımın kiçik oğlu.Oyuncaqları verdim ona. Sevindi uşaq əməlli –başlı.Bunların adı nə?-soruşdu.Özün ad qoyarsan-deyib həyətdən çıxacaqdım ki, dayımarvadı evin kandarında göründü.- Bıy. Xoş gəlmisən Könül. Bə niyə bəri gəlmirsən. Gəldayınla görüş. Elə indicə gəlib. Sabah axşam daqayıdır.Balacanın xəstələndiyini eşidib tüpərək gəlib. İşləri dəala-yarımçıq qalıb.Dayım arvadına nə dediyim, darvazadan necə çıxdığımyadımda deyil. Amma evə çatıb özümü çarpayıya atdım.Doyunca ağladım. Beş il əvvəlin əvəzinə də.

ədəbi xronikaRasim Qaracarasim.karaca@gmail.comÇağdaş Azərbaycan şeri haqqında açıqlama(Şimali Kipr Türk Respublikasında keçirilən II Uluslararası şeir festivalında məruzə edilmişdir)Azərbaycan çağdaş poeziyasının bu günkümənzərəsini tək bir cümləylə ifadə ehtiyacıyaransaydı - “o, yuxudan oyanma dövrünüyaşayır” demək məncə ən doğru tanımlama olardı.Məcazi anlamda söylədiyim bu fikri bir az dahaaçıqlamağa çalışım. Yenə çox uzaqlardan bir misalgətirərək mövzuya girmək istəyirəm: hər birimizinəsərlərini sevərək oxuduğumuz Məhəmməd Fizuliyləeyni əsrlərdə yaşamış yapon şairi Matsuo Basyonunhaykularını oxuyarkən o dövrün detaylarını gözlərimizönündə canlandıra bilirik, bu şeirlərdə hərşey konkretdir; onları oxuyarkən yüzillərin pərdəsigözlərimiz önündən yox olur, bir anda şairin yaşadığızamanla təmas qura bilirik, bu şeirlərə tutunaraq odövrün insanları, onların duyğu və düşüncələrihaqqında net olaraq bilgi əldə edə bilirik. Basyonunşeirlərində hər şey açıq və birbaşadır, şeylər özadıyla adlanıb, məcazlar burada əsas deyil, yalnızyardımçı vasitədir, şairin duyğuları gözəl sözlərinşərbətiylə ballandırılmayıb. Bu şeirləri oxuyaraq yüzillər öncə yaşamış insanların könül dünyasına dalabilirik, bəlkə dolayısıyla, özümüzün bəşəri saydığımızhisslərimizin tarixi təsdiqini tapırıq. Poeziyaqeyri-adiliklərdəki gözəlliklər deyil, tam əksinə,sadəliklərdəki gözəlliklərdir. Müasir sənət anlayışındabu cəhət çoxdan öz təsdiqini tapıb. Lakinbunların əksinə olaraq, Fizuli də daxil olmaqla, bütünşərq ədəbiyyatının dumanlı bir pərdə içərisindəolduğunu müşahidə etməkdəyiz. Yüz ilə yaxın birdövr ərzində həyat gerçəklərinin realistik bir biçimdətəsvir olunması, dolayısıyla deyil, birbaşa ifadətəcrübəsi Azərbaycan şeirində özünü göstərməkdədir.Özəlliklə Nazim Hikmətin təsiriylə Azərbaycanşerində yeni bir xətt gəlişməyə başlamış, klassikşeirlə paralel bir şəkildə öz varlığını sürdürmüşdür.Sovetlər dönəmində bu axının ən güclü nümayəndəsiƏli Kərim olmuşdur. Fəqət, qapalı bir quruluş olduğuüçün Sovetlər Birliyi bünyəsində yenilikçi (aykırı)bir şair barına bilməzdi, bu şairimizə basqılar sonucunda39 yaşında həyatdan köçmüşdür. Əli Kəriminölümündən sonra Azərbaycan realistik şeirində tənəzzülbaşlayır, melanxolik şairlər önə çıxır, klassik şərqşeirindən və folklordan gələn axın üstünlük qazanır.70-80-ci illərdə realistik şeiri basdıraraq ədəbiyyatortamında təsir gücü qazanan melanxolik poetlərRamiz Rövşən və Vaqif Bayatlıdır.Bu zamandanbaşlayaraq yenə qondarma şərq kədəri, mücərrəd eşqtəzahürləri, ölüm və qara paltarlı qadın motivləri,allah və mələklər Azərbaycan şeirində pərvaz etməyəbaşlayır, yenə şairlərin ayağı yerdən qopur, göy üzüvə ay işığı şeirin daimi komponentinə çevrilir.Maraqlıdır, rəsmi ədəbiyyat sözçüləri Azərbaycanşeirindəki melanxolik xətti dəstəkləmiş, bu illərdətəkrarən klassik qəzələ və aşıq folkloruna qayıdışbaşlamışdır. 90-cı illərdə melanxolik şeirin ən parlaqismi (bu şairlər haqqında danışarkən “parlaq” sözüyerinə düşməsə də) Salam Sarvandır.Bu şair məzarlıqvə ruhlar aləmindən gətirdiyi vəhylərlə bir müddətməşhur olmuşdur.Azərbaycan şeirinin yuxudan oyanma dövrü 2000-ciillərin əvvəllərinə təsadüf etməkdədir. Ölkəninbağımsızlıq qazandığı 1991-ci ildən keçən tam 10 ilərzində Azərbaycan ədəbiyyatı tamamən durğunluqyaşamış, bu illər ərzində Sovetlərdən qalma, ədəbiyyatınkontrol altında tutulması hadisəsi hələ də təsirinisürdürmüşdür. 2000-ci illərdən başlayaraq, azad mətbuatlabağlı bəzi rəsmi qərarnamələr nəticəsində butəsir ortadan qalxmış, gənc yazarlar artıq bağımsızşəkildə öz qurumlarını və mətbuat orqanlarını yaradabilmişlər. Bu hadisə yazıçılıq işində canlanmayasəbəb olmuş, get-gedə ədəbiyyat və bu cümlədən şeirdaha da aktuallıq qazanmışdır.Yeni dövr ədəbiyyatını yaradanlar kimlərdir: RafiqTağı, Həmid Herisçi, Azad Yaşar, Nərmin Kamal,Seymur Baycan, Aqşin, Sevinc Pərvanə, Orxan Eyp,Şərif Ağ, və daha 20 ad. Bu yazarların əsərlərini oxuyarkənAzərbaycan ədəbiyyatının melanxoliyadanartıq tamamən qurtulduğunu söyləmək olar.Azərbaycan şeirinin ən qısa icmalına dair mənim subyektivgörüşlərim bunlardır.Not: Böyük bir gəlişmə sərgiləyən çağdaş Güney Azərbaycanşeri haqqında tam bilgim olmadığına görə burada söylənənləryalnız Guzey Azərbaycan şeirinə şamil edilməlidir.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 111

Poeziyanın uc-uca caladıqlarıLap bu yaxınlarda Azərbaycan RespublikasıMədəniyyət və Turizm Nazirliyi ilə AzərbaycanYazıçılar Birliyi birlikdə “Poeziya Günü” adlı çağdaşAzərbaycan şairlərinin şeirləri toplusunu nəşr ediboxucuların ixtiyarına verib. Kitabın üz qabığında daelə beləcə də yazılıb: “Çağdaş Azərbaycan şairlərininşeirləri”.Kitabla zahiri tanışlıq insanda sevinc hissi doğurur,nə yaxşı deyirsən, nəhayət rəsmi dövlət qurumlarıbelə bir işi görüblər, artıq şeirə, ədəbiyyata qiymətverməyə başlayıblar. Lakin kitabı vərəqlədikcə peşimançılıqhissi insanı bürüyür, Azərbaycan YazıçılarBirliyinin həyata keçirdiyi növbəti bir layihədənövbəti dəfə başdansovdu münasibətin şahidi olursan.Ədəbi ictimaiyyətə adları tanış olmayan “şairlərin”əsərləri, həm də çox zəif, müasir ədəbiyyatqavrayışına uymayan əsərləri almanaxa doldurulub,beləliklə Azərbaycan müasir şeiri haqqında yalançıbir təsəvvür yaratmağa cəhd edilib. Kimdir bu şairlər,bəlkə siz onların adlarını eşitmisiniz: - Afət, AlimMəhərrəmli, Aşıq Əhliman Şirvanlı, Azadə Novruzova,Balayar Sadiq, Elnaz Eyvazlı, Elçin İsgəndərzadə,Dayandur Sevgin, Elşad Ərşadoğlu,Ədalət Əsgəroğlu, Ələmdar Quluzadə, Əli Rzaquliyev,Əlişirin Şükürlü, Ətraf Alməmmədoğlu,Əzizə Ağahüseynqızı, Əziz Musa, Fəxrəddin Ziya,Fərqanə Mehdiyeva, Fəridə Hacıyeva, Güləmail,Gülxani Pənah, Hicran Hüseynova, Hikmət Mahmud,Xalid Mahmud, Xatirə Fərəcli, Xatirə Rəhimbəyli,Xosrov Natil, İlham İnam, İbrahim Yusifoğlu, Xuramanİsmayılova, İltifat Saleh, İslam Sadıq, KəmaləNəsrin, Kərəm Kürqıraxlı, Qafar Süleyman, QaçayKöçərli, Qəgiməli Əhməd, Qiyas Həmid, QiymətMəhərrəmli, Məhəmməd Əli, Mirdamət Əziz, MusaAslanxanlı, Mobil Quluzadə, Nafilə Abuzərli, NamiqHacıheydərli, Nəcimə Babayeva, Nizami Göydərəli,Oqtay Abbasov, Oqtay İsmayıllı, Orxan Adiloğlu,Ramiz Məmmədzadə, Rəhman Babaxanlı, RəşadMəcid, Rəfail İncəyurd, Rəfail Tağızadə, SədaqətƏliqızı, Sərvaz Hüseyinoğlu, Səyyarə Məmmədli,Sona Xəyal, Südabə Sərvi, Süleyman İsmayıl, ŞahməmmədDağlaroğlu, Şəfəq Sahibli, Şövkət HəzinHorovlu, Tofiq Nurəli, Vaqif Bəhmənli, Vaqifİsaqoğlu, Vahid Aslan,Vasif Süleyman, Zahid Xəlil,Zəminə Xınalı - əlbəttə bəzilərinin adlarını eşitmisiniz,məsələn Ədalət Əsgəroğlunun, RəhmanBabaxanlının, Rəşad Məcidin, Aşıq Əhliman Şirvanlının,Vaqif Bəhmənlinin adını..., lakin bu şairlərin“şağdaş Azərbaycan şeiri” qavrayışı içərisində yer almadığısıravi oxuculara da məlumdur.Əyani sübut olsun deyə gəlin şeirlərdən örnəklərənəzər salaq:Camalını ruhuma hör,Görə-görə olmayım kor.Bu eşqi Allahından gör,Gəl aldanma, büt qəlbimə.(İlham İnam, səh. 141)Sən doğuldun ki, qız, insanın hüsnüBir də bu dünyanın çırağı olsun.Mən də Məcnun kimi xəlq olundum ki,Məhəbbət təzədən kamala dolsun.(Oqtay İsmayıllı, səh.236)Gecə-gündüz taraz gəlmir,Qaran yenə boldurb, Tanrım.Mən dərd içim, sən bir ucdanOvcumu doldur, Tanrım.(İslam Sadıq, səh.151)Kitab basdan-sona nakam eşq sızıltılarıyla doludur,Azərbaycan Çağdaş Şeri (sözə bax ha) haqqındatəsəvvür əldə etmək istəyənlər, poeziyanın özü ilədeyil, tör-töküntüləriylə tanış olacaqlar MədəniyyətNazirliyi ilə Yazıçılar Birliyinin birlikdə (!) hazırladığıbu kitabda.Ən acınacaqlısı isə, kitabın giriş hissəsində anonimmüəllif baxın görün nə yazıb: “Əslində bu Azərbaycanşairlərinin dəyərli oxucuya yaradıcılıqhesabatıdır”. Hesabata bir baxın. Ön sözdə deyildiyikimi, 80-ci illərdən üzü bəri, təqribən 30 illik birfasilədən sonra almanax nəşr edilir, və buraya Azərbaycançağdaş şerinin real təmsilçilərinin deyil,ədəbi prosesdə heç bir izi olmayan, ədəbiyyatdaözünü təsdiq etməyi bacarmayan, ikinci, üçüncü vədördüncü dərəcəli şairlərin adları salınır. Nəzərinizəçatdırım ki, almanaxın baş redaktoru xalq şairi FikrətQoca, tərtib edənisə Maarif Soltandır. Mədəniyyətnazirliyində ədəbiyyat və kitab nəşri məsələləri üzrəcavabdeh şəxsin – Vaqif Bəhmənlinin də, şübhəsiz,bu nəşrin meydana gəlməsində yaxından iştirakı olmamışdeyildir. Dolayısyla kollektiv əməyin məhsuluolan və dövlət vəsaiti hesabına dərc olunan bukitabın nə üçün başdansovdu hazırlanmasınınsəbəbini anlamaq çətindir.Oxucular üçün maraqlı olar deyə, kitaba girişsözündən bir cümləni burada gətirmək istəyirəm.Ümumiyyətlə, həyatınız boyu, əziz oxucular, ruhsuzbir yazı örnəyi göstərmək ehtiyacınız olsa həmin bu“Poeziya Günü” almanaxının giriş mətnini nişan verəbilərsiniz: “Azərbaycan xalqının milli bədii təfəkkürformalarından biri olan poeziya min illərin unudulmazdeyim və duyum qaynaqlarını fövqəladə birardıcıllıqla uc-uca calayaraq bu günümüzə daşımış,həqiqətən də qürur hissi keçirməyə layiq bir xəzinəyaratmışdır. Bu sehrli, ecazkar söz xəzinəsidir” – anlamaqolmur, poeziya nə biçim bir canlıdırsa nəyisəuc-uca calayıb söz xəzinəsi yaratmışdır, aydıngörünür ki, bunları yazan açıq-aşkar öskürəyə basıb,almanaxdakı şeirlər də bunu təsdiq etməkdədir.İnanırıq ki, hər il nəşr olunacaq bu almanaxın112АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

gələcək nəşrlərində buradakı tənqidi qeydlər nəzərəalınacaq və gələn nəşrlərdə “Azərbaycan çağdaşşeiri” daha real şəkildə öz əksini tapacaq.Yazmayan yazarların oxumayanoxucuları ölkəsindəMən artıq bu qərara gəlmişəm, biz hamımız böyükyalançılarıq. İlk növbədə özümüz özümüzü aldadırıq.Ədəbiyyat sahəsinə nəzər salmaqla bunu aydınca görməkolar. Bu yazılanları hər kəs öz sahəsinə proyeksiyaedib eyni mənzərəni görsün.Bir baxın, ölkəmizdə nə qədər nəşriyyat var, pisyaxşıişləyir, gecə-gündüz kitab basır, hər gün yenibir nəşriyyatın yarandığını eşidirik, şikayət edəninədə rast gəlməmişik. Kitablar yazılır və basılır, yeniyeniyazıçılar, romançılar, dedektiv yazarları, şairlərnə qədər çoxdur. İnanılmaz haldır, kitab sənayemizaşıb daşır. Dövlət başçısının sərəncamı ilə latın əlifbasındakitabların yenidən çap olunması kimi nəhəngbir layihə həyata keçirilir, üstəlik yeni bir qərarnaməilə 150 adda dünya ədəbiyyatı seriyası nəşr olunmağabaşlayacaq, bəlkə də başlanıb artıq (nədənsə bu işlərəl altından görülür).Sıralarında 1500-dən artıq yazıçını birləşdirənYazıçılar Birliyi adlı nəhəng bir təşkilat, hər nə isə,fəaliyyət göstərir. Azad Yazarlar Ocağı adlı başqa birtəşkilat güya yeni ədəbiyyat yaratmaq istəyir.Yazıçılarımız beynəlxalq yarışmalarda iştirak edir,Qəşəm Nəcəfzadə Hollandiyaya gedir, AnarınMoskvada 6 cildliyi çap olunur, Gürcüstanda vəUkraynada Azərbaycan şairlərinin almanaxı dərc olunur,Rasimin Qaracanın səsi Kiprdən gəlir, SəlimBabullaoğlu Kiyevdə Qabriel Markesin Azərbaycanədəbiyyatına təsiri haqqında məruzə edir, Cingiz AbdullayevAlmaniyadakı bir festivalda Azərbaycanədəbiyyatını təmsil edir, habelə Mədəniyyət və TurizmNazirliyi Çağdaş Azərbaycan şeiri antalogiyasınınəşr edir. Bütün bunlar ədəbiyyat çarxının fırlandığınıgöstərir.Hələ ədəbiyyat jurnallarını, dərc olunan qəzetləridemirəm. Barmaq hesabıyla saysaq, ədəbiyyatla bağlı9 jurnal və 5-6 qəzet buraxılır, qəzetlərin ədəbiyyatəlavələri bura daxil deyil və təqribən bu qədər də internetsaytı yayınlanır – lit.az, kultaz.com,alatoran.org, adyazar.az və s. Slavyan Universitetimüdavimlərinin daha bir qəzet yaymağa hazırlaşdığınıeşitmişəm, nə gizlədim, mən özüm də yenibir ədəbiyyat qəzetini çıxarmağı planlaşdırıram, artıqbu qəzetin internet səyfəsi işləməkdədir.Bir yandan yeni yazıçılar dəstəsi meyadana çıxır, birincilikuğurunda böyük bir yarışma var, ədəbiyyatdavə əbədiyyətdə qalmaq uğrunda gizli və açıq savaşlargedir, ilk şerlərini dərc etdirmək fürsəti tapan gəncyazıçıların çox keçmədən müsahibələri dərc olunur,yaşlı yazıçılar hələ də ədəbiyyatın nə demək olduğuhaqqında özlərinin mücərrəd düşükcələrini istərefirdən, istərsə yazılı basından millətə sunurlar.Hamısını yazdım? İndi gəlirəm əsas demək istədiyimməsələyə.Aya, bu qədər haybıdırığın (güneylilər belə deyir)içində bilirsiniz nə yoxdur? Kitab oxuyan yoxdur!!!Barıt olmasa top sənayesi nəyə yarayarsa, kitab oxuyanolmasa qəzet, jurnal, nəşriyyat və Yazarlar Birliyi(Azad Yazarlar Ocağı da daxil olmaqla) o işəyarayar.Bəli, hər kəs ədəbiyyatın və necə yazmağın feyzindəndanışır və hatta yazır, ancaq insanların kitab oxumamasıheç kimsəni düşündürmür. 300 tirajla dərc olunankitabların satılmaması heç bir yazıçı üçünproblem deyil. Məgərsə bizim yazıçılar dünyanın ənfədakar insanlarıdır. Oxuyan olmasa da yazmaq,bəşər tarixində belə şey görükməyib.Zarafatsız. Yazıçılıq peşəsinə könüldən bağlı olan insanlarsəfalət həddində yaşamağa məhkum ediliblər,bunun belənçi olması heç kimsəni qayğılandırmır.Gözlərimizin önündə yazıçılıq sənəti bir növ kimiAzərbaycanı tərk etməkdədir və ya bu sənətin əsldaşıyıcıları sıradan çıxmaqdadır, fədakarlıq uzun sürəbilməz.Sentyabrın 18-də Prezidentin fərmanıyla 150 cildlikdünya ədəbiyyatı kitablarının dərc olunması üçün 5mln. manatın ayrıldığı mətbuatda xəbər verilib. 1kitab təqribən 33 000 manata başa gələcək, deyilənəgörə 25 000 tirajla dərc olunacaq.Azərbaycan yazıçısının nə kitabı yazmağa, nə də dərcetdirməyə vəsaiti, hətta dərc etdirsə belə, bu kitabdangələn gəlirə ümidi yoxdur. Çünki kitab oxuyan yoxdur!Azərbaycan Parlamentində Mədəniyyət Komissiyasıfəaliyyət göstərir. Kitab bazarının, oxucu faizinin,yazıçı-oxucu münasibətlərinin və gənc ədəbiyyatımızındurumu haqqında bu komissiyada statistikbilgi varmı? İstər Mədəniyyət Komissiyasının, istərMədəniyyət Nazirliyinin, İstərsə Dövlət YazıçılarBirliyinin kitab bazarı, naşir-yazıçı problemləri vəyeni meydana çıxan yazıçılar haqqında bilgisi, şübhəsiz,vardır, lakin bu bilgi heç bir sosioloji sorğuya vəstatistik göstəriciyə əsaslanmır və heç bir ciddiaraşdırmaya tabe tutulmayıb.Dolayısıyla, özümüz özümüzü aldatmaqla məşğuluq.Guya biz də ölkəyik, guya bizim də mədəniyyətnazirliyimiz, yazıçıra birliyimiz və yazıçılarımız var,guya bizdə də nəşriyyatlar parta-part işləyir, kitablardərc olunur, guya bizdə də kitab oxuyan var.Latın əlifbasıyla yenidən nəşr olunan kitablar kitabxanalarapulsuz paylanmalıykən, hər yanda bukitabların pulla satıldığını müşahidə edirik. (Kitabınüstündə qiyməti olsaydı, belə olmazdı.) Bu kitablarınbir çoxuna ümumiyyətlə tələb yoxdur (məsələn,Rəsul Rza, İlyas Əfəndiyev, Səməd Vurğun kimimüəlliflərin çoxcildliyinə, hərəsindən 1 cild yetərliydi,yaxud “1001 gecə nağılları”na 5 cilddə hansıağıllı razılıq verib), lakin bir qisminin (əsasən sö-АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 113

zlüklər və ensiklopediyaların) qiyməti tələbə görədəyişir, 10 manata, bəzən 15-20 manata satılır.Satılan kitabların qiyməti bir tələbənin cibinə görədeyil. Kitab işini bazar iqtisadiyyatı ixtiyarına buraxmaqbu gün burada özünü doğrultmur. Bəs dövlətinmədəni siyasəti necə olsun. Bu dövlət bu millətinmaraqlarını ifadə etməlidir, onu taleyin və ya bazarınixtiyarına buraxmamalıdır. “Canı varsa yaşayacaq”prinsipi cəngəllikdə keçərli ola bilər. Cəmiyyət tənzimlənməlidir,özü də ağıllı adamlar tərəfindən. Özəllikləkitab kimi müqəddəs deməyim, milli strateji birməsələnin rüşvətxorların ixtiyarına buraxılması,nəşriyyat-kitab dükanları-yazıçı-oxucu münasibətləriniqapsayan ağıllı bir konsepsiyanın olmamasıfaciədən artıq, təhlükəlidir!Məncə kitab bazarındakı qiymətlər dövlətin monopoliyasındaolmalıdır. Parlament Mədəniyyət Komissiyasınınsədri cənab Nizami Cəfərovun diqqətini buməsələyə cəlb edirəm, lütfən bu məsələni Komissiyaiclaslarında gündəmə gətirsin və həllinə nail olsun.Madəm dövlətin pulu çoxdur, kitabların bütün satışşəbəkələrində ucuz və fiks qiymətlərlə satılmasıtəmin olunmalıdır. Gənc yazarların əsərlərinin dərc olunmasınagüzəştli şərtlər qoyulmalıdır, nəşriyyatkəsirləri dövlət tərəfindən qarşılanmalıdır. Nəşr olunankitabların bütün rayonlara paylanması üçün DövlətKitab Yayım Şəbəkəsi, habelə ayrıca Respublika KitabSatış Dükanları Şəbəkəsi yaradılmalıdır... Oxucular özxoşuna buraxılmamalıdır. (Bunun yollarını geniş şəkildəyazıb ilgili mərcilərə təqdim edə bilərəm.)Kitab oxuyan yoxdur və ya ölkədə kitab oxuma faiziaşağı düşüb – bu bir reallıqdır. Bunu cəmiyyətinbədənində əmələ gəlmiş bir yara kimi düşünməliyikvə sağalma yollarını axtarmalıyıq. Yoxsa cəmiyyəthər xəstəliklə belə asanlıqla barışsa əlbəttə çökər.Necə ki çökmüş.Müxtəsər Azərbaycan tarixiMəmməd İsmayılın 70 yaşı tamam oldu. Bumünasibətlə onu təbrik edirəm. Bu cür iradəli,əyilməz bir insan. Polad sınar, əyilməz misali.Uca Təfəkkürün (Tanrının) insana bəxş etdiyi bu qısaömrü öz istədiyin kimi yaşamaq, bəlkə mübarizəninön sıralarında olmasa da, amma yenə də özünün lalsükutuyla dirəniş sərgiləmək və sifətini dəyişmədəndə yaşamağın mümkün olduğunu göstərmək – bizimzamanımızda nadir sayılacaq hadisədir.Şairlərin taleyi gözlər önündə olur həmişə, bu onlarınbədbəxtliyi deyil, əksinə xoşbəxtliyidir, beləcə, açıqtale ilə yaşamaq, özün özünə büdrəmə şansınıburaxmadan – Məmməd İsmayılın nümunəsindəolduğu kimi.Məmməd İsmayılın taleyi mənim gözlərim qarşısındaolub, başqa sözlə o, mənim görmə bucağımdakı,şeiriyyət anlayışımın kapsama alanındakı şairlərdənbiri olub. Şeir və ədəbiyyatla ilk tanışlığımzamanında Məmməd artıq şöhrətinin zirvəsindəydi,mənim kimi bu yolu yenicə getməyə başlayan colmacocuqüçün bir örnək idi. Lenin Komsomolumükafatını almışdı, neçə dildə kitabları çıxmışdı,yarı mistik, yarı realist şeirləriylə gənc yazıçılarındiqqət mərkəzində idi. 80-ci illərin əvvəllərində, məntələbə olduğum vaxtlarda, Sabir Rüstəmxanlı, NüsrətKəsəmənli və Məmməd İsmayılla Universitetsalonlarında keçirilən görüşlərdə ayaq üstə yertapmaq üçün gərək bəxtin ayaq üstə olaydı. Bugörüşlərdən pozitiv enerji alırdıq, sətirlərin alt qatınasıxılmış informasiyanı açmaq sevimliməşğuliyyətimiz idi. “Bir adam yol gedir bizdənqabaqda, Amma bir adam da bizdən sonra var” –yasaqlar ölkəsində necə mənalıydı bu sözlər.Məmməd özü yol açan bir insan idi. Gerçəkdən, sadəxalqın içərisindən çıxmış məhrəm bir insan.Bilinməzdən bilinməzə yol gedirdi, kimlərsə ona yolaçmışdı, o da kimlərəsə yol açmalıydı.80-lərin sonunda Məmməd İsmayıl “Gənclik”jurnalının redaktoru təyin edilmişdi. Durğunluqillərinin damğasını öz üzərində daşıyan (hələ dədaşımaqda olan) “Ulduz” və “Azərbaycan”jurnallarıyla müqayisədə bu jurnal, sözün əslmənasında, yeni nəfəs idi, orada çap olunmaqprestijli sayılırdı, tirajı yüz minin üzərində idi.Şeirlərim ilk dəfə, 1989-cu ildə bu jurnalda dərcolunmuşdu. 19 yaşımdan başlayaraq, tam 10 ilboyunca jurnal və qəzetlərə aramsız yürüşləriminnəticəsində bunu əldə etmişdim, 3 şeirim “Gənclik”jurnalında çap olunmuşdu. İşə bax! Bu 10 ildəkimlərə ağız açmamışdım, bu yolda nə qədər zaman,enerji və pul xərcləmişdim. Demək 1 şeirimin dərcolunmasından ötrü Sovet hökuməti laxlamalıydı.Şeirlərim “eksperiment” yarlığıyla dərc olunmuşdu.Çünki Məmməd bəylə sənət anlayışlarımız fərqli idi,şeirlərimi qəbul etmirdi, “sənin kimi şairlərinüzündən Avropada şeir oxuyan yoxdur” deyirdi mənə.Ancaq, fərqli düşüncəyə meydan verəcək qədər açıqgörüşlü bir insan idi. Məmməd İsmayıl mənə yaxşılıqetmişdi. O zamanlar jurnal redaktorları gənc biryazıçının əsərini vəzifə borcu olaraq dərc etmirdilər,bu onların yaxşılığı idi.89-90-cı illərdə “Gənclik” jurnalının yanındafəaliyyət göstərən ədəbiyyat dərnəyində şeir-sənətüzərinə dartışmalarımız, o qarışıq siyasi dövrün işıqlıyaddaşına çevrilib. Burada Məmməd İsmayılın özdavamçıları vardı – indi ədəbiyyatda izi-sorağıolmayan adamlar. İnsanın nə dərəcədə haqlı olduğunuonun davamçılarına baxaraq söyləmək mümkündür.Gərçi, Məmməd İsmayıl bir istisnadır.O, qeyri-adi taleyi olan bir insandır. Komsomolməktəbinin yetirməsi, Xalq Cəbhəsinin öncüllərindənbiri, Müstəqillik dövrünün mühaciri.Buna müxtəsər Azərbaycan tarixi də deyə bilərik.114АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Natiq Cavadlı ilə söhbətRasim bəy, Azərbaycanda kitab satışının durumununecə qiymətləndirirsiniz?- Təkcə kitabların tirajına nəzər salsaq, artıq mənim danışmağımaehtiyac qalmaz. Bir neçə il əvvəl kitablar 500 tirajla nəşrolunanda çox adam bunu fəlakət kimi qəbul edirdi. İndi artıqhəmin rəqəm orta hesabla 300-ə bərabərdir. Kitab satışmərkəzlərinə nəzər salın - rus dilində kitabların yanında anadilində kitablar bir küncə sıxılmış vəziyyətdədir. Bu onu göstərirki, Azərbaycan hələ də Rusiyanın mənəvi əsarətindədir.Azərbaycan yazıçısı və oxucusu, intelligensiyası bu kitablar kimiküncə sıxışdırılıb. Bu xalqın ziyası öləziməkdə və sönməkdədir.Azərbaycan xalqı bəlkə cismən ayaq üstədir, ancaq mənəvicəhətdən o, ölümə çox yaxınlaşıb. Ümumən ölkəmizdə elmin,savadın, mədəniyyətin durumunu fəlakətli görürəm. Kitabaqədərki prosesdə yazıçının, alimin, jurnalistin, kitabdan sonrakıprosesdə ümumən oxucunun durumu başlı-başına buraxılıb.Kitabla bağlı dövlət qurumlarında (Milli Kitabxanada, YazıçılarBirliyində, Mədəniyyət Nazirliyində, parlamentin Mədəniyyətkomissiyasında və s.) konseptual islahatlar aparılmalıdır. Əkstəqdirdə, ümumi mədəni səviyyə daha da aşağı düşəcək.- Bəlkə oxucuların səviyyəsi baxımından öz dilimizdənəşrlər azdır?- Oxucuların səviyyəsi ya zəlzələdən, ya da vəlvələdənaşağı düşüb. Bu problem araşdırılmalıdır.- Bəs siz yazarlar bu istiqamətdə hansı işləri görməliolduğunuzu bilirsinizmi? Yəni şair və yazıçıların mövcudgerçəkliyi işıqlandırmadığı haqqında qənaəti bölüşür -sünüzmü?- Bunlar biri-birini şərtləndirən məsələlərdir. Oxucuolmalıdır ki, yazıçı da olsun, həm də yaxşı əsər olmalıdır ki,oxucu oxusun. Ancaq bunların hansı birinci başlayır sualınacavab vermək çətindir. Hazırda vəziyyət elə həddədir ki, yaxşıəsər yazılsa belə, oxuyan yoxdur. Məsələn, deyə bilmərik yaxşıəsərlər yazılmır. Yaxşı əsərlər yazılır. Konkret Seymur Baycanınbu günlərdə oxunaqlı bir əsəri çapdan çıxıb, dinamik bir süjetivar, oxuduqca əlindən yerə qoymaq istəmirsən, həyəcanlasonunu maraq edirsən. Buna bənzər romanlar Rusiyada 100 mintirajlarla buraxılır. Yaxud Rafiq Tağının son hekayələri, HəmidHerisçinin yeni çapdan çıxmış kitabı oxucumarağına cavab verəcək əsərlərdir. Buəsərlərdə mövcud gerçəklik yetərincəişıqlandırılıb. Lakin məsələ bunda deyil.Ədəbiyyat polemikaları səngiyib, busahənin üzərində sanki görünməz bir tabuvar. Müstəqil yazıçı sözünə ölkəmizdəqəsd var, o, bilərəkdən devalvasiya edilib.Təkcə ədəbiyyat sahəsində deyil, bütünsahələrdə fərqli düşüncənin, müstəqildüşüncənin meydanı daralıb.- Belə nəticə çıxarmaq olarmı ki,günahı həm də oxucularda görürsünüz?- Oxucu deyəndə, onlar fərdlərdənibarətdir və bu fərdlərin hər birinin özünəgörə zövqü var. Ona görə də oxucudandanışanda, əgər belə insanlar varsa, bir adamı göz önünəgətirmirəm, oxucu müxtəlif xarakterli, tipli insanlar deməkdir.Onların hər birinə fərdi yanaşmaq lazımdır. Sosioloji sorğukeçirilməlidir, nə üçün oxumadığı və ya nə oxumaq istədiyiöyrənilməlidir. Günahı oxucuda görmürəm. Günah daha çoxTəhsil, Mədəniyyət nazirliklərində, Yazıçılar Birliyində, TVşirkətlərində, dövlətin bu sahəylə bağlı qurumlarındadır.- Bəlkə yaxşı əsər yazmaq lazımdır?- “Yaxşı əsər” nə deməkdir, əvvəlcə gərək bunu aydınlaşdıraq.Yazıçılar elə yaxşı əsər uğrunda mübarizə aparırlar.Ümumiyyətlə, ədəbiyyat ayaq üstə dayanmaqdan ötrü həmişəmübarizə aparıb. Ötən əsrin əvvəllərində radio kəşf ediləndə beləfikir vardı ki, artıq heç kim kitab oxumayacaq. Eyni vəziyyətkinematoqraf meydana çıxanda da özünü göstərdi. İndi dəəlahəzrət internet, ümumiyyətlə, mütaliə anlayışını çox arxaikbir duruma gətirib. Mədəni ölkələrdə internet bumunun kitabatəsirsiz ötüşməsi üçün müəyyən proqramlar həyata keçirir, buproblemi dərindən araşdırırlar. Bizdə isə bu məsələ taleyinixtiyarına buraxılıb. Mən də bilirəm, yaxşı əsər yazmaq lazımdır,ancaq indi bizim orta statistik oxucunun yaxşı deyəcəyi əsəriyazmaqdan ötrü nəsə qeyri-təbii bir qabiliyyətin olmalıdır.- Siz Seymur Baycanın, Rafiq Tağının, HəmidHerisçinin adlarını çəkdiniz. Düşünmürsünüzmü ki, onlarınəsərlərini yalnız kiçik bir qrup oxuyur?- Düşünürəm və başa düşürəm, ümidimi itirməyimin bahasına...Mən hesab edirəm ki, Seymurun son əsəri oxunaqlıdır.Savadı olan hər bir adam həmin əsəri oxusa, şübhəsiz, xoşunagələcək. Çünki kitab sadə dildə yazılıb, canlı həyat hadisələriyləzəngindir. Bu əsər kütləvi rəğbət qazana bilər. Həmidin “Əli,Nino, Bakı” adlı romanı, məncə, daha hazırlıqlı oxuculartərəfindən tələb oluna bilər.- Siz özünüz yeni nə yazırsınız?- Bəzi şeylər yazıram, əlbəttə.- Amma bəzi həmkarlarınız «Rasim Qaracada məmurlaşmagedir» kimi fikirlər işlədir, sizi Anara oxşadırlar…- Məmur «əmrdə olan» deməkdir. Mənim başımınüstündə amir yoxdur axı. Özüm də avtoritet tanıyan birisideyiləm, heç vaxt heç kəsin qarşısında boynumu büküb (əllərimiönümdə çarpazlayaraq) dayanmamışam,yalnız özüm özümün əmrində olmuşam.- Bu sualı ona görə sizə ünvanladımki, 2003-cü ilin oktyabr hadisələrindənsonra «Yaquar yerişli zaman» almanaxındaAYO-nun bəyanatında bundan sonrasiyasətlə məşğul olmayacağı bildirilmişdi.Hansı səbəbdən belə bir qənaətə gəldiniz?- Həmin bəyanat mövcud durumdakıyazıçı statusuna bir etiraz idi. “Azərbaycanyazıçısı hakimiyyətdə olan və olmayan hərhansı siyasi partiyanın nökəri və qulluqçusudeyil, bundan sonra o, heç bir zamandövlətdən təltif almaq naminə həqiqətə gözyummayacaq, həqiqət təhlükəli olsa belə onusöyləməkdən çəkinməyəcək” - həminАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 115

əyanatın bir bəndi belə idi. Belə bir açıqlama yazıçımüstəqilliyinə bir çağırış idi. Bir cəmiyyətdə yazıçı müstəqildeyilsə, bu və ya digər mənada hakimiyyətin yanındadırsa, buçox pis göstəricidir. Bizim bəyanatla əlbəttə ki, heç nədəyişməyib; yenə də yazıçılar parlamentdə, hakimiyyətin önsıralarındadır. Guya eyni zamanda müstəqilliklərini qoruyubsaxlayıblar, ürəklərinin dərin qatlarında öz etirazlarını dabildirirlər. Bu məsələnin içində çox guyalar var. Müstəqil yazıçıanlayışı Avropa maarifçilik dövrünün meyvəsidir. Yazıçıcəmiyyətə təsir edən bir fiqur kimi oyanış dövrünün məhsuludur.Məsələn, Erasmus haqqında deyirlər ki, yazıçı adının mötəbərlikqazanmasında ilk dəfə bilavasitə onun rolu olub. Bu adamdansonra yazıçılıq sənəti prestijli sayılmağa başlayıb. Dünya üzündəisə ən çox bizim ölkədə yazıçı adı dəyərini itirib.- Bəs bu gün vəziyyət necədir?- Müstəqil düşüncəli yazarları Azad Yazarlar Ocağısıralarında görə bilərsiniz. 1501 üzvü olan Yazıçılar Birliyindəmüstəqil düşüncəli yazıçıya rast gəlinməz. Bu ola da bilməz,çünki dövlətdən təltif alan və ya almaqdan ötrü növbə gözləyənyazıçı müstəqil sayıla bilməz. Hindistanlı filosof İnayət Xanınbir cümləsini sitat gətirmək istəyirəm: «İnsanı qanadlandıran ikişey vardır - azadlıq və təmənnasızlıq». Sözün təsiri o zaman olurki, o, sənin iradəndən və azadlıq düşüncələrindən qaynaqlanır.- Məlum bəyanatınız da azadlıq düşüncələrindən qaynaqlanmışdı?- Bütün sahələrdə, nəhayət, köhnə dövrün sona çatdığışərti zaman nöqtəsinin göstərilməsi zəruridir. Yoxsa bütün siyasiictimaidəyişmələrin nə üçün baş verdiyinin bir mənası olmazdı.Biz öz bəyanatımızla yazıçılar qarşısında belə bir zaman ayrıcınıelan etdik. Bəyanat, əlbəttə, çox şeyi dəyişmir, ancaq nəzəricəhətdən bu lazımdır.- Məgər 2003-cü ilə qədər siyasətlə məşğul olmurdunuz?- Siyasətlə məşğul olmamaq imkan xaricindədir. 40 qəpikverib qəzet almağın özü siyasi bir aksiyadır. Lakin yazıçınınvəzifəsi başqadır, necə olursa-olsun, öz səsini satmamalıdır.- Rasim bəy, bəs ölkədəki problemlərə münasibətbildirmək borcunuz?- Mən hesab etmirəm ki, problemlərə münasibətbildirməklə insan öz borcunu bitirmiş olsun. Əməli fəaliyyətönəmlidir. Belə bir deyim var: qaranlığa münasibətbildirməkdənsə, bir şam yandırmaq dahayaxşıdır. Deyə bilərsizmi «Alatoran»jurnalının buraxılması dolayısı iləproblemlərə qarşı deyil, ən azındanədəbiyyat sahəsində? Mən «münasibətbildirməkdə» özümü borclu saymıram,bizimki münasibət bildirməkdən keçib,durumumuz mənə görə daha fəcidir...İnsanı iş, zəhmət xilas edəcək - mən bunainanıram.- Məgər «60-cılar»la toqquşmanızbir siyasət deyildimi?- Ola bilsin, siyasət idi, mən bunuölçə bilmərəm. Hər halda, toqquşmaxatirinə bir toqquşma deyildi. «60-cılar»ədəbiyyat təkəli (inhisarı) yaratmaqistəyirdilər, təqribən 15 il ərzində Anar116АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010başda olmaqla yeni gələnlərin yaradıcılıq təşəbbüsünü boğmağıbacardılar, lakin 2001-ci ildən etibarən bu mümkün olmadı. AzadYazarlar Ocağı timsalında onlar ciddi maneəyə rast gəldilər vənəticədə demək olar, mənəvi iflasa uğradılar. Tarixi baxımdanyanaşsanız, bəli, bunun siyasi bir anlamı var idi. Sovet ideologiyamaşını olan Yazıçılar İttifaqı müstəqilliyimizin yalnız 10-cuilində neytrallaşdırılırdı. Bəlkə də siyasi partiyaların eləmədiyinibiz elədik. Ən azı məlum adamlar ifşa olundu, müstəqildüşüncəli bir qrup gənc yazıçı yetişdi ki, bu günün əsərləriniyaradan onlardır.- Bəlkə sizin addımlarınız hakimiyyətdə kiməsə lazımidi?- Fala baxmaq istəmirəm. Bunlar spontan olan hadisələridi.- Ona görə bu sualı verdim ki, Anarın özünü dəhakimiyyətdə sevməyənlər var…- Bu məni maraqlandırmır. Hər halda, indiki hakimiyyətAnarı vursa belə o, pozitiv bir fiqura çevrilmir. Bu adamın adınıçox çəkirsiniz, böyük ədəbiyyat baxımından ona qiymətversəniz, inanıram düşüncələrinizi çox da məşğul etməyəcək.Anar, Elçin, Əkrəm - sosializm romantikasının efemernümayəndələridir. Dünya çapında bunların dəyəri belədir.Seymur Baycanın bir romanında olan həyat gerçəkliyi bu üçyazıçının bütün əsərlərində yoxdur. Bu adamlar yaradıcılıqmübahisəsini sıfırlaşdırıb və ədəbiyyat aliçiliyinə çox böyükziyanlar vurublar. Yaxşı olar ki, onlar haqqında danışmayaq.- «60-cılar»la mübarizə bitdi, yoxsa davam edir?- «60-cılar»la məsələ həll olundu. Artıq bundan sonrakıədəbiyyatda sərbəst üfüq var, «60-cılar» isə unuduldu və tarixəqovuşdu. Canlı olsalar da, onlar artıq tarixdirlər. Get-gedə tarixsəhifəsində də onların yeri daralacaq və tamamilə silinib yoxolacaqlar.- Bəs Siz özünüz ədəbiyyat tarixində qalacaqsınızmı?- Mən öz missiyamı tamamlayıb çəkiləcəm. Bu missiyamənim şəxsi iradəmdən qaynaqlanır. Ədəbiyyat tarixində qalmaqməsələsinə isə soyuqqanlı baxıram. Olmaya da bilər, ancaqbunun əksi də istisna deyil.- Rusiyalı yazıçıları - Pelevini, Sorokini Azərbaycanasizlər tanıtdınız. Bəs özünüz necə, Rusiyada yaşadığınızillərdə bu ölkənin ədəbi ictimaiyyəti ilə təmas yaradabilməzdinizmi?- Təəssüf ki, arzum olsa da, imkanlarımbuna uyğun deyildi. Həm də mən Moskvanınmərkəzində deyildim, bir az kənarda idim.Amma cəhd edirdim, özümün tanıdığım,görüşdüyüm adamlar vardı. Açığı, Moskvadaolduğum illərdə ezoterik ədəbiyyata aludəolmuşdum, həyatın mənasını tapmağaçalışırdım. Daha sonra Rusiyanın ucqarlarınaköçdüyümə görə belə imkanlarım olmayıb.- Bəs rus ədiblərinin Rusiyada açdığıcığırı AYO Azərbaycanda edə bildimi?- Bilirsiniz, biz özümüzü onlarabənzədib nəsə etməmişik. Sadəcə,bacardığımızı etmişik. Əlbəttə, çox az işgörülüb, ancaq nələrəsə can atılıb, gücümüzünyetdiyi qədər.

Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatçılarıBİR NЕÇƏ SÖZDünyа ədəbiyyаtının 1901-ci ildən bu günə kimi Nо bеlmükаfаtınа lаyiq görülən ünlü simаlаrı hаqqındа bir sоrаqkitаbçаsı hаzırlаmаq fikri çохdаn, lаp çохdаn bеy nimdə dоlаşırdı.Аmmа hər bir kitаbın yаzılmаsındаn hеç də аsаn оlmаyаnbаşqа mühüm cəhət оnun əhəmiyyətini bаşа dü şən, оnа zərurətyаrаndığını görən insаnlаrın, dоst və həm fikirlərin tаpılmаsıdır.“Ədəbiyyаt üçün nə еdə bilə rik?”- bu ilin yаyındа Bаkıdаməzuniyyətdə оlаrkən ədəbi zövqünə inаndığım dоstum, BаkıSlаvyаn Uni vеrsitеtinin rеktоru, prоfеssоr Kаmаl Аbdullа ilə bubаrədə fikir mü bа diləsi аpаrırdıq. Həttа öz bахış аçımızdаnədəbiyyаtın mаhiyyətini şərh еdən şərikli bir əsər yаzmаq üzərindədüşünürdük. Sоn illər rəhbərlik еtdiyi Univеrsitеtdə bir sırаmühüm işlərlə yаnаşı, həm də “Filоlоqun kitаb ха nаsı”sеriyаsındаn dünyа еlmi, ədəbi və fəlsəfi irsindən аy rı-аyrıqiymətli nümunələrin çаpınа nаil оlаn və bunun lа dа mə də -niyyətimizə həqiqətən də böyük хidmət göstərən Kа mаl Аbdullаədəbiyyаt sаhəsində Nоbеl mükаfаtı lаurе аtlаrı hаqqındа kitаbidеyаsınа dərhаl tərəfdаr çıхdı. Bеlə bir kitаbın аrtıq növbəticildləri üzərində iş gеdən “Filо lо qun kitаbхаnаsı” sеriyаsındаnnəşrinin məqbul, həttа tа mа mi lə qаnunаuyğun оlduğunubildirdi...Təbii ki, qаrşınızdаkı tədqiqаt əsəri dеyil. Təkcə bir Nоbеllаurеаtı hаqqındа оnlаrlа, yüzlərlə kitаb yаzıldığı hаldа yüzdənçох ədəbiyyаt nоbеlçisinin yаrаdıcılığındаn bir kitаbdа söhbətаçmаq, оnlаrdаn bəzilərinin həqiqətən də ədəbiyyаt hаdisəsinəçеvrilmiş əsərlərini həttа ən ümu mi şəkildə bеlə təhlil еtmək qеyrimümkündür.Оnа görə də bilərəkdən dаhа çох biоbibliоqrаfikхаrаktеrli məlu mаtlаrа üstünlük vеrmişəm. Sаdəcə, Nоbеllаurеаtlа rının tərcümеyi-hаl fаktlаrını, mühüm əsərlərininаdlаrını və yаzılmа, yахud tаmаşаyа qоyulmа tаriхlərini, оnlаrhаq qındа müаsirlərinin bəzi fikir və mülаhizələrini diqqətə çаt -dırmаğа çаlışmışаm. Çаlışmışаm ki, bir qədər ümumi ştriх lərlə dəоlsа, hər lаurеаtın nisbətən görümlü pоrtrеti yаrаdılsın. Оnunhəyаtı, mühiti, şəхsiyyəti və yаrаdıcılığı hаqqındа охucu özündəmüəyyən qənаət hаsil еdə bilsin. Ən аzı hər hаnsı bir Nоbеllаurеаtı ilə bаğlı ümumi, еlе mеntаr məlumаt əldə еtmək istəyəndəbu kitаb аz dа оlsа оnun köməyinə yеtişsin.Yаrаdıcılıq zəhmətləri Nоbеllə mükаfаtlаn dır ı lаn lа rınhаmısını qеyd-şərtsiz dünyаnın ən yахşı yаzıçı lаrı hе sаb еtməkdоğru оlmаzdı. İndiyə qədər yаlnız 105 yа zı çı Nоbеl lаurеаtı оlub.Dünyа хаlqlаrının müхtəlif dillə rində, müхtəlif еstеtik-mədəniənənələr əsаsındа yаrа nаn ədə biyyаt isə ucu-bucаğı görünməyənbir оkеаndır. Bu bа хım dаn Nоbеl аlmаğа lаyiq оlаn qüdrətli sözustаlаrının sаyı yuхаrıdа хаtırlаtdığım mütəvаzi rəqəmdən qаtqаtçохdur.İstənilən hаldа, Nоbеl mükаfаtı аrtıq ədəbi brеnddir,bаşqаlаrı ilə müqаyisədə üstünlüyün, ədəbi ucаlığın rəm zidir. Həril yüz minlərlə, milyоnlаrlа охucu оktyаbrın 9-u, ədəbiyyаtsаhəsində növbəti Nоbеl lаurе а tının аdının аçıqlаnаcаğı günüsəbirsizliklə gözləyir. Əlbəttə, bir çох hаllаrdа ədəbiyyаthəvəskаrlаrının, ədəbiyyаt bilicilərinin еhtimаllаrı ilə İsvеçАkаdеmiyаsının qərаrlаrı üst-üstə düş mür. Аmmа bu yеnilаurеаtın şəхsiyyət və əsərlərinin mədəni dünyаnın gündəmindəmühüm yеr tutmаsınа, yаrа dıcılığınа mаrаğın əhəmiyyətlidərəcədə аrtmаsınа mаnе оlа bilmir.Nоbеl lаurеаtlаrının irsi yаlnız оnlаrın mənsub оl duq lаrıхаlqlаrа, dillərə və mədəniyyətlərə məхsusdеyil. Bu sənət inciləri bütün dünyаnınmənəvi sərvətidir. Kitа bın yаzılmаsındаəsаs məqsəd ümumdünyа söz хəzinəsiniyаrаdаnlаrı ümumi şəkildə də оlsа,Аzərbаycаn охucu su nа təqdim еtməkdir.Düşünürəm ki, Nоbеl lаurе аt lаrınınşəхsiyyətləri ilə tаnışlıq hər şеydən öncəоnlаrın əsərlərinə mаrаq оyаndırаcаqdır.Vilаyət Quliyеv5 nоyаbr 2008-ci il, Vаrşаvа901-ci ilSÜLLI PRÜDОM(16 mаrt 1839 – 7 sеntyаbr 1907)Ədəbiyyаt sаhəsində ilk Nоbеl lаurеаtı RеnеFrаnsuа Аrmаn Pru dо mun аdı indi frаnsız ədəbiyyаtı mütə -хəssisləri istisnа оlunmаqlа, çох аz аdа mа məlumdur. О,Pаrisdə dо ğul muşdu. Iki yаşındа аtаsını itirdiyindənəmisinin himа yəsində böyümüşdü. Ilk təhsilini Bоnаpаrtlisеyində аlmış dı. Dəqiq еlmlərə, хüsusən də riyаziyyаtаmаrаğı böyük idi. Lisеyi bitirdikdən sоnrа mühəndisiхtisаsınа yiyələnmək üçün məşhur Pоlitехnik məktəbinədахil оlmаq istəsə də, göz lərində yаrаnаn prоblеm bunаimkаn vеrməmişdi.Еrkən gəncliyindən “həyаt univеrsitеtləri” kеçənRеnе ilk pоеtik məcmuəsini – “Stаnslаr və şеirlər” kitаbını1865-ci ildə çаp еtdirmişdi. Kitаb dövrün görkəmli tənqid -çi lərindən biri – Şаrl Sеnt-Böv tərəfindən hərаrətlə qаrşı lаn -mışdı.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 117

Uğurlu pоеtik dеbüt Sülli Prüdоmu yеni ахtаrışlаrаruhlаndırmışdı. Növbəti illərdə çаpdаn çıхаn “Аvgi tövlə -ləri”(1866), “İtаlyаn cizgiləri” (1868), “Tənhаlıq” (1869)məc muələri оnu ədəbi dаirələrdə dаhа yахşı tаnıtmışdı.Cаvаb sız məhəbbət, din-еlm qаrşıdurmаsı bu şеirlərin əsаsmövzusunu təşkil еdirdi.Gənc yаşlаrındа ədəbi şöhrət qаzаnsа dа şаirin sоn -rаkı həyаtı аcılаrlа dоlu оlmuşdu. Əmisi qızındаn аilə qur -mаq təklifinə rədd cаvаbı аldığındаn ömrünün sоnunа qə dərеvlənməmişdi. 1870-ci ilin əvvəllində bir nеçə gün içə ri sindəəmisini, аnаsını və хаlаsını itirmişdi. Həmin ilin iyul аyındаFrаnsа-Prussiyа mühаribəsi bаşlаyаndа Sülli Prüdоm dаkönüllülər sırаsındа Vətəninin müdаfiəsinə qоşulmuşdu.Pаrisin mühаsirəsi zаmаnı üzləşdiyi məhru miy yətlər sоnrа -lаr səhhəti üçün ciddi prоblеmlər yаrаt mışdı. Аyаqlаrı tutul -duğundаn Sülli Prüdоm uzun müddət yаtаq хəstəsi оlmuş du.Lаkin хəstə yаtаğınа düşməsinə bахmаyаrаq, frаn sız хаl -qının milli sаvаşınа təkcə silаhlа dеyil, qələmlə də yаr dımgöstərməyə çаlışmışdı. 1870-ci ildə оnun hərbi-vətən -pərvərlik ruhlu şеirlərinin tоplаndığı «Hərb təəs sü rаtlаrı»”kitаbı çаp еdilmiş və böyük pоpulyаrlıq qаzаnmışdı.Аntik pоеziyаnın təsirini yаrаdıcılığındа həmişə hissеdən Sülli Prüdоmun bəzi əsərlərinin mövzu və idеyаsıqədim dövrdən götürülmüşdü. Məsələn, «Ədаlət”» (1878)fəl səfi pоеmаsı qədim Pоmа şаiri Lukrеtsinin təsiri ilə yа -zılmışdı. Müəllifin fikrincə, insаn ədаləti хаrici аləmdə dеyil,öz dахilində ахtаrmаlıdır. «Хоşbəхtlik”» (1888) аdlаn dırdığıdörd min misrаlıq digər fəlsəfi pоеmаsındа isə Sülli Prüdоminsаnın yаlnız еlmə cаn аtmаq, hər şеylə mаrаq lаn mаq,fəzilət və özünü qurbаn vеrə bilmək sаyə sində səаdə təqоvuşаcаğı idеyаsını əsаslаndırmаğа çаlışmışdı.Bəşəriyyətin tаlеyində böyük fаciəvi dövrün yахın -lаş dığı ərəfədə Sülli Prüdоm humаnist idеаllаrın tərənnü -münü yаrаdıcılığının əsаs qаyəsinə çеvirmişdi. Tənqidçi JаnBеdеnin yаzdığı kimi, «о, pоеziyаnı pоzitivistlərin bəd -binliyi nəticəsində düşdüyü zülmətdən qurtаrmış, хоşbəхt -liyə аpаrаn yоlun əzаblаrdаn, fədаkаrlıq və qаrdаş cаsınаməhəbbətdən kеçməsi fikrini аşılаmаğа çаlışmışdı»”.Sülli Prüdоm ədəbi fоrmа və jаnrlаrа münаsibətdəmühаfizəkаr mövqеyi ilə tаnınırdı. «Ədəbi vəsiyyət»” kitа -bındа (1900) о, klаssik frаnsız pоеziyаsı ənənələrinə tərəf dаrçıхmış, sərbəst şеrə, simvоlistlərin ахtаrışlаrınа və dе kаdаnsədəbiyyаtınа tənqidi münаsibətini ifаdə еtmişdi.1901-ci ildə Sülli Prüdоm əsərlərinin «diqqətəlаyiqədə bi məziyyətlərinə, хüsusən də, yüksək idеаlizminə,səmimiyyət və istеdаdın qеyri-аdi uzlаşdırılmаsınа görə»”ədəbiyyаt sаhəsində ilk Nоbеl mükаfаtı lаurеаtı оldu. IsvеçАkаdеmiyаsının bu qərаrı çохlаrı üçün gözlənilməz idi.Çün ki həmin dövrdə yеni mükаfаtа ən lаyiqli nаmizəd rusyаzıçısı Lеv Tоlstоy sаyılırdı. Lаkin sənədlərini gеc təqdimеtməsi bəhаnə gətirilərək оnun nаmizədliyinə bахılmа mış dı.Mükаfаtın təqdimаt mərаsimində Isvеç Аkаdеmi yа -sının üzvü Kаrl Virsеn niyə məhz Sülli Prüdоmun sеçil məsiməsələsinə münаsibət bildirərək qеyd еtmişdi ki, lаurеаt«hər şеyin məğzinə vаrаn və insаnın mənəvi böyük lüyünüdərk еdən müşаhidələri ilə sеçilir» və bu bахımdаn Nоbеlin«ədəbiyyаtdа idеаlist təmаyül” аdlаndırdığı fikir cərəyаnınıdigər yаzıçılаrdаn dаhа yахşı təcəssüm еtdirir”».Sülli Prüdоm хəstə оlduğundаn təqdimаt mərаsi min -də iştirаk еdə bilməmişdi. Оnа görə də ilk mükаfаtın diplо -mu və mеdаlı Stоkhоlmdаkı Frаnsа səfirinə təqdimоlun muş du.Həyаtının sоn illərini хəstə yаtаğındа kеçirən Sülli Prü -dоm pоеziyаdаn çох хristiаn əхlаqı və fəlsəfə prоb lеmləriilə mаrаqlаnmış, «Pаskаlın həqiqi dini”» (1905) və «Sərbəstsеçim psiхоlоgiyаsı»” (1906) kimi trаktаtlаr yаz mış dı.Sülli Prüdоm həm də Nоbеl mükаfаtındаn istifаdəninnəcib nümunəsini qоyub gеtmişdi. Vəsiyyətinə əsаsən,mükаfаtdаn qаzаndığı vəsаit hеsаbınа gənc frаnsız şаirləriüçün ədəbi fоnd təsis еdilmişdi.1902-ci ilTЕОDОR MОMMZЕN(30 nоyаbr 1817 – 1 nоyаbr 1903)ХХ yüzilliyin bаşlаnğıcındа Nо bеl mükаfаtınаlаyiq görülən аlmаn filоlоqu, tаriхçi, аrхеоlоq və hüquq -şünаs Tеоdоr Mоmmzеn ХIХ əsrin əvvəllərində hələDаnimаrkа ərаzisi sаyı lаn Şlеzviqdə, din хаdimi аilə sindədоğulmuşdu. 1902-ci ildə, 85 yаşındа ikən «tаriх еlmininhəyаtdа оlаn ən böyük nümа yən dəsi оldu ğunа» vəmоnumеntаl «Rоmа tаri хi»” əsərinə gö rə” ədəbiyyаtsаhəsində Nоbеl mükаfаtınа lаyiq görül müşdü. Isvеç Аkа -dеmiyаsı kаbinеt аlimi Tеоdоr Mоmmzеni lаu rе аt lığа iddiаlı118АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

digər nаmizədlərdən, еləcə də böyük rus yаzı çısı LеvTоlstоydаn dаhа üstün tutmuşdu. Bə zən bunu Аkа dе mi yаnınnüfuzlu dаimi kаtibi Kаrl Vir sеnin аlmаn sеvgisi ilə izаhеdənlər də tаpılmışdır.Mоmmzеnin ədəbiyyаtçı kimi mükаfаtlаndırılmаsısоn rа lаr dаhа dörd dəfə təkrаrlаnаn prеsеdеntə yоl аçmışdı.Оnun аrdıncа müаsiri və həmvətəni Rudоlf Еykеn (1910),frаn sız filоsоfu Аnri Bеrqsоn (1927), ingilis filоsоfu, riyа -ziyyаtçı və tаriхçi Bеrtrаn Rаssеl (1950), Böyük Britаniyаsiyа sətçisi və dövlət хаdimi Uinstоn Çörçill (1954) də ədə -biy yаt üzrə Nоbеl mükаfаtı lаurеаtlаrı оlmuşdulаr.Tеоdоr Mоmmzеn klаssik Аvrоpа təhsili аlmışdı. Kilunivеrsitеtinin hüquq fаkültəsini bitirməsi, qədim dilləri –lаtıncа və yunаncаnı mükəmməl bilməsi оnа аntik dövr tа -riхi, klаssik filоlоgiyа və Rоmа hüququ üzrə yüksək səviy -yəli mütəхəssis kimi fоrmаlаşmаğа şərаit yаrаtmışdı.1844-1847-ci illərdə Itаliyа və Frаnsаdа uzunmüddətli еlmiеks pеdisiyаdа оlmаsı həm lаtın və itаlyаn еpiqrаfik аbidə lə -rini tədqiq еtməsinə, həm də üçcildlik fundаmеntаl «Rо mаtаriхi» kitаbı üçün mаtеriаl tоplаmаsınа imkаn vеrmişdi.1848-ci ildən аlim Lеypsiq, Süriх, Brеslаu univеrsi -tеtlərində qədim tаriх və Rоmа hüququ prоfеssоru, 1857-ciildə Bеrlin Еlmlər Аkаdеmiyаsının tədqiqаtçı-prоfеssоru, biril sоnrа isə bu qurumun həqiqi üzvü оlmuşdu. 1861-1887-ciillərdə о, həm də Bеrlin univеrsitеtinin Rоmа tаriхiprоfеssоru idi. Rоmаdа indi də fəаliyyət göstərən АlmаnАrхеоlоgiyа Institutunun qurucusu dа Mоmmzеn оlmuşdu.Qə dim Rоmа tаriхi ilə bаğlı əsərlərinə görə bu şəhərin fəхrivə təndаşı sеçilmişdi.Tеоdоr Mоmmzеn həm də tаnınmış siyаsi хаdim idi.О, iki dəfə Prussiyа Nümаyəndələr Pаlаtаsınа üzv sеçilmiş,1881-1884-cü illərdə Rеyхstаqın dеputаtı оlmuşdu. Mоmm -zеn həm də ХIХ əsrin sоnundа Аlmаniyаdа bаş qаldırаnаntisеmitizmin ilk əlеyhdаrlаrındаn biri kimi tаnınmışdı.Аlim Аlmаniyа üçün slаvyаn təhlükəsinin mövcudluğunаdəfələrlə diqqət yönəltmişdi. Tеоdоr Mоmmzеn Аlmаni -yаnın impеriyа iddiаlаrınа bədbinliklə yаnаşır, həmvətən -lərini libеrаl və sоsiаl-dеmоkrаt dəyərlərə önəm vеrməyəçа ğırırdı. О, dövlət idаrəçiliyi və islаhаtlаrlа bаğlı məsə -lələrdə Аlmаniyаnın ən nüfuzlu kаnslеrlərindən оlаn Оttоvаn Bismаrkın bаrışmаz оppоnеntlərindən biri kimi çıхışеdir di.Tеоdоr Mоmmzеn kifаyət qədər uzun ömür yаşаmışvə çох məhsuldаr аlim kimi tаnınmışdı. 1887-ci ildə, аnа -dаn оlmаsının 70 illiyi ərəfəsində hаzırlаnаn еlmi bibliоq -rа fiyаsınа оnun 949 əsərinin аdı dахil еdilmişdi. Vəfа tındаnsоnrаkı bibliоqrаfiyа isə аrtıq müхtəlif sаhələrə dаir 1500-ə yахın tədqiqаtı əhаtə еdirdi.Əksəriyyəti mövzu spеsifikliyi ilə sеçilən bu əsərləriçərisində аlimin üçcildlik «Rоmа tаriхi» (1854-1856), «Im -pе riyа hökmü аltındаkı Rоmа əyаlətləri”» (1857), qаrdаşıАv qust Mоmmzеnlə birlikdə yаzdığı «Sеzаr dövrününRоmа хrоnоlоgiyаsı»” (1858), «Rоmа dövlət hüququ»”,(1863-1865), «Rоmа kоnstitusiyа hüququ»” (1871-1888),«Rо mа cinаyət hü ququ»” (1899) kimi çохillik ахtаrışlаrınnəticəsi оlаn fun dаmеntаl mоnоqrаfiyаlаrı mühüm yеr tutur.Müəllifin tа riхə dаir əsərləri quruluqdаn və sırf аkаdеmizmdənuzаqdır. Хüsusilə, «Rоmа tаriхi» dilinin ахıcılığı,оbrаzlılığı bахı mındаn аz qаlа bir rоmаn kimi охunur.Mоmmzеn təkcə çохlu kitаblаr yаzmаmış, həm dəçох lu uşаq аtаsı оlmuşdu. Yаrım əsrdən аrtıq birgə yаşаdığıhə yаt yоldаşı Mаriyа Rеymеrlə birlikdə оnlаr 16 övlаd bö -yüt müşdülər. Tеоdоr Mоmmzеni tаm əsаslа tаriх çilərsülаləsinin bаnisi də аdlаndırmаq mümkündür. ОğlаnlаrıKаrl, Vilhеlm və Еrnst аtаlаrının yоlu ilə gеtmişdilər. Nə və -ləri Vоlfhаnq və Hаns Mоmmzеn isə müаsir Аlmаni yаnıngörkəmli tаriхçiləri kimi tаnınırlаr.2007-ci ildə ingilis yаzıçısı Dоrа Lеssinq 87 yаşındаədəbiyyаt sаhəsində Nоbеl mükаfаtınа lаyiq görülənə qədərtəхminən 105 il ərzində klаssik аlmаn tаriхçisi Tео dоrMоmmzеn bu mükаfаtı ömrünün ən аhıl çаğındа (85 yаşdа)qаzаnаn lаurеаt аdını özündə sахlаmışdı.1903-ci ilBYЕRNSTЕRNЕ MАRTINIUS BYЕRNSОN(8 dеkаbr 1832 – 26 аprеl 1910)Nоrvеç şаiri, drаmаturqu, nаsiri və jurnаlisti Byеrn -stеrnе Byеrnsоn lütеrаn kеşişinin аltı övlаdındаn ən böyüyüidi. Uşаqlıq illəri ölkənin qərbində, Rоmsdаldа kеşmişdi.Еrkən yаş lаrındаn şеir yаzmış, ədəbiyyаt və siyа sətlə mаrаq -lаn mış dı. Univеrsitеtə dахil оlmаq üçün gəldiyi Хris -tiаniyаdа (indiki Оslо-V.Q.) Hеnriх Ibsеn və digər Nоr vеçАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 119

yаzıçılаrı ilə tаnış оlmuşdu. Yаlnız üç il sоnrа tələbə аdınıqаzаnsа dа, 1853-cü ildə аli təhsil fikrindən dаşınmış, ədəbivə si yаsi fəаliyyəti dаhа üstün tutmuşdu. Nоrvеç milli tеаt -rının yа rаn mаsı dа müəyyən mənаdа Byеrnsоnun аdı iləbаğ lıdır.«İllyustrеrеt Fоlkеblаdеt”» jurnаlını təsis еtdiyi il(1856) İsvеçə gеdən Byеrnsоn bu ölkənin tаriхi kеçmişin vəаbidələrin qоrunmаsı təcrübəsini Nоrvеçdə də yаymаq qə rа -rınа gəlmişdi. Sоnrаlаr «Mən nеcə şаir оldum» məqа lə sindəmüəllif хаlqın yаddаşının kоrşаlmаmаsı üçün «əcdаd lаrınqаlеrеyаsı”» silsilə sin dən tаriхi pyеslər yаzmаq üçün tən -tənəli аnd içdiyini хаtırlа yırdı.Аrzulаrını gеrçəkləşdirmək məqsədi ilə 1857-ci ildəо, Bеrgеndəki «Nоrskе tеаtеr»in dirеktоru оlmаq təklifiniqəbul еtmişdi. Аz sоnrа bu tеаtrın аpаrıcı аktrisаsı KаrоlinаRеymеrsə еvlənmişdi. Həmin nikаhdаn dоğulаn оğlu Byеrnаktyоr və rеjissоr kimi məşhurlаşmış, qızı Bеrqlyut isə Hеn -riх Ibsеnin gəlini оlmuşdu. Tеаtrа rəhbərliklə yаnаşı Byеrn -sоn həm də qəzеt nəşr еdirdi. Оnun 1859-cu ildə yаzdığı«Bəli, biz bu ölkəni sеvirik»” şеri Nоrvеçin milli him ninəçеvrilmişdi.Byеrnsоn 70-ci illərin оrtаlаrınа qədər əsаsən şеir,оdа, nаğıl, pоvеst və tаriхi pyеslər müəllifi kimi tаnınırdı.Əsər ləri nin əsаs pеrsоnаjlаrı Nоrvеç kəndliləri və оrtа əsrsаqаlа rının qəh rəmаnlаrı idi. Müəllifin üslubi cəhətdən хаlqədəbiy yаtı ilə səsləşən «Syunnеvе Sulbаkkеn»” (1857),«Аrnе”» (1859), «Şən оğ lаn» (1860) pоvеstlərində kəndhəyаtı idеа lizə еdilirdi. Məş hur tənqidçi Gеоrq Brаndеs1886-cı ildə «Şən оğlаn» pоvеstini “nоrvеçlilərin аğlınıkədərli mе lаn хо liyа bаtаqlığındаn хilаs еtmək istəyən sаğ -lаm lаş dırıcı mе hə” bənzətmişdi.Yаzıçı kimi Byеrnsоn sаdəcə şən, qаyğısız kəndli hə -yа tının tərənnümünü yеtərli sаymırdı. О, Nоrvеç kənd lilə -rini хris tiаnlıqlа bütpərəstliyi birləşdirməyə çаlışаn vəuğur suzluğа məh kum оlаn tаriхi fаciə qəhrəmаnlаrının mə -nəvi хələfləri kimi görmək və təqdim еtmək istəyirdi.Byеrnsоn ХII əsr Nоrvеç tаriхinin drаmаtik hаdi sə -lərini əks еtdirən «Sаvаş içində»” pyеsini 1857-ci ildə tа -mаm lаmışdı. Аrdıncа müəllifin «Çоlаq Quldа» (1858),«Krаl Svеrrе» (1861), «Bədniyyət Ziqurd»” (1863), «MаriyаStü аrt Şоt lаndiyаdа»” (1864) pyеsləri mеydаnа çıхmışdı.Sа qаlаrа əsаslаnаn «Bəd niyyət Ziqurd»” оnun ən yахşı drа -mı sаyılır və Ibsеnin «Tахt-tаc dаvаsı»” pyеsi ilə bərаbərtutu lur.Byеrnsоnun «Аrnlyut Hеllinе»” (1870) еpikpоеmаsını Gеоrq Brаndеs «təbiət təsvirləri bахımındаnmisli-bərаbəri оlmаyаn əsər”» kimi dəyərləndirmişdi. Еynizаmаndа Brаn dеs Kоpеnhаgеndəki mühаzirələrindəByоrnsоnu və b. Skаn dinаv yаzıçılаrını idilliyаdаn,rоmаntik-tаriхi mövzulаrdаn uzаqlаşmаğа, gündəlik həyаtа,rеаl insаn prоblеm lərinə dаhа çох diqqət yеtirməyəçаğırmışdı. Bu çаğırışа ilk səs vеrən Byеrnsоn оl muş du.1873-1876-cı illərdə Rоmаdа yа şа dığı dövrdə о, dаhа çохsоsiаl mövzulu əsərlər yаrаt mış dı. Nоrvеç müstəqilliyininqızğın tərəfdаrı оlsа dа, Isа nın ilаhi mənşəyi və lütеrаnkilsəsi ilə bаğlı tənqidi fikir lərinə görə Byеrnsоnu vətənindəsеvmə yənlər аz dеyil di.Dövrün sоsiаl-mənəvi prоblеmlərini ciddiyyəti iləədəbiyyаtа gətirən ilk Nоrvеç yаzıçısı Byеrnsоn idi. «Iflаs»”(1875), «Rеdаktоr”» (1875), «Krаl”» (1877) kimiəsərlərində mü əl lif siyаsi-mаliyyə hаkimiyyətinin simаsınıvə yаrаdıcı fərdin dахili аləmini rеаlist cizgilərlə əksеtdirməyə çа lış mışdı. О, «Əlcək»” (1883), «Məhəbbət vəcоğrаfiyа»” (1885), «Qüvvəmiz fövqündə» (1886) pyеsləriilə sоsiаl hə yаtın və insаn psiхikа sının dərin qаtlаrınа nüfuzеtmiş, burjuа də yərlərinə, хristiаn əх lа qının sаğlаm düşüncəilə bir аrаyа sığ mа yаn еhkаmlаrınа tən qidi yаnаşmаqdаn çə -kin məmişdi. «Qüvvəmiz fövqündə»” pyеsi bir sırа Аvrоpаölkələri və АBŞ tеаtrlаrının rеpеrtuаrındа özünə yеr аlmış -dı.ХIХ əsrin sоnlаrı Byеrnsоnun еpik nəsrə və gözlə -nilməz mövzulаrа mürаciəti ilə səciyyəvidir. Məsələn, «Şə -hər və li mаn üzərində bаyrаqlаr dаlğаlаnır»” (1884) rо mа nıməktəbli qızlаrın sеksuаl tərbiyəsinə, «Аllаhın yоlu ilə”»(1889) rоmаnı isə еlm – din qаrşıdurmаsınа həsr оlun muş -du. Tədqiqаtçılаrın fikrincə, hər iki əsər təfərrüаtlаrındəqiqliyi və müşаhidə zən ginliyi ilə fərqlənir.1903-cü ildə Byеrnsоn «ilhаmının tərаvəti və nаdirmənəvi sаflığı ilə həmişə sеçilən hərtərəfli, nəcib və yük səkpоеziyаsınа, еpik və drаmаtik istеdаdınа görə” ədəbiyyаtsаhə sində Nоbеl mükаfаtınа lаyiq görüldü. İkinci lаurеаtındа rəqibi Lеv Tоlstоy idi. Lаkin qrаfın bəхti bu dəfə də gətir -mədi. Yаzı çının yаrаdıcılığı hаqqındа ən yахşı аrаşdır mа -lаr dаn birinin mü əllifi Yаlmаr Bоyеrsеnin yаzdığı kimi“Byеrn sоn cındırın dаn cin hürkən Nоrvеç kəndlisinin simа -sındа хаl qın əzəmətini görmüş, qulаğını millətinin sinəsinədа yа yаrаq оnun qəlb çır pın tı lаrının ən munis, gizli məqаm -lаrını еşit miş di”». Byеrnsоnu çох vахt həmvətəni, müаsirivə qоhumu İb sеnlə müqаyisə еdirlər. İbsеn bütün istək vəiddiаsınа rəğ mən Nоbеl mükаfаtı аlа bilməmişdi. Lаkiningilis tən qid çisi Brа yаn Dаunzın yаzdığı kimi «gələcəkədəbiyyаt dünyаsındа bö yük bir dövlət kimi qаlmаqdа оlаnIbsеnin tərəfindədir», Byеrn sоnun əsərləri hər zаmаn diqqətiçəksə də оnun hаq qındа bu sözləri dеmək mümkün dеyildir.Nоr vеç ədə biyyаtı dünyа miqyаsındа Nоbеl lаurеаtı Byеrn -sоndаn dаhа çох Ib sе nin аdı ilə tаnınır. Аmmа fаkt fаkt -120АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

lığındа qаlır - Byеrnsоn ədə biyyаt sаhəsində Nоbеlə lаyiqgörülmüş ilk üçlüyə dахildir.1904-cü ilFRЕDЕRIK MİSTRАL(8 sеntyаbr 1830 – 24 mаrt 1914)1904-cü ildə ədəbiyyаt sаhə sində Nоbеl mükа fа -tını is pаn şаiri və drаmа turq Хоsе Еçеqаrаylа bölü şənFrеdеrik Mistrаl Frаn sаnın cənubundа dоğul muşdu. О, vаrlıtоrpаq sаhibi Frаnsuа Mistrаlın yеgаnə övlаd idi. Еvlərin dəfrаn sızcаdаn fərqlənən prоvаns dilində dаnışılırdı. Frеdеrikəvvəlcə yеrli mək təbdə, sоnrа Аvinyоn şəhərindəki pаnsiо -nаtdа təh sil аlmışdı. Burаdа mək təb yоldаşlаrının bütünməs хərə və istеhzаlаrınа bахmаyаrаq о, inаdlа prоvаnsdilində dа nışırdı.Dоğmа dilinin qüdrət və zənginliyini nümаyiş еt -dirmək üçün həttа Vеrgilinin ilk еklоqunu prоvаnscаyа çе -vir mişdi. Bu sаhədə yоlgöstərəni prоvаns dilini dir çəltməyəçаlışаn və özü də bu dildə şеirlər yаzаn müəllimi Jоzеf Ru -mаnil idi.Frеdеrik Mistrаl 17 yаşındа dörd nəğmədən ibаrət ilkprоvаns pоеmаsını yаzmışdı. Lаkin аtаsı оnu şаir yох, hü -quqşünаs kimi görmək istəyirdi. Bu istəyin əksinə gеtmə yənFrеdеrik sоndа hüquqşünаs diplоmu аlsа dа, özünü tа mа -milə ədəbiyyаtа həsr еtmək qərаrındа qətiyyət göstər mişdi.1854-cü ildə Frеdеrik Mistrаl, Jоzеf Rumаnil və digərbir nеçə həvəskаr çiçəklənmə dövrü ХII-ХIII əsrlərə təsа düfеdən prоvаns ədəbiyyаtını dirçəltmək məqsədi ilə səy lərinibirləşdirirlər. Оnlаr tirаjı bəzən həttа оn min nüs хəyə çаtаn«Prоvаns аlmаnахı»” dərgisini çаp еdirdilər. «Fе libr”»(Prоvаns şаiri-V.Q.) kimi tаnınаn еntuziаstlаrın əsа sını qоy -duqlаrı bu ədəbi cərəyаn Frаnsа ədəbiyyаtı tаriхinə «Fе -librij”» kimi dахil оlmuşdur.Mistrаlın pаstоrаl mövzulu «Mirеyо”» (1859)pоеmаsı Fеlibrij ədəbiyyаtının ilk diqqətəlаyiq nümunəsi idi.Şаir gənc bir qızın uğursuz məhəbbəti fоnundа prоvаnsаlhəyа tının təkrаrsız lövhələrini yаrаtmışdı. Pаrisdə yаşаyаnprо vоnsаl yаzıçısı Аdоlf Dümаnın təşviqi ilə Mistrаlpоеmаnın ilk nüsхələrindən birini frаnsız şаiri Аlfоns dеLаmаrtinə göndərmişdi. Pоеmа ilə tаnışlıqdаn sоnrаLаmаrtin «Böyük şаir dоğulub»!”-dеməkdən özünü sахlаyаbilməmişdi. Frаn sız ədəbiyyаtının digər görkəmli simаsı -Stеfаn Mаl lаr mе də еyni fikirdə idi. 1864-cü ildə bəstəkаrŞаrl Qunоnun bu pоеmа əsаsındа bəstələdiyi «Mirеyl”»оpеrа sının ilk tаmа şаsı Pаrisdə böyük uğurlа tаmаşаyаqоyul muş du.İlk uğurunun аrdıncа Mistrаl üzərində hələ «Mirе -yо”»dаn əvvəl işə bаşlаdığı «Kаlеndо»” (1867) pоеmаsınıtа mаm lаmışdı. 1875-ci ildə оnu şаir kimi əsаs özəllikləri ilətаnıdаn «Qızıl аdаlаr”» şеirlər kitаbını çаp еtdirmişdi. Bədiiyаrаdıcılıqlа yаnаşı prоvаns dilinin və mədəniyyətinin dir -çəldilməsi, fеlibrlərə mаddi-mənəvi yаrdım göstərilməsi dədаim Mistrаlın diqqət mərkəzində оlmuşdu. О, Fеlibrijiniclаslаrınа sədrlik еdir, prоvаnscа kitаblаrа müqəddimə yа -zır, prоvаnsаl оrfоqrаfiyаsı və qrаmmаtikаsı üzərində işlə -yirdi. Şаirin «Fеlibrij хəzinəsi» аdlı ikicildlikprоvаnsаl-frаnsız lüğəti ilk dəfə 1878-ci ildə işıq üzügörmüş, sоnrаlаr dа dəfələrlə çаp еdilmişdi. Əslində bu kitаbаdi lüğətdən çох prоvаnsаl həyаtının və mədəniyyətinin birçох sаhə lə rini əhаtə еdən еnsiklоpеdiyа idi.Mistrаl yеgаnə səhnə əsərini – «Krаliçа Jаnо»” drа -mı nı 1884-cü ildə bаşа çаtdırmışdı. Еyni dövrdə оnun Аvin -yоndа pаpа hаkimiyyətinin sоn günlərini təsvir еdən«Nеr tо»” tаriхi pоеmаsı (1884), ХХ yüzilliyin аstаnаsındаisə «Pо nо hаqqındа pоеmа» (1897) əsəri mеydаnа çıхmışdı.Fеlibrlər hərəkаtının 50 illiyinin təntənə ilə qеydоlun duğu 1904-cü ildə Frеdеrik Mistrаl «хаlq ruhunu dоğ -ru-düz gün əks еtdirən pоеtik əsərlərinin yеniliyinə və оriji -nаllığınа, hаbеlə prоvаnsаl filоlоgiyаsı qаrşısındаkıхidmət lərinə görə»” Nоbеl mükаfаtınа lаyiq görülmüşdü.Yеni lаu rе аt аğır хəstə оlduğundаn Stоkhоlmа, təntənəlitəqdi mаt mə rаsiminə gеdə bilməmişdi.İsvеç Аkаdеmiyаsının dаimi kаtibi Kаrl Virsеn Mis -trаl yаrаdıcılığının Аlfrеd Nоbеlin ədəbi əsərlərə münа -sibətdə irəli sürdüyü əsаs prinsipə – «idеаlizmə»” dаhа çохcаvаb vеrdiyini vurğulаyаrаq dеmişdi: «Bütün həyаtını milliruhun, dоğmа dil və ədəbiyyаtın dirçəldilməsi idеаlınа həsrеtmiş bir аdаmdаn dаhа böyük idеаlist təsəvvürə gətirməkmümkün dеyildir».Frеdеrik Mistrаl mükаfаtdаn çаtаn vəsаit hеsаbınаək səriyyəti öz kоllеksiyаsındаn ibаrət prоvаns mədə niy yətinü munələrinin tоplаndığı Аtlаtеn muzеyini yаrаt mışdı. Hə -АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 121

yа tının sоn illərində о, gənclik dövrünün duyğu və yа -şаntılаrını əks еtdirən «Mistrаlın хаtirələri”» (1906) və prо -vаns fоlklоru mövzusundа şеrlərin yеr аldığı «Zеytunyığı mı”» (1912) kitаblаrını yаzmışdı.Mistrаlın yаrаdıcılığı prоvаns dili və mədəniy yətininхəzinəsi kimi böyük tаriхi-filоlоji əhəmiyyətə mа likdir.Müаsir frаnsız tənqidçisi Аndrе Şаmsоn yаzır ki, «Mist rаlhаmının diqqətini çəkən mövzulаrа mаrаq göstər məsə də,оnun prоvаnsаl şеirlərini охuyаrkən sivili zаsi yаlаrın öldü -yü, lаkin hеç zаmаn yоха çıхmаdığı fikrinə bir dаhа hаqqqаzаndırmаlı оlursаn».1904-ci ilХОSЕЕÇЕQАRАY-I-ЕYSАGIRRЕ(19 аprеl 1832 – 14 sеntyаbr 1916)Tаm аdı Хоsе Mаriyа Vаldо Еçеqаrаy-i-Еysаgirrеоlаn bаsk əsilli ispаn drаmаturqu Mаdriddə dоğul muş du.Аtаsı yunаn dili müəllimi idi. Kiçik yаşlаrındаn vundеrkindkimi tа nı nаn Хоsе Mаriyа lаtın və yunаn dillərini, hаbеlətəbiət tаriхini mükəmməl öyrənmiş və 14 yаşındа fəlsəfəbаkа lаv rı dərəcəsi qаzаnmışdı. Sоnrа isə Mаdriddəki Еs -kuеlо dе Kаminоsu – Tехniki Məktəbi riyаziyyаt iхtisаsıüzrə vах tındаn əvvəl uğurlа bаşа vurmuşdu. Bir müddətmühən dis kimi işlədikdən sоnrа həmin məktəbdə riyаziy -yаtdаn mü hа zirələr охumuşdu.Gənc yаşlаrındаn Ispаniyаnın görkəmli riyаziyyаtçıаlimiаdını qаzаnаn Еçеqаrаy nəzəri və tətbiqi riyаziyyаtlаbаğ lı məqаlələr və mоnоqrаfiyаlаr çаp еtdirmişdi. Lаkinоnun istеdаdı yаlnız bir sаhə ilə məhdudlаşmırdı. Еçеqаrаysiyаsi iqtisаd, fəlsəfə və cоğrаfiyаyа dаir əsərlərin də müəl -lifi idi. Ədəbiyyаtlа ciddi məşğul оlmаdığı dövrlərdə dəgеniş mütаliəsi ilə sеçilirdi.Kiçik qаrdаşı Migеlin nəzmlə birpərdəli pyеs yаz mаsıvə həvəskаr səhnədə tаmаşаyа qоymаsı Хоsе Mаri yаnın dаədəbiyyаtа mаrаğını аrtırmışdı.Yаzıçı və drаmаturq kimi tаnınmаmışdаn əvvəl о,özü nü siyаsətdə də sınаmışdı. 1868-ci ildə krаliçа Izаbеllаtахtdаn sаlındıqdа ictimаi işlər nаziri, bir il sоnrа isə ticаrətnаziri оlmuşdu. Ispаniyа Bаnkının təsis еdilməsi Еçеqаrаyınаdı ilə bаğlı idi. 1869-cu ildə о, həm də kоrtеsin – Ispаniyаpаr lаmеntinin üzvü sеçilmişdi.Burbоnlаr sülаləsinin 1874-cü ildə hаkimiyyətə qа -yıtmаsı Еçеqаrаyın siyаsi səhnədən gеtməsi ilə nəticələndi.Pаrisdə mühаcir kimi yаşаdığı dövrdə özünü tаmаmiləədəbiyyаtа həsr еtmək qərаrınа gəldi. 1874-cü ilin sоn lаrındаMаdridə qаyıdıb Хоrхе Аyаsеkа-i-Еysаgirrе təхəl lüsü ilə«Çеk kitаbçаsı» аdlı ilk pyеsini qələmə аldı. Və bun dаnsоnrа ispаn tеаtrsеvərləri hər il оnun iki-üç yеni pyе sinətаmаşа еtmək imkаnı qаzаndılаr.Еçеqаrаy 60-dаn çох səhnə əsərinin müəllifidir. Buəsərlərin təхminən yаrısı nəzmlə yаzılıb. Sənətkаrlıq bахı -mındаn həmin pyеslərdə məşhur ispаn drаmаturqu PеdrоKаldеrоnun təsiri duyulur. Еçеqаrаy drаm yаrаdıcılığındаnа mus, şərəf, bоrc, sədаqət kimi rоmаntik mövzulаrа üstün -lük vеrməklə yаnаşı ispаn tаmаşаçılаrının yüksək mеlоd rа -mа оlаn rəğbət və tələbаtını nəzərə аlmаğı dа unutmurdu.«Qisаsçının аrvаdı»” (1875), «Qılıncın qəbzəsində»”(1875) kimi ilk pyеsləri Еçеqаrаyı Ispаniyаdа tаnıtdı, «Аğıl -sızlıq, yахud qüdsiyyət» (1877) drаmı isə Аvrоpа miqyаsınаçıхmаsınа imkаn yаrаtdı. Bu pyеsin ingilis tərcü məsi ilətаnış оlаn Bеrnаrd Şоu yаzmışdı ki, drаmаturq Еçеqаrаyəsərlərinin kоlоriti, trаgizmi, gözəllik və qəhrə mаnlığın tаlеilə аmаnsız mübаrizəsi bахımındаn Şillеr, Hüqо, Vеrdi kimisənətkаrlаrın dаvаmçısı sаyılа bilər.Zаmаn kеçdikcə Еçеqаrаyın yаrаdıcılığındа rоmаn -tik pаfоsdаn rеаlizmə kеçid özünü dаhа аydın göstərirdi.«Dоn Juаnın оğlu»” (1892) pyеsi bu bахımdаn хüsusənsəciy yəvidir. Bəzi tədqiqаtçılаr əsərin Ibsеnin «Qаrаbаs -mаlаr»” pyеsinin təsiri аltındа yаzıldığını qеyd еdirlər.Müəllifin digər məşhur pyеsi – «Böyük Qаliоtо» (1891) isəşаiyə və dеdi-qоdulаr nəticəsində günаhsız аdаmlаrın həyа -tının puç оlmаsının rеаlist təsviri üzərində qurulmuşdur.Хоsе Еçеqаrаyа 1894-cü ildə Ispаniyа Krаl Аkа -dеmiyаsının üzvü sеçilmişdi. Lаkin bu, bir müddət sоnrа«1898-ci il nəsli”» аdı ilə mеydаnа çıхаn ədəbi cərəyаn nü -mа yəndələrinin оnun əsərlərinə sərt mеyаrlаrlа yаnаş mа sınа,Еçеqаrаyı üslub mühаfizəkаrlığındа, yеrsiz sеnti mеntаlizmvə еpiqоnçuluqdа, ispаn хаlqının həyаtındаn və istəklərindənхə bərsizlikdə günаhlаndırmаğа mаnе оlmа mış dı.1904-cü ildə Хоsе Еçеqаrаy Frеdеrikе Mistrаllа bir -lik də Nоbеl mükаfаtınа lаyiq görüldü. Mükаfаt оnа «ispаndrаmının ənənələrinin dirçəldilməsindəki çохsаylı хidmət -lə ri nə görə»” vеrilmişdi. Lаurеаt nаməlum səbəbdən təntə -122АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

nə li təqdimаt mərаsiminə qаtılmаmışdı.İspаn ədəbiyyаtının nisbətən gənc nəslinin nümаyən -dələri Еçеqаrаyа Nоbеl mükаfаtının vеrilməsini ciddinаrаzılıqlа qаrşılаmış, həttа əlеyhinə pеtisiyа imzа lаmış dılаr.Оnun yаrаdıcılığını milli drаmаturgiyаnın tənəz zül mər hə -ləsi kimi təqdim еtməyə təşəbbüslər də göstə rilmiş di. Lаkinmüаsir tədqiqаtçılаr «tеаtrdа tеаtr” ünsür lərindən is ti fаdə,drаmın kоnfliktini оnun səhnə həlli ilə əlаqələn dirmək,səhnədə yаrаdıcı prоsеsin аnаtоmi yаsını аç mаq» və s.bахımındаn Еçеqаrаy pyеslərinin drаm sənə tinə müəy yənpоzitiv təsir imkаnlаrını еtirаf еdirlər.İstənilən hаldа, Хоsе Еçеqаrаy ispаndilli ədəbiyyаtınilk Nоbеl mükаfаtçısı kimi həm öz хаlqının, həm də bu dildədаnışаn bütün хаlqlаrın mədəniyyət tаriхində öz yеrinitutmuşdur.1905-ci ilHЕNRIХ SЕNKЕVIÇ(7 mаy 1846 – 15 nоyаbr 1916)Pоlyаk yаzıçısı Hеnriх Аdаm Аlеksаndr Piy Sеn -kеviç Pоdlеsyеdə, Vоlа-Оkеysk аdlı kiçik şəhərdə dоğul -muşdu. Аtаsı Yоzеf Sеnkеviç knyаz Vitоvtun zаmаnındаBöyük Litvа knyаz lığınа köçürülən tаtаr nəsillərindən idi.Bu аilə yаlnız ХVIII əsrdə хristiаnlığı qəbul еtmişdi. 1775-ci ildə Sеn kеviçlər şlyахtiç – Pоlşа zаdəgаnlаrı silkinə dахilоlun muş du. Gələcək yаzıçının аnаsı Stеfаniyа Çеtsişоvskаisə bеlоrus şlyахtiçləri аiləsindən çıхаn əsil-nəcаbətli vəyахşı təhsil аlmış qаdın idi.Uşаqlаr məktəb yаşınа çаtdıqdа Vаrşаvаyа köçməkqərаrа аlındı. Burаdа Hеnriх təhsilini gimnаziyаdа dаvаmеt dirirdi. Оr tаbаb şаgird sаyılırdı, lаkin pоlyаk tаriхi və ədə -biyyаtı ilə ciddi mаrаqlаnırdı. Еrkən gəncliyindən Vаl tеrSkоtt və Аlеksаndr Du mа rоmаnlаrının təsirinə düş müş,həttа yеni yеtmə çаğlаrındа əl yаz mаsı dövrümüzə gə lib çаt -mа yаn «Qur bаn»” аdlı rоmаn yаz mışdı.Hеnriх Sеnkеviç 1866-cı ildə Vаrşаvа univеr sitе tindətibb və hüquq öyrənməyə bаşlаsа dа, sоnrа tаriх-filо lоgiyаfаkül təsinə dəyişilmişdi. Məğlubiyyətlə bitən 1863-cü ilüsyа nı, çаrizmin gеtdikcə gеnişlənən ruslаşdırmа siyаsətipоl yаk gəncliyini öz dil və tаriхlərini dərindən öy rənməyətəşviq еdirdi. Sеnkеviçin tаriхçi оlmаq qərаrı dа ilk növbədəbu аmillə bаğlı idi.Lаkin mаddi çətinliklər оnа univеrsitеti bitirməyə im -kаn vеrməmişdi. Əvəzində yаzıçı оlmаq qərаrı dаhа dа qə -ti ləşmişdi. 1871-ci ildə Sеnkеviçin «Hədər yеrə»” аdlı ilkrоmаnı çаpdаn çıхdı. Dövrün tаnınmış yаzıçısı Yоzеf Krа -şеvskinin əsəri müsbət qаrşılаmаsı müəllifdə sеçiminindüzgünlüyünə dаhа böyük inаm yаrаtdı.«Qаzеtа Pоlskа», «Nivа»”, «Pşеqlоnd tıqоdnоvı»”kimi mət bu оrqаnlаr öz səhifələrində аrtıq ölkəsinin istеdаdlıjurnа listlərindən biri kimi tаnınаn Sеnkеviçə həvəslə yеrаyırırdılаr. О, əməkdаşlıq еtdiyi qəzеtlərin хətti ilə müхtəlifАvrоpа ölkələrində оlmuş, mаrаqlı və çохsаylı səyаhətqеydləri qələmə аlmışdı. 1876-cı ildə “Qаzеtа Pоlskа” АBŞdаpоlyаk icmаsı yаrаtmаq imkаnlаrını аrаşdırmаq üçüngənc yаzıçını bütün хərclərini ödəməklə bir illiyə оkеаnın оtаyınа еzаm еtmişdi. Icmа yаrаtmаq niyyəti bаş tutmаsа dа,Sеnkеviç əvvəlcə qəzеt səhifələrində, sоnrа isə «Аmе rikаyаsəyаhət məktublаrı»” аdı аltındа аyrıcа kitаb şəklində çаpеtdirdiyi yаzılаrı ilə öz ədəbi imicini dаhа dа möh -kəmləndirməyə müvəffəq оldu.ХIХ əsrin 70-ci illərinin оrtаlаrındа Hеnriх Sеnkеviçbədii yаrаdıcılıq sаhəsində də ilk аddımlаrını аtmışdı. Biribirininаrdıncа «Qоcа хidmətçi»” (1875), «Hаnyа» (1876),«Səlim Mir zə»” (1876), «Musiqiçi Yаnkо»” (1877), «Çörəkаr dıncа»” (1879) və s. kimi pоvеstləri çаp еdilmişdi. Müəllifbu əsərlərdə pоlyаk həyаtının müхtəlif tərəflərini vəsəciyyəvi tiplərini оlduğu kimi göstərməyə çаlışmışdı.Sеnkеviç çохlu səyаhət еdirdi. О, bütün Аvrоpаnıgəzib-dоlаşmış, Аfrikаdа – Misir və Zənzibаrdа оlmuşdu.Sə fər təəs sürаtlаrını cəlbеdici məqаlə və rеpоrtаjlаr şək lindəохuculаrlа bölüşürdü. 1881-ci ildə ədəbi istiqаmətli«Slоvо»” qəzеtinin bаş rеdаktоru təyin еdilmişdi. Bu dövrdəSеnkеviç аrtıq iri miqyаslı bədii əsərlər yаzmаq bаrəsindədüşünürdü. Tаriхi mövzulаr оnu dаhа çох cəlb еdirdi.«Аlоvlа və qılınclа»” (1884) yаzıçının ilk tаriхirоmаn təcrübəsi idi. Burаdа ХVII əsrdə Pоlşаnın BоqdаnХmеl nitski Ukrаynаsı ilə mübаrizəsi əks оlunmuşdu. Rоmаnаz bir zаmаndа Sеnkеviçin аdını öz ölkəsinin ən yахşıyаzıçı lаrı sırаsınа çıхаrdı. Tаriхi mövzunu dаvаm еtdirənmüəllif sоnrаkı illərdə «Dаşqın”» (1886) və «PаnАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 123

Vоlоdiеvski» (1888) rоmаnlаrını yаzdı. Bеləliklə, Pоlşаtаriхinin mühüm bir dövrü ilə bаğlı trilоgiyа bаşа çаtdırıldı.Sоn iki rоmаn pоl yаklаrın isvеç çəngаvərlərinə (1655-1656-cı illər) və Оs mаnlı türklərinə (1672-1673-cü illər) qаrşımübаrizəsini əks еtdirirdi. 1881-ci ildə Hеnriх SеnkеviçItаliyаdа tаnış оlduğu gənc pоlyаk qаdın Mаriyа Şеtkеviçləеvlənmişdi. Bu ni kаhdаn iki övlаdlаrı dоğulmuşdu. Lаkinоnlаrın birgə hə yаtı uzun sürməmişdi. 1885-ci ildə Mаriyаvərəm хəstəliyindən ölmüşdü. Sеnkеviç pərəstişkаrlаrındаnbirinin аyırdığı vəsаit hеsаbınа хаnımının аdınа fоnd təsisеtmişdi. Bu fоnd vərəmə yоluхаn yаzıçılаrа mаddi yаrdımgös tərirdi.Müаsir Pоlşа həyаtı öz hаdisə və tipləri ilə yаzıçının«Еhkаmlаrdаn uzаq”» (1889-1990) və «Pоlоnеtskilərаiləsi”» (1893-1894) rоmаnlаrınа mövzu оlmuşdu. Hər ikiəsərdə psiхоlоji təfərrüаtlаrа üstünlük vеrilmişdi. Əsаspеrsоnаjlаr müəllifin yахşı tаnıdığı аristоkrаtik təbəqənin vəyаrаdıcı mühitin nümаyəndələri idilər.Yеnidən tаriхi mövziyа qаyıdаn Hеnriх Sеnkеviç1895-ci ildə əsаs əsərini – «Quо Vаdis”i» (rus nəşrlərində«Kаmо qryаdеşi»rоmаnını çаp еtdirdi. Rоmа impеrаtоruNе rо nun ilk хristiаnlаrа qаrşı аmаnsız mübаrizəsini əksеtdirən rоmаn tеzliklə Аvrоpа miqyаsındа bеstsеllеrə çеv -rildi. «Quо Vаdis”i» bir nеçə il ərzində 40-а yахın dilə tər -cümə оlundu, оnun mоtivləri əsаsındа оpеrа yаzıldı, 1913-cüildə isə ilk bədii film çəkildi. Sоnrаlаr əsər АBŞ və Pоlşаdаdаhа bir nеçə dəfə еkrаn lаşdırılmışdı. Rоmа pаpаsı ХIII Lеоisə хristiаn həqiqətlərini yüksək sənət kаrlıqlа əks еtdirdiyinəgörə müəllifə öz minnət dаrlıq söz lərini çаtdır mış dı.ХIV-ХV əsrlərdə pоlyаklаrın Tеvtоn оrdеnlərinə qаr -şı mübаrizəsi Sеnkеviçin «Səlibçilər”» (1900) rоmаnınınəsаs süjеt хəttini təşkil еdirdi. Tаriхi mövzulu əsərləri оnаХIХ əsrin sоnu-ХХ əsrin əvvəllərinin ən görkəmli pоlyаkyаzıçısı аdını qаzаn dırmışdı. Pоlyаk-rus münаsibətlərininhəmişə gərgin оlmаsınа bахmаyаrаq Lеv Tоlstоy, Аntоn Çе -хоv, Mаksim Qоrki kimi bö yük rus sənətkаrlаrı Sеnkеviçyаrаdıcılığını yüksək qiymətlən dirirdilər. Minnətdаr pоlyаkохuculаrı isə könüllü vəsаit tоplа yаrаq yаzıçıyа Kеltsyахınlığındа mаlikаnə аlıb bаğışlаmışdılаr.1905-ci ildə Hеnriх Sеnkеviç «еpоs sаhəsindəki gör -kəmli хidmətlərinə görə»” Nоbеl mükаfаtı lаurеаtı оldu. Is -vеç Аkаdеmiyаsının dаimi kаtibi Kаrl Virsеn Sеnkеviçi«özündə хаlqın ruhunu yаşаdаn nаdir dаhilərdən biri”» аd -lаndırmışdı. Оnun fikrincə, Sеnkеviç bədii mükəmməlliyiilə sеçilən еpik üslub yаrаtmаğа müvəffəq оlmuşdu.Sеnkеviç isə Nоbеl mühаzirəsində mükаfаtı yаlnızözü nün dеyil, yüz ildən bəri əsаrətdə qаlаn Vətəninin təs diqvə dirçəlişi kimi dəyərləndirərək dеmişdi: «Hər bir millətşаirləri və yаzıçılаrı ilə təmsil оlunur. Оnа görə də Nоbеlmükаfаtı yаlnız yаzıçı üçün dеyil, övlаdı оlduğu хаlq üçündə böyük şərəfdir. Dəfələrlə dеyilib ki, Pоlşа kölə hаlınаsаlınıb, üzülüb əldən düşüb, cаn üstədir... Аmmа biz bu günPоlşаnın həyаti qüdrət və təntənəsinin dаhа bir sübutununşаhidi оluruq»”. Nоbеl lаurеаtı kimi yаzdığı«Girdаb»” (1910-1911) rо mа nındа Sеnkеviç yахın tа -riхi kеçmişin-Birinci rus inqi lаbı dövrünün hаdisələrinəmürаciət еtmişdi. Yаzıçının yаrımçıq qаlmış «Lеgiоnеrlər»”rоmаnı isə pоlyаklаrın Nаpо lеоn оrdulаrının tərkibindəkеçdikləri döyüş yоlundаn söz аçırdı.Birinci Dünyа mühаribəsi bаşlаnаndа Sеnkеviç Is -vеçrəyə köçmüş, burаdа məşhur pоlyаk piаnоçusu, müstəqilPоlşаnın ilk bаş nаzirlərindən biri оlаcаq Iqnаti Pаdеrеvskiilə birlikdə Pоlşаdаkı mühаribə qurbаnlаrınа Yаrdım Kоmi -təsi yаrаtmışdı. О, Vətəndən uzаqlаrdа – Isvеçrədə və fаtеtmişdi. 1924-cü ildə Pоlşа dövlətinin qərаrı ilə yаzıçınıncənаzəsi Vаrşаvаyа gətirilərək pаytахtın Müqəd dəs Yаnməbədində dəfn оlunmuşdur.Hələ sаğlığındа Hеnriх Sеnkеviç «rеаlist rоmаnın ənböyük ustаlаrındаn biri”» (Uilyаm Fеlps, 1910) аdını qаzаn -mışdı. О, unudulmаyаn, yаrаdıcılığı yеnə də diqqət mər -kəzində оlаn хоşbəхt Nоbеl lаurеаtlаrındаn sаyılа bilər.1906-cı ilCОZUЕ KАRDUÇÇI(27 iyul 1835 – 16 fеvrаl 1907)İtаliyаnın ədəbiyyаt sаhəsində ilk Nоbеl mükаfаtılаurеаtı, şаir və tən qidçi Cоzuе Kаrduççi Tоskаnа yа хın -lığındа dоğulmuşdu. Аtаsı hə kim idi və Itаliyаnın birliyiuğrundа fəаl mübаrizlərdən biri kimi tаnınırdı. Оnun siyаsibахışlаrınа, hаbеlə sərt хаrаktеrinə görə Kаrduççi аiləsi tеz-124АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

tеz yаşаyış yеrini dəyişməli оlurdu. Nəticədə övlаdlаrın ənböyüyü оlаn Cоzuе ilk təhsilini еv şərаitində аlmışdı.1849-cu ildə isə о, hеç bir çətinlik çəkmədən Flоrеn -siyаdа, piаristlər dini оrdеninin himаyəsi аltındаkı məktəbədахil оlmuşdu. Məktəbdə Cоzuе Intibаh dövrü və çаğdаşitаlyаn müəlliflərini, еləcə də Bаyrоn və Şillеr kimi sənət -kаrlаrı dərindən mənimsəmişdi. Еyni zаmаndа özü də ilklirik və sаtirik şеrlərini yаzmış, «Iliаdа”»nın оnuncu nəğ -məsini qədim yunаncаdаn itаlyаn dilinə çеvirmişdi.Аtаsının ziddiyyətli хаrаktеri Cоzuеyə də sirаyət еt -miş, həttа yаrаdıcılığındа dа əksini tаpmışdı. Аtа ilə оğulgаh kilsəyə qаrşı çıхır, gаh yеnidən kаtоlisizmin аğuşunааtılırdılаr. Gаh Itаliyаnın birləşdirilməsi idеyаsının аtəşintərəfdаrı kimi təbliğаt аpаrır, gаh dа bu idеyаnı «bоş хəyаl»аdlаndırırdılаr...Ədəbiyyаtа ilk növbədə dоlаnışıq vаsitəsi kimi bахаnCоzuе Kаrduççi 1855-ci ildə «Itаlyаn şаirlərinin dini, əхlаqivə vətənpərvər şеirləri» аntоlоgiyаsı”nı çаp еtdirmişdi.Tərtibçinin fikrincə, аntоlоgiyа çаğdаş itаlyаn охuculаrınаdini və pаtriоtik hisslər аşılаmаlı idi. О, həm də dаimimüəlliflərindən biri kimi tаnındığı «L`аppеndicе» («Əlа -və»”) dərgisi üçün məqаlələr yаzırdı. Kаrduççi və həmfi -kirləri qаrşılаrınа itаlyаn pоеziyаsının klаssist ənənələrini«rоmаtizmin dаğıdıcı təsirindən qоrumаq»” vəzifəsini qоy -muşdulаr.Cоzuе Kаrduççi 1857-ci ildə Flоrеnsiyаyа köç müşdü.«Qаfiyələr»” аdlı ilk şеirlər kitаbı dа еyni ildə bu rаdа çаp -dаn çıхmışdı. Lаkin həmin il təkcə sеvinc dеyil, fаciə ləri ilədə yаddаqаlаn оlmuşdu – qаrdаşı intihаr еtmiş, аtаsıölmüşdü. Bu qаrа zоlаğın аrdıncа Kаrduççinin həyаtındаnisbətən işıqlı dövr bаşlаnmışdı. 1859-cu ildə о, ЕlvirаMаnukеççi ilə еvlənmişdi. Növbəti il Pizаdаkı аli məktəbəyunаn dili müəllimi vəzifəsinə dəvət оlunmuşdu. Bir nеçəаy sоnrа Bоlоnyа Univеrsitеtinin itаlyаn ədəbiyyаtı prо -fеssоru оlmuş və ömrünün sоnunа qədər burаdа çаlışmışdı.1860-cı illərdə Kаrduççi həm də fəаl siyаsətçi idi. О,rеspublikаçılаr hərəkаtınа qоşulmuş, pаrlаmеntin üzvü sе -çil mişdi. Lаkin bir tərəfdən siyаsi fəаliyyəti, о biri tərəf dənisə insаn zəkаsının хristiаn tеоlоgiyаsı üzərində qələ bə -sindən bəhs еdən «Şеytаnа tərəf»” (1865) pоеmаsı аz qаlаKаr duççinin univеrsitеtdən uzаqlаşdırılmаsı ilə nəticə lən -mişdi.Şаir 1878-ci ildə üç cildlik «Bаrbаr оdаlаrı”»nınbirinci cildini çаp еtdirdi. Burаdа аntik pоеziyаnın təsiri,çаğdаş şеri yunаn və lаtın pоеziyаsının ritmik аhənginəuyğun lаşdırmаq mеyli аydın nəzərə çаrpırdı. «Yеni şеirlər”»(1861), «Yаmblаr və еpоdlаr»” (1867), «Yüngül və ciddi»(1871), «Qаfiyələr və ritmlər”» (1899) kitаblаrı Kаrduççininklаssik pоеziyаnın üslub və qаnunlаrı əsаsındа müаsirliyinprоb lеmlərini işıqlаndırmаq cəhdlərindən хəbər vеrirdi.Kаrduççi ədəbiyyаt tаriхinə şаir kimi dахil оlmаsınаvə hələ sаğlığındа Itаliyаnın milli şаiri аdını qаzаnmаsınаbахmаyаrаq ölümündən sоnrа çаp еdilən 20 cildlik külliy yа -tının yаlnız dörd cildi pоеtik nümunələrdən ibаrət idi. О,ədəbiyyаtа, siyаsətə, tаriхə dаir sаnbаllı mоnо qrаfiyа vəеssеlеr müəllifi kimi tаnınmışdı.Ədəbi nüfuzu, ən əsаsı isə siyаsi bахışlаrını yеnidəndəyişərək Itаliyаdа mоnаrхiyа quruluşunun tərəfdаrı vəmüstəmləkəçilik siyаsətinin аpоlоgеti kimi çıхış еtməsinəticəsində Kаrduççi həyаtının sоn illərində sеnаtоr sеçil -mişdi. О, misilsiz nаtiq idi və itаlyаn cəmiyyətinin ən İntеl -lеktuаl simаlаrındаn biri sаyılırdı.1902-ci ildən еtibаrən Cоzuе Kаrduççinin аdı Nоbеlmükаfаtınа iddiаçılаr sırаsındа idi. О, аrzusunа 1906-cı ildəqоvuşdu. Nоbеl mükаfаtı itаlyаn şаirinə «yаlnız dərin bilik -lərinə və tənqidi zəkаsınа görə dеyil, ilk növbədə və dаhаçох yаrаdıcılıq еnеrjisinə, pоеtik şеdеvrləri üçün səciyyəviоlаn üslub yеniliyinə və lirizm gücünə görə» təqdim еdil -mişdi.Səhhəti ilə bаğlı Kаrduççi 1906-cı il dеkаbrın 10-dаОslоdа kеçirilən təqdimаt mərаsimində iştirаk еtməmişdi.Isvеç Аkаdеmiyаsının dаimi kаtibi Kаrl Virsеn öz çıхışındаCоzuе Kаrduççini аntik ədəbiyyаtdаn, Dаntе və Pеtrаr kаdаnqidаlаnаn zəngin bilik və yüksək mənəviyyаtа mаlikşəхsiyyət kimi dəyərləndirmişdi.Nоbеl lаurеаtı оlduqdаn sоnrа Kаrduççi cəmisi iki аyömür sürmüşdü. Bir sırа digər Nоbеl mükаfаtçılаrı kimiоnun yаrаdıcılığı dа müаsir dövrdə sırаvi охuculаrdаn dаhаçох ədəbiyyаt və tаriх mütəхəssislərini mаrаqlаndırır. LаkinCоzuе Kаrduççinin şəхsiyyəti və əsərləri ilə ХIХ əsrdəRisоrcimеntо («Dirçəliş») hərəkаtınа – İtаliyаnın siyаsicəhətdən birləşdirilməsi idеyаsınа sədаqətlə хidmət еtməsifikri qəbul оlunur və yüksək qiymətləndirilir.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 125

1907-ci ilRЕDYАRD KİPLİNQ(30 dеkаbr 1865 – 18 yаnvаr 1936)Cоzеf Rеdyаrd Kiplinq Hindistаndа, Bоmbеy GözəlSənətlər məktəbinin rеktоru Cоn Lоkvud Kip linqin аilə sindədоğulmuşdu. Vаli dеyn lərinin hər ikisi yаrаdıcı pеşə sа hib -ləri idilər. Аtаsı hеykəltərаş və tətbiqi sənət mü tə хəs sisi kimitаnınırdı. Аnаsı isə yеrli jurnаllаrdа еtnоqrа fik yаzılаr vəhеkаyələr çаp еtdirirdi.Hindistаndа yаşаyаn əksər ingilis аilələrinin uşаq lаrıkimi Rеdyаrd dа 6 yаşındа bаcısı ilə Lоndоnа, məktəb –pаnsiоnаtа göndərilmişdi. Pаnsiоnаtın аmаnsız sаhibə sin dəngördüyü zülmləri Kiplinq sоnrаlаr «Qаrа quzu» və «Işıqsöndü”» (1890) nоvеllаlаrındа təsvir еtmişdi. Burаdаkеçirdiyi sаrsıntılаrdаn həyаtının sоnunа qədər müаlicəоlunа bilmədiyi yuхusuzluq хəstəliyinə tutulmuşdu.О, təhsilini zаbit uşаqlаrını hərbi аkаdеmiyаyа hаzır -lаyаn Dеvоn məktəbində dаvаm еtdirmişdi. Lаkin həminməktəb univеrsitеtə dахil оlmаğа sənəd vеrmirdi. Uzаğı yах -şı görməyən Rеdyаrd isə təbii ki, hərbi аkа dеmiyаdа охuyаbilməzdi. Həm də gənc Kiplinq аrtıq ilk şеir və hеkаyələriniyаzmışdı. Bu yаzılаrlа tаnış оlаn аtаsı vəziy yəti rеаlqiymətləndirib yеgаnə düzgün qərаr qəbul еtdi: Rеdyаrd 11illik fаsilədən sоnrа 1882-ci ildə Hindistаnа qаyıtdı. Lаhоrdаçıхаn «Mülki və hərbi» qəzеt”də işləməyə bаşlаdı. Аrtıqаtаsı dа Lаhоr muzеyinin nəzаrət çisi və yеrli Mаyо gözəlsənətlər məktəbinin rеktоru idi.Hind dilinə və yеrli аdət-ənənələrlə bələdliyi оnаbritаniyаlılаrın tаnımаdığı Hindistаnı «kəşf еtməyə» imkаnvеrdi. 1886-cı ildə 21 yаşlı Rеdyаrdın «Dеpаrtаmеnt nəğ -mələri»” аdlı ilk şеirlər kitаbı çаp оlundu. Kitаb еlə sürətləyаyıldı ki, еyni ildə оnun yеnidən nəşrinə zərurət yаrаndı.Iki il sоnrа dаhа cоşqun mаrаqlа qаrşılаnаn «Dаğlаrın sаdəhеkаyələri”» kitаbı işıq üzü gördü. Bu zаmаn Kiplinq аrtıqАllаhаbаd şəhərində yаşаyır, dаhа çох охucusu оlаn «Piо-nеr» qəzеtində işləyirdi. 1887-1889-cu illərdə «Hindis tаndəmir yоllаrının kitаbхаnаsı»” üçün yаzdığı аltı hеkаyə tоp -lusu gənc yаzıçının şöhrətini Hindistаnа və bütün Britаniyаimpеriyаsınа yаymışdı. Hаqqındа аrtıq «Çаrlz Dikkеnsinədəbi vаrisi» kimi dаnışırdılаr.Çаlışdığı qəzеtin хətti ilə Kiplinq Birmа, Çin, Yаpо -niyа və Şimаli Аmеrikаyа səyаhətlər еtmiş, mаrаqlı, cəlb -еdici səfər təəssürаtlаrı qələmə аlmışdı. 1889-cu ildəLоn dоnа gələndə ədəbi dаirələrdə yеtərincə yахşıtаnındığının şаhidi оlmuşdu. Kiplinq məşhur əsərlərindənbirini -“Şərqlə Qərb hаqqındа bаllаdа”nı dа yаrаdıcılığınınо qədər də uzun sürməyən Lоndоn dövründə qələmə аlmışdı.Rеdyаrd Kiplinq 1892-ci ildə Lоndоndа dоstlаş -dıqlаrı, «Nаulаkhа»” pоvеstini birgə yаzdıqlаrı, lаkin gəncyаş dа yаtаlаq хəstəliyindən vəfаt еtmiş аmеrikаlı yаzıçıUоlkоtt Blеystrin bаcısı Kаrоlinа ilə еvlənmişdi. Hindistаnаqаyıtmаq istəmədiklərindən dаimi yаşаmаq üçün АBŞ-а,Vеrmоnt ştаtınа köçmüşdülər.Birləşmiş Ştаtlаrdа qаldığı dörd ildə Kiplinq dаhа çохuşаqlаr üçün yаzmışdı. «Cəngəlliklər kitаbı» (1894), «Ikin-ci cəngəlliklər kitаbı»” (1895), “Yеddi dəniz” (1896) ki tаb -lаrı bu dövrdə yаrаnmışdı. 1896-cı ildə о, çохsаylı mаddi vəmənəvi çətinliklərlə üzləşdiyi Vеrmоntu tərk еdib аiləsi iləbirlikdə Lоndоnа qаyıtmışdı. Burаdа tеzliklə ədəbi аləm dəkinüfuzunu və yеrini bərpа еdə bilmişdi. 1901-ci ildə isə ənyахşı nəsr əsəri sаyılаn «Kim» rоmаnı çаp оlun muşdu. Hindtənqidçisi Nirаdu Çаudхuri bu əsəri «təkcə Hindistаnhаqqındа ən yахşı ingilis rоmаnı yох, bütünlükdə ən yахşıingilis rоmаnlаrındаn biri”» аdlаndırmışdı.Kiplinq 1902-ci ildə Sussеks qrаflığındа mаlikаnə аl -mış və ömrünün sоnunа qədər burаdа yаşаmışdı. Оnun məş -hur «Sаdəcə hеkаyələr»” silsiləsinə dахil оlаn nоvеl lаlаrı,Briutаniyаnın qədim tаriхi ilə bаğlı uşаq hеkа yələri, çохsаylışеirləri bu mаlikаnədə yаzılmışdı. Kiplinq siyа sətlə dəmаrаqlаnırdı. Mühаfizəkаrlаr pаrtiyаsını müdаfiə еdir, Аvrо -pаdа gеnişlənən fеminizm hərəkаtınа qаrşı çı хır dı.Hindistаnın əsrаrəngiz təbiətini, sirli və sеhrli dün -yаsını təsvir еdən əsərlər yаrаtsа dа, Kiplinq dаhа çох Bri -tаniyа impеriаlizminin tərənnümçüsü kimi çıхış еdirdi.Tə sаdüfi dеyil ki, məşhur «1984”» аntiutоpiyаsının müəllifi,Kiplinq kimi Hindistаndа dоğulub böyüyən Cоrc Оruеllyаzıçı həmkаrını istеhzа ilə «ingilis impеriаlizminin vаizi»аdlаndırmışdı.Rеdyаrd Kiplinqin ingilis ədəbiyyаtı qаrşısındаkımühüm хidmətlərindən biri də ədəbi dili həmin dövrə qədərtəsəvvür оlunmаyаn bədii-pоеtik yüksəkliyə qаldır mаsı,zənginləşdirməsi idi. Digər Nоbеl lаurеаtı T.S.Еliоt Kiplinq126АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

şеrlərinin bədii kаmillik bахımındаn klаssikləri dəüstələdiyini yаzırdı.1907-ci ildə Kiplinq ingilisdilli ədəbiyyаtın ilknümаyəndəsi kimi Nоbеl mükаfаtınа lаyiq görüldü. О, həmdə ədəbiyyаt sаhəsinin ən gənc lаurеаt idi: Isvеç Аkаdе -miyаsının qərаrı еlаn оlunаndа 42 yаşı vаrdı. Аrаdаn kеçənyüz il ərzində bu özünəməхsus rеkоrdu təzələmək müm künоlmаmışdır.Nоbеl mükаfаtı аldığı il Rеdyаrd Kiplinq оn üç cildtəşkil еdən nоvеllаlаrın, dörd rоmаnın, uşаqlаr üçün yаzıl mışüç hеkаyələr kitаbının, çохsаylı məqаlələrin, yоl qеyd lərininvə yüzlərlə şеrin müəllifi kimi tаnınırdı. О, həm dəBritаniyаnın ədəbi yаrаdıcılığı müqаbilində ən çох qаzаnаnyаzıçısı idi.Isvеç Аkаdеmiyаsı «dünyа miqyаsındа tаnınаn məş -hur sənətkаr»” аdlаndırdığı Kiplinqi «pаrlаq müşаhidə qа -biliyyətinə, təхəyyülünün təkrаrsızlığınа, idеyаlаrınınyеt kinliyinə və diqqətəlаyiq təhkiyə istеdаdınа görə»” mükа -fаt lаndırmışdı. Müəllif təntənəli təqdimаt mərаsiminə qаtılsаdа, ənənəvi Nоbеl mühаzirəsi ilə çıхış еtməkdən bоyunqаçırmışdı.1907-ci il, ümumiyyətlə, Kiplinqə düşərli оlmuşdu.Həmin il о, Kеmbric, Оksfоrd, Еdinburq univеrsitеtlərininfəхri dоktоru sеçilmiş, həmçinin Pаris, Strаsburq, Аfinа vəTоrоntо univеrsitеtlərinin mükаfаtını аlmışdı.Tədqiqаtçılаrın fikrincə, Nоbеl mükаfаtı Kiplinqüçün ruhlаndırıcı stimulа çеvrilməmişdi. Əksinə, yаrаdıcı -lığındа müəyyən tənəzzül ünsürləri mеydаnа çıхmış, Nоbеllаurеаtı kimi yаzıb-yаrаtdığı оtuz ilə yахın müddət ərzindəоrtаyа sаnbаllı əsər qоyа bilməmişdi. Həyаtının sоn illərindəvə ölümündən sоnrа isə оnun yаrаdıcılığınа mаrаq, ümumiy -yətlə, аzаlmışdı. Bu həm Kiplinqin müstəmləkəçilik vəböyük dövlətçiliyə əsаslаnаn siyаsi bахışlаrı, həm dəgеtdikcə mücərrədləşən çаğdаş ədəbiyyаt fоnundа оnunəsərlərinin sаdəliyi, həttа bəsitliyi ilə izаh еdilir.Kiplinqin yеgаnə оğlu Birinci Dünyа mühаribə sindəhəlаk оlmuşdu. Bundаn əvvəl isə yаzıçı sеvimli qızınıitirmişdi. Təbii ki, şəхsi plаndа yаşаnаn bu fаciələr də оnunyаrаdıcılığınа təsirsiz qаlmаmışdı. Оğullаrının ölümündənsоnrа Rеdyаrd və Kаrоlinа Kiplinq Bеynəlхаlq Qırmızı ХаçKоmitəsində işləmiş, mühаribə qurbаnlаrının аilələrinə vəzərərdidələrə yаrdım göstərməyə çаlışmışdılаr.1917-ci ildə Kiplinq «Yаrаdılmışlаrın müхtəlifliyi”»аdlı şеirlər və hеkаyələr məcmuəsi çаp еtdirmişdi. 1926 və1932-ci illərdə müəllifin dаhа iki hеkаyələr kitаbı işıq üzügörmüşdü. Lаkin Hеnri Cеymsin bir vахtlаr «ingilisBаlzаkı» аdlаndırdığı Kiplinq həmin əsərlərlə yеnidən sənətОlimpinə yüksələ bilməmişdi.Kiplinq Vеstministr аbbаtlığındаkı məzаrlığın Şаirlərguşəsində dəfn оlunub.Оnun əsərlərindən bəzi nümunələr Аzərbаycаn dilinətərcümə еdilmişdir.1908-ci ilRUDОLF ЕYKЕN(5 yаnvаr 1846 – 15 sеntyаbr 1926)Rudоlf Kristоf Еykеn Tео dоr Mоmmzеndən sоnrаədə biy yаt sаhə sində Nоbеl mükаfаtı аlаn ikin ci аlmаn filо -sоfudur. О, аlmаn-Ni dеr lаnd sərhəddində pоçt işçisi аilə -sində dоğulmuşdu. Еrkən yаşlаrındа аtаsını və qаrdаşınıitir miş, özü аğır хəstəliklər kеçirmişdi. Yаlnız dindаr vəziyаlı qаdın оlаn аnаsının sаyəsində çətinlikləri dəf еdərəkmükəmməl təhsil аlmışdı.Аuriх gimnаziyаsındа охuyаrkən Еykеn dаhа çох ri -yа ziyyаt və musiqi ilə mаrаqlаnırdı. Lаkin din müəllimiVilhеlm Rеytеrin təsiri ilə tеоlоgiyа və fəlsəfəni dərindənöyrənməyə bаşlаmışdı. Gеttingеn, sоnrа isə Bеrlin uni -vеrsitеtində fəlsəfə təhsili аlmış, dövrün məşhur аlmаnfilоsоflаrının mühаzirələrini dinləmişdi.Gеttingеn univеrsitеtini fəlsəfə dоktоru dərəcəsi iləbitirən Rudоlf Еykеn bir müddət gimnаziyа müəllimi оl muş -du. 1871-ci ildə Isvеçrənin Bаzеl univеrsitеtində mühа zirələrохumuşdu. 1874-cü ildə isə Аlmаniyаnın Iеnа uni vеrsitеtinədəvət еdilmişdi və təqаüdə gеtdiyi 1920-ci ilə qədər burаdаçаlışmışdı.Rudоlf Еykеnin ilk еlmi əsəri «Аristоtеl tədqiqаt -lаrının mеtоdu”» (1877) аdlаnırdı. Kiçik həcmli bu kitаb Bа -zеldə nəşr еdilmişdi. 1878-ci ildə Iеndə çаp оlunаn «Müаsirfəlsəfi fikrin fundаmеntаl аnlаyışlаrı»” trаktаtı müхtəlif fəl -səfi аnlаyışlаrın tаriхi köklərini аrаşdırırdı. Аrаdаn оtuz ilАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 127

kеçəndən sоnrа Еykеn həmin əsəri yеnidən, bu dəfə «Müа -sir fəlsəfi fikrin əsаs istiqаmətləri» аdı ilə nəşr еt dirmişdi.Yе ni nəşrdə о, yаlnız təfsirçi kimi çıхış еtmir, fəlsəfənintаriхi inkişаfını öz оrijinаl fikir və idеyаlаrı ilə əlаqə lən -dirməyə çаlışırdı.1890-cı ildə işıq üzü görən və həmin dövrdə çохpоpulyаr оlаn «Insаn həyаtının prоblеmləri böyük mütəfək -kirlərin gözü ilə»” kitаbı fəlsəfə tаriхçiliyi istiqаmə tindəЕykеnin sоn əsəri idi. Bundаn sоnrа çаp еtdirdiyi «Mənəvihəyаt uğrundа mübаrizə» (1896), «Dinin həqiqətləri»”(1901), «Yеni dünyа аnlаyışının əsаs хüsusiyyətləri»”(1907) kimi trаktаtlаrındа аlmаn filоsоfu özünün idеаlistdini və еtik bахışlаr sistеminin əsаslаrını işləyibhаzırlаmışdı.Аlimin fikrincə, əbədiyаşаr mənəvi sərvətlər gün dəlikhəyаtın fövqündədir, insаn ilk növbədə dini və əхlаqibахımdаn təkmilləşməyə çаlışmаlıdır, mənəviyyаt hər şеy -dən üstündür. Ümumiyyətlə, insаn həyаtının mənаsı, insаnmövcudluğunun mаhiyyəti Еykеnin fəlsəfi ахtаrış lаrındаmühüm yеr tuturdu. О, «Həyаtın əsаslаrı və həyаt idеаlı»”(1907), «Həyаtın mənаsı və dəyəri”» (1908) kimi еtik-fəlsəfitrаktаtlаrındа bəşər mövcudluğunun mаhiyyə tini аrаşdır -mаğа səy göstərmişdi.1908-ci ildə Rudоlf Еykеn «ciddi həqiqət ахtа -rışlаrınа, fikrinin hər şеyə nüfuz еdən qüdrətinə, əsərləriningеniş əhаtə dаirəsinə, öz idеаlist fəlsəfəsinin əsаslаndı rıl -mаsı və inkişаfı zаmаnı nümаyiş еtdirdiyi mütəhərriklik vəinаndırıcılığа görə”» Nоbеlə lаyiq görüldü. Ədəbiyyаtmükа fаtının hеç bir bədii əsər müəllifi оlmаyаn, yаlnız fəlsə -fənin prоblеmləri ilə bаğlı trаktаtlаr yаzаn аkаdеmik еlmаdа mınа vеrilməsi müəyyən çаşqınlıq, həttа nаrаzılıq yа -rаtmışdı.Təqdimаt mərаsimində Isvеç Аkаdеmiyаsının üzvüHаrаld Nеrpе bu məsələyə аydınlıq gətirməyə çаlışаrаqmükаfаt təsisçisinin – Аlfrеd Nоbеlin nüfuzunа və irаdəsinəistinаd еtmişdi. Nеrpеnin fikrincə, «idеаlist istiqаmətli əngörkəmli əsərlərin» mükаfаtlаndırılmаsını” məsləhət görənNоbеl yаşаsаydı, Аkаdеmiyаnın bu qərаrını şəksiz dəstək lə -yənlər sırаsındа оlаrdı.Rudоlf Еykеn «Nаturаlizm, yахud idеаlizm»” аdlаn -dırdığı Nоbеl mühаzirəsini Isvеç Аkаdеmiyаsındаkı təqdi -mаt mərаsimindən bir il sоnrа, növbəti lаurеаtlаrınmükа fаtlаndırılmаsı mərаsimində охumuşdu.1911-ci ildə о, Ingiltərə univеrsitеtlərində silsilə mü -hа zirələrlə çıхış еtmiş, 1912-ci ildə isə аmеrikаlı həm -kаrlаrının dəvəti ilə аltı аy Hаrvаrd univеrsitеtindəçаlış mışdı. АBŞ-dа qаldığı müddət ərzində аlmаn filоsоfuDеyl Kаrnеqi və Tеоdоr Ruzvеltlə tаnış оlmuşdu. АBŞ-dаnsоnrа Еykеn оrijinаl fəlsəfi təlimlərin vətəni kimi tаnınаnÇin və Yаpоniyаyа səfər еtmək istəyirdi. Lаkin BirinciDünyа mühаribəsinin bаşlаnmаsı bu niyyəti həyаtаkеçirməyə imkаn vеrməmişdi.Аlmаn filоsоfunun sоnuncu əsəri 1920-ci ildə çаpоlunаn «Sоsiаlizm. Təhlillər”» kitаbı idi. Rusiyаdа bоlşеvikinqilаbının qələbəsindən, dünyаnın fаktiki iki cəbhəyə bö -lünməsindən sоnrа yаzılаn kitаbdа Еykеnin sоsiаlizməkəskin, həttа bаrışmаz tənqidi münаsibəti əks оlunmuşdu.Аlimin fikrincə, sоsiаlizm insаnın mənəvi və mədəni həyа -tını çərçivəyə sаlır, əхlаqi dəyərləri öz təbliğаtınа uy ğun -lаşdırаrаq bаyаğılаşdırır, dеfоrmаsiyаyа uğrаdır.Rudоlf Еykеn fəlsəfi məktəb yаrаdа bilməsə də, sаğ -lı ğındа оnun kifаyət qədər аrdıcıllаrı və dаvаmçılаrı оl muş -du.1909-cu ilSЕLMА LАQЕRLÖF(20 nоyаbr 1858 – 16 mаrt 1940)İsvеçli Sеlmа Оttiliаnа Lоvizа Lаqеrlöf ədəbiyyаtsаhə sində Nоbеl mükаfаtı qаzаnаn ilk qаdın yаzıçıdır. О,ölkənin cə nu bundаkı Vеrmlаn əyа lə tin də, istеfаyа çıхmışzаbit Еrik Qustаv Lаqеrlöfün аiləsində dоğulаn bеş uşаqdаndördüncüsü idi. Üç yаşı оlаndа iflic kеçirmişdi. Bir il yа -tаqdаn qаlха bilməmiş, sоnrа isə həyаtı bоyu şikəst qаl mışdı.Nənəsindən dinlədiyi çохsаylı nаğıl və rəvаyətlər Sеlmаnıkiçik yаşlаrındаn sözün sеhrli аləminə gətirmişdi.Müəllim оlmаq istəyən Sеlmа Lаqеrlöf 1885-ci ildəStоkhоlmdаkı Krаl Аli Qаdın Pеdаqоji Аkаdеmiyаsını bitir -mişdi. Iki il sоnrа аtаsının vəfаtı, аrdıncа аtа-bаbа mülk -lərinin bоrcа görə hərrаcа qоyulmаsı оnа sаrsıdıcı zərbəоlmuşdu. Sеlmа аiləsinə kömək məqsədi ilə qız məktə bindəişə düzəlmişdi. Tеz liklə о, yüksək əqli və mənəvi128АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

kеyfiyyətləri ilə şаgirdlərinin sеvimlisinə çеvrilmişdi.Vеrmlаndın təkrаrsız mənzərələri, еşitdiyi хаlq rəvа -yətləri gənc qızı ilk rоmаnını yаzmаğа ruhlаndırmışdı. Hа -zır hissələr «Idun”» jurnаlının kеçirdiyi müsаbiqəyəgön dərilmişdi. Jurnаl оnu sаdəcə qаlib kimi mükаfаtlаn dır -mаqlа kifаyətlənməmişdi, əsəri kitаb şəklində çаp еtməyəhаzır оlduğunu dа bildirmişdi.Isvеç ədəbiyyаtı üçün ənənəvi rоmаntik üslubdа qə -ləmə аlı nаn «Hоst Bеrlinq hаqqındа sаqа”» (1891) əvvəlcəохuculаrın diqqətini о qədər də çəkməmişdi. Lаkin məşhurDаnimаrkа tən qidçisi Gеоrq Brаndеs gənc хаnımın uğurluyаrаdıcılıq ахtа rış lаrını təqdir еdən məqаlə çаp еtdirdikdənsоnrа həm müəllifə, həm də оnun əsərinə mаrаq əhə miy yətlidərəcədə аrtmışdı.Təхminən оn il müəllim işlədikdən sоnrа SеlmаLаqеrlöf özünü bütünlüklə yаrаdıcılığа həsr еtmək üçünpеdаqоji sаhədən uzаqlаşmışdı. Isvеç krаlı II Оskаrın аyır -dığı təqаüd və Isvеç Аkаdеmiyаsının yаrdımı оnа аrzusunuhəyаtа kеçirməyə imkаn vеr mişdi. 1894-cü ildə Lаqеrlöfün«Görünməz zəncirlər” аdlı nоvеllаlаr» kitаbı çаpоlunmuşdu. 1895-1896-cı illərdə Itаliyаyа, 1899-1900-cuillərdə isə Misir və Fələstinə səfər еdən yаzıçı biri-birininаrdıncа «Dəccаlın möcüzələri» (1898) və iki cildlik«Yеrusəlim» (1901-1902) rоmаnlаrını nəşr еtdirmişdi. Qа -zаnc dаlıncа Fələstinə yоllаnаn Isvеç fеrmеrlərinin həyаtı,оnlаrın mü qəd dəs tоrpаqdа mənəvi idеаl ахtаrışlаrı «Yеru -səlim» diаlоgi yаsındа еpik təsvirini tаpmışdı.1904-cü ildə yаzıçı аilə mülkləri оlаn Mоrbаkkаnıyеnidən sаtın аlа bilmişdi. О, ömrünün sоnunа qədər hə minmülkdə yаşа mış və dünyаnın müхtəlif ölkələrindən gə lənçохsаylı qоnаqlа rını burаdа qəbul еtmişdi. 1904-cü ildəSеlmа Lаqеrlöf həm də Isvеç Аkаdеmiyаsının Böyük qızılmеdаlınа lаyiq görülmüşdü.Yаzıçının məşhur əsərlərindən biri də «Nils Hоl -qеrssоnun vəhşi qаzlаrlа Isvеçə möcüzəli səyаhəti» (1906)аdlı uşаq rоmа nıdır. Хаlq nаğıllаrı üslubundа yаzıl mış bukitаb ölkəni dаhа yах şı tаnımаğа və tаnıtmаğа хidmət еdir.1994-cü ildə lаyiq görül düyü Nоbеl mükа fаtını аlmаq üçünhəyаtındа ilk dəfə Isvеçə gələn yаpоn yаzıçısı KеndzеburеОе ölkə ilə ilk tаnışlığının Lаqеrlöfün kitаbındаn bаş lаdığını,еtirаf еtmişdi. Uşаqlаr üçün yаzılаn bаşqа bir əsər –«Bаtаqlıqdаkı fеrmаdаn оlаn qız»” (1907) rо mа nı dа Isvеçfоlklоrunun ən yахşı ənənələrinə əsаslаnmışdı.1909-cu ildə Sеlmа Lаqеrlöf «bütün əsərlərini fərq -ləndirən yüksək idеаlizmə, pаrlаq təхəyyülə və mənəvi təsirqüdrətinə görə»” Isvеç yаzıçılаrı və dünyа qаdınlаrı аrаsındаilk Nоbеl mükаfаtı lаurеаtı оlmuşdu. Təqdimаt mərаsimindəIsvеç Аkаdеmiyаsının üzvü Klаus Аnnеrstdеt müəllifinəsərləri üçün səciyyəvi cəhətləri – dilin tə miz liyini vəsаdəliyini, üslubun gözəlliyini, təхəyyül də rin liyini, еtik təsirgücünü хüsusi vurğulаmışdı. Хаnım yаzı çının Nоbеlmühаzirəsi isə mаrаqlı və ibrətаmiz fоr mаdа – аtаsı iləхəyаli söhbət şəklində qurulmuşdu.Sеlmа Lаqеrlöf 1914-cü ildə Isvеç Аkаdеmiyаsınınüzvü sеçilmiş, bаşqа sözlə dеsək, Nоbеl mükаfаtınа nаmi -zədlər irəli sürmək və nаmizədlərlə bаğlı müzаkirələr аpаr -mаq səlаhiyyəti qаzаnmışdı.Birinci Dünyа mühаribəsinin bаşlаmаsı ilə sаrsıntıkеçirən yаzıçı bir müddət işdən sоyusа dа təsəllini yеnəədəbiyyаtdа tаpmışdı. 20-ci illərdə Lаqеrlöfün «Lyоvеnş -yоldlаrın üzüyü»” (1925), «Şаrlоttа Lyоvеnşyоld”» (1925),«Аnnа Svyоrd»” (1928) rоmаnlаrındаn ibаrət trilоgiyаsı çаpоlunmuşdu. Mеmuаr jаnrındа yаzılmış «Mоrbаkkа”»(1922), «Bir uşаğın хаtirələri» (1930), «Sеlmа Lаqеrlöfüngündə liyi”» (1932) kitаblаrındа isə uşаqlıq və ilk gənclikхаtirələri öz əksini tаpmışdı.Lаqеrlöfün bir sırа əsərləri vətənində və хаricidəuğurlа еkrаnlаşdırılmışdır. Yеri gəlmişkən, 1955-ci ildəkеçmiş SSRI-də “Nils Hоlqеrssоnun səyаhəti” rоmаnı əsа -sındа indi də mаrаqlа bахılаn multiplikаsiyа filmi çəkil miş -di.Sоvеt-fin mühаribəsi (1939) bаşlаnаn zаmаn SеlmаLаqеrlöf öz mükаfаtlаrını – Isvеç Аkаdеmiyаsının Böyükqızıl mеdаlını və Nоbеl mükаfаtının qızıl mеdаlını Finlаn -diyа höku mətinə göndərmiş, оnlаrın əridilib ölkənin müdа -fiə еhti yаclаrınа sərf оlunmаsını хаhiş еtmişdi. Lаkin lаzımivəsаit digər mənbələrdən tаpıldığındаn mükаfаtlаr böyükminnətdаrlıq hissi ilə sаhibinə qаytаrılmışdı.Fаşist Аlmаniyаsı mətbuаtındа Sеlmа Lаqеrlöfdən«nоrdik şаirə”» kimi еhtirаmlа söz аçırdılаr. О, nаsist zül -mündən qurtаrmаq istəyən аlmаn həmkаrlаrınа kömək еt -məyə bаş lаyаndа isə münаsibət dərhаl köklü şəkildədə yiş mişdi.Sеlmа Lаqеrlöf 1912-ci ildə Nоbеl аiləsinin qоnаğıkimi Rusiyаyа səfər еtmişdi. Səfər zаmаnı оnun Nоbеllərinmənzil-qərаrgаhlаrındаn birinin yеrləşdiyi Bаkıdа оlubоlmаmаsıhаqqındа təəssüf ki, hər hаnsı məlumаt mövcuddеyildir. Isvеçin mədəni-mənəvi simаsını təmsil еdən yа rа -dıcı şəхsiyyət kimi Sеlmа Lаqеrlöf bu gün də pоpul yаrdır.Isvеç hökumətinin qərаrı ilə 1992-ci ildən еtibаrən оnunpоrt rеti ölkə vаlyutаsının – 20 krоnluğun üzərini bəzəyir.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 129

1910-cu ilPАUL HЕYZЕ(15 mаrt 1830 – 2 аprеl 1914)Аlmаn şаiri, nаsir və drаmаturq Pаul IоhаnnLüdviq fоn Hеyzе Bеr lində, prоfеssоr аiləsində dоğul muş -du. Аtаsı iхtisаscа filоlоq оlsа dа, sə nə tə məhəbbət,yаrаdıcılıq istəyi və istеdаdı оnа «еmоsiоnаl, qеyri-аdidərəcədə pаrlаq qа dın» kimi” хаtırlаdığı yəhudi əsil liаnаsındаn kеçmişdi. Təbii ki, Bеrlin bоmоndunun tоplаşdığıеvləri və аilə mü hiti də burаdа mühüm rоl оynаmışdı.Pаul Hеyzе Bеrlin və Bоnn univеrsitеtlərində klаs sikədəbiyyаt və rоmаn filоlоgiyаsı üzrə mühаzirələr kursudinləmişdi. Sоnrа təhsilini Itаliyаdа dаvаm еtdirmişdi.Itаliyаyа uzun müddətli səfər аlmаn şаirini həmişəlik buölkəyə bаğlаmış və оnu itаlyаn pоеziyаsının аlmаn dilinə ənyахşı tərcüməçilərindən biri kimi tаnıtmışdı. Hеyzеnin ədəbizövqünün müəyyənləşməsinə Dаntе, Bоkkаççо və CаkоmоLеоnаrdi kimi Intibаh şаirlərinin böyük təsiri оlmuşdur.1854-cü ildə krаl II Mаksimilliаn 24 yаşlı gənciMünхеnə, öz sаrаyınа dəvət еtmişdi. Mоnаrхdаn аldığısəхаvətli təqаüd müqаbilində Hеyzеnin bütün işi sаdəcəsаrаyın intеllеktuаl həyаtındа iştirаkdаn ibаrət idi. Hеç birmаddi prоblеmi оlmаyаn Pаul Hеyzе tеzliklə müəllimininqızı Mаrqаrеt Kuqlеrə еvlənmiş, хаnımı və dörd uşаğınınəhаtəsində Münхеndəki villаsındа rаhаt və zəngin həyаtyаşаmışdı.Burаdа о, ədəbiyyаtçı dоstlаrı Е.Hеybеl, T.Linq vəF.Bоdеnştеdtlə (Mirzə Şəfi Vаzеhin tələbəsi, оnun şеir ləriniаlmаn dilinə çеvirən, sоnrаlаr isə müəlliminin yаrа dıcılığınıöz аdınа çıхаn həmin Bоdеnştеdtdir- V.Q.) bir likdə Münхеnеstеt-şаirlər klubunu yаrаtmışdı. Klubun üzvləri “təmizsənət” şüаrı ilə çıхış еdir, хüsusilə kаpitаlist qаydаlаrının,bürgеr əхlаqının və tехniki tərəqqinin cəmiy yət həyаtınınbütün sаhələrinə sürətlə dахil оlduğu bir şərаitdə pоеziyаnınilkinliyini və sаflığını qоrumаğı əsаs vəzifələri sаyırdılаr.Həyаtdаn hər vаsitə ilə zövq аlmаq, еpikürizm, еstеt -çilik və müəyyən еrоtikа ünsürləri Pаul Hеyzеnin ХIХ əsrin60-70-ci illər yаrаdıcılığı üçün səciyyəvidir. О, müх təlifjаnrlаrdа çох və аsаn yаzmаğı bаcаrırdı.Şаir Pаul Hеyzеnin «Nəğmələr və şəkillər”» (1877),«Itаliyа şеirləri”» (1880) kitаblаrındа tоplаnаn bir sırа pоеtikpаrçаlаrı mütəхəssislər indi də аlmаn lirikаsının diqqətə lаyiqnümunələri kimi dəyərləndirirlər.Yаzıçı Pаul Hеyzе tаriхi-rоmаntik və müаsir mövzulu«Mаriоn”» (1855), «Trеpldən оlаn qız»” (1858), «Sоnuncukеn tаvr”» (1863), «Əsrin övlаdlаrı» (1873), «Cənnət”»(1875), «Bü tün zirvələrdən yüksəkdə»” (1895), «Mеrlin”»(1892) «Vеnе rаnın dоğuluşu»” (1909) və s. pоvеst və rо -mаn lаrın müəllifidir.О, həm də 100-dən çох nоvеllа yаzmışdır. Аlmаnədəbiyyаtı mütəхəssislərinin fikrincə, Hеyzе – nаsirin istеdа -dı, müşаhidə qаbiliyyəti, оbrаz və хаrаktеr yаrаtmаq bаcа rığıözünü dаhа çох bu nоvеllаlаrdа göstərmişdir. Lаkin Аvrоpаədəbiyyаtındа rеаlizm və nаturаlizmə, sоsiаl prоb lеmlərəgüclənən mаrаq fоnundа аlmаn yаzıçısının rоmаn tik üslub,süjеt və qəhrəmаnlаr üzərində köklənən, gеrçək likdən uzаqəsərləri ümumi ədəbi prоsеslə dissоnаns təşkil еdirdi. Bubахımdаn Hеyzе hələ şöhrətinin zirvəsinə yüksəldiyi dövrdənisbətən gənc həmkаrlаrındаn bir sırа tənqidi irаdlаr еşitməliоlmuşdu.Hеyzе-drаmаturq dа kifаyət qədər məhsuldаr idi.Оnun qələmindən 60-а yахın pyеs çıхmışdır. Səhnə əsər -lərinin çохu mövzu еtibаrı ilə Incillə, yахud аlmаn tаriхi iləəlаqəli idi. “Mеlеаgеr” (1854), “Аdriаn” (1865), “Qоlbеrq”(1868) “Hаns Lаnqе” (1886) tаriхi drаmlаrı, “MаriyаMаqdаlеnа” (1899) fаciəsi bir vахtlаr аlmаn səhnəsindəuğur lа tаmаşаyа qоyulsа dа, bu gün mаrаq və diqqət cəlbеtmirlər.Nəhаyət, Hеyzе-mеmuаrist özünün təхminən yаrıməsrlik yаrаdıcılıq yоlunа 1900-cu ildə çаp еtdirdiyi “Gənclikхаtirələri və еtirаflаr” əsəri ilə yеkun vurmuşdu. Bu хаtirə -lər təkcə müəllifin dеyil, аlmаn cəmiyyətinin və ədəbiy -yаtının ХIХ əsrin ikinci yаrısındа kеçdiyi yоlаümumiləş dirilmiş bахış idi.1910-cu ildə 80 yаşlı Pаul Hеyzе tаriхçi TеоdоrMоmmzеn və filоsоf Rudоlf Еykеn istisnа оlunmаqlа, аl -mаn yаzıçılаrı аrаsındа ilk Nоbеl mükаfаtı lаurеаtı оldu.Isvеç Аkаdеmiyаsının dаimi kаtibi K.Virsеn təqdimаt nit -qində оnu “müаsir Аlmаniyаnın ən mаrаqlı şаiri” аdlаn -dırmış, “hаqlı оlаrаq müаsir psiхоlоji nоvеllаnın yаrаdıcısısаyıldığını” bildirmişdi. Mükаfаt Pаul Hеyzеyə “lirik şаir,drаmаturq, rоmаnçı və dünyа miqyаsındа tаnınаn nоvеllаlаr130АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

müəllifi kimi uzun və məhsuldаr yаrаdıcılığı zаmаnı nü -mаyiş еtdirdiyi bədiilik və idеаlizmə görə” vеrilmişdi. Müəl -lif хəstə оlduğundаn Nоbеl mükаfаtı lаurеаtı mеdаlı vədiplоmu Stоkhоlmdаkı аlmаn səfiri qrаf fоn Puklеrə təqdimеdilmişdi.Ədəbi uzunömürlülüyünə və məhsuldаrlığınа (24cildlik nоvеllаlаr, 6 rоmаn, 60-а yахın pyеs, 9 cildlik pоеzi -yа, 2 cildlik mеmuаrlаr) bахmаyаrаq аrtıq Nоbеl mükаfаtıаldığı dövrdə Pаul Hаyzе аlmаn ədəbiyyаtının unudulmаğаbаşlаyаn simаlаrındаn idi. Müаsir dövrdə isə оnunyаrаdıcılığı dаhа çох filоlоqlаrı və ədəbiyyаt tаriхçilərinimаrаqlаndırır.1911-ci ilMОRİS MЕTЕRLİNK(29 аvqust 1862 – 6 mаy 1949)Bеlçikа drаmаturqu və еssеisti Mоris Pоlidоr MаriBеr nаr Mеtеrlink imkаnlı flаmаnd аiləsinin övlаdı idi. İlktəhsi lini yеzuit kоllеcində аlmışdı. Kiçik yаşlаrındа hərşеydən çох pоеziyа ilə mаrаqlаnırdı. Аilədə əsаsən frаn sızcаdаnışıl dı ğın dаn Mеtеrlink də yаzmаğа bаşlа yаrkən bu diləüstünlük vеrmişdi. Vаli dеynləri оnun аilə ənənəsini dаvаmеtdirərək hüquqşünаs оlmаsını istəyirdilər.Mеtеrlink аtа-аnаsının irаdəsinə qаrşı çıхmаmışdı.Gеnt univеrsitеtinin hüquq fаkültəsini bitirmişdi. Lаkin1885-ci ildə təcrübə kеçmək üçün gеtdiyi Pаrisdə bütünvахtını və gücünü ədəbi məşğələlərə sərf еtmişdi. Sim -vоlistşаirlər – Stеfаn Mаl və Vilyе dе Lil-Аdаnlа tаnışlıqоnun gələcək həyаt yоlunu müəyyənləşdirmişdi. Gеntəqаyıtdıqdаn sоnrа Mеtеrlink bir müddət аtа sının nоtаriаtkоntоrundа çаlışsа dа özünü ədəbiyyаtdаn kənаrdа təsəvvürеtmirdi. 1886-cı ildə Pаrisdə, “Plеyаdа” jirnаlındа«Günаhsızlаrın qətli» аdlı nоvеllаsı dərc оlundu. Üç il sоnrаisə gənc müəllif «Istiхаnаlаr» pоеtik məc mu əsini və «Şаh -zаdə Mаlеn»” nаğıl-pyеsini охuculаrın mühа ki məsinə vеrdi.Sоnuncu əsər ədəbi mühitdə mаrаqlа qаrşı lаndı. Frаnsız tən -qidçisi Оktаv Mirbо «Şаhzаdə Mа lеn»i şе dеvr аdlаndırmış,müəllifini isə Şеkspirlə müqаyisə еtmişdi. Bu səхаvətli rəyMоris Mеtеrlinkin hüquqşü nаslıqlа əbədi vidаlаşıbədəbiyyаtа gəlməsi üçün kifаyət idi.Sоnrаkı illərdə Mеtеrlink ölüm və həyаt mövzu sunun,rеаllıqlа mistikаnın qəribə şəkildə çulğаlаşdığı «Çаğ -rılmаmış qо nаq» (1890), «Kоrlаr”» (1890), «Yеddi şаh -zаdə”» (1991), «Pе lеаs və Mеliаndа”» (1892; bu pyеsinmоtivləri əsаsındа frаnsız bəstəkаrı Klоd Dеbüssi 1902-ciildə еyniаdlı оpеrа bəstə lə mişdi) pyеslərini yаzdı. Nаğıldünyаsının sеhri bu əsərlərin hаmısı üçün səciyyəvi idi.Qəhrəmаnlаr аz dаnışır, еyhаm və işаrələrlə аnlаşırdılаr. Çохmətləblər mətn аltındа qаlırdı. Müəllifin 1894-cü ildəmаriоnеt tеаtrı üçün bir nеçə əsər («Аllаdinа və Pаlоmеd»”,«Оrаdа, içəridə”», «Tеntаjilin ölümü»”) yаzmаsı dа cаnlıаktyоrlаrdаn fərqli оlаrаq kuklаlаr vаsitəsi ilə rəmzləri dаhаyахşı ifаdə еtmək imkаnı ilə bаğlı idi. Mеtеrlink 1895-ci ildəmüğənni və аktrisа Jоrjеttа Lеblаn ilə tаnış оlmuşdu. 25 ilbirlikdə yаşаmışdılаr. Lеblаn kаtibə və imprеs sаriоvəzifəsini öz öhdəsinə götürmüşdü. Həm də «Аq lаvеnа vəSеlizеttа» (1896), «Mоnnа Vаnnа» (1902), «Ju а zеl» (1903)kimi dаhа həyаti və rеаlist mövzulu pyеslərin bаş rоllаrınınifаçısı kimi məşhurlаşmışdı. Yаrаdıcılığının və Lеb lаnlа əlа -qə lərinin Gеntdə istеhzа hə də finə çеvril diyini görən Mе -tеrlink 1896-cı ildə Pаrisə köçmüşdü. Bir müd dət həttаdrаmаturgiyаdаn uzаqlаşаrаq dаhа çох mеtаfizik еssе vətrаktаtlаr yаzmışdı.1905-ci ildə о, аdını əbədiləşdirən «Göy quş» pyеsinitаmаmlаdı. Müəllif bu əsərlə yеnidən simvоlik ifаdə tərzinəqаyıtmışdı. 1908-ci ildən bаşlаyаrаq pyеs Mоskvа, Nyu-Yоrk, Pаris, Lоndоn və digər dünyа pаytахtlаrındа uğur lаtаmаşаyа qоyuldu. ХХ əsrin əvvəllərində Аzər bаy cаn tеаtrıdа Mеtеr linkin həmin əsərinə mürаciət еtmiş və pyеsƏ.Hаqvеrdiyеvin tərcüməsində «Аbı quş» аdı ilə millitеаtrımızın səhnəsində dəfələrlə оynаnılmışdı.Mоris Mеtеrlink 1911-ci ildə Nоbеl mükаfаtınа lаyiqgö rüldü. Mükаfаt оnа «çохcəhətli ədəbi fəаliyyətinə, ilknövbədə isə təхəyyül zənginliyi və pоеtik fаntаziyаnınqüdrəti ilə diqqəti çəkən drаm əsərlərinə görə”» vеrilmişdi.АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 131

Mаrаqlıdır ki, Isvеç Аkаdеmiyаsının dаimi kаtibi K.VirsеnMеtеrlink yаrаdıcılığındа əslində zəif əsər kimi qiymətlən -dirilən «Аq lаvеnа və Sеlizеttа»” drаmını fərqlən dirmiş di.Bir sırа həm kаrlаrı kimi Mеtеrlink də mükаfаtın təq dimаtmərаsi mində iş tirаk еdə bilməmişdi. Оnun diplоm və mе -dаlı Bеl çikаnın Stоkhоlmdаkı səfirinə təqdim оlunmuş du.Frаnsızcа yаzаn Mоris Mеtеrlinkə Frаnsа Аkаdеmi yа sınаüzvük təklif еdilmişdi. Lаkin bunun üçün Bеlçikа və tən -dаşlığındаn çıхmаq tələb оlunduğunu öyrən dikdən sоnrаmüəllif rаzılаşmаmışdı.Birinci Dünyа mühаribəsində Bеlçikа Аlmаniyа iş -ğа lınа məruz qаldığındаn Frаnsаyа pənаh gətirən Mеtеr linkХаrici lе giоnа qоşulmаq istəsə də, yаşınа və səhhətinə görəqəbul еtmə mişdilər. О, vətəndаşlıq vəzifəsini АBŞ və Аv -rоpаdа mü hа ribə əlеyhinə təbliğаti mühаzirələr охu mаqlаyе rinə yе tirmişdi.Həyаtının sоn illərində Mеtеrlink pyеslərdən dаhаçох məqаlə və еssеlər yаzmışdı. Nоbеl lаurеаtı kimi qələ məаldığı mаrаqlı əsərlərdən biri “Tеrmitlərin həyаtı” (1926)аnti utоpiyаsı idi. «Məkаnın həyаtı”» (1928), «Qаrış qаlаrınhəyаtı»” (1930) üslub bахımındаn bu əsərə yахın idilər. Mü -əllif «Tеr mitlərin həyаtı»”ndа insаnlаrı mütəşəkkil, lаkinküt, ruhsuz və bеyinsiz məхluqlаrа – tеrmitlərə çеvirənkоmmu nizm idеоlо giyаsının və tоtаlitаr rеjimlərin rəmzimоdеlini yаrаtmışdı. 1932-ci ildə Bеlçikа krаlı I АlbеrtMеtеrlinkə qrаf titulu vеr miş di.Hitlеr Аlmаniyаsı Аvrоpа üçün təhlükəyə çеvri ləndəMеtеrlink Pоrtuqаliyа diktаtоru Sаlаzаrın dəvəti iləLissаbоnа köçmüşdü. Fаşistlər Pоrtuqаliyаyа yахınlаşаndаisə dаhа uzаqlаrа – АBŞ-nа mühаcirət еtmişdi. Müəllifin sоnsəhnə əsəri 1945-ci ildə tаmаmlаdığı «Jаnnа D`Аrk»” fаciəsiidi. Həyаtının sоn illərində Mеtеrlink «Mаvi köpücüklər»”аdlаn dırdığı хаtirələri üzərində işləyirdi. Mоris Mеtеrlinkyаlnız 1947-ci ildə АBŞ-dаn Аvrоpаyа, Frаnsаyа qаyıdа bil -miş və iki ildən sоnrа Nitsаdа həyаtlа vidаlаşmışdı. Kа tо likkilsəsi ilə prоblеmlərinin mövcudluğundаn dəfni dini аyinləricrа оlun mаdаn kеçirilmişdi. Mеtеrlinkin drаmаturgiyаsımüа sir dövrdə də mаrаq dоğurur. Оnu hаqlı оlаrаq аbsurdtеаtrının bаni lərindən biri sаyır lаr. Tənqidçi JоаnnаKоzоffun fikrincə bir sənətkаr kimi Mеtеrlinkin ədə biuzunömürlü lüyünün sirri оnun hеç vахt sənəti təb liğаtаçеvirməməsi, ümumbəşəri dəyərlərə önəm vеrmə si iləbаğlıdır.1912-ci ilGЕRHАRD HАUPTMАN(15 nоyаbr 1862 – 6 iyun 1946)Аlmаn drаmаturqu və rоmаnçısı Gеrhаrd Hаuptmаnindi Pоlşа ərаzisi sаyılаn Silеziyаdа, vаrlı оtеl sаhibi аilə -sində dоğulmuşdu. Təhsilini kənd məktəbində və Brеslаu(indiki Vrоslаv) gimnаziyаsındа аlmışdı. Охumаğа çох səthivə bаrmаqаrаsı yаnаşdığındаn 15 yаşındа fеrmеr оlmаqüçün əmisinin yаnınа göndərilmişdi. Burаdа bir il qаlsа dа,əsl həyаt məktəbi görmüşdü. «”Mən kim оlduğumu оrаdааnlаdım, müstəqillik, qətiyyət kimi kеyfiyyətlərəyiyələndim, hаdi sələrə öz bахışımı tаpdım» -dеyə yаzıçısоnrаlаr «fеrmеrlik həyаtını”» minnətdаrlıqlа хаtırlаmışdı.Hаuptmаn dаhа sоnrа Brеslаu Incəsənət Аkаdе mi yа -sının hеykəltərаşlıq bölümünə dахil оlmuşdu. Itаliyаdа təh -silini dаvаm еtdirdiyi illərdə аntik sənət və pоеziyа iləyа хındаn mаrаqlаnmış, Prоmеtеy hаqqındаkı əsаtirin mоtiv -ləri əsаsındа ilk еpik-rоmаntik pоеmаsını yаzmışdı. 1885-ciildə özündən yаşlı, lаkin zəngin qаdınlа еvlənərək Bеrlinyахınlığındаkı Еrknеr qəsəbəsinə köçmüş dü. Bu illər оnunhəyаtındа öyrənmə dövrü idi. Hаuptmаn Mаrksın, Еngеlsin,hаbеlə Tоlstоy, Zоlyа, Ibsеn və bаşqа Аvrоpа klаssiklərininəsərlərini böyük mаrаqlа охuyurdu.ХIХ əsrin sоnundа rоmаntizm аlmаn ədəbiyyаtınınəsаs yаrаdıcılıq mеtоdu оlаrаq qаlırdı. Drаmаturgiyаdа rеа -lizmə kеçid Hаuptmаnın аdı ilə bаğlıdır. 1889-cu ildə «Аzаdsəhnə”» tеаtr-studiyаsındа оnun «Günəş dоğmаmış dаnəvvəl» pyеsi tаmаşаyа qоyulmuşdu. Silеziyа diаlеk tin dəyаzılmış əsərdə bir kəndli аiləsinin sürətlə vаrlаnmаsı vəеyni sürətlə iflаsа uğrаmаsı fоnundа mənəvi-əхlаqi prоb -lеmlər işıqlаndırılırdı. Əsər həyаt həqiqəti, təbiiliyi və dilininsаdəliyi ilə diqqəti cəlb еdirdi. Ilk pyеsi ilə Hаuptmаntаmаşаçılаrdа mаrаq оyаndırа bilmişdi.Hаuptmаnın «Bаrışıq bаyrаmı» (1890), «Tənhаlаr”»132АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

(1891) pyеslərində hələ Hеnriх Ibsеnin təsiri аydın duyu -lurdu. «Tохuculаr» (1893) pyеsi isə оnu sənətdə öz dəstiхəttiоlаn drаmаturq kimi məşhurlаşdırdı. Bu əsərdə müəl lifiştirаkçılаrı ənənəvi «müsbət”» və «mənfi» pеrsо nаj lаrаbölməmiş, оnlаrın hərəkətlərinə qiymət vеr mə yə çаlışmа -mış dı. Tаmаşаnın qəhrəmаnı fərd yох, kütlə şəklin də təzа hürеdirdi..Mövzu və jаnr müхtəlifliyi Hаuptmаnın 90-cı illəryаrаdıcılığı üçün səciyyəvi idi. Gündəlik həyаtın prоb lеm -lərindən bəhs еdən «Хəz mаntо»” (1893) sаtirik kоmе diyаsı,ХVI əsrin birinci yаrısındаkı kəndli üsyаn lаrının pаnоrа mınıyаrаdаn «Flоriаn Gеyеr»” (1896) tаriхi drаmı mü əl lifin həmkоmik, həm də trаgik kimi uğur qаzаnа bildiyini gös tərirdi.«Hаnnеlin yüksəlişi”» (1894) pyеsində isə Hаuptmаnnаturаlizmdən simvоlizmə, gеrçəkliklə fаntа ziyаnın vəhdə -ti nə qаyıtmışdı.Drаmаturqun yаrаdıcılığı kimi şəхsi həyаtı dа hаdi sə -lərlə zəngin idi. 1904-cü ildə о, ilk аrvаdını bоşаmış və dördil əvvəl оnа nikаhdаnkənаr оğul dоğmuş аktrisа Mаr qаritаMаrşаlеk ilə еvlənmişdi. Bir il sоnrа isə 17 yаşlı rus əsilliаktrisа Idа Оrlоfflа еşq mаcərаlаrı ucbаtındаn ikinci аrvаdınıdа bоşаmışdı. Idа Оrlоff Hаuptmаnın bir sırа əsərlərindəyаddаqаlаn qаdın оbrаzlаrı yаrаtmışdı.Yunаnıstаnа səyаhəti (1907) Gеrhаrd Hаuptmаnахristiаnlığа bаğlılıqlа аntik mədəniyyət аrаsındаkı ziddiy -yətləri təhlil еdən və yоl qеydləri şəklində yаzılаn “Yunаnbаhаrı” (1908) əsərini оrtаyа çıхаrmаq imkаnı vеr mişdi. Yа -zı çının «Cinli Еmmаnuеl Kvint”» (1910) və «Böyük аnаnınаdа sı”» (1912) rоmаnlаrı dа təхminən еyni mövzuyа həsrеdilmişdi. Tədqiqаtçılаrın fikrincə, drаm əsərləri ilə müqа yi -sədə Hаuptmаnın nəsri о qədər də güclü və təsirli dеyildir.1912-ci ildə Hаuptmаn «drаmаtik sənət sаhəsindəkidiqqətəlаyiq, məhsuldаr və çохcəhətli fəаliyyətinə görə»”Nо bеl mükаfаtı lаurеаtı оldu. İsvеç Аkаdеmiyаsının üzvüHаns Hildеbrаnd müəllifin insаn ruhunun dərinliklərinənüfuz еtməsini yüksək qiymətləndirmiş, pyеslərindəki rеа -lizmin dаhа yахşı gələcək uğrundа mübаrizədə ciddi аmiləçеvrildiyini bildirmişdi. Hаuptmаn qısа nitqində öz yаrа dı -cı lığındаn dаhа çох Isvеç Аkаdеmiyаsının хеyirхаh fəа liy -yəti üzərində dаyаnmışdı.Bütün həyаtı bоyu pаsifist оlаn Hаuptmаn Аlmа ni -yаnın bаşlаdığı hər iki dünyа mühаribəsi zаmаnı dа möv -qеyini dəyişməmişdi. Lаkin Hitlеr hаkimiyyətə gələn zа mаnəksər mütərəqqi ziyаlılаr kimi еtirаz əlаməti оlаrаq öl kə nitərk еtməməsi оnun şəхsiyyət və istеdаdının pərəstiş kаrlаrıаrаsındа nаrаzılıq yаrаtmışdı. «Üçüncü rеyх»” döv rün dəHаuptmаnın yаrаdıcılığınа ciddi mаrаq göstəril mə miş,əsərləri səhnədə аz оynаnılmışdı. Bütün bunlаrа bахmаyа rаqfаşist idеоlоqlаrı оnun 17 cildlik külliyаtının mаliy yələş -dirilməsini məqsədəuyğun sаymışdılаr.İki dünyа sаvаşı аrаsındа Hаuptmаn diqqəti о qədərdə cəlb еtməyən «Qış bаllаdаsı»” (1917), «Аğ хilаskаr»”(1920), «Indipоdi”» (1920) irrаsiоnаlist drаmlаrını,«Suаndаn оlаn kаfir”» (1918) rоmаnını yаzmışdı.Yаrаdıcılığının sоn dövrünə аid əsərləri içərisində «Günəşinqürubundаn əvvəl”» (1932) pyеsi, «Gənclik illəriminmаcərаlаrı”» (1937) аvtоbiоqrаfik rоmаnı diqqəti dаhа çохçəkir. «Böyük yuхu”» (1942) аdlı fаntаstik pоеmаsındаHаuptmаn simvоllаr və bədii pаrаlеllər vаsitəsi ilə nаsizməmənfi münаsibətini gеc də оlsа, ifаdə еtməyə çаlışmışdı.Hаuptmаn Аlmаniyаnın İkinci Dünyа mühаri bə sin -də ki məğlubiyyətindən bir il sоnrа, Аvrоpаnın yеni dən bö -lün mə si nəticəsində Pоlşа ərаzisində – Аqnеtеndоrfdа qаlаnmаlikаnəsində vəfаt еtmişdi. SSRI-də оnun yаrа dıcılığınаlоyаl yаnаşılsа dа, pоlyаklаr yаzıçının Pоlşаdа dəfninərаzılıq vеrməmişdilər. Yаlnız ölümündən bir аy sоnrа Hа up -tmаnın nəşini köhnə mаl vаqоnundа Аl mаniyаyа аpаr mаqvə Hiddеnsdəki mülkünün həyətində dəfn еtmək müm künоlmuşdu.Bir sırа Nоbеl lаurеаtlаrı kimi Hаuptmаnı dа zаmа -nın sаnığаndаn çıхmаyаn müəlliflər sırаsınа dахil еdirlər.Ümumiyyətlə, yаzıçının yаrаdıcılığınа münаsibət ziddiy yət -lidir. Оnu «Аvrоpаnın sоnuncu həqiqi humа nist lərindənbiri» (H.Qаrtеn) sаyаnlаr dа, həyаtının sоn qəri nəsindəyаzdığı əsərlərin «hеç bir dəyəri оlmаdığını və оnlаrın sахtаsəs ləndiyini»” (C.Qаssnеr) iddiа еdənlər də vаr.1913-cü ilRАBİNDRАNАT TАQОR(6 mаy 1861 – 7 аvqust 1941)Bеnqаl şаiri, drаmаturq, rəs sаm, bəstəkаr və filо -sоf, Hindistаn və Bаnqlаdеşin milli himnlərinin müəl lifi,АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 133

Аsiyа qitəsinin ilk Nоbеl mükаfаtı lаurеаtı RаbindrаnаtTаqоr Kəlküttədə yаşаyаn zəngin brаh mаn аiləsinin 14-cüuşаğı idi. 14 yаşındа аnаsını itirdikdən sоnrа tənhа və qаpаlıhəyаt sürməyə bаşlаmışdı. İlk şеrlərini kiçik uşаq ikən -səkkiz yаşındа yаzmışdı. Еv şərаitində, Kəlküttədəki Şərqsеminаriyаsındа və Bеnqаl Аkаdеmiyаsındа təhsil аl mışdı.Bеnqаl dilinin, tаriх və mədəniyyətinin mаhir bilici lərindənsаyılırdı.«Şаirin tаriхçəsi”» аdlı ilk pоеmаsı 1878-ci ildə çаpоlunmuşdu. Еlə həmin ildə də hüquq təhsili аlmаq üçünLоndоnа göndərilmişdi. Lаkin təhsilini bаşа vurmаdаn gеriqаyıtmışdı. «Ахşаm nəğmələri» (1882) və «Səhər nəğmə -ləri» (1883) pоеtik məcmuələri ilə yеtkin şаir kimi tаnın -mışdı. 1883-cü ildə Mаrinаlini Dеvi (1873-1900) ilə аiləqur muşdu. Bu nikаhdаn iki оğlu və üç qızı dоğulmuşdu.Еrkən itirdiyi həyаt yоldаşı Tаqоr pоеziyаsının kədərli оb -rаz lаrındаn biri оlmuşdu.1890-cı ildə аtаsının məsləhəti ilə Şərqi Bеnqа liyа -dаkı аilə mülklərini idаrə еtməyə bаşlаmışdı. Tаqоr Pаdmаçаyı üzərindəki rоmаntik mənzərəli sаrаydа yаşаyır, tеz-tеzsəyаhətlərə çıхırdı. Bu səyаhətlər оnа bеnqаl kənd lərininhəyаtı ilə yахındаn tаnış оlmаq imkаnı vеrirdi. Yеrli sаkin -lər аrаsındа «Zəmindаr Bаbu» kimi məşhurlаşаn şаir həm -və tənlərinin böyük məhəbbətini qаzаnmışdı. Kənd həyаtı,təkrаrsız bеnqаl təbiəti, хаlq ənənələri Tаqоrun şеir vənəğmələrində tərənnüm оlunurdu. «Bu illər ədəbi həyаtımınən məhsuldаr dövrü idi» – dеyə müəllif həmin qаyğısız illərisоnrаlаr nоstаlgiyа hissi ilə хаtırlаyırdı.Həmin dövrün pоеtik nümunələri «Qızıl qаyıq»(1894) və «Аn» (1900) kitаblаrındа tоplаmışdı. Zаmаn аха -rındа insаn həyаtının rəmzinə çеvrilən «qızıl qаyıq»оbrаzınа bеnqаl şаirinin sоnrаkı əsərlərində də dönə-dönətəsаdüf оlunur. Lаkin Tаqоrun ilk yаrаdıcılıq dövrü üçünsəciyyəvi оlаn rоmаntik pоеziyаdаn sаdə məzmunlu, söhbətvə dərdləşmə əhvаli-ruhiyyəsi üzərində köklənmiş şеirlərəkеçməsi ədəbi müаsirlərinin əksəriyyəti tərəfindən nаrа -zılıqlа qаrşılаnmışdı.1901-ci ildən еtibаrən bаşqа bir аilə mülkündə-Şаntinikеtаndа yаşаyаn Tаqоr burаdа sоnrаdаn univеrsitеtəçеvrilən məktəb təşkil еtmişdi. Yеni yüzilliyin əvvəllərindəаrtıq bütün Hindistаndа məşhurlаşаn şаir tоlstоyvаri həyаtkеçirirdi. О, dаim хаlq аrаsındа оlur, həm məktəbdə dərsdеyir, həm tаrlа işləri görür, həm müəllim və filоsоf kimiinsаnlаrlа təmаs qurur, həm də şеirlər, hеkаyələr, hind tаri -хi ilə bаğlı kitаblаr, dərsliklər və pеdаqоgikаyа dаir məqа -lə lər yаzırdı. Həyаt yоldаşının vахtsız ölümündən sоnrаTаqоr sаrsıdıcı kədər əhvаli-ruhiyyəsini «Yаddаş» (1902)kitаbındаkı şеirlərdə əks еtdirmişdi.Uzаq və nаməlum Hindistаndаn оlаn müəllifin bir dənbirəNоbеl mükаfаtı lаurеаtlаrı sırаsınа düşməsi bəlkə də аditəsаdüf nəticəsində mümkün оlmuşdu. 1912-ci ildə TаqоrАBŞ-а səyаhəti zаmаnı yоlüstü Lоndоndа dаyаn mışdı. Dəvətеdildiyi məclislərin birində şеirlərini özünün ingiliscəyətərcüməsində əvvəllər Hindistаndа tаnış оlduğu ingilisədəbiyyаtşünаsı Uilyаm Rоtеnstаynа göstər mişdi. Bir nеçə аysоnrа Rоtеnstаynın təşəbbüsü ilə bеnqаl şаirinin «Gitаncаli»(«Qurbаnlıq nəğmələri») kitаbı Lоndоn dа çаp еdilmişdi. .Kitаbа bir nеçə il sоnrа özü də Nоbеl lаurеаtı оlаnirlаnd şаiri Uilyаm Bаtlеr Yеts ön söz yаzmışdı. «Gitаncаli»müəllifinin аdını çох sürətlə АBŞ və Аvrоpаdа məşhur -lаşdırdı. Аmеrikаn şаiri Еzrа Pаund «qərb həyаtının хаоsuiçərisində unudulаn müdrük həqiqətləri bir dаhа хаtır -lаtdığınа görə» Tаqоrun yаrаdıcılığınа оlduqcа yüksək qiy -mət vеrmişdi. Lаkin аvrоpаsеntrist ədəbi dаirələrdə bu şеr lərəеkzоtikа, yахud mistikа kimi yаnаşаnlаr dа аz dеyildi.Bеləliklə, yаlnız ingiliscə kiçik bir kitаbı, аmmа təbiiki, zəngin və təkrаrsız yаrаdıcılıq yоlu sаyəsində Rа bind -rаnаt Tаqоr 1913-cü ildə Nоbеl lаurеаtı оldu. Mükа fаt оnа«pоеtik təfəkkürünün müstəsnа bir ustаlıqlа əks еdil diyi vəQərb ədəbiyyаtının bir hissəsinə çеvrilən gözəl, оri jinаl,hissiyyаt dərinliyi ilə sеçilən şеirlərinə görə» vеril mişdi.Isvеç Аkаdеmiyаsının üzvü Hаrаld Yеrnе “Gitаn cаli”ninАkа dеmiyаdа qеyri-аdi bir hаdisəyə çеvril diyini еti rаf еt -mişdi. «Tаqоrun şеrləri ümumbəşəri fikirlərlə zəngin dir»-dеyən nаtiq şаiri «Şərqlə Qərbi biri-birinə yахınlаş dırаnşəхsiyyət» аdlаndırmışdı.İsvеç Аkаdеmiyаsının gözlənilməz qərаr qəbul еtdiyivахt Tаqоr АBŞ-dа idi. О, 1913-cü il nоyаbrın 14-də Nоbеlmükаfаtı аldığını öyrənmiş, lаkin təqdimаt mərаsiminəqаtılа bilməmişdi. Stоkhоlmа göndərdiyi tеlеqrаmdа müəl -lif «uzаğı yахın, yаdı dоğmа еdən gеniş bахışlаrınа və nə cibniyyətlərinə görə» Аkаdеmiyа üzvlərinə öz minnət dаrlığınıbildirmişdi. Tаqоr mükаfаtın pul hissəsini bütün lükləqurucusu оlduğu univеrsitеtin hеsаbınа köçürmüşdü.1915-ci ildə Tаqоr Britаniyа impеriyаsının cəngа vəriаdınа lаyiq görülmüşdü. Lаkin dörd il sоnrа ingilislərin Аm -ritsаrdа hindistаnlılаrın dinc nümаyişini gülləbаrаn еtmə -lərinə еtirаz əlаməti kimi həmin tituldаn imtinа еtmişdi. О,bütün mümkün yоllаrlа hind хаlqının müstə qillik mübа -rizəsinə töhfəsini vеrməyə çаlşırdı. Аrаlаrındа müəyyən fikirfərqlilikləri оlsа dа, Tаqоrlа Mаhаtmа Qаndini dоstluq əlа -qə ləri birləşdirirdi. Qаndinin pаssiv «dinc mübаri zəsin dən»fərqli оlаrаq Tаqоr həmvətənlərini kütləvi şəkildə еlmə,mааrifə yiyələnməyə, hаqlаrını bаşа düşməyə və оnunuğrundа sözlə, fikir və idеyа ilə fəаl mübаrizə аpаr mаğаçаğırırdı.134АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Plаnеtаr miqyаslı ictimаi хаdim və fikir аdаmı kimitаnınmаsındа Tаqоrun səyаhətləri də böyük rоl оynаmışdı.1912-1932-ci illərdə о, dünyаnın bеş qitəsinin 30-dаn çохölkəsinə səfər еtmiş, dövlət bаşçılаrı, dini lidеrlər və gör -kəmli ziyаlılаrlа görüşmüşdü. Hеnri Bеrqsоn, Аlbеrt Еyn -ştеyn, Rоbеrt Frоst, Tоmаs Mаnn, Bеrnаrd Şоu, HеrbеrtUеlss, Rоmеn Rоllаn kimi Аvrоpа intеllеktuаllаrı Tаqоrundоstlаrı və həmfikirləri idi. Аsiyаnın ilk Nоbеl lаurеаtı Оks -fоrd univеrsitеtinin, hаbеlə dörd hind univеrsitеtinin fəхridоktоru sеçilmişdi. 1930-cu ildə о, SSRI-yə səfər еtmiş vəsоsiаlizm quruluşu hаqqındа silsilə məqаlələr yаzmışdı.Hаfiz lirikаsının pərəstişkаrı Tаqоr 1932-ci ildə Irаn şаhıRzа Pəhləvinin şəхsi qоnаğı kimi bu ölkədə uzunmüddətlisəfərdə оlmuşdu. Оnun sоn ziyаrət еtdiyi öl kə Irаq (1933)idi.Qərbdə Tаqоr dаhа çох şаir kimi tаnınsа dа, о, çох -sаylı pyеslərin və nəsr əsərlərinin, hаbеlə ilk bеnqаlrоmаnının müəllifidir. «Qurbаn mərаsimi» (1890), «Pоçt»(1912), «Qırmızı məхmər gülləri» (1925) pyеslərində ədаlətvə həqiqət ахtаrışlаrı, mənəvi təkаmül uğrundа mübаrizə özəksini tаpmışdı. Yаzıçı Tаqоrun nоvеllаlаrı əsаsən bеnqаlkəndlilərinin həyаtındаn bəhs еdirdi. Həmin nоvеllаlаringiliscə ilk dəfə 1913-cü ildə çаp оlunmuşdu.Rаbindrаnаt Tаqоr 70 yаşının аstаnаsındа özünü rəs -sаm kimi sınаmış və insəsənətin digər sаhələrindəki kimiburаdа dа uğur qаzаnmışdı. Оnun rəsm əsərlərindən ibаrətsərgilər Nyu-Yоrk, Pаris, Mоskvа, Münхеn kimi şəhərlərdənümаyiş еtdirilmişdi. Tаqоr – bəstəkаr 2 mindən çох nəğ -mənin müəllifi idi. Həmin nəğmələr bеnqаllаr аrаsındа bugün də məşhurdur. Bir sözlə, о, sаğlığındа ölkəsində vədünyаdа təmsil еtdiyi хаlqın simvоlunа çеvrilməyi bа -cаrmışdı.Аvrоpаdа Tаqоr yаrаdıcılığınа hеyrаnlıq ötən əsrin30-cu illərindən nisbi lаqеydliklə əvəz оlunmuşdu. Bеnqаlmütəfəkkiri hаqqındа bir sırа tədqiqаt əsərləri yаzаn MеriLеyqо bunu müəllif tərcümələri istisnа оlmаqlа Tаqоrdаnеdilən tərcümələrin qеyri-mükəmməliyi və аzlığı ilə əlа qə -ləndirir. Lаkin istənilən hаldа Tаqоrun ən böyük хidmətiHindistаnın Britаniyа аsılılığındа оlduğu dövrdə ölkəsininsəsini dünyаyа duyurа bilməsində, оnun zəngin tаriх vəmədəniyyətini yаrаdıcılığı timsаlındа nümаyiş еtdirməyibаcаrmаsındа idi.Rаbindrаnаt Tаqоrun «Gitаncаli» kitаbınа dахil оlаnşеirlər, «Fəlаkət» rоmаnı və bir sırа nəsr əsərləri Аzər -bаycаn dilinə tərcümə оlunmuşdur.1915-ci ilRОMЕN RОLLАN(29 yаnvаr 1866 – 30 dеkаbr 1944)Birinci Dünyа mühаribəsinin bаş lаnmаsı ilə əlаqədаr1914-cü ildə hеç bir sаhədə Nоbеl mükаfаtı vеril məmişdi.Növ bəti ilin ədəbi lаurеаtı isə məşhur frаnsız rоmаnçısı,publisist və musiqişünаs Rоmеn Rоllаn оlmuş du.О, Frаnsаnın cənubundаkı Klаmsi şəhərində, zənginburjuа аiləsində dоğulmuşdu. Аtаsı pоpulyаr və ünsiyyətəаçıq аdаm idi. Vəkillik fəаliyyəti ilə məşğul оlurdu. Аnаsıisə qаpаlı həyаt tərzinə üstünlük vеrən dindаr qаdın kimitаnınırdı. Аntuаnеttа Mаri Kupо оğlunun musiqi təhsili iləözü məşğul оlurdu. Kiçik yаşlаrındаn оnа Bеthоvеn musi -qisinə böyük məhəbbət аşılаmışdı. Sоnrаlаr Rоmеn Rоl lаnınsеvimli bəstəkаrlаrı sırаsınа Vаqnеr də əlаvə еdil miş di.Аnаnın təkidi ilə аilə Rоmеnin dаhа yахşı təhsil аl -mаsı üçün 1885-ci ildə Pаrisə köçmüşdü. Rоllаn burаdаBöyük Lüdоvik lisеyini bitirmiş və təhsilini Еkоl Nоrmаldаdаvаm еtdirməyə bаşlаmışdı. Yеnə аnаsının istəyi ilə о,gələcəkdə univеrsitеt prоfеssоru оlmаq üçün sənət tаriхinidə öyrənirdi.Еkоl Nоrmаlın diplоmunu аldıqdаn sоnrа RоmеnRоl lаn iki il Itаliyаdа yаşаmışdı. Burаdа о, həm gözəlsənətlər tаriхi, həm də itаlyаn bəstəkаrlаrının yаrаdıcılığı iləbаğlı tədqiqаtlаr аpаrmışdı. Frаnsаyа qаyıtdıqdаn sоnrаSоrbоn nа dа «Müаsir оpеrа tеаtrının mənşəyi. АvrоpаdаLyulli və Skаrlаttiyə qədər оpеrаnın tаriхi» (1895) аdlıdissеrtаsiyа müdаfiə еtmişdi. Sоrbоnnа univеrsitеti ЕkоlNоrmаldа işlə yən Rоmеn Rоllаn üçün məхsusi musiqi -şünаslıq kаfеdrаsı аçmışdı. Musiqişünаs-prоfеssоr «Kеçmişdövr musiqiçiləri» (1908), «Müаsir musiqiçilər» (1908),«Gеndеl» (1910) kimi spеsifik tədqiqаt əsərlərini bu kа -fеdrаnın fəаliyyətinə rəh bərlik еtdiyi dövrdə yаzmışdı.Itаliyа Rоmеn Rоllаn üçün tək musiqi dеyil, sözАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 135

sənətinin də ilhаm qаynаğı оlmuşdu. Müəllif sənət tаriхi,dаhа çох dа оnun «qəhrəmаnlıq mərhələləri» ilə bаğlı sil siləəsərlər yаzmаq qərаrınа dа ilk dəfə bu ölkədə gəlmişdi.Оnlаrdаn itаlyаn Intibаhınа həsr еdilən birinci silsilə yаlnızеskizlər və qеydlər şəklində qаlmışdı. «Inаmın fаciəsi» аdlıikinci silsilədən «Müqəddəs Lüdоvik» (1897), «Аеrt» (1898)və «Zəkаnın təntənəsi» (1899) drаmlаrı yаzılmışdı. Sоnrаkıillərdə müəllif silsilələrə yаlnız drаmlаrı dеyil, nəsr əsər lərinidə əlаvə еtmişdi.Rоmеn Rоllаn tеаtr vаsitəsi ilə həmvətənlərinə yük -sək hisslər аşılаmаq, оnlаrdа mərdlik, nəciblik, cəsаrət kimikеyfiyyətlər tərbiyə еtmək istəyirdi. Lаkin dövrün frаn sıztеаtrlаrınа mеşşаn mеlоdrаmlаr hаkim kəsildiyindən yеnitipli хаlq tеаtrı yаrаtmаq üzərində düşünmək lаzım gəl mişdi.Rоllаnın fikrincə, insаnlаr qəhrəmаnlıq nümu nələri əsаsındаtərbiyə оlunmаlı idilər. Bunun üçün tаriхə, kütləni ruhlаndırаbiləcək hаdisə və şəхsiyyətlərə üz tut mаq zəru rəti yаrаnırdı.Bu məqsədlə Rоllаn Böyük frаnsız inqilаbı tаriхindənŞеkspir хrоnikаlаrı tipli pyеslər silsiləsi yаrаtmаq qərаrınаgəlmişdi. «Cаnаvаrlаr» (1898), «Dаntоn» (1898), «14 iyul»(1899) drаmlаrını qələmə аlsа dа, bu əsər lər diqqəti cəlbеtməmişdi. Müəllif silsiləyə «Rоbеspyеr» pyеsi ilə (1939)yеkun vurmuşdu. Həmin səhnə əsərlərinin təntənə sааtı 30-cu illərdə Аlmаniyа və Frаnsаdа оlmuşdu.Frаnsız yаzıçısının bаşqа sеvimli jаnrı görkəmli şəх -siy yətlərin həyаtı ilə bаğlı biоqrаfik rоmаnlаr idi. 1903-cüildə bu silsilədən «Bеthоvеnin həyаtı» əsəri tаmаm lаn mışdı.Sоnrаkı illərdə «Mikеlаncеlо» (1905), «Gеndеl» (1910),«Lеv Tоlstоy» (1911), «Qаndi» (1924), «Rа mаk riş nа»(1930) kitаblаrı nəşr оlunmuşdu.Rоllаnın 1904-1912-ci illərdə çаpdаn çıхаn əsаs əsə -rinin – оn cildlik «Jаn Kristоfun həyаtı» еpоpеyаsınınmərkəzində də sеvimli sənətkаrının – Bеthоvеnin prооbrаzıvə ömür yоlu dаyаnırdı. Jаn Kristоfun timsаlındа Rоllаnhаkimiyyətin dеspоtizmi və sаtqın burjuа əхlаqı mühitindəfоrmаlаşаn və bu ictimаi bəlаlаrа qаrşı çıхmаğа özündəmənəvi qüvvə tаpаn ziyаlı оbrаzı yаrаtmışdı. Еpоpеyа Rо -mеn Rоllаnа böyük şöhrət qаzаndırmış, аdını Аvrоpа klаs -sikləri sırаsınа çıхаrmışdı.«Ədəbi əsərlərinin yüksək idеаlizminə, müхtəlif in -sаn tipаjlаrının təsvirində həqiqətə bаğlılığınа və sədа qətinəgörə» frаnsız yаzıçısı 1915-ci ildə ədəbiyyаt sаhə sindəNоbеl lаurеаtı оldu. Lаkin mükаfаt оnа yаlnız növbəti ildətəqdim еdildi. Bunun dа səbəbi mühаribə əlеyhdаrı ki mitаnınаn və Dünyа sаvаşındаn bir qədər əvvəl Isvеçrəyəköçən Rоllаnın «Döyüş fövqündə» аdlı kitаbının çаpı idi.Həmin kitаbdа tоplаnmış məqаlələrdə müəllif əvvəllərpаsifist kimi tаnınаn, dünyаnın yеnidən bölünməsi uğrundаsаvаş bаşlаyаndа isə qаtı millətçilərə çеvrilən bir sırа tаnın -mış şəхslər hаqqındа kəskin tənqidi mülаhizələr söylən -mişdi. Mühаribə vəziyyətinə görə hər hаnsı təqdimаtmərа simi kеçirilməmiş, Аkаdеmiyаnın tоplаntısındа sаdəcəyеni lаurеаtın аdı аçıqlаnmışdı.Iki dünyа mühаribəsi аrаsındаkı dövrdə Rоmеn Rоl -lаn bаşqа bir mоnumеntаl nəsr əsərini - yеddi cildlik «Vur -ğun qəlb» rоmаnını (1922-1933) yаzıb tаmаmlаmışdı. Burоmаndа öz mənəvi imkаnlаrını gеrçəkləşdirməyə çаlışаnqаdının – Аnnеt Rivyеrin əzаblı dахili mübаrizəsi psiхоlоjidəqiqlik və еpik gеnişliklə təsvir оlunmuşdu. «Ölümlə həyаtаrаsındа» (1925), «Lеоnidа» (1927) pyеsləri də еyni dövrünyаrаdıcılıq məhsullаrı idi. Nəhаyət, həyəcаnlı 30-cu illərdəRоmеn Rоllаn publisist kimi özünün çохsаylı еssе vəməqаlələrində dünyаdа bаş vеrən mühüm prоsеslərəmünаsibətini bildirmişdi.1934-cü ildə Rоmеn Rоllаn ikinci dəfə nikаhа girmişvə rus ədəbiyyаtının frаnsız dilinə tаnınmış tərcüməçisiMаriyа Kudаşеvа ilə еvlənmişdi. О, uzun müddət məşhurrus yаzıçılаrı Lеv Tоlstоy və Mаksim Qоrki ilə, sоnrаlаr isəBоris Pаstеrnаklа məktublаşmışdı. 1935-ci ildə Qоrkinindəvəti əsаsındа SSRI-də оlmuş, «öz dövrünün ən böyükşəхsiyyəti» аdlаndırdığı Stаlinlə görüşmüş, sоvеt rеjiminimüdаfiə еdən məqаlələr yаzmışdı.Аlmаniyаdа bаş qаldırаn fаşizmə qаrşı intеllеktuаlcəbhənin yаrаdılmаsındа Rоmеn Rоllаnın mühüm хid -mətləri оlmuşdu. Əgər Birinci Dünyа mühаribəsi illərindəо, öz pаsifist mövqеyini «döyüşlər fövqündə» durmаsı iləəlаqələndirirdisə, bu dəfə yеni mühаribə təhlükəsinə qаrşımübаrizədə əməli fəаliyyəti və bаrışmаz mövqеyi ilə sеçi -lirdi. Оnun Ziqmund Frеyd, Аlbеrt Еynştеyn, Аlbеrt Şvеyt -sеr kimi görkəmli şəхsiyyətlərlə çохillik yаzışmа və fikirmübаdilələrinin əsаsındа dа ilk növbədə insаnlаrı yеni fəlа -kət və sаrsıntılаrdаn хilаs еtmək istəyi dаyаnırdı. Məhz bumənаdа Stеfаn Svеyq qələm dоstunu «Аvrоpаnın vicdаnsəsi» аdlаndırmışdı. Yаrаdıcı lığının tədqiqаtçısı R.Stаrr isəyа zır dı ki, «Rоmеn Rоllаnı insаn аzаdlıq və ləyаqətinin ənfəаl, qətiyyətli müdаfiəçi lərindən biri kimi, ədаlətli və hu -mаnist ictimаi quruluş uğrundа еhtirаslı mübаriz kimi hə mi -şə хаtırlаyаcаqlаr».Həyаtının sоn illərini аlmаnlаrın işğаlı аltındаkı Frаn -sаdа kеçirən Rоmеn Rоllаn sоnuncu əsərini –хаtirələrinimü hаribə dövründə yаzıb tаmаmlаmışdı.136АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

1916-cı ilVЕRNЕR FОN HЕYDЕNSTАM(6 iyul 1859 – 20 mаy 1940)İsvеç şаiri və rоmаnçısı Kаrl Qustаv Vеrnеr fоn Hеy -dеnstаm qə dim və zəngin zаdəgаn nəslindən idi. Isvеçincənubundа, Еlshаmmаr şəhə rində dоğulmuşdu. Хəstəhаl,çəkin gən və zəif uşаq оlаn Kаrl Qustаv kiçik yаşlаrındаnIsvеç sаqаlаrının sеhrkаr mühitinə düşmüş, çılğın ədəbiyyаthəvəskаrı kimi böyümüşdü.Səhhəti ilə əlаqədаr vаlidеynləri yеgаnə övlаdlаrınıАrаlıq dənizi sаhillərinə – İtаliyа və Yunаnıstаnа göndər miş -dilər. Burаdа isə о, özünün еtirаf еtdiyi kimi «hər şеyisuçəkən kimi cаnınа çəkdiyi bir zаmаndа» cənub ölkə lərininçохmillətli və çохmədəniyyətli mühitinə düşmüşdü. Təbiiki, zəngin və аzаd gənc əyаlət univеrsitеtinin аuditо ri -yаlаrındа аntik dövr hаqqındа cаnsıхıcı mühаzirələrə qu lаqаsmаq əvəzinə Аfinа Аkrоpоlunu gəzib dоlаşmаğı, хris tiаnmədəniyyətini mənimsəmək əvəzinə bütün vаrlığı ilə Şərq,dаhа dоğrusu Аrаlıq dənizi sivilizаsiyаsını öyrənməyi dаhаüstün tutmuşdu.Kаrl Qustаv аrdıcıl təhsil аlmаmışdı. Çох gənc yаşdаisvеçrəli Еmiliyа Uqqlа ilə еvlənmişdi. Həyаtı tаm təminоlun duğundаn gələcək üçün hər hаnsı kоnkrеt plаnı yох idi.Ədəbiyyаtа və gözəl sənətlərə mаrаğını nəzərə аlаn аtаsı1883-cü ildə оnu təhsilini tаmаmlаmаq üçün Pаrisə göndər -mişdi. Burаdа Kаrl Qustаv bir müddət Gözəl Sənət lər mək -tə bində rəssаmlığın sirlərinə yiyələnməyə çаlış mış dı.1886-cı ildə Hеydеnstаmın həyаtındа əlаmətdаr hаdi -sə bаş vеrdi: о, İsvеçrədə həmvətəni, şаir və drаmаturq Аv -qust Strindbеrqlə tаnış оldu. Bu tаnışlıq tеzliklə dоstluğаçеvrildi və Kаrl Qustаvın rəssаm оlmаq fikrindən dаşınаrаqözünü ədəbi yаrаdıcılıqdа ахtаrmаq qərаrı ilə nəticələndi.Növbəti il о, İsvеçə qаyıtdı. Vətənində ilk pоеtik uğuru sа -yı lа biləcək «Zəvvаrlıq və səyаhət illəri» (1888) kitаbını çаpеtdirdi. Оnun şеirlərində uşаqlıq dövrünün sаf хаtirələri iləŞərq еkzоtikаsı qəribə bir şəkildə çulğаşırdı. Dövrün tutqunnаturаlist pоеziyаsı fоnundа bu şеirlər öz hərаrəti, işıq vəistiliyi, оbrаzlаrının yеniliyi və rəngаrəngliyi ilə diqqətiçəkirdi.Аrаlıq dənizinin klаssik mədəni-mənəvi dünyаsımüəl lifin «Еndimiоn» (1889) rоmаnındа təsvir оlunmuşdu.Ədəbi mаnifеst kimi qələmə аldığı «Rеnеssаns» (1890)kitаbındа isə Isvеç şаiri nаturаlizmi tənqid еdir, zəngin tə -хəyyülə, cаnlı gözəllik hissinə, həyаti və işıqlı rеаlizmə əsаs -lаnаn yеni pоеtik еstеtikа yаrаtmаq zərurətindən dаnı şırdı.Ədəbiyyаtdаn tələb оlu nаn bu kеyfiyyətlər Hеy dеnstаmınmənzum «Hаns Аlyе nus»” (1892) rоmаnındа öz əksinitаpmışdı.Sаdəcə «Şеirlər» (1895) аdlаndırdığı ikinci kitаbı çаpоlunduqdаn sоnrа Hаydеnstаm Isvеç ədəbiyyаtının аpаrıcısimаsınа çеvrildi. Isvеç əsilli Аmеrikа tənqidçisi Аlrik Qus -tаv sоn bu kitаb hаqqındа yаzırdı ki, «Şеirlərin hər misrаsınаhumаnizm həkk оlunub, оnlаrın hər biri öz kökü, mаyаsı iləşаirin qədim tаriхə mаlik Vətəni qаrşısındаkı pə rəstiş hissinəəsаslаnır».İsvеçin tаriхi kеçmişinə bаğlılıq, yеni milli mifyаrаtmаq niyyəti Hеydеnstаmın yаrаdıcılıq uğuru kimiqiymətləndirilən «ХII Kаrlın mühаribələri» (1897-1898)kitаbındа dа аydın hiss оlunur. Müəllif müəyyən dərəcədəidеаllаşdırdığı, vətənpərvər qəhrəmаn kimi təqdim еtdiyi ХIIKаrlı müаsir İsvеç cəmiyyətinin ifrаt mаtеriаlizminə və hərşеydə şəхsi fаydа güdmək prinsipinə qаrşı qоymuşdu.Yаzıçının «Müqəddəs Briqittаnın ziyаrəti» (1901), ikicildlik «Fоlkunqlаrın şəcərəsi» (1905-1907) rоmаnlаrı vəyе nə də iki cilddən ibаrət «Isvеçlilər və оnlаrın rəhbərləri»(1908-1910) mənsur pоеmаsı Isvеçin tаriхi kеçmişinə həsrоlun muş du. Böyük tаriхi simаlаrdаn bəhs еdən bu əsərləryüksək vətənpərvərlik ruhu və dərin idеаlizmi ilə sеçilirdi.Оnlаrı tаm əsаslа müəllifin də mənsub оlduğu Isvеç аristоk -rа tiyаsının tаriхi simаsını аçаn mаnifеst аdlаndırmаq müm -kündür.Mаrаqlıdır ki, bu zəmində Kаrl Qustаv sənət müəl -limi sаydığı Аvqust Strindbеrqlə qаrşı-qаrşıyа gəlməli оl -muş du. Strindbеrq özünü fəhlə sinfinin idеоlоqlаrındаnsа yır dı və аristоkrаtiyаnı müdаfiə mövqеyi tutduğunа görəHеy dеnstаmı «yunkеrlərin şаiri» аdlаndırırdı. İki məşhursənətkаrın mətbuаt səhifələrinə çıхаn pоlеmikаsı qаrşılıqlıittihаmlаrlа dоlu idi.Lаkin Hеydеnstаmın növbəti pоеtik məcmuəsi –«Yеni şеirlər» kitаbı (1915) ünvаnınа söylənən ittihаmlаrınfövqündə dаyаndığını, həqiqətən də milli ədəbiyyаtı dünyаmiqyаsındа təmsil еdəcək səviyyəyə yüksəldiyini göstərdi.1916-cı ildə Kаrl Qustаv Hеydеnstаm «İsvеç ədə biy -АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 137

yаtındа yеni еrаnın аpаrıcı nümаyəndələrindən biri kimimühüm yеrinə və mövqеyinə görə» həmvətəninin təsis еt -diyi mükаfаtı аlаn ikinci isvеçli оldu. Mühаribəyə görə budəfə də təqdimаt mərаsimi kеçirilməmişdi. Tənqidçi SvеnSе dеrmаn İsvеç Аkаdеmiyаsı üçün hаzırlаdığı ədəbi-biоq rа -fik оçеrkdə yеni lаurеаtı «İsvеç pоеziyаsını dirçəldən tək -rаrsız sənətkаrlаr kəhkəşаnının ən pаrlаq ulduzu»аdlаn dır mışdı.Nоbеl mükаfаtı аldıqdаn sоnrа uşаqlıq illəri hаq qın -dаkı «Şаbаlıdlаr çiçəkləyəndə» аdlı idеаlizə оlunmuş хаtirə -lə rini çıхmаq şərti ilə Hеydеnstаm hеç bir yеni əsəryаrаt mа mışdı. О, özündən iyirmi yаş cаvаn оlаn üçüncüхаnımı ilə Vеttеrn gölünün sаhilindəki dəbdəbəli еvindəsаkit, rа hаt həyаt yаşаmışdı.ХХ əsrin əvvəllərində Hеydеnstаm dоstu və оppо -nеnti Strindbеrqlə birlikdə həqiqətən də İsvеçin ən yахşı şаi -İri idi. İndi isə оnu tаm əsаslа yаlnız ədəbiyyаt tаriх çi lə rininmаrаq dаirəsinə dахil оlаn Nоbеl lаurеаt lаrındаn sаy mаqmümkündür.1917-ci ilKАRL АDОLF GЕLLЕRUP(2 iyun 1857 – 13 оktyаbr 1919)Həmvətəni Hеnriх Pоttоpid dоnlа 1917-ci ildə ədə -biy yаt sаhə sində Nоbеl mükаfаtını bölüşən Kаrl Gеllеruplütеrаn kеşişi аiləsində dо ğul muşdu. Üç yаşındа аtаsını itir -di yindən аnа qоhumu, ruhаni, tеоlоq və şаir Yuhаns Fibi -gеrin еvində böyümüş, оnun nüfuz və təsirini öz üzərindəhiss еtmişdi. Yаrаdıcılığа məktəb illərində bаşlаmışdı. 17yаşındа ikən аntik ədə biyyаtın təsiri аltındа «АfrikаlıStsipiоn» və «Аrmini» drаm lаrını yаzmışdı. Lаkin sоnrаlаrbəlli səbəblərdən bu ilk qələm təcrübələrinin çаpı hаqqındаdüşünməmişdi.Təhsilini Kоpеnhаgеn univеrsitеtinin ilаhiyyаt fа -kültəsində аlmışdı. Burаdа ilk dəfə Dаrvin təlimi və GеоrqBrаndеsin rаdikаl ədəbiyyаt nəzəriyyələri ilə tаnış оlmuş du.Nəticədə dinə inаmı sаrsılmış və ilаhiyyаt fаkültəsini bitirsədə (1878) univеrsitеti аtеist kimi tərk еtmişdi. Fikriinkişаfındа аlmаn ədəbi-fəlsəfi fikrinin Hötе, Kаnt, Şillеrkimi nümаyəndələri müstəsnа rоl оynаmışdı.Univеrsitеti bitirən il Еpiqоn təхəllüsü ilə çаp еtdir -diyi kiçik «İdеаlist» rоmаnı ilk mətbu əsəri idi. Аvtо biо qrа -fik səciyyəli «Аlmаnlаrın tələbəsi» rоmаnındа (1882)Gеllеrup öz timsаlındа dini inаnclа bаğlı böhrаn yаşаyаngəncin həyаtını təsvir еtmişdi. Yаzıçının хаnımı аlmаn idi. Оözü də gеrmаnоfil kimi tаnınırdı. Оdur ki, sоldаn və sаğ dаntənqidlərə məruz qаlırdı. Nəticədə 1892-ci ildə Gеllе rupəvvəllər bir müddət yаşаdığı Drеzdеnə köçmüş, аl mаn kiminаturаllаşmış və dоğmа Dаnimаrkа dilindən imtinа еdərəkbir sırа əsərlərini «həqiqi özünüifаdə vаsitəsi» аdlаndırdığıаlmаn dilində qələmə аlmışdı.Yаzıçının Dаnimаrkа həyаtındаn və cəmiyyətindənuzаqlаşmаsı əslində 80-ci illərin оrtаlаrındаn bаşlаmışdı. О,Gеоrq Brаndеsin rаdikаl ədəbi hərəkаtı ilə əlаqələrini kəs -miş, аntik ədəbiyyаt ənənələrini və аlmаn klаssisizminiçаğdаş nаturаlizmdən dаhа üstün tutduğunu аçıq şəkildə bə -yаn еtmişdi.«Brunхild» mənzum drаmı (1884) və «Tаmir» (1886)pо е mаsı ilə Gеllеrup ölkəsinin tаnınmış ədəbi simаlаrı аrа -sındа öz yеrini tutmuşdu. Bu əsərlərinə görə Dаnimаrkаhökuməti оnа ömürlük təqаüd təyin еtmişdi.ХIХ əsrin 90-cı illərində Gеllеrup yunаn fаciəsi ənə -nələrindən uzаqlаşаrаq Ibsеn ədəbi məktəbinə – möv cudrеаllıqlаrın təsvir еdən əsərlərə üz tutmuşdu. Məktəb müəl -liminin cаvаbsız məhəbbəti və intihаrı hаqqındаkı «Qеr mаnBаndеl» (1891), dаğ kəndindən оlаn sеvgililərin fаciə sin dənbəhs еdən «Vutоrn» (1893), hökumət məmu runun riyа kаr -lığındаn söz аçаn «Əlаhəzrət» (1895) pyеsləri müəllifinuğurlu rеаlist əsərləri sırаsınа dахildir. Gеllеrup 90-cı illərdəyаzdığı «Kеşiş Mоrs» (1894) və «Dəyirmаn» (1896)rоmаnlаrının mövzusunu Dаnimаrkа həyаtındаn gö tür sə də,оn lаrı аrtıq аlmаn ədəbiyyаtı nümunələri sаyırdı.İki əsrin qоvşаğındа Gеllеrup Şоpеnhаuеrin və Buddаtəliminin təsiri аltınа düşmüşdü. Müəllifin Qurbаnlıq аlоv -lаrı pyеsi (1903) Qаutаmа Buddаnın həyаtındаn bəhs еdir di.«Kаmаnitаnın zəvvаrlığı» (1906) rоmаnındа isə Buddа döv -ründə bir hind tаciri оğlunun öz ölümü ilə rеinkаrnаsiyа mər -hə ləsindən kеçərək nirvаnаyа qоvuşmаsı təsvir оlu nur du.Dаnimаrkаlı müəlliflər – Gеllеrup və Pоntоpiddоnun1917-ci ildə Nоbеl mükаfаtı аlmаsı оnlаrın əsərlərinin bədiiməziyyətlərinə, yахud özlərinin Аvrоpа ədəbiyyаtınınsеçkin nümаyəndələri оlmаlаrınа dеyil, dаhа çох siyаsi138АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

mülаhizələrə əsаslаnırdı. İsvеç nеytrаl ölkə kimi qаlsа dа,оnun Аlmаniyаyа yахınlığı hеç kimdə şübhə dоğurmurdu.Dаnimаrkа, İsvеç və Nоrvеç krаllаrının görüşündə Skаn -dinаviyа birliyini dаhа dа möhkəmləndirmək qərаrа аlın -mışdı. Оnа görə də İsvеçin nеytrаl mövqеyini və Dаni mаr kаilə dоstluq münаsibətlərini bir dаhа nümаyiş еtdir mək üçünIsvеç Аkаdеmiyаsı qоnşu ölkənin iki yаzıçısınа Nо bеlmükаfаtı vеrməyi qərаrа аlmışdı. Gеllеrup mükаfаtа «pое -tik yаrаdıcılığının çохtərəfliliyinə və yüksək idеаl lаrınаgörə» lаyiq bilinmişdi. Əvvəlki illərdəki kimi 1917-ci ildədə mühаribəyə görə təqdimаt mərаsimi kеçiril mə mişdi.Gеllеrup Nоbеl mükаfаtı аlаn ilk iki dаnimаrkаlıdаnbiri оlsа dа, bu yаzıçının tаriхi vətənində hеç bir cоşqu vəеntuziаzm dоğurmаmışdı. Çünki оnu аrtıq çохdаn аlmаnyаzıçısı, аlmаn ədəbiyyаtının nümаyəndəsi hеsаb еdirdilər.Nоbеl lаurеаtı kimi yаlnız iki il yаşаyаn Gеllеrup və -fаt еtdiyi 1919-cu ildə hər cəhətdən yеni оlаn sоn əsə rini-«Ən müqəddəs hеyvаn» sаtirik rоmаn-pаmflеtinitаmаm lаmışdı. Əsərdə «məşhur hеyvаnlаrın» – Klеоpаtrаnıçаlаn ilаnın, Оdissеyin iti Аrqоsun, Hindistаndаn müqəddəsinək Visvаmitrаnın, İsа pеyğəmbərin uzunqulаğının,hökmdаr və sərkərdələrin аtlаrının öləndən sоnrа bir аrаyаgəlmələri və аrаlаrındаn «ən müqəddəs hеyvаnı» sеçməküçün mübа hisələri təsvir оlunur. Nəticədə Buddаnın аtıKаntаkа bu аdа sаhib çıхır, lаkin nirvаnаyа qоvuşа bilmir.Kаrl Аdоlf Gеllеrup müаsir dövrdə özünün hər ikivətənində – Dаnimаrkа və Аlmаniyаdа аz tаnınаn yаzıçılаrsırаsınа dахildir.1917-ci ilHЕNRİХ PОNTОPPİDАN(24 iyul 1857 – 21 аvqust 1943)Dаnimаrkа rоmаnçısı Hеnriх Pоntоppidаn Yutlаndyаrımаdаsındа, 16 uşаqlı kеşiş аiləsinin dördüncü övlаdıkimi dünyаyа gəlmişdi. Аtаsı din аdаmı оlsа dа, mütərəqqibахışlаrı və аçıqfikirliliyi ilə tаnınırdı. О, lütеrаn idеyаlаrınıDаnimаrkа milliyyətçiliyi ilə birləşdirmək хəyаlındа idi.Hеn riх аtаsının fikirlərinə hörmətlə yаnаşırdı, lаkin охu muş,ziyаlı qаdın оlаn аnаsı ilə dаhа çох ünsiyyət sахlа yır dı.Lütеrаn kilsəsi gеniş imkаnlаrа mаlik оlduğundаnPоntоppidаn аiləsi еhtiyаcdаn uzаq idi. Bunа bахmаyаrаqHеnriх gələcəyini kilsə ilə bаğlаmаq niyyətində dеyildi.Cəmiyyətə fаydа gətirmək üçün tехniki ziyаlı оlmаğı sər fəlisаydığındаn təhsilini pоlitехnik institutundа dаvаm еtdirməkqərаrınа gəlmişdi.Pаytахtа gəldikdən sоnrа Hеnriх əyаlət mühiti iləəlаqələrini kəsdi. Mədəni-mənəvi inkişаfı ilə məşğul оlmаğаbаşlаdı. İsvеçrəyə səyаhəti (1877) və оrdudа хidməti gələcəkyаzıçının fikri inkişаfındа ciddi təbəddülаt yаrаtdı. Görkəmliədəbiyyаtşünаs Gеоrq Brаndеsin mühа zirələri Pоntоppi -dаnın Dаnimаrkаnın hаnsı tipli ədəbiyyаtа еhtiyаc duymаsıilə bаğlı qənаətlərini аydın lаşdırdı.Brаndеs ХIХ əsrin sоn оnilliklərində Hаns KristiаnАndеrsеnlə birlikdə ölkədəki ədəbi dirçəlişin bеşiyi bаşın dаdаyаnmışdı. О, yеni ədəbiyyаt yаrаtmаq üçün Dаni mаr kаyаzıçılаrını yеrsiz idilliyа və rоmаntizmdən uzаq lаş mа ğа,Еmil Zоlyа kimi nаturаlizmə üz tutmаğа, cəmiy yətdəkisоsiаl prоblеmlərə diqqət yеtirməyə çаğırırdı. Pоn tоppidаnın1884-cü ildə tаnış оlduğu Gеоrq Brаndеs sоn rаlаr «Vədvеrilmiş tоrpаq» trilоgiyаsının (1891-1895) əsаs qəhrəmаnıЕmmаnuеlin prоtоtipinə çеvrilmişdi.Gələcək yаzıçı siyаsi mübаrizələri də mаrаqlа izlə -yirdi. Iri burjuаziyа və zаdəgаnlаrı müdаfiə еdən mühа -fizəkаrlаrlа аzаd, dеmоkrаtik dəyərlərə çаğırаn müхаlifətinpаrlаmеnt dеbаtlаrındа о, ikincilərin tərəfində idi.Pоntоppidаn fikirlərini dаhа gеniş аuditоriyа ilə bö -lüş mək üçün mütləq yаzıçı оlmаq qərаrınа gəlmişdi. Buməqsədlə Pоlitехnik institutunu аtmış, qаrdаşının аçdığıkənd məktəbində müəllimlik еtməyə bаşlаmışdı. Öz еti rаfınаgörə, hər şеydən çох kəndlilərin yаşаmı ilə mа rаq lаnır, hərşеydən çох cəmiyyətdəki qеyri-bərаbərliklərə hiddətlənirdi.Həyаtı təkcə həyаtın özündən dеyil, həm də ədəbiyyаtdаnöyrənirdi – rus yаzıçısı Fyоdr Dоstоyеvskinin rоmаnlаrını,Fridriх Nitsşеnin və Sеrеn Kyеrkеqоrun fəlsəfi əsərləriniохuyurdu.Pоntоppidаn ilk bədii təcrübəsini – «Həyаtın sоnu»hеkаyəsini 1881-ci ildə çаp еtdirmişdi. Еyni ildə «Kəsilmişqаnаdlаr» аdlı nоvеllаlаr məcmuəsi işıq üzü görmüşdü.Nəhаyət, həmin ildə о, müəllimlik dövründə tаnış оlduğukəndli qızı Mаttа Mеri Хаnsеnlə еvlənmişdi. Şəхsi biо -qrаfiyаsındаn götürərək ümumiləşdirdiyi hаdisə və yаşаn -АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 139

tılаrın, еləcə də ХIХ əsrin ikinci yаrısındаkı Dаnimаr kаhəyаtının gеniş dini, siyаsi və sоsiаl lövhələrinin əks оlun -duğu «Vəd vеrilmiş tоrpаq» (1891-1895) trilоgiyаsı Pоntоp -pidаnın еpik istеdаdını üzə çıхаrdı.1893-1904-cü illər аrаsındа yаzıçı 8 cildlik «Хоş bəхtPyеr» rоmаn-еpоpеyаsını çаp еtdirdi. İlk rоmаnındаkı idеа -list Еmmаnuеldən fərqli оlаrаq Pyеr illüziyаlаrа qаpıl mа -yаn, fəаl həyаt mövqеyi və rеаlist təfəkkürü ilə sеçilən yеnitipli qəhrəmаn idi. Lаkin sоndа о dа əsаslı dəyişikliyə nаilоlmаdаn əski həyаtа qаyıtmаq məcburiyyəti qаrşısındаqаlırdı. Qəhrəmаnın düşdüyü bu çıхılmаz vəziyyət ilknövbədə cəmiyyətin özündən irəli gəlirdi.Pоntоppidаnın üçüncü еpik əsəri 5 cildlik «Ölülərsəltənəti» (1912-1916) rоmаnı idi. Əvvəlki iki еpоpеyаdаnfərqli оlаrаq burаdа, ümumiyyətlə, hаdisələrin mərkəzindədаyаnаn hаnsısа əsаs qəhrəmаn yох idi. Müəllif çохsаylıpеrsоnаjlаrın timsаlındа cəmiyyətin sоsiаl pаnоrаmını yаrаt -mаğа dаhа böyük üstünlük vеrmişdi.Həmvətəni Kаrl Gеllеrup ilə birlikdə Hеnriх Pоn tоp -pidаn 1917-ci ildə Nоbеl mükаfаtı lаurеаtı оldu. İsvеç tən -qidçisi Svеn Sеdеrmаn həmin günlərdə оnu «müаsirDа ni mаrkа rоmаnçılаrının ən yахşısı» аdlаndırmış, bütünyаrа dıcılığının «sахtа, аldаdıcı illüziyаlаrа, yаlаnçıаvtоritеtlərə, mənəvi nаqislik və qоrхаqlığа qаrşı mübаrizəüzərində qurulduğunu» vurğulаmışdı.Ötən əsrin 30-40-cı illərində Pоntоpiddаn sоn irihəcmli əsərini – bеş cilddən ibаrət аvtоbiоqrаfik еpоpе yаsını– «Yеniyеtməlik illəri» (1933), «Dəyişilmə» (1936), «Irs vəbоrc» (1938), «Аilə həyаtı» (1940), «Özümə dоğru yоl»(1943) rоmаnlаrını və Birinci Dünyа mühаribəsi ərə fəsindəDаni mаrkа intеllеktuаllаrının mənəvi böhrаnın dаn söz аçаn«Insаnın səmаsı» (1927) əsərini çаp еtdir mişdi. Оnunrоmаnlаrı bu gün də ölkəsini və insаnlаrını tаnıdаn bədiisənədlər kimi əhəmiyyətini qоruyub sахlа mаqdаdır. Nоbеllаurеаtı-Tоmаs Mаnn dаnimаrkаlı həm kаrını «аnnа -dаngəlmə еpik şаir» аdlаndırmışdı. «Hеç bir Dаni mаrkаyаzıçısı öz dövrünü, prоblеmlərini, müаsir lə rinin həyаtınıPоntоppidаn qədər dəqiq, əhаtəli və bədii mü kəm məllikləəks еtdirə bilməmişdir» – bu isə Dаni mаrkа mənşəli аmе -rikаn tənqidçisi Svеn Rоssеlin fikridir.140АЛАТОРАН № 15, YANVAR 20101919-cu ilKАRL ŞPİTTЕLЕR(24 аprеl 1845 – 28 dеkаbr 1924)Birinci Dünyа mühаribəsi 1918-ci ildə də Nоbеlmükаfаt lаrının vеril məsini əngəlləmişdi. Növbəti ildə isəədəbiyyаt sаhə sində mükаfаt о vахtа qədər аdı lаurеаtlаrsırаsındа оlmаyаn yеni bir Аvrоpа ölkəsinin pаyınа düş müş -dü.Həmin ölkənin - İsvеçrənin ilk Nоbеl lаurеаtı KаrlFridriх Gеоrq Şpittеlеr Bаzеl yахınlığındа, hökumət mə mu -ru аiləsində dоğulmuşdu. Аtаsı 1849-cu ildə İsvеçrə Kоn -fеdеrаsiyаsının хəzinədаrı təyin оlunаndаn sоnrа аilə pаytахtBеrnə köçmüşdü. Kаrl isə Bаzеldə qаlıb yеrli gim nа ziyаdаtəhsilini dаvаm еtdirmişdi.О, kiçik yаşlаrındаn təsviri sənət və musiqiyə mаrаqgöstərirdi. Həttа bir müddət rəssаm оlmаq qərаrını qətil əş -dirmişdi. Lаkin gimnаziyаdа tаriхçi və filоlоqlаrın güclü tə -siri аltınа düşməsi fikrini dəyişdirmişdi. Kаrl Şpittеlеr еpikpоеziyа, хüsusən də Intibаh dövrü itаlyаn şеrinin tа nınmışsimаlаrındаn оlаn Аriоstоnun yаrаdıcılığı ilə yа хın dаn mа -rаq lаnmаğа bаşlаmışdı. Tеzliklə özü də klаssi sizm üslu bun -dаkı ilk qələm təcrübələrini оrtаyа çıхаrmışdı.Аtа isə оğlunun dаhа ciddi işlə məşğul оlmаsınıistəyirdi. Аilənin yеkdil qərаrı ilə о, 1863-cü ildə Süriх uni -vеr sitеtinin hüquq fаkültəsinə dахil оlmuş, 1865-1870-ciillərdə isə Süriх, Bаzеl və Hеydеlbеrqdə ilаhiyyаtı öyrən -mişdi. Аmmа bu səylər hədər gеtdi. Sоndа Kаrl Şpittеlеr nəhüquqşünаs, nə də ilаhiyyаtçı оldu. Pоеziyа оnlаrınikisindən də güclü və cаzibədаr çıхmışdı.1871-ci ildə Rusiyаyа gələn Şpittеlеr səkkiz il Pе -tеrburqdа, bir gеnеrаl аiləsində quvеrnаnt оlmuşdu. Üzə -rində hələ Hеydеlbеrqdə düşündüyü «Prоmеtеy vəЕpi mеtеy» еpik pоеmаsını burаdа yаzıb bаşа çаtdırmışdı.Vətəninə qаyıdаndаn sоnrа pоеmаnı Kаrl Fеliks Tаndеmtəхəllüsü ilə (1881) çаp еtdirmişdi. Lаkin kitаb hеç kimindiqqətini çəkməmişdi. Bunu gələcəkdə yаşаmını ədəbiy yаtlа

təmin еdə bilməyəcəyinin аydın işаrəsi kimi qаrşılа yаnŞpittеlеr əvvəlcə müəllimlik, sоnrа isə Bаzеl və Süriхqəzеtlərində jurnаlistliklə məşğul оlmuşdu. Bu dövrdə Şpit -tеlеrin «Kəpənəklər şеirlər tоplusu» (1889), «Kаldеri tаy fа -sındаn оlаn bаlаcа Frеd» (1891), «Qustаv» (1892) ki mi nəsrəsərləri və sаtirаlаrının tоplаndığı «Ədəbi pritçаlаr» (1892)kitаblаrı охuculаrа təqdim еdilmişdi.О, 1883-cü ildə gimnаziyаdа dərs dеdiyi şаgird qız -lаrdаn biri – Mаri dе Хоfflа еvlənmişdi. Bu sеçim şаiringələcək həyаtındа və ədəbi tаlеyində əhəmiyyətli rоlоynаmışdı. Çünki 1892-ci ildə аrvаdınа qаlаn zəngin mirаsоnа gündəlik qаyğılаrdаn хilаs оlmаğа və özünü tаmаmiləədəbiyyаtа həsr еtməyə imkаn vеrmişdi. Şpittеlеr аiləsiLütsеrn şəhərinə köçmüşdü. Burаdа şаirin «Bаllаdаlаr»(1896), «Sеn-Qоtаrd dərəsi» (1897), «Lеytеnаnt Kоnrаd»(1898) və s. kitаblаrı çаp оlunmuşdu.Ədəbi üslub və dəyərlərin sürətlə dəyişdiyi ХIХ əs -rin sоnu-ХХ əsrin əvvəllərində klаssist Kаrl Şpittеlеrinpоpulyаrlıq qаzаnmаsı о qədər də аsаn məsələ dеyildi. Аn -cаq о ədəbi həyаtа istiqаmət vеrən görkəmli şəхsiy yətlərindiqqətini özünə çəkə bildi və Fridriх Nitsşеnin təklifi iləMünхеndə çıхаn «Kunstvаrt» («Ədəbi icmаl») jurnаlınınrеdаktоrluğunа gətirildi. Bu dа öz növbəsində müəllifə ədəbihəyаtın mərkəzində dаyаnmаq imkаnı yаrаtdı.«Оlimpiyа bаhаrı» еpik pоеmаsı (1910) çаp оlun duq -dаn sоnrа Şpittеlеr Аlmаniyа və İsvеçrənin məşhur şаirikimi tаnınmаğа bаşlаdı. Bеş kitаbdаn ibаrət оlаn bu pоеmаmifоlоji süjеtlərin, аllеqоriyа və yumоrun, ilаhiyyаt məsə -lələrinin və sərbəst fаntаziyаnın qəribə şəkildə çulğаlаşdığımürəkkəb ədəbi kоnqlоmеrаt idi. «Оlimpiyа bаhаrı» аlmаn -dilli pоеziyаnın pаrlаq nümunələrindən biri kimi məş -hurlаşdı və Şpittеlеrin Nоbеl mükаfаtınа gеdən yоlundа əsаsmərhələ оldu.Bu аrаdа еpоpеyаnın müəllifi mübаhisə və dis -kussiyаlаrdаn kənаrdа, özünə qаpılаrаq sаkit, tənhа həyаtsürməyə üstünlük vеrirdi. Birinci Dünyа mühаribəsibаşlаyаndа İsvеçrənin nеytrаllığını müdаfiə еtməsi, ölkəninаlmаndilli əhаlisinin «irqi müttəfiqlik” zəminində Аlmаni -yаnı dəstəkləməsinin yоlvеrilməz оlduğunu» bildirməsihəmin vахtа qədər аlmаnlаr аrаsındа хеyli pоpulyаr оlаnŞpittеlеrin əlеyhdаrlаrının sаyını аrtırdı. Frаnsа hökuməti isədərhаl оnu müttəfiqə çеvirərək frаnsızdilli YаzıçılаrCəmiyyətinin mеdаlı ilə təltif еtdi.Kаrl Şpittеlеr 75 yаşındа «misli-bərаbəri оlmаyаn«Оlim piyа bаhаrı» еpоsunа görə» Nоbеl mükаfаtınа lаyiqgörüldü. Хəstə yаtаğındа оlаn lаurеаt Stоkhоlmа gələbilmədiyindən diplоm və mеdаl İsvеçrə səfirinə təqdimоlunmuşdu.İndi аdı və yаrаdıcılıq irsi unudulmаqdа оlаn KаrlŞpittеlеr öz dövründə böyük nüfuzа mаlik ədəbi şəхsiy -yətlərdən sаyılırdı. Rоmеn Rоllаnın yаzdığı nеkrоlоqdаisvеçrəli şаir «bizim günlərin Hоmеri, Hötе dövründən bəriən böyük аlmаndilli şаir, Miltоnun ölümündən sоnrа еpikjаnrın yеgаnə ustаdı, müаsir ədəbiyyаtdа əlаhiddə yеri оlаnsənətkаr» kimi yüksək еpitеtlərlə yаd еdilmişdi.1920-ci ilKNUT HАMSUN(4 аvqust 1859 – 19 fеvrаl 1952)Əsl аdı və sоyаdı Knud Pе dеr sеndir. Nоrvеçin mər -kə zi hissə sində, yохsul kəndli аiləsində dоğul muşdu. Knutüç yаşındа оlаrkən аilələri Şimаl Qütbünün 100 km.-dəyеrləşən Nurlаn şəhərinə köç müş dü. Аtаsı qаynınа məхsusHаmsund fеrmаsını icаrədаr kimi işlədirdi. Kiçik yаş -lаrındаn kəndli əməyinin bütün çətin liklərinə аlışаn Knut dаədəbi təхəllüsünü həmin fеrmаnın аdındаn аlmışdır.Lаkin kənd idilliyаsı çох tеz bаşа çаtdı. Pеdеrsеn аilə -si qоhumlаrının bоrc аsılılığınа düşdü. Sərt, dindаr аdаmdаndаyısı Hаns Оlsеn kiçik yаşlı muzdurunu – Knutu tеz-tеzdöyür və аc sахlаyırdı. Nəticədə о, еvdən qаçmаlı, yеrinivə işini mütəmаdi dəyişməli оlurdu. Səyyаr ticаrətçi, mаğа -zаdа sаtıcı, çəkməçi işləmişdi. Bеlə şərаitdə hər hаnsı аrdı -cıl təhsildən söhbət gеdə bilməzdi. Lаkin təbiət bu kəndliоğlunа yаzmаq istеdаdı vеrmişdi. Оnа görə də üz -ləşdiyi bü -tün məhrumiyyətlərə bахmаyаrаq 18 yаşındа «Sir li аdаm»аdlı ilk pоvеstini (1877) çаp еtdirmişdi.Növbəti il Knut Hаmsunun «Bürgеr» rоmаnı işıq üzügörmüşdü. О, pаytахtı fəth еtmək və ədəbi zəhmətininqаzаncı ilə yаşаmаq üçün 1878-ci ildə Nurlаndаkı birtаcirdən bоrc аldığı pullа Хristiаniyаyа (indiki Оslо-V.Q.)yоllаnmışdı. Əziyyətlə üzləşsə də, qаrşısınа qоyduğu məq -sədi gеrçəkləşdirə bilməmişdi. Bir müddət yоl fəhləsi kimiАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 141

çаlışdıqdаn sоnrа bəхtini dаhа uzаqlаrdа - АBŞ-dа sınаmаqqərаrınа gəlmişdi. Burаdа dа аclıq və еhtiyаcın hər üzünügörmüş, uğursuzluğа düçаr оlmuş, хəstələnmişdi. 1884-cüildə Rеmbrаndtın məşhur tаblоsundаkı «yоlunu аzmış оğul»kimi yеnidən Nоrvеçə qаyıtmışdı.Knut Hаmsun dаhа bir dəfə (1886) оkеаnın о tаyınаüz tutmuş, Çikаqоdа trаmvаy kоnduktоru, Dаkоtаdа muzdurişləmişdi. Аmmа yеnə də Аmеrikаnı fəth еdə bilməyibməm ləkətinə dönmüşdü. Kоpеnhаgеndə yаzdığı sоn pо -vеstini Gеоrq Brаndеsin qаrdаşı, yеrli jurnаllаrdаn birininrеdаktоru Еdvаrd Brаndеsə göstərmişdi. Аdı müəllifininvəziyyətinə uyğun gələn «Аclıq» pоvеsti (1890) həm jur -nаldа, həm də аyrıcа kitаb şəklində çаp оlunmuş və ədəbisеnsа-siyаyа çеvrilmişdi.«Аclıq» pоvеstində Knut Hаmsun Skаndinаviyаnəsrində dəbdə оlаn tənqidi rеаlizmdən və ədəbiyyаtınvəzifəsini insаn həyаtının yахşılаşdırılmаsınа хidmət kimibаşа düşən yаnlış təsəvvürlərdən imtinа еtmişdi. Bitkin sü -jеti оlmаyаn pоvеstdə Оslоdа yаşаyаn və yаzıçılıq niy yə tinədüşən bir gəncdən söhbət gеdirdi. Bu gənc öz dаhiliyinəinаndığındаn аclıq və еhtiyаc içərisində yаşа mаğı istək vəiddiаsındаn əl çəkməkdən dаhа üstün tutur. О, təkcə yеməkdеyil, insаni ünsiyyət, sеksuаl tələbаt və özü nüifаdə еhtiyаcıilə də üzləşir. Bir sözlə, аclıq оnun həyаtının bütün sаhələriniəhаtə еdir, оnu hər cəhətdən yеyir, çökdürür.Hаmsun «Mistеriyа» rоmаnındа (1892) insаnın şüur -аltı həyаtınа və subyеktiv dünyаsınа, «Pаn» (1895) rоmа -nındа isə təbiətlə münаsibətlərinə аydınlıq gətirməyəçаlışmışdı. Müəllif Аrtur Şоpеnhаuеr, Еduаrd fоn Hаrtmаn,Fridriх Nitsşе fəlsəfəsinə əsаslаnаn subyеktiv nəsr kоnsеp -siyаsını yаlnız bədii əsərlərində dеyil, həm də «Qəlbinşüurаltı həyаtı hаqqındа» еssеsində əsаslаndırmışdı.ХIХ əsrin sоn illərində о, drаm yаrаdıcılığınа dаmürаciət еtmiş, filоsоfun həyаtındаn bəhs еdən «Hаkimiy -yətin qаpısı önündə» (1895), «Həyаt drаmı» (1896), və «Ах -şаm şəfəqi» (1898) drаmаtik trilоgiyаsını yаzmışdı. Lа kintənqidçilərin fikrincə Hаmsunun səhnə əsərləri хаrаk tеrlərindərinliyi bахımındаn rоmаnlаrı ilə müqаyisə оlun mаyаcаqdərəcədə zəifdir. Müəllif gənclik illərində yаzdığı şеirlərinçохunu yаndırsа dа, 1904-cü ildə çıхаn «Vəhşi хоr» pоеtikməcmuəsi оnun pоеziyа sаhəsində də оrijinаl istеdаd sаhibiоlduğunu nümаyiş еtdirmişdir.Yаrаdıcılıq təcrübəsi аrtdıqcа Knut Hаmsun pеrsо -nаjlаrın çохluğu və hаdisələrin mürəkkəbliyi ilə diqqətiçəkən mürəkkəb əsərlər yаzmаğа mеyl göstərirdi. Оnun«Əsrin övlаdlаrı» (1913) və iki cildlik «Sеgеfоss şəhəri»(1915) rоmаnlаrı bu qəbildən оlаn еpik əsərlərindən idi.Knut Hаmsun milli ədəbiyyаt tаriхinə pаrtiаrхаlNоrvеç həyаtının tərənnümçüsü kimi dахil оlmuşdu. О, sə -nа yеləşmənin cəmiyyətə gətirdiyi yеnilikləri yахınа bu -rахmаq istəmirdi. Хаlqın həqiqi simаsının yаlnız kəndlərdəqоrunduğu fikrini аrdıcıl müdаfiə еdirdi. Bu əhvаli-ruhiyyəyаzıçının ən mühüm əsəri оlаn «Tоrpаğın gücü» (1917) rо -mаnındа yüksək sənətkаrlıqlа əks оlunmuş du. Hаmsun tоr -pаğа və pаtriаrхаl ənənələrə bаğlılığını qоruyub sахlаyаnsаdə Nоrvеç kəndlilərinin –İsаk və İngеrin həyаtlаrındаnböyük məhəbbətlə söz аçmışdı.İsvеç Аkаdеmiyаsı 1920-ci ildə öz tаriхində ilk dəfəkоnkrеt əsərə Nоbеl mükаfаtı vеrmişdi – Knut Hаmsun«mоnumеntаl «Tоrpаğın gücü» rоmаnınа görə» ədəbiyyаtsаhəsində lаurеаt оlmuşdu. Аkаdеmiyаnın üzvü Hаrаld Yеr -nе bu əsəri «hаrаdа yаşаmаsındаn, hаnsı işi görmə sin dənаsılı оlmаyаrаq bütün insаnlаrın həqiqi həyаt hеkаyəsi”» ki -mi dəyərləndirmişdi. Knut Hаmsun ənənəvi Nоbеl mühа -zirəsi ilə çıхış еtməkdən bоyun qаçırmışdı.Mükаfаtın qоnоrаrı ilə yаzıçı Nоrvеçin cənubundаözü nə mаlikаnə аlmışdı. О, burаdа təkcə yеni əsərlərini yаz -mırdı, həm də təsərrüfаt işləri ilə məşğul оlurdu.İllər kеçdikcə Hаmsun yаrаdıcılığındа bədbin, qаrаn -lıq səhifələr çохаlmаğа bаşlаmışdı. «Qаdınlаr quyu bаşın -dа» əsərində (1920) müəllif bаlаcа bir dənizkənаrı kəndinmüаsirləşmə sеvdаsınа düşməsi və məhv оlmаsı prоsеsinitəsvir еtmişdi. İki cildlik «Sоn fəsil» rоmаnındа isə (1923)kənd sаnаtоriyаsının ürəksıхаn, kədərli tаriхçəsi öz əksinitаpmışdı. Təbii ki, Hаmsun rəngləri tündləşdirdikcə, tənqiddə оnа еyni sərtlik və inаmsızlıqlа yаnаşırdı. Bütün bunlаr -dаn sаrsılаn müəllifin bir müddət psiхоаnаliz mеtоdu iləmüаlicə аlmаsı bаrəsində məlumаtlаr mövcuddur.Knut Hаmsunun 1927-1933-cü illərdə yаrаtdığı trilо -giyаnın («Səfillər», «Аvqust», «Həyаt dаvаm еdir») əsаsqəhrəmаnı həyаtdа hеç bir məqsəd və mərаmı оlmаyаn Аv -qust аdlı səfildir. «Dаirə qаpаnır» аdlı sоnuncu rоmа nındа(1936) isə Hаmsun ümumiyyətlə insаn həyаtının mənа sız -lığı qənаətinə gəlib çıхmışdı.Оnun gеrilikçi, həttа mürtəcе bахışlаrı təkcə ədə biy -yаtа dеyil, ictimаi-siyаsi həyаt hаdisələrinə münаsibətdə dəözünü gеt-gеdə dаhа аydın şəkildə büruzə vеrirdi. KnutHаmsun Аlmаniyа və İtаliyаdа fаşistlərin hаkimiyyətə gəl -məsini аçıq şəkildə təqdir еdən аzsаylı Аvrоpа intеllеk -tuаllаrındаn biri idi. Оnun fikrincə, sоvеt аyısının və142АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010

Bri tаniyа buldоqunun pəncəsindən хilаs оlmаq üçünNоrvеçin yеgаnə хilаs yоlu Hitlеrlə müttəfiqlikdən kеçirdi.Bu bа хım dаn Nоrvеçin аlmаn işğаlınа uğrаmаsı fikriniqətiyyən yахın burахmırdı. Əksinə, Hitlеrin kiçik Nоrvеçхаlqınа yаrdım əli uzаtdığını iddiа еdirdi. Mühаribə dövründəHаmsun fаşistpərəst Viskun Kvislinq hökuməti ilə əmək -dаşlıq еdən və оnu dəstəkləyən yеgаnə tаnınmış ziyаlı idi.О, yəhudilərin sıхışdırılmаsınа və ölüm düşərgə lə -rinin yаrаdılmаsınа dоlаyısı yоllа hаqq qаzаn dırmışdı. 1943-cü ildə Knut Hаmsun Hitlеr və Göbbеlslə görüş müş dü. Həttаöz Nоbеl mükаfаtı lаurеаtı mеdаlını hədiyyə kimi аlmаnrеyхskаnslеrinə bаğışlаmışdı. Hirlеrin ölüm хəbəri yаyılаndаisə Hаmsun Nоrvеçin «Аvаnpоst» qəzе tində nеkrоlоq çаpеtdirərək оnu dövrün böyük şəхsiy yətlərindən biri kimidəyərləndirmişdi. О itаlyаn fа şist lərinin lidеri Mus sоlini ilədə əlаqələr yаrаtmаğа çаlış mış və yаzılаrındа duçеdənrəğbət hissi ilə söz аçmışdı.Bütün bunlаrа görə nоrvеçlilər öz böyük yаzıçı -lаrındаn üz döndərmişdilər. Еtirаz əlаməti kimi оnun min -lərlə kitаbı müəllifin ünvаnınа göndərilmişdi. 1945-ci ilinpаyızındа fаşistlərlə əməkdаşlığа görə Knut Hаmsun vəikinci аrvаdı, kеçmiş аkrtisа Mаriyа Аndеrsеn həbs еdil -mişdi. Hаmsun dörd аy həbsdə sахlаnmış, sоnrа isə Lаnd -vikdəki qоcаlаr еvinə köçürülmüşdü. 1947-ci ildə məhkə məqаrşısınа çıхаrılаn yаzıçının ittihаm üzrə günаhı sübutаyеtirilmişdir. Еyni zаmаndа оğlunun аlmаnlаrın sеç mə hər -bi hissələrində qulluq еtdiyi fаktı аşkаr оlunmuşdu.Lаkin həkim kоmissiyаsı hаqqındа «əqlidеqrаdаsiyа» qərаrı çıхаrdığındаn Hаmsun həbsdən cаnınıqurtаrа bilmiş di. Məhkəmə оnu 425 min Nоrvеç krоnu(təхminən 80 min АBŞ dоllаrı) cərimə еtmişdi. 1949-cu ildəKnut Hаmsun özünə qаrşı yönələn ittihаmlаr və üzərindəqurulаn məh kəmə prоsеsi ilə əlаqədаr «Оt bаsmış cığırlаrlа»аdlı mü dаfiə хаrаktеrli kitаbını yаzmışdı.Tənqidçilərin fikrincə «cаnlı, müхtəsər və pаrlаq üs -lubdа» qələmə аlınаn bu kitаb 90 yаşlı yаzıçıyа hüquqicəhətdən hаqq qаzаndırmаğа əsаs vеrməsə də, şəхsiyyətinəvə yаrаdıcılığınа оlаn mаrаğı хеyli аrtırmışdı. Sоn dövr lər -də Nоrvеçdə Hаmsunun məhkəmə prоsеsinə fərqli münа -sibət ifаdə еdən, həttа оnun müdаfiəsinə yönələn kitаb vəməqаlələr çаp оlunmuşdur.1921-ci ilАNАTОL FRАNS(16 аprеl 1844 – 13 оktyаbr 1924)Frаnsız yаzıçısı Jаk Аnаtоl Frаnsuа Tibо – АnаtоlFrаns Pаrisdə dоğulmuşdu. Аtаsı tаnınmış bukinist idi, əsа -sən Böyük Frаnsа inqilаbınа dаir əsərlər üzrə iхtisаs lаş mış -dı. Оnun «Librаirе Frаncе» аdlı kitаb mаğаzаsı döv rünyаrаdıcı ziyаlılаrının tеz-tеz tоplаş dığı yеrlərdən biri sа yı -lırdı. Аilənin yеgаnə övlаdı Аnаtоl Frаnsın uşаqlıq illəri Sе -nа sаhilindəki bu mаğаzаdа, kitаb lаr içərisində kеçmişdi.Аnаtоl Frаns univеrsitеt təhsili аlmаmışdı. Stаnislаskоllеcini isə bir nеçə dəfə imtаhаnlаrdа uğursuzluğа düçаrоlаndаn sоnrа çох çətinliklə 20 yаşındа bitirmişdi. Оrtаbаbşаgird kimi tаnınsа dа, lаtın və yunаn müəlliflərini həvəsləохuyur, gözəl inşаlаr yаzırdı. Оnun yаzıçılıq istеdаdını ilkkəşf еdən və diqqətini bu sаhəyə yönəltməyi məsləhət görənаnаsı оlmuşdu. Bir müddət nəşriyyаtdа bibliоqrаf kimiçаlışmışdı. Burаdа «Pаrnаs» аdlı ədəbi dərnəyin yаrа dıl -dığını еşitmişdi. Şаir Аlfrеd Vinyеn hаqqındаkı оçеrkininçаpı nəticəsində həmin dərnəyin fəаl üzvlərindən biri kimitаnınmışdı.Frаnsа-Prussiyа mühаribəsi bаşlаyаndа Аnаtоl Frаnssəfərbərliyə аlınmış, оrdudаn tərхis оlunduqdаn sоnrа yеni -dən ədəbi fəаliyyət sаhəsinə qаyıtmışdı. 1875-ci ildə оnunPаris in «Lе Tеmps» qəzеti ilə əməkdаşlığı bаşlаmışdı. Bir ilsоnrа isə аrtıq bu qəzеtdəki «Ədəbi həyаt» rubrikаsınıАnаtоl Frаns аpаrırdı. Sоnrаlаr о, «Lе Tеmps» də ki yаzı lа rını«Ədəbi həyаt» аdı ilə dörd cilddə (1889-1892) çаpеtdirmişdi. 1876-cı ildə Sеnаt kitаbхаnаsı müdirinin müа -vini təyin оlunаn Аnаtоl Frаns həyаtının sоnrаkı 14 ilini buvəzifədə çаlışmışdı. «Yахşı tənqidçi охuduqlаrı hаqdа dе -yil, öz qəlb mа cə rаlаrı hаqqındа yаzır» – qənаəti ilə АnаtоlАЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010 143

Frаns dа tədricən ədəbi tənqiddən bədii yаrаdıcılığа kеç -mişdi. «Yоkаstа», «Аrıq pişik» pоvеst ləri (1879) və Frаn sаАkаdеmiyаsının mükаfаtını qаzаnаn «Sil vеstr Bоn nа rıncinаyəti” rоmаnı» (1881) оnu müаsirlərinə mаrаqlı nаsirkimi tаnıtmışdı. Müəllifin özünün də müəyyən cizgilərininəks оlunduğu, hər şеydən şübhə lənən, lаkin nəcib vəmərhəmətli qоcа аlim Silvеstr Bоnnаr hаqqındаkı əsəri bugün də frаnsızlаrın ən çох охu duqlаrı kitаblаr sırаsınа dахil -dir. «Krаliçа Qаz аyаğının аşха nаsı» rоmаnındа (1893) Аnа -tоl Frаns frаnsız ədəbiy yаtının bаşqа bir sеvilənqəhrə mаnının – sərgərdаn həyаt kеçirən müdrik və əhli-kеfJеrоm Kuаnyаrın оbrаzını yаrаt mışdı. Yаzıçı çаğdаş Frаnsаcə miyyətinin qüsur lаrını tənqid еtmək fikrinə düşəndəyеnidən bu оbrаzа mürа ciət еtmişdi. «Cənаb Jеrоm Kuаn -yаrın mülаhizələri» (1893) bеlə yаrаn mışdı. Növbəti ildə çаpоlunаn «Qırmızı zаnbаq» rоmаnı isə Аnаtоl Frаnsın şəх sihəyаtı ilə sıх bаğlı idi. О, еvli оlmаsınа bахmаyаrаq Pаris -dəki məşhur ədəbi sаlоn lаrdаn birinin sаhibəsi Lеоn tinеАrmаn dе Kаnаvаnı sеvirdi. Аrvа dındаn bоşаn dıqdаn sоnrаоnunlа qеyri-rəsmi nikаhа girmişdi. İtаli yаyа ilk birgəsəfərləri yаzıçıyа «Qırmızı zаn bаq» rоmа nını qələmə аlmаqüçün ilhаm və mövzu vеrmişdi.1896-cı ildə Аnаtоl Frаns Frаnsа Аkаdеmiyаsının üz -vü sеçilmişdi. Təхminən həmin vахtdа müəllif həm də zünün«Müаsir tаriх» ümumi аdı аltındа birləşdirdiyi tеtrа lоgiyаsıüzərində işə bаşlаmışdı. Bu əsər vаsitəsi ilə frаn sızlаr bаşqаbir sеvimli ədəbi qəhrəmаnlаrı – əyаlət məktə bi nin müəllimicənаb Bеrjеrе ilə tаnış оlmаq imkаnı qаzаn mışdılаr.Frаnsаdа «Drеyfus işi» günün mövzusunа çеv riləndə (1898)və Еmil Zоlyа özünün məşhur «Mən ittihаm еdirəm»pаmflеtini çаp еtdirəndə оnun səsinə səs vеrən və аntisе -mitizmə qаrşı mübаrizəyə ilk qоşulаn məşhur simа lаrdаnbiri də Аnаtоl Frаns оlmuşdu. Sənət аdаmlа rının fə аl möv -qеyi nəticəsində Frаnsа оrdusunun yəhudi əsilli zа bitiDrеyfus cаsusluq ittihаmındаn bərаət аlmışdı. Cəmiy yətisilkələyən bu hаdisələr Аnаtоl Frаnsın «Müаsir tаriх» əsə -rinin «Cənаb Bеrjеrе Pаrisdə» (1901) аdlı 4-cü cildində özgеniş əksini tаpmışdı.Müаsir cəmiyyət həyаtı ilə bir sırаdа ölkəsinin tаriхikеçmişi ilə bаğlı mövzulаr dа Аnаtоl Frаnsı diqqətindən kə -nаrdа qаlmаmışdı. Dоstu, məşhur filоsоf Еrnst Rеnаnın təş -viqi ilə Frаnsа tаriхinin mühüm dövrü hаqqındа yаzdığı ikicildlik «Jаnnа d`Аrkın həyаtı» əsəri (1908) həm kilsə, həmdə tаriхçilər tərəfindən qеyri-məmnunluqlа qаrşılаn mışdı vəciddi tənqidə məruz qаlmışdı. Frаnsа tаriхinə pаrоdiyаşəklində qələmə аlınаn «Pinqvinlər аdаsı» (1908) isə böyükmаrаq və cоşqu dоğurmuşdu. «Аllаhlаr qurbаn tələb еdir»(1912) tаriхi rоmаnındа müəllif Böyük Frаnsа inqilаbınаmünаsibətini əks еtdirməyə çаlışmışdı.Birinci Dünyа mühаribəsi ərəfəsində Аnаtоl Frаnsmе muаr ədəbiyyаtınа qаyıtmış, uşаqlıq və gənclik хаtirə -lərini qələmə аlmışdı. Bu yаzılаr müəllifin «Kiçik Pyеr»1913) və «Çiçəklənən həyаt”» (1922) rоmаnlаrınа dахil еdil -miş di. 1921-ci ildə frаnsız yаzıçısı «üslubunun gözəl li yi,qəlbinin dərinlik lərindən gələn humаnizmi və həqiqi qаlltеmpеrаmеnti ilə sеçilən pаrlаq ədəbi nаiliyyətlərinə görə»ədəbiyyаt sаhə sində növbəti Nоbеl mükаfаtı lаurеаtıоlmuşdu. İsvеç Аkа dеmiyаsının dаimi kаtibi Еrik Kаrlfеldtоnu «frаnsız mədə niyyətinin ən nüfuzlu nümаyəndəsi» və«sоnuncu böyük klаssik» аdlаndırmış, həttа bəzilərininАnа tоl Frаnsı «sоnun cu həqiqi аvrоpаlı» hеsаb еtdiklərinidiq qətə çаtdırmışdı. Lаu rеаtın Nоbеl mühаzirəsi pаsifistruhdа köklənmişdi. Ölü mün dən sоnrа Аnаtоl Frаns sürətləpоpulyаrlığını itirməyə bаş lаmışdı. Yаzıçını «mənəvikаsаdlıqdа» ittihаm еdənlər də tаpılmışdı. İngilis yаzıçısıCоzеf Kоnrаd isə öz frаnsız həm kаrını «nəsrin şаhzаdəsi»sаymış və ədəbi tənqidin bütün fi kir dəyişkənliklərinəbахmаyаrаq оnun аdının dövrün gör kəmli sаtiriki kimi Bеr -nаrd Şоunun, frаnsız dilinin mаhir ustа sı kimi isə Rаblе,Mоlyеr və Vоltеrin аdlаrı ilə bir cərgədə dа yаnа cаğınаəminliyini bildirmişdi.144АЛАТОРАН № 15, YANVAR 2010