50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW - Instytut Maszyn Matematycznych

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA1958-200850 LAT POLSKICH KOMPUTERÓWHISTORIA ROMANTYCZNAdr in¿. Wojciech NowakowskiW trzy lata po II Wojnie Œwiatowej, w wyniszczonymkraju, kilku m³odych entuzjastów koñcz¹cych przerwanewojn¹ studia postawi³o sobie za cel samodzielnezbudowanie matematycznej maszyny cyfrowej, podobnejdo zaledwie rok wczeœniej skonstruowanej w USA, najwiêkszejœwiatowej potêdze nauki i techniki. Bez ¿adnejkonkretnej wiedzy na ten temat, potrzebnych materia³ów,narzêdzi i pieniêdzy. To mo¿e byæ tylko polska historia.W czwartek, 23 grudnia 1948 roku, w GmachuFizyki Doœwiadczalnej przy ul. Ho¿ej w Warszawie,z inicjatywy wybitnego polskiego matematyka KazimierzaKuratowskiego, profesora UniwersytetuWarszawskiego, dyrektora œwie¿o organizowanegoPañstwowego Instytutu Matematycznego, odby³osiê seminarium kilku entuzjastów elektronicznychmaszyn licz¹cych. Byli to, obok inicjatora spotkania:prof. Andrzej Mostowski, matematyk zajmuj¹cysiê g³ównie logik¹ matematyczn¹ i algebr¹, drHenryk Greniewski, matematyk i logik oraz trzejm³odzi in¿ynierowie znaj¹cy siê ze studiów naPolitechnice Gdañskiej: Krystyn Bochenek, Leon£ukaszewicz i Romuald Marczyñski, póŸniejsi profesorowie.Wszyscy oni znali ju¿ publikacje na tematpierwszej elektronicznej maszyny matematycznejENIAC.Profesor Kuratowski podzieli³ siê z zebranymiswoimi wra¿eniami z naukowego pobytu w USA.Stwierdzi³, ¿e niezwykle wa¿ne dla zastosowañ matematykimog¹ byæ elektroniczne maszyny licz¹ce,które widzia³ za oceanem i, ¿e chocia¿ jedna takamaszyna powinna byæ zbudowana w kraju. W rezultacietego spotkania zapad³a decyzja powo³aniaw ramach Pañstwowego Instytutu MatematycznegoGrupy Aparatów Matematycznych (GAM)w wy¿ej wymienionym sk³adzie, pod kierunkiemHenryka Greniewskiego. Zamierzenie by³o w³aœciwienierealne, albowiem maszyna ENIAC, wzorzecprac, by³a gigantem, zawieraj¹cym przesz³o 18tysiêcy lamp elektronowych. W kraju wyniszczonymwojn¹ nie by³o ani w³aœciwego sprzêtu, animateria³ów, ani te¿ niezbêdnego doœwiadczeniaw budowie tak z³o¿onych urz¹dzeñ. Nie tylko zreszt¹w tej dziedzinie.W pierwszym pó³torarocznym okresie GAM niemia³ nawet lokalu, dzia³o siê to bowiem w jeszczezburzonej Warszawie. „...Okres ten wiêc up³ywa³ namna planowaniu zajêæ laboratoryjnych, studiowaniu zaczynaj¹cejdocieraæ literatury zagranicznej oraz spotkaniachseminaryjnych. Jednym z tematów tych spotkañ by³opoprawne zdefiniowanie pojêcia maszyny licz¹cej, a wiêcproblemu, mówi¹c wspó³czeœnie, z zakresu matematycznychpodstaw informatyki. Prowadzi³ je oczywiœcie, jakologik, dr Henryk Greniewski...” pisze we wspomnieniachLeon £ukaszewicz. Dopiero jesieni¹ 1950 r.GAM otrzyma³ 3 pokoje w odbudowywanym gmachudawnego Warszawskiego Towarzystwa Naukowegoprzy ul. Œniadeckich 8. W jednym z nich odbywa³ysiê wspólne spotkania, drugim by³ magazynczêœci i elementów, a w trzecim, najwiêkszym - laboratoriumdla trzech zespo³ów. Krystyn Bochenekpracowa³ nad Analizatorem Równañ Algebraicz-INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008 1

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA1958-2008nych Liniowych (ARAL), Leon £ukaszewicz - nadAnalizatorem Równañ Ró¿niczkowych (ARR) zaœRomuald Marczyñski opracowywa³ maszynêcyfrow¹ - Elektroniczn¹ Maszynê AutomatycznieLicz¹c¹ (EMAL). W trakcie prac do³¹czy³o do grupywielu bardzo zdolnych m³odych entuzjastów maszynmatematycznych. Byli to m.in. (wymienieniw kolejnoœci do³¹czania) in¿ynierowie: ZygmuntSawicki, Zdzis³aw Pawlak, Andrzej £azarkiewicz,Jerzy Fiett, Wojciech Jaworski, Stanis³aw Majerski,Jerzy Dañda, Marek Karpiñski, Eugeniusz Nowaki Tadeusz Jankowski; matematycy: Adam Empacher,Andrzej Wakulicz, Antoni Mazurkiewicz,Tomasz Pietrzykowski, Józef Winkowski, JerzySwianiewicz, Krzysztof Moszyñski, Pawe³ Szeptycki,Jan Borowiec, Jan Wierzbowski, Stefan Sawicki,Andrzej Wiœniewski, Zofia Zjawin-Winkowskai Ewa Zaborowska oraz laboranci: Micha³ Bochañczyk,Henryk Furman, Andrzej Œwitalski, KonradEl¿anowski, Antoni Ostrowski i Henryk Przybysz.Prace konstrukcyjne nad komputerami rozpoczêtow GAM w 1952r. Pierwszym zrealizowanymurz¹dzeniem by³a stosunkowo szybka ultradŸwiêkowapamiêæ rtêciowa zbudowana w 1953 r. przezRomualda Marczyñskiego z Henrykiem Furmanem.Dzia³anie pamiêci ultradŸwiêkowej opiera siêna zjawisku du¿o wolniejszego rozchodzenia siê faliakustycznej (w tym przypadku w stalowej rurze wype³nionejrtêci¹) w porównaniu z sygna³em elektrycznym,co umo¿liwia zbudowanie linii opóŸniaj¹cej.Z informatycznego punktu widzenia by³ towiêc rejestr FIFO, z kr¹¿¹c¹ ze sta³¹ prêdkoœci¹ informacj¹.Opracowana pamiêæ rtêciowa mia³a do1959 r. decyduj¹cy wp³yw na konstrukcje dalszychpolskich maszyn, w tym XYZ.W roku 1953 Leon £ukaszewicz ukoñczy³ swójAnalizator Równañ Ró¿niczkowych (ARR), którysk³ada³ siê z 400 lamp elektronowych i rozwi¹zywa³uk³ady równañ ró¿niczkowych z dok³adnoœci¹ dokilku promili. Parametry rozwi¹zywanych równañró¿niczkowych zmienia³o siê ³atwo przez pokrêcaniega³kami potencjometrów, a efekty tych zmian by³ynatychmiast widoczne. Otrzymywane rozwi¹zaniamo¿na by³o obserwowaæ jednoczeœnie na kilku ekranach.Takimi mo¿liwoœciami nie dysponowa³y jeszczed³ugo maszyny cyfrowe. By³a to pierwsza w krajusystematycznie eksploatowana maszyna licz¹ca.Twórcy tej maszyny otrzymali nagrodê pañstwow¹II stopnia w dziale nauki (1955).EMAL i XYZPierwsz¹ polsk¹ konstrukcj¹ maszyny cyfrowejby³ EMAL budowany w latach 1953-1955. By³ato maszyna szeregowa, dwójkowa, jednoadresowa,zbudowana z 1000 lamp, z rtêciow¹ pamiêci¹ ultradŸwiêkow¹o pojemnoœci 512s³ów 40-bitowych(32rury z rtêci¹) pracuj¹c¹ na czêstotliwoœci 750kHz. Maszyna ta niestety nigdy w pe³ni nie pracowa³aze wzglêdów niezawodnoœciowych. Dostêpnewtedy w Polsce elementy (lampy, ³¹czówki, itp.)mia³y z³¹ jakoœæ i powodowa³y problemy bardzotrudne do pokonania w realizacji tak du¿ej maszyny.W rezultacie, mozolnie uruchomione zespo³y maszynypo dwu lub trzech dniach przestawa³yfunkcjonowaæ.Na pocz¹tku 1956 roku kierownictwo Instytutu(od 1952r. w³¹czonego do PAN) zdecydowa³o,aby wszystkie si³y ówczesnej GAM, przemianowanejna Zak³ad Aparatów Matematycznych PAN(ZAM), a wkrótce potem na Instytut Maszyn Matematycznych,po³¹czyæ w jeden zespó³ pod kierunkiemLeona £ukaszewicza, z zadaniem ponownejpróby zbudowania maszyny cyfrowej. Tym razem,dziêki poprzednim doœwiadczeniom prace zakoñczonosukcesem - jesieni¹ 1958 roku uruchomionopierwsza polsk¹, poprawnie funkcjonuj¹c¹ maszynêcyfrow¹, nazwan¹ XYZ.Organizacja logiczna maszyny by³a wzorowanana architekturze IBM 701 Podstawowymi uk³adamilogicznymi by³y dynamiczne przerzutniki najednej triodzie (wymagaj¹ce dwa razy mniej lamp)podobne do stosowanych w rosyjskich maszynachBESM 6, oraz diodowo-ferrytowe bramki zbudowanena transformatorze impulsowym i ostrzowychRys. 1. Pierwszapolskaelektronicznamaszynacyfrowa XYZ(1958)2INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA1958-2008diodach germanowych. Z maszyny EMAL, po udoskonaleniu,pochodzi³a rtêciowa, akustyczna pamiêæoperacyjna. Ze wzglêdu jednak na to, ¿e nie odznacza³asiê ona niezbêdn¹ niezawodnoœci¹, zast¹pionoj¹ pamiêci¹ opart¹ na tej samej zasadzie dzia³ania,lecz innej konstrukcji - rury z rtêci¹ zast¹piono drutaminiklowymi jako akustowodami.Stworzenie oprogramowania dla maszyny XYZby³o wyzwaniem. Wspomina Antoni Mazurkiewicz:„...Programowaæ zaczêliœmy abstrakcyjnie, bezmaszyny i bez jakichkolwiek doœwiadczeñ. Pocz¹tkowojedynie Andrzej Wakulicz i Adam Empacher wiedzieli,co to jest elektroniczna maszyna cyfrowa i na czym polegajej programowanie, potem matematycy pracuj¹cy przy maszynachanalogowych (Józef Winkowski, Tomasz Pietrzykowskii ja) do³¹czyli do wtajemniczonych. ¯adenz nas nie widzia³ wówczas dzia³aj¹cej maszyny cyfrowej,wiedzê o oprogramowaniu czerpaliœmy z nielicznych publikacjizagranicznych; pamiêtam, ¿e jedn¹ z nich by³aksi¹¿ka Wilkes'a z Wielkiej Brytanii. By³o to jedyneŸród³o naszej wiedzy o kodach, adresach, pseudorozkazach,tworzeniu pêtli i rozga³êzieñ...”.XYZ by³a dynamiczn¹ maszyn¹ szeregow¹,licz¹c¹ w arytmetyce binarnej. Maszyna pocz¹tkowonie mia³a statycznej pamiêci, tylko wspomnian¹akustyczn¹ pamiêæ RAM. PóŸniej dodano magnetyczn¹pamiêæ bêbnow¹. Urz¹dzenia wejœcia/wyjœciato prymitywna konsola steruj¹ca i reproducerkart (póŸniej czytnik/perforator taœmy). Wykonywa³aona, dziêki szybkiej pamiêci akustycznej oko³o800 operacji na sekundê, co dawa³o jej przewagêszybkoœci nad wszystkimi maszynami cyfrowymi,jakie inne oœrodki krajowe w ci¹gu nastêpnychkilku lat zdo³a³y zbudowaæ. „...Ogl¹daliœmy z przejêciemwzrastanie zawartoœci liczników (wówczas dla naszawrotnie szybkie, zmiennoœæ dopiero szóstego bitu odkoñca dawa³a siê zauwa¿yæ! XYZ liczy³ bowiem z niebagateln¹w tym czasie szybkoœci¹ ok. 1000 operacji arytmetycznychna sekundê). Na drugim oscyloskopie mo¿naby³o zobaczyæ na w³asne oczy, jak powstaje wynik dodawania,mno¿enia, a nawet podzielenia dwóch s³ów binarnych.W tym czasie charakterystyczny by³ w Zak³adzieAparatów Matematycznych widok programisty siedz¹cegoprzy pulpicie XYZ, wpatruj¹cego siê w owe oscyloskopyi naciskaj¹cego jeden klucz, bardzo wa¿ny i najczêœcieju¿ywany, powoduj¹cy wykonanie pojedynczego kolejnegorozkazu programu (z angielska „single shot”). Tak w³aœnieuruchamia³o siê programy - wykonywa³o siê mianowiciekolejno instrukcjê po instrukcji i obserwowa³o siê naoscyloskopie efekty ich dzia³ania. Najwiêcej k³opotów by³oz wyprowadzaniem wyników. Pocz¹tkowo jedynym mediumwyjœciowym by³y karty perforowane. Urz¹dzeniewyjœciowe dziurkuj¹ce karty by³o wielkoœci biurka, niezmiernieciê¿kie, masywne i ha³asuj¹ce tak, ¿e wyprowadzaniewyników by³o s³ychaæ w ca³ym gmachu przy ul.Œniadeckich 8. Co wiêcej, nie by³o na miejscu urz¹dzeniatabuluj¹cego zawartoœæ kart, trzeba by³o jeŸdziæ z kartamido G³ównego Urzêdu Statystycznego, aby dowiedzieæsiê, co maszyna nanios³a na karty wyjœciowe...” - takpierwsze dni pracy polskiego komputera opisywa³Antoni Mazurkiewicz.Organizowane dla w³adz oraz szerokiej publicznoœcipokazy XYZ wywo³ywa³y wielkie zainteresowanie.Powtórzmy zatem nazwiska autorów opracowania:kierownictwo - Leon £ukaszewicz, projekt logicznyi elektronika - Antoni Mazurkiewicz, JerzyFiett, Zdzis³aw Pawlak, Stanis³aw Majerski, JerzyDañda, Zygmunt Sawicki, oprogramowanie - AntoniMazurkiewicz, Jan Borowiec, Krzysztof Moszyñski,Jerzy Swianiewicz, Andrzej Wiœniewski.Maszyna XYZ ju¿ wkrótce po swoim uruchomieniuzosta³a oddana do regularnej eksploatacji w BiurzeObliczeñ i Programów - wydzielonej jednostceZak³adu Aparatów Matematycznych. Biuro to wykonywa³oliczne odp³atne zamówienia, co przynios³onam cenne doœwiadczenia. Pomyœlna eksploatacjamaszyny mia³a dla pocz¹tków rozwoju polskiej informatykiprze³omowe znaczenie. Wykaza³a przedewszystkim, ¿e wytwarzanie sprawnie dzia³aj¹cychuniwersalnych maszyn cyfrowych o niema³ych jak naowe czasy mo¿liwoœciach obliczeniowych jest w Polsceosi¹galne. Problematyk¹ t¹ zainteresowa³y siêwiêc szybko w³adze gospodarcze. Od tej chwili rozwójinformatyki w Polsce sta³ siê spraw¹ pañstwow¹.Pierwsza produkcja - ZAM-2.Z du¿ym rozmachem przyst¹piono do organizacjiprzemys³owej produkcji maszyn cyfrowych.W tym celu w 1959 r. utworzono Zak³ad ProdukcjiDoœwiadczalnej Maszyn Matematycznych przyIMM, w skrócie Zak³ad Doœwiadczalny IMM. Zatrudnionow nim wkrótce zespó³ in¿ynierów z du-¿ym doœwiadczeniem w produkcji profesjonalnegosprzêtu elektronicznego.Pierwszym zadaniem Zak³adu DoœwiadczalnegoIMM by³o opracowanie konstrukcji udoskonaloneji nadaj¹cej siê do seryjnej produkcji wersjimaszyny cyfrowej XYZ pod nazw¹ ZAM-2. Nieby³o to ³atwe zadanie wobec braku jakichkolwiekdoœwiadczeñ w produkcji maszyn matematycznych.Jednak ju¿ w 1961 r. wyprodukowano pierwsze maszyny.Do roku 1964 wyprodukowano w Zak³adzieDoœwiadczalnym IMM seriê dwunastu komputerówZAM-2. W miêdzyczasie, w 1963 r. InstytutMaszyn Matematycznych, licz¹cy ju¿ wraz z Zak³ademDoœwiadczalnym oko³o 800 pracowników,INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 20083

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA1958-2008Rys. 2 Komputer ZAM2, poprawiona wersja komputeraXYZ produkowana w IMMzosta³ przeniesiony w ca³oœci z PAN do urzêdu Pe³nomocnikaRz¹du do Spraw Informatyki.Komputery ZAM-2mia³y, podobnie jak XYZ,masowe pamiêci bêbnowe oraz szybk¹ ultradŸwiêkow¹pamiêæ operacyjn¹. W tej ostatniej œredni czasdostêpu wynosi³ 0,5 ms. Natomiast wszystkie innekomputery budowane do roku 1965 mia³y jedyniepamiêci bêbnowe o œrednim czasie dostêpu 5 ms.By³y wiêc wielokrotnie wolniejsze. Ponadto maszynyZAM-2by³y te¿ w latach 1961-1965 najlepiejoprogramowanymi komputerami produkowanymiw kraju. System Adresów Symbolicznych SAS (makroasembler)oraz System Automatycznego KodowaniaSAKO zwany te¿ polskim Fortranem by³yosi¹gniêciami wyprzedzaj¹cymi w stosunku dowszystkich krajów s¹siednich. SAS i SAKO opracowanezosta³y w latach 1957-1960 przez zespo³y,w których, w ró¿nych okresach, brali udzia³ Leon£ukaszewicz, Antoni Mazurkiewicz, Jan Borowiec,Ludwik Czaja, Jowita Koncewicz, Maria £¹cka,Tomasz Pietrzykowski, Stefan Sawicki, JerzySwianiewicz, Piotr Szorc, Alfred Szurman, JózefWinkowski i Andrzej Wiœniewski.Warto wspomnieæ, ¿e przy tej maszynie pracowa³jako operator Konrad Fija³kowski, póŸniejszywybitny profesor informatyki i znany literat, autornowel i powieœci science fiction. W 1963 r. opublikowa³on w WNT monografiê maszyny ZAM-2. Autorniniejszego artyku³u równie¿ pracowa³ na maszynieZAM-2w ramach æwiczeñ z programowaniaprowadzonych w 1962r. przez wspomnian¹ wy¿ejZofiê Zjawin-Winkowsk¹, dla studentów Wydzia-³u Elektroniki PW.Za osi¹gniêcia zwi¹zane z XYZ i ZAM-2pracownicyIMM zostali nagrodzeni w roku 1964 kolejn¹nagrod¹ pañstwow¹ II stopnia. W sk³ad nagrodzonegozespo³u weszli: Zygmunt Sawicki jakokierownik realizacji XYZ oraz pierwszego egzem-plarza ZAM-2, Antoni Mazurkiewicz jako kierownikrealizacji SAKO, Eugeniusz Nowak jako wybitnykonstruktor bêbnów magnetycznych. Jerzy Rossianoraz Eligiusz Rosolski reprezentuj¹cy konstruktorówi technologów Zak³adu DoœwiadczalnegoIMM oraz Stanis³aw Kowalski, Stanis³aw Majerski,Krzysztof Moszyñski, Jerzy Swianiewicz, TadeuszZem³a i W³adys³aw Ciastoñ.W roku 1961 Instytut Maszyn Matematycznychotrzyma³ rz¹dowe zlecenie opracowania nowoczesnegokomputera do przetwarzania du¿ej iloœci danych,nadaj¹cego siê m.in. do systemów bankowych czy zarz¹dzaniaprzedsiêbiorstwami . W efekcie, w 1963 r.powsta³ prototypowy komputer ZAM-41. Wyposa-¿ony by³ w opracowane w Instytucie szybkie pamiêciferrytowe, pamiêci bêbnowe oraz pamiêci masowe nataœmach magnetycznych - o d³ugim czasie dostêpulecz du¿ej pojemnoœci. Komputer ZAM-41 móg³wykonywaæ kilka niezale¿nych zadañ jednoczeœnie.W latach 1967-1970 wyprodukowano w Zak³adzieDoœwiadczalnym IMM szesnaœcie tych maszyn.Wielkim osi¹gniêciem IMM i jego Zak³adu Doœwiadczalnegorzutuj¹cym na rozwój ca³ej polskiej informatykiw latach 60-tych by³y opracowania wspominanychju¿ magnetycznych pamiêci bêbnowych.Warto o tej technice powiedzieæ wiêcej. Prace nadpamiêci¹ bêbnow¹ rozpoczête w 1958 r. w Zak³adzieAparatów Matematycznych PAN umo¿liwi³y jejwykorzystanie w 1960 r. w maszynie XYZ. Bêbenmia³ pojemnoœæ ok. 300 kbitów. Pamiêæ by³a bardzoczu³a na zmiany wymiarów wywo³ane wahaniamitemperatury. W nastêpnym modelu, zastosowanymw komputerze ZAM-2, podwojono liczbê g³owici pojemnoœæ. Zapewniono te¿ taki dobór materia³ów,aby zmiany wymiarów wspó³pracuj¹cych ze sob¹ elementówpod wp³ywem temperatury kompensowa³ysiê nawzajem, dziêki czemu wyeliminowano termostat.W latach 1961-66 zbudowano kilkadziesi¹ttych pamiêci, przy czym lampy zast¹piono tranzystoramioraz wprowadzono nowy bêben, o zmniejszonejdo 12µm gruboœci warstwy magnetycznej przy odleg³oœcig³owic od powierzchni 16 µm. Dziêki temuzwiêkszono gêstoœæ zapisu z 6 do 9 bitów/mm a pojemnoœæpamiêci do ok. 1 Mb. Tak¹ pamiêæ oraz kolejneulepszone wersje (np. z g³owicami unosz¹cymisiê nad powierzchni¹ bêbna na poduszce powietrznej)stosowano nie tylko ZAM-41, ale równie¿ w maszynachOdra 1204 i 1300 (Elwro) i Robotron 300produkowanych w NRD.UMC-1. Politechnika Warszawska.Prace w dziedzinie elektronowych uk³adów licz¹cychprowadzono w latach piêædziesi¹tych tak¿e na4INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA1958-2008Politechnice Warszawskiej. W katedrach KonstrukcjiTelekomunikacyjnych i Radiofonii (kier. prof.Antoni Kiliñski) oraz Technologii Sprzêtu Elektronicznegoopracowano m.in. seriê przeliczników elektronowychdla potrzeb rodz¹cej siê energetyki j¹drowej.Podstawowym problemem w tych urz¹dzeniachby³o zapewnienie dostatecznej niezawodnoœci. Pracete stanowi³y zatem znakomite przygotowanie do podjêciakonstrukcji komputerów, w których parametryniezawodnoœciowe by³y zawsze pierwszoplanowe.W roku 1958, z Zak³adu Aparatów MatematycznychPAN, gdzie w³aœnie uruchomiono pierwsz¹ polsk¹maszynê cyfrow¹ XYZ, przeszed³ do pracy w KatedrzeKonstrukcji Telekomunikacyjnych i RadiofoniiPW póŸniejszy profesor Zdzis³aw Pawlak(1926-2006), z propozycj¹ realizacji koncepcji komputerapracuj¹cego w korzystnej konstrukcyjnie arytmetyceo podstawie -2. W 1960 roku zbudowany zosta³prototyp tego komputera, któremu nadano nazwêUMC-1. By³ to pierwszy komputer produkowanyw Polsce seryjnie, najpierw w liczbie 5 sztuk na PolitechniceWarszawskiej, a nastêpnie, po przekazaniujego dokumentacji do Elwro w 1961 r. - w serii 25sztuk do 1964 r.Rys. 3. Jednostka centralna maszyny cyfrowej UMC-1produkcji ElwroMaszyny UMC-1 by³y stosunkowo wolnymilampowymi komputerami wyposa¿onymi wy³¹czniew pamiêæ bêbnow¹. W roku 1965 opracowanotranzystorow¹ wersjê tych maszyn (UMC-10) orazuruchomiono trzy egzemplarze. Ciekawostk¹ jestto, ¿e na maszynie UMC-10 tworzono pierwszew Polsce prognozy numeryczne w PañstwowymInstytucie Hydrologiczno-Meteorologicznym.Jak sie okaza³o minusdwójkowa arytmetykamaszyn UMC dawa³a tylko nieznaczne oszczêdnoœcisprzêtowe, natomiast wyraŸnie utrudnia³a ich oprogramowanie.Z tego wzglêdu pomys³ ten zarzucono.Cenn¹ cech¹ komputerów UMC by³a ich wysokaniezawodnoœæ.W roku 1963 Katedry Konstrukcji Telekomunikacyjnychi Radiofonii PW oraz TechnologiiSprzêtu Elektronicznego zosta³y po³¹czone w KatedrêBudowy Maszyn Matematycznych, któr¹ z koleiw roku 1970 przekszta³cono w Instytut BudowyMaszyn Matematycznych PW, a w roku 1975 -w Instytut Informatyki PW, którymi kierowa³prof. Antoni Kiliñski (1906-1989).W Instytutach tych zaprojektowano i wyprodukowanowiele wyspecjalizowanych systemów komputerowychjak np. ANOPS (ANalizator OkresowychPrzebiegów Szumowych zespo³u prof. KonradaFija³kowskiego, wspomnianego ju¿ jako operatoraZAM-2) czy GEC-20 - maszynê do rutynowychobliczeñ geodezyjnych.ELWROW dniu 6 lutego 1959 r. powo³ano pañstwoweprzedsiêbiorstwo Wroc³awskie Zak³ady ElektroniczneELWRO. G³ównymi powodami by³a nadwy¿kakadry technicznej - absolwentów Wydzia³u£¹cznoœci Politechniki Wroc³awskiej oraz potrzebawzmocnienia zaplecza kooperacyjnego ZjednoczeniaUNITRA, takich jak Warszawskie Zak³adyTelewizyjne i dzier¿oniowskie Zak³ady RadioweDIORA. Zarówno dyrekcja, jak i œrodowisko naukoweWroc³awia, byli od pocz¹tku zgodni, ¿e wobecsukcesów w konstrukcji maszyn matematycznychw Warszawie, WZE ELWRO powinno byæpierwsz¹ w Polsce fabryk¹ komputerów. Do uruchomieniaprodukcji maszyn cyfrowych by³o jeszczedaleko, a doraŸne decyzje gospodarcze nakazywa³yszybkie uruchomienie produkcji kooperacyjnej -m.in. prze³¹czników kana³ów i zespo³ów odchylaniado odbiorników telewizyjnych oraz g³owic UKF doodbiorników radiowych. W tle tej produkcji rozpoczêtojednak prace przygotowawcze do wprowadzeniatechniki cyfrowej.W 1959 r., we Wroc³awiu, wiedzê o komputerachmia³o zaledwie kilka osób, skupionych w PolitechniceWroc³awskiej wokó³ prof. Jerzego Bromirskiego.Natomiast œrodowisko warszawskie budowa³oju¿ dzia³aj¹ce maszyny cyfrowe. Podjêto wiêcdecyzjê skorzystania z tych doœwiadczeñ. Utworzonodwie grupy, z których jedna by³a szkolona w Zak³adzieAparatów Matematycznych PAN, pod kierownictwem,wówczas docenta, Leona £ukaszewicza,a druga - w Instytucie Badañ J¹drowych PANpod kierownictwem, wówczas równie¿ docenta,Romualda Marczyñskiego. Po powrocie obu grup zeszkolenia, utworzony zosta³ w Biurze Konstrukcyj-INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 20085

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA1958-2008nym ELWRO jeden zespó³ pod kierunkiem prof.Jerzego Bromirskiego (póŸniej Zbigniewa Wojnarowicza),który przyst¹pi³ do prac konstrukcyjnychzmierzaj¹cych do zbudowania w³asnej maszynycyfrowej.Wstêpnie rozpoczêto prace nad cyfrowym przelicznikiem(maszyna cyfrowa o sta³ym programie)S-1, opracowanym w ZAM PAN przez zespó³ JerzegoGradowskiego, na podstawie otrzymanejz ZAM dokumentacji logicznej i publikacji naukowychdotycz¹cych elementów podstawowych.W ten sposób rozpoczê³a siê budowa modelu maszynycyfrowej Odra 1001, której logika oparta by³ana S1. Prototyp Odry 1001 zosta³ uruchomionyw czerwcu 1961 r., jednak ju¿ wczeœniej stwierdzono,¿e nie nadaje siê on do produkcji seryjnejwskutek zbyt ma³ej niezawodnoœci. Ju¿ w maju1961 opracowano za³o¿enia techniczne komputeraOdra 1002, nastêpnej wersji maszyny 1001. Poprawionokonstrukcjê elementów podstawowych,starzono i selekcjonowano tranzystory oraz diody,wprowadzono dok³adne sprawdzanie monta¿u pakietów.Zabiegi te nie przynios³y radykalnej zmiany.Jakkolwiek maszyna Odra 1002by³a lepsza ni¿Odra 1001 to jednak jeszcze niewystarczaj¹co.W po³owie 1961 r. kierownictwo ELWRO dosz³odo wniosku, ¿e z istniej¹cych w kraju modelimaszyn cyfrowych, do produkcji nadaje siê najlepiejopisana wy¿ej maszyna UMC-1, opracowana w KatedrzeBudowy Maszyn Matematycznych PW prof.Antoniego Kiliñskiego. W celu uruchomienia jejprodukcji w ELWRO powo³ano zespó³ konstrukcyjno-technologicznypod kierownictwem EugeniuszaBilskiego. W jego sk³ad weszli: Jan Bocheñski,Stanis³aw Gacek, Zbigniew Krukowski, Stanis³awLepetow, Andrzej Ni¿ankowski i Henryk Pluta.W trakcie prac dosz³o jeszcze dwóch absolwentówPolitechniki Wroc³awskiej - Bronis³aw Piwowar(póŸniejszy dyrektor IMM) i Jerzy Pacholarz.£¹cznie w latach 1963 i 1964 wyprodukowanychzosta³o 24 maszyny UMC-1.Komputery ODRA.Legenda polskiej informatyki.Równolegle z uruchomieniem produkcji maszynyUMC-1, w ELWRO opracowano w 1963 r.prototyp nowej maszyny Odra 1003. By³a to ju¿konstrukcja uwzglêdniaj¹ca wymogi technologiczneprodukcji seryjnej. W 1966 roku produkowanoju¿ Odrê 1013, która oprócz pamiêci bêbnowejmia³a szybk¹ pamiêæ ferrytow¹ o pojemnoœci 256s³ów. Dziêki temu uzyskano wielokrotnie wiêksz¹szybkoœæ ni¿ w Odrze 1003.W 1966 r. zmontowano w ELWRO dwa komputeryZAM-21 na podstawie dokumentacji przekazanejz IMM. Egzemplarze te uznano jednak jakozawodne i nie podjêto produkcji seryjnej tych maszyn,choæ ZAM-21 budowane w IMM by³y niezawodne.W 1967 r. opracowany zosta³ w ELWRO komputerOdra 1204 o parametrach znacznie przewy¿-szaj¹cych parametry komputera Odra 1013. Jegokonstruktorami byli twórcy komputerów Odra1003 i Odra 1013 oraz nowa grupa in¿ynierów,w tym Bronis³aw Piwowar, Alicja Kuberska, AdamUrbanek, i czworo absolwentów PolitechnikiWarszawskiej: Bogdan Kasierski, Ryszard Fudala,Kazimiera Hejna³ i Gra¿yna Wêgrzyn - wychowankowieprof. Antoniego Kiliñskiego. Komputer by³wyposa¿ony w pamiêæ ferrytow¹ oraz pamiêæ bêbnow¹opracowan¹ przez zespó³ Eugeniusza Nowakaw IMM. £¹cznie wyprodukowano 179 tych komputerów,z czego wyeksportowano 114 egzemplarzy.Wad¹ maszyny ODRA 1204 by³o bardzo ubogie,w porównaniu z maszynami firm zachodnich,oprogramowanie podstawowe. Opracowanie takiegooprogramowania w krótkim czasie by³o niemo¿-liwe, wiêc powsta³ pomys³ skonstruowania polskiejmaszyny, kompatybilnej z oprogramowaniem podstawowymi u¿ytkowym którejœ z firm zachodnich.Po przeprowadzeniu szeregu rozmów handlowychokaza³o siê, ¿e proponowan¹ wspó³prac¹ zainteresowanajest firma International Computers and Tabulators(ICT, póŸniej ICL). Wynegocjowano kontrakti jesieni¹ 1967 r. grupa logików ELWRO rozpoczê³aw ICL przeszkolenie na maszynie ICL 1904.Od pocz¹tku 1968 r. rozpoczê³y siê prace nad konstrukcj¹Odry 1304. Na pocz¹tku 1970 r. wykonanoosiem maszyn Odra 1304 i stwierdzono ich pe³n¹zgodnoœæ z ICL 1904. W porównaniu z poprzednimimaszynami wzros³a liczba urz¹dzeñ zewnêtrznych.Dosz³y: czytnik kart, drukarka wierszowa,a póŸniej multipleksery i terminale. Istotn¹ rolêw rozwiniêciu produkcji maszyn Odra 1300 nawiêksz¹ skalê odegra³o utworzenie nowych zak³adówprodukuj¹cych informatyczny sprzêt peryferyjny,takich jak ZMP B³onie (drukarki wierszowe)oraz MERAMAT (pamiêci taœmowe).Odra 1304 mia³a nastêpuj¹ce oprogramowaniepodstawowe: system operacyjny, jêzyki programowaniaALGOL, FORTRAN i COBOL, jêzykkonwersacyjny JEAN, jêzyki symulacyjne CSLi SIMON, bibliotekê ponad 1000 programówi podprogramów standardowych oraz 15 pakietówprogramów u¿ytkowych z zakresu planowania i zarz¹dzania.6INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA1958-2008Rys. 4. Jednostka centralna maszyny Odra 1305Odra 1304 oraz jej nastêpczynie Odra 1305 (opracowaneprzy wspó³udziale Instytutu Maszyn Matematycznych)i Odra 1325, zbudowane ju¿ na podstawietechniki uk³adów scalonych, by³y na pocz¹tkulat siedemdziesi¹tych najlepszymi maszynamiw krajach Europy œrodkowej i wschodniej.Posiadaj¹c bogate oprogramowanie oraz pe³nyasortyment urz¹dzeñ zewnêtrznych, sta³y siêpe³nosprawnymi narzêdziami informatyzacji wieluprzedsiêbiorstw i instytucji. £¹cznie wyprodukowano587 maszyn serii 1300, co umo¿liwi³o informatyzacjêca³ych bran¿, takich jak budownictwo,kolej oraz instytucji, jak GUS, WUS-yoraz szko³y wy¿sze. Przedostatnia Odra 1305, wyprodukowanaprzed 30 laty przez ELWRO zosta³a18 lipca 2003 wy³¹czona na zawsze. Przez 30 lats³u¿y³a wroc³awskiej fabryce Hutmen. Odradzia³a³a podobno bezawaryjnie, zu¿ywa³y siê tylkoczêœci i odmawia³a w³¹czenia kiedy w pomieszczeniuby³o za zimno. Obecnie Odra pracuj¹capoprzednio w Hutmenie znajduje siê w skanseniekolejnictwa w Jaworzynie Œl¹skiej. OstatniaOdra pracuje jeszcze na stacji towarowej PKPWroc³aw-Brochów.RIAD? Te¿ to zrobimy!W roku 1968 na spotkaniu RWPG w Moskwiepostanowiono, ¿e komputery ogólnego przeznaczeniaprodukowane w krajach socjalistycznych powinnybyæ kompatybilne, by wspólnymi si³ami produkowaæca³y typoszereg maszyn cyfrowych. Ustalono,¿e bêdzie to produkcja wzorowana na amerykañskichkomputerach IBM. Projekt nosi³ nazwê Jed-nolitego Systemu RIAD. Zak³adom Elwro przypad-³a w udziale produkcja maszyn R30, wed³ug projektuopracowanego w Erewaniu (Armenia). Projektten by³ gorszy od nowszej technologii stosowanejprzy produkcji maszyn z serii Odra 1300. Dlategoopracowano w ELWRO, pod kierunkiem BogdanaKasierskiego, zupe³nie nowy projekt maszyny, programowozgodny z pozosta³ymi maszynami JednolitegoSystemu RIAD, lecz o parametrach technicznychkilkakrotnie wy¿szych. Ten polski projektzosta³ przyjêty pod nazw¹ R32i wdro¿ony do produkcji.Wyprodukowano ponad 150 maszyn tegotypu. W latach 1972-1973 prowadzono w ELWROrównoleg³e prace nad komputerami 1305 i 1305oraz modelem R32. W roku 1973 na Targachw Brnie odby³o siê porównanie wszystkich modeliserii RIAD skonstruowanych w by³ym bloku socjalistycznym.W Czechos³owackiej AkademiiNauk przygotowano mieszankê miliona operacjii zmierzono czasy jej wykonania przez ró¿ne modele.R32okaza³ siê najsprawniejszym relatywniekomputerem z serii.Minikomputery.K-202 - fakt czy mit? Fakt.W pocz¹tkach lat 70, wraz z opracowaniem cyfrowychuk³adów scalonych pojawi³y siê pierwszeminikomputery. By³y one mniejsze, tañsze i nie wymaga³ydo obs³ugi specjalnie przeszkolonych specjalistów.Polskie minikomputery to m.in. K-202,MOMIK 8b, Mera 300, Mera 400, SM4. Wszystkiete maszyny zosta³y opracowane w Instytucie MaszynMatematycznych i wdro¿one do produkcji w zak³adachzjednoczenia MERA. Pierwszy z nich obrós³legend¹ jego konstruktora Jacka Karpiñskiego,cz³owieka niezwykle zdolnego, ale i bardzo trudnegowe wspó³pracy. Jacek Karpiñski (1927) -¿o³nierz Szarych Szeregów w Batalionie Zoœka, trzykrotnieodznaczony Krzy¿em Walecznych. Ciê¿koranny w pierwszym dniu Powstania Warszawskiego,sparali¿owany, zosta³ ewakuowany z miasta. Porehabilitacji od 1946 r. studiowa³ na Politechnice£ódzkiej, potem Warszawskiej. W 1957 r. jakoadiunkt w Instytucie Podstawowych ProblemówTechniki PAN, skonstruowa³ swoj¹ pierwsz¹ maszynêdo analizowania du¿ych zbiorów danychw Pañstwowym Instytucie Hydrologiczno-Meteorologicznym.Dwa lata póŸniej powsta³ AKAT-1 -pierwszy na œwiecie tranzystorowy analizator równañró¿niczkowych.Rok póŸniej Jacek Karpiñski zosta³ jednymz 6 laureatów ogólnoœwiatowego konkursu m³odychtalentów techniki ( UNESCO) , (200 kandyda-INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 20087

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA1958-2008tów, po jednym z ka¿dego kraju). W nagrodê przebywa³2lata w USA studiuj¹c m.in. w Harvardziei Massachusetts Institute of Technology. Mia³ okazjêpoznaæ osobiœcie Johna P. Eckerta, jednegoz twórców ENIAC-a. W latach 1970-1973 JacekKarpiñski wraz z zespo³em w sk³adzie El¿bieta Jezierska,Andrzej Ziemkiewicz, Zbys³aw Szwaj, TeresaPajkowska (która notabene bra³a udzia³ w uruchomieniuprodukcji maszyny UMC-1 w EL-WRO), Krzysztof Jaros³awski, opracowa³ i skonstruowa³minikomputer 16-bitowy K-202. Minikomputerten pracowa³ z prêdkoœci¹ miliona operacjina sekundê, a jako pierwszy w historii stosowa³stronicowanie adresowania pamiêci, co by³o autorskimwynalazkiem Jacka Karpiñskiego i umo¿liwia³orozbudowê pamiêci operacyjnej do - wówczasastronomicznej wielkoœci - 8 MB. Wdro¿enie tegokomputera do produkcji nie oby³o siê bez wielu problemów.Bardzo zdolny, ale i gwiazdorski konstruktor,na dodatek o tzw. nies³usznej przesz³oœci,nadawa³ na innej fali ni¿ przedstawiciele ociê¿a³ejadministracji pañstwowo-gospodarczej. Mimo wielustarañ, udzia³u kapita³u zagranicznego, zorganizowaniaspecjalnie dla tego produktu Zak³aduMikrokomputerów w fabryce mierników ERA (niebez wsparcia niektórych ówczesnych czynnikówpolitycznych i œrodków przekazu), liczba wyprodukowanychK-202 nie przekroczy³a 30 szt. przeznaczonychna eksport i oko³o 100 na rynek krajowy,choæ w owych czasach nie by³o to ma³o. Do chwiliobecnej osoba Jacka Karpiñskiego budzi emocjew œrodowisku; przez jednych uwa¿any jest za geniusza,inni zarzucaj¹ mu gigantomaniê, sprawny -jak by siê powiedzia³o dziœ - PR ( public relations),a nawet oszustwo. Jednak konstrukcje Jacka Karpiñskiegoby³y, funkcjonowa³y, a obecnie s¹ wa¿-nymi eksponatami warszawskiego Muzeum Techniki.I trzeba wspomnieæ, ¿e w czasie prac zwi¹zanychz wdro¿eniem do produkcji minikomputeraK-202 Jacek Karpiñski by³ Dyrektorem Zak³aduDoœwiadczalnego Minikomputerów IMM.MOMIK 8b to 8-bitowy minikomputer zbudowanyna uk³adach scalonych TTL. Opracowanyprzez Instytut Maszyn Matematycznych w 1973 r.,by³ produkowany seryjnie przez Zak³ad SystemówMinikomputerowych MERA od 1974 r. i stosowanyw serii MERA 300 (MERA 300 - to rozbudowanyi wspó³pracuj¹cy z szeregiem urz¹dzeñ peryferyjnychMOMIK 8b). System ten okaza³ siê udanymrozwi¹zaniem technicznym i wkrótce znalaz³ szerokiezastosowanie w ksiêgowoœci oraz przemyœle,gdzie u¿ywano go do sterowania procesami technologicznymi,np. produkcj¹ polipropylenu.Natomiast MERA 400 to 16-bitowy minikomputerwzorowany na komputerze K-202, ale zbudowanyg³ównie na krajowej bazie elementowej, produkowanyw latach 1976-1987. Równie¿ doczeka³siê wielu zastosowañ w gospodarce.Rys. 5. MERA 400 - rozbudowany sprzêtowo minikomputeroparty na konstrukcji K-202 Jacka KarpiñskiegoOstatnim znacz¹cym krokiem w konstrukcjiminikomputerów by³o opracowanie w IMM i wdro-¿enie do produkcji w 1983 r. w fabryce ERA minikomputerabêd¹cego logicznym odpowiednikiemmaszyny PDP-11 firmy DEC. Firma ta, drugaw œwiecie po IBM, by³a wówczas modna w socjalistycznejczêœci Europy. SM4, produkowany g³ówniena elementach krajowych ze wzglêdu na k³opotyz COCOM-em, by³ stosunkowo nowoczesny, aleszybko sta³ siê drogi i przestarza³y. Jego odpowiednikfirmy DEC by³ produkowany tylko rok.Produkcja SM4 trwa³a ponad piêæ lat, przy czymdoœæ rzadko wprowadzano nowinki technologiczne,które oprócz wprowadzenia pamiêci pó³przewodnikowejdotyczy³y urz¹dzeñ peryferyjnych.W 1986 r. najtañszy SM4 produkcji polskiejkosztowa³ 16 mln z³ plus 8 tys. USD, zaœ najdro¿szyprodukcji rumuñskiej kosztowa³ ponad 100 mln z³.W tym czasie pojawi³a siê ju¿ w kraju konkurencjaklonów mikrokomputera IBM PC/XT, sprowadzanychprywatnie w cenie 3-4 mln z³.Nieuchronne wiêc sta³o siê traktowaniemikrokomputerów tej klasy, i to niezale¿nie odtypu zastosowania (du¿¹ popularnoœæ zyska³y np.systemy wielodostêpne i sieciowe wykorzystuj¹ceIBM PC/XT). Nadesz³a era mikrokomputerów,czyli tzw. Komputerów Osobistych ( PC - PersonalComputers).8INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA1958-2008Rys. 7. Mikrokomputery Mazovia 1016 w filmowymCentrum Kosmicznymsztuk pierwszej wersji Mazovii; kolejne modele zaistnia³ytylko w pojedynczych egzemplarzach. Komputerby³ za drogi nie tylko na kieszeñ przeciêtnegopolskiego naukowca czy amatora informatyki, alenawet dla instytucji, np. szkó³. Jak nios³a fama,polskie komputery PC by³yby tanie wtedy, gdybyca³e i zmontowane przyje¿d¿a³y do nas z dalekiegowschodu ju¿ zapakowane w pud³a z napisem Madein Poland i pod dodatkowym warunkiem, ¿e zamówimyich jednorazowo przynajmniej 10 000 szt.Z produkcj¹ Mazovii wygra³ import prywatny -szybszy, tañszy i ró¿norodny.Koniec historii pierwszego polskiego - mówi¹c¿argonem - peceta zbieg³ siê w czasie, w roku 1990,z koñcem romantycznej ery konstrukcji naszegow³asnego, antyimportowego krajowego sprzêtuelektronicznego, nie tylko komputerów. ReformaBalcerowicza i drastyczny spadek kursu dolaraw stosunku do z³otówki przewróci³ rynek elektroniki.Wszystko co przywo¿one sta³o siê tanie, a by³olepsze. Na szczêœcie dla naszego samopoczucia, tosamo traumatyczne prze¿ycie spotka³o wkrótcewszystkich Wielkich, za spraw¹ zalewu taniejprodukcji dalekowschodnich tygrysów.Na koniec przypomnijmy, ¿e do roku 1968u¿ywano okreœleñ „maszyny matematyczne”, „ automatylicz¹ce ”, a nauka zajmuj¹ca siê nimi nie by³anazwana. Termin „ informatyka”jako nazwê dziedzinynauki zaproponowa³ jako pierwszy w 1968roku prof. Romuald Marczyñski na konferencjiw Zakopanem (uzasadniaj¹c to istnieniem ju¿ nazwInformatik w jêz. niemieckim i informatique w jêz.francuskim), jeden z twórców pierwszego polskiegokomputera XYZ.Autor sk³ada serdeczne podziêkowania za uwagi i korektymerytoryczne panu dyr. Romanowi Czajkowskiemu,bezpoœredniemu uczestnikowi wiêkszoœci opisywanychwydarzeñ.Literatura:Majerski St., Mazurkiewicz. A. : XYZ - pierwsza polska elektronowa maszyna cyfrowa. M³ody Technik nr12, Warszawa 1958, str. 7-12Knysz J. : Elektroniczne maszyny matematyczne. Rozdzia³ w: Rozwój techniki w PRL. WydawnictwaNaukowo-Techniczne. Warszawa 1965.£ukaszewicz L., Mazurkiewicz A.: „System automatycznego kodowania SAKO” Zak³ad Narodowy im.Ossoliñskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wroc³aw-Warszawa-Kraków 1966 r.Nowak E., Sawicki Z. : „Pamiêci maszyn cyfrowych konstrukcja i technologia” Wydawnictwo Naukowo -Techniczne, Warszawa 1972r.Majerski St, Marczyñski R.: Ewolucja struktur i architektury maszyn cyfrowych. Materia³y na sesjênaukow¹ z okazji Roku Nauki polskiej i XV-lecia IMM, IMM Warszawa 1973, s.24Groszkowski J. : Parê s³ów z okazji jubileuszu Instytutu Maszyn Matematycznych. Informatyka 3 1973, 1-5.Borowiec J., Mazurkiewicz A., Wierzbowski J. : Osi¹gniêcia Instytutu Maszyn Matematycznychw oprogramowaniu i zastosowaniach maszyn cyfrowych. Informatyka nr 3, 1973, s. 8-11.Fiett W., Rosolski E. : Dzia³alnoœæ produkcyjna i udzia³ Instytutu Maszyn Matematycznych w tworzeniupolskiego przemys³u sprzêtu informatyki. Informatyka nr 3, 1973, s. 19-24.Pawlak T. : Konstrukcje Instytutu Maszyn Matematycznych. Informatyka nr 3, 1973, s. 11-18Kiliñski A. : O osi¹gniêciach Instytutu Informatyki Politechniki Warszawskiej zastosowanych w praktyce.Informatyka 8-12 1989, 21-23Bilski E. : Wroc³awskie Zak³ady elektroniczne ELWRO. Okres maszyn cyfrowych typu ODRA.Informatyka 8-121989, 26-3010INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 2008

50 LAT POLSKICH KOMPUTERÓW. HISTORIA ROMANTYCZNA1958-2008Marczyñski R. : Jak budowa³em aparaty matematyczne w latach 1948-1950. Informatyka 8-121989, 16-19Mazurkiewicz A. : Jak siê programowa³o XYZ czyli pocz¹tki programowania w Polsce. Informatyka 8-121989, 10-12£ukaszewicz L. : Od Grupy Aparatów do Instytutu Maszyn Matematycznych. Informatyka 8-121989, 2-4i23Fiett J. : Problemy realizacji technicznej polskich komputerów do 1968 roku. Informatyka 8-121989, 6-9Madey J., Sys³o M.B. : Pocz¹tki Informatyki w Polsce. Informatyka 9 2000 i 10 2000£ukaszewicz L. : Informatyka polska powsta³a w PAN. Nauka. 3 2003, 75-78Greniewski M.J. : Kilka uwag o powo³aniu Centrum Obliczeniowego PAN. Materia³y konferencji PTI„40 lat informatyki w Polsce”. Warszawa 1988£ukaszewicz L. : O pocz¹tkach informatyki w Polsce. Materia³y konferencji PTI „40 lat informatykiw Polsce”. Warszawa 1988Moszyñski K. : Moja praca w Biurze Obliczeñ i Programów w Zak³adzie Aparatów MatematycznychPolskiej Akademii Nauk. Materia³y konferencji PTI „40 lat informatyki w Polsce”. Warszawa 1988Lewandowski K.T. : Termopile polskiej informatyki. Mówi¹ Wieki nr 12/2002 (516), str. 44INSTYTUT MASZYN MATEMATYCZNYCH, WARSZAWA 200811