Lawig Kalinaw - Balay Mindanaw

Lawig Kalinaw: Mga Sugilanon sa Pagpanday og Kalinawsa KatilingbanCopyright © 2010 Balay Mindanaw Foundation, Inc. (BMFI)ISBN 978-971-92115-5-6Mga istorya: Marc Eliemel Y. TagubIntroduksyon: John Mark Ladaga ug Belle GarciaPag-edit, panghulagway ug desinyo: Bobby TimoneraPaghubad sa Cebuano: Bobby TimoneraDugang mga hulagway gikuha sa staff sa Balay Mindanaw GroupMadasigon ang International Center for Peace in Mindanaw(ICPeace) sa Balay Mindanaw Foundation, Inc. sa pagtugotalang sa pagpakaylap niining mga sugilanon sa dili-komersyalnga paggamit basta mabutang lang ang BMFI isip tinubdan.Gimantala sa:Balay Mindanaw Foundation, Inc. (BMFI)53-A 12th Street, Zone 2, Upper BuluaDakbayan sa Cagayan de Oro, Pilipinashttp://www.balaymindanaw.orgEditorial Board:Kaloy ManlupigAriel C. HernandezMa. Corazon G. LlanderalPaul RA ParaguyaProduksyon ug Distribyusyon:International Center for Peace in Mindanaw (ICPeace)sa Balay Mindanaw Foundation Inc. giduyogan saKatilingbanong Pamahandi sa Mindanaw Foundation, Inc.(KPMFI)Lawig Kalinaw: Stories of Peacebuilding Efforts in theCommunitiesCopyright © 2010 Balay Mindanaw Foundation, Inc. (BMFI)ISBN 978-971-92115-5-6Stories: Marc Eliemel Y. TagubIntroduction: John Mark Ladaga and Belle GarciaEditing, photography and design: Bobby TimoneraCebuano translation: Bobby TimoneraAdditional photos by the staff of the Balay Mindanaw GroupThe International Center for Peace in Mindanaw (ICPeace)of the Balay Mindanaw Foundation, Inc. encourages thedistribution of the articles in this publication for noncommercialuse, with appropriate credit given to BMFI.Published by:Balay Mindanaw Foundation, Inc. (BMFI)53-A, 12th Street, Zone 2, Upper BuluaCagayan de Oro City, Philippineshttp://www.balaymindanaw.orgEditorial Board:Kaloy ManlupigAriel C. HernandezMa. Corazon G. LlanderalPaul RA ParaguyaProduction and Distribution Team:International Center for Peace in Mindanaw (ICPeace) ofBalay Mindanaw Foundation Inc. in collaboration withKatilingbanong Pamahandi sa Mindanaw Foundation, Inc.(KPMFI)

T a l a a n2812182226303438424854586266727882Pagpanday og kalinaw sa katilingbanPagpalig-on sa relasyong pangpamilyaGikan sa gubot ngadto sa malinawon ngapanimalayPaghusay sa bangi sa yutang kabilinTigpaalim sa mga kasakitAng pagpugong sa kumo ni El CapitanAng sobrang pagkaagresibo walay padulnganPagpaminaw sa tanang panig sa bangiPagtabang molungtad ang kaminyuonPag-atubang sa ‘demoliton team’Ang paralegal nga tigpanday og kalinawPagpanalipod sa kalasangan sa LawaanPaghatag bili sa mga LumadDatu Sinaligan matinabangonMas maayo pa kay sa pagpanimalos sakamatayon sa igsoonPaglangkob sa kalinaw diha sa kalamboanMalinawong pagpamolitikaMatinud-anong pag-alagad sa katawhanTable of Contents3 Waging peace in the communities9 Strengthening the basic foundation of society13 From domestic violence to domestic peace19 The case of the 7 hectares23 A mediator’s story27 El Capitan holds his punches31 Being overly aggressive gets you nowhere35 Listening to all sides of the conflict39 Helping sustain marriages43 Dealing with a demolition team49 The paralegal peace builder55 Protecting the forests of Lawaan59 Giving tribute to the Lumads63 The datu with the broadest shoulders67 Better than avenging a brother’s death73 Incorporating peace in barangay development79 Working peace in partisan politics83 Becoming a good public servant

Waging peace inthe communitiesAmovementis now slowly spreading in thebarangays of Misamis Oriental, slowlytransforming the once conflict-ridden areasinto peaceful ones. A calm and gentle atmosphereis slowly creeping into the local people’sconsciousness.As part of its strategy of educating peopletowards a culture of peace, Balay Mindanaw hasbeen continuously conducting a comprehensivecourse on conflict management and peace buildingdubbed “Operation Peace Course” (or OP Kors! forshort).Mga Sugilanon sa Pagpanday og Kalinaw sa Katilingban3

arangay. Human sa ilang pagbansaybansay saOP Kors! ug human sila gitawag pagbalik aronikapaambit ang ilang mga kasinatian, mitumawang mga istorya sa ilang paglawig ngadto sapagkab-ot sa kalinaw.Adunay mga sugilanon giunsa pagsulbadsa mga bangi sulod sa panimalay. Kabahin sapagpadaku sa ilang mga anak, pananglitan,kanhi sila dali masuko kon masayop ang ilanganak. Sa pagkakaron, sa paningkamot ngamagamit ang ilang nakat-unan mahitungodsa pag-usab sa ilang kaugalingon, ila unangpaminawon ang ilang anak diha sa panaghisgotsulod sa pamilya imbes nga kalit patas-an ilangtingog ug pasakitan dayon ang mga batang sadan.Ang mga magtiayon nakatuon na usabpagpadayag sa ilang mga gibati, labi na katongmga pagbating daw gabukal nga mahimongmoulbo susama sa bulkan nga makapadaotsa ilang relasyon. Nasayod sila nga anaa pagihapon ang mga bangi sulod sa panimalay,apan ang nakalahi lang, karon nasayod na silaunsaon pagdumala niini.Ang kalinaw, matud nila, magsugod sakaugalingon ug mokaylap ngadto sa ubangmiyembro sa panimalay.Samtang usa ka hagit ang pagpandaygkalinaw diha sulod sa panimalay, mas dakunga hagit ang pagdala niini diha sa komunidad,matud pa sa mga nakatapos sa OP Kors!Tungod kay aktibo sila sa barangay isipbolunter, trabahante kun opisyal, mas labawnga nagkalainlaing kinaiya sa mas daghan pangkatawhan ang ilang kinahanglan atubangon. Angmga lider sa barangay kanunay’ng mabutang sasitwasyon nga diin sili mopatunga aron husayonang mga panagbangi. Matud nila, dakug4 Lawig Kalinaw

Silent, obscure and away from the limelight,away from the eyes of the media, these ordinaryfolks have been waging peace in their respectivebarangays. After their OP Kors! training, andthrough their recall sessions, come stories of theirjourney of peace.There are stories on effectively handlingconflicts at home. In dealing with children, forinstance, they used to go into outbursts when theirkids commit mistakes. Now, with a consciouseffort to practice what they have learned in selftransformation sessions, they listen to their childrenfirst and engage them in a family dialogue insteadof raising their voice and inflicting physical harm onthe young offender.Husbands and wives, on the other hand, havelearned to communicate better, now able to expressthe feelings boiling inside them before a volcanolikeeruption could take place and wreak irreparabledamage. Conflicts are still present in their homes,they say, but the difference is, they could nowmanage the disputes better.Peace, they say, starts with the self and directlyradiates to the other members of the home.While building peace at home is a challenge,OP Kors! graduates say that it is even morechallenging in the communities. Being activein their barangays as volunteers, workers andeven as officials, they are dealing with far morediverse personalities and a much greater numberof people. Barangay leaders are constantly placedin a situation where they have to help mediatelocal conflicts. They say it helped a lot to providean atmosphere of peace at the very start of themediating process. Their analyses of conflicts aremore thorough and deeper.The peace builders, being local leadersthemselves, played a big role in institutionalizingpeacebuilding efforts, thereby integrating them intothe peace and development plans.“OP Kors!” is coined from the Englishexpression “Of course!” which could mean “Yes!”Mga Sugilanon sa Pagpanday og Kalinaw sa Katilingban5

ikatabang ang pagpabugnaw sa mga gibati satanang hingtungdan diha sa pagsugod pa lang saproseso sa paghusay. Ang ilang pagtuki sa mgabangi mas hingpit ug mas lalom.Ang mga tigpanday og kalinaw, isip lokalnga mga pangulo sa nagkadaiyang lugar, adunaydakong papel sa sa pagpakaylap sa gimbuhatongpagpanday og kalinaw, aron nga kini mahiapilsa mga plano alang sa kalinaw ug kalamboan.Ang “OP Kors!” gikan sa Iningglis nga “Ofcourse!” nga ang buot pasabot mahimong “Oo!”“Uyon ko!” kun “Okay!”Ang pulong usab nga “operation,” ngagagamiton sa kampanyang militar ug ingonman sa mga mananambal nga siruhano, dinhiatong gigamit aron pagpakita sa sunodsunod ngapagbansaybansay mahitungod sa pagpanday ogkalinaw nga buot ipaambit sa Balay Mindanawngadto sa iyang mga katimbang nga mgabarangay ug mga NGO.Gipahigayon sa Balay Mindanaw ang unangOP Kors! niadtong 2005. Sa pagsugod niini,ang kurso alang lamang sa pamunuan sa mgakomunidad ug sa mga NGO. Apan niadtong2006 ug 2007, gipaambit kini sa mas halapadnga sektor, lakip na niini ang mga opisyal samga lokal nga pangagamhanan, mga Lumad uggani lakip ang militar. Sa pagkakaron, aduna naymga 1,800 ka mga lider sa barangay, Lumad,mga trabahante sa mga LGU ug NGO, ugmilitar nga nakatiwas sa maong kurso.Karon sila nagkahiusa ug nagtukod og usa kakalihukan nga gitawag og Lawig Kalinaw. Kininga pundok sa mga tigpanday og kalinaw karonpadayong nagkadaku, makugihong gatun-an angmga lakang angay buhaton aron magpatigbabawang kalinaw, ug padayong maglihok aronkini mapakaylap sa Mindanao ug sa tibuokkalibutan.Ang OP Kors! kabahin sa programa sapagtudlo og kalinaw sa Balay Mindanaw.Gidesinyo kini nga adunay upat ka bahinnga maghatag og kahigayonan alang sa pagtuonug pagsinati kabahin sa pagpanday og kalinaw.Kini naglakip og mga panday-buhat ug mgadiskusyon kabahin sa pag-usab sa kaugalingon,pag-usab sa mga bangi, ug mga sukaranongkahanas sa pagpanday og kalinaw sama sapaghusay, pagkulokabildo, komunikasyon,pagpakigsabot ug pakigdait.Ang ikaupat nga bahin mao paghatag samga partisipante og oportunidad sa pagdesinyosa plano kabahin sa pagpanday og kalinawsa barangay base sa ilang mga nakat-unansa pagbansaybansay nga ihaom ngadto sa“barangay development program.” Ang hagitdili lamang ang pag-apil sa plano sa kahusayapan kon unsay buhaton sa ilang mga planosa kalamboan aron nga magmalungtaron angkalinaw diha sa ilang komunidad.Ang mosunod nga mga pahina nagsaysaysa mga sugilanon sa ilang paglawig ngadto sakalinaw. Aduna pay daghang susamang mgaistorya nga gahulat lamang nga maasoy...Balay MindanawSeptyembre 20106 Lawig Kalinaw

“Agreed!” or “Okay!”The word “operation,” often used to connote amilitary campaign or a surgical procedure, was usedhere instead to relate a series of peace trainings orcourses which Balay Mindanaw hopes to share to itspartner barangays and partner NGOs.Balay Mindanaw organized the first peacecourse in 2005. OP Kors! began as a course forcommunity leaders and NGOs. However, in 2006and 2007, it expanded to a wider target audienceand has trained local chief executives, indigenouspeoples and even military personnel. To date, morethan 1,800 barangay leaders, IPs, LGU and NGOworkers and military personnel have graduated fromthe course.They have now banded together to form amovement called Lawig Kalinaw. It has nowbecome a growing learning community of peacebuilders who believe that peace should prevail, andcontinue to work for it to be possible in Mindanaoand around the world.OP Kors! is part of the peace educationcomponent of the Peace Building Program of BalayMindanaw.Designed with four major modules, thepeace course provides a venue for learning andopportunity for experiences. These modulesinclude participatory workshops and interactivediscussions in self-transformation, conflicttransformation, and basic peacebuilding skills likemediation, dialogue, communication, negotiationsand reconciliation.The fourth module provides the participants theopportunity to design their barangay peacebuildingplan based on the knowledge they gained in thetraining vis-à-vis the current barangay developmentprogram. The challenge is not only how tointegrate their peace plans but how to complementtheir development plans in order to make peacesustainable in their community.The following pages contain stories of theirpeace journey. There are many more waiting to betold…Balay MindanawSeptember 2010Mga Sugilanon sa Pagpanday og Kalinaw sa Katilingban7

Pagpalig-on sa relaDili dali ang pagkab-ot sa malinawongbuot alang sa usa nga halos wala ganimakabati og kalipay sa iyang pagkabata,ug way laing giatubang kundili angpagpangitag away panahon sa iyangpagkaulitawo. Karon 38 anyos na si Lino Queroyla,apan murag diha na paingon ang iyang kinabuhi.Si Lino midaku sa kabukiran sa Kinoguitan. Sasayo nga pangidaron, siya mitabang na sa pag-uma aronang iyang pamilya adunay makaon. Iyang baktasonang halayo nga dalan paingon sa iyang eskwelahan,ug dalidaling mouli pagkahapon aron makatabang samga gimbuhaton sa balay. Samtang ang ubang mgabata nga susama niyag edad walay laing gihunahunakundili ang pagdula ug pagpahalipay, si Lino nangandoynga mahimong pari aron siya makatabang sa iyangkomunidad ug makaserbisyo sa Ginoo.Apan tingali ang iyang mga gihunahuna kabahinsa Ginoo natangtang diha sa iyang pangutok sadihang kanunay siyang ibilin sa iyang inahan diha saiyang apohan. Tungod kay paminaw niya nga siyagitalikdan ug wala gihigugma sa iyang ginikanan,gusto niyang makabalos.Sa hayskul, siya gikahadlukan sa tanan tungodsa iyang kabagis, kauban ang iyang barkada bisagaha. Kanunay siyang dugay mouli, kay mas gusto paniyang makauban ang iyang barkada kaysa mouli saiyang pamilya. Mas daku ang iyang oras gigahin dihasa baylehan kaysa pagtuon diha sa ilang balay.Bisan sa kabugoy, natiwas ni Lino ang hayskulug buot niyang mopadayon sa kolehiyo. Apan walayikagasto ang iyang mga pobreng ginikanan, mao ngasi Lino nagpabilin sa uma, ug naminyo sa edad nga23 anyos. Siya ug ang iyang asawa nga si Elsa adunaylima ka anak – si Den Mark, 17; John Mark, 14; Risa,9; Joan Kate, 7; ug Liezel, 4.Daw bangungot nga gabalikbalik, sa laing paaginahisama usab si Lino sa iyang gidumtang ginikanan –sa gagmayng sayop madapatan ug masakitan niya angiyang mga anak. “Di lang gyud ko kapugong,” matud8 Lawig Kalinaw

syong pangpamilyaStrengthening thebasic foundationof societyFinding inner peace is difficult for somebody who had little time toenjoy his childhood and spent most of his adolescence picking upfights. But at 38 years old, Lino Quetroyla is well on his way.Lino grew up in the hinterlands of Kinoguitan. At a very youngage, he had to help out in the farm so that his family would have foodon the table. He’d walk the long road to school and make sure he wasback home very quickly after class so he could help his family with thechores.While other boys his age were thinking of games and fun, Linowanted to become a priest to be of service to his community byMga Sugilanon sa Pagpanday og Kalinaw sa Katilingban9

niya. Ang iyang kamagulangan, si Den Mark,mao’y kanunay makatilaw sa iyang sapot.Maulawon ug hilumon si Den Mark. Kungadunay laing tawo, sama sa mga bisita sa iyangamahan, kanunay syang magduko, iyang mga matagabalhinbalhin ug tutok sa lainlaing parte sa salug.Dugay siya nakatubag sa dihang gipangutananganong kanunay siyang mabunalan sa iyanagamahan niadtong gamay pa sya: “Sige ra man gudkog dulag dyolen unya makalimot na sa oras.”Apan adunay mga kausaban kang Lino nganabantayan ni Elsa niining mga pipila ka tuig nanga milabay. Iyang giingon nga talagsa na langgaaway si Lino ug si Den Mark; dugay na angpanahon nga nakasab-an ang kamagulanganganak, bisan pa man nga kini miundang nagdula ug dyolen tungod kay bilyard na man pudang hilig. Sama sa miagi, duna gihapoy mgapanahon nga dugay makauli si Den Mark.Sa karon, mas taas na ang pasyensya ni Lino samga bata. Talagsa na pud siya kaayo mangasaba.Kung mangasaba man, kasagaran siya makahilak,matud pa ni Elsa. Unya pagkaugma, kung bugnawna iyang ulo, maningkamot siya nga ipasabot saiyang mga anak nganong iya silang gikasab-an.Sa ilahang magtiayon, aduna usay kausabannga mabantayan. Kaniadto, kung sila magaway,moabot hangtud duha ka semana ayhasila magtingganay ug otro. Karon, dali nilangmahisgutan ang hinungdan sa ilang away, ugunsaon paglikay nga kini mahitabo pag-usab.Unsa kahay hinungdan sa kausaban?Si Elsa mituo nga daghag nakat-unaniyang bana sa mga gitambongan niini ngamga seminar, hilabi na katong mga kabahinsa paghusay sa mga bangi. Usahay ipaambitni Lino sa iyang asawa ang mga balasahongnakuha sa seminar. Nabantayan ni Elsa ngahuman pagtambong ni Lino sa mga seminar, dilina sya dali saputon ug dili na modapat sa iyangmga anak, hilabi na kang Den Mark. “Iyangnakaplagan nga dunay malinawon nga pamaagisa pag-atubang sa mga bangi,” matud ni Elsa.“Dili kalikayan ang mga bangi sulod sapamilya,” miingon si Lino. Iyang nasabtan ngaang pamilya susama sa panapton sa katilingban,nga kung imong palig-onon ang pamilya pinaagisa kalinaw, magpatigbabaw usab ang kalinaw sakatilingban.Dili lalim ang pagkab-ot sa malinawongbuot, apan makab-ot kani kung kanunayngpaningkamutan. Alang kang Lino, bag-o langniya gisugdan ang pagkab-ot niini, apan kusogang iyang pagpaningkamot nga iyang mausabang iyang kinaiya. Buot niyang mahimongsumbanan sa iyang mga silingan, ug labaw satanan, sa iyang mga anak.10 Lawig Kalinaw

preaching about God.But thoughts of God must have been quicklydispelled from his mind when his mother wouldfrequently leave him with his grandmother. Feelingabandoned and unwanted, he wanted to strike back.In high school, Lino became the school bullyand hung out with bad company. He’d stay out late,preferring the company of his friends than that of hisfamily. He was more frequent at the baylehan thanat home studying.Despite his attitude towards school, he was stillable to finish high school and wanted to go on tocollege. But this was way beyond their means soLino stayed in the farm and married at the age of23. He and his wife Elsa had five children – DenMark, 17; John Mark, 14; Risa, 9; Joan Kate, 7; andLiezel, 4Like a vicious cycle of recurring nightmares,Lino would hit his children at the slightest misdeed.“I just couldn’t stop myself,” he says. Den Mark, hiseldest son, got the brunt of his temper.Den Mark is unusually shy. In the company ofstrangers, like his father’s visitors, he keeps his headdown, his eyes wandering from one part of the floorto another, and remains silent. It took a while tomake him answer why as a young boy, he often gotberated by his father: “I kept playing marbles withmy friends without keeping track of the time.”Elsa, however, has noticed changes in Lino thesepast few years. She shares that her husband and theireldest son do not quarrel as much as they used to.It has been a long time since Lino last scolded hiseldest son. This despite the fact that Den Mark hasstarted playing billiards and still comes home late atnight every now and then.Lino now has more patience with the kids.Very rarely, Lino still scolds his children. Andwhen he does, he usually ends up crying, Elsasays. The following day, when his head is cooler,he would take time to explain to them why hescolded them.What could have brought about this change?Lino’s journey to inner peace may have startedwith the peacebuilding seminars he attended.Elsa believes Lino learned a lot from theseseminars. She noticed that since he attended these,he would no longer get fired up and be physicallyviolent with his children, especially with Den Mark.“He has realized that there’s a peaceful way to dealwith conflicts.”“We can’t avoid conflicts in the family,” Linoacknowledges. Having learned that “families arelike fabrics of society,” he has personally subscribedto the principle that “when you strengthen yourfamily with peace, rest assured that society will bemore likely to be at peace.”Finding inner peace is an uphill struggle whichgets easier with practice. For Lino, the journey hasjust started but he is striving to do his best to makesure that he changes and becomes a better man. Hewants to be a good example to his community and,most of all, to his children.Mga Sugilanon sa Pagpanday og Kalinaw sa Katilingban11

Bisan itandi sa ubang Pilipino,hamubo siya nga tawo, kapin langgamay sa singko pye. Gamayusab iyang lawas. Apan makitaang kalig-on sa iyang lawas dihasa iyang kaunoran, nga samot migahi sa pila katuig nga panguma.Apan gamay ra ang nasayod kabahin sasugilanong nagpaluyo sa kakusgan ni LeonardoQuidet – nga katong bata pa sya, ang karonbarangay kapitan sa Panampawan sa Claveriausa ka boksingiro, usa sa mga kanunayngmakita diha sa Almirante Gym sa dakbayan saCagayan de Oro. Sa hamubo nga panahon ngasya nagboksidor, lima ka away iyang naapilan,ug kausa lamang siya napildi.Tinuod nga hangtud karon, siya adunaykusog susama sa boksidor, apan halos walana niya magamit ang iyang kumo gawas sapanguma – sa pagtanom ug kamatis, repolyo,sili ug uban pang pananom diha sa iyang umadili layo sa iyang panimalay. Gawas lamangkung adunay mohagit kaniya.Nga maoy nahitabo sa kagabhion niadtongOktobere 17, 2009. Si kapitan nakurat sasiyagit sa milabay nga mga hubog diha samay basketbolan, ug sa tingog sa mga batonga gipaulan sa atop sa usa ka dakbalay ngapanag-iya sa barangay. Migawas si kapitanaron makita ang kagubot, ug iyang nakit-anang mga magsuong Abatayo, nga sa iyangpagtuo maoy hinungdan sa kasaba ug sa mgabatong gipaulan. Iyang gitambagan ang duhaka lalaki nga undangon ang ilang gabuhatonaron dili mapukaw ang mga tulog nga silinganug aron dili madaot ang atop nga gigastuhan sabarangay.Gilimod sa mga Abatayo nga sila angnagsiyagitsiyagit ug nanglabay sa bato. Nagtuousab sila nga giinsulto sila ni Leonardo, ngamidawat nga siya nakainom og gamay dihasa balay sa usa ka higala samtang nag-abi-abiog mga bisita. Miulbo ang kaguliyang. Kungkinsa man gayud ang nanguna og sumbag, kanadakung hisgutanan atubangan sa husgado. Sadihang naundang ang kagubot, daghang dugoang miagas sa likod sa ulo ni kapitan humansiya gibunalan og dakong bato, samtang angmagulang nga Abatayo nga si Hesus nahiagom sakasakit sa iyang nawong nga naigo sa kumo, ugang iyang manghod nga si Alberto natumba na sayuta, gapangayog tabang aron makalingkawas sanakapatong kaniya nga si kapitan nga nagpaulanog kumo sa ulo ug sa lawas.Dalidaling gidala si Leonardo sa ospital sasilingang lungsod sa Jasaan, ug didto gitahi angsamad sa iyang ulo.Sayo pagkaugma, gapanikad og away angkapitan, ug iyang gihagit ang mga magsuongAbatayo og sumbagay, tagsatagsa, diha mismosa basketbolan aron makita sa tibuok barangay.“Naa man tuod tahi ning likod sa akong ulo,Ang pagpugong sakumo ni El Capitan26 Lawig Kalinaw

El Capitan holdshis punchesHe is short even by Filipino standards,standing just a little over five feet. He’sgot a small body frame, too. But youcan see the strength in his muscles, made firmover years of farming.But there’s something else behind thosemuscles that many of Leonardo Quidet’sconstituents probably do not know – that in hisearly years, the present barangay chairman ofPanampawan in Claveria, Misamis Orientalwas a warrior, one of the stable of boxers at theAlmirante Gym in Cagayan de Oro City. In hisshort stint as an amateur boxer, he fought fivebouts, and lost only one.He may have the strength of a boxer, butLeonardo has had little use for his fists, otherthan using his hands for farming – in growingtomato, cabbage, pepper and other crops in hisfarm not far from his home. Unless of coursesomeone picks up a fight with him.Mga Sugilanon sa Pagpanday og Kalinaw sa Katilingban27

apan segurado ako nga dili nila kini maigo.Gusto nako makita kinsa gyuy lalaki namo,”miingon si Leonardo. Apan ang mga magsuongAbatayo nasayod na sa ilang sayop, sapakigsumbagay duha-kontra-usa sa kapitan, ugwala na motunga sa basketbolan.Bisan kang kapitan, nagpatigbabaw angmaayong pangisip ug miundang na siya oghagit sa mga Abatayo. Naminaw siya sa sugyotsa iyang pamilya ug mga higala nga dad-onna lang sa husgado ang kaso. “Naglibog akokung ipadayon ba ang kaso aron makatuon silaug leksyon, kun pasayluon ko na lang ba, kaynasayod ako nga kung sila mapriso, basig walanay makaon ang ilang pamilya.”Nangayo na og pasaylo ang mga magsuongAbatayo sa ilang nabuhat, samtang ang pamilyaug mga higala ni kapitan mitambag ngaipadayon ang kaso aron mahimong ehemploang mga magsuon ug wala nay moawat sailang gibuhat. Apan gusto usab ni kapitan ngamadokumento sa korte ang nahitabo. Sa dilidugay, napasaylo gihapon sila ni kapitan, ugiya pa ganing giatras sa korte ang kaso. Apangipangayo ni Quidet nga bayran sa magsuongAbatayo ang iyang nagasto sa ospital.Ang mga magsuong Abatayo nanimuyo dihalang unahan sa balay ni kapitan, mao nga kadabuntag sa dihang sila paingon sa ilang trabaho,ug sa hapon sa ilang pag-uli, dili kalikayan ngamagkita sila ni kapitan. Maayo ra man usab angilang panagkita ug nawala na ang dumot.Maayo ang gibuhat ni Kapitan Quidet sadihang pagpugong sa iyang mga kumo. Apanlabaw pa gani ang iyang gibuhat – iyanggipasaylo ang magsuong Abatayo, iya paganing giatras ang kaso gikan sa hukmanan –ug padayon siyang nagbuhat og mga lakangaron mas labaw pang mapalambo ang ilangpanaghigalaay, ang pagdawat kanila isip mgasakop sa komunidad. Ang magsuon usabnagmahay sa ilang nabuhat ug misaad nga dilina nila kato pagabuhaton og otro. Kining tanangnahitabo tali sa kapitan ug magsuong Abatayomaoy nakaplagan sa daghan na nga komunidadnga mas maayong paagi sa paghusay sa mgapanagbangi ug aron mapatigbabaw ang kalinaw– mauliong hustisya.Tingali nahibalik na gyud ang ilang relasyonsa dihang adunay dinaghang kasal sa barangaynga gikoordinar ni kapitan. Si Alberto dugay nanga nag-ipon sa iyang asawa, apan wala pa silamakasal sa simbahan.“Mao nga akong giduolan si kapitan aronmagpatabang, ug nalipay ako nga daku angiyang natabang sa pag-andam sa mga papeles uguban pang mga kinahanglanon sa kasal,” matudpa ni Alberto.28 Lawig Kalinaw

Well, some folks did, late in the evening ofOctober 17, 2009. Quidet was surprised by theloud voices of drunks passing by the communitybasketball court and the sound of stones hittingthe roof of a building owned by the barangay. Sohe went out to check the commotion, and saw theAbatayo brothers, who he believed were responsiblefor the noise and the stones. He thus advised themto stop, so as not to wake up the sleeping neighborsand to avoid damaging the building the barangayhad built with meager resources.The Abatayo brothers apparently thought thebarangay chairman, who admitted to having hada little drink at a friend’s house while entertainingsome visitors, was hurling insults at them as theydenied causing thenoise and throwing thestones. Before long, acommotion had started.Whoever threw the firstpunch is now for thecourts to settle, but whencooler heads came tountangle the mess, theback of Quidet’s head wasbleeding profusely afterit was smashed with a bigrock, the elder brotherHesus was grimacing inpain after his face was hit with a solid blow, and thesmaller brother Alberto was on the ground wantingto break free as Quidet, on top of him, was throwingpunch after punch to his face and body.Quidet was eventually rushed to the hospitalin neighboring Jasaan town, where his wound wasstitched.Warrior that he was, Quidet was itching for afight the morning after, challenging the Abatayobrothers to one-on-one bouts, right there at thebasketball court in the middle of the village foreveryone to see. “I may have stitches at the backof my head, but I was sure they couldn’t hit it, andI really wanted to find out who’s man enough,”recalled Quidet. But the Abatayo brothers, alreadysensing their earlier mistake of engaging theirvillage leader in a fight of two against one, did notshow up for the fight.Reason prevailed, and the barangay chairman“I was torn betweenteaching them a lesson andforgiving them for assaultingme, knowing that shouldthey go to jail, their familieswould lose their solebreadwinners and starve.”overcame the urge to settle things with his fists.Upon suggestions from his family and some friends,he instead filed a court case against the Abatayobrothers. “I was torn between teaching them a lessonand forgiving them for assaulting me, knowing thatshould they go to jail, their families would lose theirsole breadwinners and starve.”The Abatayo brothers have since apologizedfor their behavior and asked forgiveness. Peoplearound Quidet advised him to pursue his court caseto set an example. He also wanted the incident to bedocumented in court. Quidet eventually accepted theapology and forgave his attackers, even withdrawingthe case from court. He, however, demanded that theAbatayos refund him for the cost of hospitalization.The Abatayoslive farther down theroad from the Quidethousehold, and so it isunavoidable that theypass by the barangaychairman’s house everymorning when theygo to work, and everyafternoon on their wayback home. Thus theyget to meet almost everyday, and have been civiltoward each other.El Capitan did good by holding his punches.But he didn’t just hold his punches. He did more– accepted apology, forgave his attackers, evenwithdrew the case – and continued to do good tomend the relationship, accepting them as part of thecommunity. The Abatayo brothers, meanwhile, wererepentful and promised not to do it again. All thesesum up what many communities have found to be abetter way of settling disputes and keeping the peace– restorative justice.A healing balm for their relationship came inthe form of a mass wedding which Quidet hadcoordinated for his village. Alberto, who had beenliving in with his partner without the church’sblessings, approached Quidet.“I asked the barangay chairman for help, andI’m glad that he was too willing to assist me preparethe documents and other requirements,” Albertosaid.Mga Sugilanon sa Pagpanday og Kalinaw sa Katilingban29

Bisperas niadtong Marso 3, 2004,si Eric Barbon ug iyang mgasilingan sa Barangay San Miguel,sa kabukiran sa Gingoog taliwalasa hamtong nga mga punuansa buwahan, mibaid sa ilang mga sundang,naghimog mga hinagiban gamit ang lansangug tabla, nag-ipon ug mga bato, mibutang oggasolina sa mga botelya, ug nanakop og mgaputyukan.Sayo nilang gipatulog ang mga bata samtangnangandam sila sa dakung panagsangkapagkaugma.Ang ilang kontra – ang “demolition team”nga ginsakpan sa mga alalay sa tag-iya sa yutaug mga armadong pulis, andam mopapahawasa 15 ka pamilya nga nahimuyo sa Purok 3 saSitio Dumayokdok – sayo miabot pagkaugma,eksakto alas 6 sa buntag.Aron dili masakitan ang mga bata, gipaadtosila sa kapilya samtang ang mga ginikanan ugang mga hamtong maoy nakig-atubang sa mgaarmado.Isip pangulo sa ilang kooperatiba, si Ericang gitahasan nga maoy magbuot kung unsaybuhaton. “Ako ang ilang gisaligan, kungtagbuon ba ang demolition team pinaagisa pwersa, kun pasagdan na lang ba silangpanggub-on ang among mga balay,” ingon niEric. Alang kaniya, masakit bisan unsa man angiyang pilion.Mas gipatigbabaw ni Eric nga walaymasakitan kanila, nga mas maayo na lang ngaPag-atubang sa‘demolition team’42Lawig Kalinaw

Dealing with a demolition teamOn the eve of March 3, 2004, Eric Barbonand his neighbors in Barangay San Miguel,in the uplands of Gingoog City wheremature lanzones trees abound, sharpened theirmachetes, built weapons out of nails and woodenslabs, piled up rocks, filled bottles with gasoline,and gathered bees with lethal stings.The children were sent to bed early as the adultsprepared for the battle of their lives.The enemy – a demolition team composed ofthe landowner’s hatchet men and policemen armedto the teeth, ready to evict the 15 families livingin Purok 3 of Sitio Dumayokdok – came early thefollowing day, around six o’clock to be exact.Mga Sugilanon sa Pagpanday og Kalinaw sa Katilingban 43

mawad-an silag panimalay kaysa daghangbata ang mawad-an og ginikanan tungod kaysiguradong moulbo ang kagubot. Duna mantuod giandam pangontra ang mga tagbalay, apanwala kaniy mahimo batok sa mga armas sa mgakapulisan.Ang misunod nga panghitabo mahipatikkanunay sa alimpatakan sa mga lumupyo, sadihang tagsatagsang nalumpag ang ilang mgabalay sa kamot sa demolition team. Nanghilaksila ug nanghangyo, apan daw bungol ang mgasakop sa demolition team.Si Jean Mau Pugta, karon 13 anyos na,nakahinumdum pa kung unsa kalisud alangkaniya para lakwon ang 20 ka lakang gikansa ilang balay paingon sa kapilya, tungod kaysiya gasiyagit ug gahilak nga gatan-aw samga armadong tawong miguba sa ilang balaysamtang gapangita siya sa iyang kaluha, saiyang amahan ug inahan. Adtong panahona,taliwala sa kagubot, dala sa iyang inahan angiyang igsoong lalaki nga usa ka tuig pa lang angpangidaron.“Ginalumpag sa mga tawong wa nako mailhiang among balay,” misugilon si Jean. “Kaubannila ang mga pulis.”Sa misunod nga upat ka bulan ang 15 kapamilyang nawad-an og balay mipuyo sakapilya nga 11 x 18 metros lamang kadaku ugnag-antos sa kahuot sa lugar, sa taas nga pila44Lawig Kalinaw

For their safety, the children were sent to thechapel as the parents and the other adults confrontedthe armed men face to face.As chairman of the village cooperative, Eric wastasked by the members of the community to makethe call. “They wanted me to decide, to either stopthe demolition team by force, or to simply watchthem destroy our homes,” Eric said. It was difficultfor him to choose either way.In the end, Eric believed it was better for themto be homeless than to have orphans in their midst,as violence was sure to erupt. The villagers had theirweapons, yes, but these were certainly no match tothe police’s high-powered firearms.What followed was forever etched in thevillagers’ minds, as their homes crumbled one byone in the hands of the demolition team. They couldonly plead, but their pleas fell on deaf ears.Jean May Pugta, now 13, recalled how difficultit was for her to take the 20 or so steps from theirhome to the chapel, as she was wailing watchingthe armed men destroying their home, at the sametime turning back to look for her twin sister, herfather and mother in the crowd. Her mother wasthen clutching her one-year-old brother amidst thechaos.“Our house was being destroyed by men whomI didn’t know,” says Jean. “They were accompaniedby some police.”For fouår long months thereafter, the 15evicted families lived in the 11x18-meter chapelin the neighborhood, sharing everything amongthemselves – from the floor space to sleepon, to the food, the comfort room, includingthe common feeling of anger, frustration andhopelessness that came out from the defeat andhomelessness.The children, who witnessed the demolition,had anger in their hearts. They hated the policefor siding with the people who destroyed theirhomes. In a debriefing session, which was part of apeace transformation program conducted by BalayMindanaw for the children of Sitio Dumayukdok,the demolition’s traumatic effect was expressed intheir recollection of the demolition – most of theirdrawings were of their homes.As far as Eric and the other families in thevillage could recall, the first generation owner of theland had allowed their parents to occupy the land.As occupants, the 15 families had been faithful withtheir obligation to the owner.They were surprised, however, in 1982 whenthe son of the owner demanded for them to leavetheir homes because he would use the land. Theysuspected it was because of the bounty of lanzonestrees that the occupants have grown. Eric recallsthe beginning of their ordeal when the secondgeneration owner filed a legal case against one oftheir neighbors. When the land owner won andsucceeded in ejecting the occupant from the land, hestarted the legal battles against the rest. In 2004, theoccupants lost the battle in court. Eric said that theytrusted their lawyer too much that he didn’t botherMga Sugilanon sa Pagpanday og Kalinaw sa Katilingban 45

sa kasilyas, sa gamayng pagkaong kinahanglanbahinbahinon. Dungan usab nilang gibatiang kalagot, ang kapakyasan, ang pagka waypurohan sa ilang sitwasyon tungod sa ilangkapildihan ug sa pagkawala sa ilang mga balay.Ang mga bata nga nakakita sapagpanglumpag sa ilang mga balay mibati ogkalagot. Ilang gidumtan ang mga pulis tungodkay giubanan niini ang mga nangguba sailang mga balay. Sa dihang gitapok sa BalayMindanaw ang mga bata aron makapahungaw,makita ang kasakit sa ilang gibati tungod sademolisyon – ang kasagaran nilang gidibuhomao ang hitsura sa ilang balay.Sa mahinumduman ni Eric ug sa iyang mgasilingan, ang unang tag-iya sa yuta mitugut sailang mga ginikanan nga manimuyo sa maongluna. Isip saop, ang 15 ka pamilya matinudanonggisunod ang kondisyon sa ilang pagpuyosa maong luna, sama sa paghatag sa bahin sailang abot sa mga tinanom nga buwahan.Nakurat na lang sila niadtong 1982 kaygiingnan sila sa anak nga lalaki sa unang tag-iyanga papahawaon na sila kay gamiton kuno niyaang yuta. Ilang gidudahan nganaibog ang anak sa pagkaabundasa buwahan nga natanom nilangmga saop. Dili dugay, katonganak sa tag-iya sa yuta mipasakaug kaso batok sa usa ka silinganni Eric. Sa dihang napildi sa kasoang saop, misugod na usab siyapagpasaka og kaso kontra sauban pang mga saop. Niadtong2004, napildi sa kaso ang mgasaop. Matud pa ni Eric, muragnasobrahan ang ilang pagsaligsa abogado nga wa na gani niyapersonal nga gisundan ang kaso.“Maingon ko nga usa ako sa sadansa nahitabo,” giamin ni Eric.Apan alang kang Eric,temporaryo lang kato ngakapildihan. Ang nahitabo nilang magsilinganmaoy nakapadasig kang Eric nga batukan angagalong yutaan.Bag-o pa lang niadto nakaapil si Eric samga seminar mahitungod sa pagpanday sakalinaw, mao ang una niyang giatuman maoang pagpabugnaw sa ulo sa iyang mga silingan.Tungod sa iyang sayop nga gisalig ang kasongadto sa ilang abogado, sa pagkakarongitutukan na gayud ni Eric ang ilang kasonggisaka ngadto sa Court of Appeals.Tungod sa ilang paningkamot, gimandosa korte nga tagaan ang 15 ka pamilya og10 ektaryas. “Gamay ang 10 ektaryas alangkanamong tanan, apan kadaugan gihapon,”matud ni Eric.Tinuod dili na ingon kadaku samakaniadto ang yutang ilang nakuha, apan angmanagsilingan nakabangon na gihapon gikansa ilang pagkahagba. Aduna pa gihapon silaymga punuang buwahan nga pwerte kadaghanmamunga bisan pa man dili ingon kadaghankaniadto. Niadtong miaging ting-ani, katongAbril, bisag dili panahon sa tingbunga sabuwahan, daghan gihapon silag naani.46Lawig Kalinaw

following up the case. “The defeat was partly myfault,” he admitted.But Eric considered it a temporary setback. Hishomelessness only fueled his resolve to fight for hisfamily and for all the evicted families.Fresh from a seminar that taught him he couldachieve his goals through peaceful means, Ericworked at diffusing the anger among people in hiscommunity. Learning from his previous mistake,this time around he constantly followed up their caselodged at the Court of Appeals.Not long after, the 15 families of Purok 3 weregranted 10 hectares by the court. “Ten hectares issmall for 15 families, but it’s a victory and blessingnonetheless,” Eric said.They may not have the sprawling farmland theyused to have, but the neighborhood has somehowmanaged to recover from their fall. They still havequite a number of lanzones trees around theirhomes, though not as bountiful as before. Even then,the last harvest in April 2010 seemed a good harvestfor a once fallen and defeated village.Mga Sugilanon sa Pagpanday og Kalinaw sa Katilingban 47

Datu SinaliganmatinabangonSa mga Higaunon, nailhan si RubenMandahinog sa ngalang DatuSinaligan. Kini nagpasabot nga siyadatu nga matinabangon, lider ngakasaligan.Dili lang iyang pamilya iyang gaatimanonMay pagkatinuod ang iyang gisaysay, tungodkay murag daw tortyur ang maagian aron langmakaabot didto.Ang kasagarang gamitong sakyananpaingon didto mao ang “Skylab,” nga ginganlansusama niadgong sakyanang gipadala gawas sa(11 unta kabuok iyang anak, apan 5 ra angbuhi), kundili lakip ang ubang mga Higaunon,katong mga nanimuyo diha sa iyang silingan saBarangay Mimbahandi, sa kabukirang lungsodsa Nasipit, Agusan del Norte. Gani, gawas pasa iyang mga ginsakpan, si Ruben gatabanggihapon niadtong mga taga laing lugar ngananginahanglan sa iyang suporta.Karon 59 anyos na si Datu Sinaligan, ugdaghan nang kalisud ang iyang naagian. Angmga kunot sa iyang nawong ug mga kubal saiyang mga kamot ug tiil nagpamatuod sa kalisudsa kinabuhi sa kabukiran. Ang kagamay ugkaniwang sa iyang lawas dili ka kumpyansahan.Kay sa iyang mga abaga iyang gilukdo angpagkadaghang responsibilidad nga daw labawpa kabug-at sa kayang pas-anon sa iyang lawas.Ang iyang lugar sa pinakalayong bahin saNasipit lisud kaayo adtuon. Hapit na moabot og20 kilometros gikan sa haywi, ang Mimbahandimaabot lamang kung ikaw magbaktas, mosakayog kabayo kun motorsiklo. Walay sakyanannga adunay upat ka ligid ang makasulod didtotungod kay walay dalan alang sa mga sakyanan,kundili dalandalan lamang alang sa mga tiil satawo kun sa kabayo. Mopasiaw pa gani si Rubennga ang ilang dalan susama sa dalan sa ilaga.62Lawig Kalinaw

The datu with thebroadest shouldersAmong the Higaunons, Ruben Mandahinog’sofficial title is Datu Sinaligan. Literally itmeans he is a chieftain one can depend on, aleader whom one can trust. And rightly so.He does not only provide for his family(he originally had 11 children, but only 5 havesurvived), but for the other Higaunons as well,those living in his area in Barangay Mimbahandi, ahinterland barangay of the municipality of Nasipit inAgusan del Norte. But aside from his constituents,Ruben still has enough room to help others fromoutside his jurisdiction who are in need of hissupport, guidance and refuge.At 59, Datu Sinaligan has lived a hard life.The creases on his face and the callouses on hishands and feet are testaments of how hard life isin the mountains. His small, thin frame shouldnot be underestimated. On his shoulders restresponsibilities far heavier than what his body couldseem to carry.His place is in the remotest parts of Nasipit, sodifficult to reach. Almost 20 kilometers from thenational highway, it can be reached only by foot,by horse or by a motorcycle. No four-wheel vehiclecan get there, simply because there is no road, onlya foot path, or maybe a horse’s path. Ruben wouldoften joke that their road is like “dalan sa ilaga”(rodent’s path), or something that is fit only for therats. To some extent he is right, because a humanbeing has to undergo torture to be able to go there.The popular transportation plying the route is the“Skylab,” so named after the space station becausethis motorcycle has wooden extensions on both sidesto accommodate more passengers, and thus lookslike the Skylab. While motorcycles in the cities canaccommodate only 1 or 2 passengers aside fromthe driver, the Skylab can have seven or even more.Or it can be like a pickup truck that is capable ofhauling in cargo, like vegetables and lumber, fromthe mountains all the way to the lowlands. Riding theSkylab is one hell of a ride, as the driver negotiatesbig rocks and mud on the road, through narrow pathsby the edge of the cliff on easily erodible soil.In March 2009, violence broke out in BarangaySio-an in Gingoog City of Misamis Oriental asMga Sugilanon sa Pagpanday og Kalinaw sa Katilingban 63

“Dili lamang puy-ananang gitabang kanamo niDatu Ruben apan lakip naang usa ka luna sa yutaaron kami makapangumaug naay makaon.”kalibutan tungod kay ang motorsiklo gibutanganog mga tabla nga gababag ug galabaw saisig kakilid nga murag naay pako aron masdaghang pasahero makasakay, ug mao ngamura nag “Skylab” tan-awon. Samtang angmga motorsiklo sa mga syudad kasagaran tagsakun tagduha ray pasahero gawas sa drayber,ang Skylab mahimo pito kun mas daghan pa.Mura pug trak de karga ang Skylab kay mahimoisakay ang mga bug-at nga karga, sama samga utan ug troso gikan sa kabukiran paingonsa kapatagan. Pait kaayo mosakay sa Skylabtungod kay pwerte kalisud ang sagubangon sadrayber, sama sa mga dagkung bato ug lapok,unya mapiot kaayo ang dalan, usahay sa kilid pagyud sa pangpang sa yuta nga dali mabanlas.Niadtong Marso 2009, miulbo ang kagubotsa Barangay Sio-an sa silingang dakbayansa Gingoog sa Misamis Oriental sa dihangmisulong ang mga rebeldeng komyunista.Mitukod ang mga rebelde og kampo didto,mao nga nawad-an og luna ang ubang mgaHigaunon. Sa dihang nagpinusilay na angmga rebelda ug sundalo, napulo ka pamilyangHigaunon ang mibiya sa Sio-an. Nagduhaduhapa sila kung mobiya kun dili tungod sa mabilinnilang mga kabtangan, apan napadali ang ilangpaglakaw sa dihang miulbo ang tulo ka orasnga binakbakay. Misugod na silag baktas pagundanggayud sa katapusang butobuto. Angilang destinasyon – Mimbahandi, nga diin silamadasigong gihinangop ni Datu Sinaligan.Sa dihang mituo ang tanan nga naundangna ang kagubot sa Sio-an pila ka bulan angmilabay, kalit nga gipatay sa mga wala hiilhingtawo si Datu Binungkasan, ang inilang pangulosa mga Higaunon sa maong dapit, pagkaDisyembre. Tungod sa ilang kahadlok, 17 kapamilya na usab ang mibiya sa Sio-an, ug tuana usab paingon sa Mimbahandi. Susama sanahaunang grupo, gisagop gilayon sila ni Ruben.Misugilon si Ruben nga daghan sa mgaHigaunon ang karon nabuhi sa tumang kalisudtungod kay kanunay silang ginapalayas samga nagkalainlaing pwersa, apil na ang mgaDumagat (mga tao gikan sa kapatagan), mgarebelde ug mga militar.Palaran si Ruben tungod kay daghangyutang kabilin ang gihatag kaniya sa iyang mgaginikanan. Apan sa kultura sa mga Higaunon,dili ginaangkon sa usa ka tawo ang yuta tungodkay ginapaambit kini sa tibuok komunidad. Ugmao kini ang gihimo ni Ruben, iyang gipaambitang iyang kayutaan sa mga bakwit aron silamakauma ug dili gutmon.Daku kaayo ang kalipay ni Venice ug MianaMangominia, mga batan-ong magtiayon ngaHigaunon, sa pagkamanggihatagon ni DatuSinaligan. “Dili lamang puy-anan ang gitabangkanamo ni Datu Ruben apan lakip na ang usa kaluna sa yuta aron kami makapanguma ug naaymakaon,” miingon ang maulawon nga si Venice.Usahay, mosuroy si Datu Sinaligan sa mgahalagyong lugar, duulon ang ubang tawo aronmangayog hinabang, halos magpalimos gani ogpagkaon, dili alang kaniya ug sa iyang pamilya,apan alang sa mga bakwit nga nagpatabangkaniya.Ang iyang pagkamanggihatagon maopruweba sa pagkabuotan sa tawo. Samtang lisudkaayo agian ang daw dalan sa ilaga paingon saMimbahandi, si Datu Sinaligan naninguha nga sikinsa mang moduol ug mangayog tabang kaniyaiya gayong masagop ug mahatagan sa ilangpanginahanglanon, bisan pa man masakripisyoang iyang kaugalingong pagkaharuhay.64Lawig Kalinaw

communist rebels set up camp, displacing theHigaunon natives. During skirmishes between therebels and the military, 10 Higaunon families in Sioandecided to leave the place. They at first hesitatedleaving behind all they had, but the three-hourfirefight helped hasten their decision to leave. Theystarted walking as soon as gunshots stopped. Theirdestination – Mimbahandi, where they were warmlywelcomed by Datu Sinaligan himself.Just when everybody thought that hostilities inSio-an had stopped, the Higaunon leader in the area,Datu Binungkasan, was killed by still unidentifiedassailants in December of that year. The terror ofthe datu’s death caused 17 families to immediatelyleave Sio-an and walked towards Mimbahandi. Likethe earlier group, Ruben welcomed them withoutquestion nor hesitation.He explains that many of the Higaunons aredestitute as they have continually been displacedfrom their lands by various forces, including theDumagats (people from the lowlands), the rebelsand the military.Ruben is lucky enough to have inherited vasttracks of lands from his parents. But in the Higaunonculture, lands are not to be owned, but to be shared bythe community. He thus offered his parcels of land tothe evacuees for them to till and grow food.Venice and Miana Mangominia, a youngHigaunon couple, are overwhelmed by DatuSinaligan’s generosity. “Datu Ruben has not onlyoffered us his dwelling but also a piece of land thatwe can till so our family can have food,” says theshy Venice.Datu Sinaligan would at times go to many placesapproaching many people asking for assistance,even to the point of begging for food, not forhimself nor his family, but for the evacuees whohave come to him for help.Datu Sinaligan’s unselfish act is the best proofof human goodness. While it may be difficult to takethe “rodent’s path” on the way to Ruben’s place, thischieftain makes sure that those who come to seekhis help will be welcomed and taken care of, even ifit means giving up some of his comforts.Mga Sugilanon sa Pagpanday og Kalinaw sa Katilingban 65

Balay Mindanaw Foundation, Inc. (BMFI) • Katilingbanong Pamahandi sa Mindanaw Foundation, Inc. (KPMFI)