Əlilliyi olan Uşaqlar

2013-cü il üzrə DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİƏlilliyi olanUşaqlar

© Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Uşaq Fondu(UNICEF)May2013-cü ilBu nəşriyyatın istənilən hissəsinin çap edilərək çoxaldılması üçün icazə alınmalıdır.Təhsil və qeyri-kommersiya təşkilatları üçün bu icazə təmənnasız veriləcəkdir. Digərtəşkilatlardan isə kiçik məbləğdə ödəniş etmələri tələb olunacaq. Bununla bağlı əlaqəsaxlaya bilərsiniz:İctimaiyyətlə Əlaqələr Şöbəsi, UNICEFAttn: PermissionsH6F3 United Nations Plaza, Nyu-York, NY10017, ABŞTel:+1 (212) 326-7434Email: nyhqdoc.permit@unicef.orgBu hesabat və onun əlavə onlayn məzmunu mövcuddur; .Perspektiv və Fokus məqalələr müəlliflərin öz şəxsi görüşlərini əks etdirməklə yanaşı,heç də mütləq şəkildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Uşaq Fondunun mövqeyinitəcəssüm etdirmir.Çapdan sonra səhvləri müəyyən etmək üçün baxın .Ən son məlumat üçün baş çəkin.ISBN: 978-92-806-4656-6eISBN: 978-92-806-4662-7BMT nəşriyyat satış no.: E.13.XX.1Kitabın qapaq şəkli:Suriya Ərəb Respublikasında 2007-ci ildə çəkilmiş bu şəkildə məktəbli uşaqlar sinfədaxil olmaq üçün sırada dayanıblar. ©UNICEF/HQ2007-0745/Noorani

2013-CÜ İL ÜZRƏ DÜNYAUŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ

MİNNƏTDARLIQBu hesabat burada minnətdarlıq bildirilən bir çox şəxs və müəssisələr arasındakı əməkdaşlıq nəticəsində ərsəyə gəlmişdir. Redaksiya və tədqiqat heyəti bu işdə böyük bir istəklə özvaxtını, səriştə və enerjisini ayıran hər kəsə, xüsusilə də aşağıda göstərilən şəxslərə öz minnətdarlığını bildirir:Xarici Məşvərət Şurasında xidmət göstərdikləri üçün Vesna Bosnjak (Beynəlxalq Sosial Xidmətlər); Shuaib Chalklen (BMT-nin Əlillik üzrə Xüsusi Məruzəçisi); Maureen Durkin(Wisconsin Universiteti); Nora Groce və Maria Kett (Leonard Cheshire Əlillik və İnklüziv İnkişaf Mərkəzi, College London Universiteti); Nawaf Kabbara (Əlilliyi olan İnsanlarla bağlıƏrəb Təşkilatı); Lisa Jordan (Bernard van Leer Fondu); Connie Laurin-Bowie (Beynəlxalq Əlillik Aliansı); Barbara LeRoy (Wayne State Universiteti); Charlotte McClain-Nhlapo (ABŞBeynəlxalq İnkişaf Agentliyi); Helen Meekosha (Əlilliyi olan Qadınlar - Avstraliya); Peter Mittler (Manchester Universiteti); Roseweter Mudarikwa (Əlilliyi olan Şəxslər üzrə AfrikaOnilliyi Katibliyi); David Mugawe (Afrika Uşaq Siyasəti Forumu); Ghulam Nabi Nizamani (Pakistan Əlilliyi olan İnsanların Təşkilatı); Victor Santiago Pineda(Victor Pineda Fondu); TomShakespeare (Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı); Aleksandra Posarac (Dünya Bankı); Shantha Rau Barriga (Human Rights Watch); Eric Rosenthal (Disability Rights International); AlbinaShankar (Mobility India); və Armando Vásquez (Pan Amerika Səhiyyə Təşkilatı).Dəstəkləyici sənədləri hazırladıqları üçün Judith Klein (Açıq Cəmiyyət Fondları); Gerrison Lansdown (müstəqil); Malcolm MacLachlan və Hasheem Mannan (Trinity College Dublin);Susie Miles (müstəqil); Daniel Mont (Leonard Cheshire Disability); və Diane Richler (Beynəlxalq Əlillik Alyansı).Əsas istinad materialını yazdıqları və ya məsləhət və məlumatla təmin etdikləri üçün Sruthi Atmakur (City University of New York); Parul Bakshi və Jean-Francois Trani (WashingtonUniversity in St. Louis); Nazmul Bari və Amzad Hossain (Centre for Disability in Development - İnkişafda Əlillik üzrə Mərkəz); Simone Bloem və Mihaylo Milovanovitch (İqtisadiƏməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı); Johan Borg (Lund Universiteti); Megan Burke, Stephane De Greef və Loren Persi Vicentic (Yürüstü mina və Kaset-Klaster döyüş sursatları üzrəMonitor); James Conroy (Nəticələrin Təhlili Mərkəzi); Audrey Cooper, Charles Reilly vəAmy Wilson (Gallaudet Universiteti); Alexandre Cote (Beynəlxalq Əlillik Aliansı); Marcella Deluca,Sunanda Mavillapalli, Alex Mhando, Kristy Mitchell, Hannah Nicolls və Diana Shaw (Leonard Cheshire Disability/Young Voices); Avinash De Souza (De Souza Fondu); CatherineDixon (Handicap International); Fred Doulton (Əlilliyi olan Şəxslərin Hüquqları haqqında Konvensiya üzrə Katiblik); Natasha Graham (Təhsil naminə Qlobal Tərəfdaşlıq); Jean Johnson(Hawaii Universiteti); Chapal Khasnabis vəAlana Officer (Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı); Darko Krznaric (Queen’s Universiteti); Gwynnyth Llewellyn (SydneyUniversiteti); Mitch Loeb(Xəstəliklərə Nəzarət və Profilaktika Mərkəzləri / Səhiyyə Statistikaları üzrə Milli Mərkəz); Rosemay McKay (Beynəlxalq İnkişaf naminə Avstraliya Agentliyi); Amanda McRae (HumanRights Watch); Sophie Mitra (Fordham Universiteti); David Morissey, Sherzodbek Sharipoo və Andrea Shettle (ABŞ-ın Əlillik halları üzrə Beynəlxalq Şurası); Zelda Mycroft (TheChaeli Campaign); Emma Pearce(Women’s Refugee Commission – Qadınların Qaçqınlar üzrə Komissiyası); Natalia Raileanu (Keystone Human Services); Richard Rieser (World ofInclusion); Marguerite Schneider (Stellenbosch Universiteti); MorshedaAkter Shilpi (Organization for the Poor Community Advancement – Yoxsul Cəmiyyətin İnkişafı Təşkilatı); SiljeVold (Plan Norway).Tracy Achieng; Grace Okumu Akimi; Sophia Rose Akoth; Abeida Onica Anderson; Washinton Okok Anyumba; Beatrice Atieno; Ssentongo Deo; Ivory Duncan; Argie Ergina; MaryCharles Felix; Michael Salah Hosea; Amna Hissein Idris; Tiffany Joseph; Hannah Wanja Maina; Saitoti Augustin Maina; Dianne Mallari; Modesta Mbijima; ShidaMganga; NicoleMballah Mulavu; Joseph Kadiko Mutunkei; Ann Napaashu Nemagai; Rachael Nyaboke Nyabuti; Alice Akoth Nyamuok; Sarah Omanwa; Benson Okoth Otieno; Nakafu Phiona; ShalimaRamadhani; Rosemarie Ramitt; Nambobi Sadat; Veronicah Shangutit Sampeke; Ladu Michel Seme; Josephine Kiden Simon; Muhammad Tarmizi bin Fauzi; Elizabeth MamunyakTikami; Shemona Trinidad; və xüsusi olaraq bu hesabat üçün Leonard Cheshire Disability Young Voices şəbəkəsinin fasilitatorları tərəfindən həyata keçirilmiş sorğularda və fokusqruplarda anonim şəkildə iştirak etmiş digər 20 gənc şəxs.www.unicef.org/sowc2013 ünvanında dərc edilmiş universal dizayn üzrə infoqrafika üçün Bora Shin və Matthew Manos (very nice Design)UNICEF-in ölkə və regional ofisləri, eləcə də baş qərargahı tapıntılar və fotoşəkillərlə təmin etməklə, o cümlədən hesabata formal baxışlarda iştirak etməklə və onun ilkin versiyaları iləbağlı şərhlər verməklə hesabatın hazırlanmasına, onunla bağlı onlayn məzmuna və ya təbliğat materiallarına töhfə vermişdir. UNICEF-in bir çox ofisi və milli komitələr hesabatı tərcüməetmiş və onu yerli səviyyədə istifadə üçün uyğunlaşdırmışdır.Proqram, siyasət, kommunikasiya, tədqiqatla bağlı məsləhət və dəstək İcraçı Direktorun Müavini Yoka Brandt; İcraçı Direktorun Müavini Geeta Rao Gupta; Tədqiqat ŞöbəsininDirektoru Gordon Alexander və əməkdaşları; Proqram Bölməsinin Direktoru Nicholas Alipui və əməkdaşları; Fövqəladə Fəaliyyət Şöbəsinin Direktoru Ted Chaiban və əməkdaşları;Qiymətləndirmə Şöbəsinin Direktoru Colin Kirk və əməkdaşları; Siyasət və Strategiya Bölməsinin Direktoru Jeffrey O’Malley və əməkdaşları; və İctimaiyyətlə Əlaqələr BölməsininDirektor Müavini Edward Carwardine və əməkdaşları tərəfindən təmin edilmişdir. Bu nəşr həmçinin UNICEF-in Proqram Bölməsinə daxil olan Əlillik Bölməsinin rəhbəri RosangelaBerman-Bieler və onun əməkdaşları ilə əməkdaşlıqdan da bəhrələnmişdir.İntellekt və istəkləri ilə göstərdikləri alicənablığa görə Siyasi Təşviqat Bölməsinin Rəhbəri David Anthony; Statistika və Monitorinq üzrə Mütəxəssis Claudia Cappa; yanvar 2013-cü iltarixinədək İctimaiyyətlə Əlaqələr Bölməsinin Rəhbəri olmuş Khaled Mansour; və sentyabr 2012-ci il tarixinədək bu hesabatın redaktor müavini olaraq çalışmış Julia Szczuka xüsusiminnətdarlıq bildirilir.MƏRUZƏ HEYƏTİREDAKSİYA VƏ TƏDQİQATAbid Aslam, RedaktorChristine Mills, Layihə RəhbəriNikola Balvin, Sue Le-Ba, Ticiana Maloney, Tədqiqat RəhbərləriAnna Grojec, Perspektivlər üzrə RedaktorMarc Chalamet, Fransalı RedaktorCarlos Perellon, İspaniyalı RedaktorHirut Gebre-Egziabher (Rəhbər), Lisa Kenney, Ami Pradhan, Tədqiqat AssistentləriCharlotte Maitre (Rəhbər), Carol Holmes, Pamela Knight, Natalie Leston, KristinMoehlmann, Dərc RedaktorlarıAnne Santiago, Nogel S. Viyar, Judith Yemane, Redaksiyaya dəstəkNƏŞRİYYAT VƏ DƏRC ETMƏCatherine Langevin-Falcon, Nəşriyyat Bölməsinin Rəhbəri; Jaclyn Tierney, İstehsalRəhbəri; Germain Ake; Christine Kenyi; Maryan Lobo; Jorge Peralta-Rodriguez;Elias SalemSTATİSTİK CƏDVƏLLƏRTessa Wardlaw, Siyasət və Strategiya Bölməsinin Statistika və MonitorinqŞöbəsinin Direktor Müavini; David Brown; Claudia Cappa; Liliana Carvajal;Archana Dwivedi; Anne Genereux; Elizabeth Horn-Phathanothai; Priscilla Idele;Claes Johansson; Rouslan Karimov; Rolf Luyendijk; Colleen Murray; Jin Rou New;Holly Newby; Khin Wityee Oo; Nicole Petrowski; Tyler Porth; Chiho Suzuki;Andrew Thompson; Danzhen YouDizayn Prographics, Inc.Printed by Hatteras Press, Inc.ii2013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

ÖN SÖZElə bir uşaq vardırmı ki, o sayılmağı və onun bacarıq və qabiliyyətlərinin digərləritərəfindən qəbul edilməsini xəyal etməsin? Xeyr. Bütün uşaqların ümidləri və xəyallarıvardır – buna əlilliyi olan uşaqlar da daxildir. Bütün uşaqlar öz xəyallarını həyatakeçirmələri üçün yaxşı imkana sahib olmağa layiqdir.Dünya Uşaqlarının Vəziyyəti hesabatının bu buraxılışı həmin imkan verildiyi zamanəlilliyi olan uşaqların onların cəmiyyətə qatılması ilə bağlı əngəlləri aradan qaldırmağa, ocümlədən cəmiyyətdə bərabər iştirakçılar kimi öz layiqli yerlərini tutmağa və yaşadıqlarıicmaların həyatını zənginləşdirməyə olduğundan daha çox qadir olduqlarını göz önünə qoyan gənc insanlar vəvalideynlər tərəfindən verilən töhfələri əhatə edir.Bununla belə, əlilliyi olan bir çox uşaq üçün iştirak etmək imkanı sadəcə olaraq mövcud deyil. Bir çox hallardaonlar resurslar və xidmətlərə çıxış baxımından son sırada olurlar, əsasən də bunların az olduğu yerlərdə. Çoxtez-tez, bir qayda olaraq onlar sadəcə olaraq özlərinə qarşı təəssüf hissi doğuran və ya daha pis, ayrı-seçkilik vəsui-istifadə obyektlərinə çevrilirlər.Əlilliyi olan uşaqlar və yeniyetmələrin üzləşdikləri məhdudiyyətlər onların malik olduqları hüquqların və ədalətprinsipinin pozulması deməkdir və bunun ana mərkəzində cəmiyyətin ən həssas və təcrid olunmuş üzvləri daxilolmaqla bütün uşaqların ləyaqəti və hüquqları ilə bağlı narahatçılıq dayanır.Bu hesabatda qeyd edildiyi kimi əlilliyi olan uşaqların cəmiyyətə qatılması mümkündür, lakin bu ilk öncə qavrayışdəyişikliyi tələb edir ki, bu da əlilliyi olan uşaqların digər uşaqlarla eyni hüquqlara malik olduqlarının; onların yalnızxeyriyyə benefisiarları deyil həmçinin dəyişiklik və öz müqəddəratını təyin etmənin vasitəçiləri ola biləcəklərinin;və onların səslərinin bizim qərarların hazırlanmasında və proqramlarımızda eşidilərək nəzərə alınmalı olduğununqəbul edilməsi ilə bağlıdır.Biz qəbul etdiyimiz qərarlarla bağlı kifayət qədər məlumat toplamamaqla onların təcrid edilməsinə töhfə veririk. Bizbu uşaqları nəzərə almadıqda onlara onların öz cəmiyyətlərində sayılmalı olduqları hər şey üçün sayılmalarına dakömək edə bilmirik.Xoşbəxtlikdən, qeyri-müntəzəm şəkildə də olsa, irəliləyiş əldə edilmişdir. Bu hesabat əlilliyi olan uşaqların onlarınhəm də hüququ sayılan xidmətlərə layiqli çıxışının təmin edilməsindəki çətinlikləri təhlil etməklə kifayətlənmir.Hesabat həmçinin səhiyyə, qidalanma, təhsil və fövqəladə halların proqramlaşdırılması kimi sahələrdə – ocümlədən bütün bu sahələrdə aparılan siyasəti və fəaliyyətləri təkmilləşdirmək üçün lazım olan məlumattoplanması və təhlilində gələcəyə vəd verən təşəbbüsləri də tədqiq edir. Bundan əlavə, hesabatın digər fəsilləribu uşaqların cəmiyyətə qatılmasını irəlilətmək məqsədilə qəbul edilərək uyğunlaşdırıla biləcək prinsipləri vəyanaşmaları müzakirəyə qoyur.Haradasa bir oğlan uşağa gəzə bilmədiyi üçün onun oynaya bilməyəcəyi deyilir və ya başqa bir yerdə bir qızuşağa görə bilmədiyi üçün onun oxuyub öyrənə bilməyəcəyi deyilir. Lakin həmin oğlan oyun oynamaq imkanınasahib olmağa layiqdir. Və həmin qız və digər bütün uşaqlar oxuya, öyrənə və töhfə verə bildikləri zaman bizlər dəbundan bəhrələnirik.İrəliyə aparan yol çətin olacaq. Lakin uşaqlar lüzumsuz məhdudiyyətləri qəbul etmirlər və bizlər də etməməliyik.Anthony Lakeİcraçı Direktor, UNICEFiii

MÜNDƏRİCATMİNNƏTDARLIQ ................................................................... iiÖN SÖZAnthony Lake, İcraçı Direktor, UNICEF ..................................... iii1-ci FƏSİLGİRİŞ ......................................................................................... 1Təcriddən inklüzivliyə .................................................................. 1Rəqəmlərlə .................................................................................... 3Fəaliyyət üçün çərçivə ................................................................. 32-ci FƏSİLİNKLÜZİVLİYİN ƏSASLARI .................................... 11Münasibətlərin dəyişilməsi ........................................................ 12Bu bacarıqla bağlıdır .................................................................. 13Uşaqların və onların ailələrinin dəstəklənməsi ....................... 13İcma əsaslı reabilitasiya ............................................................ 16Yardımçı texnologiya ................................................................. 18Universal dizayn ......................................................................... 183-cü FƏSİLSAĞLAM TƏMƏL ........................................................... 23İnklüziv səhiyyə .......................................................................... 23İmmunizasiya................................................................................ 23Qidalanma .................................................................................... 24Su, kanalizasiya və gigiyena ....................................................... 25Cinsi və reproduktiv sağlamlıq və İİV/QİÇS ................................ 26Erkən aşkarlanma və müdaxilə .................................................... 26İnklüziv təhsil .............................................................................. 27Erkən dövrdən başlamaq ............................................................. 29Müəllimlərlə aparılan iş................................................................. 32Valideynləri, icmaları və uşaqları cəlb etmək ............................... 33Məsuliyyət sıraları ........................................................................ 364-cü FƏSİLMÜDAFİƏNİN ƏSASLARI ......................................... 41Sui-istifadə və zorakılıq ............................................................. 41Müəssisələr və qeyri-mütənasib qayğı .................................... 42İnklüziv ədliyyə ........................................................................... 435-ci FƏSİLHUMANİTAR CAVAB TƏDBİRLƏRİ .................. 496-cı FƏSİLUŞAQ ƏLİLLİYİNİN ÖLÇÜLMƏSİ ....................... 63Genişlənməkdə olan təriflər ...................................................... 63Əlilliyin kontekstə daxil edilməsi .............................................. 64Məlumat toplanması ................................................................... 65Sorğu anketinin hazırlanması ................................................... 66Məqsəd və nəticələr ................................................................... 67İrəliyə aparan yol ........................................................................ 687-ci FƏSİLFƏALİYYƏT ÜÇÜN GÜNDƏLİK ........................... 75Konvensiyaların təsdiq edilməsi və həyata keçirilməsi ......... 75Ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizə .................................................... 75İnklüzivliyə əngəl olan maneələrin aradan qaldırılması ......... 77İnstitutlaşdırmaya son qoymaq ................................................ 80Ailələrin dəstəklənməsi ............................................................. 81Minimum standartların aşılması................................................ 81Uşağı dəstəkləmək üçün xidmətlərin əlaqələndirilməsi ......... 81Qərarların hazırlanmasında əlilliyi olan uşaqlarıncəlb edilməsi .............................................................................. 84Qlobal vədlər və onların yerli səviyyədəsınaqdan keçirilməsi .................................................................. 85iv2013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

FOKUSƏlilliyi olan uşaqlara qarşı zorakılıq ......................................... 44Risk, davamlılıq və inklüziv-humanitar cavab tədbirləri ........ 52Partlayıcı müharibə qalıqları ..................................................... 54Öyrənilmiş dərslər ...................................................................... 69Skrininqdən qiymətləndirməyə ................................................. 70PERSPEKTİVPionerlikdən İnklüzivliyin təşviqinəNancy Maguire ............................................................................... 4Albinizm, ayrı-seçkilik və xurafatla yaşamaqMichael Hosea ................................................................................ 6Mən yaxşı xatirələrimin olmasını istəyirəmNicolae Poraico .............................................................................. 8Eşitmə qüsuru olan gənc insanlar üçün dil əsasdırKrishneer Sen ............................................................................... 20Mənim oğlum HanifMohammad Absar ....................................................................... 30Yeni normalClaire Halford ............................................................................... 34Dəyişikliklər etmək, uyğunlaşdırmaq və zənginləşdirməkYahia J. Elziq ................................................................................ 38Müəssisələrdə təcrid olunma və sui-istifadəEric Rosenthal and Laurie Ahern ................................................. 46Uğur qazanmaq üçün ilk addımın atılmasıChaeli Mycroft .............................................................................. 60Əlilliyi olan yerli uşaqlar üçüngörünməzlikdən inklüzivliyəOlga Montufar Contreras .............................................................. 72Qapılarınızı Təhsil – və iş dünyasına açınIvory Duncan ................................................................................ 78Daha yaxşı texnologiya, yanaşmalar və müəlliflikhüquqi ilə ‘qıtlıq kitabına’ son verinKartik Sawhney ............................................................................ 82Əlilliyi olan uşaqlar və ümumdünyainsan hüquqlarıLenín Voltaire Moreno Garcés ..................................................... 86Əlavə Fokus və Perspektiv esselərini ünvanında tapa biləsiniz.RƏQƏMLƏRİbtidai təhsilin tamamlanması ilə bağlıtəqribi hesablamalar .................................................................. 12İcma əsaslı reabilitasiya ............................................................ 16Yardımçı texnologiya məhsulları .............................................. 19Əlilliyi olan uşaqlar və orta təhsil ............................................. 42Ən son faydalananlar kimi ......................................................... 43Mina və partlayıcı müharibə qalıqlarının ağır şəkildətəsir etdiyi ölkələrdə 2011-ci il üzrə uşaq itkiləri ..................... 56Ən çox təsirə məruz qalmış ölkələrdə uşaqitkiləri(1999–2011) ...................................................................... 57Partlayıcının növünə görə uşaq itkiləri .................................... 59Dörd kazus çalışması: Müəyyən əlillik növühaqda məlumat verən əhali faizi ............................................... 64Əlilliyi olan Şəxslərin Hüquqları haqqındaKonvensiya və onun Fakültativ Protokolları:Atılan imzalar və ratifikasiyalar ................................................ 76İSTİFADƏ EDİLƏN MƏNBƏLƏR ................................ 88STATİSTİK CƏDVƏLLƏR .......................................... 93Qısa xülasə ................................................................................. 94Beş yaşadək ölüm göstəriciləri ............................................... 99Cədvəl 1. Əsas göstəricilər ..................................................... 100Cədvəl 2. Qidalanma ................................................................ 104Cədvəl 3. Səhiyyə ..................................................................... 108Cədvəl 4. İİV/QİÇS .................................................................... 112Cədvəl 5. Təhsil ........................................................................ 116Cədvəl 6. Demoqrafik göstəricilər .......................................... 120Cədvəl 7. İqtisadi göstəricilər ................................................. 124Cədvəl 8. Qadınlar .................................................................... 128Cədvəl 9. Uşaqların müdafiəsi ................................................ 132Cədvəl 10. İrəliləyiş dərəcəsi .................................................. 136Cədvəl 11. Yeniyetmələr ........................................................... 140Cədvəl 12. Yaşayış yerinə görə bərabərsizliklər ................... 144Cədvəl 13. Ev təsərrüfatı rifahına görə bərabərsizliklər ...... 148Cədvəl 14. Erkən uşaq dövründə inkişaf ............................... 152TERMİNLƏRLƏ BAĞLI QEYDKonvensiyalar, fakültativ protokollar, imzalarvə ratifikasiyalar ....................................................................... 154v

Serebral ifl ici olan 13 yaşlı Victor Braziliyada suda xoş vaxt keçirərkən. ©Andre Castro/2012/Braziliya.

1-ci FƏSİLGİRİŞBu kimi hesabatlar adətən mövcud problemi vurğulamaqməqsədilə statistik şəkildə başlayır. Dünya Uşaqlarının Vəziyyətihesabatının bu buraxılışının ithaf edildiyi qızlar və oğlanlarproblemlər deyil.Əksinə, onların hər biri öz sevimli yemək, mahnı vəya oyun növü olan bacı, qardaş və yaxud dostlardır;xəyalları və onları həyata keçirmək istəyi olan bir qız vəya oğlan övladıdır; nəhayət istənilən başqa qız və yaoğlan kimi eyni hüquqlara malik əlilliyi olan bir uşaqdır.Digərləri kimi inkişaf etmək imkanları verildikdəəlilliyi olan uşaqlar, bu kitabda şəxsi məqalələrin dətəsdiq etdiyi kimi, layiqli həyat yaşamaq, o cümlədənyaşadıqları icmaların sosial, mədəni və iqtisadi həyatqabiliyyətinə töhfə vermək potensialına sahib olurlar.Bununla belə, həyatda qalaraq yaşamaq və inkişafetmək əlilliyi olan uşaqlar üçün xüsusilə çətin ola bilər.Belə ki, onların öz həmyaşıdlarına nisbətən yoxsulolma riskləri daha çoxdur. Bu hətta uşaqlar yoxsulluqvə ya azlıq təşkil edən qrupa üzvlüklə bağlı eyniəlverişsizliklərə sahib olduqları zaman da belə olur –çünki əlilliyi olan uşaqlar qüsurları və cəmiyyətin onlarınönünə atdığı əngəllər nəticəsində əlavə çətinliklərləüzləşirlər. Yoxsulluq şəraitində yaşayan uşaqların təhsilvə səhiyyə xidmətindən faydalanmaq ehtimalı çoxazdır, amma yoxsulluq şəraitində yaşayan və əlilliyiolan uşaqların yerli məktəbə və ya klinikaya getməkehtimalı hətta daha da azdır.Bir çox ölkələrdə əlilliyi olan uşaqların vəziyyətinəqarşı cavab tədbirləri institutlaşdırma, imtina etməvə baxımsızlıqla məhdudlaşır. Bu kimi cavabtədbirləri əslində problem təşkil edir və bunlar cəhalətnəticəsində qabiliyyətsizlik, asılılıq və fərqliliklə bağlıyaranmış mənfi və paternalist fərziyyələrdən irəligəlir. Bu yanaşma dəyişmədikcə əlilliyi olan uşaqlarınhüquqlarına məhəl qoyulmaması; onların ayrı-seçkilik,zorakılıq və sui-istifadə halları ilə qarşılaşmaları;imkanlarının məhdudlaşdırılması; və cəmiyyətdən təcridolunma halları da davam edəcəkdir.Lazım olan bərabərlik və hər kəsin xeyri naminə ənəlverişsiz şəraitdə yaşayanları prioritet olaraq qəbuledən, bu uşaqların hüquqları və gələcəkləri ilə bağlıöhdəliyin olmasıdır.Təcriddən inklüzivliyəƏlilliyi olan uşaqlar təcrid olunmanın müxtəlif formalarıilə qarşılaşırlar və sahib olduqları əlillik növü, yaşadıqlarıyer, mənsub olduqları mədəniyyət və ya sinif kimi faktorlardanasılı olaraq onların təsirlərinə müxtəlif dərəcələrdəməruz qalırlar.Bu zaman gender də mühüm faktor təşkil edir: Qızlarınqayğı və ərzaqla təmin edilmə ehtimalı oğlanlaranisbətən daha az, ailə münasibətləri və fəaliyyətindənkənarda qalmaq ehtimalı isə daha çoxdur. Belə desək,əlilliyi olan qızlar və gənc qadınlar iki ‘qat əlilliyə’ sahibolurlar. Onlar bir çox əlilliyi olan şəxslərin qarşılaşdığıqərəzli düşüncə və ədalətsizliklərlə üzləşməklə yanaşı,genderlə bağlı ənənəvi rol və maneələrin təsirinə dəməruz qalırlar. 1 Əlilliyi olan qızların təhsil almaq, peşətəlimindən keçmək və ya iş tapmaq imkanı da əlilliyiolan oğlanlar və əlilliyi olmayan qızlarla müqayisədədaha da azdır. 2Təcrid olunmanın bu fərqli forma və dərəcələrininmərkəzində bir şəxsin nələrə sahib olduğundan dahaGİRİŞ1

çox nələrə sahib olmaması baxımından müəyyənedilməsi və qiymətləndirilməsi ilə bağlı ortaq təcrübədurur. Əlilliyi olan uşaqlar çox tez-tez hallarda aşağısəviyyəli hesab edilir, bu isə onların həssaslığınınartmasına gətirib çıxarır. Əlilliyə əsaslanan ayrı-seçkiliközünü resurslardan və qərarların qəbul edilməsiprosesindən təcrid edilmədə, o cümlədən hətta uşaqqatilliyində göstərmişdir. 3Təcrid olunma bir çox hallarda görünməzliyin nəticəsidir.Yalnız az sayda ölkə vətəndaşları arasında neçə nəfərinəlilliyi olan uşaq olduğu, onların hansı növ əlilliyə sahibolduqları və ya bunun onların həyatlarına necə təsir etdiyihaqda etibarlı məlumata sahibdir. Bəzi ölkələrdə isə əlilliyiolan uşaq yetişdirən ailələr cəmiyyətdən uzaqlaşdırılmahalları ilə qarşılaşır. Məhz bu səbəbdən hətta uşaqlarınısevən valideynlər və ailə üzvləri belə uşaqlarının əlilliyiolması haqda məlumat verməkdən çəkinə bilərlər. Bu daonların kənarlaşdırılmaqdan qaçınmağa çalışmalarındanvə ya uşağı həddindən çox qorumalarından, ya daki hər iki səbəbdən irəli gələ bilər. Əgər uşaq qüsurluşəkildə dünyaya gəlibsə, o zaman onun doğumu həttaqeydiyyata belə alınmaya bilər. Bu şəkildə təcrid olunanuşaqlar əslində onların haqqı olan səhiyyə, təhsil vəsosial xidmətlər üçün naməlum qalır və buna görə dəonlar bu xidmətlərdən məhrum olurlar.Uşaqlıq dövründəki məhrumiyyətlər gəlirli iş həyatınavə ya həyatın irəliləyən dövrlərində vətəndaşlıqfəaliyyətlərində iştiraka çıxışı məhdudlaşdırmaqlauzunmüddətli təsirlərə səbəb ola bilər. Əksinə, yardımçıxidmətlər və texnologiyaya çıxış və onlardan istifadə isəəlilliyi olan uşağa yaşadığı cəmiyyətdə öz mövqeyinitutmağa və ona töhfə verməyə imkan verə bilər.Əslində, gələcək heç də qorxunc görünmür. Belə ki,artıq əlilliyi olan və olmayan uşaqların öz hüquqlarındanbərabər şəkildə bəhrələnə biləcəkləri inklüzivcəmiyyətlərin formalaşdırılması üçün effektiv vasitələrmövcuddur. Qeyri-müntəzəm olmasına və qarşıdahələ görüləcək çox işin olmasına baxmayaraq, fiziki,siyasi və fərdi münasibətə əsaslanan maneələr aradanqaldırılmaqdadır.Yerüstü mina partlayışı zamanı bir ayağını itirmiş 14 yaşlı Rahmatuallah Əfqanıstanın Kandaqar əyalətində müharibənin təsirinəməruz qalmış uşaqlar üçün nəzərdə tutulan mərkəzdə təşkil edilmiş elektriklər üçün təlim seminarında iştirak edərkən.© UNICEF/AFGA2007-00420/Noorani22013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Uşaq Hüquqları Konvensiyası (UHK) və Əlilliyi olanŞəxslərin Hüquqları haqqında Konvensiyaya (ƏŞHK)əsasən dünya miqyasında hökumətlər, sahib olduqlarıbacarıq və ya əlillikdən asılı olmayaraq, bütünuşaqların heç bir ayrı-seçkilik növü ilə qarşılaşmadanöz hüquqlarından bəhrələnmələri ilə bağlı öhdəlikgötürmüşlər. 2013-cü ilin fevral ayı etibarı ilə, artıq 193ölkə UHK-nı, 127 ölkə və Avropa İttifaqı isə ƏŞHK-nıtəsdiq etmişdir.Hər iki Konvensiya əlilliyi olan uşaqların cəmiyyəthəyatına qatılmasına yönəlmiş yayılmaqda olan qlobalhərəkatın bariz göstəricisidir. İnklüzivliklə bağlı bu diqqətbütün uşaqların cəmiyyətin tam hüquqlu üzvləri olması;hər bir uşağın ona qarşı hörmət və diqqət bəslənməliolan, eləcə də yerinə yetirilməsi tələb olunan qayğı vəehtiyaclara layiq bacarıqları və təşəbbüsləri və nəhayətverdikləri töhfələrə dəyər verilməli və həvəsləndirilməliolan özünəməxsus fərd olmasının qəbul edilməsi iləbağlıdır. İnklüzivlik cəmiyyətdən fiziki infrastrukturu,informasiya və rabitə vasitələrini hər kəs üçün əlçatanvəziyyətə gətirməyi, o cümlədən heç kimin ondan əziyyətçəkməməsi üçün ayrı-seçkiliyi aradan qaldırmağı və hərbir əlilliyi olan uşağın digərləri kimi öz hüquqlarındanistifadə edə bilməsi üçün müdafiə, yardım və xidmətlərlətəmin etməsini tələb edir.İnklüzivlik ‘inteqrasiyanı’ aşır. İnteqrasiya əlilliyi olanuşaqların üstünlük verilən norma və standartlarınöncədən mövcud olan çərçivəsinə daxil edilməsininəzərdə tutur. Məsələn, təhsil kontekstində inteqrasiyasadəcə olaraq əlilliyi olan uşaqların ‘adi’ məktəblərə daxiledilməsi ilə bağlı olur. Bu isə, məktəblərin yalnız bütünuşaqların keyfiyyətli təlim-tədris prosesindən bəhrələnəvə birlikdə əylənə biləcəkləri şəkildə hazırlandığı vəidarə edildiyi inklüzivlikdən geridə qalır. Bundan əlavə,bu zaman əlilliyi olan şagirdlərin onların Brayl şrifti,işarə dili öyrənməsinə, o cümlədən bərabər şəkildəöyrənməsinə və qarşılıq təsirdə olmasına imkan verənuyğunlaşdırılmış kurikulumlar kimi vacib vasitələrlə təminedilməsi də tələb olunur.İnklüzivliyin hər kəsə faydası vardır. Təhsillə bağlı digərbir nümunə də pandusların və enli qapı girəcəklərininməktəbdə yalnız əlil arabasında olan şəxslərindeyil bütün uşaqların, müəllimlərin, valideynlərin vəziyarətçilərin müyəssərliyini və təhlükəsizliyini artıraRəqəmlərləGeniş şəkildə istifadə edilən hesablamalardan birinəəsasən 14 yaşlı və ya daha gənc şəxslər arasında 20nəfərdən 1-i müəyyən növ orta və ya kəskin əlillikləyaşayır.Bu cür qlobal hesablamalar əsas etibarilə abstrakt xarakterdaşıyır. Onlar köhnə tarixlidir və hazırkı məlumat2004-cü ildə buraxılmaqla yanaşı, etibar etmək üçün çoxziddiyyətli sayıla biləcək çox fərqli keyfiyyətə və metodlaraəsaslanan məlumatlardan əldə edilmişdir. Müəyyənbir kontekst təşkil etmək və bəzi məsələləri müzakirəyəqoymaq məqsədilə bu hesabat milli sorğuların və müstəqiltədqiqatların nəticələrini təqdim edir, lakin hətta onlar beləböyük bir diqqətlə şərh edilməli və bir-biri ilə müqayisəedilməməlidir. Bu onunla əlaqədardır ki, əlilliyin tərifləriyer və zamandan asılı olaraq dəyişdiyi kimi, araşdırma,metodologiya və təhlil aparma şəkilləri də dəyişir. Buməsələlər və məlumatların keyfiyyətini və müyəssərliyinitəkmilləşdirmək məqsədi daşıyan ümidverici təşəbbüslərhesabatın 6-cı Fəslində müzakirəyə qoyulur.bilməsi ola bilər. Nəhayət uşaq yönümlü və cəmiyyətinhəqiqi çarpaz kəsimini əks etdirmək və ona xidmətgöstərmək üçün əlilliyi olan şəxslərin təmsil olunduğuinklüziv kurikulum onların ambisiya və seçimləriniməhdudlaşdıra biləcəyi üçün yalnız əlilliyi olan uşaqlarıngörüş dairələrini deyil, həmçinin müxtəlifliyin ehtiramınıqazanmağa hazır olan və hər kəs üçün inklüziv cəmiyyətqurma bacarıqlarına və hazırlığına sahib əlilliyi olmayanuşaqların da görüş dairəsini genişləndirə bilər. Təhsilnailiyyətinin iş və ya həyatda dolanmaq üçün digərvasitələrin əldə edilməsinə imkan yaratdığı yerdə əlilliyiolan uşaq inkişaf etmək və böyüklərin dünyasında özyerini tam və bərabər şəkildə tutmağa, o cümlədən həmistehsal edən, həm də istifadə edən şəxs olmağa qadirdir.Fəaliyyət üçün çərçivəƏlilliyi olan uşaqlar sadəcə olaraq xeyriyyə qəbuledən şəxslər kimi rəftar görməməli və bu cür qəbuledilməməlidirlər. Onlar da digərləri kimi eyni hüquqlarasahibdirlər. Bunlara misal olaraq yaxşı səhiyyə xidməti,qidalanma və təhsili əhatə edən yaşamaq və imkanlardanbəhrələnmək hüququ, o cümlədən özünü ifadə etmək vəiştirak hüquqları göstərilə bilər.(9-cü səhifədə davam edəcək)GİRİŞ 3

PERSPEKTİVPionerlikdən İnklüzivliyintəşviqinəNancy MaguireBöyük Britaniyadan olan Nancy Maguireəlillik sahəsində aktivist olaraq fəaliyyətgöstərir. O, əslində sosial iş sahəsindəixtisaslaşmışdır, lakin xaricə səfər etdikdənsonra, xüsusilə gənc qadınlar daxilolmaqla, əlilliyi olan insanların hüquqlarıüçün kampaniya başlatmağa qərarvermişdir. O, Asiya və Cənubi Afrikadaəlilliyi olan insanlar üçün nəzərdə tutulmuştəşkilatlarda çalışıb və hal-hazırda siyasətvə inkişaf sahəsində magistr dərəcəsiqazanmağa ümid edir.Mən 1986-cı ildə Londonda anadanolmuşam və məndə kövrəksümük kimi tanınan şüşə sümük(Osteogenesis imperfecta) halı var.Kövrək sümük halı olan bir çoxuşaq qorunaraq – həddindən artıqqorunaraq, və ya bəzilərinin dili ilədesək – özlərinə heç bir vəcdlə zərəryetirmədən yetişirlər. Valideynlərimmənim hər zaman təhlükəsizlikdəolmağımı, lakin eyni zamanda oyunoynamaq, dostlar qazanmaq və mümkünola biləcək qədər normal uşaqlıqdövrü yaşamaq imkanımın olmasınıistəyiblər.1980-ci illərdə inklüziv təhsil kifayətqədər yeni bir anlayış idi. Əlilliyi olanuşağa sahib əksər valideynlər kimimənim də valideynlərimə məni xüsusiməktəbə göndərmələri məsləhətgörülmüşdü. Mənim anam müəllimədirvə o, tövsiyə edilən məktəbə başçəkdikdən sonra qənaətə gəldi ki,həmin məktəb mənə standartlarınaltında təhsil verəcək. Valideynlərimhər zaman mənim üçün nəyin uyğunolub-olmadığını qiymətləndirmək üçünəlilliyi olmayan böyük bacım olanKatidən istifadə ediblər: Əgər onlar birşeyin Katy üçün kifayət qədər yaxşıolmadığını düşünürdülərsə, o zamanhəmin şey mənim üçün də kifayətqədər yaxşı sayılmırdı.Mən ibtidai məktəbə gedən ilkəlilliyi olan uşaq idim və bir çox hallardainklüziya üçün özümü üzərindətəcrübə aparılan adam kimi hissedirdim. Məsələn, məni məktəbhəyatının bütün aspektlərinə daxiletmək kimi müsbət münasibətləriolmasına baxmayaraq, müəllimləriminmənim bu proseslərdə mənalı şəkildəiştirak edə bilməyim üçün fiziki təhsilşəraitini uyğunlaşdırmaqda təcrübələriçatışmırdı.Əksər uşaqlıq dövrləri üçün olduğukimi mənim də uşaqlıq dövrüm asankeçməyib. Mən xəstəxanada çox vaxtkeçirirdim və hətta inklüziv təhsil sistemidaxilində də elə vaxtlar olmuşduki, mən təcrid edilmişdim. Məsələn,uşaq evində Milad bayramı şənliyinəgetməyimə icazə verilməmişdi, çünkimüəllimlər mənim sümüyümü qırabiləcəyimdən narahat idilər.Həmçinin orta məktəbdə əlilliyi olanuşaqlar üçün yeməkxanada ayrıstol açmışdılar və müəllimlər mənimorada oturmaqdan niyə imtina etdiyimidə başa düşməmişdilər. Bütünbu uğursuzluqlara və əngəllərə baxmayaraq,mən həm təhsil, həm də sosialcəhətdən özümü zənginləşdirməyənail oldum.Mən hər zaman yeni şeyləri təcrübədənkeçirməyə həvəsləndirilirdim. Mənimməktəbdənkənar fəaliyyətlərimə üzgüçülük,balet, əlil arabası tennisi, dramvə mahnı oxumaq daxil idi. Və bufəaliyyətlər zamanı mən əlilliyi olanyeganə uşaq idim. Maraqlıdır ki, iştirakımvə verdiyim töhfə baxımındanbu qruplar mənim üçün məktəbdəndaha inklüziv idi. Mən istənildiyimihiss edirdim və insanlar mənim dəiştirak edə bilməyim üçün bir çox yaradıcıyollar tapırdılar. Bununla belə,məhdud mütəhərrikliyimə görə yerinəyetirməkdə çətinlik çəkdiyim bir çoxşeylər də olurdu. Bəzi vaxtlarda bəzişeyləri digər uşaqlar kimi yerinə yetirəbilmədiyim üçün məyus olurdum. Oxşarolaraq, yaşım və utancaqlığım artdıqca,artıq özümü üzləşdiyim çətinlikləringözə göründüyü vəziyyətlərə salmaqdançəkinməyə başladım.Yeniyetməlik yaşlarımda dostlarımarasından bir çoxu əsasən diqqətcəlb etmək məqsədilə müəyyənşəkillərdə geyinmək və davranmağıtələb edən ‘kobudluq’ və ya ‘qaba qız’mərhələlərindən keçməyə başladılar.42013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Əlilliyi olan insanlar həyatın bir çox gedişatında gözə dəyirlər –məsələn, siyasət və mediada. Və bu uşaqların onların nələrə qadirolduqları haqda anlayışlarını artırmaları üçün faydalı vasitədir.Onların gözə dəymək və fərqli olmaqüçün hər şeyi sınadıqları bir vaxtdamən çarəsiz şəkildə ‘normal’ olmağavə buna uyğun hərəkət etməyəməhkum idim. Əlilliklə böyüdükcəmən çoxlu diqqət görməyə başladım.Küçədə insanlar çox tez-tez mənədiqqətlə baxa, mənimlə bağlı şərhlərverə və valideynlərimdən “Ona nəolub?” deyə soruşa bilərdi. Elə günlərolurdu ki, mən bu kimi şeyləri dəf edəbilirdim, lakin heç bir möhkəmlik və yaailə dəstəyi bunun sizə təsir etməsininqarşısını ala bilməz.Mənim özümə qarşı yaratdığımhəddindən artıq aşağı özünə-hörməthissi və bədən təsviri daha dapisləşdi, çünki mənim xeyli çəkim varidi. Mən idmanla məşğul olmaqdaçətinlik çəkirdim və digər əksər qızkimi özümə təskinlik vermək üçünçox yeyirdim. Mən, xüsusilə də‘deformasiya’ sözü olmaqla, özümütəsvir etmək üçün istifadə olunantibbi terminologiyanı mənimsəmişdim(Mənim onurğa sütunumda o vaxtdandüzəldilən əyrilik var idi). 14 yaşındaözümdə yemək yemə pozğunluğuyaratdım və bunun bir səbəbi çəkimiazaltmaq istəməyim idisə, digərsəbəbi də çəkimi fiziki görünüşümünəslində özümün idarə edə biləcəyimbir tərəfi kimi hiss etməyim idi.İnanılmaz yardımçı ailəyə və dostlarasahib olmağıma baxmayaraq, əlil biriolmaq heç vaxt müsbət gördüyüm birşey olmamışdır. Mən düşünürdümki, mən buna bir bədbəxtlik kimi baxaraqonun öhdəsindən gəlməliyəm.Mən mümkün ola biləcək qədər ‘əlilolmamaq’ haqqında düşünməyəbaşladım və belə qərara gəldim ki,əgər mən gəzə bilsəm, o zamanmənim həyatım çox daha yaxşıola bilər. Qəribə də olsa, mən artıqəlil arabasından istifadə etməsəmdə bir çox hallarda əlilliyim haqdaəvvəlkindən daha çox düşünürəm.İnsanlar hələ də kiçik boy-buxunumolduğu üçün mənimlə bağlı şərhlərverirlər və mənim həyatım vəqabiliyyətim haqda fikirlər irəli sürürlər;buna görə xüsusilə iş yerində mənhər zaman nəyə qadir olduğumusübut etməliyəm. Mən əlilliyimlə tərifedilməsəm də, bu həmişə mənimkim olduğum və nələrə nail olduğumhaqda fikrin formalaşmasında həllediciolmuşdur. Əlilliyi olmaq artıq mənimqəbul etdiyim bir şeydir: Mən artıqonu mənfi və ya utanmalı olduğumbir hal kimi görmürəm. Bir çox hallardaəlilliyi olmaq mənim xeyrimə dəişləmişdir və mənim üçün - belə birməqalə yazmaq kimi – bəlkə də heçvaxt mövcud olmaya biləcək imkanlarıyaratmışdır.Hər bir uşağın fərqli təcrübəsi vardır.Məsələn, mən pulsuz səhiyyə vəyaxşı təhsil xidmətlərinə çıxışınolduğu Böyük Britaniyadakı aşağı– orta sinifdən gəlirəm. Lakin mənqətiyyətlə inanıram ki, mənsubluq,özünə hörmət və istəklə bağlıməsələlər gender, sinif və milliyyətkimi fərqlilikləri aşır. Özlərində dahaböyük özünə dəyər hissini yaratmalarıüçün əlilliyi olan uşaqların yaşadıqlarıhəyatın bütün aspektlərində iştiraketmək və töhfə vermək imkanınaehtiyacı vardır.Əlilliyi olan insanlar həyatın bir çoxgedişatında gözə dəyirlər – məsələn,siyasət və mediada. Və bu uşaqlarınonların nələrə qadir olduqları haqdaanlayışlarını artırmaları üçün faydalıvasitədir. Mən yetişmək ərəfəsindəolarkən yeganə sahib olduğum rolmodeli Stevie Wonder olmuşdur. Mənona heyran idim, çünki, o, kor olmasınabaxmayaraq çox uğurlu və hörmətlimusiqiçi idi. Bununla belə, əlilliyi olaninsanları müəllimlər, həkimlər vəmağaza sahibləri kimi gündəlik işləriyerinə yetirərkən görmək də mənəkömək edə bilərdi. Düşünürəm ki, bumənim valideynlərimə də yardımçıolardı. Anam mənə deyirdi ki, mənuşaq olarkən o mənim gələcəyimhaqda düşünməməyə çalışırdı, çünkibu onu qorxudurmuş. O bilirdi ki,mən qabiliyyətliyəm, amma mənimseçimlərim və imkanlarım bunuməhdudlaşdırıla bilərdi.Göründüyü kimi, əlilliyim mənimönəmli şeylərin istənilən birinə nailolmağımın qarşısını almayıb. İndimən ixtisaslaşmış sosial işçiyəm, 16yaşında olarkən sürücülük testindənkeçmişəm, 19 yaşında olarkən evdənayrılmışam, Asiya və Afrikada yaşayıboralarda işləmişəm. Gələcəkdə mənbeynəlxalq səviyyədə əlilliyi olanuşaqların vəkilliyini etmək istəyirəm,çünki mən böyük bir ehtirasla buuşaqların ayrılmaz insan hüquqlarınavə istifadə edilməmiş potensialınınolduğuna inanıram.GİRİŞ5

PERSPEKTİVAlbinizm, ayrı-seçkilik vəxurafatla yaşamaqMichael Hoseavə gözlərimi qorumaq üçüngünəş eynəyi taxıram. Bəzənmən lövhəni görə bilmirəm vəkölgədə oturmaq məcburiyyətindəqalıram. Bu ölkə eynəklər,böyüdücülər və xüsusi kompüteravadanlığı kimi kifayət qədərgörmə artıran texnologiyayasahib deyil və bunlar olmadanalbinizmi olan uşaqlar məktəbdənməzun olmaqda və iş tapmaqdaçətinliklər yaşayır. Mənim ailəmkasıb ailədir, beləliklə məktəbhaqqını ödəmək üçün pul əldəetmək də çətindir.Michael Hosea1995-ci ildə anadanolmuşdur. O altı uşaq arasındaən böyük uşaqdır və yaxın ailəüzvləri arasında albinizmlə yaşayanüç şəxsdən biridir. O, TanzaniyaBirləşmiş Respublikasının Dodomaşəhərində yaşayır və hal-hazırdaməktəbdən məzun olmaq üzrədir. O,Leonard Cheshire Disability YoungVoices şəbəkəsi vasitəsilə xüsusiləalbinizmi olan gənclər olmaqla əlilliyiolan gənclərin hüquqlarının təşviqiüçün çalışır.Mən Tanzaniya BirləşmişRespublikasının ikinci ən böyükşəhəri olan Mvanzada dünyayagöz açmışam. Mən ailəninən böyük oğlan övladıyamvə öz bacı-qardaşlarım vəvalideynlərimlə birlikdə paytaxtDodomada yaşayıram. Bizimailədə altı uşaq var; bacı vəqardaşlarımdan biri də albinosdur.Mənim vəziyyətimlə bağlı yarananqüsurlar həyatı çox çətin edir.Mən həmişə günəşdən əziyyətçəkirəm və buna görə ağır, uzunqollu geyimlə özümü qapayıramHəyat insanların bizimlə rəftaretdikləri yola görə daha damürəkkəbləşir. Albinizmi olaninsanlara qarşı böyük ayrı-seçkilikmövcuddur və bəzən mənim dostkampaniyam çatışmır. Bəzəndə insanlar bizim haqqımızdadəhşətli miflərə inanırlar: bunlarda bizim insan olmadığımız, heçvaxt ölmədiyimiz, albinizmin allahlartərəfindən göndərilən bir lənətolduğu və bizə toxunacaq hərkəsin də lənətlənəcəyi ilə bağlıolur.Ən pisi isə odur ki, cadugərliksənəti ilə məşğul olanlarbizim saçımızdan,bədən hissələrimizdən vəorqanlarımızdan füsunkarlıq və62013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Təhsil adam öldürməni, sui-istifadəni və ayrı-seçkiliyi dayandırmaqüçün əsasdır. Bu çox vacibdir ki, hətta mənim geniş ailəmin üzvləridə bizim onlar kimi insan olduğumuzu başa düşsünlər.miksturada istifadə etmək üçünbizləri ovlayır və öldürürlər. Əsrlərboyunca bəzi insanlar inanmışdırki, əgər onlar albinos bədənhissələrinə sahib cadugər həkimtapsalar, o zaman onlar zənginvə firavan olarlar. Albinizmi olaninsanların öldürülməsi qeyriqanuniolsa da, bu hələ də başverir və insanları buna sövq edənonların acgözlüyüdür. Və bunlarhamısı sadəcə olaraq yalandır:Bu dəhşətli yola əl atan insanlarvar və onların həyatı hələ də eyniolaraq qalır.Bir neçə ay bundan öncə bacıqardaşlarımvə mən atamın dostusayəsində cadugərlik üçün qətləyetirilməkdən qaça bildik. Atamındostu onun yanına gələrək onuxəbərdar etdi ki, onun üç albinosövladı təhlükədədir və onlarıaxtarırlar. O, atama Mvanzanıtərk etməyimiz üçün yalvardı. Bubizim üçün asan olmadı, çünkivalideynlərimin maddi vəziyyətiyaxşı deyildi. Bununla belə, bizyığışdandıq və həmin gecə saat3-də şəhəri tərk etdik.Biz Dodoma şəhərinə çatanadək500 kilometr yol getdik və iki günsonra xəbər aldıq ki, insanlarbizi öldürmək üçün Mvanzadakievimizə basqın ediblər.Bu adamlar bizim qaçdığımızımüəyyən etdikdən sonra bizimqapı qonşumuzun evinə gediblər.O, bizim albinoslar üzrə yerlinümayəndəmiz idi və yaşadığımızicmada albinosların hüquqlarınımüdafiə etməkdə bizə çoxyardımçı olmuşdu. Onlar onuncinsiyyət orqanını və qollarınıkəsib və ölməsi üçün onu oradatərk edərək getmişdilər. Dahasonra digər qonşumuz bizəzəng edərək ona nə etdiklərinidanışmışdı. Bu xəbərlər mənio qədər üzmüşdü ki, mən çoxağlamışdım, lakin mən nə edəbilərdim ki? Hər şey belə olur.Mən insanların digər insanyoldaşlarına niyə görə bu cürşeylər etdiklərini başa düşəbilmirəm. Bununla belə, məndüşünürəm ki, təhsil adamöldürməni, sui-istifadəni və ayrıseçkiliyidayandırmaq üçün əsastəşkil edir. Bu çox vacibdir ki, həttamənim geniş ailəmin üzvləri dəbizim onlar kimi insan olduğumuzubaşa düşsünlər. Bizlər eyniyik.Həyatın çətinliklərindənuzaqlaşmaq üçün mən mahnılaryazmağı və onları ifa etməyisevirəm. Mən elə təzəlikcə albinoslarvə bizim mübarizəmizhaqda mahnı yazmışam. Mənimxəyalım bir gün studiyada özmahnımı yazdırmaq və ismarışımıyaymaqdır. Mən dua edirəmki, dünyadakı insanlar bir günalbinosların heç də onlardan fərqliolmadıqlarını başa düşsünlər.Bizlər hamımız insanıq, və sevgivə hörmətlə qarşılanmağa layiqik.Qeyd:Albinizm nadir müşahidə olunanvə bütün etnik mənsubiyyətlərdəgörünən irsi keçən haldır. Albinizmiolan insanların gözlərində, saç vədərisində melanin çatışmazlığına görəçox az və ya heç piqmentasiya olmur.Onlar parlaq işığa qarşı həssas olurlarvə günəş təsirinə görə dəri xərçəngiriskləri orta riskdən daha çox olur.Albinizmi olan bir çox insanın görməqüsuru da olur. Under the SameSun adlı Kanadalı qeyri-hökuməttəşkilatının hesablamalarına əsasənhər 2000 Tanzaniyalı arasından 1nəfərin albinizmi olur. Bu tibbi halınömür müddətinə təsir etməməsinəbaxmayaraq, Birləşmiş TanzaniyaRespublikasında albinizmi olan birinsanın orta həyat müddəti təqribən 30ildir.GİRİŞ 7

PERSPEKTİVMən yaxşı xatirələriminolmasını istəyirəmNicolae PoraicoNicolae Poraic qardaşı Grishailə birlikdə bir neçə il MoldovaRespublikasında yerləşən əqli qüsuruolan uşaqlar üçün nəzərdə tutulanyaşayış evində yaşamışdır. Nicolaeyaorta, qardaşına isə şiddətli əqli əlillikdiaqnozu qoyulub. 2010-cu ildə Nicolaevə Grisha Lapusna kəndində yenidən özanaları ilə birləşdirilib. Bu isə KeystoneHuman Services International MoldovaAssociation tərəfindən Açıq CəmiyyətƏqli Sağlamlıq Təşəbbüsü və MoldovaSoros Fondunun maliyyə dəstəyi iləhəyata keçirilən Cəmiyyət Hər kəsüçün – Moldova proqramı sayəsindəbaş tutub.Qardaşım Grisha ilə birlikdəmüəssisəyə daxil olanda mənim11 yaşım var idi. İndi isə mənim16 yaşım varım. Bizi orayaanamız göndərmişdi, çünki evkirayələməyə çatacaq pulumuzyox idi və anam gecələr də işləməliolurdu. Bundan sonra, o tez-tez bizigörməyə gəlirdi.İndi mən müəssisəyə getdiyimilk günü xatırlamıram. Mən həttaorada olmağımla bağlı bəzixatirələrimi də unutmuşam vəqalan xatirələrimi də unudacağımaümid edirəm. Çünki mən yenivə yaxşı xatirələrimin olmasınıistəyirəm.Bayram günlərində orada yeməkyaxşı olurdu. Yemək başqagünlərdə də yaxşı olurdu və bizgün ərzində dörd dəfə yedizdirilirdik.Yeməkdən sonra isə mənmətbəxi təmizləyirdim.Müəllimlərimiz bizə şerlərsöyləməyi və mahnılar oxumağıöyrətmişdi. Onlar bizə müxtəlifoyunlar da göstərirdilər. Mən Gigelhaqqında bir və ana haqqında daiki şer bilirəm.Gündüz yuxu vaxtı saat 1-4arasında olurdu. Mən yatmırdım,gülürdüm və digər oğlanlarlasöhbət edirdim. Mən başımıbalışa qoyurdum, gözlərimi açıqsaxlayırdım və digər oğlanlarabaxırdım. Mənim sinfimdən olanbütün 16 oğlanla bir otaqdaqalırdıq.Victor adında bir oğlan da var idi.O, mətbəxdə işləyirdi. Biz birlikdəyaxınlıqdakı stadiona getdik. Ostadiona yalnız məni aparmışdı;onda çörək və turşumuş süd var idivə biz onları birlikdə yedik. Anamməni və qardaşımı geri götürəndəVictor həmin vaxt yuxuda olduğuüçün bunu bilməmişdi. O, onuunutmamağım üçün mənə öz şəklinivermişdi, amma mən şəkli oradaunutdum.Bəzən də elə olurdu ki, oradaçalışanlar bizi döyürdülər. Onlarmüxtəlif çubuqlarla məni o qədərdöymüşdülər ki, mənim arxa tərifimzədələnmişdi. Bunu yaşayan təkcəmən deyildim, digər oğlanlar daincidilmişdi. Bəzi oğlanlarda dabıçaq olurdu və bəziləri onunla digəroğlanları vururdular. Mən isə özbiləyim gücünə onlarla savaşırdım.Başqa nə edə bilərdim ki? Mənözümü müdafiə etməsəydim,onlar məni öldürə bilərdilər. OnlarGrishanı da döyürdülər, amma mənonu qoruyurdum.Mən orada qalmaq istəmirdim. Əgəranam bizi orada qoyub getmişdisə,bu o demək idi ki, idarəetmə bizibaşqa ailələrə göndərə bilər vəanam daha heç vaxt bizi tapabilməz. İndi isə yalnız Victorugörmək və onun telefon nömrəsinigötürmək üçün mən yenidənmüəssisəyə baş çəkmək istəyirəm.Evdə çox yaxşıdır. Mən indi Colea,Igor və Dima ilə oynayıram. Buradaartıq heç kim məni döymür. Bəzivaxtlarda biz problemləri anamlamüzakirə edirik və ondan məsləhətalırıq. Mən bədən tərbiyəsi vəRumın dili dərslərini sevirəm. Mənçox şadam ki, mən buraya gəldim.Mən Lapusnada olduğum üçün çoxsevinirəm.82013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

(9-cü səhifənin davamı)Bununla yanaşı, qərarların qəbul edilməsində iştirak vəqanuna əsasən bərabər müdafiə hüququndan istifadə dəbunlara daxildir. Nəticə etibarilə, kim öz ehtiyaclarını dərketmək və buna qarşı cavab tədbirlərini qiymətləndirməkbaxımından daha yaxşı vəziyyətdədir?İnklüzivlik və bərabərliyi artırmaq məqsədi daşıyanistənilən təşəbbüsdə əlilliyi olan uşaqlar öz ailələrinin,əlilliyi olan insanlar üçün nəzərdə tutulan təşkilatların,valideyn assosiasiyalarının və icma əsaslı qruplarındəstəyini əldə edə bilməlidir. Onlar həmçinin uzaqdaolan müttəfiqlərinə də arxalana bilməlidir. Hökumətləröz siyasət və proqramlarını ƏŞHK və UHK-nin, eləcədə əlilliyi olan uşaqlarla bağlı olan və onlara təsirgöstərən digər beynəlxalq vasitələrin əsasları vəşərtlərinə uyğunlaşdırmaqla bu prosesə töhfə verə bilməiqtidarındadır. Eyni zamanda beynəlxalq tərəfdaşlarsözügedən Konvensiyalara uyğun yardımla təmin edəbilər. Korporasiyalar və özəl sektorda fəaliyyət göstərəndigər qurumlar işə götürmədə müxtəlifliyi təmin etməkləinklüziyanı artıra və ən yaxşı istedadları cəlb edə bilər.Tədqiqat cəmiyyəti məlumat toplanması və təhlilinitəkmilləşdirmək üçün çalışır. Onların fəaliyyətiməlumatsızlığın və bundan yaranan ayrı-seçkiliyinaradan qaldırılmasına yardımçı olacaqdır. Bununlayanaşı, məlumat müdaxilələri təsbit etməyə vəonların təsirini dəqiq şəkildə qiymətləndirməyə yardımetdiyi üçün daha yaxşı məlumat toplanması və təhliliqaynaqların və xidmətlərin optimal şəkil ayrılmasıntəmin etməyə kömək edir. Lakin, qərarları hazırlayantərəflər daha inklüziv infrastruktur və xidmətlər qurmaqüçün daha yaxşı məlumatın təmin edilməsini gözləməlideyil: Bəzilərinizin artıq müəyyən etdiyi kimi, inklüziyaprosesində bütün cəmiyyət iştirak edir və bundanbəhrələnir, buna görə də onun elementləri geniş miqyasdabütün yeni layihələrdə tətbiq edilə bilər. Yeganə lazımolan şey bu təşəbbüslərin yeni məlumat əldə edildikdəona asan şəkildə uyğunlaşdırıla bilməsi məqsədilə çevikşəkildə qalmasıdır.edildiyi növbəti fəsillər isə əlilliyi olan uşaqların spesifiktərəflərinə həsr olunur. 3-cü fəsil əlilliyi olan uşaqların tamvə layiqli həyat qura biləcəkləri sağlam bünövrə ilə təminedə biləcək səhiyyə, qidalanma və təhsil xidmətlərinigözdən keçirir. 4-cü fəsildə istismar və ya sui-istifadəyəqarşı hüquqi xəbərdarlıq və müdafiənin təmin edilməsiilə bağlı imkanlar və çətinliklər tədqiq edilir. Nəhayət5-ci fəsildə isə humanitar böhran vəziyyətində inklüziyamüzakirə edilir.Əlilliyi olan uşaqların tab gətirməli olduqları əksərməhdudiyyətlər onların görünməzliyi ucbatındanyaranır. Xüsusilə az və orta gəlirli ölkələrdə uşaq əlilliyiilə bağlı aparılan tədqiqatlar üzücü dərəcədə qeyriadekvatsəviyyədədir. Dəlil çatışmamazlığı ən həssasqruplar arasında olan uşaqlar üçün yaxşı qərarlarınhazırlanmasına və xidmətlərin göstərilməsinə mane olur.Buna görədir ki, bu hesabatın 6-cı fəsli tədqiqatçılarınüzləşdikləri çətinliklər və imkanları – o cümlədənəlilliyi olan uşaqların sağlam məlumat toplanması vətəhlili vasitəsilə necə görünür hala gətirilə biləcəyiniaraşdırır. Dünya Uşaqlarının Vəziyyəti hesabatının buburaxılışının yekunlaşdırıldığı və nəticənin çıxarıldığı 7-cifəsildə isə əlilliyi olan uşaqların inklüziyası vasitəsilə iləhökumətlərin, onların beynəlxalq tərəfdaşlarının, vətəndaşcəmiyyətinin və özəl sektorun bərabərliyi artırmasınayardım edəcək zəruri və mümkün ola biləcək fəaliyyəttədbirləri təsvir edilir.Hesabatın növbəti fəslində inklüziyanın bəzi fəlsəfivə təcrübi əsasları ilə yanaşı təcrid olunma və onunyayılmasına səbəb olan faktorlar müzakirə edilir. Hərbirində əngəllərin, həmçinin onların həlli üçün vəd verənyolların müəyyən edilməsi üçün eyni yanaşmanın tətbiq9 yaşlı Wenjun Çində öz himayədar anası ilə gəzərkən.©UNICEF/CHINA/2010/LiuGİRİŞ9

Əlilliyi olan və olmayan uşaqlar Banqladeşdə məktəb festivallarında iştirak edərkən. ©UNICEF/BANA2007-00655/Siddique

CHAPTER 2İNKLÜZİYANIN ƏSASLARIBütün uşaqların hüquqları, səyləri və potensialına qarşı hörmətəəsaslanan yanaşmanın qəbul edilməsi əlilliyi olan uşaqların ayrıseçkiliyə,təcrid olunmaya və sui-istifadəyə qarşı həssaslığınıazalda bilər.Uşaq Hüquqları Konvensiyası (UHK) və Əlilliyi olanŞəxslərin Hüquqları haqqında Konvensiya (ƏŞHK)əlilliyi olan uşaqları qayğı və müdafiənin passivqəbulediciləri kimi qəbul edən xeyriyyə əsaslıyanaşmalara qarşı çıxır. Əksinə, bu Konvensiyalarhər bir uşağın öz ailəsinin, icma və cəmiyyətinin tamüzvü kimi qəbul edilməsini tələb edir. Bu da diqqətinuşağın ‘xilas edilməsi’ kimi ənənəvi anlayışlaradeyil, sərmayənin uşaqların onların gündəlikhəyatına təsir edən qərarların qəbul edilməsində fəaliştirakı da daxil olmaqla uşaq hüquqlarının həyatakeçirilməsinə mane olan fiziki, mədəni, iqtisadi,ünsiyyət, mütəhərriklik və fərdi münasibətə əsaslananəngəllərin aradan qaldırılmasına yönəldilməsini təminedir.Çox tez-tez deyilir ki, sən dəyiş dünya da dəyişsin.Əlilliyi olan insanların bacarıqlarının layiqincəqiymətləndirilməməsi onların inklüziyası üçün ənböyük əngəli təşkil edir. Bu növ yanaşma ümumilikdəyalnız cəmiyyət arasında mövcud deyil, bu həmçininmütəxəssislərin, siyasətçilərin və digər qərar qəbulşəxslərin də zehnində də mövcuddur. Bu ailələrdə,həmyaşıdlar arasında, o cümlədən xüsusilə özinkişaflarında onlara dəyər verilməsi və bu prosesdədəstəklənmələri ilə bağlı dəlillər mövcud olmadıqdaəlilliyi olan şəxslərdə də baş verir. Əlilliyi olan uşaqlarüçün müvafiq daldanacağın olmaması səbəbindənyaranan məhdudiyyətlərin də ortaya çıxmasına səbəbolan mənfi və pis münasibətlər bərabər imkanlarınəldə edilməsində ən böyük maneələr arasında yeralır.Sosial zəmindəki mənfi anlayışlar əlilliyi olanuşaqların çox az sayda dosta sahib olmasına, təcridolunmasına və ya hədə qorxuya məruz qalmasına,eləcə də onların ailələrinin əlavə gərginlik içindəyaşamasına və yaşadıqları icmaların onlarla kənaradamlar kimi rəftar etməsinə səbəb ola bilər. Əlilliyiolan uşaqların öz həmyaşıdları tərəfindən necərəftar görməsi ilə bağlı aparılan ilkin tədqiqatlarmüəyyən etmişdir ki, məktəbəqədər səviyyədəonlar bəzən digər uşaqların onların oyun oynamaqdamaraqlı olmadıqlarına və ya oyun oynaya vəqarşılıqlı ünsiyyət qura bilmədiklərinə inandıqları üçünbir dost və ya oyun yoldaşı kimi gözdən kənardaqalırlar. 4 Böyük Britaniyada əlilliyi olan uşaqlarınailələri arasında aparılan sorğu göstərmişdir ki,respondentlərdən 70 faizi yaşadıqları icmalardaəlilliyin qavrayış və qəbul olunma şəklinin zəif və yaqeyri-qənaətbəxş olduğunu düşünürlər və onlarındemək olar ki yarısı uşaq qayğı xidməti kimi yardımçıxidmətlərdən istifadə etməkdə çətinliklərlə üzləşiblər. 52007-ci ildə Böyük Britaniyada təhsillə bağlı xüsusiehtiyacları olan uşaqları cəlb etməklə keçiriləntədqiqata əsasən, sorğuda iştirak edənlərin 55 faiziməhz əlilliyə sahib olduqları üçün onlarla ədalətsizşəkildə rəftar edildiyini bildirib. 6 Madaqaskardakeçirilən bir tədqiqat müəyyən etmişdir ki, əlillikhaqqında məlumatsızlıq valideynlər arasındageniş yayılıb – və hətta valideyn assosiasiyalarınınprezidentləri arasında 48 faiz səhvən əlilliyin yoluxucuolduğuna inanıblarmış. 7 2009-cu ildə VyetnamınDa Nang şəhərindən verilən hesabatda bildirilir ki,cəmiyyət əlilliyi olan uşaqlar və onların ailələrinə qarşıümumilikdə tolerant münasibət göstərməyə başlasaİNKLÜZİYANIN ƏSASLARI11

da, stiqma və ayrı-seçkilik halları davam etmişdir.Əlilliyi olan uşaqların yeni ay ilinin gəlişini qeyd edənTet kimi bayramlarda cəmiyyət arasında görünməsiyaxşı tale üçün zərərli göstərici sayılırmış. 8Belə olduğu zaman heç də təəccüblü deyil ki, əlilliyiolan uşaqlar aşağı özünə-hörmət və təcrid olunmahisslərinə qarşı ən həssas qruplar arasında yeralırlar. Heç bir uşaq əlilliyinə görə tərif edilməməlidir.Hər bir uşaq özünəməxsusdur və ona bu şəkildəhörmət bəslənməlidir. Cəmiyyətlər inklüzivlikprinsiplərini mənimsədikləri və bu dəstəklərinihəyatda da nümayiş etdirdikləri zaman əlilliyi olanuşaqlar da digər uşaqlar kimi eyni hüquqlara malikola bilərlər. Cəmiyyətdə iştirakın, o cümlədən təhsil,mədəniyyət və istirahət-əyləncə seçimlərinin təminedilməsi hər bir uşağın sağlam fiziki və əqli inkişafıüçün əhəmiyyətli dərəcədə vacibdir. Ünsiyyət vəmütəhərriklik məqsədilə gündəlik fəaliyyətlərdəqarşılıqlı münasibəti asanlaşdırmaq və özünə-əminiştirakı təşviq etmək üçün müyəssərlik hər kəs üçünazad və əlçatan olmalıdır.Münasibətlərin dəyişilməsiİbtidai təhsilin tamamlanmasıilə bağlı təqribi hesablamalar51%61%İcmalar, mütəxəssislər, media və hökumətlərindaxilindəki münasibətlər dəyişmədikcə, əlilliyi olanuşaqların həyatında çox az şey dəyişəcək. Qüsurlarıntəbiəti və yaranma səbəbləri haqqında məlumatsızlıq,uşaqların görünməzliyi, onların potensial vəbacarıqlarının layiqincə qiymətləndirilməməsi vəbərabər imkanlar və rəftar qarşısındakı digər əngəllərbirlikdə əlilliyi olan uşaqların səssiz qalmasına vətəcrid olunmasına gətirib çıxarır. Uşaqların təqdimatverən əsas şəxslər kimi çıxış etdikləri kampaniyalarında daxil olduğu hökumət tərəfindən maliyyələşdirilənvə bütün vətəndaş cəmiyyəti tərəfdaşları tərəfindəndəstəklənən böyük ictimai kampaniyalar hüquqlarınhəyata keçirilməsi üçün bu maneələr haqdaməlumatlandıra, onlara qarşı çıxa və onları ifşa edəbilər. Bununla yanaşı, valideynlər və əlilliyi olan insanlarüçün nəzərdə tutulmuş təşkilatlar qəbul edilmə vəinklüziya üçün kampaniyaların keçirilməsində mərkəzirol oynaya bilər və tez-tez bunu edirlər də.Əlilliyin siyasi və sosial zəminə gətirilməsi qərarlarıqəbul edən və xidmətləri təmin edən tərəfləri məsələilə bağlı həssaslaşdırmağa, eləcə də ümumilikdəcəmiyyətə əlilliyin ‘insana xas ola biləcək bir hal’olduğunu göstərməyə yardım edə bilər. 9 Əlilliyi olanuşaqların cəlb edilməsinin önəmi qabardıla bilməz.Qərəzli düşüncə qarşılıqlı münasibət vasitəsiləeffektiv şəkildə azaldıla bilər və əlilliyi olan və olmayanuşaqları bir araya gətirən fəaliyyətlərin dahamüsbət münasibətlərin mənimsənilməsinə köməketdiyi müşahidə edilmişdir. 10 Sosial inteqrasiyanınhər kəsə faydası vardır. Buna əsasən, əgər icmalarbərabərsizlikləri azaltmaq istəyirsə, o zaman onlar buişə gələcək nəsil üçün inklüziv cəmiyyətin qurulmasıüçün ən uyğun şəxslər olan uşaqlardan başlamalıdırlar.Məsələn, inklüziv təhsil təcrübəsi yaşamış uşaqlarcəmiyyətin ən yaxşı müəllimləri ola bilərlər.42%53%Mənbə: Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının 51 ölkə üzrə keçirdiyi sorğular.Bu prosesdə inklüziv medianın da böyük rolu vardır.Belə ki, uşaqların istifadə etdiyi ədəbiyyata əlilliyiolan uşaqlar və böyüklər də daxil olduqda, bu onlarınailələr və ətraf qonşuluqların üzvləri olması ilə bağlımüsbət ismarışlar yayır. Bütün qrupların üzvlərinin,xüsusilə də irqinə, cinsiyyətinə, mənsubiyyətini vəya əlilliyinə görə ayrı-seçkiliyə məruz qala biləcəkşəxslərin uşaqlar üçün nəzərdə tutulan hekayələrəvə dərsliklərə daxil edilməsi çox əhəmiyyətlidir. Bu122013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

zaman, onların baş qəhrəmanlar kimi göstərilməsideyil, sadəcə olaraq orada var olan və iştirak edənobrazlar kimi qeyd edilməsi əsasdır. Kitablar, film vəmediadakı təsvir oyunları uşaqların sosial normalarhaqda öyrədilməsində böyük rol oynayır. Uşaqlarüçün əsas mediada qız xarakterlərinin təsvirininözündə gender iyerarxiyası və genderlə bağlı ənənəvigözləntilər kimi gizli anlayışlar daşıdığı kimi əlilliyiolan insanların da gündəlik həyatda olmaması, təhrifedilməsi və stereotipləşdirilməsi sosial mühitdəqərəzli düşüncələr yaradır və onları möhkəmləndirir,eləcə də cəmiyyətdə əlilliyi olan insanların rol və yerininlayiqincə qiymətləndirilməməsinə gətirib çıxarır.Oxşar şəkildə sosial fəaliyyətlərdə iştirak da əlilliyəqarşı müsbət baxışı artırır. Xüsusilə də idman ictimaimühitdəki bir çox qərəzli düşüncələrin öhdəsindəngəlməyə yardım etmişdir. Fiziki fəaliyyət hörmətinyüksəldilməsində güclü vasitə ola bilər – biruşağın cəsarət və dəstəyin az olması və ya adaptivavadanlığın məhdud sayda olması kimi iştiraketmənin qarşısında duran fiziki və psixoloji əngəlləridəf etməsini görmək çox ruhlandırıcı bir şeydir. Birtədqiqat zamanı fiziki cəhətdən fəal olan əlilliyi olanuşaqların öz əlilliyi olmayan yoldaşlarından dahabacarıqlı olması qeydə alınıb. 11Bununla belə, diqqət verilməlidir ki, fiziki baxımdanqəhrəmanlıq göstərən əlilliyi olan uşaqların dəyərliqəbul edildikləri və belə edə bilməyənlərin isə özləriniaşağı səviyyədə hiss etdikləri süni mühit yaranmasın.İdman həmçinin stiqmanın azaldılması üçün keçirilənkampaniyalar zamanı da faydalı olmuşdur. Əlilliyiolan idmançılar çox tez-tez əlilliyi olan insanların əntanınmış nümayəndələri kimi tanınırlar və onlardanbir çoxu fiziki və əqli qüsurları olan uşaqlar üçünrol modellərinə çevrilmək üçün Paraolimpiya vəXüsusi Olimpiya platformalarından istifadə edirlər.Bununla yanaşı, Bosniya və Herseqovina, LaosXalq Demokratik Respublikası, Malayziya və RusiyaFederasiyası təcrübələri göstərir ki, idman və əyləncəfəaliyyətlərinə müyəssərlik yalnız əlilliyi olan uşaqlarınbirbaşa faydasına işləmir, bu həm də onlarıncəmiyyət tərəfindən qiymətləndirilən fəaliyyətlərdədigər uşaqlarla birlikdə iştirak etdikləri üçün icmadakıduruşlarını yüksəltmələrinə kömək edir. 12Bu bacarıqla bağlıdırÇernoqoriyanın ‘It’s About Ability’ kampaniyası 2010-cu ilin sentyabr ayında başlamış və əlilliyi olan uşaqlarhaqqında ictimaiyyət arasındakı mövcud biliklərə, onlaraqarşı münasibət və təcrübələrə təsir göstərmişdir. Bukampaniya Çernoqoriya Hökumətindən Avropa İttifaqı,Avropa Şurası, Avropa Təhlükəsizlik və ƏməkdaşlıqTəşkilatı, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı qurumları,səfirliklər, əlilliyi olan uşaqların valideynlərininassosiasiyaları, print və elektron media, özəl sektor,yerli rəsmilər və əlilliyi olan və olmayan uşaqlaradək 100milli və beynəlxalq təşkilatlardan təşkil olunmuş genişkoalisiyanı bir araya gətirir. Kampaniyanın tətbiq etdiyistrategiyalardan biri əlilliyi olan uşaqları idmançılar,dostlar, musiqiçilər, rəqqaslar, tələbələr, qız və oğlanövladları, qardaş və bacılar kimi təsvir etməklə onlarınölkə miqyasında cəmiyyətin fəal üzvləri olduğunugöstərmək üçün elan lövhələrindən istifadə etməkdir.2011-ci ilin noyabr ayında kampaniyanın təsiriniqiymətləndirmək məqsədilə aparılan sorğununnəticələri, kampaniyanın əlilliyi olan uşaqları cəmiyyətinbərabər üzvləri kimi qəbul edən insanların sayında 18faiz artıma töhfə verdiyini göstərmişdir. Bununla yanaşı,əlilliyi olan uşaqlara qarşı davranışın və onlarla əlilliyiolmayan insanlar arasındakı ünsiyyətin də yaxşılaşdığımüşahidə edilmişdir.Əlilliyi olan uşaqların bütün öz həmyaşıdlarıilə birlikdə idman və əyləncə fəaliyyətlərindəiştirak etməyə cəsarətləndirilməsi münasibətlərindəyişilməsindən də çox daha önəmlidir. ƏŞHK-dəgöstərilən hüquqlardan və xüsusi tələblərdən biri üzvÖlkələri “əlilliyi olan uşaqların digər uşaqlarla birlikdə,məktəb sistemində keçilənlər də daxil olmaqla oyunlarda,əyləncə, asudə və idman fəaliyyətlərində iştiraketməyə bərabər çıxışını təmin etmələri yönündətəlimatlandırır.”Uşaqların və onların ailələrinindəstəklənməsiƏŞHK cəmiyyətin təbii bir hissəsi kimi ailənin rolunu,o cümlədən ailənin dəstəklənməsində Dövlətin rolunuqeyd edir. Konvensiyada bildirilir ki, “əlilliyi olanİNKLÜZİYANIN ƏSASLARI13

ƏŞHK-ə əsasən, əlilliyi olan uşaqlar və onların ailələriadekvat ərzaq, geyim və yaşayış yeri də daxil olmaqlaadekvat səviyyəli həyat standartına sahib olmaqhüququna malikdir. Əlilliyi olan uşaqlar və onlarıntərbiyəsi üçün məsuliyyət daşıyan şəxslər də gündəlikqayğı, möhlətli qayğı və özünə yardım qruplarınaçıxış kimi təminatlı və ya pulsuz dəstək xidmətləri ilətəmin edilməlidir.Əlilliyi olan uşaqlar və onların ailələri üçün sosialmüdafiə xüsusi önəm daşıyır, çünki bu ailələrinyaşamaq üçün xərcləri adətən daha yüksək olur vəonların pul qazanmaq imkanları olmur.8 yaşlı Marmane Haitinin Port-o-Prins şəhərində fəaliyyətgöstərən beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatı Médecins sansFrontières tərəfi ndən idarə edilən reabilitasiya mərkəzində çiyniüzərindən baxarkən. ©UNICEF/HQ2005-1970/LeMoyneşəxslər və onların ailə üzvləri ailələrin əlilliyi olanşəxslərin tam və bərabər hüquqlarına sahib olmasınatöhfə verə bilməsi üçün zəruri müdafiə və yardımlatəmin edilməlidirlər”. 13Əlilliyi olan bir uşağın hüquqlarının yerinə yetirilməsi– həmin uşağın cəmiyyət həyatına daxil edilməsi –erkən müdaxiləyə uyğun ev şəraitinin qurulmasındanbaşlayır. Bu uşağın təhsil və əyləncə-yaradıcılıqbaxımından yaşadığı müxtəlif mərhələlər boyuncaonun həyatının ilk günləri və həftələrindən başlayaraquşağa qarşı həvəsləndirmə, eləcə də valideynlərləvə tərbiyəçilərlə qarşılıqlı əlaqənin olmasını tələbedir. İnklüziya bütün yaş mərhələlərində vacib sayılır,lakin əlilliyi olan uşaqlara öz həmyaşıdları və dahageniş cəmiyyətlə əlaqə qurmaq imkanı nə qədər tezverilərsə, bunun bütün uşaqlara faydaları bir o qədərböyük olar.Əlilliyə görə ailələrin üzərinə düşən əlavə xərclərBöyük Britaniyada gəlir başına yüzdə 11-69,Avstraliyada yüzdə 29-37, İrlandiyada 20-37,Vyetnamda 9 və Bosniya və Herseqovinada 14arasında dəyişir. 14 Əlilliklə bağlı xərclərə tibbi müalicə,səyahət, reabilitasiya və ya qayğı xidməti yardımıkimi birbaşa xərclər, eləcə də valideynlər və ya ailəüzvlərinin işdən imtina etdikləri və ya bunu uşaq və yaəlilliyi olan uşağa qayğı ilə əvəzlədikləri vaxtlarda gəlirolmadığı zaman yaranan xərclər daxildir. 15Beynəlxalq Əmək Təşkilatının apardığı hesablamalaraəsasən az və orta gəlirli 10 ölkədə əlillikləbağlı iqtisadi xərclər ümumi daxili məhsulun 3-5faizini təşkil edir. 16 14 inkişaf etməkdə olan ölkə üzrəaparılan təhlil göstərmişdir ki, əlilliyi olan insanlarınyoxsulluq içində yaşamaq ehtimalı əlilliyi olmayaninsanlardan daha çoxdur. 17 Bu zaman əlilliyiolan şəxslərin təhsil, iş, yaşayış şəraiti və səhiyyəbaxımından daha aşağı rifaha sahib olmağa meylliolduqları müşahidə edilmişdir. Malavi və Uqandadaisə, əlilliyi olan ailə üzvlərinə sahib ev təsərrüfatlarınınoxşar, lakin əlilliyi olan ailə üzvləri olmayan evtəsərrüfatlarına nisbətən yoxsul olma ehtimalınındaha yüksək olduğu müəyyən edilmişdir. 18Ümumi götürdükdə əlilliyi olan ailə üzvlərinə sahibev təsərrüfatlarının digər ev təsərrüfatlarına nəzərəndaha aşağı gəlirləri olur və onların yoxsulluq həddininaltında yaşamaq riski daha yüksək olur. 19 İnkişafetməkdə olan ölkələrdə əlilliyi olan ailə üzvü və yaüzvlərinə sahib ev təsərrüfatları səhiyyə xidmətinəəhəmiyyətli dərəcədə daha çox pul sərf edirlər. 20 Bu142013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

isə o deməkdir ki, hətta texniki baxımdan yoxsulluqhəddinin üzərində olan, lakin əlilliyi olan ailə üzvü vəya üzvlərinə sahib ev təsərrüfatı əslində yoxsulluqhəddinin altında olan, ancaq əlilliyi olan ailə üzvünəsahib olmayan ev təsərrüfatının yaşayış standartınabərabər yaşayış standartına sahib ola bilər.Bariz şəkildə aydın olur ki, uşaqlıq dövründəki əlillikbir insanın həyat şanslarını azaldır. Əlilliyi olanuşaqlar daha yoxsul şəkildə yetişirlər, onların təhsilvə səhiyyə qayğı xidmətlərinə çıxışı daha az olurvə onlar ailə parçalanmaları və sui-istifadə də daxilolmaqla bir çox şərtə görə daha yoxsul olurlar.Ölkələr bunun nəticələrini və uşaq yoxsulluğu ilə bağlıartan riski nağd pul köçürmə proqramları kimi sosialmüdafiə təşəbbüsləri vasitəsilə aradan qaldıra bilər.Bu cür proqramlar idarə edilməsi, eləcə də valideynvə uşaqların xüsusi ehtiyaclarının qarşılanmasındaçevikliyi təmin etmə baxımından nisbətən dahaasandır. Bu proqramlar həm də valideyn və uşaqlarınqərar qəbul etmə hüquqlarına hörmətlə yanaşır.Nağd pul köçürmə proqramlarının uşaqlara faydalıolduğu müşahidə edilmişdir. 21 Bununla belə, buproqramların əlilliyi olan uşaqlar və onların tərbiyəsiilə məşğul olan şəxslər tərəfindən nə dərəcədəistifadə edildiyini və bunların onlar üçün nə dərəcədəfaydalı olduğunu qiymətləndirmək çətin ola bilər. 22Sayı gündən günə artmaqda olan az və orta gəlirliölkələr bu kimi geniş təşəbbüslərdən vəd verənnəticələr çıxararaq xüsusilə əlilliyi olan uşaqlar üçünnəzərdə tutulan nağd pul köçürmələrinin daxil olduğuünvanlı sosial müdafiə təşəbbüsləri başlatmışdır.Bunlara Banqladeş, Braziliya, Çili, Hindistan, Lesoto,Mozambik, Namibiya, Nepal, Cənubi Afrika, Türkiyə,Vyetnam və aralarında başqa ölkələrin də olduğuölkələr daxildir. Müavinətlərin növü və onlarınqəbul edilməsi üçün meyarlar çox fərqlidir. Bunlarınbəziləri uşağın sahib olduğu qüsurun kəskinliyindənasılıdır. Köçürmələrin uşaqların sağlamlıq, təhsilvə yaradıcılıq nailiyyətlərinə təsirinin çərçivəyəsalınmış qaydada monitorinqi və qiymətləndirməsininaparılması bu köçürmələrin öz məqsədinəçatdığından əmin olmaq üçün əsas olacaq.Hökumətlərin istifadə edə biləcəkləri digər alətbüdcənin əlilliyi nəzərə alaraq tərtib edilməsi olabilər. Məsələn, buna əsasən bütün uşaqların pulsuz,yüksək keyfiyyətli təhsil almasını təmin etməkAlbinizmi olan gənc oğlan Birləşmiş Tanzaniya Respublikasının Toshi qəsəbəsində yerləşən məktəbdə Brayl əlifbası oxuyarkən.©UNICEF/HQ2008-1786/PirozziİNKLÜZİYANIN ƏSASLARI15

öhdəliyi olan hökumət ilk öncə əlilliyi olan uşaqlarlabağlı xüsusi məqsədləri daxil edə və müəllimlərintəlimi, o cümlədən infrastrukturun və kurikulumlarınəlçatan olması, eləcə də yardımçı qurğuların alınaraquyğun şəkildə quraşdırılması kimi şeyləri əhatə etməkməqsədilə yetərli qaynaqların ayrılmasına çalışa bilər.Təhsil, səhiyyə qayğısı, hazırlıq (gündəlik həyatfəaliyyətlərini yerinə yetirmək üçün təlim və müalicə),reabilitasiya (qüsur qazanıldıqdan sonra funksiyanınyenidən bərpa edilməsinə yardımçı olan məhsul vəxidmətlər) və yaradıcılıq xidmətlərinə çıxış pulsuzolmaq şərti ilə effektiv şəkildə təmin edilməlidir. Buproses uşağın tam sosial inteqrasiyasını, eləcə dəmədəni və mənəvi inkişafı da daxil olmaqla fərdiinkişafını mümkün ola biləcək qədər tam şəkildədəstəkləyəcək şəkildə həyata keçirilməlidir. Bu cürtədbirlər UHK-nin əlilliyi olan hər bir uşağın “ləyaqətintəmin edildiyi və özünə inamın təşviq edildiyi,o cümlədən uşağın cəmiyyətdə fəal iştirakınınasanlaşdırıldığı mühitdə hərtərəfli və layiqli həyatasahib olması” ilə bağlı 23-cü maddəsində deyildiyikimi cəmiyyətə qatılma prosesini irəlilədə bilər. 23ƏŞHK-ə üzv olan İştirakçı ölkələr əlilliyi olan uşaqlaraqarşı ayrı-seçkiliyin aradan qaldırmasını və onlarıncəmiyyətə qatılmasını təmin etməyi prioritet kimiüzərilərinə götürüblər. Ölçülə bilən nəticələrə sahibhərtərəfli milli strategiyalar bütün uşaqların özhüquqlarını həyata keçirə bilmə ehtimalını daha dayüksəldəcək. Təlimdə və ya erkən müdaxiləyə qarşıicma əsaslı yanaşmalarda irəliləyişlər də daxil olmaqlabeynəlxalq əməkdaşlıq, məlumat mübadiləsi vətexniki yardımın təmin edilməsi bu məqsədləri dahada irəliyə götürə bilər. Əsas diqqəti uşaqlara yönəldəninkişaf yardım proqramları əlilliyi olan uşaqlarınvə onların ailələrinin ehtiyaclarını nəzərə almaqlaxüsusilə əlilliyi olan uşaqların müdafiəsi və təşviqiüçün nəzərdə tutulan sistemlərin zəif ola biləcəyiaşağı və orta gəlirli quruluşlara yardım edə bilər.Bir sıra hökumətlər və qeyri-hökumət müəssisələritərəfindən əlilliyi olan uşaqlar üçün xidmətlərgöstərilir. Ailə üzvlərini də cəlb etməklə çox sektorlumüvafiq koordinasiyanın tətbiq edilməsixidmətlərin təmin edilməsindəki boşluqların qarşısınıalmağa kömək edə bilər və bu uşaq böyüdükcəİcma əsaslı reabilitasiya Mənbə: Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı.162013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Rusiya Federasiyasının Nijni Novqorod şəhərində inklüziv uşaq bağçası. ©UNICEF/RUSS/2011/Kochinevavə həyat təcrübəsi artdıqca onun bacarıqları vəehtiyaclarındakı dəyişikliklərə uyğunlaşdırılmalıdır.İcma əsaslı reabilitasiyaİcma əsaslı reabilitasiya (İƏR) proqramları yerliicmalar tərəfindən hazırlanır və idarə edilir. İƏR-inməqsədi əlilliyi olan insanların reabilitasiya, eləcədə səhiyyə, təhsil və başqa yaşayış vasitələri kimidigər xidmətlərə və imkanlara bərabər şəkildə çıxışınıtəmin etməkdir. 1970-ci illərin sonu, 1980-ci illərinəvvəlində Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST)tərəfindən qurulmuş, 90-dan çox ölkədə tətbiq edilmişvə hal-hazırda müəssisələrdə və mütəxəssislərinəlində cəmlənən qayğıdan əlilliyi olan şəxslərinxüsusi ehtiyaclarının ciddi şəkildə öz fəal iştiraklarıvasitəsilə aradan qaldırılmasında icma əsaslı özünəinam, əməkdaşlıq və sahiblənməyə doğru hərəkataəsaslanan yanaşmanı təmsil edir. 24İƏR bir çox məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasındaeffektiv ola bilər. Kənd və yerli icmalarda yaşayanəlilliyi olan uşaqlar bir çox əlverişsizliklərlə mübarizəaparırlar: Onların əlilliyi var, onlar təcrid edilmiş qrupaməxsusdurlar və onlar ucqar yerlərdə yaşayırlar.Onlar onların inkişafını, müdafiəsini və cəmiyyəthəyatında iştirakını təmin edə biləcək xidmətlərəçox az və ya heç çıxışa sahib deyillər. 25 MeksikanınOaxaka şəhərində yerləşən Sosial Antropologiyaüzrə Tədqiqat və Orta Təhsil sonrası AraşdırmalarMərkəzi əlilliyi olan yerli uşaqlar, onların ailələri vəicma üçün İƏR-i nümunə olaraq tətbiq edir. UNICEFilə əməkdaşlıq çərçivəsində və dövlət rifah qurumuolan DİF - Oaxakanın maliyyə dəstəyi ilə SosialAntropologiya üzrə Tədqiqat və Orta Təhsil sonrasıAraşdırmalar Mərkəzi böyük sayda yerli əhalisi olanvə aşağı İnsan İnkişafı İndeks göstəricisinə sahibdörd ucqar kənd icmasında əlilliyi olan uşaqlarınəsas cəmiyyət həyatına qatılmasını sürətləndirməkməqsədilə İƏR-dən istifadə etmişdir. Bir həkim,peşəkar fizioterapevt, təlimçi və yerli dillərdə səlisdanışan iki icma işçisindən təşkil olunmuş komandalarayrı-seçkilik, inklüzivlik və uşaq hüquqlarıhaqqında icmalarda seminarlar keçmək məqsədiləİNKLÜZİYANIN ƏSASLARI17

təlimləndirilmiş və icmalara göndərilmişdi. Onlarəlilliyi olan uşaqların valideynləri arasında yerlidəstək şəbəkələrinin yaradılmasını təşviq etmiş vəuyğun olduqda tibbi müalicə və terapiya ilə bağlıistiqamətləndirmələr veriblər. 2007-2010-cü illəriəhatə edən üç illik müddətdə bu təşəbbüs öz ailələrivə icmaları tərəfindən qəbul edilən əlilliyi olan yerliuşaqların sayında artıma nail oldu. Layihənin digərfaydalı nəticələrinə sosial xidmətlərin təminatınıntəkmilləşdirilməsi, ictimai yerlərin müyəssərliyinitəmin etmək üçün əlil arabası üçün panduslarınhazırlanmasına icmanın rəhbərlik etməsi, dövlətvə federal xəstəxanaların layihə tərəfindənistiqamətləndirilən əlilliyi olan uşaqlar üçün pulsuzxidmətlər göstərməyə razılıq verməsi və əlilliyi olanyeni 32 uşağın əsas təhsil məktəblərinə daxil olmasıdaxildir. 27Yardımçı texnologiyaƏlillik növündən asılı olaraq uşağın bir sırayardımçı qurğulara və xidmətlərə ehtiyacı olabilər (növbəti səhifədə baxın). Bununla belə,Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının verdiyiməlumata əsasən bir çox aşağı və orta gəlirliölkələrdə yardımçı texnologiyaya ehtiyac duyaninsanların yalnız 5-15 faizi onu əldə edə bilir. 28Bunun səbəblərinə yaranan xərclər daxildir ki, buda xüsusilə yardımçı qurğuları onlar böyüdükcədəyişdirilməli və yenidən uyğunlaşdırılmalı olanuşaqların vəziyyətində maneçilik yaradır. 29 Çoxtez-tez böyüklərlə müqayisədə uşaqların yardımçıtexnologiyaya çıxış imkanı daha az olur. 30 Yardımçıtexnologiyanın təmin edilməsi və istifadəsi www.unicef.org/sowc2013 ünvanında yerləşdirilmişFokus məqalədə müzakirə edilir.Universal dizaynİnklüziv yanaşmalar paralel sistemlər yaratmaqəvəzinə hər kəs üçün hərtərəfli işgüzarlıq mühitiyaratmaq məqsədilə müyəssərlik konsepsiyasınaəsaslanır. Əgər əlilliyi olan uşaqların cəmiyyətdəiştirak etmək hüququnun həyata keçirilməsinəçalışırıqsa, o zaman onlar üçün müyəssər mühitintəmin edilməsi zəruridir. Məsələn, əgər əlilliyi olanLivandan olan 8 yaşlı uşaq Somalinin Mogadiscio əyalətində bomba partlayışı nəticəsində bir ayağını itirdikdən sonra qoltuqdəyənəklərindən istifadə edir. © UNICEF/HQ2011-2423/Grarup182013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Yardımçı texnologiya məhsullarıKateqoriyaMütəhərriklikGörməEşitməÜnsiyyətQavramaMəhsul nümunələri• Gəzmək üçün dəyənək, qoltuq dəyənəyi, gəzmək üçün çərçivə, əllə və enerji ilə idarə olunan əlil arabası, üç təkərlivelosiped• Süni ayaq və ya əl, şarnir qurğusu, əl yonqarı, əyriqıç çənbəri• Künc stulu, xüsusi oturacaq və ayaq üstə dayanmaq üçün çərçivə• Uyğunlaşdırılmış yemək komplekti və yemək bişirmə ləvazimatları, geyim çubuğu, duş oturacağı, tualet çərçivəsi və yeməkyedirən robot• Göz eynəkləri, böyüdücülər, kompüterlər üçün böyüdücü proqram• Ağ dəyənək, GPS əsaslı naviqasiya cihazı• Oxuma və yazma üçün Brayl sistemləri, kompüter üçün ekran oxuyucu, danışan kitab cihazı, səsyazan və oxuyan cihaz• Brayl şahmatı və səs buraxan daşlar• Qulaqcıq və eşitmə avadanlığı• Gücləndirilmiş telefon və səs alçaldıcı cihaz• Mətnlər, ünsiyyət lövhəsi, simvollar və ya şəkillərlə ünsiyyət kartları• Yazılan və ya sintetik nitqə sahib elektron ünsiyyət cihazı• Tapşırıq siyahıları, şəkil cədvəli və təqvim, şəkil əsaslı təlimatlar• Taymer, əllə və ya avtomatik çalışan xatırladıcı cihaz, uyğunlaşdırılmış tapşırıq siyahısı, cədvəllər, təqvimlər və səsyazanıolan ağıllı telefon• Uğyunlaşdırılmış oyuncaq və oyunlarMənbə: Standartlaşdırma üzrə Johan Borg adına Beynəlxalq Təşkilat; (2008),.uşaqlar təhsil alacaqsa, bütün məktəblərə çıxışınolması lazım gələcəkdir. Həmyaşıdları ilə birlikdətəhsil alan uşaqlar yaşadıqları icmaların faydalıüzvlərinə çevrilmək, eləcə də cəmiyyət həyatına inteqrasiyaetmək üçün daha yaxşı imkana sahib olur. 31Yeddi prinsip mövcuddur: bərabər istifadə; istifadədə çeviklik; sadə və intuitiv istifadə; gözə çarpanməlumat; səhvlərə qarşı tolerantlıq; fiziki baxımındanaşağı səy; nəhayət yanaşma və istifadə üçün ölçü vəboşluq.Müyəssərlik mühitin, məhsul və strukturunformalaşdırılmasına aid edilə bilər. Universaldizayn məhsullar və mühitlə bağlı şərtlərin yenidənuyğunlaşdırma və ya xüsusi dizayna ehtiyac duyulmadanbütün insanlar üçün mümkün qədər yüksəksəviyyədə əlçatan şəkildə hazırlanmasına deyilir. Buyanaşma əsas diqqəti yaşlarından, bacarıqlarındanvə vəziyyətlərindən asılı olmayaraq bütün insanlarüçün faydalı və işlək olan dizayn şəklinə verir.Universal dizaynın prinsipləri memarlar, məhsuldizaynerləri, mühəndislər və ətraf mühit üzrədizayn tədqiqatçıları tərəfindən hazırlanmışdır.Onlar dizayn prinsiplərinə kəsdirmə yoldan yanaşırvə dizayn prosesinə bələdçilik etmək və mövcudprosesləri qiymətləndirmək üçün istifadə edilə bilər.Gündəlik həyatda universal dizaynı bordyur kəsiklərivə ya səki pandusları, audio kitablar, Velcro kəmərlər,çəkilə bilən rəfləri olan kabinetlər, avtomatik açılanqapılar və aşağı mərtəbəli avtobuslarda görə bilərik.Müyəssərliyin yeni tikilən binalar və infrastrukturdatətbiq edilməsi kapitalın inkişaf dəyərinin 1 faizindənaz olmaqla çox cüzi ola bilər.32 Bununla belə,xüsusilə kiçik binalara olmaqla, inşası başa çatmışbinalara yeni dəyişikliklərin edilməsi ilkin dəyərin20 faizinədək daha böyük məsrəfin xərclənməsinəsəbəb ola bilər. Buna görə də, müyəssərliyin dizaynprosesinin erkən mərhələlərində olan layihələrdənəzərə alınması mənalı olar. İnkişafla bağlı layihələrinmaliyyələşdirilməsi zamanı müyəssərlik nəzərəalınmalıdır.İNKLÜZİYANIN ƏSASLARI19

PERSPEKTİVEşitmə qüsuru olan gəncinsanlar üçün dil əsasdırKrishneer SenWorld Deaf Leadership təqaüdçüsü,Ficinin Suva şəhərindən olanKrishneer Sen hal-hazırda BMT-ninGallaudet Universitetində informasiyatexnologiyaları sahəsi üzrə təhsilalır. 2012-ci ildə, o UNICEF-in Ficinümayəndəliyində təcrübə keçmişdir.İnformasiya və ünsiyyətvasitələrinə çıxış bir vətəndaşkimi öz hüquqlarını həyatakeçirmək üçün hər kəs üçünvacibdir. Məlumat toplamaq, özfikirlərini ifadə etmək və tələblərinisəsləndirmək imkanı olmadıqdatəhsil almaq, iş tapmaq və mülkifəaliyyətlərdə iştirak etmək qeyrimümkünolar.Mənim ölkəm olan Ficidə informasiyavə ünsiyyət vasitələrinə çıxışınadekvat səviyyədə olmamasıeşitmə qüsuru olan uşaqlarınüzləşdiyi ən böyük problemdir.Mənim hal-hazırda universitetdətəhsilini aldığım informasiya vəkommunikasiya texnologiyaları(İKT) bir nəsil bundan öncə sadəcəolaraq mümkün olmaya biləcəkimkanlarla təmin etməklə dünyamiqyasındakı eşitmə qüsuru olaninsanlara yardımçı olur. Mövcudolduğu yerlərdə İKT eşitmə qüsuruolan insanlara bir-birləri ilə ünsiyyətvə əlaqə qurmaq imkanı verir,eləcə də onların təcrid edilməsiniazaldır və onların siyasi, iqtisadi,sosial və mədəni həyatda iştirakıüçün yollar açır. Kənd yerlərindəyaşadıqları, kasıb olduqları vəya təhsili olmadığı, o cümlədənonlara uyğun cihazların mövcudolmadığı üçün çıxışı olmayanşəxslər məyusluq və təcrid edilməilə qarşılaşırlar.Mənim kimi eşitmə qüsuru olanFicililərin media, fövqəladəxidmətlər və hətta bəsit telefondanışıqlarına çıxışı məhduddur.Titrləri olan telefonlar kimiyardımçı texnologiyalarınyoxluğunda bizlər bizim üçündanışılanları şərh etmələri üçündigər insanlara etibar etməlivə ya mesajlaşma yoluna başvurmalıyıq. Bu vəziyyət əlilliyiolan insanlar üçün İKT və mediailə bağlı siyasət hökumətin öndəgələn prioritetinə çevrilmədikcədəyişməz olaraq qalacaq.Kar insanlar eşitmə qabiliyyətiolan insanlar kimi müvəffəqiyyətqazana və cəmiyyətə töhfə verəbilərlər. Onların bacarıqlarınıninkişaf etdirilməsi təhsil və dil iləbaşlayır. Çünki eşitmə qüsuruolan uşaqlar eşitmənin mövcudolduğu dünyada yetişirlər vəkeyfiyyətli təhsil bir mənalı olaraqikidilli təhsil mənasına gəlir. Ficidəeşitmə qüsuru olan uşaqlaraeşitmə qabiliyyəti olan Ficiliuşaqlara keçilən dillərlə yanaşı(İngilis, Fici və Hindistan dilləri)Fici İşarə Dili də öyrədilməlidirvə bu proses doğumdan etibarənbaşlamalıdır. İkidilli təhsileşitmə qüsuru olan uşaqların özqabiliyyətlərini inkişaf etdirməsinə,eləcə də eşitmə qabiliyyəti olaninsanların dillərindən istifadəetməklə ünsiyyət qurmasınayardım edir: İşarə dilində effektivşəkildə ünsiyyət qura bilən eşitməqüsurlu uşaqlar üçün İngilisdili kimi başqa dilləri öyrənmək202013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Biz televiziya proqramlarının titrlərlə verilməsini və ya şərh/tərcüməedilməsini təmin etməklə, eləcə də işarə dilindən istifadə edilənuşaq proqramları hazırlamaqla medianı eşitmə qüsuru olan uşaqlarüçün daha əlçatan etməliyik.asan olacaqdır. Mən ikidilliliyineşitmə qüsuru olan uşaqlarıncəmiyyətin bərabər üzvləri kimifəaliyyət göstərə bilmələri üçüntəhsilə çıxışını təmin edəcəyinəinanıram.Uşaq olarkən mən Fici TV-dəheç bir subtitr və ya işarə dilitərcüməçisi olmadan göstərilənmultfilm proqramlarına baxırdım.Mənim ailəm isə işarə diliniyaxşı bilmirdi. Daha sonramən müəyyən etdim ki, mənimİngilis dili ilə bağlı yaşadığımsıxıntının səbəbi mənə evdəsırf işarələrdən istifadəninöyrədilməməsi idi. Valideynləreşitmə qüsuru olan uşaqlarınünsiyyət qurma və informasiyayaçıxış qabiliyyətinin inkişafetdirilməsində müstəsna roloynayırlar; eşitmə qüsuru olanuşaqlarla ünsiyyət quran digərinsanlarla yanaşı onlar datəşəbbüs göstərərək gündəlikhəyatlarında, evdə və məktəbdəuşaqları ilə işarə dilindən istifadəedərək ünsiyyət qurmalıdır. Bizteleviziya proqramlarının titrlərləverilməsini və ya şərh/tərcüməedilməsini təmin etməklə, eləcədə işarə dilindən istifadə edilənuşaq proqramları hazırlamaqlamedianı eşitmə qüsuru olanuşaqlar üçün daha əlçatanetməliyik. Mən Fici İşarə Dilininxəbərlərdən multfilmlərə qədərbir çox proqramlarda istifadəedildiyini görmək istəyərdim.Televiziya ilə yanaşı sosialmedia da Fici və beynəlxalqmünasibətlər haqda biliklərinartması, o cümlədən əlilliyi olanşəxslər də daxil olmaqla, hərkəsin siyasi vəziyyətlə bağlıinformasiyaya çıxışının olmasınıvə seçkilər zamanı məlumatlışəkildə səs verməsini təminetmək üçün güclü vasitə olabilər.İKT-nin eşitmə qüsurlu uşaqlarüçün əlçatan olması onlarınsosial və emosional inkişafınısürətləndirə, eləcə də onlarınəsas təhsil məktəblərindəöyrənmələrinə və, beləliklədə gələcək iş həyatı üçünhazırlanmalarına kömək edə bilər.Mən xüsusi məktəbdə kompüterdərsi aldım və bu mənim həyatımıyaxşıya doğru dəyişdi: Mənindi təhsil aldığım GallaudetUniversiteti haqda elə İnternetdənöyrənmişdim.Təhsili inkişaf etdirməkləyanaşı İKT eşitmə qüsuruvə digər əlillikləri olan gəncinsanların öz hüquqları haqqındaöyrənmələrini və birlikdəbirləşərək bu hüquqların həyatakeçirilməsinə çalışmalarını təminedir. Beləliklə, fəallığı artırmaqlaİKT ümumilikdə əlilliyi olaninsanların cəmiyyətdəki mövqeyininyaxşılaşmasına və onlarıncəmiyyətdə fəal şəkildə iştiraketməsinə yardım edir.Eşitmə qüsuru olan insanlarıneşitmə qabiliyyəti olan insanlarlayardımçı texnologiyalar vasitəsiləazad şəkildə ünsiyyət qurduğunugörmək mənim xəyalımdır.Mən məzun olduqdan sonra,işarə dili tərcüməçiləri və videozənglərdən istifadə etməkləeşitmə qabiliyyəti olan və olmayaninsanlar arasında ünsiyyətiasanlaşdırmaq məqsədiləFicidə ünsiyyət texnologiyalarınıqura biləcəyim layihə həyatakeçirməyi planlaşdırıram. Məninsan hüquqları, imkanlarvə bərabərliyin təşviqi üçündaha öncə də bir neçə il üzvüolduğum Kar İnsanların FiciAssosiasiyasında çalışmağabaşlayacağam.Əgər hökumət kar insanlarınehtiyaclarını prioritet kiminəzərə almağı planlaşdırırsa, ozaman kar insanlar da bu işdəbizim faydamız üçün təşviqataparmalıdır. Kar insanlar arasındafəallığı artırmaq məqsədilə bizlərkar uşaqlara həm işarə dilindən,həm də onların yaşadıqlarıcəmiyyətdə eşitmə qabiliyyətiolan şəxslərin istifadə etdiyidillərdən istifadə etməyi öyrətməli,o cümlədən onların informasiyaəldə edə biləcəkləri, eşitməqabiliyyəti olan və olmayandigər insanlarla ünsiyyət qurabiləcəkləri texnologiyalara çıxışıgenişləndirmək üçün çalışmalıyıq.İNKLÜZİYANIN ƏSASLARI21

Eşitmə qüsuru olan müəllimə Uqandanın Qulu şəhərində eşitmə qüsuru olan uşaqlara dərs keçərkən. ©UNICEF/UGDA2012-00108/Sibilon

3-cü FƏSİLSAĞLAM TƏMƏLYaxşı səhiyyə, qidalanma və möhkəm təhsil: Bunlar birlikdəuşaqlar və onların valideynlərinin arzuladıqları və layiq olduqlarıhəyatın formalaşmasının təməlini təşkil edir.İnklüziv səhiyyəUşaq hüquqları Konvensiyası (UHK) və Əlilliyiolan Şəxslərin Hüquqları haqqında Konvensiyaya(ƏŞHK) əsasən bütün uşaqların ən yüksək səhiyyəstandartına müyəssər olma hüququ vardır. Bunaəsasən, əlilliyi olan uşaqlar körpəlik dövründəimmunlaşdırmadan uyğun qidalanma, uşağınxəstəlik və zədələrinin müalicəsi, cinsi və reproduktivsağlamlıqla bağlı məxfi məlumatın təmin edilməsi,eləcə də yetkinlik və erkən həddi-buluğ dövründəxidmətlərin göstərilməsinədək bütün qayğı xidmətispektrindən bərabər şəkildə istifadə hüququna sahibdir.Su, kanalizasiya və gigiyena kimi digər əsasxidmətlər də bərabər dərəcədə zəruri sayılır.Əlilliyi olan uşaqların həqiqətdə bu hüquqlarındandigər uşaqlarla bərabər şəkildə istifadəsinin təminedilməsi səhiyyəyə inklüziv yanaşmanın əsasməqsədini təşkil edir. Bu sosial bərabərlik və bütüninsanların sahib olduğu ləyaqətə hörmətlə yanaşmaqdeməkdir. Bu həmçinin gələcəyə qoyulmuşsərmayədir: Çünki digər uşaqlar kimi əlilliyi olanuşaqlar da gələcəyin yaşlı insanlarıdır. Öz cansağlıqları naminə, eləcə də bunun xoşbəxt uşaqlıqdövrünün formalaşdırılmasında oynadığı mühüm rolvə onların gələcək valideynlər olmaq yolunda sahibolduqları perspektivə verə biləcəyi təkan baxımındanəlilliyi olan uşaqların yaxşı səhiyyə xidmətinəehtiyacları vardır.İmmunlaşdırmaİmmunizasiyalar uşaqlıq dövründəki xəstəlik vəölüm hallarının azaldılması məqsədilə həyatakeçirilən qlobal səylərin ayrılmaz tərkib hissəsidir.Onlar, xüsusilə 5 yaşadək uşaqlar arasında olmaqla,xəstələnmə və ölüm hallarının azaldılması yönündəsahib olduğu güclü potensial baxımından ictimaisəhiyyə xidməti tərəfindən həyata keçirilən ən uğurluvə səmərəli müdaxilələrdən biri sayılır. Buna görədə, immunlaşdırma milli və beynəlxalq səviyyədəkisəhiyyə təşəbbüslərinin təməli olmuşdur. Bununverdiyi nəticələrdən biri daimi əzələ iflicinə səbəbola biləcək poliomielitin təsir dairəsinin 1988-ci ildəmüşahidə edilən 350,000 haldan 2012-ci ildə 221hala enməsi olmuşdur. 34Bununla belə, hələ xeyli görüləcək iş var. Məsələn,2008-ci ildə pneumococcal xəstəliyi, rotavirusmənşəli diarreya və B tipli Haemophilus influenzaesəbəbindən 5 yaşadək bir milyondan artıq uşaqhəyatını itirib. Peyvənd isə əslində bu qədər çoxsayda ölümün qarşısını ala bilər. 35Əlilliyi olan uşaqların immunlaşdırma təşəbbüslərinədaxil edilməsi yalnız etik bir hal deyil, bu həmçininictimai səhiyyə və bərabərlik üçün bir məcburiyyətdir.Universal əhatə olunma ilə bağlı qarşıya qoyulanməqsədlərə yalnız əlilliyi olan uşaqlar immunlaşdırmatəşəbbüslərinə daxil edildiyi zaman nail olmaq olar. 36İmmunlaşdırmanın əlilliyə səbəb olan xəstəliklərinqarşısının alınması üçün önəmli vasitə olması iləyanaşı, artıq əlilliyi olan uşağın da immunlaşdırmadankeçməsi heç də bundan az əhəmiyyətə sahib deyil.Təəssüf ki, onlar da digər uşaqlar kimi uşaqlıqdövründə yaranan xəstəliklərə qarşı eyni riskə sahibolsalar da, hələ də bir çox əlilliyi olan uşaq artırılmışSAĞLAM TƏMƏL23

immunlaşdırma təminatından faydalana bilmir.Əgər onlar immunlaşdırmaadan keçirilməsə və yayarımçıq immunlaşdırılsa, bu inkişaf dövrlərinin baştutmasındakı gecikmələr, qarşısı alına bilən ikincidərəcəli hallar və ən pis halda qarşısı alına bilənölüm halları ilə nəticələnə bilər. 37Əgər immunlaşdırmanı təşviq edən səylər əlilliyi olanuşaqları da nəzərə alsa, o zaman əlilliyi olan uşaqlarıimmunlaşdırma mühitinə daxil etmək olar. Əlilliyi olanuşaqların kampaniya plakatları və digər təşviq edicimateriallarda digər uşaqlarla yanaşı göstərilməsimaarifləndirməni artırmağa kömək edə bilər. Hərbir uşağın immunizasiya edilməsinin əhəmiyyəti iləbağlı geniş yayılmış anlayışın artırılması həm dəictimai səhiyyə kampaniyaları, vətəndaş cəmiyyəti vəəlilliyi olan insanlar üçün nəzərdə tutulmuş təşkilatlar,məktəblər və KİV vasitəsilə valideynlərin də əhatəedilməsini tələb edir.QidalanmaHesab edilir ki, dünya miqyasında 870 milyona yaxıninsan kifayət qədər qidalanmır. Onlar arasında beşyaşadək 165 milyon uşağın böyüməsində ləngiməninolduğu və ya onların xroniki zəif qidalanmasınınolduğu, 100 milyondan çox uşaqda isə çəki azlığıolduğu güman edilir. Qeyri-kafi miqdarda qida və yatərkibində müəyyən vitamin və mineralların (məsələn;yod, vitamin A, dəmir, sink) az olduğu yeməkkörpələri və uşaqları sonradan fiziki, hissiyyatla bağlıvə ya əqli əlillik hallarına gətirib çıxara biləcək xüsusihallara və ya bir çox infeksiyaya qarşı müdafiəsiz edəbilər. 38Hər il 250,000 və 500,000 arasında uşağın qarşısıuşaq başına bir neçə sendə başa gələn və ağız yoluilə qəbul edilən əlavə vasitəsilə alına bilən vitamin Açatışmazlığına görə görmə qabiliyyətini itirmə riski iləyaşadığı güman edilir 39 . Oxşar şəkildə eyni məbləğə- il ərzində adam başına beş sentə başa gələn duzunyodlaşdırılması da yodun təmin edilməsi və yodçatışmazlığı olan yerlərdə uşaqlarda əqli korlanmanınqarşısının alınması üçün ən səmərəli vasitələrdən birisayılır. 40 Bu kimi az məsrəf tələb edən tədbirlər yalnızəlilliyi olan uşaqlara deyil, həmçinin gərgin şərtlərdəyaşayan körpə və uşaqların tərbiyəsi üçün çalışananalara da yardımçı olur.Banqladeşdə ev tapşırığını yerinə yetirərkən. ©Broja Gopal Saha/İnkişaf dövründə Əlillik üzrə Mərkəz242013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Yaşa görə boy azlığı ilə müşahidə edilən erkən uşaqlıqdövründəki inkişaf ləngiməsi zəif qidalanma və diarreyanəticəsində baş verir. Çox ölkələr üzrə aparılmıştədqiqat göstərmişdir ki, diarreyanın həyatın ilk iki iliərzində baş verən hər epizodu inkişaf ləngiməsinətöhfə verir ki, 41 bunun da aşağı və orta gəlirli ölkələrdə5 yaşadək gənc uşaqların təqribən 28 faizinə təsiretdiyi təxmin edilir. 42 İnkişaf ləngiməsinin əqli vətəhsil nailiyyətləri baxımından zəiflik kimi nəticələriözünü uşaqlar çox gənc olduqları dövrdən başlayaraqgöstərməyə başlayır, lakin bunun onlara təsiri bütünhəyatları boyunca davam edir. Buna baxmayaraq,tətbiq edilən əsas səhiyyə təbirlərini təkmilləşdirməkməqsədi daşıyan icma əsaslı təşəbbüslərin gəncuşaqlar arasında inkişaf ləngiməsini azaltdığı müşahidəedilmişdir. 43Analarda zəif qidalanma uşaqlıq dövründə yarananbir çox qarşısı alına bilən əlillik hallarına səbəb olabilər. Aşağı və orta gəlirli ölkələrdə hamilə qadınlarıntəxminən 42 faizi anemik vəziyyətdədir və bu ölkələrdəiki qadın arasında birdən çoxu anemiyadan əziyyətgörür. 44 Anemiya həmçinin inkişaf etməkdə olanölkələrdə yaşayan məktəbəqədər yaşdakı uşaqlarınyarısından çoxuna da təsir edir. Bu dünya miqyasındaəlilliyin ən geniş yaranma səbəblərindən biri sayılır və,buna görə də ciddi qlobal ictimai səhiyyə problemi təşkiledir. 45 Uşaqlarını ana südü ilə qidalandıran analardazəif qidalanmanın olması əlilliyə səbəb ola biləcəkxəstəliklərin yaranma riskini yüksəltməklə zəif körpəsağlamlığına töhfə verə bilər. 46 Sağlam analar bəzi əlillikhallarının azaldılmasına kömək edə bilir və onlar özuşaqlarına onların ehtiyaclarına uyğun şəkildə qayğıgöstərmək baxımından daha hazırlıqlı olurlar.Zəif qidalanma əlilliyin səbəbi ola biləcəyi kimi onunnəticəsi də olar bilər. Əslində isə əlilliyi olan uşaqlaryüksək zəif qidalanma riski ilə yaşayırlar. Məsələn,dovşan dodaq qüsuru olan körpə ana südü ilə qidalanabilməyə və ya səmərəli şəkildə qida qəbul etməyəbilər. Serebral iflici olan uşaqlar isə çeynəmə və yaudmada çətinlik çəkə bilər. 47 Fibroz-kistoz kimi bəzihallar da qidanı udmağa mane ola bilər. Əlilliyi olanbəzi körpələr və uşaqlar sağlam çəkiyə sahib olmaqvə onu qorumaq üçün xüsusi qida rejiminə və ya dahaçox kalorisi olan qida qəbuluna ehtiyac duya bilərlər. 48Bununla belə, onlar icma əsaslı skrininq və qidalanmatəşəbbüslərindən kənarda qala bilərlər. Məktəbəgetməyən əlilliyi olan uşaqlar isə məktəb daxilindəaparılan qidalanma proqramlarından faydalana bilmir.Fiziki faktorlarla mövcud münasibətlərin birləşməsi uşaqqidalanmasına mənfi təsir göstərə bilər. Bəzi icmalardaanalar əlilliyi olan uşağı ana südü ilə qidalandırmağahəvəsləndirilməməyə bilər. Stiqma və ayrı-seçkilikəlilliyi olan uşağın daha az qidalandırılması, ona yeməkverilməməsi və ya onun əlilliyi olmayan bacı-qardaşlarıilə müqayisədə daha az qidalı yeməklə təmin edilməsiilə nəticələnə bilər. 49 Bununla yanaşı, bəzi fiziki və əqliəlillik növlərinin olduğu uşaqlar özlərini qidalandırmaqdaçətinlik çəkə, eləcə də yeməklərini yemək üçün əlavəvaxta və yardıma ehtiyac duya bilərlər. Bəzi hallardabelə güman edilir ki, əlilliklə əlaqədar olduğu zənnedilən pis səhhət və zəiflik məhz qidalanma problemləriilə bağlı ola bilər. 50Su, kanalizasiya və gigiyenaGeniş şəkildə qəbul edilir ki, inkişaf etməkdə olandünyada əlilliyi olan şəxslər içməli su və əsas kanalizasiyayaçıxış baxımından müntəzəm olaraq xüsusiçətinliklərlə üzləşirlər. Ola bilər ki, fiziki qüsurları olanuşaqlar bir yerdən su götürüb onu uzaq məsafəyəapara bilməsin; eləcə də bəziləri üçün su quyusudivarları və su kranları çox hündür ola bilər. Bununlayanaşı, tualet və ya yuyunma otağı qapıları idarə etməküçün çətin ola, su qabını doldurarkən onu qoymaqüçün yer mövcud olmaya, eləcə də tarazlığı qorumaqvə quyu, gölməçə və ya tualetin içinə düşməmək üçüntutunmaq məqsədilə heç bir şey olmaya da bilər. Uzunvə sürüşkən yollar, o cümlədən zəif işıqlandırma daəlilliyi olan uşaqların ayaqyolundan istifadə etməsiniməhdudlaşdırır.Əlilliyi olan şəxslər qarşısındakı əngəllər fiziki vədizayn məsələləri ilə məhdudlaşmır. Belə ki, əlilliyi olanuşaqlar məişət və ictimai qovşaqlardan istifadə edərkəntez-tez stiqma və ayrı-seçkilik halları ilə üzləşirlər.Tez-tez əksəriyyətin yanlışlıqla əlilliyi olan uşaqlarınsu qaynaqlarını korlayacağından və ya ayaqyolunukirlədəcəklərindən qorxması haqda məlumat verilir.Əlilliyi olan uşaqlar və ya yeniyetmələr, xüsusilə dəqızlar ev təsərrüfatının digər üzvlərinin istifadə etdiyiqovşaqlardan fərqli qovşaqları istifadə etməyə məcburedildikdə və yaxud həmin vasitələrdən fərqli vaxtlardaistifadə etməyə vadar edildikdə onlar zorlamaSAĞLAM TƏMƏL25

da daxil olmaqla müəyyən xoşagəlməz hadisələrvə fiziki hücumla üzləşmək riski yaşaya bilərlər. Bucür quruluşlarda əlilliyi olan uşağın su və kanalizasiyayaçıxışına mane olan problemlər mədəni, coğrafikontekstdən, eləcə də uşağın sahib olduğu əlilliknövündən asılı olaraq dəyişə bilər: Məsələn, fizikiqüsuru olan uşaq əl nasosu və ya həyətdə yerləşənayaqyolundan istifadə etməkdə böyük çətinliklər çəkəbilər; kar və əqli qüsuru olan uşaq isə fiziki baxımdanaz çətinlik yaşaya bilər, lakin o bu zaman sataşmavə sui-istifadə halları ilə üzləşə bilər. Bu isə buqovşaqların əlçatan olmamasına gətirib çıxarır.Əlilliyi olan uşaqlar əlçatan tualet qovşağına olanehtiyaclarına görə məktəbə getməyə bilərlər. Əlilliyiolan uşaqlar tez-tez bildirirlər ki, onlar, xüsusiləbaşqa bir adamdan yardım istəməli olduqları zaman,tualetə getmə sayını azaltmaq üçün daha az mayeqəbul etməyə və daha az yeməyə çalışırlar. Bu isəbu uşaqların zəif qidalana bilmə riskini yaradır. Bəziyerlərdə yeni su, kanalizasiya və gigiyena (SKG)qovşaqlarının hələ də hazırlanma mərhələsindəolması və bunların əlilliyi olan uşaqların adekvatşəkildə nəzərə alınmadan qurulması digər birnarahatçılığın yaranmasına səbəb verir. Əlilliyi olanşəxslər üçün az texnologiya və xərc tələb edənmüdaxilə vasitələri artmaqdadır. Yeni növ ayaqyollarını və istifadəsi asan su nasoslarını buna misalgöstərmək olar. Bu məlumat hələ SKG mütəxəssisləriarasında geniş şəkildə yayılmamaqla yanaşı SKGyanaşmaları və təcrübələrinə də daxil edilməyib. 51Cinsi və reproduktiv sağlamlıq və İİV/QİÇSFiziki, sensor, əqli və ya psixoloji əlilliyi olan uşaqlarvə ya gənc insanlar, demək olar ki, cinsi və reproduktivsağlamlıq və İİV/QİÇS proqramlarında tamamilədiqqətdən kənarda qalmışdır. Adətən yanlışlıqla onlarıncinsi baxımdan qeyri-fəal olduğu, onların narkotiklərvə alkoqoldan istifadə etmə ehtimalının olmadığı vəəlilliyi olmayan həmyaşıdları ilə müqayisədə onlarınsui-istifadə, zorakılıq və zorlama halları ilə üzləşməriskinin çox az olduğu və, buna görə də onların İİVinfeksiyasına yoluxma riskinin aşağı olduğu fərzedilir. 52 Nəticədə isə əlilliyi olan uşaqlar və gənclərinİİV-müsbət qazanma riskləri artmış olur.İİV-müsbətə sahib əlilliyi olan insanların əlilliyi olmayanhəmyaşıdlarına nəzərən müvafiq xidmətlərdənbəhrələnmə imkanı daha az olur. Müalicə, müayinəvə məsləhətxana mərkəzləri çox nadir hallardaonların ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmış olur və səhiyyəxidməti heyəti nadir hallarda əlilliyi olan uşaqlar vəyeniyetmələrə xidmət göstərmək üçün təlimdənkeçmiş olur. 53Serebral ifl ici olan 10 yaşlı Beatriz Braziliyada sabunköpüklərini üfürərkən. ©Andre Castro/2012/BraziliyaƏlilliyi olan bir çox gənc hətta öz bədənlərinin necəinkişaf etdiyi və dəyişdiyi haqda təməl məlumatlada təmin edilmir. Cinsi və reproduktiv sağlamlıq vəqarşılıqlı münasibətlərlə bağlı strukturlaşdırılmıştəhsil nadir hallarda kurikulumun bir hissəsini təşkiledir və, hətta bunun olduğu yerlərdə də əlilliyi olanuşaqlar bundan təcrid edilə bilir. Bu uşaqların birçoxuna sakit dayanmaları və sözə baxan olmalarıöyrədilib və onların fiziki təmasla bağlı sərhədlərinqoyulması haqda heç bir təcrübəsi yoxdur. 54 Beləliklə,sui-istifadə riski artır və bu hal özünü Cənubi Afrikadaaparılmış və eşitmə qabiliyyəti olmayan gənclərinİİV infeksiyasına yoluxma riskinin yüksək olduğunugöstərən tədqiqat tərəfindən də göz önünə qoyulur. 55262013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Erkən aşkarlanma və müdaxiləUşaqlar həyatlarının ilk üç ilində sürətlə inkişaf edirlər,buna görə də bu dövrdə aşkarlanma və müdaxiləxüsusi önəm daşıyır. İnkişafla bağlı skrininq (rentgen)uşaqlarda əlilliyin müəyyən edilməsi üçüneffektiv vasitədir.56 Bu immunlaşdırma səfərləri vəya böyümənin monitorinqi ilə bağlı ictimai səhiyyəmərkəzlərində aparılan müayinələr zamanı ilkin səhiyyəxidməti mühitlərində tətbiq edilə bilər. Skrininqinməqsədi risk qruplarına daxil olan uşaqları müəyyənetmək, onları lazım gələrsə əlavə qiymətləndirməyəvə müdaxilələrə istiqamətləndirmək, eləcə də onlarınailə üzvlərini əlilliklə bağlı ən zəruri məlumatlarlatəmin etməkdir. Skrininq görmə və eşitmə ilə bağlıyoxlamaları, o cümlədən uşaqların oturma, qalxma,iməkləmə, gəzmə, danışma və ya əşyaları tutma kimiinkişaf mərhələlərinə nəzərən qiymətləndirməsininaparılmasını əhatə edir.Yüksək gəlirli ölkələrdə səhiyyə xidməti sistemləriinkişafla bağlı çətinliklərin uşağın həyatında erkəndövrdə müəyyən edilərək idarə edilməsi məqsədiləçoxlu imkanlarla təmin edir. Bununla belə, gəncuşaqların inkişafını yaxşılaşdırmaq məqsədi daşıyanmüdaxilə növləri aşağı və orta gəlirli ölkələrdə artansürətdə yayılmaqdadır. Bunlara dəmir çatışmazlığınınmüalicəsi, tərbiyə verən şəxslərin təlimləndirilməsivə icma əsaslı reabilitasiyasının təmin edilməsi kimimüdaxilələr daxildir. 57Yüksək və aşağı gəlirli ölkələrdə aparılan sonaraşdırmalar göstərmişdir ki, diaqnozu yeni qoyulmuşepilepsiyası olan 70 faiz uşaq və yetkinlik yaşına çatmışşəxslər anti-epileptik dərmanlar vasitəsilə uğurlu şəkildəmüalicə edilə bilər (məsələn, onlarda baş verən tutmalartamamilə nəzarətdə saxlanılır). İki ildən beş ilədəkuğurlu müalicə dövründən sonra, uşaqların 70, yetkinlikyaşına çatan şəxslərin isə 60 faizində xəstəliyin yenidənbaş vermə ehtimalı olmadıqda bu dərmanlar dayandırılabilər. Bununla belə, aşağı gəliri olan ölkələrdəepilepsiyası olan insanların dörddə üçü ehtiyacları olanmüalicəni almırlar. 58 Müalicə mövcuddur – bunun effektivşəkildə yayılması isə adekvat səviyyədə deyil.Qüsurların aşkarlanması və müalicəsi tibbin ayrı birisahəsi deyil, əksinə bu ictimai səhiyyənin daxili aspektinitəşkil edir. Bununla belə, qərarları hazırlayan tərəflərvə tədqiqatçılar bir mənalı şəkildə bunları əlilliyi olaninsanlar üçün ictimai səhiyyənin yaxşılaşdırılması üçüncavab tədbirlərinə sahib qaynaqlar uğrunda rəqabətiçində olan ölçülər kimi səciyyələndirirlər. 59 Bu isə yalnızayrı-seçkilik və bərabərsizliyin davam etməsinə xidmətedir.Onlar və səhiyyə xidməti arasında duran ayrı-seçkilik vədigər əngəllərinin öhdəsindən gəlmiş əlilliyi olan uşaqlarhətta bundan sonra belə, onların istifadə etdiklərixidmətlərin aşağı keyfiyyətdə olduğunu müəyyənedə bilərlər. Uşaqların görüşlərinə yer verilməlidir ki,xidmət vasitələri və xidmətlər onların ehtiyaclarınıqarşılamaq üçün təkmilləşdirilsin. Buna əlavə olaraq,uşaqlarla çalışan səhiyyə işçiləri və digər mütəxəssisləruşaq inkişafı və uşaq əlilliyi ilə bağlı bir çox məsələlərhaqqında təhsillərini artırmaq, o cümlədən mümkünolduqda geniş ailələrin iştirakı ilə inteqrasiya edilmişxidmətlərin göstərilməsi üzrə təlimlərdən keçməküçün hazır dayanmalıdırlar. Beynəlxalq əməkdaşlıqəlilliyi olan və ya olma riskinə sahib uşaqların yüksəkkeyfiyyətli xidmətlərlə təmin edilməsində və bundanöncəki paraqrafda təsvir edilən qaynaqların ayrılmasıüçün tətbiq edilən rəqabət əsaslı yanaşmanındəyişilməsində mühüm rol oynaya bilər.İnklüziv təhsilTəhsil cəmiyyətdə tam iştiraka giriş qapısıdır. Butez-tez təcridə məruz qalan əlilliyi olan uşaqlar üçünçox vacibdir. Məktəbə getmənin bir çox faydasıuzun müddət boyunca toplanmaqla həyatın yetkinlikdövründə yaşayışı təmin edir, lakin onun bəzi faydalarıözünü dərhal göstərir. Məktəb həyatında iştirak etməkəlilliyi olan uşaqların onların inklüziyasına mane olanyanlış anlayışları düzəltməsinin önəmli yollarındanbiridir. Digər bir tərəfdən, bu uşaqlar məktəbə gedəbildikdə onların valideynləri və onların tərbiyələri iləməşğul olan şəxslər də yaşamaq üçün pul qazanmaqvə dincəlmək kimi digər fəaliyyətlərə də vaxt ayırabilər. Mahiyyət etibarilə bütün uşaqların təhsil almaqhüququ var. Nəticə etibarilə isə, onların tam vətəndaşlıqhüquqlarından istifadə etmək və əsasən uğurlu iş həyatıvasitəsilə cəmiyyətdə dəyər verilən rola sahib olmaqqabiliyyəti sarsıdılır.13 aşağı və orda gəlirli ölkədən toplanan ev təsərrüfatısorğu məlumatı göstərir ki, əlilliyi olmayan həmyaşıdlarıSAĞLAM TƏMƏL27

ilə müqayisədə 6-17 yaş arasındakı əlilliyi olanuşaqların məktəbə getmək ehtimalı əhəmiyyətlidərəcədə azdır.60 2004-cü ildə Malavidə aparılmıştədqiqat müəyyən etmişdir ki, əlilliyi olan uşağınhəyatı boyu məktəbdə iştirak etməmək ehtimalı əlilliyiolmayan uşağınkından iki dəfə çoxdur. Oxşar şəkildə,2008-ci ildə Birləşmiş Tanzaniya Respublikasındaaparılmış sorğuya əsasən ibtidai məktəbə getmişəlilliyi olan uşaqların təhsilin yuxarı pillələrinəyüksəlmə faizi əlilliyi olmayan uşaqlarınkının yalnızyarısına bərabər olub.61Əlilliyi olan uşaqların yaşadıqları icmalardakıyerli məktəblərə bərabər çıxışı təmin edilmədikcəhökumətlər universal ibtidai təhsilin əldə edilməsi iləbağlı Minilliyin İnkişaf Məqsədinə (MİM2), Əlilliyi olanŞəxslərin Hüquqları haqqında Konvensiyanın iştirakçıÖlkələri isə 24-cü Maddənin altındakı öhdəlikləriniyerinə yetirməyə nail ola bilməyəcəklər.62 UşaqHüquqları Konvensiyasının son monitorinqhesabatında etiraf edilir ki, “əlilliyi olan uşaqlarınöz təhsil hüquqlarını yerinə yetirməkdə üzləşdikləriçətinliklər ciddi olaraq qalır” və onlar “təhsil nöqteyinəzərdənən təcrid edilmiş və kənarda qalmış qruplararasında yer alır”.63Konvensiyaların inklüziv təhsil üçün ortaya güclüarqument qoymasına baxmayaraq, onlardanbəzən təcrid edilmiş təhsilin davam etdirilməsiniəsaslandırmaq üçün sui-istifadə də edilə bilər.Məsələn, xüsusi tipli internat məktəblərindəkiuşaqlara deyilə bilər ki, onlar orada təhsilə ‘daxiledilmək’ hüquqlarından istifadə edirlər – halbuki,bununla əslində onların öz ailələri ilə yaşamaq və özicmalarının bir hissəsi olmaq hüquqları pozulur.İnklüziv təhsil adi məktəb sistemi daxilində bütünuşaqların faydalı öyrənmə imkanları ilə təminedilməsini tələb edir. İdeal halda bu əlilliyi olanvə olmayan uşaqların yerli məktəbdə, ehtiyacduyulduqda əlavə və fərdi ehtiyaclara uyğun dəstəyintəmin edilməsi ilə, yaşa uyğun eyni dərslərdəiştirak etməsinə imkan verir. Bu pilləkənlər əvəzinəpandusların olduğu, qapı girəcəklərinin əlil arabalarıüçün kifayət qədər geniş olduğu fiziki şəraitinyaradılmasını, o cümlədən cəmiyyətdə var olabiləcək bütün insanları təmsil edən (yalnız əlilliyi olaninsanları deyil) və bütün uşaqların ehtiyaclarını əksetdirən uşaq yönümlü kurikulumun olmasını tələbedir. İnklüziv məktəbdə dərslər şagirdlərə onlarınbir-birləri ilə əməkdaşlıq edə biləcəkləri və rəqabətŞagirdlər Hindistanın Qərbi Benqaliya Ştatında Brayl əlifbasından riyaziyyat üçün istifadə etməyi öyrənərkən.© UNICEF/INDA2009-00026/Khemka282013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

aparmaqdan daha çox bir-birlərinə dəstək verəbiləcəkləri kiçik siniflərdə keçilir. Bu zaman əlilliyi olanuşaqlar nə sinifdə, nə nahar fasiləsində, nə də kioyun meydançasında təcrid edilmirlər.Ölkələrdə aparılan tədqiqatlar yoxsulluq və əlillikarasında güclü əlaqənin olduğunu göstərir64 – buisə öz növbəsində gender, səhiyyə və məşğulluqməsələləri ilə bağlıdır. Əlilliyi olan uşaqlar çox tez-tezözlərini yoxsulluq və təcrid edilmə prosesinin içindətapırlar: Belə ki, bu zaman qızlar öz bacı-qardaşlarınıntərbiyəsi ilə məşğul olan şəxslərə çevrilirlər və yabütün ailə stiqma ilə üzləşə bilir və bu da onların əlilliyiolan uşaqları haqqında məlumat verməyə və yaxudhəmin uşağı cəmiyyət arasına çıxarmağa çəkinməsinəgətirib çıxara bilər.65 Bütün bunlara baxmayaraq,təcrid olunan və kənarda qoyulan bu uşaqların təhsilalması yoxsulluğun azalmasına səbəb olur. 66Təhsilə inklüziv yanaşmalar 1994-cü ildə keçirilmişXüsusi Ehtiyacların Təhsili üzrə Dünya Konfransı 67və 2002-ci ildən başlayaraq əlilliyi olan şəxslərüçün təhsil hüququ ilə bağlı ‘Hamı üçün Təhsil’qlobal təşəbbüsü də daxil olmaqla dünya miqyasındaçoxsaylı dəstək almışdır. Təbii ki, bu yanaşmalaryalnız səlahiyyətli və ya yüksək gəlirli ölkələrüçün mövcud deyil. Əksinə, təhsildə inklüzivliyinnümunələrinə dünyanın bütün regionlarında rastgəlmək olar. Təcrid olunanların əhatə edilməsi üçünmövcud potensialı optimal səviyyəyə çatdırmaqməqsədilə bu cür təşəbbüslər universal dizaynprinsiplərini bütün təlim-tədris sistemlərində vəmühitlərində tətbiq etməlidir. Buna dair örnək www.unicef.org/sowc2013 ünvanında dərc edilmiş infoqrafikadagöstərilmişdir.Erkən dövrdən başlamaqİnklüzivliyə doğru ilk addımlar erkən illərdə evmühitində atılır. Əgər əlilliyi olan uşaqlar onlarınhüququ olan sevgi, sensor həvəsləndirmə, səhiyyəvə sosial inklüziya xidmətləri almırsa, o zamanonlar önəmli inkişaf mərhələlərini ötürə, beləliklə dəonların sahib olduqları potensial ədalətsiz şəkildəməhdudlaşa bilər. Bunun da onlar, eləcə də onlarınailələri və yaşadıqları icmalar üçün böyük sosial vəiqtisadi təsirləri ola bilər.Ashiraff əlilliyi olan insanların yerli təşkilatı və beynəlxalqtərəfdaşlar ona öz təhsil hüququnu həyata keçirməkdə yardımetdikdən sonra indi Toqoda dostları ilə oynayır.© UNICEF/Togo/2012/BrisnoƏlilliyi və ya inkişafındakı ləngimə erkən dövrdəmüəyyən edilmiş uşağın tam potensialına çatmasıüçün daha yaxşı imkanı olacaqdır. Erkən uşaqlıqdövründəki təhsil ictimai, özəl və ya icma əsaslıolmasından asılı olmayaraq uşağın fərdi ehtiyaclarınacavab verə biləcək şəkildə formalaşdırılmalıdır.Erkən uşaqlıq dövrü uşağın beyin gücünün 80 faizi3 yaşadək formalaşdığı, eləcə də doğumla ibtidaiməktəb arasındakı dövrün inkişafla bağlı təhsiliuşağın ehtiyaclarına uyğunlaşdırmağa imkan verdiyiüçün çox əhəmiyyətli sayılır. Tədqiqatlar göstərir ki,ən əlverişsiz şəraitdə yaşayan uşaqlar əksəriyyətüçün faydalı olmağa qadirdir. 69Erkən uşaqlıq dövründəki təhsil məktəbəqədərtəhsil və uşaq qayğı müəssisələri ilə yekunlaşmır– ev mühiti uşağın inkişafının stimullaşdırılması vəsürətləndirilməsində əsas rol oynayır. Banqladeş 70 ,Çin71, Hindistan 72 və Cənubi Afrikada 73 aparılantədqiqatlar göstərmişdir ki, ana və uşaq arasındakıqarşılıqlı əlaqənin yüksəldilməsi və inkişaf yönündəgörülən fəaliyyətlərin artırılması evdən sağlamlıqmərkəzinədək müxtəlif mühitlərdə gənc uşaqlardakıəqli inkişafa töhfə verir. 74(davamı 32-ci səhifədə)SAĞLAM TƏMƏL29

PERSPEKTİVMənim oğlum HanifMohammad AbsarMohammad Absar BanqladeşinMirershorai Əyalətindəki MaddhyamSonapahar kəndində yaşayır. Onunüç oğlu və üç qızı var və o, kiçikçay köşkünü idarə etməklə ailəsinədəstək verir.Mənim oğlum Hanifin 9 yaşı var vəo ikinci sinfə gedir. O, 4 yaşındaolarkən yıxılaraq zədə almışdı.Daha sonra, Hanif qızararaqşişən ayağındakı ağrılardanşikayət etməyə başladı. Biz onuChittagong adına Xəstəxanayaapardıq. Həkimlər Hanifin ayağınıxilas etməyə çalışdılar, lakin onunayağı infeksiya ilə ciddi şəkildəyoluxmuşdu və nəticədə onuamputasiya etməyə qərar verdilər.Hanif ayağını itirdikdən sonradigər uşaqlar ona əziyyət verməyəbaşladılar: Onlar onu ‘topal’ vəyaxud ‘ayaqsız axsaq’ şəklindəçağırır, o cümlədən Hanif onlarlaoynamağa çalışanda onu yerəitələyirdilər. Onlar həmçinin Hanifinəqli qüsurdan əziyyət çəkənqardaşına da sataşırdılar. Buməni çox məyus edirdi və həyatyoldaşımı da çox əsəbiləşdirirdi.Hanifə gəldikdə isə, o artıq çöləbelə çıxmağa çox həvəssizolmuşdu. O çarəsiz vəziyyətdə idi.Bu vəziyyət Poor CommunityAdvancement adlı qeyri-hökuməttəşkilatının (OPCA) bizimyaşadığımız ərazidə əlillik haqqındaməlumatlılığı artırmaq və insanlarınxüsusi ehtiyacları olan şəxslərəmüsbət yanaşmasını təşviq etməkməqsədilə görüşlər keçirməyəbaşlaması ilə yaxşılaşmağabaşladı.Bir gün OPCA-nı təmsil edənreabilitasiya işçisi bir ibtidaitəhsil müəllimi ilə birlikdə bizimevə gəldi. Onlar bizi Hanifiməktəbə göndərməyimiz üçünhəvəsləndirdilər. Yerli ibtidai təhsilməktəbi bizim evdən bir kilometruzaqda olduğu üçün mən hər səhəroğlumu məktəbə aparmalı olurdum.Günün sonunda onu evə aparmaqüçün orada olmaq məqsədiləməktəbin yaxınlığında kiçik birmağaza işlətməyə başladım.İlk başda Hanif məktəbdə çoxəziyyət çəkirdi. Qonşuluqdakı digərhəmyaşıdları kimi sinif yoldaşları daona sataşır və adlar qoyurdular.Bir gün reabilitasiyanın işçisi bizəməlumat verdi ki, Dəkkədə yerləşənmilli qeyri-hökumət təşkilatı İnkişafzamanı Əlillik Mərkəzi (İƏM)mənim oğlumu süni ayaqla təminedə bilər. Beləliklə, biz paytaxtagetdik və orada Hanifə protezəuyğunlaşa bilməsi üçün bir neçəgün təlim verildi. Ona həmçininbir cüt qoltuqağacı verildi. Onungövdəsi çox kiçikdir və bu halona pilləkənləri çıxmasında bir azçətinlik yaradır. Bundan başqa,Hanif artıq demək olar ki hər şeyiözü edə bilir.O ilk dəfə yeni ayağından istifadəetməyə başlayanda insanlardiqqətlə ona baxırdılar – onunyenidən gəzdiyini görmək hamıüçün çox təəccübləndirici idi.Qonşularımızdan bəziləri sadəcəolaraq protezi görmək üçün bizəbaş çəkirdi.İndi mənim həmin oğlumyenidən gəzə və bütün növfəaliyyətlərdə iştirak edə bilir,digər uşaqlar da artıq ona adqoymurlar. Artıq Hanifi məktəbəmənim aparmağıma ehtiyacyoxdur – o özü gəzərək gedir vəsinif yoldaşları onunla birlikdəgəzməyə can atırlar. Ən önəmlisiisə odur ki, Hanif artıq dahaxoşbəxt və inamlıdır. Onun süniayağı ona azad olmağa imkanverir və o, artıq özünü digəruşaqların yanında dəyərsiz hissetmir. O, indi dərslərində də dahayaxşı nailiyyətlər qazanır və özhəmyaşıdları ilə birlikdə kriket302013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Hanifə baxın və siz görəcəksiniz ki, müvafiq dəstək vəhəvəsləndirmə ilə əlilliyi olan insanlar cəmiyyətdə effektiv olabilərlər.və futbol kimi idman növləri iləməşğul ola bilir.Reabilitasiya mərkəzinin işçisiəlilliklə bağlı məlumatlılığınartırılması və inklüziv təhsilinönəmi ilə əlaqədar görüşlərkeçirmək məqsədilə bir neçədəfə Hanifin oxuduğu məktəbəgəlib. İndi Hanifin ətrafı əlilliyəqarşı əvvəlkindən daha dostmünasibət göstərir. Məsələn, Hanifpilləkənləri çıxmaqda çətinlik çəkirvə bir dəfə onun dərslərindənbirinin cədvəldə yuxarı mərtəbədəkeçilməsi nəzərdə tutulmuşdu,direktor isə Hanifin də o dərsdəiştirak edə bilməsi üçün dərsinaşağı mərtəbədə keçilməsinərazılıq vermişdi.bizim evə gəlir və problemi aradanqaldırırlar. Hanif böyüdükcəonlar onun süni ayağını dauyğunlaşdırdılar.Hanif həmçinin bizim rayon üzrəSosial Xidmətlər İdarəsindənhər ay 300 Banqladeş takasıməbləğində təqaüd alır. Mənonu təqaüdünü alması üçün yerlibanka aparıram. Təhsilinə aravermədən davam etməsi üçünHanifin əlavə yardıma ehtiyacıolacaq.Hər şeydən öncə mən oğlumunyaxşı təhsil almasını istəyirəm.Təhsil onu zənginləşdirəcək vəona özü üçün hərtərəfli həyatqurmasında yardımçı olacaqdır.Mən çox gəzməyinə və ayaq üstədayanmasına ehtiyac duyulmamasıüçün Hanif üçün ən yaxşı işinoturaq iş olduğunu düşünürəm.Ola bilsin ki, o elə İƏM kimi əlillikdostu mühitinə sahib bir təşkilatdaçalışsın. Mən orada əlilliyi olanşəxslərin çalışdığını görmüşəm.Bu cür mühiti olan iş yeri oğlumasahib olduğu potensialın ən yüksəksəviyyəsində işləməyə yardımçıola, eyni zamanda onu şərəflibir vəzifə ilə təmin edə bilər. O,digərləri üçün örnək ola bilər:Hanifə baxın və siz görəcəksiniz ki,müvafiq dəstək və həvəsləndirməilə əlilliyi olan insanlar cəmiyyətdəeffektiv ola bilərlər.Məktəbdə olarkən Hanif rəsmlərçəkməyi sevir. Məktəbdən kənardavə tənəffüs zamanı, o futboloynamağı sevir. O, böyüdükdəonun rol modelləri və həm dəmüəllimləri olan cənab Arup vəcənab Shapan kimi müəllim olmaqistəyir. Onlar Hanifi çox sevirlərvə ona bacardıqları şəkildədəstək verirlər. Ailəmiz kasıbolduğu üçün oğlumun süni ayağıvə bununla bağlı digər xərclərManusher Jonno Fondu tərəfindənmaliyyələşdirilən Əlilliyi olanŞəxslər üçün Hüquqların Təşviqilayihəsi vasitəsilə İƏM tərəfindənqarşılanıb. Əgər Hanifin protezi iləbağlı hər hansı bir problemi varsa,reabilitasiya mərkəzinin işçiləriHanif dərsdə iştirak edərkən. © İnkişaf zamanı Əlillik MərkəziSAĞLAM TƏMƏL31

(29-cü səhifənin davamı)Əlilliyi olan uşaqlarla bağlı köhnə düşüncələr vəaşağı ümidlər erkən uşaqlıq dövrü üçün əngəlyaratmamalıdır. Məlumdur ki, həyatlarının erkəndövrlərindən ailə və cəmiyyət dəstəyi almaqla əlilliyiolan uşaqlar məktəb illərinin əsas hissəsini başa vurmaqvə özlərini yetişkənlik dövrünə hazırlamaq üçündaha yaxşı imkanlara sahib olur.Müəllimlərlə aparılan işMüəllimlər bəlkə də uşağın öyrənmə prosesində əsaselementdir, buna görə də onların inklüziv təhsil haqdaaydın anlayışa sahib olması və bütün uşaqlara qarşıgüclü öhdəliyinin olması çox vacibdir.Bununla belə, çox tez-tez müəllimlər adi məktəblərəgələn əlilliyi olan uşaqların öyrədilməsi üçün müvafiqhazırlığa və dəstək vermə qabiliyyətinə sahib olmurlar.Bu isə bir çox ölkələrdə müəllimlərin əlilliyi olanuşaqların onların siniflərinə qatılmasına dəstəkverməkdə istəkli olmamaları ilə bağlıdır. 75 Məsələn,İsraildə xüsusi təhsil üzrə gələcəyin müəllimləriarasında aparılan tədqiqat müəyyən etmişdir ki,onlar əlilliyi olan şəxslərlə bağlı heç də faydalısayılmayan qərəzli fikirlərə sahib olub və bəziləriəlilliyin növləri arasında ayrı-seçkilik ediblər. Əlilliyiolan uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş qaynaqların əsasinklüziv təhsil sistemindən daha çox ayrı-ayrı xüsusiməktəblərə ayrılma tendensiyası mövcuddur. 76 Buisə çox məsrəf tələb edən və əlverişsiz yanaşmadır:Bolqarıstanda xüsusi təhsil məktəbində təhsil olanuşaq başına ayrılan məbləğ adi məktəbdə təhsil alanuşağa ayrılan məbləğdən üç dəfəyə qədər çox olabilər 77 .22 Avropa ölkəsində əqli əlilliyi olan uşaqlarınvəziyyəti üzrə aparılmış təhlil adi müəllimlərin əlilliyiolan uşaqlarla işləmək üçün adekvat səviyyədətəlimə sahib olmamasını əsas narahatçılıq kimi qeydetmişdir. Bir çox hallarda, bu cür uşaqlar sertifikatlımüəllimlərdən daha çox dəstək personalı tərəfindənöyrədilir. Müəllimlərin hazırlıq təlimindən keçməsiinklüzivliyə qarşı öhdəliyin möhkəmləndirilməsindəeffektiv olmuşdur. 2003-cü ildə aparılmış tədqiqatmüəyyən etmişdir ki, əlillik üzrə kurslardan keçmişməktəb direktorları daha inklüziv fikirlər ifadə etməyəbaşlamışdır. Mövcud münasibətlərin dəyişməsiisə şagirdlərə xeyrinədir: İnklüzivliklə bağlı müsbətbaxışların mövcud olması xüsusi ehtiyaclarıolan tələbələr üçün daha az məhdudlaşdırıcıyerləşdirmələrin olması deməkdir. 78 2001-ci ildəhəyata keçirilmiş başqa tədqiqata əsasən müəllimliküzrə təhsil olan insanlar üçün inklüzivlik üzrə keçirilənkurs onların münasibətlərinin dəyişməsində effektivolmuş və beləliklə də onlar əlilliyi olan uşaqlarıöz siniflərinə daxil etməyə üstünlük verməyəbaşlamışdır. 79Bununla bağlı ən böyük imkan isə hələ özpeşələrində yeni olan müəllimlərin arasında mövcudolur. Belə ki, Çin, Kipr, Hindistan, İran, KoreyaRespublikası, Fələstin, Birləşmiş Ərəb Əmirliklərivə Zimbabve kimi müxtəlif ölkələrdə aparılmışsistemli təhlilə əsasən ümumi təhsil təcrübəsi dahaaz olan müəllimlər uzun müddətdir xidmət göstərənmüəllimlərə nəzərən daha müsbət münasibətə sahibolub. Bununla yanaşı, inklüziv təhsil üzrə təlimdənkeçmiş müəllimlər heç bir təlimdən keçməmişmüəllimlərlə müqayisədə daha müsbət münasibətəsahib olmuş və ən çox müsbət münasibətə sahibmüəllimlər inklüzivliklə bağlı həqiqi təcrübəsi olanmüəllimlər olmuşdur. 80Bununla belə, hazırlıq təlimləri çox nadir hallardamüəllimləri inklüziv təhsil vermək üçün hazırlayır.Təlimlər mövcud olduqda isə onların keyfiyyəti fərqliolur. Bır çox sayda alət dəstinin mövcud olmasınabaxmayaraq, bunlar heç də hər zaman xüsusikontekstə aid edilmir və buna görə də tez-tez xaricikonsepsiyalardan ibarət olur. Qrup təlimi buna birörnəkdir. Bunun şagirdlərin ənənəvi siniflərdədavranış şəklinə zidd olmasına görə müəllimlər qruplardaotuzdurulmuş əlilliyi olan və olmayan uşaqlarınşəkillərini gördükləri zaman buna mənfi reaksiyavermişlər. 81Digər çətinlik isə tədris heyəti arasında müxtəlifliyinistənilən səviyyədə olmaması ilə bağlıdır. Belə ki,əlilliyi olan müəllimlərə çox az rast gəlinir və bəzistrukturlarda əlilliyi olan yetkin insanların müəllimlərkimi ixtisaslaşması üçün xeyli maneələr mövcuddur.Məsələn, Kambocada qanunda deyilir ki, müəllimlərin“əlilliyi olmamalıdır.” 82322013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Vətəndaş cəmiyyəti ilə aparılan tərəfdaşlıqlarmüəllimlərin hazırlığını və müxtəlifliyini artırmaqməqsədilə həvəsləndirici nümunələrlə təmin edir.Banqladeşdə fəaliyyət göstərən və qeyri-hökuməttəşkilatı (QHT) olan İnkişaf zamanı Əlillik Mərkəzi(İƏM) hər bir məktəbdən bir müəllimə təlim keçməkləməktəb semestrləri zamanı eyni vaxtda 20 məktəbüçün 10 günlük təlim sessiyaları keçən bir qrupinklüziv təhsil təlimçilərini işə götürür. 83 İƏM-nin birneçə təlimçisinin görmə qüsuru və ya digər əlillikhalları var, beləliklə onlar əlilliyi olan və olmayanşagird və müəllimlər üçün önəmli rol modelləri təşkiledirlər. Mozambikdə Ajuda de Desenvolvimentode Povo para Povo adlı QHT əlilliyi olan uşaqlarlaişləmələri üçün şagird müəllimlərə və ayrı şəkildəəlilliyi olan şagird müəllimlərə təlim keçməsi üçünəlilliyi olan insanların milli təşkilatı sayılan ADEMO iləyaxından əməkdaşlıq etmişdir. 84Müəllimlər adətən təklikdə çalışmağa meylli olurlar,bu isə adətən onların sinifdə dəstəklənmədiyi vəyuxarıdan təyin edilən az əhatəli tədris proqramınıtamamlamaq üçün təzyiq altında olduqları mənasınagəlir. İnklüziv təhsil məktəbin təşkilatlanmasına, kurikulumunhazırlanmasına və şagird nailiyyətlərininqiymətləndirilməsinə çevik yanaşmanın olmasınıtələb edir. Bu cür çeviklik müxtəlif təlim üsullarınınmənimsənilməsi məqsədilə diqqəti müəllimyönümlülükdən uşaq yönümlülüyə yönəldən dahainklüziv pedaqogikanın formalaşmasına imkan verəbilər.Valideynlərin, icmaların və uşaqların cəlbedilməsiƏsas diqqəti yalnız sinif fəaliyyətlərinə yönəldəninklüziv təhsil proqramları inklüziv təhsilə töhfəvermək və əlilliyi olan uşaqların ayrı otaqlara həbsedilməsi kimi pozuntuların qarşısını almaq üçünvalideynlərin potensialından faydalanmaq imkanındanistifadə etmir.Valideynlər əlçatan nəqliyyatın təmin edilməsindənməlumatlılığın artırılmasına, uşaqların müvafiqavadanlıq və yardım xidmətlərinə çıxışını təminetmək üçün vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları vəsəhiyyə sektoru, eləcə də yoxsulluğu azaltmaqməqsədilə qrantlar və kredit sistemlərinə çıxışınolması üçün sosial sektor ilə əlaqələr qurmağadəkbir çox işdə rol oynaya bilər. Məsələn, Vyetnamdaİcma İdarəetmə Komitələri təşviqat və yerli təlimlərintəşkil edilməsində iştirak edərək yardımçı vasitələrin,maliyyə yardımının təmin edilməsinə və əlçatanmühitin yaradılmasına nail olmuşdur. 87 Bu zaman(davamı 36-ci səhifədə)Müəllimlərin, xüsusilə sensor və əqli qüsurları olanuşaqlar daxil olmaqla, əlilliyi olan uşaqlarla dahaböyük iş səriştəsi və təcrübəsi olan həmkarlarınınmütəxəssis yardımından faydalana bilmə imkanıolmalıdır. Məsələn, mütəxəssis həmkarlarıonlara Brayl əlifbasından və ya kompüter əsaslıtəlimatlardan istifadə ilə bağlı məsləhət verə bilər. 85Hətta bu cür səyyar mütəxəssis müəllimlər beləSub-Saxara Afrikası kimi aşağı gəliri olan ərazilərdəsay baxımından az olar bilərlər. 86 Bu isə beynəlxalqsəviyyədəki maliyyə və texniki yardım təchizatçılarınayerli səviyyəyə müvafiq yardımın göstərilməsiimkanını verir.Oğlanlar Qvineyanın Konakri şəhərində yerləşən NimbaMərkəzində futbol oynayarkən. Mərkəz fi ziki əlilliyi olaninsanlar üçün təlimlər keçir. © UNICEF/HQ2010-1196/AsselinSAĞLAM TƏMƏL33

PERSPEKTİVYeni normalClaire HalfordClaire Halford öz yoldaşı və iki uşağıilə birlikdə Avstraliyanın Melburnşəhərində yaşayır. O, oğlu Oveningündəlik tərbiyəçisinə çevrilmədənöncə moda və vizual incəsənətsahəsində işləyib.Hər kəs uşaq gözləyəndə sağlamkörpənin dünyaya gəlməsiniarzulayır. İnsanlar onlardan “Sizinnəyiniz olacaq?” deyə soruşduqdauşaq gözləyən analar və atalar“Sağlam olduğu müddətcə nəolacağına etiraz etmirik” cavabınıverirlər.Mən dünyaya gətirdiyim ilk oğlumolan Ovenin üç aylıq dövrünüxatırlayıram: Mən mamaçayademişdim ki, mən artıq siqaretçəkməyi və içki qəbul etməyidayandırmışam, artıq sağlamqidalanıram, qədərində idmanlaməşğul oluram və uşaq daşıdığımagörə özümü çox yaxşı hiss edirəm.O isə arxayın şəkildə “Bu əladırki” dedi. “Axı peşəkar tibbi xidmətsahəsində birinci dünya ölkəsindəsağlam qadında nə doğru getməyəbilərdi ki?” Lakin təxminən altıaydan sonra mən nəyin doğrugetmədiyini dəqiq şəkildəöyrənəcəkdim.Mənim oğlumun doğuşu, sözün əslmənasında inanılmaz dərəcədətravmatik olmuşdu. Nəhayət odünyaya gələndə heç nəfəs alabilmirdi. Onun beyninə oksigençatmırdı. O, yenidən həyataqaytarılır və ona hava verilirdi.O, iki həftə ərzində intensiv vəxüsusi qayğı nəzarəti arasındaqaldı. Onda ilk tutma o dünyayagəldikdən 1 gün sonra başvermişdə. O, 2 yaşına gələnədəkbiz hər gün epilepsiyaya iləüzləşirdik.5 aylıq olarkən oğluma serebral iflic(Sİ) diaqnozu qoyuldu. Serebraliflic doğuz zamanı və ya uşaqlıqdövründə utero nahiyəsində başverən beyin zədələnməsini təsviredən geniş yayılmış termindir.Avstraliyada Sİ uşaqlıq dövründəyaranan fiziki əlilliyin ən böyükyaranma səbəbidir və bu əlillik növüzəngin və ya yoxsul olmasındanasılı olmayaraq dünyanın bütünölkələrindəki uşaqlara təsir edir.Bu hal əsasən hərəkət və əzələmüvazinətinə təsir edir. Ovenin ağırSİ-i var: O otura,fırlana, gəzə və yadanışa bilmir.Onun diaqnozunun qoyulmasındansonra, demək olar ki, hər həftəhəkimlərlə yazışmalar aparırdıq.‘Spazmatik quadriplegic’, ‘kortikalgörmə qüsüru’ və ‘qlobal inkişafdanqalmış’ kimi bizə tamamilə yadolan tibbi terminlərin istifadəolunduğu ilkin məktublar qorxuncreallıqları göz önünə qoydu. Bizimapardığımız bütün onlayn axtarışlarnəticəsində ‘zəif proqnoz’ çıxırdı.Həmin günlərdə, bütün busarsıdıcı qaranlıq mənzərədə ümidverən yeganə şey Ovenin gözəlşəxsiyyəti, keçici gülüşü, onunaşkar şəkildə ətrafda baş verənlərinfərqində olması və onda yaranancazibəli baxışlar idi.Bizim birinci ilimiz çox çətin keçdi.Qəzəb – yox, hiddət, məyusluq,viranəlik, tənhalıq və hər bir küncdəgizlənmiş inamsızlıq. Mamaçanındediyi kimi, bu mənə, ona və bizəqarşı baş verməməli idi – bu birsəhv idi! Dostların və ailəm nəbir şey deyə bilir və nə də ki, nəisə edə bilirdilər, beləliklə mənyaşadığım ərazidəki dəstək qruplarıvə internet vasitəsilə mənimkinəoxşar vəziyyətdə olan insanlarıaxtarmağa başladım.Ovenin diaqnozunun qoyulduğuərəfədə bir zamanlar işlədiyimuniversitetdən telefon zəngi aldımvə onlar məndən boş vaxtlarımdarəsm və dizayn müəllimliyi etməkistəyib-istəmədiyimi soruşdular.Əslində bu iş mənim pərakəndəməşğuliyyətdən çıxmağım üçün birfürsət ola bilərdi: bu mənim böyükbir enerji və istəklə çalışa biləcəyimbir iş ola bilərdi. Lakin mən bu təklifigeri çevirdim. Mənim artıq yeni işimvar idi: Gün ərzi baxıcı.342013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Sonradan məlum oldu ki, Ovendəepilepsiya dərmanlarının cavabvermədiyi ağır tutmalar baş verir.Beləliklə, biz 2 yaşlı Ovendə epilepsiyayaqarşı tibbi pəhriz başlatdıq.Ketogenic pəhriz tərkibində ciddişəkildə yüksək yağ və aşağı karbohidratolan pəhriz növüdür. Qəribə dəolsa, bu gözlənilmədən fayda verdi.Mənim gündə 200-ə qədər tutmadanəzab çəkən oğlum ilk üç ay ərzindəheç bir tutma yaşamadı. O gündənsonra, o faktiki olaraq tutmadan azadoldu.O vaxtdan bu yana yoldaşımlamənim bir sağlam körpə oğlumuzda oldu və biz onu Oven qədər çoxsevirik. O bizə həyatda növbəti birperspektiv qazandırdı. Ailə həyatımızhəyatda bizim kim olduğumuzugöstərir. Bizim qurduğumuz əlaqəbizi daha da gücləndirir – bizə görəbizim həyat tərzimiz normaldır;biz yaşamağa davam edirik.Fizioterapiya üçün bir həftədədəfələrlə bütün qəsəbəni sürübgəlmək normaldır; ayaq üstə dayanmaqüçün çərçivələr və hamamstulu kimi ağır avadanlıqları hər günotaqdan otağa daşımaq normaldır.Biz uşaq xəstəxanasını ovcumuzuniçi kimi yaxşı tanıyırıq və pediatriyatibbinin müxtəlif sahələrində çalışanaparıcı mütəxəssislərlə də tanışıq.Mən özümü oğlumun şəxsiköməkçisi adlandırıram, çünki onunheç bitməyən kağız-sənəd işləri,maliyyələşdirmə ərizələri, həkimgörüşləri, terapiya sessiyaları,müayinələri və qan testləri olur.Mən onun şəxsi qayğısı ilə bağlıqidalandırma və çimizdirmə kimibir çox işi özüm görürəm. Mənimyoldaşım isə mənə bacardığı qədərkömək edir, çünki o bizi maliyyəvəziyyəti baxımından su üzərindəsaxlamaq, mənim Ovenin qayğısınaqala bilməyim və rahat şəkildəyaşamağımız üçün çox işləməli olur.Həftə sonları isə fermer bazarına,Vyetnam mətbəxinə və uşaqlarüçün şou proqramlarına getməkləvaxtımızı yaxşı keçirməyə çalışırıq.Ovenin 5 yaşlı uşaq üçün kifayətqədər əyləncəli və qızğın həyattərzi var. Gələcəkdə hər şeyin nəqədər yaxşı ola biləcəyindən asılıolmayaraq onun qarşısında uzun vəçətin bir yol durur.Biz erkən müdaxilə proqramısayılan Serebral İflic üzrə TəhsilMərkəzinin yardımı ilə Oveni əsasibtidai məktəbə qoymaq istəyirik.Oven oraya getməyə başladıqdansonra ünsiyyət və hərəkətlərindəböyük irəliləyiş nümayiş etdirib.O, həmçinin Əlillər üçün MinicilikAssosiasiyasının hər ikimizin dəsevdiyimiz fəaliyyətlərində də iştirakedir. Geridə qalan illər ərzində bizterapiyalar və digər xidmətlər üçünhəm çox pul, həm də vaxt sərfetdik – onların bəziləri faydalı oldu,bəziləri isə yardımçı olmadı. Bizirəlilədikcə öyrənirik və biz emosionalqərarlardan çox həqiqətəuyğun qərarlar verməkdə daha dayaxşılaşırıq. Bunlara baxmayaraq,hələ də bizim üçün çətindir; Mənonun çarəsiz şəkildə ehtiyac duyduğubir şey üçün bəzən illər boyuncasavaşıram və gözləyirəm.Ən böyük mübarizəm insanlarınOvenlə bağlı düşüncələrinə qarşıdır.Mən sadəcə onun adi bir uşaq kimirəftar görməsini və dindirilməsini– o cümlədən, ona xüsusi diqqətinverilməsini və insanların dahasəbirli olmasını istəyirəm. Məndostlarımın və ailə üzvlərimin onayardım etməsini və onunla daha çoxməşğul olmasını istəyirəm. Onlarınəksəriyyəti diqqətlərini daha çoxmənə və ya Ovenin real problemləriilə müqayisədə daha az çətinliyi olanbaşqa bir şeyə verməyə meyl edirlər.Başa düşürəm, onun yaşadığı bütünşeylər onlar üçün də çox çətindir– bəzən onun onların qarşısınatəlimat rəhbəri ilə çıxmalı olduğunudüşünürəm.Əvvəllər çox tez-tez qorxurdum ki,uşağımın baxıcısına çevrilmədənöncə məni təşkil edən iş, yaradıcımaraqlar və sosial həyat indi kədərvə üzüntü ilə birlikdə yox olub gedib.Bununla belə, çox hallarda belədüşünmürəm. Mən elə hiss edirəm ki,mənim Oven dünyaya gəlməmişdənöncəki həyatım nisbətən dahasəthi olub. Öz oğlumun baxıcısınaçevrilmək artıq dərəcədə böyükvə əyləncəli təcrübədir. Biz kiçiknailiyyətləri böyük bir həyəcanla qeydedirik və mənim uğurun nə tələbetidiyi ilə bağlı ümidlərim parçalanaraqsadəcə olaraq gözəl bir şeyintimsalında yenidən bərpa olundu: BuOvenin özünün beş saniyə köməksizoturması və ya onun televiziyadaParaolimpiya oyunlarına baxarkənserebral iflic və çempion sözlərinieyni anda eşitməsini görməkdir.Mən bacardığım qədəri ilə Oveninqayğısına qalmaqla böyüdüm.Mən öyrəndim ki, nəyi edəbilməyəcəyindən asılı olmayaraq biruşağın hər zaman bu dünyada fərqlibir iz qoyacaq şəxsiyyəti və xarakteriolacaqdır. Biz ziyalı bir cəmiyyətəsahib olmaq istəyiriksə, o zamanbiz inanmalı və həvəsləndirməliyik.Yalnız bundan sonra, bu cür çətinməhdudiyyətləri olan uşaqlar inkişafedə bilər. Bundan sonra isə bizlər‘yanlış gedən’ şeylərin əslində bəzənsadəcə olaraq fərqli və tez-tezheyrətamiz olduğunu görə bilərik.SAĞLAM TƏMƏL35

(33-cı səhifənin davamı)valideynlər və icma üzvlərinin onların verməliolduqları töhfələrin olduğunu və verdikləri töhfələrinistifadə edildiyini anlamaları çox vacibdir.Uşaq iştirakı və vasitəçiliyinin önəminin yaxşı şəkildəəsaslandırılmasına baxmayaraq, onlar mövcud strukturlardavə təhsil daxilində öz yerlərini heç də yaxşışəkildə tutmurlar.Bu əlilliyi olan və ya olmayan bütün uşaqlar üçünkeçərlidir: Onların yalnız az bir qismi öz təhsilləri vəhəyatları ilə bağlı qərarların qəbul edilməsində iştirakedir. Əlilliyi olan uşaqların bu cür qərarların qəbuledilməsi prosesinə cəlb edilməsi sadəcə olaraq köksalmış düşüncə və davranışlara görə çətin deyil.Uşaq Hüquqları Konvensiyasının Statusu haqqındaBaş Katibin 2011-ci il üzrə hesabatında qeyd edilir ki,“Əlilliyi olan uşaqların öz səslərini eşitdirməsi çətinolaraq qalır. Məktəb şuraları və uşaq parlamentləri,uşaqların baxışlarını öyrənmək üçün məşvərətprosesləri, o cümlədən məhkəmə mühakimə üsullarıümumilikdə əlilliyi olan uşaqların inklüziyasını təminetməyə və ya onların iştirak etmək üçün sahibolduqları potensialı qəbul etməyə nail ola bilmir.” 88Bütün dünya miqyasında məktəblərdə və icmalarda ənaz istifadə edilən ehtiyat elə uşaqların özləridir. BöyükBritaniyada həyata keçirilən ‘The Child-to-Child Trust’uzun illər boyunca uşaqların sağlam təhsildə iştirakınıtəşviq etmək üçün çalışmışdır və bəzi ölkələrdə buyanaşma inklüziv təhsil və icma əsaslı reabilitasiyaproqramlarının bir hissəsi kimi yaxşı nəticə əldə etməkməqsədilə istifadə edilmişdir. 89 Məsələn, iştirakaəsaslanan tədqiqat zamanı uşaqlar tez-tez təmiz ətrafmühit və gigiyenik tualetlərin önəmini vurğuladığıhalda, əlilliyi olan uşaqlar üçün gizlilik və müyəssərlikməsələləri ön plana çıxmışdır. 90 Bu da ona əsas verirki, əlilliyi olan uşaqlar müyəssərlik və inklüziyanınartırılması üçün göstərilən səylərə bələdçilik edəvə etməli, o cümlədən onları qiymətləndirməlidir.Axı nəticə etibarı ilə, təcrid olunmanın səbəbləri vənəticələrini kim daha yaxşı anlaya bilər ki?Məsuliyyət sıralarıDigər təşəbbüs sahələrində olduğu kimi, əgərhökumətlər və onların tərəfdaşları kimin nəyi nəzaman etməli olduğu, eləcə də kimə hesabatverməli olduğu haqda aydın təsəvvürə sahib olsalar,bu inklüziv təhsil üçün göstərilən səylərin həyatakeçməsinə yardımçı olacaqdır. Əks təqdirdə, inklüzivliküçün verilən vədlərin sözdə qalma riski yaranır.Hansı ölkələrin bir vaxtlar ‘Hər kəs üçün Təhsiləgedən Sürətli Yol Təşəbbüsü (SYT)’, indi isə ‘Təhsilüçün Qlobal Tərəfdaşlıq’ adlandırılan proqramdaiştirak etməsi ilə bağlı aparılan bir tədqiqat müəyyənetmişdir ki, “SYT-nin tətbiq edildiyi bir sıra ölkələrin,xüsusilə də universal ibtidai təhsilə yaxınlaşmaqdaolanların əlilliyi olan uşaqların inklüziyası üçünnəzərdə tutulan milli təhsil sektoru planları yoxdur.[…] Bir sıra başqa ölkələrdə isə əlilliyi olan uşaqlarüçün nəzərdə tutulan qərarlar və xidmətlər hələdə ötəri və həyata keçirilməmiş qalır.” 91 Hesabatdabildirilir ki, SYT-nin təsdiq edildiyi beş ölkədə əlilliyiolan uşaqlar haqda heç bir qeyd keçmir.Bəzən problem bölünmüş və aydın olmayan mandatlarlabağlı olur: Banqladeşdə məktəb yaşlı əlilliyi olanuşaqlar üçün hansı nazirliklərin məsuliyyət daşıdığıhaqda çaşqınlıq mövcuddur. Hər kəs üçün Təhsilinhəyata keçirilməsi Təhsil Nazirliyi və İbtidai və KütləviTəhsil Nazirliyinin üzərinə düşdüyü halda, əlilliyi olanuşaqların təhsili Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyininüzərinə düşür və, bir mənalı olaraq, insan hüquqlarıməsələsi kimi deyil bir xeyriyyə məsələsi kimi qəbuledilir. 92 2002-ci ildən başlayaraq əlilliyi və xüsusiehtiyacları olan uşaqlar Təhsil Nazirliyinin İbtidai Təhsilüzrə İnkişaf Proqramı 93 vasitəsilə ibtidai təhsilə daxiledilmişdir. Lakin, görmə qüsuru olan uşaqlar üçün inteqrasiyaedilmiş təhsil xidmətinin təminatı, o cümlədəneşitmə, görmə və əqli qüsurları olan uşaqlar üçün ibtidaiməktəblərin idarə edilməsi Əhalinin Sosial MüdafiəsiNazirliyinin məsuliyyəti olaraq qalır. 94Təhsil Nazirlikləri məktəb yaşlı bütün uşaqlarüçün məsuliyyət daşımağa həvəsləndirilməlidir.Tərəfdaşlar və digər maraqlı tərəflərlə koordinasiyanınolması bu prosesdə güclü dəstəkləyici rol oynayabilər. Banqladeşdə Əlilliyi olan İnsanlarla İşləyənTəşkilatların Milli Forumu hökumət və QHT-lərarasında şəbəkələrin qurulmasını təşviq edir. Bu forumhəmçinin təhsildə daha geniş inklüzivliyin olmasınıhəvəsləndirməkdə, o cümlədən nazirliklərin daşıdıqları362013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Uqandada yerləşən məktəbdə Brayl əlifbası ilə oxuyarkən. © UNICEF/UGDA2012-00112/Sibiloniməsuliyyətin tədricən sosial müdafiədən təhsilə doğrudəyişməsində faydalı olmuşdur. Bunun nəticəsi olaraq,milli şəbəkə olan ‘Campaign for Popular Education’əlilliyi olan bütün uşaqların əsas və keyfiyyətli təhsiləçıxışının təmin edilməsini öz qarşısında məqsədqoymuş. Bununla yanaşı, hədəfi Hər kəs üçün Təhsilənail olmaq və yoxsulluğu azaltmaq olan qeyri-hökuməttəşkilatı Banqladeş Yerli İnkişaf Komitəsinin indi onlarınməktəblərində təhsil alan əlilliyi olan şagirdləri var.Təcrid olunma əlilliyi olan uşaqları təhsilin ömür boyudavam edən faydalarından məhrum edir: daha yaxşıiş, sosial və iqtisadi təhlükəsizlik və cəmiyyətdə tamiştirak üçün imkanlar. Əksinə, əlilliyi olan uşaqlarıntəhsilinə qoyulmuş sərmayə onların işçi qüvvəsinintam üzvləri kimi gələcəkdə effektiv olmalarına töhfəverə bilər. Əslində, məktəbdəki hər əlavə ilə görəinsanın gəlir əldə etmə potensialı 10 faizədək yüksələbilər. 95 Eyni zamanda, inklüziv təhsil ailə üzvləriniəlavə qayğı məsuliyyətindən azad etməklə və onlarayenidən səmərəli fəaliyyətlə məşğul olmaq – vəya sadəcə olaraq istirahət etmək imkanı verməkləmövcud və gələcək asılılığı da azalda bilər. 96Təməl oxuma və yazma bacarıqları da səhhətiyaxşılaşdıra bilər: Oxuma qabiliyyəti olan ananındünyaya gətirdiyi uşağın yaşayaraq 5 yaşdan çoxhəyatda qalma ehtimalı 50%-dən daha çoxdur. 97Keniyanın yoxsul məhəllələrində, 98 Serbiyadakı Romaməhəllələrində 99 və Kambocada 100 yaşayan uşaqlararasındakı yüksək boy və inkişaf ləngiməsi faizlərininanalar arasında aşağı təhsil səviyyəsinin olması iləəlaqəsi vardır. Daha yaxşı təhsil almış Banqladeşlivalideynlər öz uşaqlarında boy və inkişaf ləngiməsiriskini 5.4 faizədək (analar üzrə 4.6 faiz və atalarüzrə 2.9 - 5.4 faiz arasında), daha yaxşı təhsil almışİndoneziyalı valideynlər isə 5 faizədək (analar üzrə4.4-5 faiz və atalar üzrə 3 faiz) azalda bilmişdir. 101Həm faydalı bir vasitə, həm də ki, mövcud hüquqlardanbiri olan təhsilin məqsədi Uşaq HüquqlarıKonvensiyasında qeyd edildiyi kimi “uşağınşəxsiyyətinin, sahib olduğu istedadın, o cümlədən əqlivə fiziki bacarıqlarının onların sahib olduqları bütünpotensialdan istifadə etməklə inkişaf etdirilməsini”təşviq etməkdir. 102SAĞLAM TƏMƏL37

PERSPEKTİVDəyişikliklər etmək, uyğunlaşdırmaqvə zənginləşdirməkYahia J. ElziqYahia J. Elziq Fələstin DövlətininRamallah əyalətində fəaliyyətgöstərən Handicap International üçünTexniki Müşavir olaraq çalışır.Mən onunla qarşılaşandaSajanın 7 yaşı var.Həmin vaxtlarda mən QərbiŞəriyədə yerləşən üç millireabilitasiya mərkəzinin birindəpeşəkar terapevt işləyirdim. Bumərkəz serebral iflici olan biruşaq kimi Sajanın ehtiyaclarıvə tələbləri ilə məşğul olmaqüçün nəzərdə tutulmamasada, biz onun vəziyyətininpisləşməməsi üçün onun üçünterapiya sessiyaları təşkil edəbildik. Onun müvafiq reabilitasiyaxidmətlərindən istifadəetməsinin qarşısını alan əsas ikiəngəl Qərbi Şəriyədəki xidmətlərarasında istiqamətləndirməmexanizmləri və koordinasiyanınolmaması, eləcə də işğalaltında olan Fələstinlilər üzərinəqoyulmuş məhdudiyyətlərləbağlıdır. Bu cür hallar üçünnəzərdə tutulan xüsusi reabilitasiyamərkəzi Şərqi Qüdsdəyerləşir, lakin Sajanın ailəsinəşəhərə daxil olmağa icazəverilməmişdi.Bununla yanaşı, Qərbi Şəriyədəyaşayan əlilliyi olan uşaqlar digəryerlərdə olduğu kimi bütün ictimaivə özəl sektorlarda əlillikləbağlı məlumat çatışmazlığı vəbacarıqların az olması problemiilə üzləşirlər. Onlar həmçininəlilliyi olan insanların digər insanlarkimi eyni hüquqlara sahibolan və cəmiyyətə töhfə verəbilən və verən fərdlər kimi yox,əksinə zavallı və xeyriyyəyəehtiyac duyan insanlar kimi qəbuledildiyi hakim düşüncə tərzi iləqarşılaşırlar.Bu baxımdan Sajanınbəxti gətirib. Belə ki, genişdəyərləndirmədən sonra bizimkomanda onun cəmiyyətdəiştirakını dəstəkləmək vəyaxşılaşdırmaq məqsədiləplan hazırladı. Onun özü vəailəsi üçün əsas prioritet onundaimi məktəbə yazılması idi.Bununla belə, əsas təhsilməktəbinə gedə bilməsi üçünonun ətraf mühitlə bağlı müxtəlifdəyişikliklərin olmasına ehtiyacıvar idi. Məsələn, bunun üçünməktəb binaları onun üçün fizikibaxımdan əlçatan olmalı idivə onun uyğun əlil arabasınaehtiyacı var idi. Bu zaman, onunailəsinin, məktəbin və icmanıntam əməkdaşlıq nümayişetdirməsi çox zəruri idi. Sajanın,mövcud qaynaqları adətənonunla eyni hala sahib olanqardaşına ayırmağa meylli olanvə, beləliklə də onu özünü tampotensialında inkişaf etdirməsiüçün imkanlardan məhrumedən ailəsindən başlamaqla birçox maraqlı tərəfləri cəlb edəninteqrasiya edilmiş fəaliyyətlərəehtiyacı var idi.382013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Saja bir mütəxəssis kimi mənim şərtlərə uyğun dəyişikliklər etməyim vəonlara uyğunlaşmağım yönündə – eləcə də biz terapiya mütəxəssislərindəstəkləyici yanaşmalar qəbul etməklə yarada biləcəyimiz müsbəttəsirlə bağlı sahib olduğumuz qabiliyyətimizi kəşf etməyə səbəb oldu.Bütün bu məsələlərlə məşğulolmaq milli səviyyədə adekvatsiyasət aparılmadığı üçün çətinidi. Məsələn, əlilliyi olan uşaqlarüçün inklüziv təhsil proqramıyoxdur və əlilliyin inklüziyasıüçün nəzərdə tutulan qərarlar,qərar qəbul edən tərəflər üçünprioritet təşkil etmir. Buna görədə, əlilliyi olan uşaqların taleyi buuşaqların da digər uşaqlar kimieyni hüquqlara sahib olduğununqəbul edilməsi üçün böyükölçüdə icma üzvlərinin istəyindənasılıdır. Bu hüquqlar tanındıqdabir çox məsələlər həllini tapabilər – bu adətən sadəcə mövcudicma ehtiyatlarının səfərbəredilməsi yolu ilə baş tutur.Xoşbəxtlikdən Sajanınvəziyyətində məktəb direktoruilə aparılan danışıqlar müsbətnəticə verdi və onun sinfi ikincimərtəbədən birinci mərtəbəyəköçürüldü. Müəllimlər isə onunonların sinfində yer alması fikriniqəbul etdilər. Peşəkar və şəxsiəlaqələrimizdən istifadə etməkləbiz ona uyğun əlil arabası əldəedə bildik və yerli həkimlər vəsağlamlıq mərkəzinin yardımıilə onun ailəsi Sajanın görməqabiliyyətini yaxşılaşdırmaq üçünpulsuz müalicə ala bildilər. Sosialişçilər Sajanın ailəsində onuniçində olduğu xüsusi vəziyyətləbağlı məlumatlılığı artırmağa,psixoloq isə ona üzləşdiyisui-istifadə halları ilə bağlıtəcrübəsini dəf etməkdə yardımetdi.Bir neçə il ərzində səhhəti iləbağlı məsələlər həllini tapdıqca,mütəhərrikliyi artdıqca, ocümlədən sosial əlaqələri, bilikvə həyati bacarıqları ilə birlikdəözünə-hörmət və inam hissləriyüksəldikdə Sajanın vəziyyətikəskin surətdə yaxşılaşmağabaşladı. Bir insan kimi Sajadakıbu irəliləyişi müşahidə etməkməni həddindən artıq sevindirirdi.Bir reabilitasiya mütəxəssisi üçünbu çox dəyərli idi.Saja bir mütəxəssis kimimənim şərtlərə uyğundəyişikliklər etməyim və onlarauyğunlaşmağım yönündə – eləcədə biz terapevt mütəxəssislərindəstəkləyici yanaşmalar qəbuletməklə yarada biləcəyimizmüsbət təsirlə bağlı sahibolduğumuz qabiliyyətimizi kəşfetməyə səbəb oldu. Dahaönəmlisi isə odur ki, o, mənəhər bir uşağa qarşı bütöv baxışasahib olmanın, o cümlədənəlilliyi olan insanlar və onlarınicmaları ilə işləyərkən hərtərəfliyanaşma tətbiq etməyin dəyərvə mahiyyətini başa düşməkdəyardımçı oldu. Bu əlilliyi olanuşaqların cəmiyyət həyatındaiştirak etmək üçün digəruşaqlarla eyni imkanlara sahibolmasını təmin etmənin yeganəyoludur.Öz işlərində daha dəstəkləyicivə bütöv yanaşmadan istifadəetmələri üçün mən bu təcrübəmiqərarları hazırlayan tərəflərləpaylaşmaq istəyirəm. Əlilliyiolan uşaqların və əlilliyi olanşəxslər üçün nəzərdə tutulumuştəşkilatların iştirakı ilə hazırlananvə uyğun şəkildə həyata keçirilənqərarlar – növbəti dəfə bir başqaSaja bizə müraciət etdiyi zamanartıq onun və onun ailəsininonun nələrə hüququ çatdığından,onun nələrə nail ola biləcəyindən– eləcə də onun yaşadığı icmadaonunla eyni yaşda olan digərhər bir qızın nələrə nail olabiləcəyindən xəbərdar olmalarınayardım edəcəkdir. Bu isəƏlilliyi olan Şəxslərin Hüquqlarıhaqqında Konvensiya və UşaqHüquqları Konvensiyasının bizəünvanladığı və bizim gündəlikhəyatımızda təşviq etməyəçalışdığımız ismarışdır.SAĞLAM TƏMƏL39

İnklüziv təhsil üzrə təlim almış müəllim Kambocadakı məktəbəqədər təhsil müəssisəsində kar və lal olan 5 yaşlı Sok Cheanı yoxlayarkən.© UNICEF/Cambodia/2011/Mufel

4-cdü FƏSİLMÜDAFİƏNİN ƏSASLARIƏlilliyi olan uşaqlar cəmiyyətin ən həssas üzvləri arasında yer alır.Onlar sui-istifadə hallarına qarşı nəzərə alınaraq müdafiə olunmaqvə ədliyyə xidmətlərinə çıxış ilə təmin edilmək üçün nəzərdətutulan tədbirlərdən faydalanmağa ehtiyac duyurlar.Müdafiənin əldə olunması əlilliyi olan uşaqlar üçünxüsusilə çətin ola bilər. Əlilliyi olan uşaqlar stiqmailə üzləşdikləri və onların ailələrinin sosial və iqtisaditəcridə məruz qaldığı cəmiyyətlərdə hətta şəxsiyyətvəsiqəsi əldə edə bilmirlər. Onların doğumları qeydiyyatdankənarda qalır: Çünki onların yaşayaraq həyatdaqala bilməyəcəkləri düşünülə bilər, 103 eləcə də onlarınvalideynləri onlar üçün bunu qəbul etməyə bilər və yaonlar ictimai ehtiyatlar üçün potensial itki sayıla bilərlər. Buda bu uşaqların insan hüquqlarının aşkar pozulması vəonların cəmiyyətdə iştirakı üçün əsas əngəldir. Bu onlarıngörünməzliyinə möhür vura və onların rəsmi şəxsiyyətinolmamasına görə yarana biləcək bir çox istismarformalarına qarşı həssaslığının artmasına səbəb ola bilər.Əlilliyi olan Şəxslərin Hüquqları haqqında Konvensiyaya(ƏŞHK) üzv Ölkələr əlilliyi olan uşaqlar üçün effektivhüquqi müdafiənin təmin edilməsi ilə bağlı öz üzərilərinəaydın öhdəlik götürmüşdür. Onlar həmçinin ‘səmərəliyerləşdirmə’ prinsipini də qəbul etmişdir ki, bu da əlilliyiolan uşaqların öz hüquqlarından digər uşaqlarla bərabərşəkildə istifadə edə bilməsi üçün zəruri və müvafiquyğunlaşdırmaların həyata keçirilməsini tələb edir.Həyata keçirilən qanunvericilik və səylərin ayrı-seçkilikəsaslı sosial normaları hərtərəfli normalara çevirəbilməsi üçün qanunların həyata keçirildiyindən və əlilliyiolan uşaqların ayrı-seçkilikdən müdafiə və bununlabağlı hüquqlarından necə istifadə edə biləcəkləri haqdaməlumatdırıldığından əmin olmaq lazımdır. Bu zamanəlilliyi olan uşaqlar üçün ayrı-ayrı sistemlərin tətbiqedilməsi yersiz olacaqdır. Bu hesabatda müzakirə edilənhəyat və cəmiyyətin digər aspektlərində də olduğu kimiinklüzivlik yolu ilə bərabərlik məqsəd təşkil edir.Sui-istifadə və zorakılıqƏlilliyi olan uşaqlara qarşı ayrı-seçkilik və onlarıntəcridi, onların zorakılıq, etinasızlıq və sui-istifadəyəqarşı qeyri-mütənasib şəkildə həssas olmasına səbəbolur. ABŞ-da aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki,məktəbəqədər və ya daha gənc yaşda olan əlilliyi olanuşaqların əlilliyi olmayan həmyaşıdları ilə müqayisədəsui-istifadə halları ilə üzləşmə ehtimalı daha çoxdur. 104Norveçdə yetkinlik yaşına çatmış kar şəxslər arasındaaparılan milli sorğu müəyyən etmişdir ki, heç bir əlilliyiolmayan həmyaşıdlarına nəzərən əlilliyi olan qızlarıncinsi sui-istifadə halları ilə qarşılaşma ehtimalı iki dəfə,oğlanlarınkı isə üç dəfə daha çox olmuşdur. 105 Stiqmavə təcrid hallarından əziyyət çəkən uşaqların da fizikisui-istifadə hallarından daha çox əziyyət çəkmə ehtimalıolduğu müşahidə olunmuşdur.Bəzi zorakılıq formaları vardır ki, onlar məhz əlilliyiolan uşaqlara xasdır. Məsələn, onlar elektro-konvulsivmüalicə, dərman terapiyası və elektroşoklar da daxilolmaqla davranış dəyişikliyi üçün müalicə adı altındazorakılığa məruz qala bilərlər. 106 Əlilliyi olan qızlarxüsusi sui-istifadə hallarına tab gətirməli olurlar və birçox ölkələrdə onlar məcburi sterilləşdirmə və abortaməruz qalırlar. 107 Bu cür proseduralar menstruasiya vəya arzu edilməyən hamiləlik hallarına yol verilməməsiilə bağlı bəhanələrlə əsaslandırıla və ya, hətta əlilliyiolan qızların sui-istifadə və zorlanma hallarına qarşıqeyri-mütənasib həssaslığını nəzərə aldığımız zaman‘uşaq müdafiəsi’ haqda yanlış anlayışın olması iləizah edilə bilər. 108 2013-cü ilin başlanğıcından etibarənÜmumdünya Səhiyyə Təşkilatı insan hüquqlarındanMÜDAFİƏNİN ƏSASLARI41

sui-istifadə və məcburi sterilləşdirməyə qarşı mübarizəüçün nəzərdə tutulmuş bələdçi rəhbər hazırlamağabaşlamışdır.Müəssisələr və qeyri-mütənasibqayğıBir çox ölkələrdə əlilliyi olan uşaqların müəssisələrdəyerləşdirilməsi davam edir. Bu müəssisələrin bütünpotensiallarını inkişaf etdirmələri üçün uşaqlarınehtiyac duyduqları fərdi diqqəti təmin etməsi çox nadirrast gəlinən bir haldır. Müəssisələrdə təmin ediləntəhsil, səhiyyə və reabilitasiya xidmətlərinin keyfiyyətiadətən adekvat səviyyədə olmur, çünki burada əlilliyiolan uşaqlar üçün münasib qayğı standartları mövcudolmur və ya mövcud olduqları zaman onlara nəzarətolmur və onlar həyata keçirilmir.Uşaq Hüquqları Konvensiyasına (UHK) əsasən əlilliyiolan uşaqların ailələri tərəfindən tərbiyə edilmək(Maddə 7) və bu müvafiq qurum tərəfindən uşağınən ümdə maraqları daxilində hesab edilmədikcə özvalideynlərindən ayrılmama hüququ vardır (Maddə 9).Bu ƏŞHK-nin 23-cü Maddəsində də dəstəklənir vəorada qeyd edilir ki, birbaşa ailəsi əlilliyi olan uşağaqayğı göstərə bilmirsə, üzv Ölkələr onları geniş ailəvə ya icma daxilində alternativ qayğı ilə təmin etməküçün tədbir görməlidir.Bir çox ölkələrdə foster (qəyyum) ailələr alternativqayğının ən çox baş vurulan formasını təşkil edir.Foster ailələr dərk etdikləri əlavə qayğı yükü, eləcədə əlavə fiziki və psixoloji tələblərə görə əlilliyi olanuşağı öz qayğısına götürməkdə həvəssiz ola bilər.Uşaqların ailələrdə yerləşdirilməsi üzrə çalışantəşkilatlar onları əlilliyi olan uşaqları qəyyumluğagötürməyə həvəsləndirə, eləcə də onları müvafiq təlimvə yardımla təmin edə bilərlər.Müvafiq qurumların institusional qayğının xətərlərinigördüyü və bundan sonra uşaqları yenidən özailələrinə və icmalarına geri qaytarmaq üçün hərəkətəkeçdiyi yerlərdə əlilliyi olan uşaqlar müəssisələrdənən son çıxarılan və alternativ qayğıya verilən şəxslərarasında yer alır. Bir çox Mərkəzi və Şərqi Avropaölkələrində, o cümlədən Müstəqil Dövlətlər Birliyiölkələrində hal-hazırda institusional qayğı xidmətindəislahatlar aparılır və uşaqlar böyük müəssisələrdənçıxarılaraq daha kiçik evlərə və ya ailə əsaslı qayğıƏlilliyi olan uşaqlar və orta təhsilErmənistan, 2011-ci ilAilələri ilə yaşayan əlilliyi olan uşaqlar ümumilikdə ortatəhsillərini əsas təhsil məktəblərində alırlar. Kimsəsizlərevində yaşayan əlilliyi olan uşaqlar isə orta təhsilə heçgetməməyə meyllidir.Ailələrinin tərbiyəsində olan əlilliyi olan uşaqlarınməktəbə getməmə səbəbi ailələrinin onların uşaqlarınınməktəbdə oxuya bilməyəcəyini düşünməsidir. 70% 71%67%72% 72% 72%48%47% 57%12% 12% 12%18%21%17%5%8%2%23% 21% 21%4% 4% 3%6% 4%9% 7% 8% 4%19%14%26%34% 37% 29% Mənbə: Ermənistan Respublikası Əmək və Əhalinin Sosial Müdafi əsi Nazirliyi və UNICEF, Bu İnklüzivliklə bağlıdır: Ermənistanda əlilliyi olan uşaqların təhsil, səhiyyə və sosialmüdafi ə xidmətlərinə çıxışı. UNICEF/Yerevan,2012,.Sorğu seçimində əhatə olunma: ümumi sorğuda 5,707 uşaq; ailə tərbiyəsi altında olan 5,322 uşaq; kimsəsizlər evində yaşayan 385 uşaq.Yaş müxtəlifliyi: Ümumi seçmə: 0–18 yaş arasında. Orta təhsil üzrə suallar: 6–18 yaş arasında.422013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

xidmətlərinə verilir. Məsələn, Serbiya 2001-ci ildəbununla bağlı kütləvi islahatlara başlamışdır. Buzaman prioritet ölkədə daha öncədən müəyyən birtarixə sahib olmuş de-institutlaşdırmaya verilmiş vəqəyyumluğa götürmə prosesinə də təkan verilmişdir.Bundan sonra, yeni ailə qanunu qəbul edilmiş və icmaəsaslı sosial xidmətlərin yaradılması məqsədilə fondtəşkil edilmişdir. Bunun nəticəsində irəliləyiş əldə olunsada, yaxından aparılan təhlillər müəyyən etmişdir ki,bu zaman əlilliyi olmayan uşaqlar aralarında 70 faizəqədəri doğum evindən birbaşa olaraq xidmətə verilmişəlilliyi olan uşaqlarla müqayisədə müəssisələrdəndaha tez çıxarılmışdır. Bu fakt islahatların heç biruşağın irəliləyişdən təcrid olunmayacağı şəkildəhazırlanmasının və həyata keçirilməsinin önəmininümayiş etdirmiş və de-institutlaşdırma ilə bağlı yeniöhdəliyin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. 109İnklüziv ədliyyəDövlətin yurisdiksiyasına əsasən bütün uşaqlarınhüquqlarını müdafiə etmək öhdəliyi bərabər şəkildəqurban, şahid, şübhəli və ya məhkum olmasındanasılı olmayaraq qanunla əlaqədə olan əlilliyi olanuşaqlara da şamil edilir. Bu zaman xüsusi tədbirləryardımçı ola bilər: Əlilliyi olan uşaqlar yazılı və yaişarə ilə olmaqla müvafiq dillərdə müsahibədənkeçirilə bilər. Bununla yanaşı, hüquq mühafizərəsmiləri, sosial işçilər, vəkillər, hakimlər və digərmüvafiq mütəxəssislər əlilliyi olan uşaqlarla iş üzrətəlimdən keçirilə bilərlər. Uşaqlar üçün ədliyyəninidarə edilməsində iştirak edən bütün mütəxəssislərinsistemli və davamlı şəkildə təlimləndirilməsi çox vacibolduğu kimi, əlilliyi olan uşaqlarla bərabər rəftarı təşviqedən əsasnamə və protokolların hazırlanması da bir oqədər əhəmiyyətlidir.Ən son faydalananlar kimiSerbiyanın sosial müdafiə islahatlarına əsasən, əlilliyiolmayan uşaqlarla müqayisədə əlilliyi olan uşaqlarmüəssisələrdən daha yavaş tempdə çıxarılmışdır.37%AZALMA 63%100% 100%AZALMA91%83%79%63%2000 2005 2008 2011 2000 2005 2008 201149%37%Mənbə: Serbiyada yerləşən Sosial Müdafi ə üzrə Respublika İnstitutu.Sorğu böyüklüyü: Əlilliyi olan uşaqlar və gənclər (0–26 yaş arasında): 2000-ci ildə2,020, 2011-ci ildə isə 1,280 nəfər. Əlilliyi olmayan uşaqlar və gənclər (0-26 yaşarasında):2000-ci ildə 1,534, 2011-ci ildə isə 574 nəfər.saxlama təcridxanalarında yerləşdirilməməlidir.Azadlığın məhdudlaşdırılması ilə bağlı verilən istənilənqərar uşağın həmin cinayəti törətməsinə gətirib çıxaranməsələləri aradan qaldırmaq üçün müvafiq rəftarın/müalicənin təmin edilməsi məqsədi daşımalıdır. Bucür rəftarın/müalicə müvafiq müəssisə şəraitində,insan hüquqları və hüquqi təhlükəsizlikləri tam şəkildəgözləməklə, adekvat səviyyədə təlimləndirilmiş kadrlartərəfindən həyata keçirilməlidir. 110Əlilliyi olan uşaqların müxtəlif fərdi potensiala sahibola biləcəyi nəzərə alındıqda formal məhkəməmühakimə üsullarına alternativ həll yollarınınhazırlanması da vacib sayılır. Bu ictimai asayişlə bağlıolduqda rəsmi hüquqi prosedurlara yalnız son vasitəkimi baş vurulmalı, o cümlədən prosesin və uşağınhüquqlarının izah edilməsinə xüsusi diqqət verilmlidir.Əlilliyi olan uşaqlar nə məhkəmə üçün gözləyənzaman, nə də məhkəmədən sonra adi yuvenalUşaq Hollandiyada, Curaçaoda yerləşən öyrənmə qüsuru olanuşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş məktəbdə Holland əlifbasıöyrənərkən. © UNICEF/HQ2011-1955/LeMoyneMÜDAFİƏNİN ƏSASLARI43

FOKUSƏlilliyi olan uşaqlara qarşızorakılıqLisa Jones, Mark A. Bellis, Sara Wood,Karen Hughes, Ellie McCoy, LindsayEckley, Geoff Batesİctimai Səhiyyə Mərkəzi, Liverpool JohnMoores UniversitetiChristopher Mikton, Alana Officer,Tom ShakespeareZorakılıq, Zədələnmə və ƏlilliyinQarşısının alınması Şöbəsi,Ümumdünya Səhiyyə TəşkilatıƏlilliyi olan uşaqların zorakılıqqurbanına çevrilmə ehtimalı üçdörd dəfə daha çoxdur.Əlilliyi olan uşaqlar və yetkinlikyaşına çatmış şəxslərsəhiyyə, təhsil və digər yardımxidmətlərinə məhdudlaşdırılmışçıxış kimi cəmiyyətdə tamiştirak etmək üçün müxtəliffiziki, sosial və ətraf mühitləbağlı maneələrlə qarşılaşırlar.Bununla yanaşı, onların əlilliyiolmayan həmyaşıdlarına nisbətənzorakılıqla üzləşmək risklərininəhəmiyyətli dərəcədə böyükolduğu güman edilir. Əlilliyi olanuşaqlara qarşı zorakılığın yayılmadərəcəsini anlamaq onlarınzorakılıq qurbanları olmasınınqarşısını almaq, eləcə də onlarınsəhhətini və həyat səviyyələriniyaxşılaşdırmaq üçün effektivproqramların hazırlanmasındaatıla biləcək ilk vacib addımdır. Buməqsədlə, Liverpool John MooresUniversitetindəki və ÜmumdünyaSəhiyyə Təşkilatındakı tədqiqatdəstələri, meta-analizlər də daxilolmaqla, əlilliyi olan uşaqlara(18 yaşlı və ya daha gənc) qarşımövcud zorakılıq halları ilə bağlıtədqiqatların təhlilini həyatakeçirmişdirYüksək gəlirli ölkələr üzrəaparılan on yeddi tədqiqat təhliliinklüzivlik üçün nəzərdə tutulmuşmeyarlara cavab vermişdir. Əlilliyiolan uşaqlara qarşı zorakılığınyayılma faizləri birləşmiş zorakılıqhalları üçün 26.7 faizdən fizikizorakılıq halları üçün 20.4 faizəvə cinsi zorakılıq üçün 13.7faizədək dəyişir. Risklə bağlıhesablamalarda əlilliyi olanuşaqların zorakılıq halları iləqarşılaşmaq riski əlilliyi olmayanhəmyaşıdlarından əhəmiyyətlidərəcədə daha böyükdür: beləki, onların birləşmiş zorakılıqhalları ilə qarşılaşmaq riski 3.7dəfə, fiziki zorakılıq halları iləqarşılaşmaq riski 3.6 dəfə və cinsizorakılıq halları ilə üzləşmək riski2.9 dəfə daha çox olub. Əlilliknövünün zorakılığın yayılmasınavə riskinə təsir etdiyi müşahidəedilsə də, bu məqamla bağlıdəlillər hələ yekun sayılmır.Məsələn, əqli və intellektual əlilliyiolan uşaqların cinsi zorakılıqqurbanına çevrilmə ehtimalı əlilliyiolmayan həmyaşıdlarından 4.6dəfə daha çoxdur.Bu təhlil göstərmişdir ki, zorakılıqəlilliyi olan uşaqlar üçün əsasproblemdir. Bu tədqiqat həmçininadətən əhali arasında dahayüksək əlillik faizinin olduğu,eləcə də zorakılığın yüksək, əlilliyiolan şəxslər üçün isə az saydayardım xidmətlərinin olduğu aşağıvə orta gəlirli ölkələr üzrə bumövzu ilə bağlı yüksək keyfiyyətlitədqiqatların mövcud olmadığınıqeyd etmişdir. Tədqiqatdakı buboşluq təxirə salınmadan aradanqaldırılmalıdır.44 2013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Əlilliyi olan uşaqların fiziki və cinsi zorakılıq halları ilə qarşılaşmaqriski əlilliyi olmayan həmyaşıdları ilə müqayisədə daha yüksəkdir.Əlilliyi olan uşaqların əlilliyiolmayan uşaqlarla müqayisədəzorakılıq halları ilə qarşılaşmariskinin nəyə görə daha yüksəkolmasına aydınlıq gətirmək üçünbir sıra izahatlar verilmişdir.Belə ki, əlilliyi olan uşağa qayğıgöstərməli olmaları valideynlərinvə ya ev təsərrüfatlarınınüzərində əlavə yük və gərginlikyarada və, beləliklə də sui-istifadəriskinin yüksəlməsinə səbəbola bilər. Çox sayda əlilliyi olanuşaqların yaşayış tipli xidmətnövündə yerləşdirilməsi hələdə davam edir, bu isə cinsi vəfiziki sui-istifadə üçün əsas riskfaktorunu təşkil edir. Ünsiyyətqurma qabiliyyətlərinə təsirgöstərən əlillik növü olan uşaqlarsui-istifadəyə qarşı xüsusiləhəssas ola bilərlər, çünki ünsiyyətqurmadakı əngəllər sui-istifadəhallarının ifşa edilməsinə maneola bilər.Əlilliyi olan Şəxslərin HüquqlarıHaqqında Konvensiyanınməqsədlərindən biri əlilliyi olanşəxslərin hüquqlarını müdafiəetmək və onların cəmiyyəthəyatında tam və bərabəriştirakını təmin etməkdir. Əlilliyiolan uşaqların vəziyyətində isə,bu uşaqlıq dövrü boyunca vəyetkinlik dövrünə keçid zamanıtəhlükəsiz və davamlı irəliləyişintəmin edilməsini də əhatə edir.Bütün uşaqlarda olduğu kimi,təhlükəsiz və möhkəm uşaqlıqdövrü sağlam və yaxşı şəkildəuyğunlaşdırılmış həddi-buluğdövrünə nail olmaq üçün ən yaxşıimkanlarla təmin edir. Zorakılıqda daxil olmaqla əlverişsizuşaqlıq dövrü təcrübələrinin isəgələcək həyatda sağlamlıq vəsosial şərtlərlə bağlı bir sıra mənfinəticələrin yaranmasına səbəbolduğu məlumdur. Öz əlilliklərinətab gətirməklə yanaşı, gələcəkhəyatlarında kasad nəticələrinyaranma riskini artıran sosialəngəllərin də öhdəsindəngəlməli olan əlilliyi olan uşaqlarınüzərilərinə qoyulmuş əlavətələblər təhlükəsiz və möhkəmuşaqlıq dövrünün xüsusi önəmdaşıdığını göstərir.Evlərindən uzaqda yerləşdirilmişuşaqların artırılmış qayğı vəmüdafiəyəyə ehtiyacı vardır. Bunagörə də, zorakılıq və sui-istifadəhallarının baş vermə riskini artıraninstitusional mühitlər, rejimlərvə strukturlara qarşı dərhalcavab tədbirləri görülməlidir.Müəssisələrdə, ailələri və yatərbiyəçiləri ilə yaşamalarındanasılı olmayaraq əlilliyi olanuşaqlara yüksək risk qrupu kimibaxılmalıdır, çünki bu zorakılıqhallarının müəyyən edilməsindəböyük önəm daşıyır. Onlarzorakılığın qarşısının alınmasıvə onun əlilliyi olan uşaqlar üçünnəticələrinin yumşaldılmasındaeffektiv olmuş ev səfərlərivə valideyn proqramları kimimüdaxilələrdən bəhrələnə bilərlər.Bu cür müdaxilələrin əlilliyi olanuşaqlar üçün effektivliyi bir prioritetkimi qiymətləndirilməlidir.MÜDAFİƏNİN ƏSASLARI45

PERSPEKTİVMüəssisələrdə təcrid olunmavə sui-istifadəEric Rosenthal and Laurie AhernEric Rosenthal Disability RightsInternational (DRI) təşkilatınıntəsisçisi və İcraçı Direktoru, LaurieAhern isə onun Prezidentidir. Onikidən çox ölkədəki kimsəsizlər evlərivə digər müəssisələr üzrə apardığıaraşdırmalarla DRI beynəlxalq diqqətiəlilliyi olan insanların insan hüquqlarınacəlb edə bilmişdir.Dünya miqyasında milyonlarcaəlilliyi olan uşaq öz ailələrindənayırılmış və kimsəsizlər evlərinə,internat məktəblərinə, psixiatrikmüəssisələr və sosial qayğı evlərinəyerləşdirilmişdir. Müəssisələrə tabgətirə bilən uşaqlar bu səfərdə yaşlılarüçün nəzərdə tutulmuş müəssisələrdəcəmiyyətdən ömür boyu təcridolunma ehtimalı ilə üzləşir. Əlilliyiolan Şəxslərin Hüquqları haqqındaKonvensiyaya (ƏŞHK) əsasənuşaqların sahib olduqları əlilliyəgörə təcrid edilməsi hər bir uşağınhüquqlarını pozur. Konvensiyanın19-cu Maddəsi hökumətlərdəncəmiyyətdən təcrid olunma vəayrılmanın qarşısını almaq üçün lazımolan qanunları, sosial siyasəti vəicma əsaslı yardım xidmətlərini təminetmələrini tələb edir.20 ildən çox bir müddətdəDisability Rights International (DRI)dünya miqyasında 26 ölkədəkimüəssisələrdə yaşayan əlilliyiolan uşaqların vəziyyətini dəlillərləsənədləşdirmişdir. Əldə etdiyimiznəticələr təəccübləndirici dərəcədəbir-biri ilə əlaqəlidir. Biz öz uşaqlarınıevdə saxlamağa çalışmış, lakin bununüçün hökumətdən adekvat səviyyədəolmayan yardım almış və işini birkənara qoyaraq evdə qalıb uşağınabaxmağa imkanı olmayan qəlbi sınıqana və atalardan müsahibə almışıq.Həkimlər tez-tez valideynlərə qızvə ya oğlan övladlarını onlara çoxbağlanmamışdan öncə kimsəsizlərevinə yerləşdirmələrini məsləhətgörürlər.Uşaqların toplu mühitlərdəyetişdirilməsi təhlükəlidir. Hətta təmiz,yaxşı idarə edilən və yaxşı kadrlarıolan müəssisələrdə belə uşaqlaröz həyatları və sağlamlıqları iləbağlı ailələrdə böyüyən uşaqlardandaha böyük risklərlə üzləşirlər.Müəssisələrdə böyüyən uşaqlarıninkişafla bağlı əlillik qazanmaqehtimalı var. Bu uşaqlar arasındadaha gənc olanların isə bərpaolunmaz psixoloji zərər almapotensialları olur.Hətta adekvat ərzağın təminedildiyi müəssisələrdə belə biztez-tez uşaqların yemək yeməyidayandırması – ‘inkişafa nail olmama’halı – nəticəsində zəiflədiyinimüşahidə edirik. Bu zaman əlilliyi olankörpələr və uşaqlar aclıq çəkə və yaadekvat qidalandırıcılardan məhrumola bilərlər, çünki orada çalışanəməkdaşlar ya bu uşaqları yedirtmir,ya da ki onların bunun üçün əlavəvaxtı olmur. Bəzən işçi heyəti içindəqida olan şüşəni dayaq şəklində yataqrejimində olan uşağın sinəsi üzərinəqoyur – amma əslində uşaq həminşüşəni tuta bilməyə bilər.Çox uşaq zəifləmə ilə qarşı-qarşıyaqalır. 2007-ci ildə DRI tədqiqatçısıdəhşətli bir faktın üstünü açmışdı.Belə ki, 7 və ya 8 yaşında uşaqkimi görünən bir uşaq tibb bacısınındediklərinə əsasən, əslində 21yaşında idi və 11 il ərzində özçarpayısından çölə çıxmamışdı.Heç bir hərəkət olmadıqda fiziki əlillikhalları daha da pisləşə və bununnəticəsində uşaqlarda həyati təhlükədaşıyan ağırlaşmalar yarana bilər.Bəzi uşaqların qolları və ayaqlarıatrofiyaya məruz qalır və amputasiyaedilir.Emosional diqqət və dəstək olmadıqdaçox uşaq irəli-geri çırpınaraq, başlarınıdivarlara vuraraq, özlərini dişləyərəkvə ya gözlərini ovuşdururaq özlərinəqarşı təhqiramiz olmağa başlayırlar.Əksər müəssisələrdə isə uşaqlarabu cür davranışları dayandırmaqdayardım edə biləcək hazırlıqlı kadrlarçatışmır. Əksinə, bəzi hallarda ya462013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Ailələri ilə əlaqələri artıq kəsilmiş olduqda uşaqları müdafiə etməkvə onları cəmiyyətdə yaşamaq imkanı ilə təmin etmək daha daçətinləşir.bu cür özünü alçaltma hərəkətlərininqarşısını almaq, ya da ki qayğılarınaqalmalı olduqları çoxlu uşağın tələbləriilə yüklənmiş işçi heyətinə köməketmək məqsədilə uşaqlar daimiolaraq öz yataqlarına bağlanır və yayatdıqları yerdə saxlanılırlar. BirləşmişMillətlər Təşkilatının İşgəncələrəleyhinə Komitəsi və Birləşmiş MillətlərTəşkilatının İşgəncələr üzrə XüsusiMüşaviri bildirib ki, məhdudiyyətlərdənuzunmüddətli istifadə işgəncə təşkiledə bilər.Artıq müəssisədə yerləşdirilmişuşaq üçün xəstələnmək bir ölümhökmünə bərabər ola bilər. Birdənçox ölkədəki müəssisələrdə çalışanəməkdaşlar bildirib ki, əlilliyi olanuşaqlara adətən tibbi müalicə verilmir.Müəssisənin əməkdaşları – buyanlış olduğu halda - bizə inkişaflabağlı əlillikləri olan uşaqların ağrı hissetmədiklərini də bildirdilər. Bu isə, odeməkdir ki, bəzi hallarda tibbi prosedurlaranesteziyasız həyata keçirilir.Bir müəssisədə uşaqların dişlərikəlbətinlə çəkilmişdi; oxşar şəkildə,başqa bir yerdə uşaqlara elektro-konvulsivterapiya anesteziya və ya əzələboşaldıcılardan istifadə edilmədəntətbiq edilmişdi.Uşaqlara onların uzun müddət fizikiməhdudiyyətlər yaşamasına vəağrının səbəbini ifadə edə bilməkdəntəcrid edilmələrinə səbəb olanelektroşoklar verilmişdir. Bunlar bu cür‘əks təsirli terapiyanın’ qeyri-münasibsayılan davranışları aradan qaldırabiləcəyi ilə bağlı fərziyyə əsasındahəyata keçirilir. ABŞ-da işləyənbir müəllim kor, kar və lal bir qızınvəziyyətini təsvir etmişdi – həmin qızainildədəyi üçün elektroşok verilmişdi,lakin sonradan məlum olub ki, onuninildəməsinin səbəbi qırıq dişi olub.Nəzarət və insan hüquqlarınınmüdafiəsi olmadan uşaqlar həqiqətəndə müəssisələrdə qeyb olmuşdur.ƏŞHK-nin 16-cı Maddəsi tərəfindənzorakılıq, istismar və sui-istifadəhallarına qarşı müdafiə olunmaqüçün tələb edilən insan hüquqlarınınmonitorinqi və həyata keçirilməsiproqramları bizim səfər etdiyimizmüəssisələrin əksəriyyətində mövcuddeyildi. Bir çox hallarda, müvafiqqurumlar bu yerlərdə saxlanılanuşaqların adlarını və sayını izləmir.Rəsmi statistikalar etibarlı deyil vətez-tez təcridedici xidmət sistemlərinəolan etibarı olduğundan daha aşağıgöstərir. Statistikalarda göstərilənrəqəmlər adətən kimsəsizlərevləri məhdudlaşır və internatməktəbləri, sağlamlıq və ya psixiatrikmüəssisələr, cinayət ədliyyəsistemləri və ya evsizlər üçünsığınacaqlar kimi müəssisələrin digərnövlərində saxlanılan uşaqları əhatəetmir. Bununla yanaşı, hökumətinkimsəsizlər evlərindən daha böyük olabiləcək özəl və dini müəssisələr dəadətən nəzərə alınmır.Bəzi kimsəsizlər evlərinin və digər növmüəssisələrin girişləri hökumətlərin,korporativ donorların, kilsələrin və yaözəl xeyriyyə icmalarının loqoları iləbəzənilib. Beynəlxalq donorlar və yatexniki yardım agentlikləri tərəfindəntəmin maliyyə yardımının müəssisəninfəaliyyət büdcəsinin kiçik bir hissəsinitəşkil etməsinə baxmayaraq, budəstək onların fəaliyyəti üçünaçıq ‘təsdiq möhürü’ ola bilər. DRIuşaqların tibbi qayğıya ehtiyaca görəhəyatlarını itirdikləri və öz yataqlarınahəbs edildikləri kimsəsizlər evlərindəoyun meydançaları kimi imkanlarınyaradılması üçün nəzərdə tutulan –həm rəsmi, həm də ki əməkdaşlartərəfindən könüllü ianələr şəklində- ikitərəfli və çoxtərəfli yardımlarınolduğunu müəyyən etmişdir. Budonorlar əslində yaxşı niyyət daşıyabilər, lakin bu cür yardım insanlarıtəcrid olunmadan müdafiə etməküçün nəzərdə tutulan ƏŞHK-nınməqsədinə və digər insan hüquqlarımexanizmlərinə zidd sayılır.Heç bir uşaq əlilliyinə görə özailəsindən məhrum edilməməlidir.DRI hər bir hökumət və beynəlxalqdonor qurumunu kimsəsizlər evlərinəyeni yerləşdirmələrin qarşısını almaqüçün çalışmağa çağırır. Ailələri iləəlaqələri artıq kəsilmiş olduqdauşaqları müdafiə etmək və onlarıcəmiyyətdə yaşamaq imkanı ilə təminetmək daha da çətinləşir. Uşaqlarınmüəssisələrdə saxlanılması əsasinsan hüquqlarının pozulmasıdır. Bizmüəssisələrdə yeni yerləşdirmələrəmoratorium qoymaqla buna dünyamiqyasında son qoya bilərik.MÜDAFİƏNİN ƏSASLARI47

12 yaşlı Fadi, Fələstin Dövlətinin, davam etməkdə olan şiddətin xüsusilə uşaqlar üzərində böyük psixoloji təsir yaratdığıRəfah bölgəsində hava hücumları zamanı dağılmış evlərin yanından keçərkən. © UNICEF/HQ2012-1583/El Baba

5-ci FƏSİLHUMANİTAR CAVABTƏDBİRLƏRİMüharibə və təbii fəlakətlər kimi səbəblərdən yaranan humanitarböhran vəziyyətləri əlilliyi olan uşaqlar üçün xüsusi risklər yaradır.Bu zaman inklüziv humanitar cavab tədbirlərinə təxirəsalınmazdərəcədə ehtiyac duyulur və onların həyata keçirilməsi mümkündür.Silahlı münaqişələr və müharibə birbaşa və dolayıyolla uşaqlara təsir edir: birbaşa halda bu hücumlar,top atəşi və mina partlayışları nəticəsindəyaralanmalar və yaxud bu yaranmalar və ya travmatikhadisələrə şahidlik nəticəsində yaranan psixolojivəziyyət; dolayı halda isə, bir çox xəstəliklərinmüalicə edilməməsinə səbəb olan səhiyyəxidmətlərinin pozulması, eləcə də qidalanmapozğunluğuna gətirib çıxaran ərzaq çatışmazlığışəklində ola bilər. 111 Bununla yanaşı, bununnəticəsində uşaqlar öz ailələrindən, evlərindən vəya məktəblərindən bəzən illər boyu ayrı düşürlər.Uşaqlar arasında əlillik hallarının yaranmasının ənböyük səbəblərindən biri olan silahlı münaqişələrinxasiyyəti dəyişməkdədir. Döyüş artıq getdikcədaha çox təkrarlanan vətəndaş müharibələri, ocümlədən güc və silahlardan fərq qoyulmadanistifadə ilə xarakterizə edilən parçalanmış zorakılıqformasını alır. Bununla yanaşı, iqlim dəyişikliyiilə əlaqəli olan fəlakətlər öz tezlik və şiddətlərinəgörə artdıqca növbəti illərdə təbii fəlakətlərin də,xüsusilə alçaq yerlərdə yerləşən sahil zonaları kimitəhlükəli regionlarda artan sayda uşaq və yaşlılaratəsir göstərəcəyi gözlənilir. 112tərk edilə bilər. Onlar yardımçı qurğular və yatərbiyəçilərdən asılı ola, tərbiyəçilərini itirdikdəisə fiziki zorakılıq və ya cinsi, emosional və şifahisui-istifadə hallarına qarşı son dərəcə həssas olabilərlər. Əlilliyi olan uşaqlar həmçinin öz ailələrininvə ya icmalarının inancları ucbatından görünməzola bilərlər – məsələn, əqli qüsuru olan uşaq onunvəziyyəti ilə bağlı mövcud stiqmaya görə evdəsaxlanıla bilər.Bununla yanaşı, əlilliyi olan uşaqlar onlar üçünəlçatmaz binaların yaratdığı əngəllər və ya mənfimünasibətlərə görə səhiyyə xidmətləri və ya ərzaqtəminatı kimi əsas yardım xidmətləri və yardımproqramlarından təcrid edilə və ya onlara çıxışasahib olmaya bilərlər. Və yaxud onlar ünvanlıyardım xidmətləri hazırlanarkən unudula bilərlər.Məsələn, yerüstü mina partlayışdan qurtulmuşəlilliyi olan uşaqlar məsafə, yüksək nəqliyyatxərcləri və ya müalicə proqramları üçün qoyulmuşmeyarlara görə fiziki reabilitasiya xidmətlərindənbəhrələnməyə bilər. Bundan əlavə, əlilliyi olanuşaqlar adətən onların ünsiyyət və mütəhərriklikləbağlı tələblərini nəzərə almayan erkən xəbərdarlıqsistemlərində ehmal edilə bilərlər.Əlilliyi olan uşaqlar fövqəladə hallar zamanıxüsusi çətinliklərlə qarşılaşırlar. Onlar təxliyəmarşrutlarının əlçatmaz olmasına görə böhranvəziyyətində qaça bilməyə bilərlər; məsələn, əlilarabasında olan uşaq sunami və ya top atəşizamanı qaça bilməyə, eləcə də öz ailəsi tərəfindənƏlilliyin nəzərə alındığı inklüziv humanitar tədbirlərinhazırlanmasında aşağıdakılar nəzərə alınır və onlarəsaslanırlar:• Uşaq Hüquqları Konvensiyası (UHK) və Əlilliyiolan Şəxslərin Hüquqları haqqında Konvensiyaya(ƏŞHK) əsaslanan hüquqların əsas götürüldüyüHUMANİTAR CAVAB TƏDBİRLƏRİ49

yanaşma. ƏŞHK-nın 11-ci Maddəsi vəzifəicraçılarını, məsələnin vacibliyini göstərməkləmünaqişə, fövqəladə və fəlakət vəziyyətlərindəəlilliyi olan şəxslərin müdafiəsi və təhlükəsizliyinitəmin etmək üçün bütün zəruri tədbirləri həyatakeçirməyə səsləyir .• Əlilliyi olan uşaqların əlilliklə bağlı xüsusiehtiyacları ilə birlikdə digər uşaqlar kimi eynihüquqlara sahib olduğunu və əlilliyin onların içindəolduğu vəziyyətin yalnız bir aspekti olduğunu qəbuledən inklüziv yanaşma: Onlar nəticə etibariləəlilliyə sahib olmalı olmuş uşaqlardır. Bu cürinklüziv yanaşma əlilliyi olan uşaqların normalproqramlarda iştirak etməsinə və orada qərarlarınqəbul edilməsini həyata keçirməsinə mane olansosial, fərdi münasibət və informasiya əsaslı vəfiziki maneələri də nəzərə alır.• İnfrastruktur və informasiyanın müyəssərliyinin,o cümlədən universal dizaynının təmin edilməsi.Buraya fiziki mühitin, bütün müəssisələrin,sağlamlıq mərkəzlərinin, sığınacaqların vəməktəblərin, o cümlədən kommunikasiya vəinformasiya xidmətləri də daxil olmaqla səhiyyəvə digər xidmətlərin təşkilinin əlilliyi olan uşaqlarüçün əlçatan vəziyyətə gətirilməsi daxildir.• Əlilliyi olan uşaqların mümkün dərəcədə müstəqilyaşaması və həyatın bütün aspektlərində mümkünola biləcək qədər tam iştirak etməsi üçünmüstəqil həyatın təşviq edilməsi.• Əlilliyi olan qadın və qızların iki və ya üç dəfədaha çox üzləşdiyi ayrı-seçkilik hallarına xüsusidiqqətin verilməsi də daxil olmaqla yaş, gender vəmüxtəlifliklə bağlı məlumatlılığın inteqrasiyası.Əlilliyin nəzərə alındığı inklüziv humanitar cavabtədbirləri əlilliyi olan uşaqlar və yaşlıların, eləcə dəonların ailələrinin həyatda qalmasını və ləyaqətləyaşamasını, eyni zamanda bundan bütün əhalinin12 yaşlı Vijay yerüstü mina partlayışından sağ qurtulmuş və Şri-Lankada mina riski üzrə təlimçi olmaq üçün həyatına davam etmişdir.© UNICEF/Sri Lanka/2012/Tuladar502013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Liviyanın Ajdabiya şəhərində yerləşən məktəbdə partlayıcı müharibə qalıqları (PMQ) nümayiş edilərkən. Tələbələr onları şəhərinmüxtəlif yerlərindən toplayıblar. © UNICEF/HQ2011-1435/Diffi dentifaydalanmasını təmin edir. Bu yanaşma əlillikhallarını hədəf alan təcridetmə yönümlü layihə vəsiyasət əvəzinə hərtərəfli və inklüziv proqramlarınolmasını tələb edir. Əlilliyin nəzərə alındığı inklüzivhumanitar cavab tədbirləri zamanı əsas müdaxilələrədaxildir:• Əlilliyi olan uşaqların fərqli ehtiyacları vəprioritetləri üçün dəlil bazasının olması üçünməlumat və qiymətləndirmələrin yaxşılaşdırılması.• Əsas humanitar xidmətlərin əlilliyi olan uşaqlarüçün əlçatan vəziyyətə gətirilməsi və onlarıplanlaşdırma və dizayn proseslərinə cəlb etmək.• Əlilliyi olan uşaqlar üçün xüsusi xidmətlərinhazırlanması və rifah, sağlamlıq, özünə-hörmət vələyaqəti təşviq etmək üçün bərpa və re-inteqrasiyaprosesinin mövcud mühitlərdə davam etməsinintəmin edilməsi• Zədələnmələr və sui-istifadə hallarının qarşısınıalmaq və müyəssərliyi təşviq etmək üçün müvafiqtədbirlərin görülməsi.• Qərəzli münasibətlər və anlayışlara meydanoxumaq və bərabərliyi təşviq etmək üçün əlilliyiolan insanların təşkilatları da daxil olmaqla icma,regional və milli səviyyədəki tərəflərlə tərəfdaşlıqetmək.• Onlarla məsləhətləşərək əlilliyi olan uşaqlarıniştirakını təşviq etmək və onların səsinin eşidilməsiüçün imkanlarla təmin etmək.Münaqişədə iştirak edən tərəflərin uşaqlarımüharibənin təsirlərindən qorumaq, o cümlədənonların bərpası və re-inteqrasiyasına yardım etməküçün onları müvafiq səhiyyə və psixoloji qayğıxidmətlərinə çıxışla təmin etmək öhdəliyi vardır.Uşaq Hüquqları Komitəsi, uşaqların silahlı qüvvələrəcəlb edilməməsi ilə bağlı üzərilərinə götürdüklərigeniş öhdəliyin bir hissəsi kimi, UHK-ə üzv Ölkələrəəlilliyi olan uşaqlara aydın şəkildə istinad etmələrinitövsiyə etmişdir. 113 Bununla yanaşı, hökumətlər silahlımünaqişə nəticəsində əlillik qazanmış uşaqlarınbərpası və sosial re-inteqrasiyası məsələsinə dədiqqətlə yanaşmalıdır. Bu məsələ növbəti Fokusməqalədə daha təfərrüatlı şəkildə izah edilir.HUMANİTAR CAVAB TƏDBİRLƏRİ51

FOKUSRisk, davamlılıq və inklüzivhumanitar cavab tədbirləriMaria KettLondon Universitet KollecininEpidemiologiya və İctimai SəhiyyəŞöbəsinin Leonard Cheshire adınaƏlillik və İnklüziv İnkişaf MərkəzininDirektor KöməkçisiƏlilliyi olan Şəxslərin Hüquqlarıhaqqında Konvensiyanın 11-ciMaddəsi üzv Ölkələri “silahlımünaqişə vəziyyətləri də daxilolmaqla, risk vəziyyətlərində,humanitar fövqəladə hallar vətəbii fəlakətlər meydana gəldikdəəlilliyi olan şəxslərin müdafiə vətəhlükəsizliyini təmin etməyə” sövqedir.Silahlı münaqişə və ya insantərəfindən törədilən fəlakət olubolmamasındanasılı olmayaraq,fövqəladə hal zamanı uşaqlar qida,sığınacaq, səhiyyə xidməti, təhsilvə yaşa uyğun psixoloji yardımxidmətlərindən məhrum olmabaxımından ən həssas qruplararasında yer alırlar. Bu həssaslıqəlilliyi olan uşaqlar üçün daha kəskinola bilər: Hətta əsas tədarük vəyardım xidmətlərinin olduğu yerlərdəbelə, bunlar inklüziv və ya əlçatanolmaya bilər.Fövqəladə hala məruz qalmışərazidə əlilliyi olan uşaqların sayınıbilmək olduqca çətindir, çünkibununla bağlı dəqiq rəqəmlər həttafövqəladə hal baş verməzdənöncə mövcud olmaya bilər. Bununsəbəbi kimi, bu cür uşaqlarınvalideynləri və icmaları tərəfindənstiqmaya qarşı gizlədilməsini misalgöstərmək olar. Bunun nəticəsindəyaranan təcridetmə xüsusilə narahatdoğurducudur, çünki qeydiyyat vəməlumat vermə məntəqələri və yamərkəzləri əlçatmaz ola biləcəyindənhumanitar vəziyyətlərdə ən adiməlumat vermə sistemləri beləpozula bilər.Eyni zamanda, xroniki və yaanidən baş verən fövqəladə hallarnəticəsində şikəst qalmailə nəticələnə biləcək zədələrəməruz qala biləcək uşaqlarınsayı artır. Zəlzələ zamanı uşaqlardüşən obyektlər və ya binalarınçökməsi nəticəsində şikəst qalabilərlər. Onlar həmçinin sellərvə torpaq sürüşmələri zamanısarsıdıcı yaralar ala və psixolojitravma keçirə bilərlər. Münaqişələryerüstü mina partlayışları və yapartlayıcı müharibə qalıqlarına(PMQ) məruz qalmaqla uşaqlarınsavaş nəticəsində şikəst qalmaehtimalını artırır. Uşaqlar daha kiçikolduqları və inkişaflarının dahaerkən mərhələlərindən keçdikləriüçün adətən yaşlılarla müqayisədəşikəstliklə nəticələnə biləcək dahaciddi zədələrə məruz qalırlar vədavamlı fizioterapiyaya, protezlərəvə psixoloji dəstəyə ehtiyac duyurlar.Fövqəladə halın təsiriqiymətləndirilən zaman əlilliyi olanuşaqların və onların ailələrininüzləşdikləri çətinliklər çox nadir hallardanəzərə alınır. Bu çətinliklərədağılmış panduslar; zədələnmişvə ya itirilmiş yardımçı qurğular vədaha öncələr qurulmuş xidmətlərin(işarə dili tərcümələri və ya onlarabaş çəkən tibb bacıları) və yayardım xidmətlərinin (sosial təminatödənişləri və ya sosial müdafiəplanları) itirilməsi kimi ətraf mühitləbağlı yeni əngəllər daxildir.Başqa risklər də mövcuddur.Məsələn, bu zaman ailə üzvlərihəyatlarını itirərsə, fiziki əlilliyi olanuşağa necə qayğı göstərilməliolduğunu bilən və ya sensor qüsuruolan uşaqla ünsiyyət qura biləcəkbaşqa bir adam qalmaya bilər. Əgərailələr həmin yerdən qaçmağaməcbur edilərsə, xüsusilə də əgəronlar ayaqla uzun yol getməliolarlarsa, o zaman onlar gəzəbilməyən və ya zəif səhhəti olanuşaqlarını tərk edə bilərlər. Bununlayanaşı, ailələr başqa ölkədə ailəüzvlərindən birinin əlilliyi olmasınagörə sığınacaqla təmin edilməyəbiləcəklərindən qorxaraq əlilliyiolan uşaqlarını özləri ilə götürməyəbilərlər. Bir sıra ölkələrin bu cür ayrıseçkiliktəcrübəsi var. Fövqəladəhal nəticəsində müəssisələr vəinternat məktəbləri bağlana və yaişçiləri tərəfindən tərk edilə, beləliklədə orada onların öhdəliyinə düşənuşaqlara kömək etmək üçün azadam və ya heç kəs qalmaya bilər.Əlilliyi olan uşaqlar, xüsusilə dəöyrənmə əlilliyi olan uşaqlar, dolayıyolla münaqişəyə daxil edilə bilərlər.Əlilliyi olmayan uşaqlara nəzərəndaha dəyərsiz olduqları və dahaaz müqavimət göstərəcəkləri522013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

düşünülərək bu uşaqlar döyüşçülər,aşpazlar və ya hamballar kimixidmətə daxil edilə bilər. Nəzəribaxımdan tərksilah, tərxis olunmavə re-inteqrasiya proqramları bütündöyüşçü olmuş uşaqları əhatə edir,lakin əlilliyi olan uşaqlar üçün bucür qaynaqlar və proqramlar adətənmövcud olmur. Buna görə də, bu cüruşaqlar təcrid olunmuş və kənardaqalmış olaraq qalırlar. Bu isə onlarınyoxsul və həssas vəziyyətdəyaşamasına, o cümlədən Liberiyavə Syerra-Leona ölkələrində olduğukimi dilənçiliyə başlamasına səbəbolur.Cinsi zorakılıq da daxil olmaqlazorakılıq riski münaqişə və fəlakətlərzamanı olduğu kimi ailə müdafiəsivə sosial strukturlar pozulduğuzaman daha da artır. Əlilliyi olanqızların bu cür vəziyyətlərdə xüsusirisk daşımasına baxmayaraq, əlilliyiolan oğlanlar da bu vəziyyətlərdərisk daşıyırlar və hətta onlarınzorakılıq halından sonra yardımalma imkanı daha az olur.Bərpa və yenidənqurma işlərinində əlilliyi olan uşaqlar üçün özçətinlikləri olur. Böhran təsirinəməruz qalmış uşaqların vəziyyətindəolduğu kimi, bu zaman da əlilliyi olanuşaqlar ünvanlı yardım xidmətlərinindaxil olduğu, lakin sadəcə bununlaməhdudlaşmadığı müxtəlif xidmətnövlərinə ehtiyac duyurlar. Buzaman əlilliyə xas ehtiyaclar olduqcaəhəmiyyətlidir, lakin bunlar ümumitəsvirin yalnız bir hissəsini təşkiledir. Məsələn, 2004-cü ildə HindOkeanında baş vermiş sunamidənsonrakı bərpa işləri zamanı əlilliyiolan bir qıza beş əlil arabasıverilmişdi, lakin heç kəs ondanərzaq və ya paltara ehtiyacı olubolmadığınısoruşmamışdı.Davamlılıq və inklüzivlikUşaqlar təkrar-təkrar özdavamlılıqlarını nümayiş ediblər.Onların iştirakını və inklüziyasınıdəstəkləmək üçün bir sıra tədbirlərgörülə bilər. Bu tədbirlər xüsusiqruplara və kontekstlərə xasolmalıdır: Belə ki, oğlanlar vəqızlar münaqişələrlə bağlı müxtəliftəcrübələrə sahibdir, bu gəncuşaqlar və yeniyetmələr üçün dəbelədir. Oxşar şəkildə, fövqəladəhallar şəhər və kənd yerlərinəmüxtəlif dərəcədə təsir göstərə bilər.Başlanğıc kimi əlilliyi olan uşaqlarafəlakət riskinin azaldılması vəsülh quruculuğu strategiyalarınınhazırlanması və icrasında, ocümlədən bərpa proseslərində iştiraketmək imkanı verilməlidir. Onlarıntöhfə verməyə qadir olmadıqlarıilə bağlı məlumatsızlıq və yanlışanlayışlar onların bu proseslərdəiştirakına mane olmuşdur, lakinbu hal artıq dəyişməyə başlayıb.Məsələn, Banqladeşdə Planİnternational əlilliyi olan təşkilatlarlatərəfdaşlıqlar qurmaqla və uşaqyönümlü fəlakət riskinin azaldılmasıişinin başladılmasında birbaşaicmalarla iş aparmaqla bu cür səhvtəsəvvürlərlə necə mübarizə aparabiləcəyini öyrənmişdir.Oxşar şəkildə, əlilliyi olan uşaqlarınxidmətlərlə təminatı fəlakətlərə qarşıcavab tədbirlərində də artmaqdadır.Pakistanda Handicap International(HI) və Save the Children, xüsusiləmüdafiə layihələri çərçivəsində, uşaqdostu inklüziv məkanlar yaratmış vəəlilliyi olan şəxslərin inklüziyası üzrəsektorlar arası təlimat hazırlamışdır.Haitidə isə, HI və inam əsaslıinkişaf təşkilatı olan CBM əlilliyiolan şəxslərin ərzaq təminatıproqramlarına və digər təşəbbüslərədaxil edilməsi məqsədilə hökumətləlobbiçilik aparmışdır. BirləşmişMillətlər Təşkilatı fövqəladə hallardanadətən ‘daha yaxşı arxanın’yaradılması üçün istifadə edir ki, buda əlilliyi olan uşaqları imkanlarlatəmin edə biləcək bir yanaşmadır,çünki bu bütün maraqlı tərəflərəbirlikdə çalışmaq imkanı verir.Əlillik həmçinin bir qrup beynəlxalqtəşkilatlar tərəfindən humanitarcavab tədbirlərinin keyfiyyət vəcavabdehliyini yaxşılaşdırmaqməqsədilə Sphere Project tərəfindənhazırlanan Humanitar CavabTədbirlərində Humanitar Xartiyavə Minimum Standartlar kimitəlimat rəhbərlərinə də daxil edilir.Əlilliyi olan şəxslərin, xüsusilə dəuşaqların əhatə edilməsi ilə bağlıfövqəladə hallar üzrə mövcud təlimatrəhbərlərinin sayı artmaqdadır. Bunailiyyətlərin uşaq qidalanmasıvə müdafiəsi kimi sahələrə dəcəmləşdirilməsi və genişləndirilməsilazımdır.Ehtiyac duyulan digər şey isəməlumat toplanmasına həmrəyyanaşmanın olmasıdır. Əlilliyiolan insanlar üzrə yerli və millitəşkilatlarla əməkdaşlıq vurğulanmalıvə lazım gəldikdə bu qruplarınuşaqlara xas məsələlərlə məşğulolmaq üçün potensialı yaradılmalıdır.Və nəhayət, nəticələrin yoxlanılmasıvə yaxşılaşdırılması məqsədilə əlilliyiolan uşaqların humanitar cavabtədbirlərinə daxil edilmə dərəcəsiyoxlamadan keçirilməlidir.Bu zaman fövqəladə hallar boyuncatətbiq edilə biləcək aydın standartlarvə inklüziv yoxlama vərəqələrininolması əsasdır – lakin həyatakeçirilə bilməsi üçün onlar resursayırmaları ilə müşayiət olunmalıdır.HUMANİTAR CAVAB TƏDBİRLƏRİ53

FOKUSPartlayıcı müharibə qalıqlarıYerüstü mina və Kaset-Klaster DöyüşSursatları üzrə Monitorda fəaliyyətgöstərən Qurbanlara Yardım RedaktorHeyəti.Yerüstü mina və Kaset-Klaster Döyüşsursatları üzrə Monitor Yerüstüminaların Qadağan edilməsi üçünBeynəlxalq Kampaniya və Klaster döyüşsursatları Koalisiyası üçün tədqiqatlaraparır. Bu Minaların qadağan olunmasıSazişi və Kaset-Klaster Döyüş sursatlarıüzrə Konvensiya üçün faktiki monitorinqüsuli-idarəsi təşkil edir.Partlayıcı müharibə qalıqları(PMQ) və piyada əleyhinə yerüstüminaların uşaqlar üzərində dağıdıcıtəsiri var və bunlar uşaq əlilliyinəciddi dərəcədə töhfə verir. 1997-ciildə Minaların Qadağan olunmasıSazişinin bağlanmasından bu yanaböyük torpaq sahələri bu sursatlardantəmizlənmiş və yenidənməhsuldar istifadəyə verilmişdir.1997-ci il tarixli saziş; MüəyyənƏnənəvi Silahlar üzrəKonvensiyaya 1996-cı il tarixliƏlavə Protokol II və 2003-cü il tarixliProtokol V; və 2008-ci il tarixliKaset-Klaster Döyüş sursatlarıüzrə Konvensiya birlikdə PMQvə yerüstü minalar ilə çirklənmişərazilərdə insanların həyatınıqorumaq baxımından müsbətnəticə vermişdir. Yerüstü minalarınvə döyüş sursatlarının qadağanedilməsi üçün qlobal hərəkat qlobaldəyişikliyin təşviq edilməsindəəsas maraqlı tərəflər arasındakısiyasi iradənin vacibliyiningöstəricisidir.Yerüstü minalar və PMQ-nintəsirini aradan qaldırmağaçalışan minalara qarşı cavabtədbirləri proqramının beş başlıcaprinsipdən təşkil olunduğu gümanedilir – bunlara təmizləmə, PMQ/mina riski üzrə təhsil, qurbanlarayardım, yedək ehtiyatların məhvedilməsi və təşviqat daxildir. PMQvə yerüstü mina itkilərində qlobalmiqyasda əhəmiyyətli dərəcədəkiazalmadan da göründüyü kimibu prinsiplərin bir çoxunda böyükuğurun əldə olunmasına baxmayaraq,qurbanlara yardımzəifliyin əsas sahəsi kimi qalmağadavam edir. Bu xüsusilə PMQ vəya yerüstü minaların təsirinə məruzqalmış uşaqların vəziyyətindəbelədir.Minalara qarşı cavab tədbirlərinindigər dörd prinsipinin əksinə, qurbanlarayardım fiziki reabilitasiyanıtəmin etmək üçün tibbi və yarıtibbimüdaxilələri əhatə edənçarpaz müdaxilələrin, o cümlədənqurbanların yenidən inteqrasiyasınıvə yaşamaq imkanını təşviqetmək üçün sosial və iqtisadimüdaxilələrin olmasını tələb edir.İndiyədək minalara qarşıcavab tədbirlərinə yardım vəmaliyyələşmənin əsas hissəsi minatəmizləmə fəaliyyətlərinə həsredilmişdir. 2010-cu ildə, minalaraqarşı cavab tədbirləri ilə bağlıqlobal fondların 85 faizi təmizləməişinə ayrıldığı halda, bunlarınyalnız 9 faizi qurbanlara yardımmüdaxilələrinə ayrılmışdır. Bundanəlavə, yerüstü minalardan vəPMQ-dən sağ qurtulmuş şəxslərüçün yaş və genderə uyğun fizikireabilitasiya, sosial və iqtisadire-inteqrasiya xidmətlərinə çıxışhüququ beynəlxalq insan hüquqlarıvə humanitar qanunvericilikdə özəksini tapmışdır. Bununla belə,sağ qalmış şəxslər üçün yalnız azsayda yardım proqramları, birbaşasağ qalmış və ya daha genişmənada qurbanlara çevrilməsindənasılı olmayaraq, uşaqların xüsusiehtiyaclarını nəzərə almışdır.Uşaqlar üzərində təsirYerüstü mina partlayışlarındanölən insanların sayında ciddi azalmamüşahidə edilmişdir. MinalarınQadağan olunması Sazişi vəKaset-Klaster Döyüş Sursatlarıüzrə Konvensiyanın monitorinqvasitəsi olan Yerüstü mina vəKaset-Klaster Döyüş Sursatlarıüzrə Monitor tərəfindən verilənməlumatda yeni yerüstü mina vəPMQ itkilərinin sayı 2001-2010-cuillər arasında 7987-dən 4191-ə enmişdir. Növbəti səhifədəkixartiyada 2005-2010-cu illərarasında yerüstü mina və PMQ-inəticəsində baş verən sivil ölümlərvə yaralanmaların sayındakıəhəmiyyətli dərəcədəki azalmanümayiş etdirilir.Bununla belə, uşaq itkilərinin təmsiledildiyi ümumi itki faizində azalmamüşahidə edilmişdir. 2005-ci ildənbaşlayaraq hər il uşaqlar yerüstüminalar, döyüş sursatlarının542013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

1999-cu ildə monitorinqin başlamasından bu yana hər gün ən azı 1000uşaq itkisi baş vermişdir. İtkilərin çoxu qeydiyyatdan kənarda qalır, yənihəqiqi göstərici çox böyük ehtimalla bundan daha yüksəkdir.qalıqları və digər PMQ nəticəsindəbaş verən bütün itkilərin 20-30faizini təşkil etmişdir. 1999-cu ildəmonitorinqin başlamasından buyana hər il ən azı 1000 uşaq itkisibaş vermişdir. 2010-cu ildə yerüstüminalar və PMQ nəticəsindəbaş vermiş uşaq itkiləri 1200-ükeçmişdir və uşaqlar bütün sivilitkilərin 55 faizini təşkil etmişdir –bunun nəticəsidir ki, uşaqlar artıqyerüstü minaların və PMQ-ninən ölümcül sayıldığı sivil qrupadaxildir. Bir çox ölkələrdə çoxlusayda itki hallarının qeydiyyatdankənarda qaldığını nəzərə alsaq,uşaq itkilərinin sayının hər il dahada yüksəlmə ehtimalının olduğunudeyə bilərik və dünyanın minadanən çox təsirlənən bəzi ölkələrindəuşaqların təmsil etdiyi itki faizi hələdə daha yüksəkdir: 2011-ci ildəƏfqanıstanda uşaqlar bütün sivilitkilərin 61 faizini təşkil etmişdir.Həmin ildə uşaqlar Laos XalqDemokratik Respublikasındakısivil itkilərin 58 faizini, İraqdakı sivilitkilərin 50 faizini və Sudandakısivil itkilərin 48 faizini təşkiletmişdir.görə ayırmağa başladığı 2006-cıildə oğlanlar uşaq itkilərinin 83faizini təmsil etməklə 17 ölkədəsivillər arasında itki üzrə ən böyükayrı qrupu təşkil etmişdir. 2008-ciildə oğlanlar uşaq itkilərinin 73faizini təmsil etməklə 10 ölkədə ənböyük itki qrupunu təşkil etmişdir.Yerüstü minalarla çirklənmiş birçox ölkədə qızlarla müqayisədəoğlanların minalar və ya PMQilə qarşılaşmaq ehtimalı dahayüksəkdir, çünki onlar mal-qaraotarmaq, odun toplamaq və yaxudmetal parçaları yığmaq kimi açıqhava işlərinə daha çox cəlb olunurlar.Ümumilikdə isə, yaşlılarlamüqayisədə uşaqların bilərəkdənminalara toxunmaq ehtimalı dahaçoxdur, onlar bunu adətən başadüşmədən, marağa görə və yaonları oyuncaqlarla səhv salaraqedirlər. Qızlara nəzərən oğlanlarınqarşılaşdıqları partlayıcı qurğularamüdaxilə etmək ehtimalı da dahayüksəkdir. Bu faktorlar, eləcə dəriskli davranışlarla məşğul olmağameyllilik yaxşı planlaşdırılmış risktəhsilini xüsusilə uşaqlar üçünönəmli edir.Sağ qalmış uşaqlara yardımYaşlılara nəzərən PMQvə yerüstü mina hadisələriƏgər uşaqlar indi yerüstü minalar,kaset-klaster döyüş sursatlarıqalıqları və digər PMQ nəticəsindəbaş verən itkilərin əsas hissəsinitəşkil edirsə, 2008-ci ildən etibarənoğlanlar bütün sivil itkilərin təqribən50 faizini təşkil etməklə ən böyükayrı itki qrupunu yaradır. Yerüstüminalar üzrə Monitorun itkiməlumatlarını yaşa və genderə2004-cü ildə Kolumbiyada çəkilmiş bu şəkildə hər ikisi 14 yaşında olan Monica və Luisgöl kənarında oturublar. Monica ondan daha gənc olan əmisi oğlunun evə qumbaragətirməsi nəticəsində bir ayağını itirib. Qumbara partlayıb və onun əmisi oğlu bununnəticəsində həyatını itirib. © UNICEF/HQ2004-0793/DeCesareHUMANİTAR CAVAB TƏDBİRLƏRİ55

FOKUS(davamı)uşaqlara daha fərqli təsir edir.Bu birbaşa onların ölümü və yayaranlanması şəklində və yaailə və icma üzvlərinin ölümü vəyaxud yaralanması nəticəsindəonların qurbanlara çevrilməsiformasında ola bilər. Zədələnməsiolan sağ qalmış uşaqların həmfiziki xilasetmə və reabilitasiya,həm də ki sosial və iqtisadi reinteqrasiyabaxımından nəzərəalınmalı olan xüsusi ehtiyaclarıvardır. Yetkinlik yaşına çatmışinsanlardan daha kiçik olanuşaqların kəskin yanıqlar, qəlpəyaraları, zədələnmiş ətraflar, eləcədə görmə və eşitmə qabiliyyətininitirilməsinə səbəb ola biləcəkdigər yaralardan ölmə və yaəziyyət çəkmə ehtimalı dahaçoxdur. Onların boyunun yüksəkolması onların həyati orqanlarınınpartlayışa daha yaxın olmasınıgöstərir və yaşlılarla müqayisədəuşaqların böyük qan itkisi üçünsahib olduğu limit daha aşağıdır.Əgər ayaq piyada əleyhinəminanın üzərinə basılarsa, bununpartlayışı amputasiya, ömürlükMina və partlayıcı müharibə qalıqlarınınağır şəkildə təsir etdiyi ölkələrdə 2011-ciil üzrə uşaq itkiləri*ÖlkəÜmumi sivilitkilərUşaq itkiləriÜmumi itkilərinfaizi kimi uşaqitkiləriƏfqanıstan 609 373 61%Konqo Demokratik Respublikası 22 15 68%İraq 100 50 50%Laos Xalq Demokratik Respublikası 97 56 58%Sudan 62 30 48%* yalnız mülki/təhlükəsizlik statusu və yaşın məlum olduğu itkiləri əhatə edir.Mənbə: Yerüstü mina və Kaset-Klaster Döyüş Sursatları üzrə Monitor.əlillik halları və uzunmüddətlireabilitasiya yardımına ehtiyacınyaranmasına səbəb olacaq ikincidərəcəli infeksiyalarla birlikdəbir qayda olaraq ayaq və qıçyaralarına səbəb olacaqdır.Sağ qalmış bütün insanların üçdəbirindən daha çoxunda amputasiyayaehtiyac duyulur. Təsirə məruzqalmış uşaqlar arasından amputasiyayaehtiyac duyanların dəqiqfaizi ilə bağlı məlumat mövcudolmadığı halda, kiçik ölçülərinəzərə alındıqda uşaqlar üçün bufaizin daha yüksək ola biləcəyinigözləmək olar. Uşaqlar aldıqlarıyaralardan sağ qurtulduqdaonların fiziki reabilitasiyası yaşlılararasından sağ qalanlarınkındandaha kompleks olur. Yaralarıətrafların amputasiyası ilənəticələnən uşaqlar dahamürəkkəb reabilitasiyaya ehtiyacduyur, çünki sümükləri yumşaqtoxumalarından daha sürətləinkişaf etdiyinə görə onlar yenidənbir neçə amputasiyaya ehtiyacduya bilərlər. Həmçinin onlarböyüdükcə protezlərinin yenidənhazırlanmasına ehtiyac duyurlar.Yerüstü minalar və PMQ-nintəsirinə məruz qalmış az saydaölkənin sağ qalmış uşaqların xüsusi,kompleks tibbi və fiziki reabilitasiyaehtiyaclarını qarşılamaqpotensialı vardır.Fiziki travma ilə yanaşı, PMQ vəyerüstü mina partlayışından sağqurtulmanın psixoloji nəticələriadətən uşaqların inkişafı üçündağıdıcı təsirə sahib olur. Bunlaratəqsirkarlıq duyğusu, özünəhörməthissinin itirilməsi, fobiyalarvə qorxu, yuxu pozuntuları, danışabilməmə vəziyyəti və müalicəedilmədikdə uzunmüddətli əqlipozulmaya səbəb ola biləcəktravma daxildir. Müharibəninuşaqlar üzərində buraxdığı bucür psixoloji təsirləri dəlillərləsənədləşdirmək çətindir və onlaryalnız yaralarına tab gətirmişuşaqlarla məhdudlaşmır.Sağ qalmış uşaqların sosialvə re-inteqrasiya ehtiyacları dayaşlıların ehtiyaclarından nəzərəçarpan dərəcədə fərqlənə bilər.Yuxarıda göstərilən psixolojitəsirlərə qarşı cavab tədbirləriböyük ölçüdə yaşa uyğun psixolojiyardım və təhsilə çıxışdan asılıdır.Bir çox ölkələrdə sağ qalmışuşaqlar onların bərpası üçün tələbedilən vaxta və reabilitasiyanınailələr üçün əlavə maliyyə yüküyaratmasına görə öz təhsilləriniqısa vaxtda dayandırmağaməcbur edilirlər. Yerüstü mina vəya PMQ yaralanması nəticəsindəəlillik qazanmış uşaqlar üçünpulsuz təhsilə çıxış həm onlara562013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

FOKUS(davamı)Ən çox təsirə məruz qalmış ölkələrdə uşaq itkiləri*Sivil itkilər arasında uşaqların faizi (1999–2011)100%90%80%70%60%50%40%30%20%10%0%1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011* Ən yüksək illik itki faizinə sahib Minaların Qadağan olunması Sazişinə üzv üç Dövlət.Mənbə: Yerüstü mina və Kaset-Klaster Döyüş Sursatları üzrə Monitor.aldıqları yaranın psixoloji təsirindənqurtulmağa imkan yaratmaqlaonların həyatlarında normallıqduyğusunu təşviq etmək, həmdə onları həmyaşıd qrupları iləbirlikdə yenidən inteqrasiya etməkvə onlara cəmiyyət həyatındatam iştirak etmək imkanı verməkbaxımından çox zəruridir.Yerüstü mina və ya PMQ partlayışınəticəsində əlil qalmış uşaqlar hələdə göstərilən hüquqlarının yerinəyetirilməməsi baxımından digərşəxslərə görə daha həssasdırlar:Onlar daha məktəbə getməyəbilərlər və bunun üçün digərnəqliyyat alternativləri çox nadirhallarda mövcud olur. Hətta onlarməktəbə gedə bildikdə belə, siniflərəlilliyi olan uşaqlar üçün əlçatanolmaya bilər və onların müəllimləriəlilliyi olan uşaqların ehtiyaclarınauyğunlaşmaq baxımından hazırlıqlıolmaya bilərlər.Gəlir əldə edilməsi və yaşamaqüçün imkanlar yerüstü minalarvə ya PMQ-na görə əlil qalmışuşaqların dəstəklənməsi üçünxüsusilə vacib sayılır. Təəssüfki, yaşın nəzərə alındığı hallardabu cür imkanlar nadir hallardamövcud olur. 2008-2010-cu illərdəKambocada həyata keçirilənlayihədə olduğu kimi, yaşınnəzərə alındığı yerlərdə uşaqlarvə yeniyetmələr üçün yaşa uyğunmüdaxilələrin təmin edilməsi iləbağlı əsas çətinliklər 18 yaşdanaşağı olan şəxslərin qurbanlarayardım müdaxilələrindənbütövlükdə çıxarılması kimi hallarlabağlı olmuşdur.Uşaqların və yeniyetmələrin xüsusiehtiyaclarının nəzərə alınmamasıöz əksini ümumilikdə dolanışıqdavə iqtisadi gücləndirmə sektorundatapır: İqtisadi gücləndirməproqramlarının aşağı gəlirliölkələrdə böhran kontekstlərindətəsiri ilə bağlı aparılan 43 tədqiqatüzrə 2011-ci il tarixli təhlil müəyyənetmişdir ki, bu təşəbbüslərinbəziləri, nə qədər paradoksal olsada, uşaqların məktəbdən çıxarılmaHUMANİTAR CAVAB TƏDBİRLƏRİ57

FOKUS(davamı)və işləməyə vadar edilmə və yaqızların zorakılığa məruz qalmaehtimalı ilə bağlı riski artırmışdır.Proqramlar mikro-kredit,bacarıqların artırılması və kəndtəsərrüfatı üzrə müdaxilələr kimibir sıra səciyyəvi təşəbbüsləritəhlil etmişdir. Təhlil iqtisadiyyatıgücləndirən tərəfləri “uşaqlarınmüdafiəsini və rifahını iqtisadigücləndirmə proqramlarındəyərləndirmə, hazırlanma, icra,monitorinq və qiymətləndirməproseslərinə daxil etməyə” dəvətetmişdir. Bununla yanaşı, uşaqlarvə yeniyetmələr üçün yaşamaq vəgəlir əldə etmək imkanları yalnızonların yaşını deyil, onların cinsinivə yaşadıqları mədəni kontekstidə nəzərə almalıdır. Əlilliyi olanuşaqlar məhrumiyyət, zorakılıq,sui-istifadə və istismar hallarınaqarşı ən həssas qruplar arasındayer aldıqları üçün qurbanlarayardım proqramlarının sağ qalmışuşaqların xüsusi ehtiyaclarınınəzərə almasını təmin etmək çoxvacibdir.Eyni zamanda, ailələrindəkiçörək qazanan şəxslər də daxilolmaqla tərbiyəçilərinin və yaailə üzvlərinin ölümü və yayaralanması nəticəsində yerüstüminaların və digər PMQ-ninqurbanlarına çevrilən uşaqların dayaşlıların sahib olduğu ehtiyaclardanfərqlənən ehtiyacları vardır.Sağ qalmış uşaqlar kimi, onlarda təhsil imkanlarının itirilməsi,öz ailələrindən ayrılma, eləcə dəuşaq əməyi və istismar və yaxudetinasızlığın digər formalarınaqarşı daha həssas ola bilərlər.Uşaqların qurbanlara yardımlabağlı xüsusi ehtiyaclarının olmasınabaxmayaraq, yalnız az sayda qurbanlarayardım proqramları yaşvə genderə xas məsələləri nəzərəalır. Ümumilikdə qurbanlara yardımüzrə tədqiqat aparılmış, eləcə dəbu cür proqramların necə olmalıolduğuna dair təlimat rəhbərihazırlanmış olsa da, indiyədəkuşaqlar və yeniyetmələrə çox azdiqqət ayrılmışdır. Bununla bərabər,Minaların qadağan olunmasıSazişi və Müəyyən ƏnənəviSilahlar üzrə Konvensiyanın IIvə V Protokollarına və Kaset-Klaster Döyüş sursatları üzrəKonvensiyaya üzv Ölkələrmüntəzəm olaraq bu beynəlxalqalətlərin milli səviyyədə həyatakeçirilməsi ilə bağlı hesabatverməli olsalar da, onlar sağqalmış şəxslərin xüsusi ehtiyaclarıilə bağlı göstərdikləri səylərhaqda həmin şəxslərin yaşınauyğun məlumat vermirlər. Beləolduqda, 2009-cu ildə Handicapİnternational tərəfindən 25 təsirəməruz qalmış ölkədən olan 1,600-dən çox sağ qalmış respondentarasında aparılan sorğu zamanırespondentlərin, demək olar ki,üçdə ikisinin uşaqlar üçün nəzərdətutulan xidmətlərin onların xüsusiehtiyaclarını qarşılamaq və yahəmin xidmətlərin yaşa müvafiqolmasını təmin etmək üçün ‘heçvaxt’ və ya ‘demək olar ki, heç vaxt’uyğunlaşdırılmadığını bildirməsiheç də təəccüb doğuran deyil.Birbaşa və ya dolayı yollatəsirə məruz qalmış olanlar dadaxil olmaqla uşaq qurbanlarıyardımların bütün aspektlərindəxüsusi və əlavə ehtiyaclarasahib olurlar. Bununla belə, buehtiyacların qarşılanması üçüngöstərilən səylər haqqında mövcudinformasiya məhduddur. Minavə ya PMQ hadisələri yaşamışuşaqların əksəriyyəti bununnəticəsində yaralar almışdır.Bununla belə, əksər məlumattoplanması sistemləri onlarınehtiyaclarını qeydə almır.Uşaqlar PMQ və yerüstü minalarnəticəsində baş verən ümumi sivilitkilərin artmaqda olan faizini təşkiletdiyi üçün sağ qalmış uşaqlarınehtiyaclarına cavab verən xüsusisiyasət və proqramlaşdırmatövsiyələrinin həyata keçirilməsiçox zəruridir. Bu tövsiyələrədaxildir:• Uşaq itkiləri ilə bağlı yaşvə genderə görə bölünmüşməlumat da daxil olmaqlaPMQ və yerüstü minayaralanmalarının (və uyğungəldikdə digər yaralanmanövləri) miqyası və təbiəti üzrəsistemli və müntəzəm informasiyailə təmin edə biləcəkyaralanmalar üzrə milli müşahidəsistemlərinin yaradılmasınındəstəklənməsi və təşviqedilməsi.• Texniki qeydlər və ən yaxşıtəcrübələrə dair təlimatlarvasitəsilə uşaqlara xas sağqalma və qurbanlara yardımüzrə xüsusi təlimat rəhbəri vəanlayışlarla birlikdə qurbanlarayardım komponentininBeynəlxalq Minalara QarşıCavab Tədbirləri Standartlarınadaxil edilməsi.582013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Partlayıcı növünə görə uşaq itkiləri*Müəyyən edilməmiş mina5%PMQ/Kaset-Klaster tiplikiçik çaplı döyüş sursatları67%PMQ, 65%Kaset-klaster tipli kiçikçaplı döyüş sursatları, 2%Piyada əleyhinə mina21%Minik əleyhinə mina4%Qurban tərəfindən aktivləşdirilənimprovizə partlayıcı qurğular3%*qeyri-müəyyən partlayıcı növləri istisna edilməklə.Mənbə: Yerüstü mina və Kaset-Klaster Döyüş Sursatları üzrə Monitor.• Sağ qalmış hər bir uşağın vəyaşlı şəxsin reabilitasiya ilə bağlı,o cümlədən psixoloji və sosialiqtisadiehtiyaclarını müvafiqqaydada və hər zaman müşahidəetmək üçün hərtərəfli məlumatlatəmin edə biləcək qurbanlarayardım məlumat bazalarınınyaradılmasına hazırlıq və bununtəşviqi.• Həm beynəlxalq, həm də ki milliforumlar vasitəsilə hökumətlərinqurbanlara yardım proqramlarının(sağ qalmış uşaqlar və qurbantərəfindən aktiv hala gətirilmişpartlayıcılara görə həyatınıitirmiş insanların uşaqları üçünnəzərdə tutulanlar da daxilolmaqla) minalara qarşı cavabtədbirlərinin və beynəlxalqqanunvericiliyin əsas prinsipi kimiprioritetləşdirilməsinin əhəmiyyətiilə bağlı həssaslaşdırılması.• Hökumətlərin, o cümlədənhumanitar sahədə və inkişaflabağlı çalışan tərəflərin vəxidmət təchizatçıların PMQ vəyerüstü mina hadisələrindənsağ qurtulmuş uşaqlar və qurbanlarüçün yaşa müvafiq vəgenderə uyğun səhiyyə və fizikireabilitasiya, psixoloji yardım,müdafiə, təhsil və dolanışığadəstək xidmətlərinin mövcudolmasının zəruriliyi haqdaməlumatlandırılması.• Fövqəladə hallara cavabpersonalı, cərrahlar və ortoprotezxidmət təchizatçılarıda daxil olmaqla səhiyyəmütəxəssislərinin sağ qalmışuşaqların xüsusi ehtiyacları üzrətəlimdən keçirilməsi.• Məktəb müdiriyyəti, müəllimlərvə tərbiyəçilər də daxil olmaqlaməktəb xidməti təchizatçılarınınsağ qalmış uşaqlar və qurbanlarüçün əlçatan və uyğun təhsilxidmətinin təmin edilməsi iləbağlı təlimdən keçirilməsi.• Sağ qalmış uşaqların vəqurbanların yaşa və genderəxas ehtiyaclarına əsasəninteqrasiya etmələri və bunlaracavab verə bilmələriüçün PMQ və yerüstü minahadisələrdən sağ qurtulmuşşəxslərin və qurbanların və yaümumilikdə əlilliyi olan şəxslərinehtiyaclarına cavab verən milliqanunların, planların və siyasətinformalaşdırılması.• Sağ qalmış uşaqlara yardımlabağlı xüsusi anlayışlarla birlikdəgüclü qurbanlara yardım komponentininBMT-nin Qurumlar-arasıMina Fəaliyyətləri Strategiyasınadaxil edilməsi.HUMANİTAR CAVAB TƏDBİRLƏRİ59

PERSPEKTİVUğur əldə etmək üçün ilkaddımın atılmasıChaeli Mycroft2011-ci il üzrə Uşaqların BeynəlxalqSülh Mükafatının qalibi olan ChaeliMycroft qabiliyyətlərlə bağlı aktivistkimi fəaliyyət göstərir və o istəkliəlil arabası rəqqasəsidir. O, halhazırdaCənubi Afrikadakı KeyptaunUniversitetində siyasət və fəlsəfəsahəsi üzrə oxumağa hazırlaşır.Bəzi insanlar əlilliyi yük, bəziləriisə hədiyyə kimi görürlər. Məniməlilliyim mənə, bəlkə də, mənəlil olmasaydım sahib olabilməyəcəyim çox özünəməxsusimkanlar və təcrübə bəxşetmişdir. Mən çox xoşbəxtəm vəməni bu gün olduğum şəxs kimiformalaşdırdığı üçün əlilliyiməminnətdaram.Mən heç də demək istəmirəm ki,əlillik asan bir şeydir. Əksinə, buçox mürəkkəb bir vəziyyətdir vədemək olar ki, həyatınızın bütüntərəflərinə təsir edir. Lakin mənhəyatım boyu digər gənc insanlarıöz əlilliklərini yalnız sahib olduqlarıməhdudiyyətlər üzərində deyil,sahib olduqları bacarıqlar üzərindəcəmlənmək üçün bir imkan kimigörməyə ruhlandırmaq istəmişəm.Mənim ailəm hər zaman məniöz bacarıqlarım üzərindəcəmlənməyə sövq edib və heç vaxtmənimlə yazıqları gələn şəkildədavranmayıblar. Buna görə də,mən hər zaman onlara minnətdarolacağam, çünki bu mənim özümüdigər adi insanlarla bərabərgörməyimə səbəb oldu. Mənəhəmçinin yetişdirilərkən öyrəndimki, mənim verdiyim töhfə istəniləndigər şəxsin töhfəsinə bərabərdirvə mən öz hüquqlarım uğrundamübarizə aparmalıyam (metaforikşəkildə). Mənim dostlarım mənionlarla bərabər görürlər və mənqəbul edirəm ki, bəzən əlilliyim bəzişeyləri onlarla eyni tərzdə etməyimiçətinləşdirir, buna görə məşğulolduğumuz fəaliyyətlərə məni dədaxil etmək üçün biz bir az yaradıcıolmalı oluruq. Məsələn, biz dahagənc olarkən kriket oynayan zamanmən adətən qol vuran olurdum.Aldığım inanılmaz dəstək mənəCənubi Afrikadakı əlilliyi olanuşaqlarla çalışmaq imkanı verdi.Bu fəaliyyətimə görə mən 2011-ci ildə Uşaqların Beynəlxalq SülhMükafatına layiq görüldüm ki, buda mənim həyatımı möhtəşəmşəkildə dəyişdi. Hər il bu mükafatıtəqdim edən Kids Rights Foundation(Uşaq Hüquqları Fondu) mənəbütün dünyanı əhatə edən platformadaöz ismarışımı yaymaq vəheç vaxt qarşılaşa bilməyəcəyiminsanlarla görüşmək imkanı verdi.Onlar həmçinin mənim təhsilimlə602013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Əgər əlilliyi olan insanlar özlərinə inanmırsa və ya digər insanlaronlara inanmırsa – mən onlara inanacağam və ümidvaram ki, mənimbu müsbət mövqeyim daha çox müsbət münasibətin yayılmasına vəhəvəsləndirilməsinə töhfə verəcək.bağlı xərcləri də qarşılayır və mənənövbəti il ehtiyac duyduğum bütünuyğunlaşdırmaların təmin edildiyiuniversitetdə təhsil almaq imkanıverirlər.Beləliklə, əlilliyi olan bir çox uşaq özqabiliyyətlərinə görə təbrik edilmirlərvə mövcud qorxu və məlumatsızlıqucbatından cəmiyyətdən kənar tutulurlar.Biz qəbul etməliyik ki, əlilliyiolan insanlar bizim əhali arasındaçox mühüm yer tutur. Əlilliyiolan insanlar adətən çərçivədənkənarda düşünürlər – çünki biz belədüşünməyə məcburuq. Biz sahibolduğumuz əlillik hallarının biziməleyhimizə deyil, leyimizə işləməsinənail olmalı və digər insanları isə bizəqarşı qayğıkeş və sayıq olmağaöyrətməliyik. Şəfqət duyğusunabütün dünyanın son dərəcə çoxehtiyacı var.Mənim fikrimcə, dünya miqyasındahəll olunmalı olan iki əsas məsələvar – bunlar müyəssərlik vəmövcud münasibət mövqeləri iləbağlıdır. Bu məsələlər bir-biri iləəlaqəlidir və onları bir-birindənayrı şəkildə həll etmək olmaz.Əgər insanlar dünya miqyasındaəlilliyə qarşı mövcud olan rəhm,xəcalət və aşağı səviyyədə olmaqlabağlı münasibəti zənginlik, qəbuledilmə və bərabərliyə əsaslananmünasibətə çevirə bilsə, o zamanbizlər möhtəşəm bir irəliləyişinşahidi olacağıq. Pozitiv münasibətinolması yaxşılaşdırılmış müyəssərliyəgətirib çıxara bilər – belə ki,qeyri-müyəssərlik əlilliyi olaninsanların ehtiyaclarının qabiliyyətliinsanların ehtiyaclarından daha azəhəmiyyətli olduğu haqda mövcudbaxışın göstəricisidir və bu əlilliyiolan və olmayan insanlar üçünmənfi nəticələrin yaranmasınasəbəb olan münasibət növüdür.Yaxşılaşdırılmış münasibətinolması həmçinin təhsil imkanlarıkimi digər əsas məsələlərinhəllinə də kömək edə bilər. Mənəlilliyi olan bir insanın yaşayabiləcəyi bütün təhsil formalarındaolmuşam: bunlara xüsusi məktəb,əsas ibtidai və orta təhsil dövlətməktəbi, əsas özəl orta məktəbdaxildir. Mən deməzdim ki, mənartıq mütəxəssisəm, lakin təcrübəilə bağlı çox şey demək olar.Şübhəsiz ki, bu hər zaman asanvə bəsit olmur. Çox tez-tez bumənim üçün mübarizə məsələsinəçevrilirdi və bəzi vaxtlarda mənözümü inanılmaz dərəcədəbədbəxt hiss edirdim. Mən özümücəmiyyətə daxil etmək və mənəqayğı göstərən insanların işiniasanlaşdırmaq üçün həqiqətəndə çox çalışmışam. İndi mən buhaqda düşünəndə hiss etdiyimtək şey yalnız və yalnız rahatlıqduyğusudur, çünki öz xoşbəxtliyimüçün daha ağır şəkildə mübarizəaparmalı deyiləm. İndi mən digərəlilliyi olan insanlar və onlarınxoşbəxt olmaq hüququ üçün dahaçox mübarizə apara bilərəm.Elə görünə bilər ki, mən həddən çoxpozitiv insanam. Məsələ bununlabağlı deyil. Mənim öz mübarizələrimolub və mən əminəm ki, onlar hələbitməyib. Əslində mənim pozitivliyiminsəbəbi mənim qabiliyyətiməinanan və mənim cəmiyyətətöhfəmlə bağlı müsbət düşüncədəolan şəxslərlə əhatə olunmağımdanirəli gəlir – bu insanlar mənim pisgünlərimi də görüblər. Buna görədə, mən həqiqətən də onları çoxsevirəm.Mənim həyatdakı məqsədim əlilliyinqlobal cəmiyyət tərəfindən tamamiləqəbul edilməsinə və qucaqlanmasınanail olmaqdır. Bu böyük bir tapşırıqolmaqla yanaşı, bunun çoxluyönləri də ola bilər, lakin mənbunun tamamilə mümkün olduğunainanıram.Hər şey inanmaqdan başlayır.Mən öz bacarıqlarıma inanıram;Mən bütün ürəyimlə dəyişiklikedə biləcəyimə - həyatları dəyişəbiləcəyimə inanıram. Əgər əlilliyiolan insanlar özlərinə inanmırsa vəya digər insanlar onlara inanmırsa– mən onlara inanacağam və ümidvaramki, mənim bu müsbət mövqeyimdaha çox müsbət münasibətinyayılmasına və həvəsləndirilməsinətöhfə verəcək. Bu bəzi insanlaraəhəmiyyətsiz görünə bilər, lakin buözü də bir dəyişiklikdir.Bu uğur əldə etmək üçün atılan ilkaddımdır.HUMANİTAR CAVAB TƏDBİRLƏRİ61

Fələstin Dövlətində səhiyyə işçisi Kar Uşaqlar üçün Atfaluna Cəmiyyətində bir oğlanı sınaqdan keçirərkən. Bu təşkilat təhsil və peşəhazırlığı, pulsuz səhiyyə xidməti, psixoloji xidmətlər və işlə təminat təklif edir. © UNICEF/HQ2008-0159/Davey

6-cı FƏSİLUŞAQ ƏLİLLİYİNİNÖLÇÜLMƏSİCəmiyyət bütün uşaqlar əhatə edilmədikcə ədalətli ola bilməzvə sağlam məlumat toplanması və təhlili onları göz önünəçıxarmadıqça əlilliyi olan uşaqlar əhatə oluna bilməz.Uşaq əlilliyinin ölçülməsi özünəməxsus çətinliklərtoplusuna sahibdir. Uşaqlar müxtəlif surətlərdəinkişaf etdikləri və təməl tapşırıqları müxtəlifsurətlərdə öyrəndikləri üçün onların funksiyasınıqiymətləndirmək və əsas məhdudiyyətləri normalinkişafdakı fərqliliklərdən fərqləndirmək çətin olabilər. 114 Yaşa müvafiq anlayışlar və ölçülərin tətbiqedilməsinə ehtiyacla birlikdə əlilliklərin dəyişən təbiətivə şiddəti məlumat toplanması təşəbbüslərini dahada mürəkkəbləşdirir. Bundan əlavə, uşaq əlilliyi iləbağlı məlumatın zəif keyfiyyətdə olması bəzi hallardauşaqlardakı əlilliklə bağlı məhdud anlayışın mövcudolmasından, əksər hallarda isə stiqma və ölçülərintəkmilləşdirilməsinə az sərmayənin qoyulmasındanirəli gəlir. Bu cür çətinliklərdən yaranan dəlil əsaslıməlumat çatışmazlığı yaxşı siyasətin hazırlanmasınavə önəmli xidmətlərin təmin edilməsinə mane olur.Genişlənməkdə olan təriflərÜmumi razılığın əlilliklə bağlı təriflərin həm tibbi, həmdə ki sosial amilləri əhatə etməli olması yönündəolmasına baxmayaraq, əlilliyin ölçülməsi əsas diqqətixüsusi fiziki və ya əqli qüsurlara verməklə hələ dəəsasən tibbi əsaslıdır.Əlilliyin yayılması ilə bağlı hesablamalar əlillikləbağlı hansı tərifin işlədilməsindən asılı olaraq dəyişir.Məhdud çərçivəyə sahib tibbi təriflər əsasən fəaliyyətgöstərmək və iştirak etməklə bağlı sosial əngəllərinəzərə alan geniş hesablamaların əvəzinə dahaaşağı hesablamalar təmin edir. 115Sağlamlıq və əlilliyin sosial əngəllərlə bağlı dahageniş kontekstdə qəbul edildiyi çərçivələrdən biriÜmumdünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən hazırlananFəaliyyətin Beynəlxalq Təsnifatı, Əlillik və Səhiyyəsənədidir (FBT). 116 Bu təsnifata əsasən əlillik iki əsascəhətə əsasən nəzərə alınır: bədənin strukturu vəfunksiyaları baxımından və insanın fəaliyyəti və iştirakıbaxımından. FBT tərəfindən də qeyd edildiyi kimiəlillik insanın var olmasının bir parçasıdır. FBT-nintərifi diqqəti səbəbdən nəticəyə yönəltməklə və hərbir insanın müəyyən əlillik dərəcəsi yaşaya biləcəyiniqəbul etməklə əlilliyi effektiv şəkildə əsas götürür.FBT həmçinin qəbul edir ki, fəaliyyət və əlillik mövcudkontekstlə bağlı baş verir, buna görə də yalnız fizikiamilləri deyil, o cümlədən sosial və ətraf mühitlə bağlıamilləri də qiymətləndirmək daha mənalı olardı.FBT-nin prinsip etibarı ilə yaşlıların əlilliyi üçünnəzərdə tutulmasına baxmayaraq, bunun əsasındayaranan Fəaliyyətin Beynəlxalq Təsnifatı, Uşaqlarvə Gənclər üçün Əlillik və Sağlamlıq (FBT-UG)sosial ölçünü yalnız qüsurları əhatə etməklə deyil,o cümlədən bunun uşaqların yaşadıqları mühitdəfəaliyyəti və iştirakına təsirini də nəzərə almaqla daxiledilməsinə çalışır. Təsnifat dörd əsas sahəni əhatəedir: bədən quruluşu (məsələn; orqanlar, ətraflar,eləcə də sinirlərin, görmə, eşitmə və əzələ-skeletsistemlərinin quruluşu), bədən funksiyaları (məsələn;bədən sisteminin dinləmə və xatırlama kimi psixolojifunksiyaları ), məhdudiyyətlər və ya fəaliyyət(məsələn; gəzmə, dırmaşma, geyinmə)və iştiraklabağlı məhdudiyyətlər (məsələn; tərbiyəçilərlə və yaUŞAQ ƏLİLLİYİNİN ÖLÇÜLMƏSİ63

digər uşaqlarla oyun oynamaq, sadə ev işlərini yerinəyetirmək). 117Əlilliyin kontekstə daxil edilməsiMəlumat müəyyən bir kontekstdə şərh edilməlidir.Əlilliyin yayılması ilə bağlı hesablamalar həm bucür halların təsir dairəsi, həm də bundan sağ qalmahalları üçün bir funksiyadır və bunların nəticələri,xüsusilə körpə və uşaq ölümləri faizinin yüksəkolduğu ölkələrdə böyük bir diqqətlə şərh edilməlidir. 118Əlilliyin yayılması ilə bağlı az məlumatın verilməsiəlilliyi olan uşaqlar arasında aşağı sağ qalmafaizinin yaranmasına səbəb ola bilər. Bundan əlavə,bu müəssisələrə həbs edilmiş, o cümlədən ayrıseçkilikdənqorxan ailələr tərəfindən gizlədilmiş və yaküçələrdə yaşayan və işləyən əlilliyi olan uşaqların buhesablamalarda nəzərə alınmamasına gətirib çıxarabilər.Bu işdə mədəniyyət də önəmli rol oynayır. ‘Normal’sayılan bir şeyin şərh olunma şəkli mövcudkontekstlərə görə dəyişir və bu qiymətləndirmənəticələrinə təsir göstərir. Müəyyən inkişaf dövrlərininəldə edilməsi yalnız uşaqlar arasında deyil, həmdə mədəniyyətlərə görə dəyişir. Uşaqlar müxtəlifinkişaf dövrlərində yeni fəaliyyətləri təcrübədənkeçirməyə həvəsləndirilə bilər. Məsələn, birtədqiqatda Hindistanın şəhər hissəsində yaşlarıtəxminən 35 aya bərabər olan uşaqların 50 faizi fincandanistifadə edə bilmişdisə, Tailandda eyni inkişafdövrü təxminən 10 ay ərzində əldə olunmuşdu.. 119Buna görə də, uşaqları onların yerli şərtlərinə vəanlayışlarına uyğun gələn istinad meyarlarınaəsasən qiymətləndirmək çox vacibdir.Bu səbəbdəndir ki, yüksək gəlirli ölkələrdəhazırlanmış Uşaqlar üçün Wechsler İntellektTərəzisi və Griffith-in Əqli İnkişaf Tərəzisi 120 kimiqiymətləndirmə alətləri heç bir fərq qoyulmadandigər ölkələrdə və ya icmalarda tətbiq ediləbilməz, çünki onların əlilliyi müxtəlif sosial-mədənikontekstlərdə müəyyən edərək onu dəqiq şəkildəölçmək potensialı adətən sınaqdan keçirilməmiş olur.İstinadedici çərçivələr fərqlənə və sorğu vasitələriyerli adət-ənənələri, mədəni anlayış tərzini, dilDörd kazus:Eyni əlillik forması haqdaməlumat verən əhalinin faiziUqandaBir sualSizin evBir sualBir sual20%7%4%1%Mənbə: UNICEF, yuxarıda göstərilmiş sorğular və siyahıyaalmalardan əldə edilmişdir.642013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

və ifadə tərzlərini uyğun səviyyədə əhatə etməyəbilər. Məsələn, uşağı səhər yeməyi üçün yarmanınhazırlanması və ya masaüstü oyunlar oynamaqkimi standart fəaliyyətlər əsasında qiymətləndirənsorğu anketləri bəzi yerlər üçün uyğun ola bilsə də,uşaqların adətən bu cür fəaliyyətlərlə məşğul olmadığıyerlər üçün uyğun ola bilməz. 121Məlumat ToplanmasıMəlumat toplanmasının xüsusi məqsədlərinin ‘əlillik’halını təşkil edən tərifə, verilən suallara və əldəedilən rəqəmlərə təsir edə bilmə ehtimalı var. Əlilliknövünün və onun yayılmasının ölçülməsi çox teztezsosial müdafiə proqramları kimi xüsusi siyasitəşəbbüslərlə bağlı olur. Nəticələrdən fayda payınımüəyyən etmək və ya xidmətlərin göstərilməsiniplanlaşdırmaq və bunun üçün lazım olan dəstəyimüəyyən etməkdə istifadə etmək olar. Məsələn,əlilliyin faydası üçün uyğunluğun müəyyən edilməsiüçün istifadə edilən meyarların məhdudlaşdırıcı olmaehtimalı fəaliyyət məhdudiyyəti olan bütün insanlarüçün həyata keçirilən sorğu üçün istifadə edilənmeyarlardan daha çoxdur, çünki bu tamamilə fərqlirəqəmlərlə təmin edir. 122Uşaqların əksəriyyəti təhsil və ya səhiyyə qayğısısistemləri ilə əlaqəyə girdikləri zaman əlilliyi olanuşaqlar kimi müəyyən edilirlər. Bununla belə, aşağıgəlirli ölkələrdə və icmalarda məktəb və xəstəxanapersonalı müntəzəm olaraq əlilliyi olan uşaqlarınmövcud olduğunu müəyyən edə və ya bunu qeydiyyatdankeçirməyə bilərlər. Beləliklə, aşağı gəlirliölkələrdə əlilliyi olan uşaqlarla bağlı məlumattəminatındakı durğunluq əlilliyin qlobal prioritetolmağa layiq olmaması ilə bağlı yanlış anlayışınformalaşmasına töhfə vermişdir. 123Əlilliyi olan uşaqlar üçün təhsil və ya digər formalxidmətlərin çatışmadığı yerlərdə əlilliyinyayılma dərəcəsini hesablamaq üçün əhalininsiyahıyaalınması, ümumi və ünvanlı ev təsərrüfatısorğuları, əsas məlumat verən tərəflərlə müsahibəkimi siyahıyaalınmanın digər üsullarından istifadəedilmişdir.Avstraliya5%4%18%4%19%olmaqla 17 sualDAVAMI UŞAQ ƏLİLLİYİNİN ÖLÇÜLMƏSİ65

Ümumi məlumat toplanması vasitələrinin əlilliyi olanuşaqların sayını olduğundan az göstərmək ehtimalıvardır. 124 Onlar adətən ev təsərrüfatında kimsə‘şikəstdirmi’ kimi ümumi və ya filtr sual işlədir vəya yaşlarından asılı olmayaraq bütün ev təsərrüfatıüzvləri üçün eyni suallardan istifadə edirlər. Xüsusilədə uşaqların adətən xüsusi olaraq onlar haqqındasualların verilmədiyi sorğularda diqqətdən kənardaqalma ehtimalı vardır. 125Xüsusi olaraq uşaq əlilliyi məsələsi haqda soruşanvə ya xüsusilə uşaqlardakı əlilliyi qiymətləndirməküçün ölçülər daxil edən ünvanlı ev təsərrüfatısorğuları əsasən əlillik haqqında ümumi şəkildəsoruşan digər ev təsərrüfatı sorğularından vəsiyahıyaalınmalardan daha dəqiq nəticələrvermişdir. 126 Bu cür sorğular adətən daha çoxyayılma faizləri haqda məlumat verir, çünki onlaradətən daha çoxsaylı və təfərrüatlı suallardan təşkilolunur.Sorğu anketinin hazırlanmasıBütün yaş spektri üzrə bir sual toplusu tətbiq edilərsə,o zaman hətta yaxşı şəkildə hazırlanmış sorğularbelə yanlış məlumatla təmin edə bilər. Sual seçimləriuşaqların inkişaf mərhələlərini və yaranmaqda olanbacarıqlarını əks etdirmək üçün uşağın yaşına uyğunşəkildə həyata keçirilməlidir. 127 Özünə-qayğı (məsələn,yuyunmaq və geyinmək) kimi bəzi sahələr isə çoxgənc uşaqlar üçün uyğun olmayacaq. Həyatın ilk ikiili ərzində baş verən mürəkkəb inkişaf proseslərininəzərə alsaq, xüsusi vasitələr və ya qiymətləndirməmetodu olmadan əlilliyi normal inkişafdakıdəyişikliklərdən fərqləndirmək çətin ola bilər. 128Bir çox sorğu vasitəsinin hər iki qrup üçün eyni suallartoplusundan istifadə etməsinə baxmayaraq, yaşlıəhalinin olduğu yerdə əlilliyin qiymətləndirilməsiüçün hazırlanmış suallar heç də hər zaman uşaqlaratətbiq edilə bilmir. Uşaqlara qarşı məhdud uyğunluğuolan sual nümunələri adətən pozulma halları və yayaddaş itkisi ilə bağlı suallardan, eləcə də uşaqlarınDÖRD KAZUS (Davamı)Kamboca2%2%4%1%5%662013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

müstəqil şəkildə əldə edə bilməsi üçün çox gəncolduqları tapşırıqlar haqqındakı suallardan ibarət olaolur. Əlilliyi daha yaşlı əhali ilə bağlayan suallar yalnızuşaqların qiymətləndirilməsi baxımından qeyri-müvafiqsayılmır, bu həmçinin respondentin fikrində nəyin əlilliksayılmalı olacağı haqda qərəzlilik yarada və, beləliklədə veriləcək cavabın təbiəti və keyfiyyətinə təsir edəbilər. 129 Uşaqlardakı əlillik hallarının dəqiq şəkildəqiymətləndirilməsi üçün sorğu anketlərinin xüsusiolaraq bir məqsəd üçün istifadə edildiyinə diqqətverilməlidir.Ev təsərrüfatı sorğuları və siyahıyaalınmalar da daxilolmaqla məlumat toplama vasitələrinin əksəriyyətiyalnız valideynlərin verdikləri cavablara əsaslanır.Tərbiyəçilərlə aparılan bu sorğular adətən onlarınqayğısı altında olan uşaqların əlillik statusunudəyərləndirmək və bu haqda məlumat vermək üçünnəzərdə tutulurlar. Valideynlər və digər tərbiyəçilərinadətən onların uşaqlarının xüsusi tapşırıqları yerinəyetirməkdə üzləşə biləcəkləri çətinlikləri müəyyənetməkdə daha yaxşı imkana sahib olmalarınabaxmayaraq, onların cavabları tək başına əlilliknövlərinin diaqnozunun qoyulması və əlilliyin yayılmadərəcəsini müəyyən etməyə kifayət etmir. Uşaqdakıəlillik halının dəqiq qiymətləndirilməsi yaşa müvafiqdavranışlarla bağlı tam anlayışın olmasını tələb edir.Sorğu respondentləri inkişafın hər mərhələsindəuşaqların qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilənxüsusi ölçülərlə bağlı məhdud biliyə sahib ola bilməkləyanaşı, əlilliyin xüsusi növlərinin təzahürlərini adekvatsəviyyədə müəyyən etmək iqtidarında olmaya bilərlər.Bunun nəticəsində, qulaq infeksiyası kimi müəyyənnöv müvəqqəti hallar müəyyən tapşırıqların yerinəyetirilməsində kəskin çətinliklərin yaranmasına səbəbola və əlilliyin bir forması kimi məruzə edilə bilər. Eynizamanda, valideynlər bunu qəbul etmədikləri üçün vəya onların mədəniyyətində əlilliklə bağlı mövcud olanstiqmaya görə müəyyən halları nəzərdən qaçıra və yaonlar haqqında məlumat verməkdən çəkinə bilərlər.Sorğu anketlərində istifadə edilən terminologiya isəbu cür statistik təhrifləri və sosial baxımdan ayrıseçkiliyə əsaslanan bu fenomeni ya gücləndirə, ya daki düzəldə bilər.Məqsəd və nəticələrTürkiyə1%2%12%Uşaq əlilliyinin ölçülməsi üçün göstərilən səylərqiymətləndirmənin müdaxilə strategiyaları iləbirləşdirilməsinə imkan verir. Adətən qiymətləndirməəlilliyi olan uşağı müəyyən edilmək, eləcə də təciliqayğı xidmətinə istiqamətləndirilmək və bu xidmətdənistifadə etmək imkanı ilə təmin edir. Təəssüf ki,əlilliyi müsbət çıxan uşaqlar üçün qiymətləndirməvə dəstəyin davam etdirilməsi üçün potensial vəresurslar adətən çatışmır. 130 Erkən müdaxiləninhəyati rolunu nəzərə alsaq, xüsusilə aşağı və ordagəlirli quruluşlarda skrininq və qiymətləndirməninbirləşdirilmə mümkünlüyü müəyyən edilməlidir.Uşaqların sahib olduqları əlilliyin növünü vəkəskinliyini, eləcə də əlilliyi olan uşaqların fəaliyyətivə cəmiyyətdə iştirakı qarşısındakı maneələri ehtivaedən məlumat müvafiq sosial-iqtisadi göstəricilərləbirləşdikdə mənbələrin ayrılması, əngəllərin aradanqaldırılması, xidmətlərin hazırlanması və təminedilməsi və bu cür müdaxilələrin hərtərəfli şəkildəqiymətləndirilməsi üçün qəbul edilən qərarlarınməlumatlandırılmasına kömək edir. Məsələn,UŞAQ ƏLİLLİYİNİN ÖLÇÜLMƏSİ67

məlumat gəlir, gender və azlıq statusunun əlilliyiolan uşaqlar üçün təhsilə, immunlaşdırma vəqidalanmanın zənginləşdirilməsi xidmətlərinə çıxışatəsir edib-etmədiyinin sxemini çəkmək üçün dəistifadə edilə bilər. Müntəzəm monitorinqin olmasıuşaqlar üçün nəzərdə tutulan təşəbbüslərin özməqsədlərinə çatıb-çatmadığını qiymətləndirməyəimkan verir.Etibarlı, həqiqi və beynəlxalq səviyyədə müqayisəlihesablamaların əldə edilməsi üçün uşaq əlilliyininölçülməsi prosesinin uyğunlaşdırılmasına açıqşəkildə ehtiyac duyulur. Bu isə hökumətlər vəonların beynəlxalq tərəfdaşları tərəfindən müvafiqsiyasət və proqram əsaslı cavab tədbirlərinin həyatakeçirilməsini sürətləndirə, beləliklə də Əlilliyi olanŞəxslərin Hüquqları haqqında Konvensiyanıntələblərini yerinə yetirməyə kömək edə bilər. Bununlabelə, uşaq əlilliyi ilə bağlı məlumat toplanmasınınhazırkı parçalanmış vəziyyəti inklüzivlik üçünhərtərəfli təbdirlərin həyata keçirilməsinin təxirəsalınması üçün bir bəhanə ola bilməz.İrəliyə aparan yolUNICEF Çox Göstəricili Klaster Sorğuları və digər məlumat toplanması təşəbbüslərində uşaq əlilliyinin ölçülməsiüçün istifadə edilən metodologiyanı təkmilləşdirmək məqsədilə məsləhətləşmələr aparır. Bu iş Əllilik Statistikasıüzrə Vaşinqton Qrupu, milli statistika büroları və məlumat toplama qurumları, akademiyalar, mütəxəssislər, əlilliyiolan şəxslər üçün nəzərdə tutulmuş təşkilatlar və digər maraqlı tərəflərlə birgə aparılır. Bu işdə tərəfdaşlıq uşaqəlilliyi üzrə etibarlı və qlobal miqyasda uyğun monitorinq, eləcə də məlumat vermə sisteminə nail olmaq üçün əsasgötürülür.Vaşinqton Qrupu 2001-ci ildə BMT-nin sponsorluğu ilə əlillik ölçülərinin keyfiyyətini və beynəlxalq səviyyədəmüqayisə oluna bilmə potensialını artırmaq üçün təsis edilmişdir. Qrup bir sıra ölkələr tərəfindən siyahıyaalınmalarvə sorğularda istifadə edilən yaşlı insanlarda əlillik üzrə suallar hazırlamış və onları tətbiq etmişdir. 2010-cuildən etibarən isə, Qrup uşaqlar və gənclər arasında fəaliyyət qabiliyyəti və əlilliyi ölçmək üçün suallar toplusuhazırlamağa başlamışdır.UNICEF və Vaşinqton Qrup arasında uşaqların fəaliyyət qabiliyyəti və əlilliyi üzrə mövcud anlayışları əksetdirən skrininq vasitəsinin hazırlanması istiqamətində aparılan iş Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının FəaliyyətinBeynəlxalq Təsnifatı, Uşaqlar və Gənclər üçün Əlillik və Sağlamlıq üzrə konseptual çərçivə sənədinə əsaslanır.Hazırlanma mərhələsində olan skrininq vasitəsi əsas diqqəti fəaliyyətlə bağlı məhdudiyyətlər üzərində cəmləşdirirvə bunun məqsədi istənilən bir fərdi ölkə üçün sosial təcrid olunma riski olan və ailə həyatı və ya cəmiyyətdəiştirak imkanı azaldılmış uşaqları müəyyən etməkdir. Əməkdaşlığa əsaslanan bu təşəbbüsün əsas məqsədi millisəviyyədə müqayisəli rəqəm göstəriciləri ilə təmin etmək, o cümlədən uşaq fəaliyyəti və əlilliyi ilə bağlı məlumatınbeynəlxalq səviyyədəki harmoniyasını təşviq etməkdir. 2-17 yaş arası uşaqları əhatə edən modul danışıq və dil,eşitmə, görmə, öyrənmə (qavrama və əqli inkişaf), mütəhərriklik və motor bacarıqları, emosiyalar və davranışlarınqiymətləndirməsini aparır. Fəaliyyətin nisbətən əsas növləri sayılan bu göstərilənlərə əlavə olaraq, skrininqhəmçinin uşaqların müxtəlif fəaliyyətlərdə və sosial mühitdəki qarşılıqlı əlaqələrdə iştirak etmə qabiliyyəti ilə bağlıcəhətlərini də əhatə edir. Sadəcə bəli / xeyir cavablarına əsaslanan yanaşmanı əsas götürmək əvəzinə bu aspektlərəlillik dərəcəsini daha yaxşı əks etdirmək məqsədilə qiymətləndirmə tərəzisinə əsasən qiymətləndiriləcək.Hazırlanmaqda olan digər şey isə uşaqlarda əlilliyin hərtərəfli şəkildə qiymətləndirilməsi üçün standartlaşdırılmışümumi metodologiyadır. Bu məlumat toplanması protokolları və qiymətləndirmə vasitələrindən, o cümlədən əldəolunan tapıntıların təhlili üçün çərçivədən ibarət olacaq. Bəzi ərazilərdə mütəxəssislərin az sayda ola biləcəyinəzərə alınaraq yeni texnologiyanı tətbiq edə bilmələri üçün müəllimlər, icma işçiləri və digər təlim keçmişmütəxəssislər üçün alət dəsti hazırlanır. Bu isə əlilliyi olan uşaqların müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsi üçünyerli potensialın gücləndirilməsinə xidmət edəcəkdir.682013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

FOKUSÖyrənilmiş dərslər1995-ci ildən başlayaraq UNICEF,uşaq və qadınların əsas rifahsahələrindəki irəliləyişini izləməkməqsədilə Çox Göstəricili KlasterSorğuları (ÇGKS) vasitəsiləölkələri dəstəkləmişdir. Bununlabağlı olaraq 100-dən çoxaşağı və orta gəlirli ölkələrdəmilli miqyasdakı ev təsərrüfatısorğuları həyata keçirilmiş vəbunların bəzilərində uşaq əlilliyininrentgeni üçün modul tətbiqedilmişdir. İndi isə bu məlumatdanuşaq əlilliyinin ölçülməsi üçüntəkmilləşdirilmiş ölçü alətininhazırlanması üçün istifadə edilir.2000-2001-ci illərdə əlillikÇGKS-nin bir parçasına çevrildi(ÇGKS2). O gündən bu yana50-dən çox sorğuda əlillikləbağlı məlumat toplanmış, buisə ÇGKS-i aşağı və orta gəlirliölkələrdə uşaq əlilliyi üzrəmüqayisəli məlumatın ən böyükmənbəyinə çevirmişdir.2000-2010-cu illər arasındaÇGKS-ə daxil edilən standartəlillik modulu On Sual Rentgenidir(OS) ki, bu da 1984-cü ildəUşaqlıq Dövründə Kəskin Əlilliküzrə Beynəlxalq Pilot Tədqiqatınbir hissəsi kimi hazırlanıb. Bunundizaynı əlilliyin necə dərk edildiyinivə həmin vaxt necə ölçüldüyünüəks etdirir.OS prosesi 2-9 yaşlı uşaqlarınbirbaşa tərbiyəçiləri ilə müsahibəşəklində başlayır və bu zamanonlardan onların qayğısı altındaolan uşaqların fiziki və əqliinkişafı, o cümlədən fəaliyyətqabiliyyəti ilə bağlı şəxsiqiymətləndirmələrini bildirmələrixahiş edilir. Suallar uşağıneşitmə ilə bağlı çətinliyininolub-olmaması; onun təlimatlarıbaşa düşüb-düşmədiyi və onunürəkkeçmə və ya şüurunu itirməhallarının olub-olmaması; ocümlədən onun digər uşaqlaramüqayisədə oturmaqda, ayağaqalxmaqda və ya gəzməkdələngiməsinin olub-olmaması iləbağlı olur. Cavab kateqoriyalarınüanslara yol vermir və uşaqlarskrininqin hər suala qarşı müsbətvə ya mənfi olmasından asılıolaraq təsnif edilir.On Sual yanaşmasının etibarlılığıgeniş miqyasda sınaqdan keçirilib,lakin bunun nəticələri diqqətləşərh edilməlidir. OS bir skrininqvasitəsidir və onun verilmiş əhaliarasında əlilliyi olan uşaqlarınsayı ilə bağlı etibarlı hesablamailə təmin edə bilməsi tibbi vəinkişafla bağlı qiymətləndirmənindavam etdirilməsini tələb edir.Kəskin əlilliyi olan uşaqlar adətənrentgendən müsbət çıxırlar, lakinrentgenə əsasən müsbət nəticəninmüəyyən edildiyi bəzi uşaqlardanövbəti qiymətləndirmələr zamanıheç bir əlillik halı tapılmaya dabilər. Bəzi uşaqlarda müsbətnəticənin çıxma səbəbi səhhətləbağlı sonradan asanlıqla müalicəedilə bilən müvəqqəti hallarlabağlıdır. OS-ın bu modulun sonradanhərtərəfli qiymətləndirməilə müşayiət olunması ilə bağlıtövsiyəsinin olmasına baxmayaraq,yalnız az sayda ölkəninbu nəticələri təsdiqləmək üçüntələb edilən ikinci mərhələdəkiklinik qiymətləndirməni aparmaqüçün büdcəsi və potensialıolmuşdur, lakin onlar sonradanbu qiymətləndirməninaparılması üçün lazımolan standartlaşdırılmışmetodologiyanın çatışmazlığı iləbağlı əngəllə üzləşiblər.On Sual Rentgeninin 2005-2006-cı illər üzrə həyata keçirilənÇGKS ərzində tətbiq edilməsiiştirakçı ölkələr arasında müxtəlifnəticələrlə təmin etmişdir: Əlillikləbağlı rentgendən müsbət çıxanuşaqların faizi Özbəkistanda3 faizdən Mərkəzi AfrikaRespublikasında 48 faizədəkdəyişmişdir. Bu fərqin sorğununaparıldığı əhali arasındakı həqiqifərqlərdən, yoxsa əlavə faktorlardanirəli gəldiyi aydın deyil.Məsələn, Özbəkistanda aşağıfaizin əldə edilməsi, digər ehtimallarlabirlikdə, müəssisələrdəyaşayan, lakin ev təsərrüfatısorğularında əhatə edilməyən çoxsaydakı əlilliyi olan uşağın olmasıilə bağlı ola bilər.UŞAQ ƏLİLLİYİNİN ÖLÇÜLMƏSİ69

FOKUSSkrininqdənqiymətləndirməyəUşaq əlilliyinin ölçülməsi üzrəmütəxəssislər də razılaşır ki, OnSual Rentgenindən (OS) istifadəetməklə sorğunun aparılmasıkimi skrininq təşəbbüslərininhərtərəfli qiymətləndirmələrləmüşayiət olunmasına ehtiyacvar. Bu qiymətləndirmələr ilkinskrininq nəticələrinin təsdiqinitapmasına şərait yaratmaqlayanaşı, ölkədəki uşaq əlilliyininyayılma dərəcəsi və mənşəyiilə bağlı daha yaxşı anlayışınolmasına imkan verir. Kamboca,Butan və Keçmiş YuqoslaviyaMakedoniya Respublikası buqiymətləndirmələri aparmağabaşlayan üç ölkədir. Onlarınbu sahədəki təcrübələriuşaq əlilliyinin ölçülməsi vəmetodologiyanın yerli kontekstəuyğunlaşdırılması ilə bağlıəhəmiyyətli biliklərlə təminedir. Bunlar həmçinin məlumattoplanmasının keçidlə bağlıgücünü də nümayiş etdirir.Kambocada On Sual modulunaəsasən rentgendən müsbətçıxmış bütün uşaqlar vərentgendən mənfi çıxan uşaqlararasından təsadüfən seçilmiş 10faiz uşaq həkimlərdən, eşitməvə görmə mütəxəssislərindənvə psixoloqlardan ibarət multiprofessionalheyət tərəfindənhəyata keçirilən növbətiqiymətləndirmədən keçməyəistiqamətləndirilib. Heyət yerlisəhiyyə mərkəzlərində və oxşarmüəssisələrdə uşaq əlilliyi üzrəqiymətləndirmələr aparmaqüçün təlimdən keçmiş və ölkəmiqyasında yerləşdirilmişdi. Buzaman, ölkə miqyasında əlaqəliskrininq nəticələrinin olmasınıtəmin etmək, eləcə də skrininqvə qiymətləndirmə arasındakıləngiməni minimuma endirməküçün mütəxəssislərdən ibarətmobil heyətin yaradılması iləbağlı qərar verilmişdi.Eyni yanaşma skrininqmərhələsində sorğuya daxiledilən 11370 uşaq arasından3500 uşağın risk daşıdığınınmüəyyən edildiyi Butanda datətbiq edilmişdir. Bu zaman yeddimütəxəssisdən ibarət əsas heyətqiymətləndirmənin aparılmasıilə bağlı iki həftəlik təlim kursundankeçib. Öz növbələrindəonlar da digər 120 səhiyyə vətəhsil mütəxəssisinin təlimdənkeçirilməsi üçün məsuliyyətdaşıyıblar. Sonradan bumütəxəssislər iki qrupa bölünüb.Birinci qrup ümumi təcrübəyəsahib həkimlər, pediatrlar, gözmütəxəssisləri, fizioterapevtlərvə xüsusi tərbiyəçilər arasındanseçilmiş 30 müşahidəçidəntəşkil olunub. Əsasən ibtidaiməktəb müəllimləri və səhiyyəişçilərindən ibarət ikinci qrupisə 90 sahə inspektoru vəekspertindən təşkil olunub.Keçmiş Yuqoslaviya MakedoniyaRespublikasında tətbiq edilmişmetodologiya isə, texnikiekspertiza və yerli kontekstdəmövcud olan alətlər vasitəsiləbəzi uyğunlaşdırmalarınaparılması ilə, Kambocadaistifadə edilmiş metodologiyayaəsaslanıb. Bu zaman iki tədqiqathəyata keçirilib: milli sorğu vəQaraçı (Roma) əhali üzrə sorğu.Həkim və psixoloq ilə birlikdəaparılan qiymətləndirmə birsaat, oftalmoloq və audioloqlaisə 10-15 dəqiqə çəkib.Bütün bu üç ölkədəki təcrübələrtərəfdaşlıqların məhdudmənbələrin səfərbər edilməsivə cavab tədbirləri ilə bağlıyüksək faizlərin təmin edilməsibaxımından daşıdığı əhəmiyyətinümayiş etdirir ki, bu da öznövbəsində sağlam tapıntılarlatəmin edir. Bu tərəfdaşlıqlarhökumət qurumları və onlarınbeynəlxalq tərəfdaşlarını, ocümlədən əlilliyi olan insanlarüçün nəzərdə tutulmuştəşkilatları və digər vətəndaşcəmiyyəti təşkilatlarını əhatəedib. Məsələn, KeçmişYuqoslaviya MakedoniyaRespublikasında tərəfdaşlarhəftə sonlarında yerli uşaqbağçalarında qiymətləndirmələraparmaq üçün imkanlarla təminedir ki, bu da uşaqlar və onlarınailələri üçün çox əlverişlidir.702013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Əlilliyi olduğu müəyyən edilmiş uşaqlar naminə müdaxilə üçünnəzərdə tutulan strategiya planlaşdırmanın ilkin mərhələlərindənbaşlayaraq qiymətləndirməyə daxil edilməlidir.Əsas qiymətləndirmə heyətininvə istifadə edilən vasitələrintərkibinin yerli potensialauyğunlaşdırılması da çoxvacib sayılır. Belə ki, tədqiqatzamanı həm Kamboca, həm dəButan keyfiyyətli ekspertlərinazlığından əziyyət çəkib.Kambocada mobilqiymətləndirmə heyətini işəgötürməklə bunun qarşınıalmaq mümkün olsa da,Butanda əsas diqqət ortasəviyyəli mütəxəssislərintəlimdən keçirilməsinəverilmişdir. Mütəxəssislərinmövcud olacağına zəmanətvermək olmaz – Kambocadakıvəziyyətdə baş eşitməmütəxəssisi xaricdən gətirilmişdi.Qiymətləndirmə alətləri –sorğu anketləri və testlər yerlisəviyyədə təsdiq edilməli vəmədəni dəyərlər baxımındanuyğun olmalıdır. Bu zaman dilədiqqət verilməlidir. Kambocadaqarşılaşılan çətinliklərdən biriqiymətləndirmə alətlərinin,xüsusilə qüsur və əlillikanlayışları üçün linqvistikekvivalentlərin tapılmasıbaxımından İngilis dilindənKxmer dilinə tərcüməsi ilə bağlıolub. Kambocada istifadə edilmişdiaqnostik qiymətləndirməforması Keçmiş YuqaslaviyaMakedoniya Respublikasıüçün təkrar nəzərdənkeçirilərək uyğunlaşdırılmışvə qiymətləndirmənin psixolojikomponenti üçün yerli Chuturichtestindən istifadə edilmişdir.Qiymətləndirmə cavabtədbirlərinə götürürQiymətləndirmə ilə birlikdəbirbaşa müdaxilə potensialı dayaranır. Kambocada eşitməqüsuru ilə bağlı rentgendənmüsbət çıxmış bəzi uşaqlardaqulaq infeksiyasının və yaqulaq kiri yığılmasının olduğumüəyyən edilmişdir. Bu isəonların eşitmə qabiliyyətini və birçox hallarda məktəbdə iştirakınıməhdudlaşdırıb, lakin müəyyənedildikdən sonra onlardakıbu hallar asanlıqla müalicəedilmiş və, beləliklə daha ciddiikinci dərəcəli infeksiyalar vəuzunmüddətli qüsurların qarşısıalınmışdır.Qiymətləndirmə həmçininməlumatlılığın artırılmasınayardım edə və hətta məlumatıntoplanması və təhlil edilməsiprosesləri davam etməkdəolduqda belə dəyişikliyinbaş verməsinə səbəb olabilər. Butanda aparılan klinikqiymətləndirmələr daha yoxsulev təsərrüfatlarından olanvə analarının təhsil səviyyəsiaşağı olan uşaqlar arasındaorta əqli əlillik hallarının yayılmasəviyyəsinin daha yüksəkolduğunu göstərdikdən sonra,hökumət əsas diqqəti gəlir vətəhsil səviyyəsinin aşağı olduğukənd yerlərindəki erkən uşaqlıqdövrünün inkişafına və uşaqqayğı xidmətlərinə yönəltməyəqərar verdi. Keçmiş YuqaslaviyaMakedoniya Respublikasındaisə təhsilə qeyri-bərabər çıxışınolduğunu ifşa edən tapıntılartəhsil iştirakını yaxşılaşdırmaqvə əlilliyi olan uşaqlara qarşıayrı seçkiliklə mübarizə aparmaqməqsədi daşıyan planlarınhazırlanmasını təşviq etmişdir.Əlilliyi olduğu müəyyən edilmişuşaqlar naminə müdaxiləüçün nəzərdə tutulan strategiyaplanlaşdırmanın ilkinmərhələlərindən başlayaraqqiymətləndirməyə daxiledilməlidir. Bu cür strategiyayamövcud xidmətlərintutuşdurulması, eləcə də ailələrüçün ev və cəmiyyət həyatındafəaliyyət və iştiraklarını artırmaqməqsədilə uşaqların ətrafınınuyğunlaşdırılması ilə bağlıistiqamətləndirici protokollarınvə informativ vəsaitlərinhazırlanması daxil olmalıdır.UŞAQ ƏLİLLİYİNİN ÖLÇÜLMƏSİ71

PERSPEKTİVƏlilliyi olan yerli uşaqlar üçüngörünməzlikdən inklüzivliyəOlga Montufar ContrerasOlga Montufar Contreras Meksikadaəlilliyi olan yerli uşaqların sosialcəmiyyətə qatılmasını təşviq edənçox mədəniyyətli təşkilat olan Stepby Step Fondunun prezidentidir. Karqadının övladı kimi, o, mühəndiskimi hazırlanmış və, hazırda inkişafvə sosial siyasət sahəsində Magistrdərəcəsinə sahibdir.Yerli insanlar uzun müddət kəskinyoxsulluq, ayrı-seçkilik, eləcə dəcəmiyyət və sosial xidmətlərdəntəcrid olunmuş şəkildə yaşamalıolur. Bizim icmalarımızda əlilliyiolan qızlar və oğlanlar ən həssasşəxslər arasında yer alırlar vəadətən ən pis şeylərə layiqgörülürlər. Əlilliyi olan ŞəxslərinHüquqları haqqında Konvensiya,Birləşmiş Millətlər TəşkilatınınYerli Əhalinin Hüquqları haqqındaBəyannaməsi və Uşaq HüquqlarıKonvensiyası daxil olmaqlaüç beynəlxalq insan hüquqlarıalətinin bizləri əlilliyi olan yerliuşaqların üzləşdiyi çətinlikləriaradan qaldırmaq üçün tarixiimkanlarla təmin etməsini baxmayaraq,onların təcrid edilməsihələ də davam edir.Mən yerli icmada fiziki əlillikləböyümüşəm və bu məndə poliomielitinyaranmasına səbəb olub.Ötən illərə baxmayaraq, mənçox az dəyişikliyin olduğunumüşahidə etmişəm – əgər heçolubsa. Bu gün, uşaq olduğumvaxtlarda olduğu kimi, əlilliyiolan uşaqlar, valideynləri vəbacı-qardaşları da daxil olmaqla,yaşadıqları cəmiyyət tərəfindəntəcrid olunmağa və rədd edilməyədavam edir, çünki əlillik ilahi bircəza kimi qəbul edilir və əlilliyiolan uşaq cəmiyyət üçün bir yükkimi görünür. İndi xidmətlərdənistifadə etmək və əlilliyi olanuşağın ailə üzvü tərəfindən yarananəlavə xərcləri qarşılaya bilməkçox çətindir. İtiləyici yoxsulluq,coğrafi təcridetmə və siyasi təcridolunma ayrı-seçkilik və qərəzlidüşüncələr tərəfindən daha damöhkəmlənir. Bunun nəticələriisə sərt ola bilər: Baş verənləridəyişmək üçün zəif olan və gücəsahib olmayan əksər analar bizimvəziyyətimizlə bağlı susur və yauşaq qatilliyinə əl atır.Mənim ailəm əlilliyi olanoğlan və qız övladlarına qarşıhəmrəylik nümayiş etdirənçox az saydakı ailələrdən biridir.Bizim vəziyyətimizdə, buqismən bizim xidmətlərə yaxınşəhərə miqrasiya etməyimizvə orada yaşayış yeri əldə edəbilməyimizlə bağlı olub. Lakinbizim ailələrin əksəriyyətininiçində yaşadığı çarəsiz şərtlərdəbizim sahib olduğumuz insanhüquqlarının pozulması adi haldırvə bu digər insanlar arasındanarahatçılıq doğurmur. Buna görədə, hərtərəfli cavab tədbirlərininhəyata keçirilməsi üçün iradəninvə mənbələrin səfərbər edilməsizəruridir.Təxirəsalınmaz şəkildəhəll edilməli olan ən aktualproblemlərdən biri ümumilikdəyerli icmalar və xüsusilə də bizim722013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Məlumatın toplanması çətin ola bilər: Adətən kənd yerlərindəolmaqla yerli ev təsərrüfatları dağınıq ola bilər. Yerli dillərdə danışabilən kifayət sayda sorğu aparan şəxslər mövcud olmaya bilər.uşaqlarımız haqqında məlumatınçatışmamasıdır. Məlumatıntoplanması çətin ola bilər: Adətənkənd yerlərində olmaqla yerli evtəsərrüfatları dağınıq ola bilər.Yerli dillərdə danışa bilən kifayətsayda sorğu aparan şəxslərmövcud olmaya bilər. Bir çoxhallarda, ailələr sorğu aparanşəxslərə bizim var olduğumuzuyalanlayırlar. Hətta valideynlərbizə yardım etmək istədikləriniqəbul edəndə belə, onlarnəticədə qeyri-kafi səviyyədəməlumatla təmin edə bilirlər,çünki çox az sayda skrininqvə ya diaqnostik xidmətlərinmövcud olmasına görə onlarındeyə biləcəkləri çox az şey olur.Bu cür xidmətlərin çatışmamasıbizim görünməzliyimizə gətiribçıxarır ki, bu da bizim fiziki vəəqli vəziyyətimiz üçün təhlükətəşkil edir. Bu problemlərə əlavəolaraq, əlilliyi olan qızlar vəoğlanların doğuş zamanı qeydiyyatdankənarda qalmasını göstərəbilərik və bu bizim vətəndaşlıqhüququmuzun, o cümlədən ictimaixidmətlərdən bəhrələnməkhüququmuzun tanınmasındakıəsas maneələrdən biridir. Bunlarbirlikdə yerli əhali arasındatədqiqatın aparılmasınahəvəsləndirməlidir – və bununnəticələri bizim ehtiyaclarımızacavab verən və hüquqlarımızıtəmin edən ictimai qanunların vəxidmətlərin hazırlanması üçünbaşlanğıc ola bilər.Bununla yanaşı, əsas təhsilsisteminə çıxışın adekvatsəviyyədə olmaması dadüzəldilməlidir. Əlilliyi olan yerliuşaqların inklüziyası Əlilliyi olanŞəxslərin Hüquqları haqqındaKonvensiya tərəfindən tələbedilsə də, həqiqətdə inklüziyaadətən bizim icmalardakıuşaqların əhatə edilməsindənkənar keçir: Onların gündəlikolaraq məktəbə getmək üçünqət etməli olduqları məsafələrəlçatmaz ola bilər. Öyrənmə prosesiniəlçatan etmək üçün yalnızaz sayda məktəbin minimumxidmətləri və avadanlıqları var.Və bir daha qeyd etməliyik ki,ənənəvi icma qaydaları təhsilininklüzivliyinin adekvat səviyyədəolmamasına töhfə verir. Qəbiləbaşçıları oğlan və qızlarınhəyatdakı rolunu doğuşdanmüəyyən edir və əgər uşağınəlilliyi olarsa, onun məktəbəgöndərilməsi əlavə vaxt itkisivə ailə üçün əlavə iqtisadi yükkimi qəbul edilir. Bir çox insanbizlərin, yəni əlilliyi olan insanlarınsınmış obyektlər olduğuna vətəmir edilsə belə artıq faydalı olabilməyəcəyinə inanırlar. Vəziyyətbiz qızlar üçün daha da pisdir,çünki əlilliyi olan oğlanlarlamüqayisədə oxumaq üçün icazəalmaq bizim üçün daha çətindir.Hətta icmadakı stiqma hallarıaradan qaldırıldıqda və bizməktəbə getməyə nail olduqdabelə, bizim müəllimlərimiz ikiəngəllə üzləşirlər: yerli dillərləbağlı az biliyin olması vəmüəllimlərin inklüziv təhsillə bağlıqeyri-adekvat səviyyədə hazırlığasahib olması. Belə olduqda, bizimetibar edə biləcəyimiz tək şey,fərdi müəllimlərin əlilliyi olan yerliuşaqları öz siniflərinə daxil etməküçün çətinliyi qəbul etmək kimiyaxşı niyyətinin olmasıdır.Başqa yerlərdə də olduğu kimi,Meksikada da hökumətlər,beynəlxalq təşkilatlar və icmaqrupları ideal olan şeylə halhazırdamümkün olan şeyarasındakı boşluğu aradanqaldırmağa çalışır. Bizlər dahaədalətli və bərabər uşaqlıqdövrlərinin təmin edilməsi, ocümlədən əlilliyi olan yerli qız vəoğlanların həyatlarının ümid vəimkanlarla dəyişməsi – beləliklədə, onların da öz xəyallarınınhəyata keçməsi üçün birlikdəçalışmalıyıq.UŞAQ ƏLİLLİYİNİN ÖLÇÜLMƏSİ73

Autizmi olan Nguyen Vyetnamda yerləşən Da Nang İnklüziv Təhsil Resurs Mərkəzində onun ehtiyaclarına cavab verə bilmək üçün xüsusilə şəkildəhazırlanmış dərsdə iştirak edərkən. Bu tipli mərkəzlər uşaqları əsas inklüziv təhsil məktəblərinə daxil olmağa hazırlamağa yardım etmək üçün yaradılıb.© UNICEF/Viet Nam/2012/Bisin

7-ci FƏSİLFƏALİYYƏT ÜÇÜNGÜNDƏLİKDünyadakı xalqlar daha inklüziv cəmiyyətlərin yaradılması iləbağlı daşıdıqları öhdəliklərini davamlı olaraq təsdiq ediblər.Nəticədə əlilliyi olan uşaqların və onların ailələrinin vəziyyətiyaxşılaşmışdır.Bu zaman əldə olunan irəliləyiş ölkələr arasındavə ölkələrin daxilində fərqli olub. Hələ də bir çoxəlilliyi olan uşaq yaşadıqları icmaların mülki, sosialvə mədəni fəaliyyətlərində iştirakla bağlı əngəllərləüzləşməyə davam edir. Bu vəziyyət normal qəbul edəbiləcəyimiz, eləcə də humanitar böhran vəziyyətlərindəaktualdır. Növbəti tövsiyələr bərabər şəkildə humanitarvəziyyətlərə, eləcə də onların 5-ci fəsildə həminkontekstdə təfərrüatlı şəkildə tətbiqinə şamil edilir.İnklüzivlik yolu ilə bərabərlik vədinin həyata keçirilməsisahələr üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsini və butədbirlərin aşağıda və hesabat boyunca qeyd edilmiştərəflər tərəfindən həyata keçirilməsini tələb edəcəkdir.Konvensiyaların təsdiq edilməsi vəhəyata keçirilməsiƏlilliyi olan Şəxslərin Hüquqları haqqında Konvensiya(ƏŞHK) və Uşaq Hüquqları Konvensiyası inklüzivcəmiyyətlərin yaradılması üçün təfərrüatlı təlimatrəhbəri ilə təmin edir. Bu ilin başlanğıcı etibarı ilə 127ölkə və Avropa İttifaqı ƏŞHK-ni, 193 ölkə isə UHK-nitəsdiq etmişdir. Beləliklə, onlar bütün vətəndaşlarınaqarşı öhdəliklərini nümayiş etmişdir. Digər ölkələr isəbu ölkələrin təmsil etdikləri bu qlobal hərəkatı hələ kitəsdiq etməyiblər.Ratifikasiya yalnız başına kifayət etmir. Mövcudöhdəliklərin yerinə yetirilməsi milli hökumətlər, yerliözünüidarəetmə orqanları, işəgötürənlər, əlilliyi olaninsanlar üçün nəzərdə tutulmuş təşkilatlar və valideynassosiasiyalar tərəfindən səylərin göstərilməsini tələbedir. Bundan əlavə, beynəlxalq təşkilatlar və donorlarda öz yardım proqramlarını bu beynəlxalq vasitələrəəsasən uyğunlaşdıra bilərlər. Konvensiyaların verdiyivədlərlə bağlı yaxşı nəticə göstərmək ciddi həyatakeçirmə tələb etməklə yanaşı, sağlam monitorinqvə hər kəs tərəfindən cavabdehlik və uyğunlaşmailə bağlı daimi öhdəliyin nümayiş etdirilməsini tələbedəcək.Ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizəƏlilliyi olan uşaqlar və onların ailələrinin qarşılaşdığıbir çox çətinliyin kökündə ayrı-seçkilik durur. Bərabərhüquqlar prinsipi və qeyri ayrı-seçkilik qanun vəsiyasətlərdə öz əksini tapmalı, eləcə də səhiyyə, təhsilvə müdafiə sahələrində uşaqlar üçün əsas xidmətləritəmin edən tərəflərdən başlayaraq ümumi ictimaiyyətarasında əlilliklə bağlı məlumatlılığı artırmaq məqsədidaşıyan təşəbbüslərlə müşayiət olunmalıdır.Bu məqsədlə beynəlxalq qurumlar və onlarınhökumətləri, eləcə də icma tərəfdaşları bütün vəzifəpillələrindəki rəsmilər və dövlət qulluqçularını əlilliyiolan uşaqların hüquqları, qabiliyyətləri və yaşadıqlarıçətinliklər haqqında daha dərin anlayışlarla təminetmək məqsədilə səylərini artıra bilərlər. Beləliklə də,qərarları hazırlayan tərəflər və xidmət təchizatçılarıcəmiyyət və ya onlar arasında mövcud olan qərəzlianlayışlara üstün gələ bilərlər.Cəmiyyət əlilliyi insan oğlunun bir müxtəlifliyi kimiqəbul etdikdə, təhsil və əyləncə kimi ümumi sistemlərFƏALİYYƏT ÜÇÜN GÜNDƏLİK75

mövcud və inklüziv olduqda və nəhayət valideynlərəlilliklə bağlı bütün əlavə məsrəfləri qarşılamağaməcbur qalmadıqda əlilliyi olan uşaqların ailələri dədigər ailələr kimi çətinliklərin öhdəsindən gələ vəinkişaf edə bilərlər. Valideyn təşkilatları bu işdə əsasrol oynaya bilərlər və bu təşkilatlar əlilliyi olan uşaqlarınöz ailələri və icmaları tərəfindən dəyərləndirilməsi,əzizlənməsi və dəstəklənməsi üçün daha dagücləndirilməlidir.ƏŞHK, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və onunqurumlarına üzv dövlətlər əlilliyi olan uşaqlar vəonların ailələrinə qarşı mövcud münasibətləridəyişmək məqsədilə məlumatlılığın artırılması üzrəkampaniyaların keçirilməsi üçün çalışırlar. Digərməqamlarla birlikdə bu onların bacarıq və potensialınıngöz önünə qoyulmasını, o cümlədən əlilliyi olanuşaqlarla birlikdə və həmin uşaqlar tərəfindəncəmiyyət həyatında iştirakın təşviqini əhatə edir. Üzvdövlətlərdən həmçinin ailələri istismar, zorakılıq və suiistifadəhallarının baş verməsinin qarşısının alınması,bu halların müəyyən edilməsi və bu haqda məlumatınverilməsi ilə bağlı məlumatla təmin etmələri tələb edilir.Əlilliyə əsaslanan ayrı-seçkilik zülmün bir formasıdır.Ayrı-seçkilikdən qorunmaq üçün aydın hüquqiƏlilliyi olan Şəxslərin Hüquqları haqqında Konvensiya vəFakültativ Protokolları: Atılan imzalar və ratifikasiyalariyalalar155128917627ƏfqanıstanAlbaniyaƏlcəzairAndorraAnqolaAntiqua və BarbudaArgentinaErmənistanAvstraliyaAvstriyaAzərbaycanBaham adalarıBəhreynBanqladeşBarbadosBelarusBelçikaBelizBeninButanBoliviya (Çoxmillətli Dövləti)Bosniya və HerseqovinaBotsvanaBraziliyaBruney Darüssəlam DövlətiBolqarıstanBurkina FasoBurundiKambocaKamerunKanadaKeyptaunMərkəzi Afrika RespublikasıÇadÇiliÇinKolumbiyaKomor AdalarıKonqoKuk AdalarıKosta-RikaFil Dişi SahiliXorvatiyaKubaKiprÇex RespublikasıKoreya Xalq DemokratikRespublikasıKonqo DemokratikRespublikasıDanimarkaCibutiDominika BirliyiDominikan RespublikasıEkvadorMisirEl SalvadorEkvatorial QvineyaEritreyaEstoniyaEfiopiyaFiciFinlandiyaFransaQabonQambiyaGürcüstanAlmaniyaQanaYunanıstanQrenadaQvatemalaQvineyaQvineya-BisauQayanaHaitiHondurasMacarıstanİslandiyaHindistan*Avropa İttifaqını əhatə edirMənbə: BMT Enable; BMT-nin Saziş Kolleksiyası. Terminlərlə bağlı qeydlərə 154-cü səhifədə baxa bilərsiniz.762013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

mexanizmin yaradılması əlilliyi olan uşaqlarınhəssaslığının azaldılmasında böyük önəmdaşıyır. Qanunvericilik əlilliyi olan uşaqları ayrıseçkilikdənqorunmaq üçün öz hüquqları haqdaməlumatlandırıldıqda və onlara bu hüquqlardanistifadə yolları göstərildikdə daha mənalı şəkildəhəyata keçirilir. Əlillik zəminində ayrı-seçkiliyi qadağanedən qanunvericiliyin mövcud olmadığı yerlərdəəlilliyi olan insanlar üçün nəzərdə tutulan təşkilatlarvə vətəndaş cəmiyyəti, xidmətlərin təmin edilməsi vəşəffaflıq və cavabdehliyin təşviqi işində olduğu kimi, bucür qanunların qəbul edilməsi üçün bütünlükdə həyatirol oynamağa davam edəcəkdir.İnklüzivliyə əngəl olan maneələrinaradan qaldırılmasıƏlilliyi olan uşaqların çıxışını asanlaşdırmaq və onlarınöz həmyaşıdları ilə birlikdə iştirakı üçün erkən uşaqlıqdövrü mərkəzləri, məktəblər, səhiyyə müəssisələri,ictimai nəqliyyat, oyun meydançaları və bütün uşaqlarüçün nəzərdə tutulan digər mühitlər yaradıla bilər.Bütün məhsulların, yaradılmış mühitlərin, proqramvə xidmətlərin qabiliyyətindən, yaşından və ya sosialstatusundan asılı olmayaraq mümkün dərəcədəbütün insanlar üçün əlçatan və faydalı olması ilə bağlıolan universal dizayn ictimai və özəl infrastrukturun(davamı 80-ci səhifədə)Konvensiyaniimzalamiş ölkələrKonvensiyani təsdiqetmiş ölkələrFakültativ protokolaimza atmiş ölkələrFakültativ protokolutəsdiq etmiş ölkələrKonvensiyani imzalamayanölkələrİndoneziyaMavrikiRumıniyaKeçmiş Yuqoslaviyaİran (İslam Respublikası)MeksikaRusiya FederasiyasıMakedoniya RespublikasıİraqMikroneziya (Federativ Ştatları)RuandaTimor-LesteİrlandiyaMonakoSent-Kits və NevisToqoİsrailMonqolustanSent-LüsiyaTonqaİtaliyaMonteneqroSent-Vinsent vəTrinidad və TobaqoYamaykaMərakeşQrenadinaTunisYaponiyaMozambikSamoaTürkiyəİordaniyaMyanmaSan-MarinoTürkmənistanQazaxıstanNamibiyaSan-Tome və PrinsipiTuvaluKeniyaNauruSəudiyyə ƏrəbistanıUqandaKiribatiNepalSeneqalUkraynaKüveytNiderlandSerbiyaBirləşmiş Ərəb ƏmirlikləriQırğızıstanYeni ZelandiyaSeyşel adalarıBöyük BritaniyaLaos Xalq DemokratikNikaraquaSyerra-LeonaBirləşmiş Tanzaniya RespublikasıRespublikasıNigerSinqapurAmerika Birləşmiş ŞtatlarıLatviyaNigeriyaSlovakiyaUruqvayLivanNiueSloveniyaÖzbəkistanLesotoNorveçSolomon AdalarıVanuatuLiberiyaOmanSomaliVenesuelaLiviyaPakistanCənubi Afrika(Bolivar Respublikası)LixtenşteynPalauCənubi SudanVyetnamLitvaPanamaİspaniyaYəmənLüksemburqPapua-Yeni QvineyaŞri-LankaZambiyaMadaqaskarParaqvaySudanZimbabveMalaviPeruSurinamMalayziyaFilippinSvazilendMaldiv AdalarıPolşaİsveçMaliPortuqaliyaİsveçrəMaltaQatarSuriya Ərəb RespublikasıMarşal AdalarıKoreya RespublikasıTacikistanMavritaniyaMoldova RespublikasıTailandFƏALİYYƏT ÜÇÜN GÜNDƏLİK77

PERSPEKTİVQapılarınızı təhsil –və iş dünyasına açınIvory Duncan1991-ci il təvəllüdlü Ivory Duncanhal-hazırda İctimaiyyətlə ƏlaqələrElmləri üzrə dərəcə almağa çalışır.O, Leonard Cheshire DisabilityYoung Voices şəbəkəsi və Qayanadayerləşən Əlillik üzrə Milli Komissiyavasitəsilə əlilliyi olan gənclərinhüquqlarının təşviqi ilə məşğul olur.Mənim kimi saysız-hesabsız digərəlilliyi olan gənclər də öncədəntəmin edilməyən gələcək uğrundamübarizə aparır. Görəsən bizali təhsil üçün mövcud fiziki vəmaliyyə əngəllərini aşa biləcəyik?Əgər biz buna universitetdən vəpeşə məktəbindən məzun olmaqlanail olacağıqsa, o zaman bizimhansı növ iş imkanları gözləyir?Bizim də bərabər imkanlarımızolacaqmı, yoxsa ayrı-seçkilikləüzləşəcəyikmi? Biz özümüzürəqabətə əsaslanan iş dünyasıilə təmin edə bilmə fürsətinəsahib olacağıqmı? Və əgər cavabxeyirdirsə, o zaman biz necəəlilliyi olmayan digər insanlarlabərabər şəkildə cəmiyyətin tamvətəndaşları, istehsalçıları vəüzvləri ola biləcəyik?Mən 15 yaşında olarkən nəqliyyathadisəsi nəticəsində sağ ayağımıitirdim. Təvazökar insan olanvalideynlərim əlilliyi olan başqaiki uşaq da yetişdirmələrinə baxmayaraq,universitet təhsilimidavam etdirməyim üçünəzmkarlıqla mənim xərclərimiqarşılamağa yardım etməyədavam edirlər. Həyat çətin olabilər, lakin mən sahib olduğumyaxşı səadətə görə şükür edirəm:Mənim sevimli ailəm var və məntəhsil dərəcəmi almaq və karyerayasahib olmaq üçün işləyirəm.Bizim xəyallarımızı həyatakeçirməyimiz əlilliyi olmayan gəncinsanlar üçün tələb edilməyənsəylərin göstərilməsini tələb edir.Universitetdən evə dönmək üçünmənim taksi tutmaqdan başqa birseçimim yoxdur, çünki digər mümkünyol ya gəmi ilə getmək, yada Demerara Liman Körpüsünükeçmək ola bilər ki, mən də əlilarabamla bunların heç birini edəbilmərəm. Taksi isə çox bahalıdırvə mənim valideynlərim bunuqarşılaya bilmək üçün mübarizəaparırlar. Universitetə getmək dəöz-özlüyündə mənim üçün fizikiəngəl təşkil edir. Mən siniflərəgedərkən çətinlik çəkirəm, çünkisiniflər adətən əlil arabalarıüçün əlçatan olmur. Pilləkənləriçıxmaq uzun vaxt tələb edir vənəhayət mən sinfə çatmağa nailolanda artıq yorulmuş və məyusvəziyyətdə oluram, buna görədə fikrimi mühazirələrə cəmləyəbilmirəm. Lakin mən çalışıram,çünki başa düşürəm ki, cəhdgöstərməməkdənsə cəhd göstəribmüvəffəq olmamaq daha yaxşıdır.Çətinliklər ali təhsil pilləsinəçatmamışdan çox daha öncəbaşlayır. Əlilliyi olan uşaqlarasanlıqla qapalı yerdə saxlanıla,cəmiyyətdən gizlədilə və,beləliklə də məktəbə getməyəvə ya cəmiyyətə faydalı töhfəverməyə bilər. Mümkün olduqda782013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Mən məzun olduğum və iş axtarmağa başlayacağım zaman əlilliyiməgörə ayrı-seçkiliklə üzləşməyəcəyim, əksinə sahib olduğum bacarıqlara,keyfiyyətlərə və potensiala görə qəbul ediləcəyimlə bağlı arxayın olmaqistəyərdim.onlar əsas təhsil məktəblərinəgetməyə həvəsləndirilməlidir.Eyni zamanda, peşə hazırlığıvə yardım xidmətlərinin olduğuxüsusi məktəblər də mövcudolmalıdır. Xüsusi məktəblər onlardadüşüncələrin yaradılması vəonlara elmi müvəffəqiyyət qazanmaqimkanı vermək üçün əlilliyiolan şagirdlərə tam kurikulumtəhsili verməlidir.Əlilliyi olan bir çox uşaq və gəncinsan təhsilinə davam etmək vəali təhsil almaq istəyir. Buna görədə, onların məktəblərə və digərtəlim-tədris müəssisələrinə daxiledilməsi, o cümlədən kurslarınvə fəaliyyətlərin seçilməsibaxımından onların da digərşagirdlər kimi bərabər seçimlərəsahib olması çox vacibdir. Bizimsahib olduğumuz məqsədlərəəsasən ehtiyac duyduğumuztəhsili davam etdirməyimiztəhsil müəssisələrinin vəhökumətlərin bizim kimitələbələri yerləşdirməsindən vədəstəkləməsindən asılıdır.Əlilliyi olan uşaqların və gəncinsanların yerləşdirilməsinə qəbultələblərinin və imtahandan keçməmeyarlarının uyğunlaşdırılması,o cümlədən təlim vəsaitlərinin,imtahanların və dərs cədvəllərininbizim ehtiyaclarımızı nəzərəalmasının təmin edilməsi daxildir.Bundan əlavə, müəllimlər adekvatsəviyyədə hazırlanmalı və təhsilinkeyfiyyətini artırmaq üçün xaricdətəlimdən keçmək imkanı ilə təminedilməlidir. Məktəblər ehtiyacduyulduqda Brayl dili və digərünsiyyət formalarını öyrətməlidir.Həmçinin Qayanada məktəblərinəksəriyyətində mövcud olmayanxüsusi avadanlıqlara da ehtiyacvardır. Təhsil müəssisələrininəlillik-dostu şəklinə gətirilməsihəm də əlilliyi olan şəxslərinistifadə edə biləcəyi vasitələrvə nəqliyyat xidmətlərinintəşkil olunması deməkdir; əlilarabasından istifadə edənşəxslər üçün panduslar, ocümlədən pilləkənlərdən istifadəedə bilməyən şəxslər üçün dəəlverişli tualetlər və liflər olmalıdır.İbtidai məktəbdən universitettəhsilinədək təhsilin bütünaspektləri və pillələri əlçatanolmalıdır.Təhsil nazirlikləri və ictimai sektorelmi sahəyə meylli olan vəorta təhsildən yuxarı təhsil almaqistəyən əlilliyi olan tələbələrəyardım etmək üçün birlikdəçalışmalıdır. Əlilliyi olan gəncinsanlar üçün təhsilin davametdirilə bilməməsinin ən başlıcasəbəbi maliyyə çətinlikləri iləbağlı olduğu üçün bu cür yardımqrantlar, kreditlər və təqaüdlərinverilməsini də əhatə etməlidir.Hökumətlər həmçinin əminolmalıdır ki, təhsil digər hər birşəxs üçün olduğu kimi əlilliyiolan tələbələr üçün də eyniimkanlarla təmin edir. Mənimvalideynlərim mənim məktəbdəoxumağım və universitetə daxilolmağım üçün çox səy və əldəedə bildiklərindən daha çox pulsərf ediblər – indi isə mən, bütünçətinliklərə baxmayaraq, dərslərəgəlmə və öyrənmək üçün çoxçalışıram, çünki mən həyatdanən yaxşı şeyləri əldə etmək üçünnə etməli olduğumu bilirəm. Bunagörə də, mən məzun olduğumvə iş axtarmağa başlayacağımzaman əlilliyimə görə ayrıseçkilikləüzləşməyəcəyim, əksinəsahib olduğum bacarıqlara,keyfiyyətlərə və potensialagörə qəbul ediləcəyimlə bağlıarxayın olmaq istəyərdim. Özünütəhsilləndirmək üçün çox çalışanbir əlilliyi olan gənc insan kimimən arzularımı həyata keçirmək,özüm üçün yaxşı həyat qazanmaqvə cəmiyyətə töhfə verməküçün hər kəsin sahib olduğuqədər imkanlara sahib olmağalayiqəm.FƏALİYYƏT ÜÇÜN GÜNDƏLİK79

(77-ci səhifənin davamı)yaradılmasında tətbiq edilməlidir. Uşaqlar bir-birləriilə qarşılıqlı əlaqə qurduqda və müxtəlif bacarıqsəviyyələri boyunca bir-birlərini başa düşdükdə hər kəsbundan faydalanacaq.Universal dizayn prinsipləri həmçinin inklüziv məktəbkurikulumlarının və peşə hazırlığı proqramlarının, ocümlədən uşaq müdafiəsi qanunlarının, o cümlədənsiyasət və xidmətlərin hazırlanması proseslərinədə şamil edilir. Uşaqlar gələcəkdə və yetkinlikdövrlərində onlara yardım edəcək, eləcə də onlarıyetkinlik dövrünə doğru irəliləyərkən etinasızlıq, suiistifadəvə zorakılıq hallarından qoruyacaq təhsilvə həyati bacarıqlar ilə təmin etmək üçün nəzərdətutulan sistemlərə çıxışa sahib olmalıdır. Əgəronların müdafiəsi yerinə yetirilmirsə, o zaman onlarbununla bağlı şikayət etməli və ədliyyə sistemindənfaydalanmalıdır. Hökumətlər əlilliyi olan uşaqlarıhər yerdə istismar, zorakılıq və sui-istifadəninbütün formalarından müdafiə etmək üçün qanunverici,inzibati və təhsil tədbirlərinin hazırlanmasıvə icra edilməsində həlledici rola malikdir. Əlilliyiolan uşaqlar üçün ayrı-ayrı sistemlərin yaradılmasıuyğun deyil – məqsəd bütün uşaqlar üçün uyğunvə əlçatan olan inklüziv və yüksək keyfiyyətli uşaqmüdafiəsi mexanizmlərinin təmin edilməsidir. Bucür mexanizmlərdən biri doğum qeydiyyatıdır.Öz-özlüyündə tam zəmanət verməsə də, bumüdafiənin vacib elementi sayılır. Buna görə də,əlilliyi olan uşaqların göz önündə olmasını təmin edəndoğum qeydiyyatı üçün göstərilən səylər prioritetsayılmağa layiqdir.İnstitutlaşdırmaya son qoymaqÇox tez-tez hallarda görünməzlik və sui-istifadəmüəssisələrə həbs edilmiş əlilliyi olan uşaqlar vəyeniyetmələrin aqibətinə çevrilir. Müəssisələr, həttaonlar yaxşı şəkildə idarə edildikdə, o cümlədənuşaqların ehtiyaclarına qarşı həssas yanaşdıqda vəyoxlamalardan keçdikdə belə, qayğıkeş ev həyatınınkasad əvəzediciləridir. Müəssisələrə qarşı mövcudolan həddən artıq etibarı azaltmaq üçün görülənbirbaşa tədbirlərə, müəssisələrə yeni qəbul edilmələrləbağlı moratoriumun tətbiq edilməsi də daxil ediləbilər. Bu ailə əsaslı qayğı və icma əsaslı reabilitasiyaxidmətləri üçün təşviqat və dəstəyin artırılmasıilə müşayiət edilməlidir. Bundan əlavə, uşaqların ilkEşitmə və görmə qüsuru olan uşaqlar Rusiya Federasiyasının Moskva vilayətində yerləşən kimsəsizlər evində dulusçuluq sənədiniöyrənərkən. © UNICEF/RUSS/2011/Kochineva802013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

fürsətdə uzaqlaşdırılması ilə bağlı mövcud təzyiqinazaldılması üçün geniş tədbirlərin həyata keçirilməsinəehtiyac var. Bunlara əlilliyi olan uşaqlar və onlarınailələri üçün əlçatan ictimai xidmətlərin, məktəblərin vəsəhiyyə sistemlərinin yaradılması daxildir.Ailələrin dəstəklənməsiUHK uşaqların ailə mühitində böyüməli olduğunuvurğulayır. Həmin sənəddə bildirilir ki, əlilliyi olanuşaqlar və yeniyetmələrin ailələri öz uşaqları üçün ənuyğun mühiti və keyfiyyətli həyatı təmin etmək üçünadekvat səviyyədə dəstəklənməlidir. Əlilliyi olan uşağınqayğısı ilə yaranan yüksək xərcləri və azalmış gəlirikompensasiya etmək məqsədilə subsidiyalı gün ərziqayğı və ya təqaüdlər vasitəsilə ailələr və tərbiyəçilərüçün həyata keçirilən yardım xidmətləri əlilliyi olanuşaqların ilk fürsətdə müəssisələrə yerləşdirilməsi iləbağlı mövcud olan təzyiqi azaltmaq baxımından önəmlirol oynaya bilər. Bu cür yardım xidmətləri həmçininmüəssisə həyatı yaşadıqdan sonra cəmiyyətə qayıdanuşaqların gələcək perspektivləri də artırır.Ailədə əlillik halının mövcud olmasının adətəndolanışıqla bağlı yüksək xərclərin yaranması və gəlirəldə etmək imkanlarının itirilməsi ilə əlaqəsi olur və,beləliklə də, bu yoxsul olmaq və ya yoxsul olaraq qalmaqriskini artırır. Yoxsulluq şərtlərində yaşayan əlilliyiolan uşaqlar reabilitasiya və yardımçı texnologiya kimixidmətləri əldə etməkdə xüsusi çətinlik çəkə bilərlər.Onları və onların ailələrini özləri üçün mübarizə aparmaqdayalnız buraxmaq inklüzivliklə bağlı vədləriəlçatmaz edə bilər.Sosial yönümlü siyasətlər əlilliklə bağlı pul xərclərivə vaxt itkilərini nəzərə almalıdır. Bu məsrəflərsosial təqaüdlər, nəqliyyat üçün subsidiyalar vəya şəxsi köməkçilər və möhlətli qayğı xidmətininmaliyyələşdirilməsi ilə kompensasiya edilə bilər.Nağd pul müavinətlərini idarə etmək daha asandır vəonlar əlilliyi olan uşaqlar və onların ailələrinin xüsusiehtiyaclarını qarşılamaqda daha çevikdir. Bunlarhəmçinin valideynlər və uşaqların qərar qəbuletməhüquqlarına hörmətlə yanaşır. Bunlar, çətin şərtlərdəyaşayan ailələr üçün nağd pul köçürmələrinin olduğuyerlərdə əlilliyi olan uşaqların və onların ailələrinin buprosesdən istəmədən də olsa kənarda qalmamasıvə ya qeyri-adekvat yardımla təmin edilməməsi üçünuyğunlaşdırılmalıdır. Bu tövsiyələr istənilən şərtlərdə,xüsusilə isə yardım və sosial büdcələrin kəsildiyi,işsizliyin yüksək olaraq qaldığı, mal və xidmətlərinartan surətdə bahalaşdığı çətin vaxtlarda təxirəsalınmadan həyata keçirilməlidir. Dünyadakı ailələrartan yoxsulluq riski ilə qarşılaşır.Minimum standartların aşılmasıMövcud yardım proqramları və xidmətlər ən yaxşıkeyfiyyətin əldə edilməsi nöqteyi-nəzərdən fasiləsizolaraq qiymətləndirilməlidir. Bu zaman əsas məqsədminimum standartların aşılması olmalıdır. Əsas diqqətisə əlilliyi olan uşağa xidmətin göstərilməsinə, ocümlədən bütün sistem və cəmiyyətlərin dəyişilməsinəverilməlidir. Əlilliyi olan uşaqların və onların ailələrininxidmətlərin qiymətləndirilməsi prosesinə cəlb edilməsiuşaqlar böyüdükcə və onların ehtiyacları dəyişdikcəadekvat və müvafiq xidmətlərin təmin edilməsinəzəmanət verməyə kömək edəcək. Bu kimi iştirakındaşıdığı önəm qabardıla bilməz. Əlilliyi olan uşaqlarvə gənc insanlar onların nələrə ehtiyac duyduğu və buehtiyacların qarşılanıb-qarşılanmamsı ilə bağlı informasiyamənbələrinin içində yer almalıdır.Uşağı dəstəkləmək üçün xidmətlərinəlaqələndirilməsiƏlilliyin təsirləri sektorlar arası olduğu üçün əlilliyi olanuşaqların və onların ailələrinin üzləşdikləri müxtəlifçox saydakı çətinlikləri nəzərə almaq məqsədiləxidmətlər arasında koordinasiya yaradıla bilər. Buzaman səhiyyə, təhsil və sosial müdafiə sektorlarınıəhatə edən koordinasiya edilmiş erkən müdaxiləproqramının olması uşaqlıq dövründə yaranan əlillikhallarının erkən aşkarlanması və idarə edilməsinintəşviqinə yardım edə bilər. Erkən uşaqlıq dövründəyaranan hallara müdaxilələr bütün sektorlar arasındagücləndirilməlidir. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, bumüdaxilələr uşağın erkən inkişaf mərhələsindəhəyata keçirildikdə uşağın funksional qabiliyyəti iləbağlı əldə edilən nailiyyətlər də ən yüksək səviyyədəolur. Əngəllər həyatın erkən mərhələsində aradanqaldırıldıqda, əlilliyi olan uşaqların qarşılaşdığı çoxsaylıəngəllərin bir-birləri ilə birləşən təsirləri də azaldılır.Uşaqlar həyatın erkən inkişaf mərhələləri vasitəsilə(davamı 84-ci səhifədə)FƏALİYYƏT ÜÇÜN GÜNDƏLİK81

PERSPEKTİVDaha yaxşı texnologiya, yanaşmalar vəmüəlliflik hüquqi ilə ‘qıtlıq kitabına’ son verinKartik SawhneyKartik Sawhney Hindistanın YeniDehli şəhərində yaşayan və millimükafat qalibi olan tələbədir. O, əlilliyiolan şəxslərin hüquqlarının təşviqisahəsində fəal olmaqla yanaşı, həmdə Leonard Cheshire Disability YoungVoices şəbəkəsinin üzvüdür.Görmə qüsuru olan insanlarən azından bir yazıçının ‘qıtlıqkitabı’ adlandırdığı vəziyyətləqarşılaşır. Bu bizim üçün yenixəbər deyil. Görmə çətinliyivə mətbəə imkanlarından faydalanmailə bağlı qüsuru olaninsanlar müyəssərlik üçün uzunmüddətdir ki mübarizə aparırlar.‘Müyəssərlik’ fiziki mühitə,nəqliyyata, informasiya və kommunikasiyatexnologiyalarına,təhsilə və digər vasitələrə çıxışıəhatə edən hərtərəfli termindir.Mənim fikrimcə, əlçatanmaterialın hazır şəkildə mövcudolması çox vacibdir. İnkişafetməkdə olan ölkələrdəkivəziyyəti nəzərə aldığımız zamanbunun zəruriliyi daha da artır.Mən Hindistanda ibtidai və ortaməktəb təhsili alan 60-a yaxıngörmə çətinliyi olan tələbələrarasında qeyri-rəsmi sorğuapardığım zaman müəyyən etdimki, onlar arasında 20 faizdən azşagirdin istədikləri formatda olanmateriala çıxışı olduğu halda 35faizdən az şagird yalnız istənilənformatda ola biləcək materialaçıxışa sahibdir. Görmə qüsuruolan bir şəxs kimi mənim, özümüdigər şəxslərin sahib olduqlarıeyni imkanlarla təmin etməyiməmane olan müyəssərliyinçatışmaması ilə bağlı bir sıratəcrübələrim olub. Materialınoxunaqlı olması üçün tələbedilən səylər monumentaldır.Çap olunmuş, el ilə yazılmışvə ya makinada yazılmış mətnimaşın-kodlu mətnə çevirərəkkompüterləşdirilmiş səslərinmətni ucadan oxumasına imkanverən optik xarakter tanıma(OXT) texnologiyası sayəsindəmüəyyən irəliləyiş əldə edilmişdir.Bununla belə, bunun texniki tərəfiəlçatmaz olaraq qalır. Məsələn,mən hər gün təbiətşünaslıqvə riyaziyyat dərslərindən çapolunmuş materialı makinadayazmaq üçün iki saat vaxt sərfedirəm, çünki OXT proqramıdiaqramları və xüsusi simvollarıkifayət qədər dəqiqliklə oxuyabilmir. Bununla bağlı olaraq, kəndyerlərində yaşayan tələbələrinvəziyyəti daha acınacaqlıdır:Onlar informasiya mənbələrinionlara ucadan oxumaları üçündigər insanlardan asılı olurlar.Məsələn mənim kiçik kənddəyaşayan dostlarımın bu işdəonlara kömək etmələri üçünhər həftə könüllülərin gəlməsinigözləməkdən başqa bir seçimləriyoxdur.Hətta daha onlayn məzmunda standart ekran oxuyucuvasitələrlə oxuna bilmir. Bununda ən başlıca səbəbi müəlliflər822013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Görmə qüsuru olan bir şəxs kimi mənim, özümü digər şəxslərinsahib olduqları eyni imkanlarla təmin etməyimə mane olanmüyəssərliyin çatışmaması ilə bağlı bir sıra təcrübələrim olub.və dizaynerlər tərəfindənistifadə edilən fərqli standartlarvə platformalardır. DünyaSəviyyəsində Şəbəkə Birliyinin(W3C) hər kəs üçün gözəltəcrübənin təmin edilməsiməqsədilə vebsaytların izləyəbiləcəyi göstərişlər hazırlamışolmasına baxmayaraq, bunanail olmaq çox çətin görünür.Bu yalnız hökumətlər tərəfindəndeyil, o cümlədən vətəndaşcəmiyyəti, akademiya vəbeynəlxalq cəmiyyətlər tərəfindəndaha böyük araşdırmanınaparılmasını tələb edir. Hindistanhökuməti bununla bağlı müsbətdəyişiklik əldə etmək üçünbir neçə addım atmışdır; indihökumət “Ən Əlçatan Vebsayt”kateqoriyasında Əlilliyi olanŞəxslərin Zənginləşdirilməsimövzusu ilə bağlı Milli Mükafattəqdim edir. Kifayət sayda ölkələrtərəfindən tətbiq edilsə, bu cürtədbirlər bir inqilaba çevrilə bilər.Bu yalnız hökumətlərin məsələsideyil: Hər bir şəxs müsbətdəyişiklik edə bilər. Mən 2011-ci ildə Hindistanın Banqalorşəhərində bir qrup görmə çətinliyiolan insanın əldə etdiyi tarixinailiyyəti xatırlayıram. Ölkədəkinüfuzlu biznes məktəblərinəqəbul imtahanına hazırlaşarkənonlar tanınmış təhsil naşiri olanPearson Education ilə əlaqəqurmuş və onlardan materiallarıonlar üçün əlçatan formatda çapetmələrini tələb ediblər. Pearsonisə bununla razılaşmış və ogündən başlayaraq materiallarınçoxunu görmə çətinliyi olaninsanlar üçün əlçatan formatdaçap etmişdir. Bununla belə, heçdə bütün naşirlər belə həssasvə anlayışlı deyil. Bununla bağlıməlumatlılıq və həssaslığınistənilən səviyyədə olmamasıən böyük iki çətinliyi təşkil edir.Görmə qüsuru olan insanlaraqarşı münasibətlərdə paradiqmadəyişikliyi olmadıqca, günümüzdəmətbəə imkanlarından faydalanmailə bağlı qüsuruolan cəmiyyətə əziyyət verənçətinlikləri dəf etmək də çətinolacaq.Lakin müyəssərlik qarşısındabaşqa bir əngəl də durur – butexniki və ya münasibətləbağlı olmayıb siyasi və hüquqiəngəldir. Hal-hazırda indiyədəkyalnız 57 ölkə görmə qüsuruolan insanları bəzi imtiyazlarlatəmin etmək üçün öz müəllifhüququ qanunlarına dəyişikliketmişdir. Buna görə də, görməçətinliyi olan insanların elektronkitablarla təmin edilməsihələ də bir çox ölkələrdə müəllifhüququnun pozulması sayılır –və bu yerli naşirlərin sözügedəncəmiyyətə kömək etməsininqarşısını alır. Gənc bir tələbəüçün bu faktlar həddən artıqnarahat doğurucudur: Əksərölkələrin əlilliyi olan şəxslərinrifahı və zənginləşdirilməsiüçün maksimum yardım vəəməkdaşlığın təmin edilməsiilə bağlı öhdəliyinin olmasınınəzərə alsaq görərik ki, kağızüzərində və həqiqətdə mövcudolan qanunlar və onların dünyamiqyasında real icrası arasındaböyük fərq var. Sözlərin həyatakeçirilməsi bir saat tələb edə bilər.Mən beynəlxalq qurumlara millisuverenliyi pozmayacaq dərəcədəəlilliklə bağlı beynəlxalq qanunvericiliyinicrasına nəzarət etməyitövsiyə edirəm.Müəllif hüququ qanununadəyişikliklər edilməlidir. Mən ümidedirəm ki, ölkələr bununla bağlıhüquqi çərçivə üzərində işləməyədavam edəcəklər və BirləşmişMillətlər Təşkilatı bu məsələ iləbağlı referendumun keçirilməsiüçün hərəkətə keçəçək. Mənrazılaşdırılmış təşəbbüs vasitəsiləhər yerdə əlilliyi olan insanlarınayrılmaz hüququnu təminedəcəyimizə inanıram: bu bütünmateriallara çıxış hüququdur!FƏALİYYƏT ÜÇÜN GÜNDƏLİK83

(81-ci səhifədə davam edəcək)irəlilədikləri kimi onların fəaliyyət qabiliyyəti də reabilitasiyavasitəsilə artırıla bilər. Əgər məktəb sistemləriəlilliyi olan uşaqları qəbul etməyə və onların təhsilləbağlı ehtiyaclarını qarşılamağa istəklidirsə və onlarbuna qadirdirsə, o zaman qabiliyyətlə bağlı əldə edilənirəliləyişlərin də daha böyük təsiri olacaqdır. Bundanəlavə, əgər inklüziv məktəbdən işə keçid proqramlarıvə əlilliyi olan insanların işə götürülməsini təşviq edəniqtisadi miqyaslı təşəbbüslər mövcud olarsa, təhsiləsahib olmaq daha faydalı olacaqdır.Əlilliyi olan uşaqların qərarların qəbuledilməsi prosesinə cəlb edilməsiƏlilliyi olan uşaqlar və gənclər inklüziv cəmiyyətlərinqurulması üçün yalnız benefisiarlar kimi deyil,dəyişikliyin vasitəçiləri kimi də göstərilən səylərinmərkəzində durmalıdır. ƏŞHK-ə üzv ölkələr əlilliyi olanuşaqların onlara təsir edən bütün məsələlərlə bağlı özfikirlərini müstəqil şəkildə ifadə etmək hüququnu təsdiqetmişdir. Beləliklə də, hökumətlər UHK-nin prinsiplərinibir daha təsdiq etmiş və onlarla bağlı qanunvericilikvə siyasətlərin hazırlanması və həyata keçirilməsindəəlilliyi olan uşaqlarla məsləhətləşməyi öz öhdələrinəgötürmüşdür. Əlilliyi olan uşaqların və gənc insanlarıngündəlik təcrübələri ilə qərarların hazırlanması prosesinivə xidmətlərin təmin edilməsini zənginləşdirəbilməsi həmçinin üzv ölkələrin də mənafeyindədir.Bununla yanaşı, onlar səhiyyə və qidalanmadancinsi və reproduktiv sağlamlıq, eləcə də təhsil və yetkinlikdövrünə keçid üçün digər xidmətlərədək bütünməsələlər və müdaxilələrdə onların ehtiyaclarınınqarşılanıb-qarşılanmadığı və onların buna töhfələrindənistifadə edilib-edilməməsi haqda məlumatla təmin etməküçün özünəməxsus bacarıqlara sahibdirlər.Dinlənilmək hüququ əlillik növündən və yadərəcəsindən asılı olmayaraq bütün uşaqları şamiledilir. Hətta çox dərin əlillik növləri olan uşaqlar daöz seçim və istəklərini ifadə etmək üçün dəstəklənəbilərlər. Özünü ifadə edə bilən uşaq sui-istifadə və yaistismar halları ilə qarşılaşmaq ehtimalı daha az olanuşaqdır. Əksinə, sui-istifadə və istismar halları uşaqlarıniçində olduqları sıxıntılı vəziyyətə qarşı meydan oxumaqvasitələrinə sahib olmadığı yerlərdə inkişaf edir.Müəssisələrdə yaşayan uşaqlar kimi təcrid olunmuşqruplar üçün iştirak xüsusi önəm daşıyır.Əlilliyi olan uşaqların və yeniyetmələrin xeyriyyəçilikUşaqlar Uqandanın Lira şəhərində yerləşən Ojwina İbtidai Məktəbində netbol oynayarkən. © UNICEF/UGDA2012-00120/Sibilon842013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Altı yaşlı Nemanka (ən solda) Serbiyanın Novi Sad bölgəsində öz sinif yoldaşları ilə oturub. Onun oxuduğu ibtidai məktəbinstitutlaşdırmanın azaldılması məqsədini daşıyan qanun əsasında əlilliyi olan uşaqları inteqrasiya edən ilk məktəb olub.© UNICEF/HQ2011-1156/Holtqəbul edən şəxslər yox hüquq sahibləri olduğunuqəbul etmək heç də artıq müvafiq reabilitasiya və tibbimüalicə xidmətlərinə, eləcə də yardım və ləvazimatlaraolan ehtiyacın aradan qaldırılmalı olduğu mənasınagəlmir. Bu uşaqların hüquqlarının, imkanlarınınvə seçimlərinin hörmətlə qarşılandığını bildirir.Öz növbəsində, bu qərar qəbul edən tərəflərdənəlilliyi olan uşaqların asanlıqla çıxışı ola biləcək vəonların asanlıqla istifadə edə biləcəkləri yollarla vəvasitələrlə ünsiyyət qurmasını tələb edəcəkdir ki,bunun da nəticəsində uşaqların düşüncələri qərarlarınvə xidmətlərin hazırlanması, həyata keçirilməsi vəqiymətləndirilməsi proseslərinə daxil edilə bilər.Qlobal vədlər və onların yerlisəviyyədə sınaqdan keçirilməsiƏŞHK və UHK-də göstərilən vədləri yerinə yetirməküçün beynəlxalq qurumlar və donorlar, o cümlədənonların milli və yerli səviyyədəki tərəfdaşları əlilliyi olanuşaqları sahib olduqları bütün inkişaf proqramlarınınməqsədlərinə, hədəflərinə və monitorinq göstəricilərinədaxil edə bilərlər. Etibarlı və məqsədli məlumat bazasıplanlaşdırma və resursların ayrılması prosesinə töhfəvermək, eləcə də əlilliyi olan uşaqları inkişaf gündəliyinədaha aydın şəkildə daxil etmək üçün çox əhəmiyyətlidir.Lazım olan statistika işi zaman alacaq, lakin veriləbiləcək həyati təkan əlilliklə bağlı qərarlaşdırılmış qlobaltədqiqatı təşviq edə biləcək beynəlxalq donorlar olabilər. Bu arada planlaşdırma və proqramlaşdırma işi dədavam etdirilicək; daha çox məlumatın lazım olmasınagörə əlilliyi olan uşaqların danılması və xidmətləringecikdirilməsi qəbuledilməz olacaqdır. Əksinə, əlavəməlumat təmin edildikcə mümkün dəyişikliklər üçünhazır olmaq məqsədilə planlar, proqramlar və büdcələrhazırlana tərtib olan bilər.Bütün qlobal və milli səviyyədəki səylərin əsas dəlili,əlilliyi olan hər bir uşağın öz hüquqlarından istifadəedib-etmədiyini öyrənmək üçün yerli səviyyədə həyatakeçirilən sınaqlar ola bilər. Buraya hətta ən ucqaryerlərdə və ən məhrum edici şərtlərdə xidmətlərə,yardım proqramlarına və imkanlara digər uşaqlarlabərabər çıxışın olub-olmadığının yoxlanılması daxildir.FƏALİYYƏT ÜÇÜN GÜNDƏLİK85

PERSPEKTİVƏlilliyi olan uşaqlar və ümumdünyainsan hüquqlarıLenín Voltaire Moreno Garcés2007-c ildən 2013-cü ilin mayayınadək Ekvador RespublikasınınVitse-Prezidenti olmuş LenínVoltaire Moreno Garcés, LatınAmerikasında fiziki əlilliyi olan yeganəyüksək vəzifə sahibi olmuşdur. Buməqalədəki statistikalar milli proqramsənədlərindən əldə edilmişdir.Bu hüquqlar, ən həssas insanlarda daxil olmaqla, bütün insanlartərəfindən istifadə edilmədikcə,insan hüquqlarının ümumbəşəricrası kimi bir hal mövcud olabilməz. Bu inancdan stimulalaraq Ekvador RespublikasınınVitse-Prezidentinin Ofisi əsasdiqqəti uşaqlardan başlamaqlaəlilliyi olan şəxslərin vəziyyətinətam aydınlıq gətirilməsinə və buvəziyyətin yaxşılaşdırılmasınaverməyə başlamışdır.2009-cu ilin iyul ayınınbaşlanğıcında, biz ManuelaEspejo Həmrəylik Missiyasıkimi tanınan layihə çərçivəsindəEkvador miqyasında sorğularkeçirməyə başladıq. Biz ölkənin24 əyaləti və 221 kantonundakı1,286,331 ev təsərrüfatına başçəkməklə 293,743 əlilliyi olanşəxs müəyyən edə bildik. Buşəxslərin 24 faizində əqli əlilliknövləri, qalan 76 faizində isə fizikivə ya sensor əlillik növləri var idi.Biz 2010-cu ildəki siyahıyaalınmailə ölçüldükdə əsas əlilliknövlərinin yayılma dərəcəsini milliəhali sayının 2 faizinin üzərindəolduğunu hesabladıq.Biz müəyyən etdik ki, 18 yaşdankiçik təxminən 55,000 oğlanvə qızların əlillikləri var və burəqəm Ekvadorda əlilliyi olanşəxslərin təqribən 19 faizinitəşkil edir. 2012-ci ilin iyun ayıetibarı ilə, bu uşaqlar müəyyənedilmiş ehtiyaclarına əsasən əlilarabaları, gəzmək üçün arabalar,yataq yarası əleyhinə döşəklər,gəzmək üçün əl ağacları, eşitməaparatları və vizual dəstlər kimi87,629 texniki yardım ianələriilə təmin edilib. Bu arada üçyeni protez mağazası açılmışdırvə bunların təkcə 2012-ci ildəölkədəki uşaqlar üçün 1,960 protezvə ortopedik cihazlarla təminetməsi gözlənilir.Biz həmçinin çox sayda ailəninson dərəcə çətin şərtlərdəyaşadığını aşkar etdik. Əlilliyiolan uşaqlara qayğı xüsusilə çoxməsrəf tələb edə və beləliklə dəanaları pul qazanmaq üçün onlardanimtina etməyə vadar edəbilər. Bunu nəzərə alaraq JoaquínGallegos Lara Subsidiyası təsisedildi və bu təsisat hər ay əlilliyiolan uşaq və ya yetkinlik yaşınaçatmış şəxsin əsas tərbiyəçisini240 ABŞ dolları məbləğinəbərabər maliyyə yardımı ilə təminedir. Bundan əlavə, təsisat ilkyardım xidmətləri, gigiyena vəreabilitasiya sahəsində təlimlərkeçir. Beləliklə, Ekvador ilk dəfəolaraq əlilliyi olan şəxslərinqayğısına qalan ailələr tərəfindənhəyata keçirilən və sevgiyəəsaslanan bu əməyi qəbul etmişolur. 2012-ci ilin iyun ayı etibarilə,subsidiyalardan 6,585 uşaqbəhrələnmişdir ki, bunun da 43faizini qızlar təşkil edir.862013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Biz [hökumətdə çalışanlar] başa düşməliyik ki, əlillik bir problemyox, daha çox bir vəziyyətdir..... [Biz] ən gənc vətəndaşlarımızaəsas cəmiyyət həyatına daxil olmaqda yardımçı olmalıyıq.Göstərilən yardıma əlavə olaraqbizim yanaşmamız həm də erkənaşkarlama və müdaxilə prinsipinəbağlı qalır. 2012-ci ilədək yaşı9-dan az olan 1.1 milyon uşaqeşitmə qüsurlarını aşkar etməkvə erkən müdaxiləni təşviqetmək məqsədilə rentgendənkeçirilmişdir. Bu məqsədlə İctimaiSəhiyyə şəbəkəsi Nazirliyində1,401 diaqnostik və eşitmə skrininqavadanlıqları qurulmuş; 1,500səhiyyə mütəxəssisi təlimdənkeçmiş; 30 danışıq terapiyaxidməti məntəqəsi təsis edilmiş;və 1,508 eşitmə aparatları təminedilmişdir.2013-cü ildə, 714,000 uşaq24 görmə qüsuru üzrə xidmətmərkəzlərində skrininqdənkeçiriləcək və biz 2,500-ə qədəruşağın öz görmə və ya korluqlabağlı vəziyyətini yaxşılaşdırmaqməqsədilə lazımi avadanlıqlatəmin ediləcəyini gözləyirik.Biz həmçinin təzə doğulmuşkörpələrin müalicə ediləbiləcək anadangəlmə hallarlabağlı rentgendən keçirilməsininəzərdə tutan milli proqram dahazırlamışıq. 2011-ci ilin dekabrayı etibarilə ‘Right Foot Forward:The Footprint of the Future’ (SağAyaqla İrəli: Gələcəyin Ayaqizləri) kimi tanınan bu təşəbbüs98,034 yeni doğulmuşlarıskrininqdən keçirmiş və bu zaman30 anadangəlmə hipotiroidizm,galactosaemia, anadangəlməadrenal hiperplaziya və ya fenilketonuriahalı aşkar etmişdir. Bu30 halın olduğu qız və oğlanlarhəyatın ilk bir neçə həftəsiərzində müalicə edilmədikdəuşaqların digər qüsurlarla birlikdəaşağı qavrama, nitq qüsuru vətitrəmələrə məruz qalma riski artır.Bio-sosial yardım və erkənmüdaxilə ilə yanaşı, biz sosialvə mədəni inklüzivliyi izləyirik.‘Sevinc və Həmrəylik Tərbiyəçisi’şüarı altında 70,000 əlilliyi olanvə olmayan uşaq və gənclər ölkəmiqyasında təşkil edilmiş yarmarkalardaiştirak etmişdir. Buzaman tamaşa və oyunlar inteqrasiyaüçün mühitin yaradılmasıvasitələri kimi təşviq edilib. Buyarmarkalarda əlilliyi olan şəxslərfiziki məşğələlərdə, incəsənətvə sənətkarlıq fəaliyyətlərində, ocümlədən oyunlar və hekayələrindanışılmasında təlimatçılar kimiəsas rolu oynayıblar.Təqribən 7,700 təcrid olunmuşvə ya həssas uşaqlar və gənclərrəqs, musiqi, rəsm çəkmək vəədəbiyyat kimi məşğuliyyətlərvasitəsilə öz şəxsi inkişaflarını,özünə-hörmət hisslərini vəsosial inteqrasiyalarını inkişafetdirirlər. Bunlara 1,100 uşaq vəgənc insan da daxildir ki, onlarda Kanada əyləncə şirkəti olanCirque du Soleil ilə əməkdaşlıqçərçivəsində həyata keçirilənSosial Sirk təşəbbüsündə iştirakedirlər.Bu cür yeniliklər Ekvadorunqonşuluğundakı ölkələr arasındamaraq oyatmışdır ki, onlarında bir çoxu bizim təcrübəmizhaqqında daha çox öyrənməkistəyirlər. Qeyd edilməli olan ilkşey itiriləcək vaxtın olmamasıilə bağlıdır. Heç bir uşaqonların haqları çatan xidmətlərvə yardım təşəbbüsləri üçüngözləməməlidir. Bu hal xüsusiləəlilliyi olan uşaqlara şamil edilir,çünki onların həssaslığı yaşlarıdəyişdikcə daha da arta bilir.Hökumətdə yer alan şəxslər kimibizlər əlimizdəki tapşırıqlarlagecikmədən məşğul olmalıyıq. Bizbaşa düşməliyik ki, əlillik bir problemyox, daha çox bir vəziyyətdir.Məkanımızdan və ya oynamalıolduğumuz roldan asılı olmayaraqbizim ən gənc vətəndaşlarımızınəsas cəmiyyət həyatına daxiledilməsi bizlərin üzərinə düşür.Bizlər, xüsusilə əlilliyi olan uşaqlarvə yeniyetmələr daxil olmaqla,əlilliyi olan uşaqların öz hüquqlarınıtam şəkildə həyata keçirəbilməsinə zəmanət vermədikcəsosial ədalətin olduğu və yaxşıyaşayış prinsiplərinə bağlı ölkəhaqqında xəyal belə qura bilmərik.Əlillik bacarıqsızlıq demək deyil:Bu bəşəriyyəti zənginləşdirənmöhtəşəm bir müxtəliflik halıdır.FƏALİYYƏT ÜÇÜN GÜNDƏLİK87

İSTİFADƏ OLUNAN MƏNBƏLƏR1-ci Fəsil - Giriş1 World Health Organization, ‘Community-basedRehabilitation Guidelines’, WHO, Geneva,2010, , accessed31 January 2013.2 Groce, Nora Ellen, ‘Adolescents and Youthwith Disabilities: Issues and challenges’, AsiaPacific Disability Rehabilitation Journal, vol.15, no. 2, July 2004,pp. 13–32.3 Committee on the Rights of the Child,Convention on the Rights of the Child GeneralComment No. 9 (2006): The rights of childrenwith disabilities, CRC/C/GC/9, Geneva,27 February 2007, pp. 2, 9; Jones, Lisa, etal., ‘Prevalence and Risk of Violence againstChildren with Disabilities: A systematic reviewand meta-analysis of observational studies’,The Lancet, vol. 380,no. 9845, 8 September 2012, pp. 899–907;World Health Organization and the WorldBank, World Report on Disability, WHO,Geneva, 2011, p. 59.QUTU: RəqəmlərləWorld Health Organization, The Global Burdenof Disease: 2004 update, WHO, Geneva,2008; United Nations, Department of Economicand Social Affairs, Population Division, WorldPopulation Prospects: The 2010 revision,United Nations, New York, 2011.2-ci Fəsil - İnklüzivliyin Əsasları4 Bruce Marks, Susan, ‘Reducing Prejudiceagainst Children with Disabilities in InclusiveSettings’, International Journalof Disability, Development and Education, vol.44, no. 2, 1997, pp. 119–120.5 Contact a Family, ‘What Makes My FamilyStronger: A report into what makes familieswith disabled children stronger – socially,emotionally and practically’, London, May2009, , accessed31 January 2013.6 United Kingdom Government, ‘TheConsolidated 3rd and 4th Periodic Report toUN Committee on the Rights of the Child’,United Kingdom, July 2007, p. 31, , accessed31 January 2013.7 D’Aiglepierre, Rohen, Focus DevelopmentAssociation and United Nations Children’sFund, ‘Exclusion Scolaire et MoyensD’Inclusion au Cycle Primaire a Madagascar’,February 2012, p. 67,, accessed31 January 2013.8 TNS and United Nations Children’s Fund,‘Research Report on Children with Disabilitiesand their Families in Da Nang: Knowledge –attitudes – practices’,Viet Nam, November 2009, p. 14.9 World Health Organization and the WorldBank, World Report on Disability, 2011, p. 3.10 Maras, Pam, and Rupert Brown, ‘Effectsof Contact on Children’s Attitudes TowardsDisability: A longitudinal study’, Journal ofApplied Social Psychology, vol. 26, no. 23,December 1996, pp. 2113–2134, cited inMaras, Pam, and Rupert Brown, ‘Effectsof Different Forms of School Contact onChildren’s Attitudes toward Disabled and Non-Disabled Peers’, British Journal of EducationalPsychology, vol. 70, no. 3, September 2000,p. 339.11 Barg, Carolyn J., et al., ‘Physical Disability,Stigma, and Physical Activity in Children’,International Journal of Disability,Development and Education, vol. 57, no. 4,December 2010, p. 378.12 International Disability in Sport Working Groupand the United Nations Office of the SpecialAdvisor to the Secretary-General on Sport forDevelopment and Peace, ‘Sport in the UnitedNations Convention on the Rights of Personswith Disabilities’, IDSWG, NortheasternUniversity, Boston, 2007.13 Convention on the Rights of Persons withDisabilities (CRPD) Preamble.14 World Health Organization and the WorldBank, World Report on Disability, 2011,p. 43.15 Mont, Daniel M., and Nguyen Viet Cuong,‘Disability and Poverty in Vietnam’, WorldBank Economic Review, vol. 25, no. 2, 2011,pp. 323–359.16 Buckup, Sebastian, ‘The Price of Exclusion:The economic consequences of excludingpeople with disabilities from the world ofwork’, International Labour Office EmploymentWorking Paper No. 43, International LabourOrganization,Geneva, 2009.17 Mitra, Sophie, Aleksandra Posarac andBrandon Vick, ‘Disability and Poverty inDeveloping Countries: A snapshot from theWorld Health Survey’, Social ProtectionDiscussion Paper No. 1109, The World Bank,Washington, D.C., April 2011.18 Groce, Nora, et al., ‘Disability and Poverty:The need for a more nuanced understandingof implications for development policy andpractice’, Third World Quarterly,vol. 32, no. 8, 2011, pp. 1493–1513.19 Loeb, M. E., and Arne H. Eide, eds., ‘LivingConditions among People with ActivityLimitations in Malawi: A national representativestudy’, SINTEF Health Research, Oslo,26 August 2004,, accessed31 January 2013; Hoogeveen, Johannes G.,‘Measuring Welfare for Small but VulnerableGroups: Poverty and disability in Uganda’,Journal of African Economies, vol. 14, no. 4, 1August 2005, pp. 603–631.20 World Health Organization and the WorldBank, World Report on Disability, 2011,pp. 10, 39–40.21 Gertler, Paul J., and Lia C. Fernald, ‘TheMedium Term Impact of Oportunidades onChild Development in Rural Areas’, InstitutoNacional de Salud Pública, Cuernavaca,Mexico, 30 November 2004; Behrman,Jere R., and John Hoddinott, ‘ProgrammeEvaluation with Unobserved Heterogeneityand Selective Implementation: The MexicanPROGRESA impact on child nutrition’, OxfordBulletin of Economics and Statistics, vol. 67,no. 4, August 2005, pp. 547–569; Hoddinott,John, and Emmanuel Skoufias, ‘The Impact ofPROGRESA on Food Consumption’, EconomicDevelopment and Cultural Change, vol. 53,no. 1, October 2004, pp. 37–61; Maluccio,John A., et al., ‘The Impact of an ExperimentalNutritional Intervention in Childhood onEducation among Guatemalan Adults’, FoodConsumption and Nutrition Division DiscussionPaper 207, International Food Policy ResearchInstitute, Washington, D.C., June 2006.22 Groce, Nora, et al., ‘Poverty and Disability:A critical review of the literature in low andmiddle-income countries’, Working PaperSeries No. 16, Leonard Cheshire Disabilityand Inclusive Development Centre, UniversityCollege London, London, September 2011.23 Office of the United Nations HighCommissioner for Human Rights, Conventionon the Rights of the Child, article 23.24 World Health Organization, ‘Community-Based Rehabilitation’, WHO, Geneva, , accessed 31January 2013.25 Allen-Leigh, Betania, et al., IniciativaEvaluation: Evaluación externa de diseñoy resultados del proyecto piloto ‘AtenciónIntegral a Niños y Niñas con Discapacidad enComunidades Rurales en Oaxaca’, InstitutoNacional de Salud Pública, Cuernavaca,Mexico, 2010, as cited in Secretariat for theConvention on the Rights of Persons withDisabilities (SCRPD), ’Compilation of bestpractices for including persons with disabilitiesin all aspects of development efforts’, Workingdocument in response to General AssemblyResolution A/65/186 and with the intention offacilitating the discussions leading up to theenvisaged High Level Meeting on disabilityand development at the 67th session of theGeneral Assembly in 2012.26 Municipalities of Santa Maria Guienagati, SanMartín Peras, Coicoyan de las Flores and SanJosé Tanago.27 Allen-Leigh, Betania, et al., IniciativaEvaluation: Evaluación externa de diseñoy resultados del proyecto piloto ‘AtenciónIntegral a Niños y Niñas con Discapacidad enComunidades Rurales en Oaxaca’, 2010.28 World Health Organization, ‘Assistive Devices/Technologies: What WHO is doing’, WHO,Geneva, , accessed31 January 2013.29 Borg, Johan, Anna Lindström and StigLarsson,‘Assistive Technology in DevelopingCountries: National and international responsibilitiesto implement the Convention onthe Rights of Persons with Disabilities’, TheLancet, vol. 374, no. 9704, 28 November2009, pp. 1863–1865.30 François, Isabelle, et al., ‘Causes ofLocomotor Disability and Need forOrthopaedic Devices in a Heavily MinedTaliban-Controlled Province of Afghanistan:Issues and challenges for public healthmanagers’, Tropical Medicine & InternationalHealth, vol. 3, no. 5, May 1998, pp. 391–396;Matsen, S. L., ‘A Closer Look at Amputeesin Vietnam: A field survey of Vietnameseusing prostheses’, Prosthetics and OrthoticsInternational, vol. 23, no. 2, August 1999, pp.93–101; May-Teerink, Teresa Lynn, ‘A Surveyof Rehabilitative Services and People Copingwith Physical Disabilities in Uganda, EastAfrica’, pp. 311–316; Bigelow, Jeffrey, et al.,‘A Picture of Amputees and the ProstheticSituation in Haiti’, Disability & Rehabilitation,vol. 26, no. 4, 2004, pp. 246–252; Lindsay,Sally, and Irina Tsybina, ‘Predictors of UnmetNeeds for Communication and MobilityAssistive Devices among Youth with aDisability: The role of socio-cultural factors’,Disability and Rehabilitation: AssistiveTechnology, vol. 6, no. 1, January 2011, pp.10–21.31 Steinfeld, Edward, ‘Education for All: The costof accessibility’, Education Notes, The WorldBank, Washington, D.C., August 2005, , accessed 31 January201332 Based on evaluations by the Departmentof Public Works in South Africa, AccessibleDesign Case Studies, 2004, in Metts, Robert,‘Disability and Development’, Backgroundpaper prepared for the disability and developmentresearch agenda meeting, 16 November2004, The World Bank, Washington, D.C., pp.15–45.882013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

33 South African Disability Institute, SpecialHousing for Disabled People, data providedby Philip Thompson, Africa Chair, InternationalCommission on Technology and Accessibility,as cited in Metts, Robert, ‘Disability andDevelopment’, p. 17; Metts, Robert, ‘Disabilityand Development’,pp. 15–45.QUTU: Bu bacarıqla bağlıdırUnited Nations Children’s Fund Montenegro, ‘“It’sabout Ability” Campaign Honoured for the BestHumanitarian Action in Montenegro’, UNICEFMontenegro, Podgorica, Montenegro, 15 February2011, , accessed 31 January 2013.Perovic, Jelena, ‘Survey: It’s about ability campaignresults in positive change for children withdisability in Montenegro’, UNICEF Montenegro,Podgorica, Montenegro, 14 December 2011,,accessed 31 January 2013.3-cü Fəsil - Sağlam təməl34 World Health Organization, ‘Fact Sheet:Poliomyelitis’, WHO, Geneva, 2011; PolioNews, Global Polio Eradication Initiative,January 2013.35 World Health Organization, ‘GlobalImmunization Data’, WHO, Geneva, October2012.36 United Nations Department of Economic andSocial Affairs, ‘Disability and the MillenniumDevelopment Goals: A review of the MDGprocess and strategies for inclusion of disabilityissues in Millennium Development Goalefforts’, United Nations, New York, December2011.37 World Health Organization and the WorldBank, World Report on Disability, 2011,pp. 58–60.38 Gakidou, Emmanuela, et al., ‘Improving ChildSurvival through Environmental and NutritionalInterventions: The importance of targetinginterventions toward the poor’, Journal of theAmerican Medical Association, vol. 298, no.16, October 2007, pp. 1876–1887.39 World Health Organization, Nutrition forHealth and Development: A global agendafor combating malnutrition – Progress report,WHO, Geneva, 2000, pp. 14–15.40 World Health Organization, ‘Micronutrient deficiencies:Iodine deficiency disorders’, WHO,Geneva, 2012, , accessed31 January 201341 Checkley William, et al., ‘Multi-CountryAnalysis of the Effects of Diarrhoea onChildhood Stunting’, International Journal ofEpidemiology, vol. 37, no. 4, August 2008, pp.816–830.42 Walker, Susan P., et al., ‘Inequality in EarlyChildhood: Risk and protective factorsfor early child development’, The Lancet, vol.378, no. 9799, 8 October 2011,pp. 1325–1338.43 United Nations Children’s Fund, TrackingProgress on Child and Maternal Nutrition: Asurvival and development priority’, UNICEF,New York, November 2009, p. 16.44 Walker, Susan P., et al., ‘Inequality in EarlyChildhood: Risk and protective factors forearly child development’, pp. 1325–1338.45 World Health Organization, ‘Medical Devices:Anaemia prevention and control’, WHO,Geneva, 2012, ,accessed31 January 2013.46 Scholl, Theresa O., ‘Maternal Iron Status:Relation to fetal growth, length of gestation,and iron endowment of the neonate’,Nutrition Reviews, vol. 69, no. 11, November2011, S23–S29; Vaughan, Owen R., etal., ‘Environmental Regulation of PlacentalPhenotype: Implications for fetal growth’,Reproduction, Fertility and Development, vol.24, no. 1, 6 December 2011, pp. 80–96.47 Adams, Melanie S., et al., ‘Feeding Difficultiesin Children with Cerebral Palsy: Low-costcaregiver training in Dhaka, Bangladesh’,Child: Care, Health and Development, vol. 38,no. 6, November 2012, pp. 878–888.48 National Institutes for Health (NIH),MedlinePlus, ‘Cystic Fibrosis – NutritionalConsiderations’, ,accessed31 January 2013; O’Brien, S., et al., ‘IntestinalBile Acid Malabsorption in Cystic Fibrosis’,Gut, vol. 34, no. 8, August 1993, pp.1137–1141.49 United Nations Children’s Fund, ‘Violenceagainst Disabled Children: UN Secretary-General’s report on violence against children– Summary report’, UNICEF, New York,28 July 2005, pp. 6–7; World Bank, May2004, “Disability in Bangladesh: A situationanalysis” The Danish Bilharziasis Laboratoryfor the World Bank, People’s Republic ofBangladesh , p. 15,accessed 31 January 201350 World Health Organization, DevelopmentalDifficulties in Early Childhood: Prevention,early identification, assessment and interventionin low- and middle-income countries – Areview, WHO, Geneva, 2012; Thommessen,M., et al., ‘Feeding Problems, Height andWeight in Different Groups of DisabledChildren’, ActaPaediatrica, vol. 80, no. 5,May 1991, pp. 527–533; Sullivan, Peter B.,ed., Feeding and Nutrition in Children withNeurodevelopmental Disability, Mac KeithPress, London, 2009, p. 61; Adams, MelanieS., et al., ‘Feeding Difficulties in Children withCerebral Palsy’, pp. 878–888.51 Groce, N., et al., ‘Water and Sanitation Issuesfor Persons with Disabilities in Low- andMiddle-Income Countries: A literature reviewand discussion of implications for globalhealth and international development,’ Journalof Water and Health, vol. 9, no. 4, 2011, pp.617–627.52 Human Rights Watch, ‘Fact Sheet: HIVand disability’, Human Rights Watch,New York, June 2011. Also, see World HealthOrganization and the World Bank, WorldReport on Disability, 2011, p. 77 for misconceptionson sexual activity, p. 59for drug/alcohol use and p. 147 for riskof abuse.53 United Nations Children’s Fund, ‘Towards anAIDS-Free Generation: Promoting communitybasedstrategies for and with children andadolescents with disabilities’, UNICEF, July2012.54 World Health Organization and UnitedNations Population Fund, Promoting Sexualand Reproductive Health for Persons withDisabilities: WHO/UNFPA guidance note,WHO, 2009, pp. 5–9, 12, , accessed 31January 2013; United Nations Educational,Scientific and Cultural Organization, SexualityEducation in Asia and the Pacific: Reviewof policies and strategies to implement andscale up, UNESCO Bangkok, Bangkok,2012, p. 2, , accessed31 January 2013.55 Willemse, Karin, Ruth Morgan and JohnMeletse, ‘Deaf, Gay, HIV Positive, and Proud:Narrating an alternative identity in post-Apartheid South Africa’, Canadian Journal ofAfrican Studies, vol. 43, no. 1, April 2009, pp.83–104.56 Sices, Laura, ‘Developmental Screening inPrimary Care: The effectiveness of currentpractice and recommendations for improvement’,The Commonwealth Fund, New York,December 2007, pp. v and 6; Johnson-Staub,Christine, ‘Charting Progress for Babies inChild Care Project: Promote access to early,regular, and comprehensive screening’,CLASP, Washington, D.C., February 2012, p.1.57 Ertem, Ilgi O., et al., ’A Guide for MonitoringChild Development in Low- and Middle-Income Countries’, Pediatrics, vol. 121, no.3, March 2008, pp. e581–e589; World HealthOrganization, Developmental Difficultiesin Early Childhood: Prevention, EarlyIdentification, Assessment and Interventionin low-and middle income countries, WHO2012pp.158 World Health Organization, ‘Epilepsy: Factsheet No. 999’, WHO, Geneva, October 2012,, accessed31 January 2013.59 Metts, Robert, ‘Disability and Development’,pp. 15–45.60 Filmer, Deon, ‘Disability, Poverty, andSchooling in Developing Countries: Resultsfrom 14 household surveys’, World BankEconomic Review, vol. 22, no. 1, 2008,pp. 141–163, as cited in World HealthOrganization and the World Bank, WorldReport on Disability, 2011.61 United Nations Educational, Scientific andCultural Organization, EFA Global MonitoringReport 2010: Reaching the marginalized,UNESCO and Oxford University Press, Parisand Oxford, UK, 2010, ,accessed 31 January 2013; Loeb, M. E., andArne H. Eide, eds., ‘Living Conditions amongPeople with Activity Limitations in Malawi: Anational representative study’, SINTEF HealthResearch, Oslo, 26 August 2004, ,31 January 2013; Government of the UnitedRepublic of Tanzania, ‘2008 TanzaniaDisability Survey’, United Republic ofTanzania National Bureau of Statistics, Dar esSalaam, United Republic of Tanzania, 2009,p. 19, ,31 January 2013.62 World Health Organization and the WorldBank, World Report on Disability, 2011,p. 206.63 United Nations, Report of the Secretary-General on the Status of the Conventionon the Rights of the Child, A/66/230, UnitedNations, New York, 3 August 2011, p. 8.64 For review, see World Health Organizationand the World Bank, World Report onDisability, 2011, pp. 39–40; Filmer, Deon,‘Disability, Poverty, and Schooling inDeveloping Countries: Results from 14 householdsurveys’, pp. 141–163; Sundrum, Ratna,et al., ‘Cerebral Palsy and SocioeconomicStatus: A retrospective cohort study’, Archivesof Disease in Childhood, vol. 90, no. 1,January 2005, pp. 15–18; Newacheck, PaulW., et al., ‘Disparities in the Prevalence ofDisability between Black and White Children’,Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine,vol. 157, no. 3, March 2003,pp. 244–248.İSTİFADƏ OLUNAN MƏNBƏLƏR89

65 United Nations Children’s Fund, Promotingthe Rights of Children with Disabilities,Innocenti Digest No. 13, UNICEF InnocentiResearch Centre, Florence, October 2007, p.15, box 5.1, ,accessed 31 January 2013.66 van der Berg, Servaas, Poverty andEducation, United Nations Educational,Scientific and Cultural Organization, Paris,2008.67 United Nations Children’s Fund, Promotingthe Rights of Children with Disabilities,Innocenti Digest No. 13, p. 27, box 5.1.68 UNICEF, The Right of Children withDisabilities to Education: A rights-basedapproach to inclusive education, 2012, p.8; United Nations Educational, Scientificand Cultural Organization, ‘The Right toEducation for Persons with Disabilities:Towards inclusion – An Education for Allflagship’, Paris, , accessed31 January 2013.69 United Nations Educational, Scientificand Cultural Organization, ‘Inclusion ofChildren with Disabilities: The early childhoodimperative’, UNESCO Policy Brief onEarly Childhood No. 46, UNESCO, Paris,April–June 2009, , accessed31 January 2013.70 Nahar, Baitun, et al., ‘Effects of PsychosocialStimulation on Growth and Development ofSeverely Malnourished Children in a NutritionUnit in Bangladesh’, European Journal ofClinical Nutrition, vol. 63, no. 6, June 2009,pp. 725–731.71 Jin, X., et al., ‘”Care for Development”Intervention in Rural China: A prospective follow-upstudy’, Journal of Developmental andBehavioral Pediatrics, vol. 28, no. 3, 2007, pp.213–218.72 Nair, M. K., et al., ’Effect of ChildDevelopment Centre Model Early Stimulationamong At Risk Babies: Arandomized controlled trial’, Indian Pediatrics,vol. 46, supplement, January 2009, pp.s20–s26.73 Potterton, Joanne, et al., ‘The Effect of aBasic Home Stimulation Programme on theDevelopment of Young children Infectedwith HIV’, Developmental Medicine & ChildNeurology, vol. 52, no. 6, June 2010,pp. 547–551.74 Walker, Susan P., et al., ’Inequality in EarlyChildhood: Risk and protective factors forearly child development’, pp. 1325–1338.75 Forlin, Chris, et al., ‘Demographic Differencesin Changing Pre-Service Teachers’ Attitudes,Sentiments and Concerns about InclusiveEducation’, International Journal of InclusiveEducation, vol. 13, no. 2, March 2009, pp.195–209. Felicia Wilczenski’s ‘Attitudes towardInclusive Education Scale’ (ATIES), developedin 1992, has been particularly influential instudies of teacher attitudes: Wilczenski, FeliciaL., ‘Measuring Attitudes toward InclusiveEducation’, Psychology in the Schools, vol.29, no. 4, October 1992, pp. 306–312. For areview, see Kuyini, Ahmed Bawa, and IshwarDesai, ‘Principals’ and Teachers’ Attitudesand Knowledge of Inclusive Education asPredictors of Effective Teaching Practicesin Ghana’, Journal of Research in SpecialEducational Needs, vol. 7, no. 2, June 2007,pp. 104–113.76 Tur-Kaspa, Hana, Amatzia Weisel and TovaMost, ‘A Multidimensional Study of SpecialEducation Students’ Attitudes towardsPeople with Disabilities: A focus on deafness’,European Journal of Special NeedsEducation, vol. 15, no. 1, March 2000,pp. 13–23.77 Latimier, Camille, and Jan Šiška, ‘Children’sRights for All!: Implementation of the UnitedNations Convention on the Rights of theChild for children with intellectual disabilities’,Inclusion Europe, Brussels, October 2011, p.21.78 Praisner, Cindy L., ‘Attitudes of ElementarySchool Principals toward the Inclusion ofStudents with Disabilities’, ExceptionalChildren, vol. 69, no. 2, 2003, pp. 135–145.79 Shade, Richard A., and Roger Stewart,‘General Education and Special EducationPreservice Teachers’ Attitudes towardsInclusion’, Preventing School Failure,vol. 46, no. 1, 2001, pp. 37–41.80 de Boer, Anke, Sip Jan Pijl and AlexanderMinnaert, ‘Regular Primary Schoolteachers’Attitudes towards Inclusive Education: Areview of the literature’, International Journalof Inclusive Education, vol. 15,no 3, April 2011, pp. 345–346.81 Miles, Susie, and Ian Kaplan, ‘Using Imagesto Promote Reflection: An action researchstudy in Zambia and Tanzania’, Journal ofResearch in Special Educational Needs, vol.5, no. 2, June 2005, pp. 79–80.82 Kalyanpur, Maya, ‘Paradigm and Paradox:Education for All and the inclusion of childrenwith disabilities in Cambodia’, InternationalJournal of Inclusive Education, vol. 15, no. 10,December2011, p. 1058.83 Miles, Susie, et al., ‘Education for Diversity:The role of networking in resisting disabledpeople’s marginalisation in Bangladesh’,Compare: A Journal of Comparative andInternational Education, vol. 42, no. 2, 2012,p. 293.84 Schurmann, Erik, ‘Training Disabled Teachersin Mozambique’, Enabling Education No. 10,Enabling Education Network, Manchester, UK,2006,, accessed31 January 2013.85 United Nations Children’s Fund, Promotingthe Rights of Children with Disabilities,Innocenti Digest No. 13, p. 30.86 Lynch, Paul, et al., ‘Inclusive EducationalPractices in Uganda: Evidencing practiceof itinerant teachers who work with childrenwith visual impairment in local mainstreamschools’, International Journal of InclusiveEducation, vol. 15, no. 10, December 2011,pp. 1119–1134; Miles, Susie, and Sue Stubbs,‘Inclusive Education and Children withDisabilities’, UNICEF background discussionpaper written for The State of the World’sChildren 2013, 2012, p. 23.87 Prag, Anat, ‘Fostering Partnerships forEducation Policy and Reform: Vietnam’,Enabling Education No. 8, Enabling EducationNetwork, Manchester, UK,2004, , accessed 31 January2013.88 Report of the Secretary-General on the Statusof the Convention on the Rightsof the Child, 3 August 2011.89 Stubbs, Sue, ‘Inclusive Education: Wherethere are few resources’, The Atlas Alliance,Oslo, September 2008, p. 36, ,accessed 31January 2013; Fosere, Mamello, ‘Mamello’sStory’, Enabling Education No. 5, EnablingEducation Network, Manchester, UK, 2001, p.10, .90 Lewis, Ingrid, ‘Water, Sanitation, Hygiene(WASH) and Inclusive Education’, EnablingEducation No. 14, Enabling EducationNetwork, Manchester, UK, 2010, pp.9–13, , accessed 31 January 2013.91 Bines, Hazel, ‘Education’s Missing Millions:Including disabled children in educationthrough EFA FTI processes and nationalsector plans – Main report of study findings’,World Vision UK, Milton Keynes,UK, September 2007, p. 3.92 Munir, Shirin Z., and Sultana S. Zaman,‘Models of Inclusion: Bangladesh experience’,ch. 19 in Inclusive Education across Cultures:Crossing boundaries, sharing ideas, editedby Mithu Alur and Vianne Timmons, SagePublications India,New Delhi, 2009, p. 292.93 Ahsan, Mohammad Tariq, and LindsayBurnip, ‘Inclusive Education in Bangladesh’,Australasian Journalof Special Education, vol. 31, no. 1,April 2007, p. 65.94 Miles, Susie, et al., ‘Education for Diversity:The role of networking in resisting disabledpeople’s marginalisation in Bangladesh’,Compare: A Journal of Comparative andInternational Education, vol. 42, no. 2, 2012,pp. 283–302.95 United Nations Educational, Scientific andCultural Organization, Building HumanCapacities in Least Developed Countries toPromote Poverty Eradication and SustainableDevelopment, UNESCO,Paris, 2011, p. 8.96 Lansdown, Gerison, ‘Vulnerability of Childrenwith Disabilities’, UNICEF background researchpaper written for The State of the World’sChildren 2013, 2012, p. 8.97 United Nations Educational, Scientific andCultural Organization, Education Counts:Towards the Millennium Development Goals,UNESCO, Paris, 2011, p. 17.98 Abuya, Benta A., James Ciera and ElizabethKimani-Murage, ‘Effect of Mother’s Educationon Child’s Nutritional Status in the Slums ofNairobi’, BMC Pediatrics, vol. 12, no. 80, June2012.99 Janevic, Teresa, et al., ‘Risk Factors forChildhood Malnutrition in Roma Settlementsin Serbia’, BMC Public Health, vol. 10, August2010.100 Miller, Jane E., and Yana V. Rodgers,‘Mother’s Education and Children’s NutritionalStatus: New evidence from Cambodia’, AsianDevelopment Review, vol. 26, no. 1, 2009, pp.131–165.101 Semba, Richard D., et al., ‘Effect of PaternalFormal Education on Risk of Child Stunting inIndonesia and Bangladesh: A cross-sectionalstudy’, The Lancet, vol. 371,no. 9609, January 2008, pp. 322–328.102 Convention on the Rights of the Child, article29.4-cü Fəsil - Müdafiənin Əsasları103 Cody, Clare, Count Every Child: The rightto birth registration, Plan Ltd., Woking,UK, 2009.104 Algood, C. L., et al., ’Maltreatment of Childrenwith Developmental Disabilities: An ecologicalsystems analysis,’ Children and YouthServices Review, vol. 33, no. 7, July 2011,pp. 1142–1148; Stalker, K., and K. McArthur,’Child Abuse, Child Protection and DisabledChildren: A review of recent research,’ ChildAbuse Review, vol. 21,no. 1, January/February 2012, pp. 24–40.105 Kvam, Marit Hoem, ‘Sexual Abuse of DeafChildren: A retrospective analysis of the prevalenceand characteristics of childhood sexualabuse among deaf adults in Norway’, ChildAbuse & Neglect, vol. 28, no. 3, March 2004,pp. 241–251; Lansdown, Gerison, ‘Vulnerabilityof Children with Disabilities’, p. 6.902013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

106 Mental Disability Rights International, ‘BehindClosed Doors: Human rights abuses in thepsychiatric facilities, orphanages and rehabilitationcenters of Turkey’, MDRI, Washington,D.C., 28 September 2005,pp. 1, 23, 72, ,accessed 31 January2013; Mental Disability Rights International,‘Torture Not Treatment: Electric shock andlong-term restraint in the United States onchildren and adults with disabilities at theJudge Rotenberg Center’, MDRI, Washington,D.C., 2010, pp. 1–2,,accessed 31 January 2013.107 Human Rights Watch, Open SocietyFoundations, Women with DisabilitiesAustralia, International Disability Alliance andStop Torture in Health Care, ‘Sterilization ofWomen and Girls with Disabilities: A briefingpaper’, November 2011, , accessed 31 January 2013.108 Dowse, Leanne, ‘Moving Forward or LosingGround?: The sterilisation of women and girlswith disabilities in Australia’, Paper preparedfor Women with Disabilities Australia and presentedat the Disabled Peoples’ InternationalWorld Summit, Winnipeg, Canada,8–10 September 2004.109 Information obtained from UNICEF Serbia;United Nations Children’s Fund and SerbianGovernment Ministry of Labour and SocialPolicy, ‘Transforming Residential Institutionsfor Children and Developing SustainableAlternatives’, Belgrade, 2011, pp. 4–8.110 Convention on the Rights of the Child GeneralComment No. 9 (2006), p. 21.FOKUSƏlilliyi olan uşaqlara qarşı zorakılıqJones, Lisa, et al., ‘Prevalence and Risk ofViolence against Children with Disabilities’,pp. 899–907.World Health Organization and the World Bank,World Report on Disability, 2011, pp. 29, 59 and137, pp. 29, 59 and 137.Pinheiro, Paulo Sérgio, World Report on Violenceagainst Children, United Nations Secretary-General’s Study on Violence against Children,Geneva, 2006.Krug, Etienne G., et al., eds., World Report onViolence and Health, World Health Organization,Geneva, 2002.Hibbard, Roberta A., et al., ‘Maltreatment ofChildren with Disabilities’, Pediatrics, vol. 119,no. 5, 1 May 2007, pp. 1018–1025.Ammerman, Robert T., et al., ‘Maltreatmentin Psychiatrically Hospitalized Children andAdolescents with Developmental Disabilities:Prevalence and correlates’, Journal of theAmerican Academy of Child & AdolescentPsychiatry, vol. 33, no. 4, May 1994,pp. 567–576.Sullivan, Patricia M., ‘Violence Exposure amongChildren with Disabilities’, Clinical Child and FamilyPsychology Review, vol. 12, no. 2,June 2009, pp. 196–216.Ammerman, Robert T., and Nora J. Baladerian,Maltreatment of Children with Disabilities, NationalCommittee to Prevent Child Abuse, Chicago, 1993.United Nations, Convention on the Rights ofPersons with Disabilities, A/RES/61/106,United Nations, New York, 2008.Gilbert, Ruth, et al., ‘Burden and Consequences ofChild Maltreatment in High-Income Countries’, TheLancet, vol. 373, no. 9657,3 January 2009, pp. 68–81.Felitti, Vincent J., et al., ‘Relationship of ChildhoodAbuse and Household Dysfunction to Many of theLeading Causes of Death in Adults: The adversechildhood experiences (ACE) study’, AmericanJournal of Preventive Medicine, vol. 14, no. 4, May1998, pp. 245–258.MacMillan, Harriet L., et al., ‘Interventions toPrevent Child Maltreatment and AssociatedImpairment’, The Lancet, vol. 373, no. 9659,17 January 2009, pp. 250–266.5-ci Fəsil - Humanitar Cavab tədbirləri111 Von der Assen, Nina, Mathijs Euwema andHuib Cornielje, ‘Including Disabled Children inPsychological Programmes in Areas Affectedby Armed Conflict’, Intervention, vol. 8, no. 1,March 2010, pp. 29–39.112 Bartlett, Sheridan, ‘The Implications ofClimate Change for Children in Lower-IncomeCountries’, Children, Youth and Environments,vol. 18, no. 1, 2008,pp. 71–98.113 Convention on the Rights of the Child GeneralComment No. 9 (2006), p. 22.FOKUSRisk, davamlılıq və inklüziv-humanitarcavab tədbirləriAfrican Child Policy Forum, ‘Violence againstChildren in Africa: A compilation of the main findingsof the various research projects conductedby the African Child Policy Forum (ACPF) since2006’, ACPF, Addis Ababa,March 2011.Handicap International, ‘Mainstreaming Disabilityinto Disaster Risk Reduction:A training manual’, HandicapInternational, Kathmandu, January 2009, ,accessed 31 January 2013.International Committee of the Red Cross,‘Promotion and Protection of the Rights ofChildren: ICRC statement to the United Nations,2011’, ICRC, Geneva, 17 October 2011,,accessed31 January 2013.IRIN, ‘DRC: Child disability, the forgotten crisis’,IRIN, Goma, Democratic Republic of theCongo, 23 October 2009, ,accessed 2 October 2012.Kett, Maria, and Mark van Ommeren, ‘Disability,Conflict and Emergencies’, The Lancet, vol. 374,no. 9704, 28 November 2009, pp. 1801–1803,,accessed 31 January 2013.Kett, Maria, and Jean-François Trani, ‘Vulnerabilityand Disability in Darfur’, Forced Migration Review,vol. 35, July 2010, pp. 12–14.Nelson, Brett D., et al., ‘Impact of Sexual Violenceon Children in the Eastern Democratic Republic ofCongo’, Medicine, Conflict and Survival, vol. 27,no. 4, October–December 2011, pp. 211–225.Pearn, John H., ‘The Cost of War: Child injuryand death’, in Contemporary Issues in ChildhoodDiarrhoea and Malnutrition, 1stedition, edited by Zulfigar Ahmed Bhutta, OxfordUniversity Press, Karachi, Pakistan,pp. 334–343.Penrose, Angela, and Mie Takaki, ‘Children’sRights in Emergencies and Disasters’, TheLancet, vol. 367, no. 9511, 25 February 2006, pp.698–699.Plan International, ‘Child-Centred Disaster RiskReduction: Building resilience through participation– Lessons from Plan International’,Plan UK, London, 2010.Handicap International and Save the Children,Out from the Shadows: Sexual Violence againstChildren with Disabilities, Save the Children UK,London, 2011.Tamashiro, Tami, ‘Impact of Conflict onChildren’s Health and Disability’, Backgroundpaper prepared for the Education for All GlobalMonitoring Report 2011: The hidden crisis –Armed conflict and education, United NationsEducational, Scientific and Cultural Organization,Paris, June 2010,, accessed 31January 2013.Trani, Jean-François, et al., ‘Disability, Vulnerabilityand Citizenship: To what extent is education aprotective mechanism for children with disabilitiesin countries affected by conflict?’, InternationalJournal of Inclusive Education, vol. 15, no. 10,2011, pp. 1187–1203.United Nations Children’s Fund, ‘Violence againstDisabled Children: UN Secretary-General’sReport on Violence against Children – Summaryreport’, UNICEF, New York, 28 July 2005,pp. 4–5, , accessed 31January 2013.United Nations General Assembly, Report of theSpecial Representative of the Secretary-Generalfor Children and Armed Conflict, A/62/228, UnitedNations, New York,13 August 2007.Women’s Commission for Refugee Womenand Children, Disabilities among Refugees andConflict-Affected Populations: Resource kit forfieldworkers, Women’s Commission for RefugeeWomen and Children, New York, June 2008,, accessed 31January 2013.World Health Organization and the World Bank,World Report on Disability, 2011, pp. 34–37.FOKUSPartlayıcı müharibə qalıqlarıUnder the Mine Ban Treaty, victims are definedas those who are directly impacted and thereforehave been killed by a landmine blast or survivedone, as well as the surviving family members ofthose killed and injured. Under the Convention onCluster Munitions, victims also include affectedfamily members and affected communities.Throughout this document,‘victims’ refers to survivors, family membersof those affected and affected communities; ‘casualties’refers to those directly killed or injured byblasts; while ‘survivors’ specifically refers to thosewho have been directly impacted and survivedlandmines/Explosive Remnants of War blasts.Landmine and Cluster Munition Monitor, LandmineMonitor 2011, Mines Action Canada, October 2011,p. 51.‘Mines’ include victim-activated anti-personnelmines, anti-vehicle mines and improvised explosivedevices; 2010 is the most recent year forwhich verified casualty totals were available forall countries at the time of publication. Please see, accessed 31 January2013, for a full definition of casualties and devicesas presented here and for updated casualty data.The Landmine Monitor identified more than 1,500child casualties in 1999 and more than 1,600 in2001.İSTİFADƏ OLUNAN MƏNBƏLƏR91

This includes only the casualties for which the civilian/securitystatus and the age were known.Boys accounted for 1,371 of the 2,735 civiliancasualties caused by explosive remnants of war(ERW) between 2008 and 2010.Landmine and Cluster Munition Monitor, Landmineand Cluster Munition Monitor Fact Sheet: Impactof mines/ERW on children – November 2011,Landmine and Cluster Munition Monitor, Geneva,p. 2.Landmine and Cluster Munition Monitor FactSheet: Impact of mines/ERW on children –November 2010, pp. 1–3.Landmine and Cluster Munition Monitor FactSheet: Landmines and children – March 2010,pp. 2, 3.Percentages are of civilian casualties forwhich the age was known. Children madeup 30 per cent of casualties from all typesof mines.Landmine and Cluster Munition Monitor, ‘TheIssues: Landmines’, Landmine and ClusterMunition Monitor, Geneva, , accessed31 January 2013.Walsh, Nicolas E., and Wendy S. Walsh,‘Rehabilitation of Landmine Victims: The ultimatechallenge’, Bulletin of the World HealthOrganization, vol. 81, no. 9, 2003, pp. 665–670.International Save the Children Alliance, ‘ChildLandmine Survivors: An inclusive approach to policyand practice’, International Save the ChildrenAlliance, London, 2000.Watts, Hugh G., ‘The Consequences for Childrenof Explosive Remnants of War: Land mines,unexploded ordnance, improvised explosivedevices and cluster bombs’, Journal of PediatricRehabilitation Medicine: An InterdisciplinaryApproach, vol. 2, 2009,pp. 217–227.Landmine and Cluster Munition Monitor FactSheet: Impact of mines/ERW on children –November 2010, pp. 1–3.Watts, Hugh G., ‘The Consequences for Childrenof Explosive Remnants of War’,pp. 217–227.Landmine and Cluster Munition Monitor FactSheet: Landmines and children – June 2009, pp.1–4.Munoz, Wanda, Ulrike Last and Teng Kimsean,Good Practices from the Project: Towards sustainableincome generating activities for mine victimand other persons with disabilities in Cambodia,Handicap International Federation (HIC)Cambodia, Phnom Penh, Cambodia, 2010.Child Protection in Crisis (CPC) Network,Livelihoods and Economic Strengthening TaskForce, The Impacts of Economic StrengtheningPrograms on Children: a review of the evidence,CPC Network, August 2011, pp. ii, 1, 18.Landmine and Cluster Munition Monitor FactSheet: Impact of mines/ERW on children –November 2010, pp. 1–3.Handicap International, Voices from the Ground:Landmine and explosive remnants of war survivorsspeak out on victim assistance, HandicapInternational, Brussels, September 2009, p. 210.6-cı Fəsil - Uşaq əlilliyinin ölçülməsi114 United Nations Children’s Fund and theUniversity of Wisconsin, Monitoring ChildDisability in Developing Countries: Resultsfrom the Multiple Indicator Cluster Surveys,UNICEF, New York, 2008, p. 9.115 Mont, Daniel, ‘Measuring DisabilityPrevalence’, Social Protection DiscussionPaper No. 0706, The World Bank,Washington, D.C., March 2007, p. 35; Maulik,Pallab K., and Gary L. Darmstadt, ‘ChildhoodDisability in Low- and Middle-IncomeCountries: Overview of screening, prevention,services, legislation, andepidemiology’, Pediatrics, vol. 120,Supplement 1, July 2007, p. S21.116 World Health Organization, Towards aCommon Language for Functioning, Disabilityand Health: ICF – The international classificationof functioning, disability and health, WHO,Geneva, 2002.117 Msall, Michael E., and Dennis P. Hogan,‘Counting Children with Disability in Low-Income Countries: Enhancing prevention,promoting child development, and investing ineconomic well-being’, Pediatrics,vol. 120, no. 1, July 2007, p. 183.118 Durkin, Maureen, S., ‘The Epidemiologyof Developmental Disabilities in Low-Income Countries’, Mental Retardationand Developmental Disabilities ResearchReview, vol. 8, no. 3, 2002, p. 211; UnitedNations Children’s Fund and the Universityof Wisconsin, Monitoring Child Disability inDeveloping Countries, p. 8.119 Lansdown, R. G., et al., ‘Culturally AppropriateMeasures for Monitoring Child Developmentat Family and Community Level: A WHO collaborativestudy’, Bulletin of the World HealthOrganization, vol. 74, no. 3, 1996, p. 287120 See appendix 2 of Maulik and Darmstadt,2007.121 Robertson, Janet, Chris Hatton and EricEmerson, ‘The Identification of Children withor at Significant Risk of Intellectual Disabilitiesin Low and Middle Income Countries: Areview’, CeDR Research Report, no. 3, Centrefor Disability Research, Lancaster University,Lancaster, UK, July 2009, p. 22; UnitedNations Children’s Fund and the Universityof Wisconsin, Monitoring Child Disability inDeveloping Countries, pp. 9, 58; Gladstone,M. J., et al., ‘Can Western DevelopmentalScreening Tools Be Modified for Use ina Rural Malawian Setting?’, Archives ofDiseases in Childhood, vol. 93, no. 1, January2008, pp. 23–29.122 Mont, Daniel, ‘Measuring DisabilityPrevalence’, p. 35; Washington Group onDisability Statistics, ‘Understanding andInterpreting Disability as Measured Using theWG Short Set of Questions’, 20 April 2009, p.2.123 United Nations Children’s Fund and theUniversity of Wisconsin, Monitoring ChildDisability in Developing Countries, p. 8.124 Durkin, Maureen S., ‘Population-BasedStudies of Childhood Disability in DevelopingCountries: Rationale and study design’,International Journal of Mental Health,vol. 20, no. 2, 1991, pp. 47–60; UnitedNations Children’s Fund and the Universityof Wisconsin, Monitoring Child Disability inDeveloping Countries, p. 8.125 Durkin, Maureen S., ‘Population-BasedStudies of Childhood Disability in DevelopingCountries’, pp. 47–60.126 Ibid.; United Nations Children’s Fund and theUniversity of Wisconsin, Monitoring ChildDisability in Developing Countries, p. 9.127 World Health Organization and the UnitedNations Economic and Social Commissionfor Asia and the Pacific, Training Manualon Disability Statistics, Bangkok, 2008, pp.107–108.128 United Nations Children’s Fund and theUniversity of Wisconsin, Monitoring ChildDisability in Developing Countries, pp. 8–9;Nair, M. K., et al., ‘Developmental ScreeningChart’, Indian Pediatrics, vol. 28, no. 8, 1991,pp. 869–872.129 United Nations Children’s Fund and theUniversity of Wisconsin, Monitoring ChildDisability in Developing Countries, p. 9;Durkin, Maureen S., ‘Population-BasedStudies of Childhood Disability in DevelopingCountries’, pp. 47–60.130 Robertson, Janet, Chris Hatton and EricEmerson, ‘The Identification of Children withor at Significant Risk of Intellectual Disabilitiesin Low and Middle Income Countries: Areview’, p. 20.FOKUSÖyrənilmiş dərslərUnited Nations Children’s Fund and the Universityof Wisconsin, Monitoring Child Disability inDeveloping Countries: Results from the MultipleIndicator Cluster Surveys, p. 9; Thorburn Marigold,et al., ‘Identification of Childhood Disability inJamaica: The ten question screen’, InternationalJournal of Rehabilitation Research, vol. 15, no. 2,June 1992, pp. 115–127.United Nations Children’s Fund and the Universityof Wisconsin, Monitoring Child Disability inDeveloping Countries: Results from the MultipleIndicator Cluster Surveys, p. 9.Durkin, Maureen S., ‘Population-Based Studies ofChildhood Disability in Developing Countries’, pp.47–60; United Nations Children’s Fund and theUniversity of Wisconsin, Monitoring Child Disabilityin Developing Countries, pp. 9–10.Zaman, Sultana S., et al., ‘Validity of the ‘TenQuestions’ for Screening Serious ChildhoodDisability: Results from urban Bangladesh’,International Journal of Epidemiology, vol. 19, no.3, 1990, p. 613.Previous UNICEF publications reported that thenumber of participating countries was 20. Thisnumber was correct when those publications wereprinted, but the final number of countries thatadministered the Ten Questions as part of MICS3was 25.United Nations Children’s Fund and Universityof Wisconsin, Monitoring Child Disability inDeveloping Countries, p. 23.FOKUSSkrininqdən qiymətləndirməyəMaulik, Pallab K., and Gary L. Darmstadt,‘Childhood Disability in Low- and Middle-IncomeCountries’, July 2007, p. S6; United NationsChildren’s Fund and the University of Wisconsin,Monitoring Child Disability in DevelopingCountries, p. 58.922013-cü İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlı̇ llı̇ yı̇ olan Uşaqlar

Statistik CədvəllərÖlkələr və dünyanın regionları üzrə xüsusilə uşaq rifahınaistinadən hazırlanmış iqtisadi-sosial statistik göstəricilər.Ümumi məlumat ....................................................................................94Məlumat haqqında ümumi qeyd ............................................................94Uşaq ölümü üzrə rəqəmlər ....................................................................94Xüsusi cədvəllər üzrə qeydlər................................................................95Simvolların izahatı .................................................................................98Regional təsnifatlandırma ......................................................................98Beş yaşadək ölüm göstəriciləri ..............................................................99CƏDVƏLLƏR1 Əsas göstəricilər ..........................................................................1002 Qidalanma.....................................................................................1043 Səhiyyə .........................................................................................1084 İİV/QİÇS ........................................................................................1125 Təhsil ............................................................................................1166 Demoqrafik göstəricilər .................................................................1207 İqtisadi göstəricilər ........................................................................1248 Qadınlar ........................................................................................1289 Uşaq müdafiəsi .............................................................................13210 İrəliləyiş dərəcəsi ..........................................................................13611 Yeniyetmələr .................................................................................14012 Yaşayış yerinə görə uyğunsuzluqlar .............................................14413 Ev təsərrüfatinin maddi vəziyyəti üzrə mövcud fərqlər..................14814 Erkən uşaqlıq dövrünün inkişafı ....................................................152STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 93

STATİSTİK CƏDVƏLLƏRÜMUMİ MƏLUMATBu məlumat kitabında uşaqların sağ qalması, inkişafı və müdafiəsi sahəsində dünya ölkələri, bölgələri vəregionları üzrə ən son başlıca statistik məlumatları təqdim edilir. İlk dəfə olaraq bu kitaba erkən uşaqlıqdövrünün inkişafı üzrə cədvəl daxil edilmişdir.Bu cilddəki statistik cədvəllər UNICEF-in uşaq hüquqları və uşaq inkişafı üzrə beynəlxalq səviyyədərazılaşdırılmış məqsəd və sazişlərin reallaşdırılması sahəsində irəliləyiş və nəticələrlə bağlı səylərinidəstəkləyir. UNICEF Minilliyin Bəyannaməsində uşaqlarla əlaqədar bildirilən hədəflər, o cümlədən Minilliyinİnkişaf Məqsədləri (MİM) və göstəricilərinin monitorinqinin aparılması üzrə əsas məsul qurumdur. UNICEFhəmçinin Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) bu hədəf və göstəricilərin monitorinqi üzrə işində başlıcatərəfdaşıdır.Statistikaların ölkə və zaman üzrə müqayisə olunanlığını artırmaq üçün xüsusi səylər göstərilmişdir. Bununlabelə ölkə səviyyəsində göstərilən məlumatlar statistikanın formalaşdırılması metodologiyası və ya rəqəmlərinçıxarılması üçün istifadə olunan üsullar və əhatə olunan əhali baxımından fərqlənə bilər. Bundan başqa buradatəqdim olunan məlumatlar təkmilləşdirilən metodologiyalara, zaman üzrə qruplaşdırmalara, yoxlamalara (məs.,immunlaşdırma, ana ölümü nisbətləri) və dəyişən regional təsnifatlandırmalara məruz qalır. Həmçinin bəzigöstəricilər üzrə bir ildən növbəti ilə nisbətdə müqayisə üçün məlumatlar yoxdur. Buna görə də ardıcıl nəşredilən Dünya Uşaqlarının Vəziyyəti buraxılışlarından olan məlumatları müqayisə etmək məsləhət olunmur.Bu məlumat kitabında təqdim olunan rəqəmləri onlayn bu keçiddə: və UNICEF-inqlobal statistik məlumat bazasında: tapmaq olar. Ən son cədvəllər, hər hansı yenilikləreləcə də nəşrdən sonra mətbəə xətaları və düzəlişlər üçün bu veb səhifələrinə müraciət etməyiniz xahiş olunur.Aşağıdakı statistik cədvəllərdə təqdim olunan məlumatUNICEF-in qlobal məlumat bazalarından alınmış və əsasanlayışlar, mənbələr eləcə də zəruri yerlərdə əlavə istinadlarlamüşayiət olunur. Cədvəllər qurumlararası rəqəmlər, o cümlədənÇox Göstəricili Klaster Sorğuları (ÇGKS) eləcə də Demoqrafiyavə Səhiyyə Sorğuları kimi milli səviyyədə tanınan ev təsərrüfatısorğuları əsasında formalaşdırılmışdır. Bununla yanaşı digərBMT qurumlarından olan məlumatlar da burada istifadəolunmuşdur. Bu ilin statistik cədvəllərində təqdim olunanməlumatlar ümumilikdə avqust 2012-ci il tarixindən etibarənmövcud olan məlumatları əks etdirir. Metodologiya və məlumatmənbələri üzrə daha detallı məlumat üçün veb səhifəsinə müraciət edə bilərsiniz.Bu cildə ən son əhali hesablamaları, o cümlədən Dünya ƏhaliPerspektivləri: 2010 Buraxılışından və Dünya UrbanizasiyaPerspektivləri: 2011 Buraxılışından (BMT-nin İqtisadi və SosialMəsələlər üzrə Departamenti, Əhali Bölməsi). Son zamanlarfəlakətlərdən əziyyət çəkmiş, xüsusilə əsas ölkə infrastrukturununparçalandığı və ya böyük əhali köçləri baş vermiş ölkələrüzrə məlumatların keyfiyyəti mənfi təsirə qalmış ola bilər.Çox Göstəricili Klaster Sorğuları (ÇGKS): UNICEF ÇGKSvasitəsilə ölkələri mötəbər və qlobal xəritəni əhatə edənməlumat toplamaqda dəstəkləyir. 1995-ci ildən etibarəndünyanın 100-dən çox ölkəsi və bölgəsində 240 sorğuaparılmışdır. 60-a yaxın ölkəni əhatə edən ÇGKS-nın beşincidövrü hal-hazırda davam etməkdədir. ÇGKS, MİM də daxil olmaqlabeynəlxalq səviyyədə razılaşdırılmış uşaqlar üçün inkişafməqsədləri sahəsində irəliləyiş yoxlamaq üçün başlıca məlumatmənbələrindən biridir. Ətraflı məlumat üçün veb səhifəsinə müraciət edin.Uşaq ölümü halları üzrə hesablamalarHər il UNICEF Dünya Uşaqlarının Vəziyyəti hesabatındauşaq ölümü halları üzrə rəqəmlərin məcmuəsini dərc edir. Buhesabat ən azı iki istinad ili üzrə illik uşaq ölümü əmsalını,beş yaşadək ölüm əmsalını və beş yaşadək ölümlərin sayınıəks etdirir. Bu rəqəmlər çapa qədər mövcud olan ən yaxşıhesablamaları əhatə edir və UNICEF, Ümumdünya SəhiyyəTəşkilatı (ÜST), Dünya Bankı və BMT Əhali Bölməsini özündəbirləşdirən BMT Qurumlararası Uşaq Ölümü Hesablama Qrupunun(QÖHQ) işi əsasında formalaşmışdır. QÖHQ-nun ölümhalları üzrə hesablamaları hər il yeni formalaşan statistikamüddəalarına detallı şəkildə baxış keçirildikdən sonra yenilənirvə bu çox zaman bundan əvvəl hesablanmış rəqəmlərdəmüəyyən dəyişikliklərə səbəb olur. Buna görə də ardıcıl DünyaUşaqlarının Vəziyyəti hesabatları müəyyən müddət üzrə ölümtrendlərinin təhlilində istifadə olunmamalıdır. Qlobal və regionalsəviyyədə müqayisə oluna bilən 1970-2011-ci illər dövrüüzrə beş yaşadək ölüm hesablamaları TK səhifəsində təqdimolunmuşdur. Ən QÖHQ-nun hesablamalarına əsaslanan 1970-2011-ci illər dövründə ölkə üzrə ölüm göstəriciləri Cədvəl 10-da(1970, 1990, 2000 və 2011-ci illər üzrə) təqdim olunmuşdur vəonlayn eləcə də veb səhifələrində mövcuddur.94THE 2013-cü STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

Beş yaşadək ölüm əmsalı (hər 1,000 sağlam doğuma nəzərən)UNICEF Regionu 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2011Sub-Saxara Afrikası 236 212 197 184 178 170 154 133 112 109Şərqi və Cənubi Afrika 214 191 183 170 162 155 135 112 88 84Qərbi və Mərkəzi Afrika 259 237 215 202 197 190 175 155 135 132Orta Şərq və Şimali Afrika 190 157 122 90 72 61 52 44 37 36Cənubi Asiya 195 175 154 135 119 104 89 75 64 62Şərqi Asiya və Sakit Okean 120 92 75 62 55 49 39 29 22 20Latın Amerikası və Karib hövzəsi 117 100 81 65 53 43 34 26 22 19MŞA/MDB 88 75 68 56 48 45 35 28 22 21Ən az inkişaf etmiş ölkələr 238 223 206 186 171 156 136 118 102 98Dünya 141 123 111 96 87 82 73 63 53 51Beş yaşadək ölüm halları (milyonlarla)UNICEF Regionu 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2011Sub-Saxara Afrikası 3.1 3.2 3.4 3.5 3.8 4.0 4.0 3.8 3.4 3.4Şərqi və Cənubi Afrika 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.7 1.6 1.5 1.2 1.2Qərbi və Mərkəzi Afrika 1.6 1.7 1.8 1.9 2.1 2.2 2.2 2.2 2.1 2.1Orta Şərq və Şimali Afrika 1.2 1.1 1.0 0.8 0.7 0.5 0.4 0.4 0.4 0.4Cənubi Asiya 5.3 5.1 5.0 4.6 4.3 3.9 3.3 2.7 2.4 2.3Şərqi Asiya və Sakit Okean 5.2 3.5 2.3 2.4 2.2 1.6 1.3 0.9 0.6 0.6Latın Amerikası və Karib hövzəsi 1.2 1.1 0.9 0.8 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.2MŞA/MDB 0.5 0.6 0.5 0.4 0.4 0.2 0.2 0.1 0.1 0.1Ən az inkişaf etmiş ölkələr 3.3 3.4 3.5 3.5 3.5 3.5 3.3 3.0 2.7 2.6Dünya 16.9 14.8 13.1 12.7 12.0 10.8 9.6 8.2 7.1 6.9Xüsusi cədvəllərlə bağlı qeydlərCƏDVƏL 1. ƏSAS GÖSTƏRİCİLƏRBeş yaşadək ölüm əmsalı cinsiyyətə görə: İlk dəfə olaraq,QÖHQ beş yaşadək ölüm əmsalının cinsiyyətə əsaslananhesablamalarını aparmışdır. QÖHQ-nun ən son hesabatınınəlavələr bölməsində hesablama metodologiyası üzrə detallarlatanış ola bilərsiniz: .Ev təsərrüfatı gəlir payı: Ev təsərrüfatı gəlir payı üzrə faizgöstəriciləri Cədvəl 1-dən çıxarılaraq Cədvəl 7-yə keçirilmişdir.Bu göstərici ən varlı 20 və ən kasıb 40 faiz ev təsərrüfatlarınıngəlirini digər iqtisadi göstəricilərlə yanaşı ifadə etməkdədir.CƏDVƏL 2. QİDALANMAÇəki azlığı, inkişaf ləngiməsi, arıqlama və çəki artıqlığı:UNICEF və ÜST regionlar və dünya üzrə ortalamalarınkompyuterləşdirilməsi eləcə də hesablanması və trendtəhlili üçün istifadə olunan antropometrik məlumatlarınharmonizasiyası prosesini başlatmışdır. Bu prosesin bir hissəsiolaraq intişar edən çəki azlığı (orta və kəskin), inkişaf ləngiməsi,arıqlama və çəki artıqlığı üzrə regional və qlobal ortalamalar M.de Onis və digərləri, “Uşaq qidasızlığı üzrə regional və qlobaltrendlərin hesablanması üzrə metodologiya” (Beynəlxalq EpidemiologiyaJurnalı, 33-cü cild, 2004-cü il, səh. 1260-1270)əsərində təsvir olunmuş modeldən götürülmüşdür. Məlumatmənbələrindəki (başqa sözlə yeni empirik məlumat ortaya çıxankimi əlavə olunur) və hesablama metodologiyasındakı fərqlərəgörə bu regional ortalama hesablamaları Dünya UşaqlarınınVəziyyəti hesabatının əvvəlki buraxılışlarında göstərilən ortalamalarlamüqayisə olunmamalıdır.Vitamin A əlavəsi: Bu hesabat uşaqların ildə iki dəfə vitaminA dozası qəbul etmələrinin (4-6 aylıq fasilələrlə) vacibliyinivurğulayaraq, vitamin A əlavəsinin yalnız tam əhatəsi üzrəməlumatları əks etdirir. Bu göstəricinin ölçülməsi üzrə birbaşaüsulun olmaması halında, tam əhatə üzrə müəyyən ildə1-ci və2-ci dövrlərdən olan nisbətən aşağı əhatə üzrə rəqəmlər hesabatadaxil edilmişdir.CƏDVƏL 3. SƏHİYYƏDiarreyanın müalicəsi: İlk dəfə olaraq, cədvələ diarreyanınoral rehidrasiya duzları (ORD) ilə müalicəsi daxil edilmişdir.ORD uşaq sağ qalması üçün başlıca məhsullardan biridir vəbuna görə də onun əhatəsini yoxlamaq vacib məqamdır. Buəvvəlki illərdə istifadə olunmuş diarreyanın oral rehidrasiyaterapiyası və davamlı qidalandırma vasitəsilə müalicəsi üzrəgöstəricini əvəzləyir. Əvvəlki göstərici üzrə məlumat bu vebsəhifədə mövcuddur: .STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 95

STATİSTİK CƏDVƏLLƏRSu və sanitariya: Bu hesabatdakı içməli və sanitariyanınəhatəsi üzrə hesablamalar ÜST/UNICEF-in Su Təchizatıvə Sanitariya üzrə Birgə Monitorinq Proqramından (BMP)götürülmüşdür. Bu içməli su və sanitariya sahəsində MİMhədəfi üzrə irəliləyişi ölçmək üçün istifadə olunan rəsmi BMTrəqəmləridir. BMP metodologiyası ilə bağlı bu veb səhifələrdəndaha ətraflı məlumat ala bilərsiniz: və. BMP hesablamalarında müstəvi reqressiyatətbiq olunmuş bütün mövcud ev təsərrüfatları üzrə nümunəsorğulardan və əhali siyahıya alınmasından əldə olunanməlumat istifadə olunduğuna görə və əlavə məlumat hər birstatistika buraxılışı arasında olan müddətdə təqdim olunduğunagörə, ardıcıl BMP rəqəmləri müqayisə olunmamalıdır.İmmunlaşdırma: Bu hesabatda milli immunlaşdırmanınəhatəsi üzrə ÜST və UNICEF-in hesablamaları yer almışdır. Burəqəmlər qızılçaya qarşı peyvənd olunmanın əhatəsi üzrə MİMgöstəricilərinə doğru irəliləyişin ölçülməsi sahəsində rəsmi BMThesablamalarını əks etdirir. 2000-ci ildən etibarən bu rəqəmlərhər ildə bir dəfə hər bir ölkəyə hesabatın ilkin layihəsini baxış vəşərh üçün təqdim etməklə aparılan məsləhətləşmə prosesindənsonra iyulda yenilənir. Sistem yeni empirik məlumatı özündəehtiva etdiyinə görə hər ilki buraxılış əvvəlki statistik göstəriciləriəvəzləmiş olur və əvvəlki buraxılışlarda göstərilən əhatəsəviyyələri müqayisə olunmamalıdır. Daha ətraflı izah üçün buveb səhifəyə müraciət edə bilərsiniz: .Hesabatda əksini tapmış altı antigen üzrə regional ortalamalaraşağıdakı şəkildə hesablanır:• BSJ (Kalmett-Herin basilləri) üzrə regional ortalamalara yalnızvaxtaşırı milli peyvənd təqviminə BSJ-nin daxil edildiyi ölkələraiddir.• AGDT, Hep B, OPV, Hib, qızılça və məxmərəyə qarşıpeyvəndlər üzrə regional ortalamalara bütün ölkələr aiddir.• Tetanus əleyhinə doğuş zamanı müdafiə üzrə regional ortalamalarayalnız ana və neonatal tetanusun endemik olduğuölkələr aiddir.CƏDVƏL 4. İİV/QİÇS2012-ci ildə İİV/QİÇS üzrə Birgə BMT Proqramı (UNAIDS)qlobal, regional və ölkə səviyyəsində İİV və QİÇS üzrə 2011-ciilin hesablamalarını nəşr etdi. Bu rəqəmlər ÜST-ün böyük vəuşaqlarda İİV-in müalicəsi ilə bağlı rəhbər qaydaları eləcə də anadanuşağa İİV ötürülməsinin qarşısının alınması ilə bağlı başlıcadəyişiklikləri, o cümlədən anadan uşağa İİV ötürülməsinin mümkünlüyüüzrə təxminlərdə və yoluxmuş uşaqlarda xalis sağ qalmaəmsallarında inkişafı əks etdirir. Bundan başqa bir neçə ölkədəəhali əsaslı sorğular, genişlənmiş milli növbətçi nəzarət sistemlərivə proqram xidmət statistikaları vasitəsilə daha mötəbər məlumatalmaq mümkündür. İşlənmiş metodologiya əsasında UNAIDSretrospektiv olaraq İİV-in yayılması, İİV-lər yaşayan və müalicəyəehtiyacı olan insanların sayı, QİÇS-lə əlaqəli ölümlər, yeniİİV-lə yoluxma halları və keçmiş illərdə QİÇS də daxil olmaqlabütün səbəblərdən valideynlərini itirmiş uşaqların sayı üzrə yenihesablamalar aparmışdır. Yalnız yeni rəqəmlər trend təhlilindəistifadə oluna bilər. Bu cədvələ daxil edilmiş İİV və QİÇS üzrəyeni hesablamalar həmçinin UNAIDS-in növbəti Qlobal QİÇSHesabatı 2012-də nəşr olunacaqdır.Ümumilikdə Dünya Uşaqlarının Vəziyyəti 2013-də çap olunmuşqlobal və regional rəqəmlər əvvəlki buraxılışlarda nəşr olunmuşrəqəmlərlə müqayisə edilməməlidir. İİV və QİÇS üzrə rəqəmlər,metodologiya və yeniliklərlə bağlı daha ətraflı məlumat üçün veb səhifəsinə müraciət edə bilərsiniz.CƏDVƏL 8. QADINLARAna ölüm nisbəti (uyğunlaşdırılmış): Cədvəldə 2010-cuil üzrə ÜST, UNICEF, BMT Əhali Fondu və Dünya Bankı, ocümlədən müstəqil texniki ekspertlərdən ibarət QurumlararasıAna Ölüm Hesablama Qrupu (QAÖHQ) tərəfindən hazırlanmış“uyğunlaşdırılmış” ana ölüm nisbətləri təqdim olunmuşdur. Buhesablamaları formalaşdırmaq üçün qurumlararası qrup ikiliyanaşmadan istifadə etmişdir: yanlış təsnifatlandırmanı vəvətəndaş qeydiyyatı sistemlərindən alınan ana ölümü üzrə mövcudrəqəmlərlə bağlı məlumatın azlığını düzəltmək, o cümlədən anaölümü üzrə milli səviyyədə mötəbər rəqəmlərin mövcud olmadığıölkələr üçün hesablamalar aparmaq. Bu “uyğunlaşdırılmış”rəqəmlər əvvəlki qurumlararası hesablamalarla müqayisəolunmamalıdır. 1990, 1995, 2000, 2005 və 2010-cu illər üzrə ölkəvə region səviyyəsində hesablamaları ehtiva edən bütöv hesabateləcə də metodologiya haqqında detallar bu keçiddə mövcuddur:.CƏDVƏL 9. UŞAQ MÜDAFİƏSİZorakı intizam: 2010-cu ildən əvvəlki UNICEF nəşrlərində vəÇGKS üzrə ölkə hesabatlarında istifadə olunmuş rəqəmlər evtəsərrüfatlarının yükünü istifadə etməklə hesablanmışdır. Buhalda ÇGKS-larda son mərhələdə uşaq intizamı modulununidarəetməsi üçün uşaqların seçilməsi nəzərə alınmırdı. (2-14 yaşlıbir uşağın təsadüfən seçilməsi yolu ilə uşaq intizamı modulununidarəetməsi həyata keçirilir.) Yanvar 2010-cu il tarixində beləqərar alındı ki, daha dəqiq hesablamaların aparılması üçün sonmərəhələdə seçimi nəzərə alan ev təsərrüfatı yükündən istifadəolunsun. ÇGKS 3 üzrə məlumatlar bu yanaşmadan istifadəedərək yenidən hesablandı. Dünya Uşaqlarının Vəziyyəti 2013 dədaxil olmaqla 2010-cu ildən sonra çap olunmuş bütün UNICEFnəşrlərində yeni hesablamadan istifadə olunmuşdur.Uşaq əməyi: Cədvələ daxil edilmiş ÇGKS-nın dördüncüdövründən (ÇGKS4, 2009-2012) əldə olunmuş yeni məlumatlarölkələr üzrə müqayisə oluna bilənliyi təmin etmək məqsədiləÇGKS3 sorğularında istifadə olunmuş göstərici anlayışına uyğunolaraq yenidən hesablanmışdır. Bu anlayışda suyun saxlanmasıvə ya oduncağın toplanması ilə bağlı fəaliyyətlər iqtisadi fəaliyyətkimi yox, ev təsərrüfatı işləri kimi təsnif edilmişdir. Bu yanaşmayauyğun olaraq 5-14 yaş arası uşaq ən azı həftədə 28 saat suyunsaxlanması və ya oduncağın toplanması ilə məşğul olduğu haldauşaq əməkçisi sayıla bilərdi.96 THE 2013-cü STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 10. İRƏLİLƏYİŞ DƏRƏCƏSİBeş yaşadək ölüm əmsalı (5YÖƏ) uşaq rifahında irəliləyişinbaşlıca göstəricisi kimi qəbul olunur. 1970-ci ildə hər il təxminən16.9 milyon uşaq beş yaşına qədər dünyasını dəyişirdi. 2011-ciildə müqayisə üçün beş yaşa qədər ölmüş uşaqların sayı 6.9 milyontəşkil etmişdir. Bu beş yaşa qədər ölüm halları üzrə mühümuzun müddətli azalmanın göstəricisidir.5YÖƏ-nin uşaq rifahının ölçüsü kimi bir neçə üstünlüyü var:• Birinci olaraq 5YÖƏ, nəticəyə çatmağın vasitəsi olan məktəbqeydiyyatı səviyyəsi, adambaşına düşən kalori mövcudluğuvə ya hər min nəfərə düşən həkimlərin sayından fərqli olaraq,“daxil olanları” ölçməkdənsə, inkişaf prosesinin son nəticəsiniölçür.• İkinci, 5YÖƏ geniş sayda daxil olanların nəticəsi kimi qəbulolunur: məsələn, sətəlcəmin müalicəsi üçün antibiotiklər;malyariya əleyhinə insektisidlərlə işlənmiş torlar; analarınqidalanma rifahı və sağlamlıq biliyi; immunlaşdırmanınsəviyyəsi və oral rehidrasiya terapiyasından istifadə; antenatalqayğı daxil olmaqla, ana və uşaq sağlamlıq xidmətlərininmövcudluğu; ailədə gəlir və ərzaq mövcudluğu; təmiz içməlisu və ilkin sanitariyanın mövcudluğu; və uşaq mühitininümumi təhlükəsizliyi.• Üçüncü, ortalama olaraq 5YÖƏ yanlışlıqlara daha az məruzqalır, məsələn, nəinki adambaşına düşən ümummilli gəlir(ÜMM). Belə ki təbii balans varlı uşaqların min dəfə daha çoxsağ qalma ehtimalına imkan vermir. Halbuki insan tərəfindənhazırlanmış balans onlara min dəfə daha çox gəlirə malikolmağa imkan verir. Başqa sözlə, varlı azlığın milli səviyyədə5YÖƏ-na təsir etmək imkanı çox aşağıdır və buna görə də bugöstərici daha dəqiq, bəlkə də mükəmməl şəkildə uşaqlarınvə cəmiyyətin əksəriyyətinin bütövlükdə sağlamlıq durumuhaqqında təəssürat yaradır.5YÖƏ-nin azaldılması üzrə irəliləyişin sürəti onun illik azalmaəmsalını (İAƏ) hesablamaqla qiymətləndirilə bilər. Mütləqdəyişikliklərin müqayisəsindən fərqli olaraq, İAƏ başlanğıcdəyərlə müqayisədə fərqlilikləri göstərən nisbi dəyişiklikləri ölçür.Beş yaşa qədər ölüm hallarının aşağı səviyyələrinə yetişərəkeyni mütləq azalma daha böyük faiz azalmasını təmsiledir. Buna görə də İAƏ 10 ballıq mütləq azalma üçün dahayüksək irəliləyiş əmsalı göstərir, məsələn, əgər həmin azalmanisbətən aşağı beş yaşadək ölüm səviyyəsinin daha yuxarısəviyyəyə qarşı eyni vaxt müddəti ərzində baş verərsə. 5YÖƏnin1990-ci ildə100-dən 2011-ci ildə 90-a qədər azalması10 ballıq azalmanın göstəricisidir ki, bu da 0.5 faizlik İAƏ-yəbərabərdir. Halbuki eyni müddət ərzində 20-dən 10-a eniş eyni10 ballıq azalma 50 faizlik azalmanın və yaxud 3.3 faizlik İAƏgöstəricisidir. (Faiz azalmasını bildirən mənfi dəyər müəyyənmüddət üçün 5YÖƏ-nin artımının göstəricisidir.Ümumdaxili məhsulun (ÜDM) artım əmsalı ilə birlikdə istifadəolunanda 5YÖƏ və onun azalma dərəcəsi hər hansı bir ölkə,bölgə və ya regionda müəyyən müddət ərzində başlıca insanehtiyaclarının ödənilməsinə doğru atılmış irəliləyişin ümumitəsvirini verə bilər.Cədvəl 10-da göstərildiyi kimi 5YÖƏ-nin illik azalma dərəcəsiilə adambaşına düşən ÜDM-nin artımı arasında heç birdəyişməz əlaqə yoxdur. Bu iki göstəricinin müqayisəsi iqtisadiirəliləyişlərlə insan inkişafı arasında əlaqənin işıqlandırılmasıbaxımından yararlıdır.Son olaraq cədvəldə hər bir ölkə və bölgə və uyğun gələn İAƏüzrə ümumi nəsilartırma səviyyəsi göstərilmişdir. Aydındır ki,5YÖƏ-nin azaldılması istiqamətində mühüm azalmalara nailolmuş əksər ölkələr həmçinin nəsilartırma sahəsində azalmalaranail olmuşlar.CƏDVƏLLƏR 12-13. BƏRABƏRLİKDiarreyanın müalicəsi: İlk dəfə olaraq, bu cədvəllərə diarreyanınoral rehidrasiya duzları vasitəsilə müalicəsi daxil edilmişdir.Bu əvvəlki illərdə istifadə olunmuş diarreyanın oral rehidrasiyaterapiyası və davamlı qidalandırma vasitəsilə müalicəsi üzrəgöstəricini əvəzləyir.STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 97

STATİSTİK CƏDVƏLLƏRSimvolların izahıAşağıda göstərilmiş simvollar bütün cədvəlləri əhatə edir:– Məlumatın mövcud olmadığını göstərir.x Sütun başlığında qeyd olunanlara əlavə illər və ya dövrlərlə bağlı məlumatı göstərir. Hindistanla bağlı 2005-2006-cı illər üzrəməlumat istisna olmaqla, bu cür məlumat növü regional və qlobal miqyaslı orta hesablamalara daxil edilmir.y Məlumatın standart tərif növündən fərqləndiyini və ya onun ölkənin yalnız bir hissəsinə istinad etdiyini göstərir. Əgər bu cürməlumat növü qeyd olunmuş istinad dövrünə düşürsə, o zaman bu regional və qlobal miqyaslı hesablamalara daxil edilmir.* Sütun başlığında qeyd olunmuş dövr ərzində məlumatın mövcud olduğu ən son ili göstərir.** Çinin istisna edildiyini göstərir.Xüsusi məlumat bölmələri üzrə mənbələr və illər mövcuddur; . Xüsusi cədvəllərdə göstərilmiş simvollar həmincədvəllər üçün nəzərdə tutulmuş dib notlarda izah edilir.Regional təsnifat14 statistik cədvəlin hər birinin sonunda göstərilmiş orta rəqəmlər aşağıda qruplaşdırılmış ölkə və bölgələrdən əldə olunmuşməlumatlardan istifadə etməklə hesablanıb.Sub-Saxara AfrikasıŞərqi və Cənubi Afrika; Qərbi və Mərkəzi Afrika; Cibuti; Sudan 1Şərqi və Cənubi AfrikaAnqola; Botsvana; Burundi; Komor adaları; Eritriya; Efiopiya;Keniya; Lesoto; Madaqaskar; Malavi; Mavriki; Mozambik;Namibiya; Ruanda; Seyşel adaları; Somali; Cənubi Afrika;Cənubi Sudan 1 ; Svazilend; Uqanda; Birləşmiş TanzaniyaRespublikası; Zambiya; ZimbabveQərbi və Mərkəzi AfrikaBenin; Burkina Faso; Kamerun; Kabo-Verde; Mərkəzi AfrikaRespublikası; Çad; Konqo; Fil Dişi Sahili; Konqo DemokratikRespublikası; Ekvatorial Qvineya; Qabon; Qambiya; Qana;Qvineya; Qvineya-Bisau; Liberiya; Mali; Mavritaniya; Niger;Nigeriya; San-Tome və Prinsipi; Seneqal; Syerra-Leona; ToqoOrta Şərq və Şimali AfrikaƏlcəzair; Bəhreyn; Cibuti; Misir; İran (İslam Respublikası);İraq; İordaniya; Küveyt; Livan; Liviya; Mərakeş; Oman; Qatar;Səudiyyə Ərəbistanı; Fələstin Dövləti; Sudan 1 ;Suriya ƏrəbRespublikası; Tunis; Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri; YəmənCənubi AsiyaƏfqanıstan; Banqladeş; Butan; Hindistan; Maldiv Adaları; Nepal;Pakistan; Şri-LankaŞərqi Asiya və sakit okeanBruney Darüssəlam Dövləti; Kamboca; Çin; Kuk Adaları; KoreyaXalq Demokratik Respublikası; Fici; İndoneziya; Kiribati; LaosXalq Demokratik Respublikası; Malayziya; Marşal Adaları;Mikroneziya (Federativ Ştatları); Monqolustan; Myanma; Nauru;Niue; Palau; Papua-Yeni Qvineya; Filippin; Koreya Respublikası;Samoa; Sinqapur; Solomon Adaları; Tailand; Timor-Leste; Toqo;Tuvalu; Vanuatu; VyetnamLatın Amerikası və Karib dənizi hövzəsiAntiqua və Barbuda; Argentina; Baham adaları; Barbados; Beliz;Boliviya (Çoxmillətli Dövləti);Braziliyaiya; Çili; Kolumbiya; Kosta-Rika; Kuba; Dominika Birliyi; Dominikan Respublikası; Ekvador;El Salvador; Qrenada; Qvatemala; Qayana; Haiti; Honduras;Yamayka; Meksika; Nikaraqua; Panama; Paraqvay; Peru; Sent-Kits və Nevis; Sent-Lüsiya; Sent-Vinsent və Qrenadina; Surinam;Trinidad və Tobaqo; Uruqvay; Venesuela (Bolivar Respublikası)MŞA/MDBAlbaniya; Ermənistan; Azərbaycan; Belarus; Bosniya vəHerseqovina; Bolqarıstan; Xorvatiya; Gürcüstan; Qazaxıstan;Qırğızıstan; Monteneqro; Moldova Respublikası; Rumıniya;Rusiya Federasiyası; Serbiya; Tacikistan; Keçmiş YuqoslaviyaMakedoniya Respublikası; Türkiyə; Türkmənistan; Ukrayna;ÖzbəkistanƏn az inkişaf etmiş ölkələr/bölgələr[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ən az İnkişaf etmiş Ölkələr, İnkişafetməkdə olan Dənizə çıxışı olmayan və Kiçik Ada Dövlətləri üzrəAli Nümayəndəsinə əsasən qruplaşdırılmışdır (UN-OHRLLS)].Əfqanıstan; Anqola; Banqladeş; Benin; Butan; Burkina Faso;Burundi; Kamboca; Mərkəzi Afrika Respublikası; Çad; Komoradaları; Konqo Demokratik Respublikası; Cibuti; EkvatorialQvineya; Eritriya; Efiopiya; Qambiya; Qvineya; Qvineya-Bisau;Haiti; Kiribati; Laos Xalq Demokratik Respublikası; Lesoto;Liberiya; Madaqaskar; Malavi; Mali; Mavritaniya; Mozambik;Myanma; Nepal; Niger; Ruanda; Samoa; San-Tome və Prinsipi;Seneqal; Syerra-Leona; Solomon Adaları; Somali; CənubiSudan 1 ; Sudan 1 ; Timor-Leste; Toqo; Tuvalu; Uqanda; BirləşmişTanzaniya Respublikası; Vanuatu; Yəmən; Zambiya98 THE 2013-cü STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

Beş yaşadək ölüm göstəriciləriNövbəti siyahı uşaqların rifahı üzrə önəmli göstərici sayılan beş yaşadək ölüm əmsalı ilə bağlı 2011-ci ildəki hesablamalarına əsasənölkələrin yuxarıdan aşağıya doğru sıralamasını göstərir. Buna əsasən, ölkə və bölgələr növbəti siyahılardakı cədvəllərdə əlifba sırasıilə verilmişdir.5 yaşadəkölüm əmsalı(5YÖƏ) (2011)Ölkələr və bölgələr Əmsal SıraSyerra-Leona 185 1Somali 180 2Mali 176 3Çad 169 4Konqo Demokratik Respublikası 168 5Mərkəzi Afrika Respublikası 164 6Qvineya-Bisau 161 7Anqola 158 8Burkina Faso 146 9Burundi 139 10Kamerun 127 11Qvineya 126 12Niger 125 13Nigeriya 124 14Cənubi Sudan 1 121 15Ekvatorial Qvineya 118 16Fil Dişi Sahili 115 17Mavritaniya 112 18Toqo 110 19Benin 106 20Svazilend 104 21Mozambik 103 22Əfqanıstan 101 23Qambiya 101 23Konqo 99 25Cibuti 90 26Uqanda 90 26San-Tome və Prinsipi 89 28Lesoto 86 29Sudan 1 86 29Malavi 83 31Zambiya 83 31Komor adaları 79 33Qana 78 34Liberiya 78 34Efiopiya 77 36Yəmən 77 36Keniya 73 38Pakistan 72 39Haiti 70 40Eritriya 68 41Birləşmiş Tanzaniya Respublikası 68 41Zimbabve 67 43Qabon 66 44Seneqal 65 45Tacikistan 63 46Madaqaskar 62 47Myanma 62 47Hindistan 61 49Papua-Yeni Qvineya 58 50Butan 54 51Ruanda 54 51Timor-Leste 54 51Türkmənistan 53 54Boliviya (Çoxmillətli Dövləti) 51 55Özbəkistan 49 56Nepal 48 57Kiribati 47 58Cənubi Afrika 47 58Banqladeş 46 60Azərbaycan 45 61Kamboca 43 62Laos Xalq Demokratik Respublikası 42 63Mikroneziya (Federativ Ştatları) 42 63Namibiya 42 63Nauru 40 665 yaşadəkölüm əmsalı(5YÖƏ) (2011)Ölkələr və bölgələr Əmsal Sıraİraq 38 67Qayana 36 68Koreya Xalq Demokratik Respublikası 33 69Mərakeş 33 69İndoneziya 32 71Qırğızıstan 31 72Monqolustan 31 72Əlcəzair 30 74Qvatemala 30 74Surinam 30 74Tuvalu 30 74Qazaxıstan 28 78Trinidad və Tobaqo 28 78Botsvana 26 80Marşal Adaları 26 80Nikaraqua 26 80Dominikan Respublikası 25 83İran (İslam Respublikası) 25 83Filippin 25 83Ekvador 23 86Fələstin Dövləti 22 87Paraqvay 22 87Solomon Adaları 22 87Vyetnam 22 87Keyptaun 21 91Misir 21 91Gürcüstan 21 91Honduras 21 91İordaniya 21 91Niue 21 91Sent-Vinsent və Qrenadina 21 91Barbados 20 98Panama 20 98Palau 19 100Samoa 19 100Ermənistan 18 102Kolumbiya 18 102Yamayka 18 102Peru 18 102Beliz 17 106Baham adaları 16 107Braziliyaiya 16 107Fici 16 107Liviya 16 107Meksika 16 107Moldova Respublikası 16 107Sent-Lüsiya 16 107Tunis 16 107Çin 15 115El Salvador 15 115Mavriki 15 115Suriya Ərəb Respublikası 15 115Tonqa 15 115Türkiyə 15 115Venesuela (Bolivar Respublikası) 15 115Albaniya 14 122Argentina 14 122Seyşel adaları 14 122Qrenada 13 125Rumıniya 13 125Vanuatu 13 125Bolqarıstan 12 128Dominika Birliyi 12 128Rusiya Federasiyası 12 128Şri Lanka 12 128Tailand 12 1285 yaşadəkölüm əmsalı(5YÖƏ) (2011)Ölkələr və bölgələr Əmsal SıraKüveyt 11 133Maldiv Adaları 11 133Bəhreyn 10 135Kuk Adaları 10 135Kosta Rika 10 135Keçmiş Yuqoslaviya Makedoniya Respublikası 10 135Ukrayna 10 135Uruqvay 10 135Çili 9 141Livan 9 141Oman 9 141Səudiyyə Ərəbistanı 9 141Antiqua və Barbuda 8 145Bosniya və Herseqovina 8 145Latviya 8 145Qatar 8 145Slovakiya 8 145Amerika Birləşmiş Ştatları 8 145Bruney Darüssəlam Dövləti 7 151Malayziya 7 151Monteneqro 7 151Sent-Kits və Nevis 7 151Serbiya 7 151Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 7 151Belarus 6 157Kanada 6 157Kuba 6 157Macarıstan 6 157Litva 6 157Malta 6 157Yeni Zelandiya 6 157Polşa 6 157Avstraliya 5 165Xorvatiya 5 165Koreya Respublikası 5 165Böyük Britaniya 5 165Avstriya 4 169Belçika 4 169Çex Respublikası 4 169Danimarka 4 169Estoniya 4 169Fransa 4 169Almaniya 4 169Yunanıstan 4 169İrlandiya 4 169İsrail 4 169İtaliya 4 169Monako 4 169Niderland 4 169İspaniya 4 169İsveçrə 4 169Andorra 3 184Kipr 3 184Finlandiya 3 184İslandiya 3 184Yaponiya 3 184Lüksemburq 3 184Norveç 3 184Portuqaliya 3 184Sinqapur 3 184Sloveniya 3 184İsveç 3 184San-Marino 2 195Holy See - -Lixtenşteyn - -1Cənubi Sudan Respublikası 2011-ci ilin iyul ayında Sudan Respublikasından ayrıldığına və daha sonra 14 iyul 2011-ci il tarixində Birləşmiş Millətlər Təşkilatına daxil olduğuna görə, ayrıÖlkələr kimi Sudan və Cənubi Sudan üzrə bütün göstəricilər üçün fərdi məlumat hələ mövcud deyil. Ümumi məlumat, bölünməmişdən öncəki Sudan üçün nəzərdə tutulub və bu məlumatŞərqi və Cənubi Afrika, Orta Şərq və Şimali Afrika, Sub-Saxara Afrikası, eləcə də ən az inkişaf etmiş ölkələr/bölgələr kateqoriyasına daxildir. Bu hesabatın məqsədlərinə əsasən, CənubiSudan ən az inkişaf etmiş ölkə kimi təyin edilir.STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 99

CƏDVƏL 1. ƏSAS GÖSTƏRİCİLƏR2011-ci 2011-ci il üzrə 2011-ci il üzrə Yaşlılar İbtidai məktəb2011-ci il 2011-ci il üzrə il üzrə 5 adambaşına doğum zamanı arasındaüzrə xalis5 yaşadək 5 yaşadək ölüm əmsalı 2011-ci il üzrə cinsiyyətə Körpə ölüm əmsalıümumi2011-ci il üzrə üzrə ümumi illik doğum yaşadək ölüm düşən ÜMG gözlənilənÖlkələr vəölüm(5YÖƏ)görə 5YÖƏ(1 yaşadək)savadlılıq qeydiyyatneonatal ölüm əhali (minlər sayı (minlər sayı (minlər (Ümumi Milli ömür müddəti əmsalı (%) əmsalı (%)Bölgələrsıralaması 1990 2011 kişi qadın 1990 2011 əmsalı şəklində) şəklində) şəklində) Gəlir) (US$) (illərlə) 2007-2011* 2008-2011*Əfqanıstan 23 192 101 103 99 129 73 36 32,358 1,408 128 410 x 49 – –Albaniya 122 41 14 15 14 36 13 7 3,216 41 1 3,980 77 96 80Əlcəzair 74 66 30 32 28 54 26 17 35,980 712 21 4,470 73 73 97Andorra 184 8 3 4 3 7 3 1 86 – 0 41,750 x – – 79Anqola 8 243 158 165 150 144 96 43 19,618 803 120 4,060 51 70 86Antiqua və Barbuda 145 27 8 9 7 23 6 4 90 – 0 12,060 – 99 88Argentina 122 28 14 16 13 24 13 8 40,765 693 10 9,740 76 98 –Ermənistan 102 47 18 19 15 40 16 11 3,100 47 1 3,360 74 100 –Avstraliya 165 9 5 5 4 8 4 3 22,606 307 1 46,200 x 82 – 97Avstriya 169 9 4 5 4 8 4 3 8,413 74 0 48,300 81 – –Azərbaycan 61 95 45 47 43 75 39 19 9,306 184 8 5,290 71 100 85Baham adaları 107 22 16 17 15 18 14 7 347 5 0 21,970 x 76 – 98Bəhreyn 135 21 10 10 10 18 9 4 1,324 23 0 15,920 x 75 92 –Banqladeş 60 139 46 48 44 97 37 26 150,494 3,016 134 770 69 57 –Barbados 98 18 20 22 18 16 18 10 274 3 0 12,660 x 77 – 95Belarus 157 17 6 6 5 14 4 3 9,559 107 1 5,830 70 100 92Belçika 169 10 4 5 4 9 4 2 10,754 123 1 46,160 80 – 99Beliz 106 44 17 19 15 35 15 8 318 8 0 3,690 76 – 97Benin 20 177 106 109 103 107 68 31 9,100 356 36 780 56 42 94Butan 51 138 54 57 50 96 42 25 738 15 1 2,070 67 53 x 90Boliviya(Çoxmillətli Dövləti) 55 120 51 54 48 83 39 22 10,088 264 13 2,040 67 91 –Bosniya və Herseqovina 145 19 8 9 7 17 7 5 3,752 32 0 4,780 76 98 87Botsvana 80 53 26 28 24 41 20 11 2,031 47 1 7,480 53 84 87Braziliya 107 58 16 17 14 49 14 10 196,655 2,996 44 10,720 73 90 –Bruney Darüssəlam Dövləti 151 12 7 8 7 9 6 4 406 8 0 31,800 x 78 95 –Bolqarıstan 128 22 12 13 11 19 11 7 7,446 75 1 6,550 73 98 100Burkina Faso 9 208 146 151 142 105 82 34 16,968 730 101 570 55 29 58Burundi 10 183 139 145 133 110 86 43 8,575 288 39 250 50 67 –Kamboca 62 117 43 47 37 85 36 19 14,305 317 13 830 63 74 96Kamerun 11 145 127 135 120 90 79 33 20,030 716 88 1,210 52 71 94Kanada 157 8 6 6 5 7 5 4 34,350 388 2 45,560 81 – –Keyptaun 91 58 21 23 20 45 18 10 501 10 0 3,540 74 84 93Mərkəzi Afrika Resp. 6 169 164 170 157 112 108 46 4,487 156 25 470 48 56 71Çad 4 208 169 177 160 113 97 42 11,525 511 79 690 50 34 –Çili 141 19 9 10 8 16 8 5 17,270 245 2 12,280 79 99 94Çin 115 49 15 15 14 39 13 9 1,347,565 16,364 249 4,930 73 94 100 zKolumbiya 102 34 18 20 16 28 15 11 46,927 910 16 6,110 74 93 92Komor Adaları 33 122 79 85 74 86 59 32 754 28 2 770 61 75 –Konqo 25 119 99 103 94 75 64 32 4,140 145 14 2,270 57 – 91Kuk Adaları 135 19 10 11 8 16 8 5 20 – 0 – – – 98Kosta-Rika 135 17 10 11 9 15 9 6 4,727 73 1 7,660 79 96 –Fil Dişi Sahili 17 151 115 125 105 104 81 41 20,153 679 75 1,100 55 56 61Xorvatiya 165 13 5 6 5 11 4 3 4,396 43 0 13,850 77 99 96Kuba 157 13 6 6 5 11 5 3 11,254 110 1 5,460 x 79 100 100Kipr 184 11 3 3 3 10 3 1 1,117 13 0 29,450 x 80 98 99Çex Respublikası 169 14 4 4 4 13 3 2 10,534 116 0 18,520 78 – –Koreya XalqDemokratik Respublikası 69 45 33 35 32 23 26 18 24,451 348 12 d 69 100 –Konqo DemokratikRespublikası 5 181 168 178 158 117 111 47 67,758 2,912 465 190 48 67 –Danimarka 169 9 4 4 3 7 3 2 5,573 64 0 60,390 79 – 96Cibuti 26 122 90 95 84 94 72 33 906 26 2 1,270 x 58 – 45Dominika Birliyi 128 17 12 13 11 14 11 8 68 – 0 7,090 – – 98Dominikan Respublikası 83 58 25 27 23 45 21 14 10,056 216 5 5,240 73 90 93Ekvador 86 52 23 25 21 41 20 10 14,666 298 7 4,140 76 92 98Misir 91 86 21 22 20 63 18 7 82,537 1,886 40 2,600 73 72 96El Salvador 115 60 15 17 14 47 13 6 6,227 126 2 3,480 72 84 95Ekvatorial Qvineya 16 190 118 124 112 118 80 37 720 26 3 14,540 51 94 56Eritreya 41 138 68 74 61 86 46 22 5,415 193 13 430 62 68 35Estoniya 169 20 4 4 3 16 3 2 1,341 16 0 15,200 75 100 96Efiopiya 36 198 77 82 72 118 52 31 84,734 2,613 194 400 59 39 82Fici 107 30 16 18 15 25 14 8 868 18 0 3,680 69 – 99Finlandiya 184 7 3 3 3 6 2 2 5,385 61 0 48,420 80 – 98Fransa 169 9 4 5 4 7 3 2 63,126 792 3 42,420 82 – 99Qabon 44 94 66 72 59 69 49 25 1,534 42 3 7,980 63 88 –100THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 1ƏSAS GÖSTƏRİCİLƏR2011-ci 2011-ci il üzrə 2011-ci il üzrə Yaşlılar İbtidai məktəb2011-ci il 2011-ci il üzrə il üzrə 5 adambaşına doğum zamanı arasındaüzrə xalis5 yaşadək 5 yaşadək ölüm əmsalı 2011-ci il üzrə cinsiyyətə Körpə ölüm əmsalıümumi2011-ci il üzrə üzrə ümumi illik doğum yaşadək ölüm düşən ÜMG gözlənilənÖlkələr vəölüm(5YÖƏ)görə 5YÖƏ(1 yaşadək)savadlılıq qeydiyyatneonatal ölüm əhali (minlər sayı (minlər sayı (minlər (Ümumi Milli ömür müddəti əmsalı (%) əmsalı (%)Bölgələrsıralaması 1990 2011 kişi qadın 1990 2011 əmsalı şəklində) şəklində) şəklində) Gəlir) (US$) (illərlə) 2007-2011* 2008-2011*Qambiya 23 165 101 107 94 78 58 34 1,776 67 6 610 58 50 69Gürcüstan 91 47 21 23 18 40 18 15 4,329 51 1 2,860 74 100 100Almaniya 169 9 4 4 4 7 3 2 82,163 699 3 43,980 80 – 100Qana 34 121 78 83 72 76 52 30 24,966 776 60 1,410 64 67 84Yunanıstan 169 13 4 5 4 12 4 3 11,390 117 1 25,030 80 97 –Qrenada 125 21 13 13 12 17 10 7 105 2 0 7,220 76 – 97Qvatemala 74 78 30 33 28 56 24 15 14,757 473 14 2,870 71 75 99Qvineya 12 228 126 128 123 135 79 39 10,222 394 48 440 54 41 77Qvineya-Bisau 7 210 161 174 147 125 98 44 1,547 59 9 600 48 54 75Qayana 68 63 36 40 32 48 29 20 756 13 0 2,900 x 70 – 84Haiti 40 143 70 74 66 99 53 25 10,124 266 19 700 62 49 x –Holy See – – – – – – – – 0 – – – – – –Honduras 91 55 21 23 20 43 18 11 7,755 205 4 1,970 73 85 96Macarıstan 157 19 6 7 6 17 5 4 9,966 100 1 12,730 74 99 98İslandiya 184 6 3 3 2 5 2 1 324 5 0 35,020 82 – 99Hindistan 49 114 61 59 64 81 47 32 1,241,492 27,098 1,655 1,410 65 63 98İndoneziya 71 82 32 34 29 54 25 15 242,326 4,331 134 2,940 69 93 99İran (İslam Respublikası) 83 61 25 25 25 47 21 14 74,799 1,255 33 4,520 x 73 85 –İraq 67 46 38 41 35 37 31 20 32,665 1,144 42 2,640 69 78 –İrlandiya 169 9 4 4 4 8 3 2 4,526 72 0 38,580 81 – 100İsrail 169 12 4 5 4 10 4 2 7,562 156 1 28,930 82 – 97İtaliya 169 10 4 4 3 8 3 2 60,789 557 2 35,330 82 99 99Yamayka 102 35 18 21 16 28 16 11 2,751 50 1 4,980 73 87 82Yaponiya 184 6 3 4 3 5 2 1 126,497 1,073 4 45,180 83 – 100İordaniya 91 37 21 22 19 31 18 12 6,330 154 3 4,380 73 93 91Qazaxıstan 78 57 28 32 24 48 25 14 16,207 345 11 8,220 67 100 100Keniya 38 98 73 78 67 64 48 27 41,610 1,560 107 820 57 87 84Kiribati 58 88 47 50 45 64 38 19 101 – 0 2,110 – – –Küveyt 133 17 11 12 10 14 9 5 2,818 50 1 48,900 x 75 94 98Qırğızıstan 72 70 31 34 28 58 27 16 5,393 131 4 920 68 99 95Laos XalqDemokratik Respublikası 63 148 42 44 39 102 34 18 6,288 140 6 1,130 67 73 x 97Latviya 145 21 8 9 8 17 7 5 2,243 24 0 12,350 73 100 96Livan 141 33 9 10 9 27 8 5 4,259 65 1 9,110 73 90 93Lesoto 29 88 86 93 79 71 63 39 2,194 60 5 1,220 48 90 74Liberiya 34 241 78 83 74 161 58 27 4,129 157 12 240 57 61 –Liviya 107 44 16 17 16 33 13 10 6,423 144 2 12,320 x 75 89 –Lixtenşteyn – – – – – – – – 36 – – 137,070 x – – 99Litva 157 17 6 6 5 14 5 3 3,307 35 0 12,280 72 100 96Lüksemburq 184 8 3 3 3 7 2 2 516 6 0 78,130 80 – 97Madaqaskar 47 161 62 65 58 98 43 23 21,315 747 45 430 67 64 –Malavi 31 227 83 87 79 134 53 27 15,381 686 52 340 54 75 97Malayziya 151 17 7 7 6 15 6 3 28,859 579 4 8,420 74 93 –Maldiv Adaları 133 105 11 12 10 76 9 7 320 5 0 6,530 77 98 x 97Mali 3 257 176 182 169 132 98 49 15,840 728 121 610 51 31 66Malta 157 11 6 7 5 10 5 4 418 4 0 18,620 x 80 92 x 94Marşal Adaları 80 52 26 29 23 41 22 12 55 – 0 3,910 – – 99Mavritaniya 18 125 112 120 104 81 76 40 3,542 118 13 1,000 59 58 74Mavriki 115 24 15 16 14 21 13 9 1,307 16 0 8,240 73 89 93Meksika 107 49 16 17 14 38 13 7 114,793 2,195 34 9,240 77 93 100Mikroneziya(Federativ Ştatları) 63 56 42 47 36 44 34 17 112 3 0 2,900 69 – –Monako 169 8 4 4 3 6 3 2 35 – 0 183,150 x – – –Monqolustan 72 107 31 35 26 76 26 12 2,800 65 2 2,320 68 97 99Monteneqro 151 18 7 8 7 16 7 5 632 8 0 7,060 75 98 83Mərakeş 69 81 33 35 30 64 28 19 32,273 620 21 2,970 72 56 94Mozambik 22 226 103 107 99 151 72 34 23,930 889 86 470 50 56 92Myanma 47 107 62 69 56 77 48 30 48,337 824 53 d 65 92 –Namibiya 63 73 42 45 38 49 30 18 2,324 60 2 4,700 62 89 86Nauru 66 40 40 56 24 32 32 22 10 – 0 – – – –Nepal 57 135 48 49 47 94 39 27 30,486 722 34 540 69 60 –Niderland 169 8 4 4 4 7 3 3 16,665 181 1 49,730 81 – 100Yeni Zelandiya 157 11 6 7 5 9 5 3 4,415 64 0 29,350 x 81 – 99Nikaraqua 80 66 26 29 22 50 22 13 5,870 138 4 1,170 74 78 x 94Niger 13 314 125 127 122 133 66 32 16,069 777 89 360 55 29 x 58STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 101

CƏDVƏL 1ƏSAS GÖSTƏRİCİLƏRÖlkələr vəBölgələr1025 yaşadəkölümsıralaması5 yaşadək ölüm əmsalı(5YÖƏ)2011-ci il üzrə cinsiyyətəgörə 5YÖƏKörpə ölüm əmsalı(1 yaşadək)1990 2011 kişi qadın 1990 20112011-ci il üzrəneonatal ölüməmsalı2011-ci ilüzrə ümumiəhali (minlərşəklində)THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar2011-ci il üzrəillik doğumsayı (minlərşəklində)2011-ciil üzrə 5yaşadək ölümsayı (minlərşəklində)2011-ci il üzrəadambaşınadüşən ÜMG(Ümumi MilliGəlir) (US$)2011-ci il üzrədoğum zamanıgözlənilənömür müddəti(illərlə)Yaşlılararasındaümumisavadlılıqəmsalı (%)2007-2011*Nigeriya 14 214 124 129 119 127 78 39 162,471 6,458 756 1,200 52 61 58Niue 91 14 21 21 21 12 18 10 1 – 0 – – – –Norveç 184 8 3 3 3 7 3 2 4,925 61 0 88,890 81 – 99Oman 141 48 9 9 8 36 7 5 2,846 50 0 19,260 x 73 87 98Pakistan 39 122 72 76 68 95 59 36 176,745 4,764 352 1,120 65 55 74Palau 100 32 19 23 14 27 14 9 21 – 0 7,250 – – –Panama 98 33 20 21 18 26 17 9 3,571 70 1 7,910 76 94 99Papua-Yeni Qvineya 50 88 58 60 55 64 45 23 7,014 208 12 1,480 63 61 –Paraqvay 87 53 22 25 20 41 19 13 6,568 158 3 2,970 72 94 86Peru 102 75 18 20 17 54 14 9 29,400 591 11 5,500 74 90 98Filippin 83 57 25 29 22 40 20 12 94,852 2,358 57 2,210 69 95 89Polşa 157 17 6 6 5 15 5 4 38,299 410 2 12,480 76 100 96Portuqaliya 184 15 3 4 3 11 3 2 10,690 97 0 21,250 79 95 99Qatar 145 20 8 8 7 17 6 4 1,870 21 0 80,440 78 96 96Koreya Respublikası 165 8 5 5 4 6 4 2 48,391 479 3 20,870 81 – 99Moldova Respublikası 107 35 16 17 15 29 14 8 3,545 44 1 1,980 69 99 90Rumıniya 125 37 13 14 11 31 11 8 21,436 221 3 7,910 74 98 88Rusiya Federasiyası 128 27 12 13 10 23 10 7 142,836 1,689 20 10,400 69 100 96Ruanda 51 156 54 57 51 95 38 21 10,943 449 23 570 55 71 99Sent-Kits və Nevis 151 28 7 8 6 22 6 5 53 – 0 12,480 – – 86Sent-Lüsiya 107 23 16 17 14 18 14 9 176 3 0 6,680 75 – 90Sent-Vinsentvə Qrenadina 91 27 21 23 19 21 20 13 109 2 0 6,100 72 – 98Samoa 100 30 19 21 16 25 16 8 184 4 0 3,190 72 99 95San-Marino 195 12 2 2 2 11 2 1 32 – 0 50,400 x – – 92San-Tome və Prinsipi 28 96 89 92 86 62 58 29 169 5 0 1,360 65 89 99Səudiyyə Ərəbistanı 141 43 9 10 8 34 8 5 28,083 605 6 17,820 74 87 90Seneqal 45 136 65 69 60 69 47 26 12,768 471 30 1,070 59 50 78Serbiya 151 29 7 8 6 25 6 4 9,854 110 1 5,680 75 98 95Seyşel adaları 122 17 14 15 13 14 12 9 87 – 0 11,130 – 92 –Syerra-Leona 1 267 185 194 176 158 119 49 5,997 227 42 340 48 42 –Sinqapur 184 8 3 3 2 6 2 1 5,188 47 0 42,930 81 96 –Slovakiya 145 18 8 9 7 16 7 4 5,472 58 0 16,070 75 – –Sloveniya 184 10 3 3 3 9 2 2 2,035 20 0 23,610 79 100 97Solomon Adaları 87 42 22 21 22 34 18 11 552 17 0 1,110 68 – –Somali 2 180 180 190 170 108 108 50 9,557 416 71 d 51 – –Cənubi Afrika 58 62 47 50 44 48 35 19 50,460 1,052 47 6,960 53 89 90Cənubi Sudan 15 217 121 122 119 129 76 38 10,314 – 43 a – – –İspaniya 169 11 4 5 4 9 4 3 46,455 499 2 30,990 81 98 100Şri Lanka 128 29 12 13 11 24 11 8 21,045 373 5 2,580 75 91 94Fələstin Dövləti 87 43 22 23 21 36 20 13 4,152 137 3 a 73 95 89Sudan 29 123 86 91 81 77 57 31 34,318 – 95 – – – –Surinam 74 52 30 33 26 44 26 16 529 10 0 7,640 x 71 95 91Svazilend 21 83 104 113 94 61 69 35 1,203 35 4 3,300 49 87 86İsveç 184 7 3 3 3 6 2 2 9,441 113 0 53,230 81 – 99İsveçrə 169 8 4 5 4 7 4 3 7,702 77 0 76,380 82 – 99Suriya Ərəb Respublikası 115 36 15 16 14 30 13 9 20,766 466 7 2,750 x 76 83 99Tacikistan 46 114 63 70 56 89 53 25 6,977 194 12 870 68 100 98Tailand 128 35 12 13 11 29 11 8 69,519 824 10 4,420 74 94 x 90Keçmiş YuqoslaviyaMakedoniya Respublikası 135 38 10 11 9 34 9 6 2,064 22 0 4,730 75 97 98Timor-Leste 51 180 54 57 51 135 46 24 1,154 44 2 2,730 x 62 58 86Toqo 19 147 110 118 102 85 73 36 6,155 195 21 560 57 57 94Tonqa 115 25 15 18 13 21 13 8 105 3 0 3,580 72 99 x –Trinidad və Tobaqo 78 37 28 31 24 32 25 18 1,346 20 1 15,040 70 99 97Tunis 107 51 16 18 15 40 14 10 10,594 179 3 4,070 75 78 99Türkiyə 115 72 15 16 14 60 12 9 73,640 1,289 20 10,410 74 91 97Türkmənistan 54 94 53 57 48 75 45 22 5,105 109 5 4,110 65 100 –Tuvalu 74 58 30 33 27 45 25 14 10 – 0 5,010 – – –Uqanda 26 178 90 97 83 106 58 28 34,509 1,545 131 510 54 73 91Ukrayna 135 19 10 11 9 17 9 5 45,190 494 5 3,120 68 100 91Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 151 22 7 7 6 19 6 4 7,891 94 1 40,760 77 90 x –Böyük Britaniya 165 9 5 6 5 8 4 3 62,417 761 4 37,780 80 – 100Birləşmiş TanzaniyaRespublikası 41 158 68 70 65 97 45 25 46,218 1,913 122 540 58 73 98Amerika Birləşmiş Ştatları 145 11 8 8 7 9 6 4 313,085 4,322 32 48,450 79 – 96İbtidai məktəbüzrə xalisqeydiyyatəmsalı (%)2008-2011*

CƏDVƏL 1ƏSAS GÖSTƏRİCİLƏRÖlkələr vəBölgələr5 yaşadəkölümsıralaması5 yaşadək ölüm əmsalı(5YÖƏ)2011-ci il üzrə cinsiyyətəgörə 5YÖƏKörpə ölüm əmsalı(1 yaşadək)1990 2011 kişi qadın 1990 20112011-ci il üzrəneonatal ölüməmsalı2011-ci ilüzrə ümumiəhali (minlərşəklində)2011-ci il üzrəillik doğumsayı (minlərşəklində)2011-ciil üzrə 5yaşadək ölümsayı (minlərşəklində)2011-ci il üzrəadambaşınadüşən ÜMG(Ümumi MilliGəlir) (US$)2011-ci il üzrədoğum zamanıgözlənilənömür müddəti(illərlə)Yaşlılararasındaümumisavadlılıqəmsalı (%)2007-2011*Uruqvay 135 23 10 11 9 20 9 5 3,380 49 1 11,860 77 98 99Özbəkistan 56 75 49 55 42 62 42 15 27,760 589 30 1,510 68 99 92Vanuatu 125 39 13 14 12 31 11 7 246 7 0 2,870 71 83 –Venesuela(Bolivar Respublikası) 115 31 15 17 13 26 13 8 29,437 598 9 11,920 74 96 95Vyetnam 87 50 22 25 19 36 17 12 88,792 1,458 32 1,260 75 93 98Yəmən 36 126 77 80 73 89 57 32 24,800 940 70 1,070 65 64 78Zambiya 31 193 83 86 80 114 53 27 13,475 622 46 1,160 49 71 93Zimbabve 43 79 67 73 61 53 43 30 12,754 377 24 640 51 – –MEMORANDUMSudan vəCənubi Sudan – – – – – – – – – 1,447 – 1,300 x 61 – –İbtidai məktəbüzrə xalisqeydiyyatəmsalı (%)2008-2011*GÖSTƏRİCİLƏRİN İCMALI #Sub-Saxara Afrikası 178 109 114 103 107 69 34 876,497 32,584 3,370 1,269 55 63 76Şərqi vəCənubi Afrika 162 84 89 79 100 55 29 418,709 14,399 1,177 1,621 56 68 86Qərbi vəMərkəzi Afrika 197 132 138 126 116 83 39 422,564 16,712 2,096 937 53 57 67Orta Şərq vəŞimali Afrika 72 36 38 34 54 28 16 415,633 10,017 351 6,234 71 77 90Cənubi Asiya 119 62 61 63 85 48 32 1,653,679 37,402 2,309 1,319 66 62 92Şərqi Asiya vəSakit Okean hövzəsi 55 20 21 19 41 17 11 2,032,532 28,448 590 4,853 73 94 96Latın Amerikası vəKarib dənizi hövzəsi 53 19 21 17 42 16 10 591,212 10,790 203 8,595 74 91 95MŞA/MDB 48 21 23 19 40 18 10 405,743 5,823 125 7,678 70 98 95Ən az inkişafpetmiş ölkələr 171 98 102 93 107 65 33 851,103 28,334 2,649 695 59 60 80Dünya 87 51 53 50 61 37 22 6,934,761 135,056 6,914 9,513 69 84 91 Cənubi Sudan Respublikası 2011-ci ilin iyul ayında Sudan Respublikasından ayrıldığına və daha sonra 14 iyul 2011-ci il tarixində Birləşmiş Millətlər Təşkilatına daxil olduğuna görə, ayrı Ölkələrkimi Sudan və Cənubi Sudan üzrə bütün göstəricilər üçün fərdi məlumat hələ mövcud deyil. Verilən ümumi məlumat bölünməmişdən öncəki Sudan üçün nəzərdə tutulub (Memoranduma baxın).# Regionlar, sub-regionlar və ölkə kateqoriyalarındakı ölkə və bölgələrin tam siyahısı üçün səhifə 98 baxın.GÖSTƏRİCİLƏRİN TƏRİFLƏRİ5 yaşadək ölüm əmsalı – Hər 1,000 sağlam doğuma nəzərən ifadə olunmuş doğumdan tam5 yaşa qədər ölüm ehtimalı.Körpə ölüm əmsalı – Hər 1,000 sağlam doğuma nəzərən ifadə olunmuş doğumdan tam 1yaşa qədər ölüm ehtimalı.Neonatal ölüm əmsalı – Hər 1,000 sağlam doğuma nəzərən ifadə olunmuş doğumdan ilktam 28 gün ərzində ölüm ehtimalı.Adambaşına düşən ÜMG – Ümummilli gəlir (ÜMG) çıxarılan məhsulun dəyərləndirməsinədaxil edilməyən hər hansı məhsul vergiləri (daha az subsidiyalar), xaricdən daxil olanxalis alınmış ilkin gəlir (işçilərin təzminatı və mülkiyyət gəlirləri) də daxil olmaqla, bütüniqamətgahı olan istehsalçılar tərəfindən artırılmış dəyərin cəmidir. Adambaşına düşənÜMG ilin ortasında hesablanmış əhali sayına bölünən ÜMG-dir. ABŞ dolları ifadə olunmuşadambaşına düşən ÜMG Dünya Bankının Atlas üsulu vasitəsilə çevrilmişdir.Doğum zamanı gözlənilən ömür müddəti – Doğum zamanı müxtəlif yaş qruplarından olançoxluq əhali üçün ölüm risklərinə məruz qaldıqları halda yeni doğulmuş uşaqların ömürillərinin sayı.Yaşlılar arasında ümumi savadlılıq əmsalı – Həmin yaş qrupunda ümumi əhalinin faizinənəzərən ifadə olunmuş 15 yaşına çatmış və yuxarı yaşda olan savadlı şəxslərin sayı.İbtidai məktəb üzrə xalis qeydiyyat nisbəti – Rəsmi ibtidai məktəb yaşında olan uşaqlarınümumi sayına nəzərən faiz şəklində ifadə olunmuş rəsmi ibtidai məktəb yaşında olanibtidai və ya orta məktəbdə qeydiyyatdan keçmiş uşaqların sayı. Orta məktəbdə qeydiyyataalınmış ibtidai sinif yaşında olan uşaqlar daxil edildiyinə görə bu göstərici həmçinin ibtidaiyəuyğunlaşdırılmış xalis qeydiyyat nisbəti də adlandırıla bilər.ƏSAS STATİSTİK MƏNBƏLƏR5 yaşadək uşaq və körpə ölümü əmsalları – Uşaq Ölümü Hesablamaları üzrə BirləşmişMillətlər Təşkilatının Agentliklərarası Qrupu (UNICEF, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı,Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Əhali Bölməsi və Dünya Bankı).Neonatal ölüm əmsalı – Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, vətəndaş qeydiyyatından istifadə,nəzarət sistemləri və ev təsərrüfatı sorğuları.Əhali üzrə doğumların ümumi sayı – Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Əhali Bölməsi.5 yaşadək ölümlər – Uşaq Ölümü Hesablamaları üzrə Birləşmiş Millətlər TəşkilatınınAgentliklərarası Qrupu (UNICEF, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, Birləşmiş MillətlərTəşkilatının Əhali Bölməsi və Dünya Bankı).Adambaşına düşən ÜMG – Dünya Bankı.Doğum zamanı gözlənilən ömür müddəti – Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Əhali Bölməsi.Yaşlılar arasında ümumi savadlılıq əmsalı və ibtidai məktəb üzrə xalis qeydiyyat nisbəti –YUNESKO Statistika İnstitutu.QEYDLƏRa aşağı gəlirli ölkəni göstərir (Adambaşına düşən ÜMG $1,025 və ya daha azdır).b aşağı-orta gəlirli ölkəni göstərir (Adambaşına düşən ÜMG $1,026-dən $4,035-dəkdəyişir).c yüksək-orta gəlirli ölkəni göstərir (Adambaşına düşən ÜMG $4,036-dən $12,475-dəkdəyişir).d yüksək gəlirli ölkə (Adambaşına düşən ÜMG $12,476 və ya daha çoxdur).– Məlumat mövcud deyil..x Sütun başlığında qeyd olunanlara əlavə illər və ya dövrlərlə bağlı məlumatı göstərir. Bucür məlumat növü regional və qlobal miqyaslı orta hesablamalara daxil edilmir.z Bu məlumat Çin Təhsil Nazirliyi tərəfindən təmin edilib. UNESCO-nun Statistikaİnstitutunun (Sİ) verilənlərin yığımı bazası (məlumat bazası) hal-hazırda Çin üzrə xalisqeydiyyat əmsallarına sahib deyil.* Sütun başlığında qeyd olunmuş dövr ərzində məlumatın mövcud olduğu ən son ili göstərir.STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 103

CƏDVƏL 2. QİDALANMAÖlkələr vəbölgələrAşağı doğuşçəkis (%)2007–2011*Erkən dövrdəana südü iləqidalandırma(%)Yalnız ana südüilə qidalandırma< 6 ay (%)2007–2011*“Bərk, yarı-bərkvə ya yumşaqqidaların verilməsi6-8 aylar ərzində(%)”2 yaşındaana südü iləqidalandırma(%)Çəki azlığı (%)2007–2011*İnkişafləngiməsi (%)2007–2011*Arıqlama (%)2007–2011*Çəki artıqlığı (%)2007–2011*orta və kəskin kəskin orta və kəskin orta və kəskin orta və kəskinVitamin Aəlavəsi ilə taməhatə olunma (%) 2011Yodlaşdırılmışduz istehlakı (%)2007–2011*Əfqanıstan – – – 29 x 54 x 33 x 12 x 59 x 9 x 5 x 100 28 xAlbaniya 7 x 43 39 78 31 5 2 19 9 23 – 76 yƏlcəzair 6 x 50 x 7 x 39 x, y 22 x 3 x 1 x 15 x 4 x 13 x – 61 xAndorra – – – – – – – – – – – –Anqola 12 x 55 11 x 77 x 37 x 16 y 7 y 29 y 8 y – 55 45Antiqua və Barbuda 5 – – – – – – – – – – –Argentina 7 – – – 28 2 x 0 x 8 x 1 x 10 x – –Ermənistan 7 36 35 48 y 23 5 1 19 4 17 – 97 xAvstraliya 7 x – – – – – – – – – – –Avstriya 7 x – – – – – – – – – – –Azərbaycan 10 x 32 x 12 x 83 x 16 x 8 x 2 x 25 x 7 x 14 x – 54 xBaham adaları 11 – – – – – – – – – – –Bəhreyn – – – – – – – – – – – –Banqladeş 22 x 36 x 64 71 90 36 10 41 16 2 94 84 xBarbados 12 – – – – – – – – – – –Belarus 4 x 21 x 9 x 38 x 4 x 1 x 1 x 4 x 2 x 10 x – 94 yBelçika – – – – – – – – – – – –Beliz 14 51 x 10 x – 27 x 4 x 1 x 22 x 2 x 14 x – –Benin 15 x 32 43 x 76 y 92 18 x 5 x 43 x 8 x 11 x 98 86Butan 10 59 49 67 66 13 3 34 6 8 – 96 xBoliviya (Çoxmillətli Dövləti) 6 64 60 83 40 4 1 27 1 9 21 89 yBosniya və Herseqovina 5 x 57 x 18 x 29 x 10 x 1 x 0 x 10 x 4 x 26 x – 62 xBotsvana 13 40 20 46 y 6 11 4 31 7 11 75 65Braziliya 8 43 x 41 y 70 x 25 x 2 x – 7 x 2 x 7 – 96 xBruney Darüssəlam Dövləti – – – – – – – – – – – –Bolqarıstan 9 – – – – – – – – 14 x – 100 xBurkina Faso 16 x 20 x 25 61 80 26 7 35 11 – 87 34 xBurundi 11 x – 69 70 y 79 29 8 58 6 3 83 98 xKamboca 11 65 74 82 y 43 28 7 40 11 2 92 83 yKamerun 11 x 20 x 20 63 x, y 24 15 5 33 6 6 – 49 xKanada 6 x – – – – – – – – – – –Keyptaun 6 x 73 x 60 x 80 x 13 x – – – – – – 75Mərkəzi Afrika Resp. 14 43 34 56 x, y 32 24 8 41 7 2 0 65Çad 20 29 3 46 59 30 13 39 16 3 – 54Çili 6 – – – – – – – – 10 – –Çin 3 41 28 43 y – 4 – 10 3 7 – 97 yKolumbiya 6 x 57 43 86 33 3 1 13 1 5 – –Komor Adaları 25 x 25 x 21 x 34 x 45 x – – – – 22 x – 82 xKonqo 13 x 39 x 19 x 78 x 21 x 11 x 3 x 30 x 8 x 9 x – 82 xKuk Adaları 3 x – – – – – – – – – – –Kosta-Rika 7 – 15 x 92 40 1 – 6 1 8 – –Fil Dişi Sahili 17 x 25 x 4 x 51 x 37 x 16 y 5 y 27 y 5 y – 100 84 xXorvatiya 5 x – – – – – – – – – – –Kuba 5 70 x 49 77 17 – – – – – – 88 xKipr – – – – – – – – – – – –Çex Respublikası 7 x – – – – – – – – 4 x – –Koreya XalqDemokratik Respublikası 6 18 65 x 31 x 36 19 4 32 5 – 100 25 yKonqo DemokratikRespublikası 10 43 37 52 53 24 8 43 9 – 98 59Danimarka 5 x – – – – – – – – – – –Cibuti 10 x 67 1 x 35 x 18 x 23 y 5 y 31 y 10 y 10 x 95 0 xDominika Birliyi 10 – – – – – – – – – – –Dominikan Respublikası 11 65 8 88 12 3 0 10 2 8 – 19 xEkvador 8 – 40 x 77 x 23 x 6 x – – – 5 x – –Misir 13 56 53 70 35 6 1 29 7 21 – 79El Salvador 9 33 31 72 y 54 6 y 1 y 19 y 1 y 6 – 62 xEkvatorial Qvineya 13 x – 24 x – – 11 x – 35 x 3 x 8 x – 33 xEritreya 14 x 78 x 52 x 43 x 62 x 35 x 13 x 44 x 15 x 2 x 46 68 xEstoniya 4 x – – – – – – – – – – –Efiopiya 20 x 52 52 55 x 82 29 9 44 10 2 71 15 yFici 10 x 57 x 40 x – – – – – – – – –Finlandiya 4 x – – – – – – – – – – –Fransa – – – – – – – – – – – –104THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 2QİDALANMAErkən dövrdəana südü iləqidalandırma(%)Yalnız ana südüilə qidalandırma< 6 ay (%)“Bərk, yarı-bərkvə ya yumşaqqidaların verilməsi6-8 aylar ərzində(%)”2 yaşındaana südü iləqidalandırma(%)Çəki azlığı (%)2007–2011*İnkişafləngiməsi (%)2007–2011*Arıqlama (%)2007–2011*Çəki artıqlığı (%)2007–2011*Vitamin Aəlavəsi ilə taməhatə olunma (%) 2011Aşağı doğuşÖlkələr vəçəkis (%)bölgələr2007–2011*2007–2011*orta və kəskin kəskin orta və kəskin orta və kəskin orta və kəskinQabon 14 x 71 x 6 x 62 x 9 x 8 x 2 x 25 x 4 x 6 x – 36 xQambiya 10 52 34 34 31 18 4 24 10 2 93 21Gürcüstan 5 69 55 43 y 17 1 1 11 2 20 – 100Almaniya – – – – – – – – – 4 x – –Qana 13 52 63 76 44 14 3 28 9 6 – 32 xYunanıstan – – – – – – – – – – – –Qrenada 9 – – – – – – – – – – –Qvatemala 11 56 50 71 y 46 13 y – 48 y 1 y 5 28 76Qvineya 12 x 40 x 48 32 y – 21 7 40 8 – 88 41Qvineya-Bisau 11 55 38 43 65 18 5 32 6 3 100 12Qayana 14 43 x 33 81 49 11 2 18 5 6 – 11Haiti 25 x 44 x 41 x 90 x 35 x 18 x 6 x 29 x 10 x 4 x 36 3 xHoly See – – – – – – – – – – – –Honduras 10 x 79 x 30 x 84 x 48 x 8 x 1 x 29 x 1 x 6 x – –Macarıstan 9 x – – – – – – – – – – –İslandiya 4 x – – – – – – – – – – –Hindistan 28 x 41 x 46 x 56 x 77 x 43 x 16 x 48 x 20 x 2 x 66 71İndoneziya 9 29 32 85 50 18 5 36 13 14 76 62 yİran (İslam Respublikası) 7 x 56 x 23 x 68 x 58 x – – – – – – 99 xİraq 15 x 31 x 25 x 62 x 36 x 6 x 2 x 26 x 6 x 15 x – 28 xİrlandiya – – – – – – – – – – – –İsrail 8 x – – – – – – – – – – –İtaliya – – – – – – – – – – – –Yamayka 12 x 62 x 15 x 36 x 24 x 2 – 4 2 – – –Yaponiya 8 x – – – – – – – – – – –İordaniya 13 39 22 84 y 11 2 0 8 2 7 – 88 xQazaxıstan 6 x 64 x 17 x 50 x 16 x 4 x 1 x 17 x 5 x 17 x – 92 xKeniya 8 58 32 85 54 16 4 35 7 5 – 98Kiribati – – 69 – 82 – – – – – – –Küveyt – – – – – – – – – 9 – –Qırğızıstan 5 x 65 x 32 x 60 x 26 x 2 x 0 x 18 x 3 x 11 x – 76 xLaos XalqDemokratik Respublikası 11 x 30 x 26 x 41 x 48 x 31 x 9 x 48 x 7 x 1 x 92 84 xLatviya 5 x – – – – – – – – – – –Livan 12 – 15 35 x 15 – – – – 17 x – 71Lesoto 11 53 54 68 35 13 2 39 4 7 – 84Liberiya 14 44 34 y 51 y 41 15 y 2 y 42 y 3 y 4 96 –Liviya – – – – – – – – – 22 – –Lixtenşteyn – – – – – – – – – – – –Litva 4 x – – – – – – – – – – –Lüksemburq 8 x – – – – – – – – – – –Madaqaskar 16 72 51 86 61 36 x – 50 15 x – 91 53Malavi 13 x 58 x 72 86 77 13 3 47 4 9 96 50 xMalayziya 11 – – – – 13 x – 17 x – – – 18Maldiv Adaları 22 x 64 48 91 68 17 3 19 11 7 – 44 xMali 19 x 46 x 38 x 25 x 56 x 27 x 10 x 38 x 15 x – 96 79 xMalta 6 x – – – – – – – – – – –Marşal Adaları 18 73 31 77 y 53 – – – – – – –Mavritaniya 34 81 46 61 y 47 y 20 y 4 y 23 y 12 y – 100 23Mavriki 14 x – 21 x – – – – – – – – –Meksika 7 18 19 27 – 3 x – 16 x 2 x 8 x – 91 xMikroneziya(Federativ Ştatları) 18 x – – – – – – – – – – –Monako – – – – – – – – – – – –Monqolustan 5 71 59 78 66 5 2 16 2 14 x 85 70Monteneqro 4 x 25 x 19 x 35 x 13 x 2 x 1 x 7 x 4 x 16 x – 71 xMərakeş 15 x 52 x 31 x 66 x 15 x 3 – 15 2 11 – 21 xMozambik 16 63 41 86 52 15 4 43 6 7 100 25Myanma 9 76 24 81 y 65 23 6 35 8 3 96 93Namibiya 16 x 71 24 x 91 x 28 x 17 4 29 8 5 – 63 xNauru 27 76 67 65 y 65 5 1 24 1 3 – –Nepal 18 45 70 66 93 29 8 41 11 1 91 80Niderland – – – – – – – – – – – –Yeni Zelandiya 6 x – – – – – – – – – – –Nikaraqua 9 54 31 76 y 43 6 1 22 1 6 2 97 xYodlaşdırılmışduz istehlakı (%)2007–2011*STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 105

CƏDVƏL 2QİDALANMAÖlkələr vəbölgələrAşağı doğuşçəkis (%)2007–2011*Erkən dövrdəana südü iləqidalandırma(%)Yalnız ana südüilə qidalandırma< 6 ay (%)2007–2011*“Bərk, yarı-bərkvə ya yumşaqqidaların verilməsi6-8 aylar ərzində(%)”2 yaşındaana südü iləqidalandırma(%)Çəki azlığı (%)2007–2011*İnkişafləngiməsi (%)2007–2011*Arıqlama (%)2007–2011*Çəki artıqlığı (%)2007–2011*orta və kəskin kəskin orta və kəskin orta və kəskin orta və kəskinVitamin Aəlavəsi ilə taməhatə olunma (%) 2011Yodlaşdırılmışduz istehlakı (%)2007–2011*Niger 27 x 42 27 65 y – 39 y 12 y 51 y 12 y 4 x 95 32Nigeriya 12 38 13 76 32 23 9 41 14 11 73 97 xNiue 0 x – – – – – – – – – – –Norveç 5 x – – – – – – – – – – –Oman 12 85 x – 91 x 73 x 9 1 10 7 2 – 69 xPakistan 32 29 37 36 y 55 32 12 44 15 6 90 69Palau – – – – – – – – – – – –Panama 10 x – – – – 4 y – 19 y 1 y – – –Papua-Yeni Qvineya 11 x – 56 x 76 x, y 72 x 18 x 5 x 43 x 5 x 3 x 12 92 xParaqvay 6 47 24 67 y 14 3 x – 18 x 1 x 7 x – 93Peru 8 51 71 82 55 y 4 1 20 0 – – 91Filippin 21 54 34 90 34 22 y – 32 y 7 y 3 91 45 xPolşa 6 x – – – – – – – – – – –Portuqaliya 8 x – – – – – – – – – – –Qatar – – – – – – – – – – – –Koreya Respublikası 4 x – – – – – – – – – – –Moldova Respublikası 6 x 65 x 46 x 18 x 2 x 3 x 1 x 10 x 5 x 9 x – 60 xRumıniya 8 x – 16 x 41 x – 4 x 1 x 13 x 4 x 8 x – 74 xRusiya Federasiyası 6 – – – – – – – – – – 35 xRuanda 7 71 85 79 84 11 2 44 3 7 76 99Sent-Kits və Nevis 8 – – – – – – – – – – 100 xSent-Lüsiya 11 – – – – – – – – – – –Sent-Vinsentvə Qrenadina 8 – – – – – – – – – – –Samoa 10 88 51 71 y 74 – – – – – – –San-Marino – – – – – – – – – – – –San-Tome və Prinsipi 8 x 45 51 74 20 13 3 29 11 12 44 86Səudiyyə Ərəbistanı – – – – – – – – – 6 x – –Seneqal 19 23 x 39 61 x 51 18 5 27 10 3 – 47Serbiya 5 8 14 84 15 2 1 7 4 16 – 32Seyşel adaları – – – – – – – – – – – –Syerra-Leona 11 45 32 25 48 22 8 44 9 10 99 63Sinqapur 8 x – – – – 3 x 0 x 4 x 4 x 3 x – –Slovakiya 7 x – – – – – – – – – – –Sloveniya – – – – – – – – – – – –Solomon Adaları 13 75 74 81 y 67 12 2 33 4 3 – –Somali – 26 x 9 x 16 x 35 x 32 x 12 x 42 x 13 x 5 x 12 1 xCənubi Afrika – 61 x 8 x 49 x 31 x 9 – 24 5 – 44 –Cənubi Sudan – – 45 21 38 28 12 31 23 – – 54İspaniya – – – – – – – – – – – –Şri Lanka 17 80 76 87 y 84 21 4 17 15 1 – 92 yFələstin Dövləti 7 x – 27 x – – – – – – – – 86 xSudan – – 41 51 40 32 13 35 16 – – 10Surinam 11 x 34 x 2 x 58 x 15 x 7 x 1 x 11 x 5 x 4 x – –Svazilend 9 55 44 66 11 6 1 31 1 11 41 52İsveç – – – – – – – – – – – –İsveçrə – – – – – – – – – – – –Suriya Ərəb Respublikası 10 46 43 – 25 10 – 28 12 18 – 79 xTacikistan 10 x 57 y 25 x 15 x 34 x 15 6 39 7 – 99 62Tailand 7 50 x 15 – – 7 x 1 x 16 x 5 x 8 x – 47 xKeçmiş YuqoslaviyaMakedoniya Respublikası 6 21 23 41 13 1 0 5 2 16 x – 94 xTimor-Leste 12 x 82 52 82 33 45 15 58 19 6 59 60Toqo 11 46 62 44 64 17 4 30 5 2 22 32Tonqa 3 x – – – – – – – – – – –Trinidad və Tobaqo 19 x 41 x 13 x 83 x 22 x – – – – 5 x – 28 xTunis 5 x 87 x 6 x 61 x, y 15 x 3 x – 9 x 3 x 9 x – 97 xTürkiyə 11 39 42 68 y 22 2 0 12 1 – – 69Türkmənistan 4 x 60 x 11 x 54 x 37 x 8 x 2 x 19 x 7 x – – 87 xTuvalu 6 15 35 40 y 51 2 0 10 3 6 – –Uqanda 14 x 42 x 62 75 x 46 14 3 33 5 3 60 96 xUkrayna 4 41 18 86 6 – – – – – – 18 xBirləşmiş Ərəb Əmirlikləri – – – – – – – – – – – –Böyük Britaniya 8 x – – – – – – – – – – –106THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 2QİDALANMAÖlkələr vəbölgələrAşağı doğuşçəkis (%)2007–2011*Erkən dövrdəana südü iləqidalandırma(%)Yalnız ana südüilə qidalandırma< 6 ay (%)2007–2011*“Bərk, yarı-bərkvə ya yumşaqqidaların verilməsi6-8 aylar ərzində(%)”2 yaşındaana südü iləqidalandırma(%)Çəki azlığı (%)2007–2011*İnkişafləngiməsi (%)2007–2011*Arıqlama (%)2007–2011*Çəki artıqlığı (%)2007–2011*orta və kəskin kəskin orta və kəskin orta və kəskin orta və kəskinVitamin Aəlavəsi ilə taməhatə olunma (%) 2011Yodlaşdırılmışduz istehlakı (%)2007–2011*Birləşmiş TanzaniyaRespublikası 8 49 50 92 51 16 4 42 5 6 97 59Amerika Birləşmiş Ştatları 8 x – – – – 1 x 0 x 3 x 0 x 8 x – –Uruqvay 9 59 65 35 y 27 5 x 2 x 15 x 2 x 9 x – –Özbəkistan 5 x 67 x 26 x 47 x 38 x 4 x 1 x 19 x 4 x 13 x 95 53 xVanuatu 10 72 40 68 32 – – – – 5 – 23Venesuela(Bolivar Respublikası) 8 – – – – 4 – 16 5 6 – –Vyetnam 5 40 17 50 19 12 2 23 4 – 99 w 45Yəmən – 30 x 12 x 76 x – 43 x 19 x 58 x 15 x 5 x 9 30 xZambiya 11 57 61 94 42 15 3 45 5 8 72 77 xZimbabve 11 69 x 31 86 20 10 2 32 3 6 56 94 yMEMORANDUMSudan və Cənubi Sudan – – – – – – – – – 5 x – –GÖSTƏRİCİLƏRİN İCMALI #Sub-Saxara Afrikası 12 48 37 71 50 21 7 40 9 7 78 48Şərqi vəCənubi Afrika – 56 52 84 59 18 5 40 7 5 72 50Qərbi və Mərkəzi Afrika 12 41 25 65 43 23 8 39 12 9 83 –Orta Şərq vəŞimali Afrika – – – – – 8 – 20 9 12 – –Cənubi Asiya 28 39 47 55 75 33 14 39 16 3 73 71Şərqi Asiya vəSakit Okean hövzəsi 6 41 28 57 42 ** 6 4 ** 12 4 5 85 ** 87Latın Amerikası vəKarib dənizi hövzəsi 8 – 37 – – 3 – 12 2 7 – –MŞA/MDB 7 – – – – 2 – 12 1 16 – –Ən az inkişafpetmiş ölkələr – 52 49 68 64 23 7 38 10 4 82 50Dünya 15 42 39 60 58 ** 16 10 ** 26 8 7 75 ** 76 Cənubi Sudan Respublikası 2011-ci ilin iyul ayında Sudan Respublikasından ayrıldığına və daha sonra 14 iyul 2011-ci il tarixində Birləşmiş Millətlər Təşkilatına daxil olduğuna görə,ayrı Ölkələr kimi Sudan və Cənubi Sudan üzrə bütün göstəricilər üçün fərdi məlumat hələ mövcud deyil. Verilən ümumi məlumat bölünməmişdən öncəki Sudan üçün nəzərdə tutulub(Memoranduma baxın).# Regionlar, sub-regionlar və ölkə kateqoriyalarındakı ölkə və bölgələrin tam siyahısı üçün səhifə 98 baxın.GÖSTƏRİCİLƏRİN TƏRİFLƏRİAşağı doğuş çəkisi – Doğuş zamanı 2500 qramdan az çəkiyə malik körpələrinfaiz göstəricisi.Erkən dövrdə ana südü ilə qidalandırma – Doğuşdan sonra bir saat ərzində anasüdü ilə qidalandırılmağa başlayan körpələrin faiz göstəricisi.Yalnız ana südü ilə qidalandırma

CƏDVƏL 3. SƏHİYYƏÖlkələr vəYaxşılaşdırılmış içməlisu mənbələrindənistifadə (%) 2010Yaxşılaşdırılmışsanitariyaqovşaqlarından (%) 2010Hökuməttərəfindənmaliyyələşdirilənmüntəzəm GİP(GenişləndirilmişİmmunlaşdırmaBSJ(Kalmett-DPT1 (difteriya,göyöskürək,tetanus)İmmunlaşdırma ilə əhatə olunma (%)2011DPT3 (difteriya,göyöskürək,tetanus)MCV(MeninqokokVaksin) HepB3 Hib3Sətəlcəm (%)2007–2012*Diarreya(%)2007–2012*Malyariya (%)2007–2012*bölgələrşəhər kənd şəhər kənd Proqramı) (%) Herinpoliomielit3ümumi yeri yeri ümumi yeri yeri 2011 basilləri)Əfqanıstan 50 78 42 37 60 30 – 68 86 66 66 62 66 66 60 61 64 53 – – –Albaniya 95 96 94 94 95 93 – 99 99 99 99 99 99 99 87 70 60 54 – – –Əlcəzair 83 85 79 95 98 88 – 99 99 95 95 95 95 95 90 53 x 59 x 19 x – – –Andorra 100 100 100 100 100 100 – – 99 99 99 99 99 99 – – – – – – –Anqola 51 60 38 58 85 19 – 88 99 86 85 88 86 86 70 – – – 28 26 35Antiqua və Barbuda – 95 – – 98 – – – 99 99 99 99 99 99 – – – – – – –Argentina – 98 – – – – – 99 98 93 95 93 93 93 – – – – – – –Ermənistan 98 99 97 90 95 80 – 96 98 95 96 97 95 95 – 57 36 33 – – –Avstraliya 100 100 100 100 100 100 – – 92 92 92 94 92 92 – – – – – – –Avstriya 100 100 100 100 100 100 – – 93 83 83 76 83 83 – – – – – – –Azərbaycan 80 88 71 82 86 78 78 82 79 74 80 67 48 38 – 36 x – 21 x 1 x 1 x –Baham adaları – 98 – 100 100 100 – – 99 98 97 90 95 98 92 – – – – – –Bəhreyn – 100 – – 100 – 100 – 99 99 99 99 99 99 94 – – – – – –Banqladeş 81 85 80 56 57 55 30 95 99 96 96 96 96 96 94 35 71 78 – – –Barbados 100 100 100 100 100 100 – – 93 91 91 93 91 91 – – – – – – –Belarus 100 100 99 93 91 97 – 99 99 98 98 99 98 21 – 90 x 67 x 36 x – – –Belçika 100 100 100 100 100 100 – – 99 98 98 95 97 98 – – – – – – –Beliz 98 98 99 90 93 87 – 98 98 95 95 98 95 95 88 71 x 44 x 27 x – – –Benin 75 84 68 13 25 5 17 97 94 85 85 72 85 85 92 31 – 50 38 71 80Butan 96 100 94 44 73 29 4 95 98 95 95 95 95 – 89 74 49 61 – – –Boliviya (Çoxmillətli Dövləti) 88 96 71 27 35 10 – 90 90 82 82 84 82 82 74 51 64 35 – – –Bosniya və Herseqovina 99 100 98 95 99 92 – 94 94 88 89 89 88 85 – 91 x 73 x 35 x – – –Botsvana 96 99 92 62 75 41 100 99 98 96 96 94 93 96 92 14 x – 49 x – – –Braziliya 98 100 85 79 85 44 – 99 99 96 97 97 96 97 92 50 – – – – –Bruney Darüssəlam Dövləti – – – – – – – 96 99 97 99 91 93 96 95 – – – – – –Bolqarıstan 100 100 100 100 100 100 – 98 96 95 95 95 96 95 – – – – – – –Burkina Faso 79 95 73 17 50 6 32 99 93 91 90 63 91 91 88 56 47 21 35 47 57Burundi 72 83 71 46 49 46 3 90 99 96 94 92 96 96 80 55 43 38 17 45 52Kamboca 64 87 58 31 73 20 23 94 96 94 94 93 94 94 91 64 39 34 – 4 x 5 xKamerun 77 95 52 49 58 36 9 80 90 66 67 76 66 66 75 30 – 17 21 21 36Kanada 100 100 99 100 100 99 – – 98 95 99 98 70 95 – – – – – – –Keyptaun 88 90 85 61 73 43 100 99 99 90 90 96 90 90 92 – – – – – –Mərkəzi Afrika Resp. 67 92 51 34 43 28 – 74 64 54 47 62 54 54 80 30 31 16 32 36 47Çad 51 70 44 13 30 6 11 53 45 22 31 28 22 22 60 26 31 13 36 10 42Çili 96 99 75 96 98 83 – 91 98 94 93 91 94 94 – – – – – – –Çin 91 98 85 64 74 56 100 99 99 99 99 99 99 – – – – – – – –Kolumbiya 92 99 72 77 82 63 – 83 95 85 85 88 85 85 79 64 – 54 – – 3 xKomor Adaları 95 91 97 36 50 30 – 76 94 83 85 72 83 83 85 56 x – 19 x 63 x 9 x –Konqo 71 95 32 18 20 15 9 95 90 90 90 90 90 90 83 52 – 35 25 26 27Kuk Adaları – 98 – 100 100 100 – 98 98 93 93 89 93 93 – – – – – – –Kosta-Rika 97 100 91 95 95 96 – 78 87 85 82 83 84 81 – – – – – – –Fil Dişi Sahili 80 91 68 24 36 11 30 74 75 62 58 49 62 62 82 38 – 17 18 39 68Xorvatiya 99 100 97 99 99 98 – 99 97 96 96 96 97 96 – – – – – – –Kuba 94 96 89 91 94 81 – 99 96 96 99 99 96 96 – 97 70 51 – – –Kipr 100 100 100 100 100 100 – – 99 99 99 87 96 96 – – – – – – –Çex Respublikası 100 100 100 98 99 97 – – 99 99 99 98 99 99 – – – – – – –Koreya XalqDemokratik Respublikası 98 99 97 80 86 71 – 98 95 94 99 99 94 – 93 80 88 74 – – –Konqo DemokratikRespublikası 45 79 27 24 24 24 0 67 79 70 78 71 70 70 70 40 42 27 39 38 51Danimarka 100 100 100 100 100 100 – – 94 91 91 87 – 91 – – – – – – –Cibuti 88 99 54 50 63 10 0 89 89 87 87 84 87 87 79 62 x 43 x 62 x 1 20 30Dominika Birliyi – 96 – – – – – 99 99 98 99 99 98 98 – – – – – – –Dominikan Respublikası 86 87 84 83 87 75 – 98 91 84 84 79 80 71 90 70 57 41 – – –Ekvador 94 96 89 92 96 84 – 99 99 99 99 98 98 99 85 – – – – – –Misir 99 100 99 95 97 93 100 98 97 96 96 96 96 – 86 73 58 28 – – –El Salvador 88 94 76 87 89 83 – 91 90 89 89 89 90 90 88 67 51 58 – – –Ekvatorial Qvineya – – – – – – 100 73 65 33 39 51 – – 75 – – 29 x 49 x 1 x –Eritreya – – – – – 4 3 99 99 99 99 99 99 99 93 44 x – 45 x 13 49 71Estoniya 98 99 97 95 96 94 100 99 96 93 93 94 94 93 – – – – – – –Efiopiya 44 97 34 21 29 19 – 69 61 51 62 57 51 51 88 27 7 26 10 33 53Fici 98 100 95 83 94 71 – 99 99 99 99 94 99 99 94 – – – – – –Finlandiya 100 100 100 100 100 100 100 – 99 99 99 97 – 99 – – – – – – –Tetanusəleyhinəqorunanyeni doğulmuşlarŞübhəlisətəlcəmhalı ilə bağlıxidmətəmüraciətŞübhəlisətəlcəmhalı ilə bağlıantibiotikmüalicəOralrehidrasiyaduzları(ORD) iləmüalicəQızdırmalıuşaqlararasındamalyariyaəleyhinəmüalicəİİT-larla(insektisidləriləişlənmiştorlar) yatanuşaqlarƏn azı birİİT (insektisidləriləişlənmiştor) olan evtəsərrüfatları108THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 3SƏHİYYƏÖlkələr vəYaxşılaşdırılmış içməlisu mənbələrindənistifadə (%) 2010Yaxşılaşdırılmışsanitariyaqovşaqlarından (%) 2010Hökuməttərəfindənmaliyyələşdirilənmüntəzəm GİP(GenişləndirilmişİmmunlaşdırmaBSJ(Kalmett-DPT1 (difteriya,göyöskürək,tetanus)İmmunlaşdırma ilə əhatə olunma (%)2011DPT3 (difteriya,göyöskürək,tetanus)MCV(MeninqokokVaksin) HepB3 Hib3Sətəlcəm (%)2007–2012*Diarreya(%)2007–2012*Malyariya (%)2007–2012*bölgələrşəhər kənd şəhər kənd Proqramı) (%) Herinpoliomielit3ümumi yeri yeri ümumi yeri yeri 2011 basilləri)Fransa 100 100 100 100 100 100 – – 99 99 99 89 65 97 – – – – – – –Qabon 87 95 41 33 33 30 100 89 69 45 44 55 45 45 75 48 x – 25 x – 55 70Qambiya 89 92 85 68 70 65 100 90 99 96 95 91 96 96 91 69 70 39 30 33 51Gürcüstan 98 100 96 95 96 93 78 96 95 94 90 94 92 92 – 74 x 56 x 40 x – – –Almaniya 100 100 100 100 100 100 – – 99 99 95 99 93 93 – – – – – – –Qana 86 91 80 14 19 8 – 98 94 91 91 91 91 91 88 41 56 35 53 39 48Yunanıstan 100 100 99 98 99 97 – 91 99 99 99 99 95 83 – – – – – – –Qrenada – 97 – 97 96 97 – – 98 94 95 95 94 94 – – – – – – –Qvatemala 92 98 87 78 87 70 – 89 91 85 86 87 85 85 85 64 x – 37 – – –Qvineya 74 90 65 18 32 11 24 93 86 59 57 58 59 59 80 42 x – 33 x 74 5 8Qvineya-Bisau 64 91 53 20 44 9 – 93 92 76 73 61 76 76 80 52 35 19 51 36 53Qayana 94 98 93 84 88 82 – 97 97 93 93 98 93 93 90 65 18 50 6 24 26Haiti 69 85 51 17 24 10 – 75 83 59 59 59 – – 70 31 x 3 x 40 x 5 x – –Holy See – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Honduras 87 95 79 77 85 69 – 99 99 98 98 99 98 98 94 56 x 54 x 56 x 1 x – –Macarıstan 100 100 100 100 100 100 100 99 99 99 99 99 – 99 – – – – – – –İslandiya 100 100 100 100 100 100 – – 98 96 96 93 – 96 – – – – – – –Hindistan 92 97 90 34 58 23 100 87 83 72 70 74 47 – 87 69 x 13 x 26 x 8 x – –İndoneziya 82 92 74 54 73 39 100 82 86 63 70 89 63 – 85 66 – 35 1 3 3İran (İslam Respublikası) 96 97 92 100 100 100 100 99 99 99 99 99 99 – 95 93 x – – – – –İraq 79 91 56 73 76 67 – 92 90 77 78 76 76 – 85 82 x 82 x 31 x 1 x 0 x –İrlandiya 100 100 100 99 100 98 – 41 98 95 95 92 95 95 – – – – – – –İsrail 100 100 100 100 100 100 – – 96 94 94 98 99 93 – – – – – – –İtaliya 100 100 100 – – – – – 98 96 96 90 96 96 – – – – – – –Yamayka 93 98 88 80 78 82 – 99 99 99 99 88 99 99 80 75 x 52 x 40 x – – –Yaponiya 100 100 100 100 100 100 – 94 99 98 96 94 – – – – – – – – –İordaniya 97 98 92 98 98 98 100 95 98 98 98 98 98 98 90 75 79 20 – – –Qazaxıstan 95 99 90 97 97 98 – 96 99 99 99 99 99 95 – 71 x 32 x 74 x – – –Keniya 59 82 52 32 32 32 57 92 95 88 88 87 88 88 73 56 50 39 23 47 56Kiribati – – – – – – – 86 99 99 95 90 95 95 – 81 51 62 – – –Küveyt 99 99 99 100 100 100 – 99 99 99 99 99 99 99 95 – – – – – –Qırğızıstan 90 99 85 93 94 93 – 98 97 96 94 97 96 96 – 62 x 45 x 20 x – – –Laos XalqDemokratik Respublikası 67 77 62 63 89 50 6 77 83 78 79 69 78 78 80 32 x 52 x 46 x 8 x 41 x 45 xLatviya 99 100 96 – – – 100 95 97 94 94 99 91 93 – – – – – – –Livan 100 100 100 – 100 – – – 84 81 75 79 81 81 – 74 x – 44 x – – –Lesoto 78 91 73 26 32 24 42 95 93 83 91 85 83 83 83 66 – 51 – – –Liberiya 73 88 60 18 29 7 91 73 61 49 56 40 49 49 91 62 – 53 57 37 50Liviya – – – 97 97 96 – 99 98 98 98 98 98 98 – – – – – – –Lixtenşteyn – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Litva – 98 – – 95 – 100 98 95 92 92 94 95 92 – – – – – – –Lüksemburq 100 100 100 100 100 100 – – 99 99 99 96 95 99 – – – – – – –Madaqaskar 46 74 34 15 21 12 21 82 96 89 88 70 89 89 78 42 – 17 20 46 57Malavi 83 95 80 51 49 51 – 99 98 97 86 96 97 97 87 70 – 69 43 39 57Malayziya 100 100 99 96 96 95 – 99 99 99 99 95 97 99 90 – – – – – –Maldiv Adaları 98 100 97 97 98 97 100 98 97 96 96 96 96 – 95 22 x – 57 – – –Mali 64 87 51 22 35 14 – 89 85 72 71 56 72 72 89 38 x – 14 x 35 70 85Malta 100 100 100 100 100 100 – – 99 96 96 84 82 96 – – – – – – –Marşal Adaları 94 92 99 75 83 53 2 99 99 94 95 97 97 92 – – – – – – –Mavritaniya 50 52 48 26 51 9 21 86 91 75 73 67 75 75 80 45 24 20 21 – 12Mavriki 99 100 99 89 91 88 100 99 99 98 98 99 98 98 95 – – – – – –Meksika 96 97 91 85 87 79 – 99 99 97 97 98 98 97 88 – – – – – –Mikroneziya(Federativ Ştatları) – – – – – – – 75 96 84 83 92 83 72 – – – – – – –Monako 100 100 – 100 100 – – 89 99 99 99 99 99 99 – – – – – – –Monqolustan 82 100 53 51 64 29 69 99 99 99 99 98 99 99 – 87 72 38 x – – –Monteneqro 98 99 96 90 92 87 100 97 98 95 95 91 91 90 – 89 x 57 x 16 x – – –Mərakeş 83 98 61 70 83 52 – 99 99 99 98 95 98 99 89 70 – 23 x – – –Mozambik 47 77 29 18 38 5 20 91 90 76 73 82 76 76 83 65 22 55 30 18 28Myanma 83 93 78 76 83 73 – 93 99 99 99 99 52 – 93 69 34 61 – 11 –Namibiya 93 99 90 32 57 17 – 89 88 82 85 74 82 82 83 53 x – 63 20 34 54Nauru 88 88 – 65 65 – 100 99 99 99 99 99 99 99 – 69 47 – – – –Nepal 89 93 88 31 48 27 20 97 96 92 92 88 92 92 82 50 7 39 1 – –Niderland 100 100 100 100 100 100 100 – 99 97 97 96 – 97 – – – – – – –Tetanusəleyhinəqorunanyeni doğulmuşlarŞübhəlisətəlcəmhalı ilə bağlıxidmətəmüraciətŞübhəlisətəlcəmhalı ilə bağlıantibiotikmüalicəOralrehidrasiyaduzları(ORD) iləmüalicəQızdırmalıuşaqlararasındamalyariyaəleyhinəmüalicəİİT-larla(insektisidləriləişlənmiştorlar) yatanuşaqlarƏn azı birİİT (insektisidləriləişlənmiştor) olan evtəsərrüfatlarıSTATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 109

CƏDVƏL 3SƏHİYYƏÖlkələr vəYaxşılaşdırılmış içməlisu mənbələrindənistifadə (%) 2010Yaxşılaşdırılmışsanitariyaqovşaqlarından (%) 2010Hökuməttərəfindənmaliyyələşdirilənmüntəzəm GİP(GenişləndirilmişİmmunlaşdırmaBSJ(Kalmett-DPT1 (difteriya,göyöskürək,tetanus)İmmunlaşdırma ilə əhatə olunma (%)2011DPT3 (difteriya,göyöskürək,tetanus)MCV(MeninqokokVaksin) HepB3 Hib3Sətəlcəm (%)2007–2012*Diarreya(%)2007–2012*Malyariya (%)2007–2012*bölgələrşəhər kənd şəhər kənd Proqramı) (%) Herinpoliomielit3ümumi yeri yeri ümumi yeri yeri 2011 basilləri)Yeni Zelandiya 100 100 100 – – – 100 – 95 95 95 93 95 94 – – – – – – –Nikaraqua 85 98 68 52 63 37 – 98 99 98 99 99 98 98 81 58 x – 59 2 x – –Niger 49 100 39 9 34 4 14 61 80 75 44 76 75 75 84 51 – 34 – 64 76Nigeriya 58 74 43 31 35 27 – 64 53 47 73 71 50 – 60 45 23 26 49 29 42Niue 100 100 100 100 100 100 5 99 99 98 98 99 98 99 – – – – – – –Norveç 100 100 100 100 100 100 100 – 99 94 94 93 – 95 – – – – – – –Oman 89 93 78 99 100 95 – 99 99 99 99 99 99 99 91 – – – – – –Pakistan 92 96 89 48 72 34 – 85 88 80 75 80 80 80 75 69 50 41 3 – 0Palau 85 83 96 100 100 100 0 – 99 84 98 85 91 85 – – – – – – –Panama – 97 – – – – – 97 95 87 91 97 87 87 – – – – – – –Papua-Yeni Qvineya 40 87 33 45 71 41 45 83 83 61 58 60 62 61 61 63 x – – – – –Paraqvay 86 99 66 71 90 40 – 94 97 90 87 93 90 90 85 – – – – – –Peru 85 91 65 71 81 37 – 91 94 91 91 96 91 91 85 68 51 32 – – –Filippin 92 93 92 74 79 69 – 84 85 80 80 79 76 14 76 50 42 47 0 x – –Polşa – 100 – – 96 – – 93 99 99 96 98 98 99 – – – – – – –Portuqaliya 99 99 100 100 100 100 100 96 99 98 97 96 97 97 – – – – – – –Qatar 100 100 100 100 100 100 – 97 94 93 93 99 93 93 – – – – – – –Koreya Respublikası 98 100 88 100 100 100 – 99 99 99 98 99 99 – – – – – – – –Moldova Respublikası 96 99 93 85 89 82 – 98 96 93 96 91 96 78 – 60 x – 33 x – – –Rumıniya – 99 – – – – 100 99 96 89 89 93 96 89 – – – – – – –Rusiya Federasiyası 97 99 92 70 74 59 – 95 97 97 97 98 97 – – – – – – – –Ruanda 65 76 63 55 52 56 11 99 98 97 93 95 97 97 85 50 – 29 11 70 82Sent-Kits və Nevis 99 99 99 96 96 96 – 99 99 97 98 99 98 98 – – – – – – –Sent-Lüsiya 96 98 95 65 71 63 – 97 98 97 97 95 97 97 – – – – – – –Sent-Vinsentvə Qrenadina – – – – – 96 – 99 98 95 95 99 96 96 – – – – – – –Samoa 96 96 96 98 98 98 100 99 99 91 91 67 91 91 – – – 68 – – –San-Marino – – – – – – – – 90 86 86 83 86 85 – – – – – – –San-Tome və Prinsipi 89 89 88 26 30 19 15 99 98 96 96 91 96 96 – 75 – 49 8 56 61Səudiyyə Ərəbistanı – 97 – – 100 – – 98 99 98 98 98 98 98 – – – – – – –Seneqal 72 93 56 52 70 39 32 95 94 83 73 82 83 83 88 50 – 22 8 35 63Serbiya 99 99 98 92 96 88 – 99 91 91 91 95 89 91 – 90 82 36 – – –Seyşel adaları – 100 – – 98 – 100 99 99 99 99 99 99 99 – – – – – – –Syerra-Leona 55 87 35 13 23 6 2 96 94 84 81 80 84 84 85 74 58 73 62 30 36Sinqapur 100 100 – 100 100 – – 99 98 96 96 95 96 – – – – – – – –Slovakiya 100 100 100 100 100 99 100 97 99 99 99 98 99 99 – – – – – – –Sloveniya 99 100 99 100 100 100 – – 98 96 96 95 – 96 – – – – – – –Solomon Adaları – – – – 98 – 47 89 94 88 93 73 88 88 85 73 23 – 19 40 49Somali 29 66 7 23 52 6 0 41 52 41 49 46 – – 64 13 x 32 x 13 x 8 x 11 x 12 xCənubi Afrika 91 99 79 79 86 67 100 78 77 72 73 78 76 72 77 65 x – 40 x – – –Cənubi Sudan – – – – – – 0 57 58 46 46 64 – – 44 48 33 39 36 25 53İspaniya 100 100 100 100 100 100 – – 99 97 97 95 97 97 – – – – – – –Şri Lanka 91 99 90 92 88 93 39 99 99 99 99 99 99 99 95 58 – 50 0 3 5Fələstin Dövləti 85 86 81 92 92 92 – 98 99 99 99 99 98 – – 65 x – – – – –Sudan – – – – – – 2 92 98 93 93 87 93 93 74 56 66 22 65 – 25Surinam 92 97 81 83 90 66 – – 90 86 86 85 86 86 93 74 x 37 x 44 x – 3 x –Svazilend 71 91 65 57 64 55 – 98 98 91 85 98 91 91 86 58 61 57 2 2 10İsveç 100 100 100 100 100 100 – 23 99 98 98 96 – 98 – – – – – – –İsveçrə 100 100 100 100 100 100 0 – 95 95 95 92 – 95 – – – – – – –Suriya Ərəb Respublikası 90 93 86 95 96 93 – 90 86 72 75 80 66 72 94 77 x 71 x 50 x – – –Tacikistan 64 92 54 94 95 94 18 97 98 96 97 98 96 96 – 64 x 41 x 73 2 x 1 x 2 xTailand 96 97 95 96 95 96 100 99 99 99 99 98 98 – 91 84 x 65 x 57 x – – –Keçmiş YuqoslaviyaMakedoniya Respublikası 100 100 99 88 92 82 – 98 95 95 95 98 90 89 – 93 x 74 x 62 – – –Timor-Leste 69 91 60 47 73 37 100 68 69 67 66 62 67 – 81 71 45 71 6 42 42Toqo 61 89 40 13 26 3 25 90 95 81 81 67 81 81 81 32 41 11 34 57 57Tonqa 100 100 100 96 98 96 100 99 99 99 99 99 99 99 – – – – – – –Trinidad və Tobaqo 94 98 93 92 92 92 – – 96 90 91 92 90 90 – 74 x 34 x – – – –Tunis – 99 – – 96 – – 98 98 98 98 96 98 43 96 59 x – 55 x – – –Türkiyə 100 100 99 90 97 75 – 97 98 97 97 97 96 97 90 41 x – – – – –Türkmənistan – 97 – 98 99 97 – 98 98 97 97 99 97 71 – 83 x 50 x 40 x – – –Tuvalu 98 98 97 85 88 81 – 99 99 96 96 98 96 96 – – – – – – –Uqanda 72 95 68 34 34 34 19 86 91 82 82 75 82 82 85 79 47 44 65 43 60Ukrayna 98 98 98 94 96 89 – 90 73 50 58 67 21 26 – – – – – – –Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 100 100 100 98 98 95 – 98 94 94 94 94 94 94 – – – – – – –Tetanusəleyhinəqorunanyeni doğulmuşlarŞübhəlisətəlcəmhalı ilə bağlıxidmətəmüraciətŞübhəlisətəlcəmhalı ilə bağlıantibiotikmüalicəOralrehidrasiyaduzları(ORD) iləmüalicəQızdırmalıuşaqlararasındamalyariyaəleyhinəmüalicəİİT-larla(insektisidləriləişlənmiştorlar) yatanuşaqlarƏn azı birİİT (insektisidləriləişlənmiştor) olan evtəsərrüfatları110THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

Ölkələr vəYaxşılaşdırılmış içməlisu mənbələrindənistifadə (%) 2010Yaxşılaşdırılmışsanitariyaqovşaqlarından (%) 2010Hökuməttərəfindənmaliyyələşdirilənmüntəzəm GİP(GenişləndirilmişİmmunlaşdırmaBSJ(Kalmett-DPT1 (difteriya,göyöskürək,tetanus)İmmunlaşdırma ilə əhatə olunma (%)2011DPT3 (difteriya,göyöskürək,tetanus)MCV(MeninqokokVaksin) HepB3 Hib3Sətəlcəm (%)2007–2012*Diarreya(%)2007–2012*Malyariya (%)2007–2012*bölgələrşəhər kənd şəhər kənd Proqramı) (%) Herinpoliomielit3ümumi yeri yeri ümumi yeri yeri 2011 basilləri)Böyük Britaniya 100 100 100 100 100 100 – – 98 95 95 90 – 95 – – – – – – –Birləşmiş TanzaniyaRespublikası 53 79 44 10 20 7 23 99 96 90 88 93 90 90 88 71 – 44 59 64 64Amerika Birləşmiş Ştatları 99 100 94 100 100 99 – – 98 94 94 90 91 88 – – – – – – –Uruqvay 100 100 100 100 100 99 – 99 99 95 95 95 95 95 – – – – – – –Özbəkistan 87 98 81 100 100 100 – 99 99 99 99 99 99 99 – 68 x 56 x 28 x _ – –Vanuatu 90 98 87 57 64 54 16 81 78 68 67 52 59 – 75 – – 23 53 56 68Venesuela(Bolivar Respublikası) – – – – – – – 95 90 78 78 86 78 78 50 72 x – 38 x – – –Vyetnam 95 99 93 76 94 68 30 98 97 95 96 96 95 95 87 73 68 47 1 9 10Yəmən 55 72 47 53 93 34 13 59 89 81 81 71 81 81 66 44 x 38 x 33 x – – –Zambiya 61 87 46 48 57 43 19 88 87 81 83 83 81 81 81 68 47 60 34 50 64Zimbabve 80 98 69 40 52 32 – 98 99 99 99 92 93 93 66 48 31 21 2 10 29MEMORANDUMSudan və Cənubi Sudan 58 † 67 † 52 † 26 † 44 † 14 † – – – – – – – – – – – – – – –GÖSTƏRİCİLƏRİN İCMALI #Sub-Saxara Afrikası 61 83 49 30 43 23 27 79 79 71 76 74 70 60 76 49 34 32 38 38 50Şərqi vəCənubi Afrika 61 87 50 35 54 27 39 85 85 79 79 79 76 76 81 55 30 39 31 41 54Qərbi və Mərkəzi Afrika 62 82 47 26 35 20 17 73 71 62 72 69 63 44 72 44 33 27 42 36 49Orta Şərq vəŞimali Afrika 86 93 76 82 91 70 75 93 96 92 92 90 91 48 85 – – – – – –Cənubi Asiya 90 96 88 38 60 28 90 87 85 75 73 77 57 23 85 65 24 34 7 – –Şərqi Asiya vəSakit Okean hövzəsi 90 97 84 67 77 58 95 95 95 91 92 95 89 10 85 ** 64 ** – 43 ** – 6 ** –Latın Amerikası vəKarib dənizi hövzəsi 94 98 81 79 84 60 – 95 96 92 92 93 90 90 85 – – – – – –MŞA/MDB 96 99 91 85 87 80 – 96 95 92 93 94 89 58 – – – – – – –Ən az inkişaf etmiş ölkələr 63 82 56 35 48 30 19 82 87 78 79 76 75 74 81 50 43 42 36 41 53Dünya 89 96 81 63 79 47 84 88 89 83 84 84 75 43 82 ** 60 ** 31 ** 35 ** 19 ** – – Cənubi Sudan Respublikası 2011-ci ilin iyul ayında Sudan Respublikasından ayrıldığına və daha sonra 14 iyul 2011-ci il tarixində Birləşmiş Millətlər Təşkilatına daxil olduğuna görə, ayrı Ölkələr kimi Sudan və CənubiSudan üzrə bütün göstəricilər üçün fərdi məlumat hələ mövcud deyil. Verilən ümumi məlumat bölünməmişdən öncəki Sudan üçün nəzərdə tutulub (Memoranduma baxın).# Regionlar, sub-regionlar və ölkə kateqoriyalarındakı ölkə və bölgələrin tam siyahısı üçün səhifə 98 baxın.Tetanusəleyhinəqorunanyeni doğulmuşlarŞübhəlisətəlcəmhalı ilə bağlıxidmətəmüraciətŞübhəlisətəlcəmhalı ilə bağlıantibiotikmüalicəCƏDVƏL 3Oralrehidrasiyaduzları(ORD) iləmüalicəQızdırmalıuşaqlararasındamalyariyaəleyhinəmüalicəSƏHİYYƏİİT-larla(insektisidləriləişlənmiştorlar) yatanuşaqlarƏn azı birİİT (insektisidləriləişlənmiştor) olan evtəsərrüfatlarıGÖSTƏRİCİLƏRİN TƏRİFLƏRİYaxşılaşdırılmış içməli su mənbələrindən istifadə – Aşağıdakılardan hər hansı birini başlıca içməli su mənbəyikimi istifadə edən əhalinin faiz göstəricisi: yaşayış yeri, torpaq sahəsi, həyət və ya qonşunun həyətinə boruvasitəsilə çatdırılan içməli su təchizatı; ictimai kran və ya su paylayan boru; su quyusu və ya buruq quyusu;mühafizə olunan qazılmış quyu; mühafizə olunan bulaq; yağış suyu; butulka suyu və əlavə olaraq əvvəldəgöstərilənlərdən biri ikinci mənbə kimi.Yaxşılaşdırılmış sanitariya qovşaqlarından istifadə – Digər ev təsərrüfatları ilə paylaşılmadan istifadə olunanaşağıdakı hər hansı sanitariya qovşaqlarından istifadə edən əhalinin faiz göstəricisi: suyu buraxılan və suyutökülən borulu kanalizasiya sisteminə bağlı tualet quyusu, septik çən və ya tualet çalası; havalandırması olanyaxşılaşdırılmış tualet quyusu; lövhə ilə örtülən tualet çalası; örtülü çala; üzvi gübrə yaradan tualet.Hökumət tərəfindən maliyyələşdirilən müntəzəm GİP – Uşaqları qorumaq üçün ölkədə müntəzəm keçirilən vəmilli hökumət tərəfindən maliyyələşdirilən (ipoteka da daxil olmaqla) peyvəndlərin faiz göstəricisi).GİP – Genişləndirilmiş İmmunlaşdırma Proqramı: Bu proqramdakı peyvəndlərə vərəmə qarşı; difteriya,göyöskürək və tetanus (AGDT); poliomielit; və qızılçaya eləcə də körpələri neonatal tetanus əleyhinə qorumaqüçün hamilə qadınların peyvənd olunması daxildir. Digər peyvəndlərə, məs., hepatit B-yə (HepB) qarşı,Haemophilus influenza b tipli (Hib) və ya sarı qızdırma kimi xəstəliklərin əleyhinə immunlaşdırma bəziölkələrdə aid edilə bilər.BSJ – Kalmett-Herin basilləri (vərəm əleyhinə peyvənd) almış sağlam doğumların faiz göstəricisi.AGDT1 – Difteriya, göyöskürək və tetanus əleyhinə peyvəndin birinci dozasından sonra sağ qalan körpələrinfaiz göstəricisi.AGDT3 – Difteriya, göyöskürək və tetanus əleyhinə peyvəndin üçüncü dozasından sonra sağ qalan körpələrinfaiz göstəricisi.Polio3 – Poliemelit əleyhinə peyvəndin üç dozasından sonra sağ qalan körpələrin faiz göstəricisi.MCV (QPM) – Qızılça əleyhinə peyvəndin ilk dozasından sonra sağ qalan körpələrin faiz göstəricisi.HepB3 – Hepatit B əleyhinə peyvəndin üç dozasından sonra sağ qalan körpələrin faiz göstəricisi.Hib3 – B tipli Haemophilus influenzae əleyhinə peyvəndin üç dozasından sonra sağ qalan körpələrin faizgöstəricisi.Tetanus əleyhinə qorunan yeni doğulmuşlar – Doğum zamanı tetanus əleyhinə qorunan yeni doğulmuşlarınfaiz göstəricisi.Şübhəli sətəlcəm halı ilə bağlı xidmətə müraciət – Sorğudan iki həftə əvvəl şübhəli sətəlcəm halları (öskürəkvə sürətli və yaxud sinədəki problemə görə çətin nəfəs alma) müşahidə olunan beş yaşa qədər uşaqların faizgöstəricisi və onlardan səhiyyə xidmətinə götürülənləri.Şübhəli sətəlcəm halı ilə bağlı antibiotik müalicə – Sorğudan iki həftə əvvəl şübhəli sətəlcəm halları (öskürəkvə sürətli və yaxud sinədəki problemə görə çətin nəfəs alma) müşahidə olunan beş yaşa qədər uşaqlararasında antibiotik qəbul etmiş olanların faiz göstəricisi.Oral rehidrasiya duzları (ORD) vasitəsilə diarreyanın müalicəsi – Sorğudan iki həftə əvvəl diarreyası olmuşvə oral rehidrasiya duzları (ORD paketləri və ya hazır ORD mayeləri) qəbul etmiş beş yaşadək uşaqların faizgöstəricisi.Qızdırmalı uşaqlar arasında malyariya əleyhinə müalicə – Sorğudan iki həftə əvvəl qızdırması olmuş vəmalyariya əleyhinə hər hansı dərman qəbul etmiş beş yaşadək uşaqların faiz göstəricisi.Qeyd: Bu göstərici təsdiqlənmiş malyariya halları arasında yox, bütün qızdırmalı uşaqlara göstərilmiş malyariyaəleyhinə müalicəyə istinad edir və buna görə ehtiyatlar şərh olunmalıdır. Ətraflı məlumat üçün bu veb səhifəyəmüraciət edə bilərsiniz: http://www.childinfo.org/malaria_maltreatment.php.İİT-larla (insektisidlər ilə işlənmiş torlar) yatan uşaqlar – Sorğudan əvvəlki gecə insektisidlərləişlənmiş ağcaqanad toru altında yatan beş yaşadək uşaqların faiz göstəricisi.Ən azı bir İİT olan ev təsərrüfatları – Ən azı bir insektisidlərlə işlənmiş ağcaqanad toru olan evtəsərrüfatlarının faiz göstəricisi.ƏSAS STATİSTİK MƏNBƏLƏRYaxşılaşdırılmış içməli su mənbələrindən və sanitariya qovşaqlarından istifadə – UNICEF vəÜmumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST), Birgə Monitorinq Proqramı.Hökumət tərəfindən maliyyələşdirilən müntəzəm GİP – UNICEF və ÜST Birgə Məlumat Formundahökumətlər tərəfindən bildirilənlərə əsasən.İmmunlaşdırma – UNICEF və ÜST.Şübhəli sətəlcəm halı ilə bağlı xidmətə müraciət və müalicə – Demoqrafik və Səhiyyə Sorğuları(DSS), Çox Göstəricili Klaster Sorğuları (ÇGKS) və digər milli səviyyədə ev təsərrüfatı sorğuları.Diarreya müalicəsi – DSS, ÇGKS və digər milli səviyyədə ev təsərrüfatı sorğuları.Malyariyanın qarşısının alınması və müalicəsi – DSS, ÇGKS, Malyariya Göstərici Sorğuları (MGS)və digər milli səviyyədə ev təsərrüfatı sorğuları.QEYDLƏR– Məlumat mövcud deyil..x Sütun başlığında qeyd olunanlara əlavə illər və ya dövrlərlə bağlı məlumatı göstərir.Hindistanla bağlı 2005-2006-cı illər üzrə məlumat istisna olmaqla, bu cür məlumat növüregional və qlobal miqyaslı orta hesablamalara daxil edilmir. 2000-ci ildən öncəki illər üzrəməlumatlarla bağlı hesablamalar göstərilməmişdir. DGT1 (difteriya, göy-öskürək, tetanus) üçün əhatə olunma ən azı DGT3 qədər yüksək olmalıdır.DGT1-in DGT3-dən az olduğu yerlərdəki uyğunsuzluqlar məlumat toplanması və məlumatınverilməsi prosesindəki çatışmazlıqları əks etdirir. UNICEF və ÜST bu uyğunsuzluqları aradanqaldırmaq üçün milli və ərazi sistemləri ilə iş aparır. Hamilə qadınlara iki və ya daha çox dozada tetanus toksoidi (TT) verildiyi üçün tetanus əleyhinəqorunmuş sayıla biləcək doğuşların faizini hesablamaq məqsədilə, ÜST və UNICEF modeldənistifadə etmişdir. Bu model, qadınların tetanus əleyhinə qorunmuş ola biləcəkləri digər mümkünssenariləri də müəyyən edərək əhatə etməklə bu göstəricinin dəqiqliyini yaxşılaşdırmaq məqsədidaşıyır (məsələn, əlavə immunlaşdırma tədbirləri zamanı TT dozaları qəbul edən qadınlar). Bumetodologiyanın daha müfəssəl izahını əldə edə bilərsiniz: .† ÜST/UNICEF-in Su Təchizatı və Kanalizasiya üzrə Birgə Monitorinq Proqramı, Cənubi SudanRespublikası Sudan Respublikasından ayrılmamışdan öncə bu hesablamalarla bağlı məlumatbazalarını bağlamışdır. Verilən ümumi məlumat bölünməmişdən öncəki Sudan üçün nəzərdətutulub. Ayrı-ayrı Ölkələr kimi Sudan və Cənubi Sudan üzrə fərdi məlumat 2013-cü ildə BMPtərəfindən nəşr ediləcəkdir.* Sütun başlığında qeyd olunmuş dövr ərzində məlumatın mövcud olduğu ən son ili göstərir.** Çinin istisna edildiyini göstərir.STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 111

CƏDVƏL 4. İİV/QİÇSÖlkələr vəYaşlılararasında İİVinyayılması(%)2011İİV ilə yaşayan bütün yaşlardakıinsanlar (minlər şəklində) 2011İV iləyaşayanqadınlar(minlərşəklində)İİV iləyaşayanuşaqlar(minlərşəklində)Gənc insanlar arasında İİV-inyayılması (%) 2011Gənc insanlar arasında yayılma (15–24 yaş arası)İİV ilə bağlı ətraflı biliklər(%) 2007–2011*Birdən çox partnyoruolan gənclər arasındaprezervativlərdən(kondomlardan) istifadə(%) 2007–2011*QİÇSnəticəsindəyetim qalmışuşaqlar(minlərşəklində)bölgələrtəqribi aşağı yüksək 2011 2011 təqribi kişi qadın kişi qadın kişi qadın 2011 2011 2007–2011*Əfqanıstan

CƏDVƏL 4İİV/QİÇSÖlkələr vəbölgələrYaşlılararasında İİVinyayılması(%)2011Gənc insanlar arasında yayılma (15–24 yaş arası)QİÇSnəticəsindəFransa 0.4 160 130 200 46 – 0.1 0.2 0.1 – – – – – – –Qabon 5.0 46 34 67 24 3 2.1 1.2 3.0 – – – – 21 64 –Qambiya 1.5 14 7 28 8 – 0.8 0.4 1.2 – 33 – 49 p – – 103Gürcüstan 0.2 5 2 8 1 – 0.2 0.2 0.1 – – – – – – –Almaniya 0.1 73 66 82 11 – 0.1 0.1

CƏDVƏL 4İİV/QİÇSÖlkələr vəbölgələrYaşlılararasında İİVinyayılması(%)2011Gənc insanlar arasında yayılma (15–24 yaş arası)QİÇSnəticəsindəYeni Zelandiya 0.1 3 2 3

CƏDVƏL 4İİV/QİÇSÖlkələr vəbölgələrYaşlılararasında İİVinyayılması(%)2011Gənc insanlar arasında yayılma (15–24 yaş arası)QİÇSnəticəsindəUkrayna 0.8 230 180 310 94 – 0.1 0.1 0.1 43 45 64 63 – – –Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri – – – – – – – – – – – – – – – –Böyük Britaniya 0.3 94 74 120 29 – 0.1 0.1 0.1 – – – – – – –Birləşmiş TanzaniyaRespublikası 5.8 1,600 1,500 1,700 760 230 2.9 1.8 4.0 43 48 36 32 1,300 3,000 90Amerika Birləşmiş Ştatları 0.6 1,300 1,000 2,000 300 – 0.2 0.3 0.2 – – – – – – –Uruqvay 0.6 12 6 33 4 – 0.3 0.4 0.2 – – – – – – –Özbəkistan – – – – – – – – – – 31 x – – – – –Vanuatu – – – – – – – – – – 15 – – – – 92Venesuela(Bolivar Respublikası) 0.5 99 51 230 25 – 0.2 0.4 0.1 – – – – – – –Vyetnam 0.5 250 200 330 48 – 0.2 0.3 0.2 – 51 – – – – –Yəmən 0.2 22 19 25 9 – 0.1 0.1 0.1 – 2 x,y – – – – –Zambiya 12.5 970 900 1,100 460 170 5.0 3.1 7.0 41 38 43 42 p 680 1,200 92Zimbabve 14.9 1,200 1,200 1,300 600 200 5.6 3.6 7.6 47 52 51 39 p 1,000 1,300 95MEMORANDUMSudan və Cənubi Sudan – – – – – – – – – – – – – – – –KimsəsizlərBütünsəbəblərnəticəsindəİV ilə İİV iləBirdən çox partnyoruyaşayan yaşayanolan gənclər arasında yetim qalmışKimsəsizlərqadınlar uşaqlarprezervativlərdənyetim qalmışuşaqlarməktəbi üzrəİİV ilə yaşayan bütün yaşlardakı (minlər (minlər Gənc insanlar arasında İİV-in İİV ilə bağlı ətraflı biliklər (kondomlardan) istifadəuşaqlar(minlərdavamiyyət(minlərinsanlar (minlər şəklində) 2011 şəklində) şəklində) yayılması (%) 2011(%) 2007–2011* (%) 2007–2011* şəklində)əmsalı (%)şəklində)təqribi aşağı yüksək 2011 2011 təqribi kişi qadın kişi qadın kişi qadın 2011 2011 2007–2011*GÖSTƏRİCİLƏRİN İCMALI #Sub-Saxara Afrikası 4.8 23,500 22,100 24,900 11,800 3,100 2.2 1.3 3.0 36 28 49 30 15,200 53,600 95Şərqi vəCənubi Afrika 7.0 17,200 16,300 17,800 8,700 2,200 3.1 1.9 4.3 40 36 44 30 10,700 27,200 89Qərbi və Mərkəzi Afrika 2.6 6,300 5,700 6,800 3,200 850 1.3 0.7 1.8 33 21 56 30 4,500 26,300 100Orta Şərq vəŞimali Afrika 0.1 260 220 320 74 32 0.1 0.1 0.1 – – – – 160 6,000 –Cənubi Asiya 0.2 2,500 1,600 3,400 890 110 0.1 0.1 0.1 34 17 33 17 600 42,900 72Şərqi Asiya vəSakit Okean hövzəsi 0.2 2,400 2,100 2,700 720 64 0.1 0.1 0.1 – 23 ** – – 510 28,700 –Latın Amerikası vəKarib dənizi hövzəsi 0.4 1,600 1,300 1,900 540 58 0.2 0.2 0.2 – – – – 600 9,500 –MŞA/MDB 0.6 1,500 1,100 1,800 410 18 0.1 0.1 0.1 – – – – 170 6,500 –Ən az inkişaf etmiş ölkələr 1.9 10,300 9,600 10,900 5,000 1,600 0.9 0.6 1.3 30 24 – – 7,800 43,200 88Dünya 0.8 34,000 31,400 35,900 15,000 3,400 0.4 0.3 0.5 – 21 ** – – 17,300 151,000 – Cənubi Sudan Respublikası 2011-ci ilin iyul ayında Sudan Respublikasından ayrıldığına və daha sonra 14 iyul 2011-ci il tarixində Birləşmiş Millətlər Təşkilatına daxil olduğuna görə, ayrıÖlkələr kimi Sudan və Cənubi Sudan üzrə bütün göstəricilər üçün fərdi məlumat hələ mövcud deyil. Verilən ümumi məlumat bölünməmişdən öncəki Sudan üçün nəzərdə tutulub (Memorandumabaxın).# Regionlar, sub-regionlar və ölkə kateqoriyalarındakı ölkə və bölgələrin tam siyahısı üçün səhifə 98 baxın.GÖSTƏRİCİLƏRİN TƏRİFLƏRİYaşlılar arasında İİV-in yayılması – 2011-ci ildə İİV ilə yaşayan yaşlıların(15-49 yaş arası) hesablanmış faiz göstəricisi.İİV ilə yaşayan insanlar – 2011-ci ildə İİV ilə yaşayan insanların (bütünyaşlarda) hesablanmış sayı.İİV ilə yaşayan qadınlar – 2011-ci ildə İİV ilə yaşayan qadınların (15 yaşdanyuxarı) hesablanmış sayı.İİV ilə yaşayan uşaqlar – 2011-ci ildə İİV ilə yaşayan uşaqların (0-14 yaşarası) hesablanmış sayı.Gənc insanlar arasında İİV-in yayılması – 2011-ci ildə İİV ilə yaşayan gənckişi və qadınların (15-24 yaş arası) hesablanmış faiz göstəricisi.İİV ilə bağlı ətraflı biliklər – İİV-in cinsi əlaqə vasitəsilə yoluxmasının ikiəsas yolunun qarşısını almaq (prezervativlərdən istifadə və yalnız birsədaqətli, yoluxmamış şəxslər cinsi əlaqə) haqqında düzgün təsəvvürləriolan, İİV-in yoluxması haqqında iki əsas geniş yayılmış yanlış fikri rəddedən və sağlam görünən şəxsin İİV-lə yoluxmuş ola biləcəyini anlayan kişivə qadınların (15-24 yaş arası) faiz göstəricisi.Birdən çox partnyoru olan gənclər (15-24) arasında prezervativlərdən(kondomlardan) istifadə – Son 12 ay ərzində birdən çox cinsi partnyoruolduğunu bildirən gənc insanlar (15-24 yaş arası) arasında son dəfə cinsiəlaqə zamanı prezervativdən istifadə edildiyini bildirənlərin faiz göstəricisi.QİÇS nəticəsində yetim qalmış uşaqlar – 2011-ci ildə QİÇS nəticəsində bir vəya hər iki valideynini itirmiş uşaqların (0–17 yaş arası) hesablanmış sayı.Bütün səbəblər nəticəsində yetim qalmış uşaqlar – 2011-ci ildə hər hansısəbəbdən bir və ya hər iki valideynini itirmiş uşaqların (0–17 yaş arası)hesablanmış sayı.Kimsəsizlər məktəbi üzrə davamiyyət əmsalı – Hər iki bioloji valideyniniitirmiş və hal-hazırda kimsəsizlər məktəbinə gedən uşaqların (10-14 yaşarası) eyni yaş qrupuna aid ən azı bir valideyni ilə yaşayan və məktəbə gedənyetim olmayan uşaqlara nəzərən faiz göstəricisi.ƏSAS STATİSTİK MƏNBƏLƏRYaşlılar arasında İİV-in yayılması - UNAIDS, Qlobal QİÇS Epidemiyası üzrə Hesabat, 2012İİV ilə yaşayan insanların sayı - UNAIDS, Qlobal QİÇS Epidemiyası üzrə Hesabat, 2012İİV ilə yaşayan qadınların sayı - UNAIDS, Qlobal QİÇS Epidemiyası üzrə Hesabat, 2012İİV ilə yaşayan uşaqların sayı - UNAIDS, Qlobal QİÇS Epidemiyası üzrə Hesabat, 2012İİV ilə yaşayan gənc insanların sayı - UNAIDS, Qlobal QİÇS Epidemiyası üzrə Hesabat, 2012İİV/QİÇS ilə bağlı ətraflı bilik səviyyəsi – QİÇS Göstərici Sorğuları (QGS), DSS, ÇGKS və digər milli evtəsərrüfatları sorğuları; İİV/QİÇS Sorğu Göstəriciləri Məlumat Bazası, .Ən son cinsi əlaqə zamanı birdən çox partnyoru olan gənclər (15-24) arasında prezervativlərdən(kondomlardan) istifadə – QGS, DSS, ÇGKS və digər milli ev təsərrüfatları sorğuları; İİV/QİÇS SorğuGöstəriciləri Məlumat Bazası, .QİÇS nəticəsində yetim qalmış uşaqlar - UNAIDS, Qlobal QİÇS Epidemiyası üzrə Hesabat, 2012Bütün səbəblər nəticəsində yetim qalmış uşaqlar - UNAIDS, Qlobal QİÇS Epidemiyası üzrə Hesabat, 2012Kimsəsizlər məktəbi üzrə davamiyyət əmsalı – QGS, DSS, ÇGKS və digər milli ev təsərrüfatları sorğuları;İİV/QİÇS Sorğu Göstəriciləri Məlumat Bazası, .QEYDLƏR– Məlumat mövcud deyil..x Sütun başlığında qeyd olunanlara əlavə illər və ya dövrlərlə bağlı məlumatı göstərir. Hindistanla bağlı2005-2006-cı illər üzrə məlumat istisna olmaqla, bu cür məlumat növü regional və qlobal miqyaslıorta hesablamalara daxil edilmir. 2000-ci ildən öncəki illər üzrə məlumatlarla bağlı hesablamalargöstərilməmişdir.y Məlumatın standart tərif növündən fərqləndiyini və ya onun ölkənin yalnız bir hissəsinə istinad etdiyinigöstərir. Əgər bu cür məlumat növü qeyd olunmuş istinad dövrünə düşürsə, o zaman bu regional vəqlobal miqyaslı hesablamalara daxil edilmir.p Based on small denominators (typically 25–49 unweighted cases).* Sütun başlığında qeyd olunmuş dövr ərzində məlumatın mövcud olduğu ən son ili göstərir.** Çinin istisna edildiyini göstərir.STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 115

CƏDVƏL 5. TƏHSİLÖlkələr vəbölgələrGənclər (15–24 yaş)arasında savadlılıqəmsalı (%)2007–2011*kişiqadın2011-ci il üzrə hər100 nəfər başınadüşən saymobiltelefonlarİbtidai məktəbəqədərkiiştirak İbtidai məktəb üzrə iştirak Orta məktəb üzrə iştirakÜmumi qeydiyyatnisbəti (%)2008–2011*Ümumi qeydiyyatnisbəti (%)2008–2011*Xalis qeydiyyatnisbəti (%)2008–2011*Xalis qeydiyyatnisbəti (%)2007–2011*İnternetistifadəçiləri kişi qadın kişi qadın kişi qadın kişi qadınSonuncu ibtidai sinfəçatma əmsalı (%)2008–2011*admin.məlumatıXalis qeydiyyatnisbəti (%)2008–2011*Xalis qeydiyyatnisbəti (%)2007–2011*Əfqanıstan – – 54 5 – – 114 79 – – 66 x 40 x – 90 x – – 18 x 6 xAlbaniya 99 99 96 49 56 55 87 87 80 80 90 91 95 100 – – 84 82Əlcəzair 94 x 89 x 99 14 79 76 113 107 98 96 97 x 96 x 95 93 x – – 57 x 65 xAndorra – – 75 81 104 99 84 85 78 79 – – – – 74 75 – –Anqola 80 66 48 15 103 105 137 112 93 78 77 75 32 83 x 12 11 21 17Antiqua və Barbuda – – 182 82 76 76 106 97 91 84 – – – – 85 85 – –Argentina 99 99 135 48 73 75 118 117 – – – – 94 – 78 87 – –Ermənistan 100 100 104 – 29 34 101 104 – – 99 x 98 x – 100 x 85 88 93 x 95 xAvstraliya – – 108 79 79 78 105 105 97 98 – – – – 85 86 – –Avstriya – – 155 80 100 100 100 99 – – – – 97 – – – – –Azərbaycan 100 100 109 50 26 25 94 93 85 84 74 x 72 x 96 100 x – – 83 82Baham adaları – – 86 65 – – 113 115 – – – – 89 – 82 88 – –Bəhreyn 100 100 128 77 – – – – – – 86 x 87 x – 99 x – – 77 x 85 xBanqladeş 75 78 56 5 14 13 – – – – 85 y 88 y 66 94 x 45 50 – –Barbados – – 127 72 108 108 119 122 – – – – – – 81 88 – –Belarus 100 100 112 40 100 98 100 100 – – 93 x 94 x 100 100 x – – 95 x 97 xBelçika – – 117 78 118 118 105 104 99 99 – – 93 – – – – –Beliz – – 64 – 45 47 127 116 – – 95 x 95 x 90 98 x – – 58 x 60 xBenin 66 45 85 4 18 19 135 117 – – 65 x 58 x – 89 x – – 34 x 23 xButan 80 x 68 x 66 21 2 2 110 112 88 91 91 93 91 94 50 54 54 56Boliviya (Çoxmillətli Dövləti) 100 99 83 30 45 45 105 104 – – 97 97 – 96 68 69 78 75Bosniya və Herseqovina 100 100 85 60 17 17 111 113 86 88 97 x 98 x 99 100 x – – 89 x 89 xBotsvana 94 97 143 7 19 19 112 108 87 88 86 88 93 – 57 65 36 x 44 xBraziliya 97 99 123 45 – – – – – – 95 x 95 x – 88 x – – 74 x 80 xBruney Darüssəlam Dövləti 100 100 109 56 88 88 107 109 – – – – 96 – 95 99 – –Bolqarıstan 98 98 141 51 80 79 103 102 99 100 – – 97 – 84 82 – –Burkina Faso 47 33 45 3 3 3 79 72 61 56 49 x 44 x 64 89 x 18 14 17 x 15 xBurundi 78 78 14 1 9 9 157 155 – – 73 74 56 82 x 18 15 7 7Kamboca 88 86 70 3 13 13 130 124 96 95 85 y 85 y – 92 x – – 45 y 44 yKamerun 89 77 52 5 28 29 129 111 – – 82 x 77 x 66 87 x – – 39 x 37 xKanada – – 75 83 71 71 99 98 – – – – – – – – – –Keyptaun 97 99 79 32 70 70 114 105 95 92 – – – – 61 71 – –Mərkəzi Afrika Resp. 72 58 25 2 6 6 109 78 81 61 56 x 47 x 46 62 x 18 10 12 x 9 xÇad 53 41 32 2 2 2 107 78 – – 56 48 28 94 x – – 20 12Çili 99 99 130 54 55 58 108 103 94 94 – – – – 81 84 – –Çin 99 99 73 38 54 54 110 113 100 z 100 z – – 99 z – – – – –Kolumbiya 98 99 98 40 49 49 116 114 92 91 90 92 85 95 72 77 73 79Komor Adaları 86 85 29 6 22 21 109 100 – – 31 x 31 x – 19 x – – 10 x 11 xKonqo 87 x 78 x 94 6 12 13 118 112 92 89 86 x 87 x – 93 x – – 39 x 40 xKuk Adaları – – – – 166 149 107 110 98 99 – – – – 76 82 – –Kosta-Rika 98 99 92 42 71 72 110 109 – – 96 96 89 – – – 59 x 65 xFil Dişi Sahili 72 62 86 2 4 4 96 80 67 56 59 x 51 x 61 90 x – – 32 x 22 xXorvatiya 100 100 116 71 62 61 93 93 95 97 – – 99 – 88 94 – –Kuba 100 100 12 23 100 100 104 102 100 100 – – 95 – 86 85 – –Kipr 100 100 98 58 81 81 106 105 99 99 – – – – 96 96 – –Çex Respublikası – – 122 73 107 105 106 106 – – – – 100 – – – – –Koreya XalqDemokratik Respublikası 100 100 4 – – – – – – – 99 99 – – – – 98 98Konqo DemokratikRespublikası 68 62 23 1 3 3 100 87 – – 78 72 55 75 – – 35 28Danimarka – – 126 90 97 96 99 99 95 97 – – 99 – 88 91 – –Cibuti – – 21 7 4 4 62 56 47 42 67 x 66 x 64 92 x 28 20 45 x 37 xDominika Birliyi – – 164 51 111 114 113 111 – – – – 88 – – – – –Dominikan Respublikası 96 98 87 36 38 38 115 102 96 90 95 96 – 78 58 67 56 68Ekvador 98 99 105 31 109 115 114 115 – – 92 y 93 y – – – – 71 y 73 yMisir 91 84 101 36 24 23 103 98 – – 90 87 – 99 71 69 70 70El Salvador 96 96 126 18 63 65 117 111 95 95 – – 86 – 57 59 – –Ekvatorial Qvineya 98 98 59 – 47 63 88 85 57 56 61 x 60 x 62 – – – 23 x 22 xEritreya 92 87 4 6 14 13 48 41 37 33 69 x 64 x 69 – 32 25 23 x 21 xEstoniya 100 100 139 77 96 96 100 98 96 96 – – 98 – 91 93 – –Efiopiya 63 47 17 1 5 5 106 97 85 80 64 65 47 84 x – – 16 16Fici – – 84 28 17 19 106 104 99 99 – – 91 – – – – –Finlandiya – – 166 89 68 68 99 99 98 98 – – 100 – 94 94 – –2007–2011*sorğuməlumatı kişi qadın kişi qadın116THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 5TƏHSİLÖlkələr vəbölgələrYouth (15–24 years)literacy rate (%)2007–2011*malefemaleNumber per 100population2011mobilephonesPre-primary schoolparticipation Primary school participation Secondary school participationGross enrolmentratio (%)2008–2011*Gross enrolmentratio (%)2008–2011*Net enrolment ratio(%)2008–2011*Net attendanceratio (%)2007–2011*Internetusers male female male female male female male femaleSurvival rate to lastprimary grade (%)Net enrolment ratio(%)2008–2011*Net attendanceratio (%)2007–2011*Fransa – – 105 80 109 108 111 109 99 99 – – – – 98 99 – –Qabon 99 97 117 8 41 43 184 179 – – 94 x 94 x – – – – 34 x 36 xQambiya 72 62 89 11 30 31 82 84 68 70 40 45 61 93 – – 34 34Gürcüstan 100 100 102 37 52 64 107 111 – – 95 96 96 98 x – – 85 x 88 xAlmaniya – – 132 83 114 113 103 102 – – – – 96 – – – – –Qana 82 80 85 14 68 70 107 107 84 85 72 74 72 81 51 47 40 44Yunanıstan 99 99 106 53 – – – – – – – – – – – – – –Qrenada – – – – 95 102 103 103 96 99 – – – – 95 86 – –Qvatemala 89 85 140 12 70 72 119 114 100 98 – – – – 43 40 23 x 24 xQvineya 70 57 44 1 14 14 103 86 83 70 55 x 48 x 66 96 x 36 22 27 x 17 xQvineya-Bisau 79 65 26 3 7 7 127 119 77 73 69 65 – 79 – – 27 20Qayana – – 69 32 74 78 83 86 82 86 94 96 83 100 78 83 70 79Haiti 74 70 41 – – – – – – – 48 x 52 x – 85 x – – 18 x 21 xHoly See – – – – a a a a – – – – – – a a – –Honduras 94 96 104 16 43 44 116 116 95 97 87 x 90 x – – – – 35 x 43 xMacarıstan 99 99 117 59 85 84 102 101 98 98 – – 98 – 91 91 – –İslandiya – – 106 95 97 97 99 100 99 100 – – – – 87 89 – –Hindistan 88 74 72 10 54 56 116 116 99 98 85 x 81 x – 95 x – – 59 x 49 xİndoneziya 100 99 98 18 43 44 117 119 – – 98 98 – – 68 67 57 y 59 yİran (İslam Respublikası) 99 99 75 21 41 44 114 115 – – 94 x 91 x 94 – 92 80 – –İraq 85 81 78 5 – – – – – – 91 x 80 x – 93 x – – 46 x 34 xİrlandiya – – 108 77 99 97 108 108 99 100 – – – – 98 100 – –İsrail – – 122 70 103 109 103 103 97 97 – – 99 – 97 100 – –İtaliya 100 100 152 57 100 96 102 101 100 99 – – 100 – 94 94 – –Yamayka 93 98 108 32 113 113 91 87 83 81 97 x 98 x 95 99 x 80 87 89 x 93 xYaponiya – – 103 80 – – 103 103 – – – – 100 – 99 100 – –İordaniya 99 99 118 35 33 31 92 92 91 91 99 99 – – 83 88 85 89Qazaxıstan 100 100 143 45 48 47 111 111 – – 99 x 98 x 100 100 x 89 88 95 x 95 xKeniya 92 94 65 28 52 52 115 112 84 85 72 75 – 96 52 48 40 42Kiribati – – 14 10 – – 111 115 – – – – – – – – 55 y 63 yKüveyt 99 99 – 74 81 83 104 107 97 100 – – 96 – 86 93 – –Qırğızıstan 100 100 105 20 19 19 100 99 95 95 91 x 93 x 98 99 x 79 79 88 x 91 xLaos XalqDemokratik Respublikası 89 x 79 x 87 9 22 22 131 122 98 95 81 x 77 x – 65 x 42 38 39 x 32 xLatviya 100 100 103 72 85 82 101 100 95 97 – – 95 – 83 84 – –Livan 98 99 79 52 82 81 106 103 94 93 98 98 92 93 x 71 79 77 85Lesoto 86 98 48 4 – – 104 102 72 75 87 91 69 84 x 23 37 26 40Liberiya 71 82 49 3 – – 101 91 – – 32 28 – – – – 14 14Liviya 100 100 156 17 – – – – – – – – – – – – – –Lixtenşteyn – – 102 85 102 105 109 102 100 98 – – 79 – 64 64 – –Litva 100 100 151 65 75 73 96 95 96 96 – – 98 – 91 91 – –Lüksemburq – – 148 91 87 86 99 100 96 98 – – – – 84 86 – –Madaqaskar 66 64 38 2 9 9 150 147 – – 78 80 35 89 23 24 27 28Malavi 87 87 25 3 – – 133 138 – – 76 x 79 x 53 81 x 28 27 19 20Malayziya 98 98 127 61 64 69 – – – – – – 98 – 65 71 – –Maldiv Adaları 99 99 166 34 113 115 111 107 97 97 82 84 – 99 – – 52 63Mali 56 34 68 2 3 3 86 75 71 61 62 55 75 96 x 35 24 38 24Malta 97 99 125 69 119 115 101 101 93 94 – – 80 – 82 80 – –Marşal Adaları – – – – 45 47 102 101 – – – – 83 – – – – –Mavritaniya 71 65 93 5 – – 99 105 73 76 56 59 71 77 – – 21 17Mavriki 96 98 99 35 97 96 99 100 92 94 – – 98 – – – – –Meksika 98 98 82 36 101 102 115 113 99 100 97 x 97 x 94 – 70 73 – –Mikroneziya(Federativ Ştatları) – – – – – – – – – – – – – – – – – –Monako – – 86 – – – – – – – – – – – – – – –Monqolustan 94 97 105 20 76 79 123 121 100 99 95 97 94 99 – – 91 95Monteneqro 99 99 – 40 32 30 107 106 – – 97 x 98 x – 97 x – – 90 x 92 xMərakeş 87 72 113 51 65 50 115 108 95 93 91 x 88 x 91 – – – 39 x 36 xMozambik 79 65 33 4 – – 121 109 95 89 82 80 27 60 17 15 21 20Myanma 96 96 3 1 10 10 126 126 – – 90 91 75 93 49 52 52 y 53 yNamibiya 91 95 105 12 – – 108 107 84 89 91 93 83 89 x – – 47 62Nauru – – 65 – 96 93 90 96 – – – – – – – – 52 y 69 yNepal 88 78 44 9 – – – – – – 67 y 70 y – 95 x – – 46 x 38 xNiderland – – – 92 93 93 108 107 – – – – – – 87 88 – –2008–2011*admin.data2007–2011*surveydata male female male femaleSTATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 117

CƏDVƏL 5TƏHSİLÖlkələr vəbölgələrGənclər (15–24 yaş)arasında savadlılıqəmsalı (%)2007–2011*kişiqadın2011-ci il üzrə hər100 nəfər başınadüşən saymobiltelefonlarİbtidai məktəbəqədərkiiştirak İbtidai məktəb üzrə iştirak Orta məktəb üzrə iştirakÜmumi qeydiyyatnisbəti (%)2008–2011*Ümumi qeydiyyatnisbəti (%)2008–2011*Xalis qeydiyyatnisbəti (%)2008–2011*Xalis qeydiyyatnisbəti (%)2007–2011*İnternetistifadəçiləri kişi qadın kişi qadın kişi qadın kişi qadınSonuncu ibtidai sinfəçatma əmsalı (%)2008–2011*admin.məlumatıXalis qeydiyyatnisbəti (%)2008–2011*Xalis qeydiyyatnisbəti (%)2007–2011*Yeni Zelandiya – – 109 86 91 95 101 101 99 100 – – – – 94 95 – –Nikaraqua 85 x 89 x 82 11 55 56 119 116 93 95 71 y 70 y – 56 x 43 49 35 x 47 xNiger 52 x 23 x 27 1 4 4 73 60 64 52 44 x 31 x 69 88 x 13 8 13 x 8 xNigeriya 78 66 59 28 14 14 87 79 60 55 65 60 80 98 – – 45 43Niue – – – – – – – – – – – – – – – – – –Norveç – – 117 94 100 98 99 99 99 99 – – 99 – 94 94 – –Oman 98 98 169 68 45 45 107 104 100 97 – – – – 89 90 – –Pakistan 79 61 62 9 – – 104 85 81 67 70 62 62 – 38 29 35 29Palau – – 75 – – – – – – – – – – – – – – –Panama 98 97 204 43 67 67 109 106 99 98 – – 94 – 66 72 – –Papua-Yeni Qvineya 65 72 34 2 101 99 63 57 – – – – – – – – – –Paraqvay 99 99 99 24 35 35 101 98 86 86 87 89 78 – 58 62 81 x 80 xPeru 98 97 110 37 79 79 108 108 98 98 96 96 90 95 77 78 81 y 82 yFilippin 97 98 92 29 51 52 107 105 88 90 88 x 89 x 76 90 x 56 67 55 x 70 xPolşa 100 100 128 65 65 66 98 97 96 96 – – 98 – 90 92 – –Portuqaliya 100 100 115 55 82 82 116 112 99 100 – – – – – – – –Qatar 96 98 123 86 57 54 103 103 96 97 – – – – 76 93 – –Koreya Respublikası – – 109 84 118 119 106 105 99 98 – – 99 – 96 95 – –Moldova Respublikası 99 100 105 38 76 75 94 93 90 90 84 x 85 x 95 100 x 78 79 82 x 85 xRumıniya 97 97 109 44 79 79 96 95 88 87 – – 97 – 82 83 – –Rusiya Federasiyası 100 100 179 49 91 89 99 99 95 96 – – 96 – – – – –Ruanda 77 78 41 7 10 11 141 144 – – 86 89 – 76 x – – 15 16Sent-Kits və Nevis – – – – 92 88 93 94 86 86 – – 74 – 89 88 – –Sent-Lüsiya – – 123 42 62 59 96 92 90 89 – – 92 – 85 85 – –Sent-Vinsentvə Qrenadina – – 121 43 79 80 109 101 – – – – – – 85 96 – –Samoa 99 100 – – 35 41 107 109 93 97 88 y 89 y – – 73 83 51 y 70 ySan-Marino – – 112 50 96 89 89 101 91 93 – – – – – – – –San-Tome və Prinsipi 95 96 68 20 44 48 131 130 – – 86 85 68 84 44 52 30 31Səudiyyə Ərəbistanı 99 97 191 48 – – 106 106 90 89 – – – – 78 83 – –Seneqal 74 56 73 18 12 14 84 89 76 80 60 63 60 93 x – – 35 32Serbiya 99 99 125 42 53 53 96 96 95 94 98 99 99 99 89 91 88 90Seyşel adaları 99 99 146 43 106 97 117 117 – – – – – – – – – –Syerra-Leona 69 50 36 – 7 7 129 120 – – 73 76 – 93 – – 40 33Sinqapur 100 100 149 75 – – – – – – – – 99 – – – – –Slovakiya – – 109 74 92 89 102 102 – – – – 98 – – – – –Sloveniya 100 100 107 72 87 85 98 97 97 97 – – 100 – 91 92 – –Solomon Adaları – – 50 6 49 50 – – – – 63 y 69 y – – – – 29 y 30 ySomali – – 7 1 – – – – – – 18 x 15 x – 85 x – – 12 x 8 xCənubi Afrika 97 98 127 21 65 65 104 100 90 91 80 x 83 x – – – – 41 x 48 xCənubi Sudan – – – – – – – – – – 32 25 – 65 – – 8 4İspaniya 100 100 114 68 126 127 106 105 100 100 – – 99 – 94 96 – –Şri Lanka 98 99 87 15 – – 99 99 94 94 – – – – – – – –Fələstin Dövləti 99 99 – 55 40 39 92 90 90 88 91 x 92 x – – 81 87 – –Sudan – – – – – – – – – – 78 72 – 82 – – 33 30Surinam 98 99 179 32 85 86 116 111 91 91 95 x 94 x 90 92 x 46 55 56 x 67 xSvazilend 92 95 64 18 22 23 121 111 86 85 96 97 84 93 29 37 42 52İsveç – – 119 91 95 95 102 101 100 99 – – 99 – 94 94 – –İsveçrə – – 130 85 99 100 103 102 99 99 – – – – 84 82 – –Suriya Ərəb Respublikası 96 94 63 23 10 9 119 116 100 98 87 x 86 x 95 100 x 67 67 63 x 63 xTacikistan 100 100 91 13 9 8 104 100 99 96 99 y 96 y 99 100 x 90 80 89 x 74 xTailand 98 x 98 x 113 24 98 101 91 90 90 89 98 x 98 x – 99 x 68 76 77 x 83 xKeçmiş YuqoslaviyaMakedoniya Respublikası 99 99 109 57 25 26 89 91 97 99 99 98 – 99 – – 84 81Timor-Leste 80 79 53 1 – – 119 115 86 86 71 73 67 91 34 39 43 48Toqo 88 75 50 4 9 9 147 132 – – 91 87 59 90 – – 51 40Tonqa 99 x 100 x 53 25 – – – – – – – – – – – – – –Trinidad və Tobaqo 100 100 136 55 – – 107 103 98 97 98 x 98 x 89 98 x – – 84 x 90 xTunis 98 96 117 39 – – 111 107 – – 95 x 93 x 95 – – – – –Türkiyə 99 97 89 42 22 21 103 101 98 97 94 y 92 y 92 95 x 77 71 – –Türkmənistan 100 100 69 5 – – – – – – 99 x 99 x – 100 x – – 84 x 84 xTuvalu – – 22 30 – – – – – – – – – – – – 35 y 47 yUqanda 90 85 48 13 14 14 120 122 90 92 82 y 80 y 32 72 x – – 17 y 17 yUkrayna 100 100 123 31 99 96 99 100 91 91 70 76 98 100 86 86 85 852007–2011*sorğuməlumatı kişi qadın kişi qadın118THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 5TƏHSİLÖlkələr vəbölgələrGənclər (15–24 yaş)arasında savadlılıqəmsalı (%)2007–2011*kişiqadın2011-ci il üzrə hər100 nəfər başınadüşən saymobiltelefonlarİbtidai məktəbəqədərkiiştirak İbtidai məktəb üzrə iştirak Orta məktəb üzrə iştirakÜmumi qeydiyyatnisbəti (%)2008–2011*Ümumi qeydiyyatnisbəti (%)2008–2011*Xalis qeydiyyatnisbəti (%)2008–2011*Xalis qeydiyyatnisbəti (%)2007–2011*İnternetistifadəçiləri kişi qadın kişi qadın kişi qadın kişi qadınSonuncu ibtidai sinfəçatma əmsalı (%)2008–2011*admin.məlumatıXalis qeydiyyatnisbəti (%)2008–2011*Xalis qeydiyyatnisbəti (%)2007–2011*Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 94 x 97 x 149 70 – – – – – – – – – – – – – –Böyük Britaniya – – 131 82 81 82 106 106 100 100 – – – – 95 97 – –Birləşmiş TanzaniyaRespublikası 78 76 56 12 33 34 101 103 98 98 79 82 81 91 x – – 26 24Amerika Birləşmiş Ştatları – – 106 78 68 70 102 101 95 96 – – 93 – 89 90 – –Uruqvay 98 99 141 51 89 89 115 111 100 99 – – 95 – 66 73 – –Özbəkistan 100 100 92 30 26 26 95 93 93 91 96 x 96 x 98 100 x 93 91 91 x 90 xVanuatu 94 94 – – 58 59 120 114 – – 80 82 71 88 46 49 38 36Venesuela(Bolivar Respublikası) 98 99 98 40 71 76 104 101 95 95 91 x 93 x 92 82 x 68 76 30 x 43 xVyetnam 97 96 143 35 84 79 109 103 – – 98 98 – 99 – – 78 84Yəmən 96 74 47 15 1 1 96 78 86 70 75 x 64 x – 73 x 49 31 49 x 27 xZambiya 82 67 61 12 – – 115 116 91 94 81 82 53 87 – – 38 36Zimbabve – – 72 16 – – – – – – 87 89 – 79 x – – 48 492007–2011*sorğuməlumatı kişi qadın kişi qadınMEMORANDUMSudan və Cənubi Sudan – – 56 19 – – – – – – – – – – – – – –GÖSTƏRİCİLƏRİN İCMALI #Sub-Saxara Afrikası 76 67 53 13 18 18 103 96 78 74 72 70 60 – – – 31 29Şərqi vəCənubi Afrika 80 72 51 11 21 22 113 108 88 85 75 75 49 – 33 30 23 23Qərbi və Mərkəzi Afrika 73 61 54 14 14 14 96 86 69 64 68 64 68 90 – – 40 36Orta Şərq vəŞimali Afrika 94 89 94 29 25 23 103 97 92 87 – – – – 68 63 – –Cənubi Asiya 86 73 69 9 48 49 107 105 93 91 83 79 – 95 54 46 55 46Şərqi Asiya vəSakit Okean hövzəsi 99 99 81 35 56 56 110 112 96 96 96 ** 97 ** 95 – 70 74 61 ** 63 **Latın Amerikası vəKarib dənizi hövzəsi 97 97 107 39 70 70 116 112 96 95 – – 91 – 71 76 – –MŞA/MDB 99 99 132 42 57 56 100 99 95 95 – – 96 – 83 82 – –Ən az inkişaf etmiş ölkələr 76 68 42 6 13 13 106 100 82 78 76 75 56 – 35 29 27 24Dünya 92 87 85 33 48 48 107 105 92 90 82 ** 79 ** 81 – 64 61 49 ** 45 ** Cənubi Sudan Respublikası 2011-ci ilin iyul ayında Sudan Respublikasından ayrıldığına və daha sonra 14 iyul 2011-ci il tarixində Birləşmiş Millətlər Təşkilatına daxil olduğuna görə, ayrı Ölkələr kimi Sudan və CənubiSudan üzrə bütün göstəricilər üçün fərdi məlumat hələ mövcud deyil. Verilən ümumi məlumat bölünməmişdən öncəki Sudan üçün nəzərdə tutulub (Memoranduma baxın).# Regionlar, sub-regionlar və ölkə kateqoriyalarındakı ölkə və bölgələrin tam siyahısı üçün səhifə 98 baxın.GÖSTƏRİCİLƏRİN TƏRİFLƏRİGənclər arasında savadlılıq əmsalı – Müəyyən qrup üzrə ümumi əhalinin faizi şəklində ifadə olunmuş 15-24 yaş arasısavadlı şəxslərin sayı.Mobil telefonlar – Son üç ay ərzində aktiv olan əvvəlcədən ödənilmiş SIM kartların sayı daxil olmaqla ictimai mobil telefonxidmətində aktiv abunəçilərin sayı.İnternet istifadəçiləri – Son 12 ay ərzində müxtəlif qurğulardan (mobil telefonlar daxil olmaqla) internet istifadəçiləridaxil olmaqla internet istifadəçilərinin hesablanmış sayı.İbtidai məktəbəqədərki ümumi qeydiyyat nisbəti – Rəsmi ibtidai məktəbəqədərki yaşda olan uşaqların ümumi sayınınfaizi şəklində ifadə olunmuş ibtidai məktəbəqədər müəssisələrdə qeydiyyata alınmış yaşından asılı olmayaraq uşaqlarınsayı.İbtidai məktəb üzrə ümumi qeydiyyat nisbəti – Rəsmi ibtidai məktəb yaşında olan uşaqların ümumi sayının faizi şəklindəifadə olunmuş ibtidai məktəbdə qeydiyyata alınmış yaşından asılı olmayaraq uşaqların sayı.İbtidai məktəb üzrə xalis qeydiyyat nisbəti – Rəsmi ibtidai məktəb yaşında olan uşaqların ümumi sayına nəzərən faizşəklində ifadə olunmuş rəsmi ibtidai məktəb yaşında olan ibtidai və ya orta məktəbdə qeydiyyatdan keçmiş uşaqlarınsayı. Orta məktəbdə qeydiyyata alınmış ibtidai sinif yaşında olan uşaqlar daxil edildiyinə görə bu göstərici həmçininibtidaiyə uyğunlaşdırılmış xalis qeydiyyat nisbəti də adlandırıla bilər.İbtidai məktəb üzrə xalis davamiyyət nisbəti – Rəsmi ibtidai məktəb yaşında olan uşaqların ümumi sayına nəzərən faizşəklində ifadə olunmuş rəsmi ibtidai məktəb yaşında olan ibtidai və ya orta məktəbdə davamiyyəti olan uşaqların sayı.Orta məktəbdə davamiyyəti olan ibtidai sinif yaşında olan uşaqlar daxil edildiyinə görə bu göstərici həmçinin ibtidaiyəuyğunlaşdırılmış xalis davamiyyət nisbəti də adlandırıla bilər.Sonuncu ibtidai sinfə çatma əmsalı – ibtidai məktəbin birinci sinfinə daxil olan və nəticədə sonuncu sinfə çatacaquşaqların faiz göstəricisi.Orta məktəb üzrə xalis qeydiyyat nisbəti – Rəsmi olaraq orta məktəb yaşında olan uşaqların ümumi sayının faizişəklində ifadə olunmuş orta məktəb üzrə qeydiyyata alınmış rəsmi orta məktəb yaşında olan uşaqların sayı. Orta məktəbüzrə xalis qeydiyyat nisbəti həmin səviyyədə yaşla bağlı məlumlatların bildirilməsi və qeydə alınması ilə bağlı çətinliklərəgörə orta məktəb yaşında olub ali təhsil müəssisələrində qeydiyyatda olan uşaqları aid etmir.İbtidai məktəb üzrə xalis davamiyyət nisbəti – Rəsmi ibtidai məktəb yaşında olan uşaqların ümumi sayına nəzərən faizşəklində ifadə olunmuş rəsmi ibtidai məktəb yaşında olan orta və ya ali məktəbdə davamiyyəti olan uşaqların sayı. Aliməktəbdə davamiyyəti olan orta məktəb yaşında olan uşaqlar daxil edildiyinə görə bu göstərici həmçinin orta məktəbəuyğunlaşdırılmış xalis davamiyyət nisbəti də adlandırıla bilər.İbtidai və orta məktəb təhsilinə dair bütün məlumatlar rəsmi Təhsilin Beynəlxalq Standart Təsnifatlandırmalarına (TBST)istinad edir və buna görə ölkəyə spesifik məktəb sistemi ilə birbaşa uzlaşmaya bilər.ƏSAS STATİSTİK MƏNBƏLƏRGənclər arasında savadlılıq əmsalı – YUNESKO Statistika İnstitutu.Telefon və internet istifadəsi – Beynəlxalq Telekommunikasiyalar Birliyi, Cenevrə.İbtidai məktəbəqədər, ibtidai və orta məktəb qeydiyyatı – YUNESKO Statistika İnstitutu.Hesablamalar Beynəlxalq Təhsil İdarəetməsi İnformasiya Sistemləri (BTİS) ilə BMT əhalirəqəmləri üzrə inzibati məlumat əsasında aparılıb.İbtidai və orta məktəb davamiyyəti – Demoqrafik və Səhiyyə Sorğuları (DSS), ÇoxGöstəricili Klaster Sorğuları (ÇGKS) və digər milli səviyyədə ev təsərrüfatı sorğuları.Sonuncu ibtidai sinfə çatma əmsalı – İnzibati məlumat: YUNESKO Statistika İnstitutu;soruğu məlumatları: DSS və ÇGKS. UNICEF tərəfindən hesablanmış regional və qlobalortalamalar.QEYDLƏR– Məlumat mövcud deyil..x Data refer to years or periods other than those specified in the column heading.Such data are not included in the calculation of regional and global averages, withthe exception of 2005–2006 data from Hindistan. Estimates from data years prior to2000 are not displayed.y Məlumatın standart tərif növündən fərqləndiyini və ya onun ölkənin yalnız birhissəsinə istinad etdiyini göstərir. Əgər bu cür məlumat növü qeyd olunmuş istinaddövrünə düşürsə, o zaman bu regional və qlobal miqyaslı hesablamalara daxil edilmir.z Bu məlumat Çin Təhsil Nazirliyi tərəfindən təmin edilib. UNESCO-nun Statistikaİnstitutunun (Sİ) verilənlərin yığımı bazası (məlumat bazası) hal-hazırda Çin üzrəxalis qeydiyyat əmsallarına sahib deyil.* Sütun başlığında qeyd olunmuş dövr ərzində məlumatın mövcud olduğu ən son iligöstərir.** Çinin istisna edildiyini göstərir.STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 119

CƏDVƏL 6. DEMOQRAFİK GÖSTƏRİCİLƏRÖlkələr vəƏhali (minlər şəklində)2011İllik əhaliartımı əmsalı (%) Ümumi ölüm əmsalı Ümumi doğum əmsalı Gözlənilən ömür uzunluğu(fertillik)bölgələrümumi 18 yaşadək 5 yaşadək 1990-2011 2011-2030 1970 1990 2011 1970 1990 2011 1970 1990 2011 əmsalı 2011 1990-2011 2011-2030 Əfqanıstan 32,358 17,219 5,686 4.3 2.6 29 22 16 52 52 43 35 42 49 6.2 24 5.6 4.1Albaniya 3,216 877 203 -0.1 0.1 8 6 6 33 25 13 67 72 77 1.5 53 1.7 1.5Əlcəzair 35,980 11,641 3,464 1.7 1.0 16 6 5 49 32 20 53 67 73 2.2 73 3.3 1.7Andorra 86 16 4 2.3 1.4 – – – – – – – – – – 87 1.9 1.0Anqola 19,618 10,399 3,393 3.1 2.4 27 23 14 52 53 41 37 41 51 5.3 59 5.3 3.3Antiqua və Barbuda 90 28 8 1.7 0.8 – – – – – – – – – – 30 0.9 1.5Argentina 40,765 12,105 3,423 1.1 0.7 9 8 8 23 22 17 66 72 76 2.2 93 1.4 0.8Ermənistan 3,100 763 225 -0.6 0.0 5 8 9 23 21 15 70 68 74 1.7 64 -0.9 0.3Avstraliya 22,606 5,190 1,504 1.3 1.1 9 7 7 20 15 14 71 77 82 2.0 89 1.5 1.2Avstriya 8,413 1,512 381 0.4 0.1 13 11 9 15 11 9 70 75 81 1.4 68 0.6 0.5Azərbaycan 9,306 2,430 846 1.2 0.8 7 7 7 29 27 20 65 65 71 2.2 54 1.2 1.4Baham adaları 347 95 27 1.4 0.9 6 6 5 26 24 15 66 69 76 1.9 84 1.7 1.1Bəhreyn 1,324 311 102 4.7 1.2 7 3 3 38 29 19 64 72 75 2.5 89 4.7 1.3Banqladeş 150,494 55,515 14,421 1.7 1.0 23 10 6 47 36 20 42 59 69 2.2 28 3.4 2.7Barbados 274 59 15 0.3 0.1 9 8 9 22 16 11 69 75 77 1.6 44 1.7 1.1Belarus 9,559 1,766 527 -0.3 -0.4 7 11 14 16 14 11 71 71 70 1.5 75 0.3 0.0Belçika 10,754 2,182 619 0.4 0.2 12 11 10 15 12 11 71 76 80 1.8 97 0.4 0.3Beliz 318 131 37 2.4 1.7 8 5 4 42 37 24 66 72 76 2.7 45 2.2 1.8Benin 9,100 4,568 1,546 3.1 2.5 26 17 12 48 47 39 40 49 56 5.2 45 4.3 3.7Butan 738 258 70 1.3 1.0 23 14 7 47 38 20 41 53 67 2.3 36 5.0 2.6Boliviya (Çoxmillətli Dövləti) 10,088 4,254 1,230 2.0 1.5 20 11 7 46 36 26 46 59 67 3.3 67 2.9 2.0Bosniya və Herseqovina 3,752 686 167 -0.7 -0.4 7 9 10 23 15 8 66 67 76 1.1 48 0.3 0.6Botsvana 2,031 788 229 1.8 0.8 13 7 13 46 35 23 55 64 53 2.7 62 3.7 1.5Braziliya 196,655 59,010 14,662 1.3 0.6 10 7 6 35 24 15 59 66 73 1.8 85 1.9 0.8Bruney Darüssəlam Dövləti 406 124 37 2.3 1.3 7 4 3 36 29 19 67 73 78 2.0 76 3.0 1.7Bolqarıstan 7,446 1,249 378 -0.8 -0.8 9 12 15 16 12 10 71 71 73 1.5 73 -0.3 -0.2Burkina Faso 16,968 8,824 3,047 2.9 2.8 23 17 12 48 47 43 41 49 55 5.8 27 6.0 5.2Burundi 8,575 3,813 1,221 2.0 1.5 20 19 14 44 46 34 44 46 50 4.2 11 4.7 4.0Kamboca 14,305 5,480 1,505 1.9 1.0 20 12 8 42 44 22 44 56 63 2.5 20 3.1 2.4Kamerun 20,030 9,420 3,102 2.4 1.9 19 14 14 45 42 36 46 53 52 4.4 52 3.7 2.8Kanada 34,350 6,926 1,936 1.0 0.8 7 7 8 17 14 11 73 77 81 1.7 81 1.3 0.9Keyptaun 501 190 50 1.7 0.8 15 9 5 41 39 20 53 65 74 2.3 63 3.4 1.7Mərkəzi Afrika Resp. 4,487 2,098 658 2.0 1.8 23 17 16 43 41 35 42 49 48 4.5 39 2.3 2.8Çad 11,525 5,992 2,047 3.1 2.5 22 17 16 46 47 44 44 51 50 5.9 22 3.3 3.5Çili 17,270 4,615 1,222 1.3 0.6 10 6 6 29 23 14 62 74 79 1.8 89 1.6 0.8Çin 1,347,565 317,892 82,205 0.8 0.2 9 7 7 36 21 12 63 69 73 1.6 51 3.9 1.8Kolumbiya 46,927 15,951 4,509 1.6 1.0 9 6 5 38 27 19 61 68 74 2.3 75 2.1 1.3Komor Adaları 754 366 124 2.6 2.3 18 11 9 47 37 37 48 56 61 4.9 28 2.6 3.0Konqo 4,140 1,940 637 2.6 2.1 14 12 11 43 38 35 53 56 57 4.5 64 3.4 2.7Kuk Adaları 20 8 2 0.7 0.4 – – – – – – – – – – 74 1.9 0.8Kosta-Rika 4,727 1,405 359 2.1 1.0 7 4 4 33 27 16 67 76 79 1.8 65 3.2 1.6Fil Dişi Sahili 20,153 9,539 2,992 2.3 2.1 21 13 12 52 41 34 44 53 55 4.3 51 3.5 3.2Xorvatiya 4,396 806 215 -0.1 -0.3 10 11 12 15 12 10 69 72 77 1.5 58 0.2 0.3Kuba 11,254 2,343 543 0.3 -0.1 7 7 7 29 17 10 70 74 79 1.5 75 0.4 0.0Kipr 1,117 244 65 1.8 0.8 7 7 7 19 19 12 73 77 80 1.5 70 2.0 1.1Çex Respublikası 10,534 1,836 567 0.1 0.1 12 12 10 16 12 11 70 72 78 1.5 73 0.0 0.2Koreya XalqDemokratik Respublikası 24,451 6,757 1,706 0.9 0.4 7 5 10 35 21 14 62 71 69 2.0 60 1.1 0.7Konqo DemokratikRespublikası 67,758 35,852 12,037 3.0 2.4 21 19 16 48 50 43 44 47 48 5.7 34 4.0 3.8Danimarka 5,573 1,212 327 0.4 0.3 10 12 10 15 12 11 73 75 79 1.9 87 0.5 0.4Cibuti 906 382 115 2.3 1.8 20 14 10 49 42 29 43 51 58 3.7 77 2.4 1.9Dominika Birliyi 68 21 6 -0.2 0.1 – – – – – – – – – – 67 -0.3 0.4Dominikan Respublikası 10,056 3,672 1,051 1.6 1.0 11 6 6 42 30 21 58 68 73 2.5 70 2.7 1.5Ekvador 14,666 5,234 1,469 1.7 1.0 12 6 5 42 29 20 58 69 76 2.4 67 2.7 1.7Misir 82,537 30,537 9,092 1.8 1.3 16 9 5 41 32 23 50 62 73 2.7 43 1.8 2.0El Salvador 6,227 2,394 631 0.7 0.7 13 8 7 43 32 20 57 66 72 2.2 65 2.0 1.3Ekvatorial Qvineya 720 327 111 3.1 2.2 25 20 14 39 47 36 40 47 51 5.1 39 3.7 3.0Eritreya 5,415 2,588 879 2.6 2.3 21 16 8 47 41 36 43 48 62 4.4 21 4.0 4.4Estoniya 1,341 250 80 -0.7 -0.2 11 13 13 15 14 12 71 69 75 1.7 69 -0.9 0.0Efiopiya 84,734 40,698 11,915 2.7 1.8 21 18 9 47 48 31 43 47 59 4.0 17 4.1 3.6Fici 868 300 91 0.8 0.5 8 6 7 34 29 21 60 66 69 2.6 52 1.9 1.2Finlandiya 5,385 1,084 303 0.4 0.2 10 10 10 14 13 11 70 75 80 1.9 84 0.6 0.4Fransa 63,126 13,837 3,985 0.5 0.4 11 9 9 17 13 13 72 77 82 2.0 86 1.2 0.8Qabon 1,534 642 188 2.4 1.8 20 11 9 34 38 27 47 61 63 3.2 86 3.4 2.0ÜmuminəsilartırmaUrbanizasiyaetmişəhali (%)Şəhər əhalisinin illikorta artım əmsalı (%)120THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 6DEMOQRAFİK GÖSTƏRİCİLƏRÖlkələr vəƏhali (minlər şəklində)2011İllik əhaliartımı əmsalı (%) Ümumi ölüm əmsalı Ümumi doğum əmsalı Gözlənilən ömür uzunluğu(fertillik)bölgələrümumi 18 yaşadək 5 yaşadək 1990-2011 2011-2030 1970 1990 2011 1970 1990 2011 1970 1990 2011 əmsalı 2011 1990-2011 2011-2030 Qambiya 1,776 897 292 2.9 2.4 26 13 9 51 47 38 38 53 58 4.8 57 4.8 3.2Gürcüstan 4,329 892 258 -1.1 -0.7 9 9 11 19 17 12 67 71 74 1.5 53 -1.3 -0.3Almaniya 82,163 13,437 3,504 0.2 -0.2 12 11 11 14 11 9 71 75 80 1.4 74 0.2 0.1Qana 24,966 11,174 3,591 2.5 2.0 17 11 8 47 39 31 49 57 64 4.1 52 4.2 3.0Yunanıstan 11,390 2,001 600 0.5 0.1 8 9 10 17 10 10 72 77 80 1.5 61 0.7 0.6Qrenada 105 35 10 0.4 0.1 9 8 6 28 28 19 64 69 76 2.2 39 1.2 1.0Qvatemala 14,757 7,072 2,192 2.4 2.3 15 9 5 44 39 32 52 62 71 3.9 50 3.3 3.2Qvineya 10,222 5,045 1,691 2.7 2.3 30 21 13 49 46 38 34 44 54 5.2 35 3.8 3.7Qvineya-Bisau 1,547 739 244 2.0 2.0 26 22 16 46 46 38 37 43 48 5.0 44 4.1 3.2Qayana 756 297 60 0.2 0.3 12 10 6 37 25 18 56 61 70 2.2 28 0.0 1.0Haiti 10,124 4,271 1,245 1.7 1.1 18 13 9 39 37 26 47 55 62 3.3 53 4.7 2.6Holy See 0 0 0 -2.5 -0.1 – – – – – – – – – – 100 -2.5 -0.1Honduras 7,755 3,338 975 2.2 1.7 15 7 5 47 38 26 52 66 73 3.1 52 3.4 2.6Macarıstan 9,966 1,800 493 -0.2 -0.2 11 14 13 15 12 10 69 69 74 1.4 69 0.1 0.4İslandiya 324 81 24 1.1 1.0 7 7 6 21 17 15 74 78 82 2.1 94 1.3 1.1Hindistan 1,241,492 448,336 128,542 1.7 1.1 16 11 8 38 31 22 49 58 65 2.6 31 2.6 2.3İndoneziya 242,326 77,471 21,210 1.3 0.8 15 8 7 40 26 18 52 62 69 2.1 51 3.7 1.9İran (İslam Respublikası) 74,799 20,819 6,269 1.5 0.6 16 8 5 42 34 17 51 62 73 1.6 69 2.4 0.9İraq 32,665 16,146 5,294 3.0 2.8 12 7 6 45 38 35 58 67 69 4.6 66 2.8 2.9İrlandiya 4,526 1,137 370 1.2 0.9 11 9 6 22 14 16 71 75 81 2.1 62 1.6 1.4İsrail 7,562 2,417 754 2.5 1.4 7 6 5 26 22 21 72 76 82 2.9 92 2.6 1.4İtaliya 60,789 10,308 2,910 0.3 0.0 10 10 10 17 10 9 71 77 82 1.4 68 0.4 0.4Yamayka 2,751 956 254 0.7 0.2 8 7 7 36 26 18 68 71 73 2.3 52 1.0 0.6Yaponiya 126,497 20,375 5,418 0.2 -0.3 7 7 9 19 10 8 72 79 83 1.4 91 1.0 0.0İordaniya 6,330 2,747 817 2.9 1.5 11 5 4 51 36 25 61 70 73 3.0 83 3.6 1.7Qazaxıstan 16,207 4,800 1,726 -0.1 0.8 9 9 10 26 23 21 62 67 67 2.5 54 -0.3 1.0Keniya 41,610 20,317 6,805 2.7 2.4 15 10 10 51 42 37 52 59 57 4.7 24 4.4 4.1Kiribati 101 36 10 1.6 1.4 – – – – – – – – – – 44 2.7 2.0Küveyt 2,818 863 282 1.4 1.9 6 3 3 49 21 18 67 72 75 2.3 98 1.4 1.9Qırğızıstan 5,393 1,957 624 1.0 1.1 11 8 7 31 31 24 60 66 68 2.7 35 0.7 1.8Laos XalqDemokratik Respublikası 6,288 2,581 682 1.9 1.1 18 13 6 42 42 22 46 54 67 2.7 34 5.7 3.3Latviya 2,243 382 117 -0.8 -0.4 11 13 14 14 14 11 70 69 73 1.5 68 -0.9 -0.2Livan 4,259 1,271 328 1.8 0.5 9 7 7 33 26 15 65 69 73 1.8 87 2.0 0.6Lesoto 2,194 970 276 1.4 0.8 17 10 15 43 36 28 49 59 48 3.1 28 4.6 2.9Liberiya 4,129 2,057 700 3.2 2.4 23 21 11 49 46 39 41 42 57 5.2 48 2.2 3.2Liviya 6,423 2,293 717 1.9 1.0 16 4 4 49 26 23 52 68 75 2.5 78 2.0 1.3Lixtenşteyn 36 7 2 1.1 0.7 – – – – – – – – – – 14 0.3 1.1Litva 3,307 616 173 -0.5 -0.4 9 11 14 17 15 11 71 71 72 1.5 67 -0.6 -0.1Lüksemburq 516 110 29 1.4 1.1 12 10 8 13 13 12 70 75 80 1.7 85 1.7 1.3Madaqaskar 21,315 10,570 3,378 3.0 2.7 21 16 6 48 45 35 44 51 67 4.6 33 4.6 4.3Malavi 15,381 8,116 2,829 2.4 3.2 24 18 12 52 48 44 41 47 54 6.0 16 3.8 4.7Malayziya 28,859 10,244 2,796 2.2 1.3 7 5 5 33 28 20 64 70 74 2.6 73 4.0 1.9Maldiv Adaları 320 104 26 1.8 0.9 21 9 4 50 41 17 44 61 77 1.7 41 4.0 2.6Mali 15,840 8,525 2,995 2.9 2.8 30 21 14 49 49 46 34 44 51 6.2 35 4.8 4.3Malta 418 77 20 0.6 0.2 9 8 8 16 16 9 70 75 80 1.3 95 0.8 0.3Marşal Adaları 55 20 5 0.7 1.1 – – – – – – – – – – 72 1.2 1.5Mavritaniya 3,542 1,635 522 2.7 2.0 18 11 9 47 41 33 47 56 59 4.5 41 2.9 3.0Mavriki 1,307 344 81 1.0 0.3 7 6 7 29 22 13 63 69 73 1.6 42 0.8 0.8Meksika 114,793 39,440 10,943 1.5 0.9 10 5 5 43 28 19 61 71 77 2.3 78 1.9 1.2Mikroneziya(Federativ Ştatları) 112 48 13 0.7 0.8 9 7 6 41 34 24 62 66 69 3.4 23 0.1 1.6Monako 35 7 2 0.7 0.0 – – – – – – – – – – 100 0.7 0.0Monqolustan 2,800 934 317 1.2 1.2 15 10 6 44 32 23 56 61 68 2.5 69 2.0 2.0Monteneqro 632 145 39 0.2 0.0 3 5 10 10 11 12 69 76 75 1.6 63 1.5 0.4Mərakeş 32,273 10,790 3,048 1.3 0.8 17 8 6 47 30 19 52 64 72 2.2 57 2.0 1.4Mozambik 23,930 12,086 3,877 2.7 2.1 25 21 14 48 43 37 39 43 50 4.8 31 4.6 3.3Myanma 48,337 14,832 3,981 1.0 0.6 16 11 8 40 27 17 50 57 65 2.0 33 2.3 2.2Namibiya 2,324 994 288 2.4 1.4 15 9 8 43 38 26 53 61 62 3.2 38 3.9 2.8Nauru 10 4 1 0.6 0.4 – – – – – – – – – – 100 0.6 0.4Nepal 30,486 12,883 3,453 2.2 1.4 21 13 6 44 39 24 43 54 69 2.7 17 5.3 3.4Niderland 16,665 3,526 907 0.5 0.2 8 9 8 17 13 11 74 77 81 1.8 83 1.4 0.5Yeni Zelandiya 4,415 1,091 320 1.2 0.9 9 8 7 22 17 15 71 75 81 2.2 86 1.3 1.0Nikaraqua 5,870 2,390 684 1.7 1.1 14 7 5 46 37 23 54 64 74 2.6 58 2.1 1.7Niger 16,069 8,922 3,196 3.4 3.4 26 24 13 56 56 48 38 41 55 7.0 18 4.2 5.3Nigeriya 162,471 79,931 27,195 2.4 2.4 22 19 14 46 44 40 42 46 52 5.5 50 4.1 3.5ÜmuminəsilartırmaUrbanizasiyaetmişəhali (%)Şəhər əhalisinin illikorta artım əmsalı (%)STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 121

CƏDVƏL 6DEMOQRAFİK GÖSTƏRİCİLƏRÖlkələr vəƏhali (minlər şəklində)2011İllik əhaliartımı əmsalı (%) Ümumi ölüm əmsalı Ümumi doğum əmsalı Gözlənilən ömür uzunluğu(fertillik)bölgələrümumi 18 yaşadək 5 yaşadək 1990-2011 2011-2030 1970 1990 2011 1970 1990 2011 1970 1990 2011 əmsalı 2011 1990-2011 2011-2030 Niue 1 1 0 -2.3 -1.5 – – – – – – – – – – 38 -1.4 -0.5Norveç 4,925 1,117 309 0.7 0.7 10 11 8 17 14 12 74 77 81 1.9 79 1.2 0.9Oman 2,846 910 290 2.0 1.2 16 5 4 49 38 18 51 71 73 2.2 73 2.5 1.6Pakistan 176,745 73,756 22,064 2.2 1.5 15 10 7 43 40 27 53 61 65 3.3 36 3.0 2.6Palau 21 7 2 1.5 1.0 – – – – – – – – – – 84 2.4 1.4Panama 3,571 1,213 345 1.9 1.2 8 5 5 37 26 20 65 72 76 2.5 75 3.5 1.7Papua-Yeni Qvineya 7,014 3,168 975 2.5 2.0 17 10 7 44 35 30 46 56 63 3.9 12 1.6 3.6Paraqvay 6,568 2,587 744 2.1 1.5 7 6 5 37 33 24 65 68 72 2.9 62 3.2 2.1Peru 29,400 10,421 2,902 1.4 1.0 14 7 5 42 30 20 53 66 74 2.5 77 2.0 1.3Filippin 94,852 39,205 11,161 2.1 1.5 9 7 6 39 33 25 61 65 69 3.1 49 2.1 2.3Polşa 38,299 7,023 2,008 0.0 -0.1 8 10 10 17 15 11 70 71 76 1.4 61 0.0 0.1Portuqaliya 10,690 1,930 501 0.4 -0.2 11 10 10 21 11 9 67 74 79 1.3 61 1.5 0.5Qatar 1,870 302 97 6.5 1.2 6 2 2 36 24 12 66 74 78 2.2 99 6.8 1.3Koreya Respublikası 48,391 9,842 2,488 0.6 0.2 9 6 6 32 16 10 61 72 81 1.4 83 1.1 0.4Moldova Respublikası 3,545 740 223 -1.0 -0.6 10 10 13 18 19 12 65 68 69 1.5 48 -0.9 0.6Rumıniya 21,436 3,928 1,093 -0.4 -0.3 9 11 12 21 14 10 68 69 74 1.4 53 -0.4 0.0Rusiya Federasiyası 142,836 26,115 8,264 -0.2 -0.2 9 12 14 14 14 12 69 68 69 1.5 74 -0.1 0.0Ruanda 10,943 5,352 1,909 2.1 2.5 20 32 12 51 45 41 44 33 55 5.3 19 8.1 4.3Sent-Kits və Nevis 53 17 5 1.3 0.9 – – – – – – – – – – 32 0.9 1.7Sent-Lüsiya 176 55 15 1.2 0.7 9 6 6 39 28 17 64 71 75 2.0 18 -1.3 -1.4Sent-Vinsentvə Qrenadina 109 35 9 0.1 0.1 11 7 7 40 25 17 61 69 72 2.0 49 0.9 0.8Samoa 184 81 22 0.6 0.5 10 7 5 39 32 24 55 65 72 3.8 20 0.3 0.3San-Marino 32 6 2 1.3 0.3 – – – – – – – – – – 94 1.5 0.4San-Tome və Prinsipi 169 79 24 1.8 1.7 13 10 8 41 38 31 55 61 65 3.6 63 3.5 2.5Səudiyyə Ərəbistanı 28,083 9,923 3,186 2.6 1.7 15 5 4 47 36 22 52 69 74 2.7 82 3.0 1.9Seneqal 12,768 6,425 2,125 2.7 2.4 24 13 9 51 44 37 41 53 59 4.7 43 3.1 3.3Serbiya 9,854 2,089 551 0.1 -0.2 9 10 12 18 15 11 68 72 75 1.6 56 0.7 0.4Seyşel adaları 87 43 14 1.0 0.3 – – – – – – – – – – 54 1.4 1.0Syerra-Leona 5,997 2,965 984 2.0 1.9 29 25 15 47 44 38 35 39 48 4.9 39 2.8 2.9Sinqapur 5,188 1,104 238 2.6 0.7 5 5 5 23 19 9 68 76 81 1.3 100 2.6 0.7Slovakiya 5,472 1,024 281 0.2 0.1 9 10 10 18 15 11 70 71 75 1.3 55 0.0 0.3Sloveniya 2,035 344 102 0.3 0.1 10 10 10 17 11 10 69 73 79 1.5 50 0.2 0.4Solomon Adaları 552 254 81 2.8 2.2 13 11 6 45 40 31 54 57 68 4.2 20 4.7 4.0Somali 9,557 4,896 1,701 1.8 2.8 24 20 15 51 45 43 40 45 51 6.3 38 2.9 4.1Cənubi Afrika 50,460 18,045 4,989 1.5 0.4 14 8 15 38 29 21 53 62 53 2.4 62 2.3 1.1Cənubi Sudan 10,314 – – 2.6 2.3 – – – – – – – – – – 18 4.0 3.9İspaniya 46,455 8,306 2,546 0.8 0.4 9 9 9 20 10 11 72 77 81 1.5 77 1.0 0.6Şri Lanka 21,045 6,183 1,886 0.9 0.5 9 7 7 31 20 18 63 70 75 2.3 15 0.3 2.0Fələstin Dövləti 4,152 2,051 635 3.3 2.6 13 5 4 50 45 33 56 68 73 4.4 74 3.7 2.9Sudan 34,318 – – 2.5 2.1 – – – – – – – – – – 33 3.2 2.9Surinam 529 176 47 1.3 0.7 9 7 7 37 23 18 63 67 71 2.3 70 2.0 1.1Svazilend 1,203 548 158 1.6 1.0 18 10 14 49 43 29 48 59 49 3.3 21 1.2 1.5İsveç 9,441 1,916 562 0.5 0.5 10 11 10 14 14 12 74 78 81 1.9 85 0.6 0.7İsveçrə 7,702 1,435 382 0.7 0.3 9 9 8 16 12 10 73 78 82 1.5 74 0.7 0.5Suriya Ərəb Respublikası 20,766 8,923 2,446 2.5 1.5 11 5 4 47 36 22 60 71 76 2.9 56 3.1 2.2Tacikistan 6,977 3,052 883 1.3 1.3 10 8 6 40 39 28 60 63 68 3.2 27 0.5 2.1Tailand 69,519 17,111 4,270 0.9 0.3 10 5 7 38 19 12 60 73 74 1.6 34 1.6 1.6Keçmiş YuqoslaviyaMakedoniya Respublikası 2,064 445 112 0.4 -0.1 8 8 9 24 17 11 66 71 75 1.4 59 0.5 0.4Timor-Leste 1,154 616 201 2.1 2.9 23 18 8 42 43 38 40 46 62 6.1 28 3.6 4.1Toqo 6,155 2,831 870 2.5 1.8 20 14 11 49 42 32 45 53 57 4.0 38 3.8 3.0Tonqa 105 46 14 0.4 0.8 7 6 6 36 31 27 65 70 72 3.9 23 0.6 1.5Trinidad və Tobaqo 1,346 334 96 0.5 0.0 7 7 8 27 21 15 65 69 70 1.6 14 2.7 1.7Tunis 10,594 3,001 885 1.2 0.7 14 6 6 39 27 17 54 69 75 2.0 66 1.9 1.1Türkiyə 73,640 23,107 6,489 1.5 0.9 16 8 5 39 26 18 50 63 74 2.1 72 2.4 1.6Türkmənistan 5,105 1,785 499 1.6 1.0 11 8 8 37 35 21 58 63 65 2.4 49 1.9 1.8Tuvalu 10 4 1 0.4 0.6 – – – – – – – – – – 51 1.5 1.3Uqanda 34,509 19,042 6,638 3.2 2.9 16 17 12 49 50 45 50 47 54 6.1 16 4.8 5.3Ukrayna 45,190 7,977 2,465 -0.6 -0.6 9 13 16 15 13 11 71 70 68 1.5 69 -0.5 -0.2Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 7,891 1,590 451 7.0 1.5 7 3 1 37 26 13 62 72 77 1.7 84 7.3 1.7Böyük Britaniya 62,417 13,153 3,858 0.4 0.6 12 11 9 15 14 12 72 76 80 1.9 80 0.5 0.8Birləşmiş TanzaniyaRespublikası 46,218 23,690 8,267 2.8 3.0 18 15 10 48 44 41 47 51 58 5.5 27 4.5 4.7Amerika Birləşmiş Ştatları 313,085 75,491 21,629 1.0 0.8 9 9 8 16 16 14 71 75 79 2.1 82 1.4 1.0Uruqvay 3,380 912 245 0.4 0.3 10 10 9 21 18 15 69 73 77 2.1 93 0.6 0.4ÜmuminəsilartırmaUrbanizasiyaetmişəhali (%)Şəhər əhalisinin illikorta artım əmsalı (%)122THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 6DEMOQRAFİK GÖSTƏRİCİLƏRÖlkələr vəƏhali (minlər şəklində)2011İllik əhaliartımı əmsalı (%) Ümumi ölüm əmsalı Ümumi doğum əmsalı Gözlənilən ömür uzunluğu(fertillik)bölgələrümumi 18 yaşadək 5 yaşadək 1990-2011 2011-2030 1970 1990 2011 1970 1990 2011 1970 1990 2011 əmsalı 2011 1990-2011 2011-2030 Özbəkistan 27,760 9,849 2,802 1.4 1.0 10 7 7 36 35 21 63 67 68 2.3 36 0.9 1.7Vanuatu 246 109 34 2.5 2.2 14 8 5 42 36 29 52 63 71 3.8 25 3.8 3.4Venesuela(Bolivar Respublikası) 29,437 10,215 2,935 1.9 1.2 7 5 5 37 29 20 64 71 74 2.4 94 2.4 1.3Vyetnam 88,792 25,532 7,202 1.3 0.7 18 8 5 41 30 16 48 66 75 1.8 31 3.4 2.5Yəmən 24,800 12,697 4,179 3.5 2.7 24 12 6 51 52 38 40 56 65 5.1 32 5.5 4.3Zambiya 13,475 7,169 2,509 2.6 3.1 17 17 15 49 44 46 49 47 49 6.3 39 2.5 4.3Zimbabve 12,754 5,841 1,706 0.9 1.7 13 9 13 48 37 29 55 61 51 3.2 39 2.3 3.0MEMORANDUMSudan vəCənubi Sudan – 20,660 6,472 – – 19 14 9 46 41 32 45 53 61 4.3 – – –ÜmuminəsilartırmaUrbanizasiyaetmişəhali (%)Şəhər əhalisinin illikorta artım əmsalı (%)GÖSTƏRİCİLƏRİN İCMALI #Sub-Saxara Afrikası 876,497 428,333 140,617 2.5 2.3 20 16 12 47 44 37 44 50 55 4.9 37 3.8 3.4Şərqi vəCənubi Afrika 418,709 196,675 63,188 2.5 2.2 19 15 12 47 43 35 47 51 56 4.5 30 3.6 3.4Qərbi və Mərkəzi Afrika 422,564 210,616 70,843 2.6 2.4 22 18 13 47 45 39 42 48 53 5.3 43 3.9 3.5Orta Şərq vəŞimali Afrika 415,633 157,845 48,169 2.1 1.5 16 8 5 44 34 24 52 63 71 2.8 60 2.7 1.9Cənubi Asiya 1,653,679 614,255 176,150 1.8 1.1 17 11 8 40 33 23 49 59 66 2.7 31 2.8 2.4Şərqi Asiya vəSakit Okean hövzəsi 2,032,532 533,810 141,248 1.0 0.4 10 7 7 36 23 14 61 68 73 1.8 50 3.4 1.8Latın Amerikası vəKarib dənizi hövzəsi 591,212 195,081 52,898 1.4 0.9 10 7 6 36 27 18 60 68 74 2.2 79 2.0 1.1MŞA/MDB 405,743 95,460 28,590 0.2 0.1 10 11 11 20 18 14 66 68 70 1.8 65 0.3 0.6Ən az inkişaf etmiş ölkələr 851,103 395,405 124,162 2.4 2.1 22 15 10 47 43 33 43 51 59 4.2 29 3.9 3.6Dünya 6,934,761 2,207,145 638,681 1.3 0.9 12 9 8 33 26 19 59 65 69 2.4 52 2.2 1.7 Cənubi Sudan Respublikası 2011-ci ilin iyul ayında Sudan Respublikasından ayrıldığına və daha sonra 14 iyul 2011-ci il tarixində Birləşmiş Millətlər Təşkilatına daxil olduğuna görə,ayrı Ölkələr kimi Sudan və Cənubi Sudan üzrə bütün göstəricilər üçün fərdi məlumat hələ mövcud deyil. Verilən ümumi məlumat bölünməmişdən öncəki Sudan üçün nəzərdə tutulub(Memoranduma baxın).# Regionlar, sub-regionlar və ölkə kateqoriyalarındakı ölkə və bölgələrin tam siyahısı üçün səhifə 98 baxın.GÖSTƏRİCİLƏRİN TƏRİFLƏRİÜmumi ölüm səviyyəsi – Hər 1,000 nəfərə nəzərən ölümlərin illik sayı.Ümumi doğum səviyyəsi – Hər 1,000 nəfərə doğumların illik sayı.Gözlənilən ömür müddəti – Doğum zamanı müxtəlif yaş qruplarından olan çoxluqəhali üçün ölüm risklərinə məruz qaldıqları halda yeni doğulmuş uşaqların ömürillərinin sayı.Ümumi nəsilartırma səviyyəsi – Əgər qadın uşaq doğma illərinin sonuna qədəryaşayarsa, hər qadının doğa biləcəyi və yayılmış yaşa məxsus nəsilartırmasəviyyəsinə uyğun şəkildə hər bir yaşda doğduğu uşaqların sayı.Urbanizasiya olmuş əhali – Ən son əhali siyahıya alınmasında istifadə olunanmilli tərifə uyğun olaraq müəyyən olunmuş urban ərazilərdə yaşayan əhalinin faizgöstəricisi.ƏSAS STATİSTİK MƏNBƏLƏRƏhali – BMT Əhali Bölməsi. Artım səviyyələri BMT Əhali Bölməsindən məlumatlar əsasındaUNICEF tərəfindən hesablanmışdır.Ümumi ölüm və doğum səviyyələri – BMT Əhali Bölməsi.Gözlənilən ömür müddəti – BMT Əhali Bölməsi.Ümumi nəsilartırma səviyyəsi – BMT Əhali Bölməsi.QEYDLƏR– Məlumat mövcud deyil..Fertillik üzrə orta variant proqnozlarına əsaslanır.STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 123

CƏDVƏL 7. İQTİSADİ GÖSTƏRİCİLƏRÖlkələr vəbölgələrGünə US$1.25Milyonlarolan beynəlxalqşəklində RİYAdambaşına ÜDM-ninGöstərilənlər üçün ÜDM-ninMal və2011-ci il üzrə adambaşına orta illik artım əmsalı Orta illikyoxsulluq(Rəsmi İnkişafahəddindən % kimi ayrılmış dövlət xərcləriÜMG alıcısının ximdətlərinYardım)Ev təsərrüfatı gəlir payıdüşən ÜMG(%) inflyasiyaaşağıda yaşayan (2007–2010*):daxilolmaları% kimi RİY ixracının % kimi (%, 2005–2011*)AQP (alıcılıq qabiliyyətiəmsalı (%) əhali (%)US$ daxil-olmaları borc xidmətiUS$pariteti) US$ 1970–1990 1990–2011 1990–2011 2006–2011* səhiyyə təhsil hərbi 2010 2010 2010 ən kasıb 40% ən varlı 20%Əfqanıstan 410 x 910 x, e – – – – 2 – 2 6,374 – – 23 37Albaniya 3,980 8,900 -0.7 x 5.3 13 1 3 – 2 338 3 9 20 43Əlcəzair 4,470 8,370 e 1.6 1.5 12 – 5 4 3 199 0 1 – –Andorra 41,750 x – -1.4 2.5 x 3 x – 5 4 – – – – – –Anqola 4,060 5,290 – 4.1 205 54 x – 3 5 239 0 4 8 x 62 xAntiqua və Barbuda 12,060 15,670 e 7.8 x 0.6 4 – 4 2 – 19 2 – – –Argentina 9,740 17,250 -0.8 2.3 8 1 6 6 1 155 0 16 14 49Ermənistan 3,360 6,140 – 6.1 47 1 2 4 4 340 4 31 22 40Avstraliya 46,200 x 36,910 x 1.6 2.2 3 – 6 5 2 – – – – –Avstriya 48,300 41,970 2.5 1.8 1 – 8 5 1 – – – 22 x 38 xAzərbaycan 5,290 9,020 – 5.9 50 0 1 3 3 156 0 1 20 42Baham adaları 21,970 x 29,850 x, e 1.9 0.7 4 – 3 – – – – – – –Bəhreyn 15,920 x 21,240 x -1.0 x 1.3 x 3 x – 3 3 3 – – – – –Banqladeş 770 1,940 0.6 3.6 4 43 1 2 1 1,417 1 3 21 41Barbados 12,660 x 18,850 x, e 1.7 1.1 x 3 x – 4 7 – 16 – – – –Belarus 5,830 14,560 – 4.7 113 0 4 5 1 137 0 4 23 36Belçika 46,160 39,300 2.2 1.6 2 – 7 6 1 – – – 21 x 41 xBeliz 3,690 6,070 e 2.9 1.8 1 – 4 6 1 25 2 11 – –Benin 780 1,630 0.5 1.3 5 47 x 2 5 1 691 10 – 18 x 46 xButan 2,070 5,480 – 5.3 7 10 5 5 – 131 9 – 17 45Boliviya (Çoxmillətli Dövləti) 2,040 4,920 -1.1 1.6 7 16 3 – 2 676 4 8 9 59Bosniya və Herseqovina 4,780 9,200 – 8.3 x 5 x 0 7 – 1 492 3 16 18 43Botsvana 7,480 14,560 8.1 3.4 9 – 8 8 3 157 1 1 – –Braziliya 10,720 11,500 2.3 1.6 49 6 4 6 2 664 0 19 10 59Bruney Darüssəlam Dövləti 31,800 x 49,790 x -2.2 x -0.4 x 5 x – – 2 3 – – – – –Bolqarıstan 6,550 13,980 3.4 x 3.3 37 0 4 4 2 – – 14 22 37Burkina Faso 570 1,310 1.3 2.8 3 45 4 5 1 1,065 12 – 17 47Burundi 250 610 1.2 -1.4 14 81 5 7 3 632 40 1 21 43Kamboca 830 2,260 – 6.5 x 4 x 23 2 2 1 737 7 1 19 46Kamerun 1,210 2,360 3.4 0.8 4 10 2 4 2 538 2 4 17 46Kanada 45,560 39,830 2.0 1.8 2 – 7 5 1 – – – 20 x 40 xKeyptaun 3,540 4,000 – 5.0 2 21 x 3 6 1 329 21 4 12 x 56 xMərkəzi Afrika Resp. 470 810 -1.3 -0.5 3 63 2 1 2 264 13 – 10 61Çad 690 1,370 -0.9 3.1 6 62 x 4 3 6 490 7 – 17 x 47 xÇili 12,280 16,160 1.5 3.4 6 1 4 5 3 198 0 15 12 58Çin 4,930 8,430 6.6 9.3 5 13 2 – 2 648 0 2 15 48Kolumbiya 6,110 9,640 1.9 1.6 13 8 5 5 4 910 0 19 10 60Komor Adaları 770 1,120 -0.1 x -0.8 4 46 x 2 8 – 68 13 – 8 x 68 xKonqo 2,270 3,280 3.3 0.4 8 54 x – 6 1 1,314 15 – 13 53Kuk Adaları – – – – – – – – – 13 – – – –Kosta-Rika 7,660 11,950 e 0.7 2.6 12 3 7 6 – 96 0 7 12 56Fil Dişi Sahili 1,100 1,730 -1.7 -0.6 5 24 1 5 2 848 4 – 16 48Xorvatiya 13,850 19,330 – 2.8 24 0 7 4 2 149 0 – 20 42Kuba 5,460 x – 3.9 3.0 x 4 x – 11 14 3 129 – – – –Kipr 29,450 x 30,910 x 5.9 x 2.0 3 – 2 8 2 – – – – –Çex Respublikası 18,520 24,190 – 2.7 5 – 6 5 1 – – – – –Koreya XalqDemokratik Respublikası a – – – – – – – – 79 – – – –Konqo DemokratikRespublikası 190 350 -2.2 -2.6 211 88 – 3 1 3,413 28 – 15 51Danimarka 60,390 42,330 2.0 1.4 2 – 9 9 1 – – – – –Cibuti 1,270 x 2,450 x – -1.4 x 3 x 19 x 5 8 4 133 – 7 17 x 46 xDominika Birliyi 7,090 12,460 e 5.2 x 2.2 3 – 4 4 – 32 9 7 – –Dominikan Respublikası 5,240 9,490 e 2.1 3.9 11 2 2 2 1 177 0 7 13 53Ekvador 4,140 8,310 1.3 1.5 5 5 3 – 4 153 0 8 13 54Misir 2,600 6,160 4.3 2.8 7 2 2 4 2 594 0 5 22 40El Salvador 3,480 6,690 e -1.9 2.4 4 9 4 4 1 284 1 12 13 53Ekvatorial Qvineya 14,540 24,110 – 18.2 11 – 3 – – 85 1 – – –Eritreya 430 580 e – -0.8 x 13 x – 1 – – 161 8 – – –Estoniya 15,200 21,270 – 5.5 x 6 x 1 x 5 6 2 – – – 18 x 43 xEfiopiya 400 1,110 – 3.3 7 39 x 2 5 1 3,529 12 4 22 39Fici 3,680 4,590 0.6 1.3 4 6 3 4 2 76 3 1 16 50Finlandiya 48,420 37,990 2.9 2.5 2 – 7 7 2 – – – 24 x 37 x124THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 7İQTİSADİ GÖSTƏRİCİLƏRÖlkələr vəbölgələrGünə US$1.25Milyonlarolan beynəlxalqşəklində RİYAdambaşına ÜDM-ninGöstərilənlər üçün ÜDM-ninMal və2011-ci il üzrə adambaşına orta illik artım əmsalı Orta illikyoxsulluq(Rəsmi İnkişafahəddindən % kimi ayrılmış dövlət xərcləriÜMG alıcısının ximdətlərinYardım)Ev təsərrüfatı gəlir payıdüşən ÜMG(%) inflyasiyaaşağıda yaşayan (2007–2010*):daxilolmaları% kimi RİY ixracının % kimi (%, 2005–2011*)AQP (alıcılıq qabiliyyətiəmsalı (%) əhali (%)US$ daxil-olmaları borc xidmətiUS$pariteti) US$ 1970–1990 1990–2011 1990–2011 2006–2011* səhiyyə təhsil hərbi 2010 2010 2010 ən kasıb 40% ən varlı 20%Fransa 42,420 35,860 2.1 1.2 2 – 9 6 3 – – – – –Qabon 7,980 13,650 0.2 -0.7 6 5 x 1 – 1 104 1 – 16 48Qambiya 610 2,060 0.6 0.9 6 34 x 3 4 – 121 16 5 13 x 53 xGürcüstan 2,860 5,390 3.1 2.7 67 15 3 3 6 626 5 15 16 47Almaniya 43,980 40,170 2.3 1.3 1 – 8 5 1 – – – 22 x 37 xQana 1,410 1,820 -2.0 2.5 26 29 3 5 0 1,694 6 3 15 49Yunanıstan 25,030 26,040 1.3 2.2 5 – 7 – 3 – – – 19 x 41 xQrenada 7,220 10,530 e 4.2 x 2.9 4 – 4 – – 34 6 12 – –Qvatemala 2,870 4,800 e 0.2 1.3 7 14 2 3 0 398 1 10 10 60Qvineya 440 1,050 – 2.9 8 43 1 2 – 214 5 5 17 46Qvineya-Bisau 600 1,250 0.0 -1.2 17 49 x 2 – – 141 16 – 19 x 43 xQayana 2,900 x 3,460 x, e -1.3 2.8 x 11 x – 7 3 – 153 6 2 – –Haiti 700 1,190 e – -1.0 x 15 x 62 x 1 – – 3,076 46 6 9 x 63 xHoly See – – – – – – – – – – – – – –Honduras 1,970 3,840 e 0.8 1.6 13 18 3 – 2 576 4 5 8 60Macarıstan 12,730 20,380 3.0 2.5 11 0 5 5 1 – – – 21 40İslandiya 35,020 31,640 3.2 2.1 5 – 7 8 0 – – – – –Hindistan 1,410 3,620 2.0 4.9 6 33 1 – 3 2,807 0 5 21 42İndoneziya 2,940 4,530 4.6 2.7 14 18 1 4 1 1,393 0 16 20 43İran (İslam Respublikası) 4,520 x 11,400 x -2.3 2.7 x 22 x 2 x 2 5 2 122 – – 17 45İraq 2,640 3,770 – -1.9 x 13 x 3 3 – 6 2,192 3 – 21 40İrlandiya 38,580 33,310 – 0.6 x 1 x – 7 6 1 – – – 20 x 42 xİsrail 28,930 27,290 1.9 1.8 5 – 4 6 6 – – – 16 x 45 xİtaliya 35,330 32,350 2.8 0.8 3 – 7 5 2 – – – 18 x 42 xYamayka 4,980 7,770 e -1.3 0.5 15 0 x 3 6 1 141 1 19 14 x 52 xYaponiya 45,180 35,510 3.4 0.7 -1 – 7 3 1 – – – – –İordaniya 4,380 5,970 2.5 x 2.6 4 0 6 – 6 955 3 4 19 44Qazaxıstan 8,220 11,310 – 4.1 54 0 3 4 1 222 0 70 22 38Keniya 820 1,720 1.2 0.4 9 43 x – 7 2 1,631 5 4 14 53Kiribati 2,110 3,480 e -5.3 1.1 3 – 10 – – 23 11 – – –Küveyt 48,900 x 53,820 x -6.7 x 1.4 x 6 x – 3 – 4 – – – – –Qırğızıstan 920 2,290 – 0.7 35 6 3 6 4 373 8 14 18 43Laos XalqDemokratik Respublikası 1,130 2,600 – 4.7 21 34 1 2 0 416 6 13 19 45Latviya 12,350 17,820 3.4 4.4 17 0 4 6 1 – – 74 18 44Livan 9,110 14,000 – 2.5 7 – 4 2 4 449 1 14 – –Lesoto 1,220 2,070 2.4 2.3 8 43 x 5 13 2 257 10 2 10 x 56 xLiberiya 240 520 -4.0 5.5 30 84 4 3 0 1,423 177 1 18 45Liviya 12,320 x 16,750 x, e – – – – 2 – 1 9 – – – –Lixtenşteyn 137,070 x – 2.2 3.0 x 1 x – – 2 – – – – – –Litva 12,280 19,690 – 3.6 20 0 5 6 2 – – 32 18 44Lüksemburq 78,130 63,540 2.6 2.7 3 – 5 – 1 – – – 21 x 39 xMadaqaskar 430 950 -2.3 -0.3 13 81 3 3 1 473 5 – 15 50Malavi 340 870 0.0 1.3 25 74 x 4 – 1 1,027 21 – 18 x 47 xMalayziya 8,420 15,190 4.0 3.1 4 0 2 6 2 2 0 5 13 51Maldiv Adaları 6,530 8,540 – 5.8 x 5 x – 5 9 – 111 8 20 17 x 44 xMali 610 1,050 0.1 2.1 5 50 3 4 2 1,093 12 – 20 41Malta 18,620 x 24,170 x 6.0 2.4 3 – 6 6 1 – – – – –Marşal Adaları 3,910 – – 0.5 2 – 16 – – 91 49 – – –Mavritaniya 1,000 2,410 -1.1 1.3 8 23 2 4 3 373 10 – 16 47Mavriki 8,240 14,760 3.2 x 3.5 6 – 2 3 0 125 1 2 – –Meksika 9,240 15,120 1.7 1.3 12 1 3 5 1 473 0 8 13 54Mikroneziya(Federativ Ştatları) 2,900 3,610 e – 0.4 2 31 x 13 – – 125 41 – 7 x 64 xMonako 183,150 x – 1.4 2.1 x 1 x – 3 1 – – – – – –Monqolustan 2,320 4,360 – 3.3 24 – 4 5 1 304 5 4 18 44Monteneqro 7,060 13,720 – 3.4 x 7 x 0 7 – 1 77 2 – 22 39Mərakeş 2,970 4,910 1.9 2.5 3 3 2 5 3 994 1 9 17 48Mozambik 470 980 -1.0 x 4.3 17 60 4 – 1 1,959 21 3 15 51Myanma a – 1.6 7.4 x 24 x – 0 – – 358 – 8 – –Namibiya 4,700 6,600 -2.1 x 1.9 9 32 x 4 6 3 259 2 – 8 x 69 xNauru – – – – – – – – – 28 – – – –Nepal 540 1,260 1.1 1.9 7 25 2 5 2 821 5 4 20 41Niderland 49,730 43,770 1.6 1.9 2 – 8 6 2 – – – – –STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 125

CƏDVƏL 7İQTİSADİ GÖSTƏRİCİLƏRÖlkələr və2011-ci il üzrə adambaşınadüşən ÜMGAdambaşına ÜDM-ninorta illik artım əmsalı(%)Orta illikinflyasiyaəmsalı (%)Günə US$1.25olan beynəlxalqyoxsulluqhəddindənaşağıda yaşayanGöstərilənlər üçün ÜDM-nin% kimi ayrılmış dövlət xərcləri(2007–2010*):Milyonlarşəklində RİY(Rəsmi İnkişafaYardım)daxilolmalarıÜMG alıcısının% kimi RİYdaxil-olmalarıMal vəximdətlərinixracının % kimiborc xidmətiEv təsərrüfatı gəlir payı(%, 2005–2011*)AQP (alıcılıq qabiliyyətiəhali (%)US$bölgələrUS$pariteti) US$ 1970–1990 1990–2011 1990–2011 2006–2011* səhiyyə təhsil hərbi 2010 2010 2010 ən kasıb 40% ən varlı 20%Ukrayna 3,120 7,080 – 0.6 67 0 4 5 3 624 0 39 24 36Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 40,760 48,220 e -4.3 x -1.9 5 – 2 1 6 – – – – –Böyük Britaniya 37,780 36,970 2.1 2.4 2 – 8 6 3 – – – – –Birləşmiş TanzaniyaRespublikası 540 1,510 – 2.5 13 68 3 7 1 2,961 13 3 18 45Amerika Birləşmiş Ştatları 48,450 48,890 2.1 1.7 2 – 8 5 5 – – – 16 x 46 xUruqvay 11,860 14,740 0.9 2.1 15 0 5 – 2 49 0 12 14 51Özbəkistan 1,510 3,440 e – 2.5 78 – 2 – – 229 1 – 19 x 44 xVanuatu 2,870 4,500 e 1.2 x 0.6 3 – 3 5 – 108 15 – – –Venesuela(Bolivar Respublikası) 11,920 12,620 -1.7 0.4 32 7 3 4 1 53 0 8 14 49Vyetnam 1,260 3,260 – 6.0 10 17 3 5 2 2,945 3 2 19 43Yəmən 1,070 2,180 – 1.1 15 18 x 2 5 4 666 – 2 18 45Zambiya 1,160 1,490 -2.3 0.8 28 69 4 1 2 913 6 1 10 59Zimbabve 640 – -0.4 -3.0 1 – – 2 1 738 11 – – –MEMORANDUMSudan and Cənubi Sudan 1,300 x 2,020 x 0.1 3.4 26 20 2 – – 2,055 4 4 18 42GÖSTƏRİCİLƏRİN İCMALI #Sub-Saxara Afrikası 1,269 2,269 0.0 2.0 29 53 3 5 1 40,604 4 3 15 50Şərqi vəCənubi Afrika 1,621 2,868 0.3 1.9 34 51 3 5 1 19,572 3 4 16 50Qərbi və Mərkəzi Afrika 937 1,721 -0.5 2.0 21 59 – – – 18,844 5 1 15 50Orta Şərq vəŞimali Afrika 6,234 9,655 -0.1 0.8 7 – 2 4 5 11,535 1 5 19 43Cənubi Asiya 1,319 3,366 2.0 4.5 6 32 – – – 15,263 1 5 21 42Şərqi Asiya vəSakit Okean hövzəsi 4,853 8,185 5.6 7.5 5 14 2 ** 4 ** 2 ** 9,289 0 4 16 47Latın Amerikası vəKarib dənizi hövzəsi 8,595 11,759 1.4 1.7 28 5 4 5 1 9,272 0 13 12 56MŞA/MDB 7,678 14,216 – 2.5 51 0 3 4 3 6,582 0 23 19 43Ən az inkişaf etmiş ölkələr 695 1,484 -0.1 3.1 45 51 2 4 2 44,538 8 4 19 45Dünya 9,513 11,580 2.4 2.6 8 22 6 ** 5 ** 3 ** 90,358 0 9 17 46 Cənubi Sudan Respublikası 2011-ci ilin iyul ayında Sudan Respublikasından ayrıldığına və daha sonra 14 iyul 2011-ci il tarixində Birləşmiş Millətlər Təşkilatına daxil olduğuna görə,ayrı Ölkələr kimi Sudan və Cənubi Sudan üzrə bütün göstəricilər üçün fərdi məlumat hələ mövcud deyil. Verilən ümumi məlumat bölünməmişdən öncəki Sudan üçün nəzərdə tutulub(Memoranduma baxın).# Regionlar, sub-regionlar və ölkə kateqoriyalarındakı ölkə və bölgələrin tam siyahısı üçün səhifə 98 baxın.GÖSTƏRİCİLƏRİN TƏRİFLƏRİAdambaşına düşən ÜMG – Ümummilli gəlir (ÜMG) çıxarılan məhsulun dəyərləndirməsinədaxil edilməyən hər hansı məhsul vergiləri (daha az subsidiyalar), xaricdən daxil olan xalisalınmış ilkin gəlir (işçilərin təzminatı və mülkiyyət gəlirləri) də daxil olmaqla, bütün iqamətgahıolan istehsalçılar tərəfindən artırılmış dəyərin cəmidir. Adambaşına düşən ÜMG ilin ortasındahesablanmış əhali sayına bölünən ÜMG-dir. ABŞ dolları ifadə olunmuş adambaşına düşənÜMG Dünya Bankının Atlas üsulu vasitəsilə çevrilmişdir.Adambaşına düşən ÜMG (AQP US$) – Ölkələr arasında qiymət səviyyələrində (alıcılıqqabiliyyəti) fərqlilikləri nəzərə alaraq adambaşına düşən ÜMG-nin beynəlxalq dollarlaraçevrilməsi. Beynəlxalq Müqayisə Proqramından (BMP) mövcud məlumat əsasən.Adambaşına düşən ÜDM – Ümumdaxili məhsul (ÜDM) bir il ərzində iqtisadiyyatda (ölkədaxilində) istehsal olunan bütün mal və xidmətlərin hər hansı məhsul vergiləri (daha azsubsidiyalar) də daxil olmaqla məcmu bazar qiymətidir. Adambaşına düşən ÜDM ilin ortasındaəhalinin sayına bölünən ÜDM-dir. Artım ÜDM-nin yerli valyuta məzənnəsində ifadə olunanmütəmadi qiymətində verilən məlumata əsasən hesablanır.Günə US$1.25 beynəlxalq yoxsulluq dərəcəsindən aşağı səviyyədə yaşayan əhali – 2005-ciil qiymətləri ilə alma qabiliyyəti paritetinə (AQP) uyğunlaşdırılmış əhalinin günə US$1.25-dən az məbləğlə yaşayan əhalinin faiz göstəricisi. 2005-ci il BMP-nin nəticələrinə əsasənyeni yoxsulluq dərəcəsi AQP valyuta məzənnəsinə edilən dəyişiklikləri özündə ehtiva edir.Dəyişikliklər nəticəsində inkişaf etməkdə olan dövlətlərdə yaşayış xərclərinin əvvəlkindənyüksək olduğu aşkarlanıb. Bu dəyişikliklərin nəticəsi olaraq fərdi ölkələr üzrə yoxsulluqdərəcəsi əvvəlki buraxılışlarda çap olumuş yoxsulluq dərəcəsi ilə müqayisə oluna bilməz.Daha ətraflı məlumat, metodologiya və təqdim olunan statistika üzrə mənbələr üçün www.worldbank.org veb səhifəsinə müraciət edin.Rəsmi İnkişafa Yardım (RİY) – Xalis rəsmi inkişaf yardımı.Borc xidməti – Faizlərin ödənilməsi və xarici ümumi eləcə də ümumən uzun müddətli borclarüzrə ödəmələrin cəmi.Ev təsərrüfatı gəlir payı – Ən yüksək gəliri olan 20 faiz ev təsərrüfatlarının və ən aşağı gəliriolan 40 faiz ev təsərrüfatlarının gəlirinin faiz göstəricisi.ƏSAS STATİSTİK MƏNBƏLƏRAdambaşına düşən ÜMM – Dünya Bankı.Adambaşına düşən ÜDM – Dünya Bankı.İnflyasiya əmsalı – Dünya Bankı.Günə US$1.25 beynəlxalq yoxsulluq dərəcəsindən aşağı səviyyədə yaşayan əhali – DünyaBankı.Səhiyyə, təhsil və hərbi xərclər – Dünya Bankı.RİY – İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf TəşkilatıBorc xidməti – Dünya Bankı.Ev təsərrüfatı gəlir payı – Dünya Bankı.QEYDLƏRa aşağı gəlirli ölkəni göstərir (Adambaşına düşən ÜMG $1,025 və ya daha azdır).b aşağı-orta gəlirli ölkəni göstərir (Adambaşına düşən ÜMG $1,026-dən $4,035-dəkdəyişir).c yüksək-orta gəlirli ölkəni göstərir (Adambaşına düşən ÜMG $4,036-dən $12,475-dəkdəyişir).d yüksək gəlirli ölkə (Adambaşına düşən ÜMG $12,476 və ya daha çoxdur).– Məlumat mövcud deyil..x Sütun başlığında qeyd olunanlara əlavə illər və ya dövrlərlə bağlı məlumatı göstərir. Bucür məlumat növü regional və qlobal miqyaslı orta hesablamalara daxil edilmir.e Təqribi hesablama reqressiyaya əsaslanır; digər AQP göstərici rəqəmləri isə2005-ci il üzrə BMP-nin (Beynəlxalq Müqayisə Proqramı) oriyentir/baza göstəricihesablamalarına əsasən əldə olunmuşdur.* Sütun başlığında qeyd olunmuş dövr ərzində məlumatın mövcud olduğu ən son iligöstərir.** Çinin istisna edildiyini göstərir.STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 127

CƏDVƏL 8. QADINLARÖlkələr vəKişilərin %kimi qadınlarüzrə gözlənilənömür uzunluğu2011Kişilərin % kimiqadınlar üzrəyaşlılar arasındasavadlılıqəmsalı:2007–2011*Kişilərin % kimi qadınlar üzrəqeydiyyat nisbətləri 2008–2011*İbtidai məktəbOrta məktəb üzrəÜQƏ (ÜmumiKişilərin %kimi qadınlarüzrə sonuncuibtidai sinfəçatma əmsalı2008–2011*Kontraseptivlərdənistifadəsəviyyəsi (%)2007–2012*Antenatal xidmət (%)2007–2012*İxtisaslı iştirakçıilə həyatakeçirilən doğuşDoğuş xidməti (%)2007-2012* Ana ölüm nisbəti †Tibbmüəssisəsindəhəyata keçiriləndoğuş2007–2011* 2010Həyat boyuana ölümü riski(...-də 1)üzrə ÜQƏ (ÜmumiƏn azı Ən azıKeysəriyyə Məlumat Uyğunlaşdırılmışbölgələrqeydiyyat əmsalı) qeydiyyat əmsalı)bir səfər dörd səfərkəsiyi verilmişƏfqanıstan 101 – 69 51 – 21 48 15 39 33 4 330 460 32Albaniya 108 97 99 98 100 69 97 67 99 97 19 21 27 2,200Əlcəzair 104 79 x 94 102 104 61 x 89 x – 95 x 95 x – – 97 430Andorra – – 101 105 – – – – – – – – – –Anqola 106 70 81 69 73 6 x 80 – 47 46 – – 450 39Antiqua və Barbuda – 101 92 101 – – 100 – 100 – – 0 – –Argentina 110 100 99 112 101 78 x 99 x 89 x 95 99 – 44 77 560Ermənistan 109 100 102 102 – 55 99 93 100 99 13 9 30 1,700Avstraliya 106 – 99 95 – 71 x 98 92 – 99 31 – 7 8,100Avstriya 107 – 99 96 103 – – – – – 24 – 4 18,200Azərbaycan 109 100 99 98 102 51 x 77 x 45 x 88 x 78 x 5 x 24 43 1,000Baham adaları 109 – 102 105 96 45 x 98 – 99 – – 0 47 1,100Bəhreyn 102 97 – – – – 100 – 97 – – – 20 1,800Banqladeş 102 85 – 113 114 61 55 26 32 29 17 220 240 170Barbados 109 – 102 109 – – 100 – 100 – – 0 x 51 1,300Belarus 118 100 100 – – 73 x 99 x – 100 100 x 22 1 4 16,300Belçika 107 – 100 97 103 75 x – – – – 18 – 8 7,500Beliz 104 – 91 – 103 34 x 94 x – 94 89 – 55 53 610Benin 107 55 87 – – 13 86 61 x 84 87 4 x 400 x 350 53Butan 106 59 x 102 101 105 66 97 77 65 63 12 260 x 180 210Boliviya (Çoxmillətli Dövləti) 107 91 99 99 – 61 86 72 71 68 19 310 190 140Bosniya və Herseqovina 107 97 102 103 99 36 x 99 x – 100 x 100 x – 3 8 11,400Botsvana 96 101 96 106 104 53 94 73 95 99 – 160 160 220Braziliya 110 100 – – – 81 x 98 91 97 x 98 50 75 56 910Bruney Darüssəlam Dövləti 106 97 101 103 100 – 99 – 100 100 – – 24 1,900Bolqarıstan 110 99 100 95 99 – – – 100 93 31 8 11 5,900Burkina Faso 104 59 91 76 109 16 94 34 66 66 2 340 300 55Burundi 106 85 99 72 118 22 99 33 60 60 4 500 800 31Kamboca 105 80 95 90 – 51 89 59 71 54 3 210 250 150Kamerun 104 80 86 83 98 23 85 – 64 61 2 x 670 x 690 31Kanada 106 – 100 98 – 74 x 100 99 100 99 26 – 12 5,200Keyptaun 111 89 92 120 – 61 x 98 x 72 x 78 x 76 11 x 54 79 480Mərkəzi Afrika Resp. 107 62 71 58 90 15 68 38 54 53 5 540 x 890 26Çad 106 54 73 42 96 5 53 23 23 16 2 1,100 x 1,100 15Çili 108 100 95 103 – 58 x – – 100 100 – 20 25 2,200Çin 105 94 103 104 – 85 x 94 – 100 98 27 30 37 1,700Kolumbiya 110 100 98 110 101 79 97 89 99 99 43 63 92 430Komor Adaları 105 87 92 – – 26 x 75 x – 62 x – – 380 x 280 67Konqo 105 – 95 – – 45 93 – 94 92 3 x 780 x 560 39Kuk Adaları – – 102 110 – 29 100 – 100 100 – 0 – –Kosta-Rika 106 100 99 106 103 82 90 86 99 99 21 y 23 40 1,300Fil Dişi Sahili 104 72 83 – 96 18 91 – 59 57 6 x 540 x 400 53Xorvatiya 110 99 100 107 101 – – – 100 – 19 9 17 4,100Kuba 105 100 98 99 102 74 100 100 100 100 – 41 73 1,000Kipr 106 98 99 100 – – 99 – – 100 – – 10 6,300Çex Respublikası 108 – 99 101 100 – – – 100 – 20 2 5 12,100Koreya XalqDemokratik Respublikası 110 100 – – – 69 x 100 94 100 95 13 77 81 670Konqo DemokratikRespublikası 107 74 87 58 88 17 89 45 80 75 7 550 540 30Danimarka 106 – 100 102 100 – – – – – 21 – 12 4,500Cibuti 105 – 90 80 101 23 92 x – 93 x 87 x 12 550 x 200 140Dominika Birliyi – – 98 109 105 – 100 – 100 – – 0 – –Dominikan Respublikası 108 100 88 112 – 73 99 95 98 98 42 160 150 240Ekvador 108 97 101 103 – 73 x 84 x 58 x, y 98 x 85 x 26 x 61 110 350Misir 105 79 96 96 – 60 74 66 79 72 28 55 66 490El Salvador 114 94 95 101 101 73 94 78 y 96 85 25 56 81 490Ekvatorial Qvineya 105 93 97 – 108 10 x 86 x – 65 x – – – 240 88Eritreya 108 73 84 76 94 8 x 70 x 41 x 28 x 26 x 3 x – 240 86Estoniya 115 100 99 102 100 – – – 100 x – – 7 x 2 25,100Efiopiya 106 59 91 82 100 29 43 19 10 10 2 680 350 67Fici 108 – 98 109 95 32 100 – 100 – – 23 26 1,400Finlandiya 108 – 99 105 100 – 100 x – – 100 16 – 5 12,200128THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 8QADINLARÖlkələr vəKişilərin %kimi qadınlarüzrə gözlənilənömür uzunluğu2011Kişilərin % kimiqadınlar üzrəyaşlılar arasındasavadlılıqəmsalı:2007–2011*Kişilərin % kimi qadınlar üzrəqeydiyyat nisbətləri 2008–2011*İbtidai məktəbOrta məktəb üzrəÜQƏ (ÜmumiKişilərin %kimi qadınlarüzrə sonuncuibtidai sinfəçatma əmsalı2008–2011*Kontraseptivlərdənistifadəsəviyyəsi (%)2007–2012*Antenatal xidmət (%)2007–2012*İxtisaslı iştirakçıilə həyatakeçirilən doğuşDoğuş xidməti (%)2007-2012* Ana ölüm nisbəti †Tibbmüəssisəsindəhəyata keçiriləndoğuş2007–2011* 2010Həyat boyuana ölümü riski(...-də 1)üzrə ÜQƏ (ÜmumiƏn azı Ən azıKeysəriyyə Məlumat Uyğunlaşdırılmışbölgələrqeydiyyat əmsalı) qeydiyyat əmsalı)bir səfər dörd səfərkəsiyi verilmişFransa 108 – 99 101 – 71 x 100 x – – – 21 – 8 6,200Qabon 103 92 97 – – 33 x 94 x 63 x 86 x 85 x 6 x 520 x 230 130Qambiya 104 67 102 95 94 13 98 72 57 56 3 730 x 360 56Gürcüstan 110 100 103 – 105 53 98 90 100 98 24 19 67 960Almaniya 106 – 100 95 101 – 100 x – – – 29 – 7 10,600Qana 103 84 100 91 91 34 96 87 68 67 11 450 350 68Yunanıstan 106 98 – – – 76 x – – – – – – 3 25,500Qrenada 104 – 100 103 – 54 x 100 – 99 – – 0 24 1,700Qvatemala 111 87 96 93 – 54 93 – 52 51 16 140 120 190Qvineya 106 58 84 59 76 9 x 88 50 46 39 2 980 x 610 30Qvineya-Bisau 107 60 94 – – 14 93 70 44 42 – 410 x 790 25Qayana 109 – 104 111 96 43 92 79 92 89 13 86 280 150Haiti 104 84 x – – – 32 x 85 x 54 x 26 x 25 x 3 x 630 x 350 83Holy See – – – – – – – – – – – – – –Honduras 107 100 100 123 – 65 x 92 x 81 x 67 x 67 x 13 x – 100 270Macarıstan 111 100 99 99 100 – – – 100 – 31 19 21 3,300İslandiya 104 – 100 103 – – – – – – 17 – 5 8,900Hindistan 105 68 x 100 92 – 55 74 x 37 x 52 47 9 x 210 200 170İndoneziya 105 94 102 100 – 61 93 82 79 55 15 230 220 210İran (İslam Respublikası) 105 90 101 86 100 79 x 98 x 94 x 97 x 96 x 40 x 25 x 21 2,400İraq 110 82 – – – 50 x 84 x – 80 65 21 x 84 x 63 310İrlandiya 106 – 100 105 – 65 x 100 x – 100 x 100 25 – 6 8,100İsrail 106 – 101 102 98 – – – – – – – 7 5,100İtaliya 107 99 99 99 100 – 99 x 68 x – 99 x 40 – 4 20,300Yamayka 107 112 95 103 102 72 99 87 98 97 15 95 x 110 370Yaponiya 109 – 100 100 100 54 x – – – 100 x – – 5 13,100İordaniya 104 93 100 106 – 59 99 94 99 99 19 19 63 470Qazaxıstan 118 100 100 97 100 51 x 100 x – 100 100 x – 17 51 770Keniya 104 93 98 90 – 46 92 47 44 43 6 490 360 55Kiribati – – 104 111 – 22 88 71 80 66 10 0 – –Küveyt 102 97 103 107 100 – 100 – 100 – – – 14 2,900Qırğızıstan 113 99 99 99 99 48 x 97 x – 99 97 x – 64 71 480Laos XalqDemokratik Respublikası 104 77 x 93 83 – 38 x 35 x – 20 x 17 x 2 410 x 470 74Latviya 115 100 99 98 100 – 92 x – 100 x – – 32 34 2,000Livan 106 92 97 112 103 54 96 x – 98 x – – – 25 2,100Lesoto 97 115 98 138 124 47 92 70 62 59 7 1,200 620 53Liberiya 104 88 91 – – 11 79 66 46 37 4 990 770 24Liviya 107 86 – – – – 93 – 100 – – – 58 620Lixtenşteyn – – 94 103 96 – – – – – – – – –Litva 117 100 99 98 100 – 100 x – 100 x – – 9 8 9,400Lüksemburq 107 – 101 102 – – – – 100 x 100 x 29 – 20 3,200Madaqaskar 105 91 98 94 105 40 86 49 44 35 2 500 240 81Malavi 100 84 104 91 103 46 95 46 71 73 5 680 460 36Malayziya 106 95 – 107 100 – 91 – 99 99 – 30 29 1,300Maldiv Adaları 103 100 x 96 – – 35 99 85 95 95 32 140 x 60 870Mali 104 47 87 70 95 8 x 70 x 35 x 49 x 45 x 2 x 460 x 540 28Malta 106 103 x 101 89 91 – 100 x – – 100 – – 8 8,900Marşal Adaları – – 99 103 91 45 81 77 99 85 9 140 – –Mavritaniya 106 79 105 85 99 9 75 16 x 61 48 3 x 690 510 44Mavriki 109 95 101 100 99 76 x – – 98 x 98 x – 22 x 60 1,000Meksika 106 97 99 107 102 73 96 86 95 80 43 52 50 790Mikroneziya(Federativ Ştatları) 103 – – – – 55 80 – 100 – – 0 100 290Monako – – – – – – – – – – – – – –Monqolustan 112 101 98 107 102 55 99 – 99 99 21 47 63 600Monteneqro 107 98 98 101 – 39 x 97 x – 100 100 – 13 8 7,400Mərakeş 107 64 94 – 100 67 77 – 74 73 16 130 100 400Mozambik 104 61 90 82 94 12 92 – 55 58 2 x 500 490 43Myanma 105 95 100 106 107 46 83 – 71 36 – 320 x 200 250Namibiya 102 99 99 – 107 55 95 70 81 81 13 450 200 160Nauru – – 106 120 – 36 95 40 97 99 8 300 x – –Nepal 103 66 – – – 50 58 50 36 35 5 280 x 170 190Niderland 105 – 99 99 – 69 – – – 100 14 – 6 10,500STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 129

CƏDVƏL 8QADINLARÖlkələr vəKişilərin %kimi qadınlarüzrə gözlənilənömür uzunluğu2011Kişilərin % kimiqadınlar üzrəyaşlılar arasındasavadlılıqəmsalı:2007–2011*Kişilərin % kimi qadınlar üzrəqeydiyyat nisbətləri 2008–2011*İbtidai məktəbOrta məktəb üzrəÜQƏ (ÜmumiKişilərin %kimi qadınlarüzrə sonuncuibtidai sinfəçatma əmsalı2008–2011*Kontraseptivlərdənistifadəsəviyyəsi (%)2007–2012*Antenatal xidmət (%)2007–2012*İxtisaslı iştirakçıilə həyatakeçirilən doğuşDoğuş xidməti (%)2007-2012* Ana ölüm nisbəti †Tibbmüəssisəsindəhəyata keçiriləndoğuş2007–2011* 2010Həyat boyuana ölümü riski(...-də 1)üzrə ÜQƏ (ÜmumiƏn azı Ən azıKeysəriyyə Məlumat Uyğunlaşdırılmışbölgələrqeydiyyat əmsalı) qeydiyyat əmsalı)bir səfər dörd səfərkəsiyi verilmişYeni Zelandiya 105 – 100 105 – – – – – – 23 – 15 3,300Nikaraqua 109 100 x 98 110 – 72 90 78 74 74 20 63 95 350Niger 102 35 x 82 66 94 18 46 x 15 x 18 x 17 x 1 x 650 x 590 23Nigeriya 103 70 91 88 107 15 58 45 39 35 2 550 630 29Niue – – – – – 23 x 100 – 100 – – 0 x – –Norveç 106 – 100 98 100 88 x – – – – 16 – 7 7,900Oman 107 90 97 99 – 24 99 96 99 99 14 26 32 1,200Pakistan 103 59 82 76 92 27 61 28 43 41 7 280 260 110Palau – – – – – 22 90 81 100 100 – 0 – –Panama 107 99 97 107 100 52 96 – 89 88 – 60 92 410Papua-Yeni Qvineya 107 90 89 – – 32 x 79 x 55 x 53 x 52 x – 730 x 230 110Paraqvay 106 98 97 105 106 79 96 91 82 – 33 100 99 310Peru 107 89 100 98 101 75 95 94 85 85 23 93 67 570Filippin 110 101 98 108 111 51 91 78 62 44 10 160 x 99 300Polşa 112 100 99 99 100 – – – 100 x – 21 2 5 14,400Portuqaliya 108 97 97 104 – 67 x 100 x – 100 x – 31 – 8 9,200Qatar 99 99 100 121 – – 100 – 100 – – – 7 5,400Koreya Respublikası 109 – 99 99 100 80 – – – – 32 – 16 4,800Moldova Respublikası 111 99 100 102 104 68 x 98 x 89 x 100 99 9 x 15 41 1,500Rumıniya 110 99 99 99 100 70 x 94 x 76 x 99 98 x 19 x 21 27 2,600Rusiya Federasiyası 119 100 100 98 – 80 – – 100 – – 17 34 2,000Ruanda 105 90 102 102 – 52 98 35 69 69 7 480 340 54Sent-Kits və Nevis – – 100 99 90 54 100 – 100 – – 0 – –Sent-Lüsiya 108 – 96 99 97 – 99 – 100 – – 0 x 35 1,400Sent-Vinsentvə Qrenadina 106 – 93 102 – 48 x 100 – 99 – – 0 x 48 940Samoa 109 100 102 114 – 29 93 58 81 81 13 29 x 100 260San-Marino – – 113 102 – – – – – – – – – –San-Tome və Prinsipi 105 90 100 103 121 38 98 72 82 79 5 160 70 330Səudiyyə Ərəbistanı 103 90 99 95 – 24 97 – 97 – – – 24 1,400Seneqal 104 63 106 88 105 13 93 50 65 73 6 390 370 54Serbiya 106 97 99 102 100 61 99 94 100 100 25 9 12 4,900Seyşel adaları – 101 100 109 – – – – – – – 57 x – –Syerra-Leona 103 59 93 – – 11 93 75 63 50 5 860 890 23Sinqapur 106 96 – – 100 – – – – 100 x – – 3 25,300Slovakiya 111 – 99 101 100 – 97 x – 100 – 24 10 6 12,200Sloveniya 109 100 99 100 100 – 100 x – 100 – – 10 12 5,900Solomon Adaları 104 – – – – 35 74 65 86 85 6 150 93 240Somali 106 – – – – 15 x 26 x 6 x 33 x 9 x – 1,000 x 1,000 16Cənubi Afrika 102 96 96 105 – 60 x 97 87 91 x 89 x 21 x 400 x 300 140Cənubi Sudan – – – – – 4 40 17 19 12 1 2,100 x – –İspaniya 108 98 99 102 101 66 x – – – – 26 – 6 12,000Şri Lanka 109 97 100 – – 68 99 93 99 98 24 39 x 35 1,200Fələstin Dövləti 105 94 98 108 – 50 x 99 x – 99 x 97 x 15 x – 64 330Sudan – – – – – 9 56 47 23 21 7 94 x – –Surinam 110 99 95 123 122 46 x 90 x – 90 x 88 x – 180 130 320Svazilend 98 99 92 100 107 65 97 77 82 80 12 590 x 320 95İsveç 105 – 99 99 100 – 100 x – – – – – 4 14,100İsveçrə 106 – 100 97 – – – – – – 30 – 8 9,500Suriya Ərəb Respublikası 104 86 98 100 101 54 88 64 96 78 26 65 x 70 460Tacikistan 110 100 96 87 101 37 89 49 88 88 – 45 65 430Tailand 109 96 x 99 108 – 80 99 80 100 99 24 12 x 48 1,400Keçmiş YuqoslaviyaMakedoniya Respublikası 106 97 101 99 – 40 99 94 98 98 25 4 10 6,300Timor-Leste 103 83 96 101 111 22 84 55 29 22 2 560 300 55Toqo 106 61 90 – 123 15 72 55 59 67 9 – 300 80Tonqa 108 100 x – – – 32 98 – 98 98 – 36 110 230Trinidad və Tobaqo 110 99 97 107 106 43 x 96 x – 98 x 97 x – – 46 1,300Tunis 106 82 96 106 102 60 x 96 x 68 x 95 x 89 x 21 x – 56 860Türkiyə 106 89 98 91 103 73 92 74 91 90 37 29 x 20 2,200Türkmənistan 114 100 – – – 48 x 99 x 83 x 100 x 98 x 3 x 12 67 590Tuvalu – – – – – 31 97 67 98 93 7 0 x – –Uqanda 103 78 101 85 101 30 93 48 57 57 5 440 310 49Ukrayna 118 100 101 98 101 67 99 75 99 99 10 16 32 2,200130THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 8QADINLARÖlkələr vəKişilərin %kimi qadınlarüzrə gözlənilənömür uzunluğu2011Kişilərin % kimiqadınlar üzrəyaşlılar arasındasavadlılıqəmsalı:2007–2011*Kişilərin % kimi qadınlar üzrəqeydiyyat nisbətləri 2008–2011*İbtidai məktəbOrta məktəb üzrəÜQƏ (ÜmumiKişilərin %kimi qadınlarüzrə sonuncuibtidai sinfəçatma əmsalı2008–2011*Kontraseptivlərdənistifadəsəviyyəsi (%)2007–2012*Antenatal xidmət (%)2007–2012*İxtisaslı iştirakçıilə həyatakeçirilən doğuşDoğuş xidməti (%)2007-2012* Ana ölüm nisbəti †Tibbmüəssisəsindəhəyata keçiriləndoğuş2007–2011* 2010Həyat boyuana ölümü riski(...-də 1)üzrə ÜQƏ (ÜmumiƏn azı Ən azıKeysəriyyə Məlumat Uyğunlaşdırılmışbölgələrqeydiyyat əmsalı) qeydiyyat əmsalı)bir səfər dörd səfərkəsiyi verilmişBirləşmiş Ərəb Əmirlikləri 103 102 x – – – – 100 – 100 100 – 0 12 4,000Böyük Britaniya 105 – 100 102 – 84 – – – – 26 – 12 4,600Birləşmiş TanzaniyaRespublikası 103 85 102 – 113 34 88 43 49 50 5 450 460 38Amerika Birləşmiş Ştatları 107 – 99 101 89 79 – – – – 31 13 21 2,400Uruqvay 110 101 97 – 104 78 x 96 90 100 – 34 34 29 1,600Özbəkistan 110 100 97 99 101 65 x 99 x – 100 x 97 x – 21 28 1,400Vanuatu 106 96 95 102 94 38 84 – 74 80 – 86 110 230Venesuela(Bolivar Respublikası) 108 100 97 110 105 – 94 x – 95 x 95 x – 63 92 410Vyetnam 105 96 94 109 – 78 94 60 93 92 20 69 59 870Yəmən 105 58 82 62 – 28 x 47 x 14 x 36 x 24 x 9 x 370 x 200 90Zambiya 102 77 101 – 95 41 94 60 47 48 3 590 440 37Zimbabve 97 – – – – 59 90 65 66 65 5 960 570 52MEMORANDUMSudan and Cənubi Sudan 106 – – – – – – – – – – – 730 31GÖSTƏRİCİLƏRİN İCMALI #Sub-Saxara Afrikası 104 76 93 82 101 24 77 46 49 47 4 – 500 39Şərqi vəCənubi Afrika 104 82 96 89 103 34 81 44 44 43 4 – 410 52Qərbi və Mərkəzi Afrika 104 70 89 76 100 17 74 47 55 52 4 – 570 32Orta Şərq vəŞimali Afrika 105 82 94 92 – 48 77 – 73 62 – – 170 190Cənubi Asiya 104 69 98 91 – 52 70 35 49 44 9 – 220 150Şərqi Asiya vəSakit Okean hövzəsi 105 94 102 104 – 64 ** 93 77 ** 92 84 23 – 82 680Latın Amerikası vəKarib dənizi hövzəsi 109 98 97 108 102 – 96 89 90 89 40 – 81 520MŞA/MDB 113 98 99 97 101 73 – – 97 – – – 32 1,700Ən az inkişaf etmiş ölkələr 104 76 94 84 102 35 74 38 48 44 6 – 430 52Dünya 106 90 97 97 100 ** 55 ** 81 50 ** 66 61 16 – 210 180 Cənubi Sudan Respublikası 2011-ci ilin iyul ayında Sudan Respublikasından ayrıldığına və daha sonra 14 iyul 2011-ci il tarixində Birləşmiş Millətlər Təşkilatına daxil olduğuna görə, ayrı Ölkələr kimi Sudan və CənubiSudan üzrə bütün göstəricilər üçün fərdi məlumat hələ mövcud deyil. Verilən ümumi məlumat bölünməmişdən öncəki Sudan üçün nəzərdə tutulub (Memoranduma baxın).# Regionlar, sub-regionlar və ölkə kateqoriyalarındakı ölkə və bölgələrin tam siyahısı üçün səhifə 98 baxın.GÖSTƏRİCİLƏRİN TƏRİFLƏRİGözlənilən ömür müddəti – Doğum zamanı müxtəlif yaş qruplarından olan çoxluq əhaliüçün ölüm risklərinə məruz qaldıqları halda yeni doğulmuş uşaqların ömür illərinin sayı.Yaşlılar arasında savadlılıq əmsalı – 15 yaşına çatmış və yuxarı yaşda olan şəxslərdəngündəlik həyat haqqında qısa və sadə ifadələri başa düşən həm oxuya, həm də yazabilənlərin həmin yaş qrupunda ümumi əhalinin faizinə nəzərən ifadə olunmuş sayı.İbtidai məktəb üzrə ümumi qeydiyyat əmsalı (ÜQƏ) – Yaşdan asılı olmayaraq rəsmi olaraqibtidai məktəb yaşında olan əhalinin faizi şəklində ifadə olunmuş ibtidai məktəb üzrəümumi qeydiyyat.Orta məktəb üzrə ümumi qeydiyyat əmsalı (ÜQƏ) – Yaşdan asılı olmayaraq rəsmi olaraqorta məktəb yaşında olan əhalinin faizi şəklində ifadə olunmuş ibtidai məktəb üzrəümumi qeydiyyat.Sonuncu ibtidai sinfə çatma əmsalı – ibtidai məktəbin birinci sinfinə daxil olan vənəticədə sonuncu sinfə çatacaq uşaqların faiz göstəricisi (inzibati statistika).Kontraseptivlərdən istifadə səviyyəsi – Hal-hazırda nigahda olan qadınların (15-49 yaşarası) kontraseptiv üsullardan istifadəsi üzrə faiz göstəricisi.Antenatal xidmət – Hamiləlik zamanı ixtisaslaşmış səhiyyə heyətini (həkim, tibb bacısı vəya mamaça) heç olmasa bir dəfə ziyarət edən qadınların (15-49 yaş arası) faiz göstəricisivə hər hansı xidmət təminatçısı tərəfindən ən azı dörd dəfə ziyarət üzrə faiz göstəricisiİxtisaslı iştirakçı ilə həyata keçirilən doğuş – İxtisaslı səhiyyə heyətinin (həkim, tibb bacısıvə ya mamaça) iştirakı ilə həyata keçirilən doğuşların faiz göstəricisi.Tibb müəssisəsində həyata keçirilən doğuş – Tibb müəssisəsində doğan qadınların (15-49 yaş arası) faiz göstəricisi.Keysəriyyə kəsiyi – Keysəriyyə kəsiyi vasitəsilə keçirilən doğuşların faiz göstəricisi. (Adekvattəcili mamalıq xidməti hallarında Keysəriyyə kəsiyi 5 və 15 faiz hallarda gözlənilir).Ana ölümü nisbəti – Eyni müddət ərzində hər 100, 000 sağlam doğuma nəzərənhamiləliklə bağlı qadın ölümlərinin sayı. “Məlumat verilmiş” sütunu yanlıştəsnifatlandırma və ya məhdud məlumatlandırma baxımından uyğunlaşdırılmadan ölkətərəfindən bildirilən rəqəmlərdir. “Uyğunluşdırılıb” sütunu ilə tanış olmaq üçün, aşağıdakıqeydə nəzər yetirin (+). Ana ölümü nisbəti üzrə rəqəmlər aşağıdakı sxemə uyğunyuvarlaqlaşdırılmışdır: 1,000, ən yaxın 100-lüyə yuvarlaqlaşdırma.Həyat boyu ana ölümü riski – Həyat boyu ana ölümü riski həm hamilə olmanın mümkünlüyünü,həm də hamiləlik nəticəsində ölmə ehtimalını nəzərə alaraq qadının reproduktivilləri üzrə toplanır.ƏSAS STATİSTİK MƏNBƏLƏRGözlənilən ömür müddəti – BMT-nin Əhali Bölməsi.Yaşlılar arasında savadlılıq əmsalı – YUNESKO Statistika İnstitutu.İbtidai və orta məktəb üzrə qeydiyyat – YUNESKO Statistika İnstitutu regional və qlobal ortalamaları UNICEF tərəfindənhesablanmışdır.Sonuncu ibtidai sinfə çatma əmsalı – YUNESKO Statistika İnstitutu.Kontraseptivlərdən istifadə səviyyəsi – Demoqrafik və Səhiyyə Sorğuları (DSS), Çox Göstəricili Klaster Sorğuları (ÇGKS) vədigər milli səviyyədə tanınan mənbələr; BMT Əhali Bölməsi.Antenatal xidmət – DSS, ÇGKS və digər milli səviyyədə tanınan mənbələr.İxtisaslı iştirakçı ilə həyata keçirilən doğuş – DSS, ÇGKS və digər milli səviyyədə tanınan mənbələr.Tibb müəssisəsində həyata keçirilən doğuş – DSS, ÇGKS və digər milli səviyyədə tanınan mənbələr.Keysəriyyə kəsiyi – DSS, ÇGKS və milli səviyyədə tanınan digər mənbələr.Ana ölümü nisbəti (məlumat verilmiş) – Ev təsərrüfatları sorğuları və vacib qeydiyyat sistemləri daxil olmaqla milli səviyyədətanınan mənbələr.Ana ölümü nisbəti (uyğunlaşdırılmış) – BMT Qurumlararası Ana Ölümü Hesablama Qrupu (ÜST, UNICEF, BMT Əhali Fondu vəDünya Bankı).Həyat boyu ana ölümü riski – BMT Qurumlararası Ana Ölümü Hesablama Qrupu (ÜST, UNICEF, BMT Əhali Fondu və Dünya Bankı).QEYDLƏR– Məlumat mövcud deyil..x Sütun başlığında qeyd olunanlara əlavə illər və ya dövrlərlə bağlı məlumatı göstərir. Hindistanla bağlı 2005-2006-cı illərüzrə məlumat istisna olmaqla, bu cür məlumat növü regional və qlobal miqyaslı orta hesablamalara daxil edilmir. 2000-ciildən öncəki illərlə bağlı məlumatlar üzrə hesablamalar göstərilməmişdir.* Sütun başlığında qeyd olunmuş dövr ərzində məlumatın mövcud olduğu ən son ili göstərir.** Çinin istisna edildiyini göstərir.† ‘Məlumat verilmiş’ başlığı altındakı sütunda ana ölümü üzrə verilmiş məlumat milli hakimiyyət orqanları tərəfindəntəmin edilmişdir. ‘Uyğunlaşdırılmış’ başlığı altındakı sütunda verilmiş məlumat isə BMT-nin 2012-ci ilin may ayındaişıq üzü görmüş 2010-cu il üzrə qurumlar-arası ana ölümü hesablamalarına istinad edir. BMT-nin Ana ÖlümününQiymətləndirilməsi üzrə Qurumlar-arası Qrupu (ÜST, UNICEF, BMTƏF və Dünya Bankı) vaxtaşırı olaraq ana ölüm hallarıüzrə beynəlxalq miqyasda müqayisə oluna bilən məlumat toplusu təqdim edir. Bu məlumat toplusu ana ölüm hallarınınməlumat vermə prosesindən kənarda qalması və yanlış təsnif edilməsi ilə bağlı yaxşı şəkildə əsaslandırılmış problemləriizah edir, eləcə də haqqında heç bir məlumatın olmadığı ölkələr üzrə hesablamaları əhatə edir. Xahiş edirik qeyd edəsinizki, bu meyarlar ana ölüm nisbəti üzrə daha öncədən verilmiş ‘uyğunlaşdırılmış’ meyarlarla müqayisə edilə bilməz. Bununda əsas səbəbi qiymətləndirmənin sonuncu mərhələsinə daxil olunmuş ölkə və məlumat mənbələrinin sayındakı artımlabağlıdır. 1990, 1995, 2000, 2005 və 2010-cu illər üçün ana ölüm nisbətləri üzrə müqayisəli zaman ardıcıllığı mövcuddur;.STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 131

TABLE 9. UŞAQLARIN MÜDAFİƏSİÖlkələr vəbölgələrUşaq əməyi (%) +2002–2011*ümumi kişi qadınUşaq nigahı (%)2002–2011*15 yaşına-dəkevlənmişDoğumqeydiyyatı (%)2005–2011*Qadın cinsiyyət orqanlarınınzədələnməsi/kəsilməsi (%) 2002–2011*yayılma səviyyəsimövcudmünasibətlərHəyat yoldaşının döyülməsinəəsas qazandırılması (%)2002–2011*Zorakı intizam (%) +2005–2011*18 yaşına-dəkbunun tətbiqininevlənmi ümumi qadınlar a qızlar b dəstəklənməsi c kişi qadın ümumi kişi qadınƏfqanıstan 10 11 10 15 40 37 – – – – 90 74 75 74Albaniya 12 14 9 0 10 99 – – – 36 30 75 78 71Əlcəzair 5 y 6 y 4 y 0 2 99 – – – – 68 88 89 87Andorra – – – – – – – – – – – – – –Anqola 24 x 22 x 25 x – – 29 x – – – – – – – –Antiqua və Barbuda – – – – – – – – – – – – – –Argentina 7 y 8 y 5 y – – 91 x, y – – – – – – – –Ermənistan 4 y 5 y 3 y 0 7 100 – – – 20 9 70 72 67Avstraliya – – – – – – – – – – – – – –Avstriya – – – – – – – – – – – – – –Azərbaycan 7 y 8 y 5 y 1 12 94 – – – 58 49 75 79 71Baham adaları – – – – – – – – – – – – – –Bəhreyn 5 x 6 x 3 x – – – – – – – – – – –Banqladeş 13 18 8 32 66 10 – – – 36 36 – – –Barbados – – – – – – – – – – – – – –Belarus 5 6 4 0 7 – – – – – – 84 87 80Belçika – – – – – – – – – – – – – –Beliz 6 7 5 3 26 95 – – – – 9 71 71 70Benin 46 47 45 8 34 60 13 2 1 14 47 – – –Butan 3 3 3 6 26 100 – – – – 68 – – –Boliviya (Çoxmillətli Dövləti) 26 y 28 y 24 y 3 22 76 y – – – – 16 – – –Bosniya və Herseqovina 5 7 4 0 6 100 – – – – 5 38 40 36Botsvana 9 y 11 y 7 y – – 72 – – – – – – – –Braziliya 3 y 4 y 2 y 11 36 93 y – – – – – – – –Bruney Darüssəlam Dövləti – – – – – – – – – – – – – –Bolqarıstan – – – – – – – – – – – – – –Burkina Faso 39 42 36 10 52 77 76 13 y 9 34 44 83 84 82Burundi 26 26 27 3 20 75 – – – 44 73 – – –Kamboca 37 y – – 2 18 62 – – – 22 y 46 y – – –Kamerun 31 31 30 11 36 70 1 1 7 – 56 93 93 93Kanada – – – – – – – – – – – – – –Keyptaun 3 x, y 4 x, y 3 x, y 3 18 91 – – – 16 y 17 – – –Mərkəzi Afrika Resp. 29 27 30 29 68 61 24 1 y 11 80 y 80 92 92 92Çad 26 25 28 29 68 16 44 18 38 – 62 84 85 84Çili 3 3 2 – – 100 y – – – – – – – –Çin – – – – – – – – – – – – – –Kolumbiya 9 y 12 y 6 y 6 23 97 – – – – – – – –Komor Adaları 27 x 26 x 28 x – – 83 x – – – – – – – –Konqo 25 24 25 7 33 81 y – – – – 76 – – –Kuk Adaları – – – – – – – – – – – – – –Kosta-Rika 5 6 3 – – – – – – – – – – –Fil Dişi Sahili 35 36 34 8 35 55 36 9 20 – 65 91 91 91Xorvatiya – – – – – – – – – – – – – –Kuba – – – 9 40 100 y – – – – – – – –Kipr – – – – – – – – – – – – – –Çex Respublikası – – – – – – – – – – – – – –Koreya XalqDemokratik Respublikası – – – – – 100 – – – – – – – –Konqo DemokratikRespublikası 15 13 17 9 39 28 – – – – 76 92 92 91Danimarka – – – – – – – – – – – – – –Cibuti 8 8 8 2 5 89 93 49 37 – – 72 73 71Dominika Birliyi – – – – – – – – – – – – – –Dominikan Respublikası 13 18 8 12 41 79 – – – – 4 67 69 65Ekvador 8 7 8 4 22 90 – – – – – – – –Misir 7 8 5 2 17 99 91 24 y 54 – 39 y 92 y – –El Salvador 5 y 7 y 3 y 5 25 99 – – – – – – – –Ekvatorial Qvineya 28 x 28 x 28 x – – 32 x – – – – – – – –Eritreya – – – 20 47 – 89 63 49 – 71 – – –Estoniya – – – – – – – – – – – – – –Efiopiya 27 y 31 y 24 y 16 41 7 74 38 – 45 68 – – –Fici – – – – – – – – – – – 72 y – –Finlandiya – – – – – – – – – – – – – –Fransa – – – – – – – – – – – – – –Qabon – – – 11 x 34 x 89 x – – – – – – – –132THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 9UŞAQLARIN MÜDAFİƏSİÖlkələr vəbölgələrUşaq əməyi (%) +2002–2011*ümumi kişi qadınUşaq nigahı (%)2002–2011*15 yaşına-dəkevlənmişDoğumqeydiyyatı (%)2005–2011*Qadın cinsiyyət orqanlarınınzədələnməsi/kəsilməsi (%) 2002–2011*yayılma səviyyəsimövcudmünasibətlərHəyat yoldaşının döyülməsinəəsas qazandırılması (%)2002–2011*Zorakı intizam (%) +2005–2011*18 yaşına-dəkbunun tətbiqininevlənmi ümumi qadınlar a qızlar b dəstəklənməsi c kişi qadın ümumi kişi qadınQambiya 19 21 18 7 36 53 76 42 y 64 – 75 90 90 91Gürcüstan 18 20 17 1 14 99 – – – – 7 67 70 63Almaniya – – – – – – – – – – – – – –Qana 34 34 34 5 21 63 4 0 y 2 26 y 44 94 94 94Yunanıstan – – – – – – – – – – – – – –Qrenada – – – – – – – – – – – – – –Qvatemala 21 y – – 7 30 97 – – – – – – – –Qvineya 25 26 24 20 63 43 96 57 69 – 86 – – –Qvineya-Bisau 38 40 36 7 22 24 50 39 34 – 40 y 82 82 81Qayana 16 17 16 6 23 88 – – – 19 16 76 79 74Haiti 21 22 19 6 30 81 – – – – 29 – – –Holy See – – – – – – – – – – – – – –Honduras 16 16 15 11 39 94 – – – – 16 – – –Macarıstan – – – – – – – – – – – – – –İslandiya – – – – – – – – – – – – – –Hindistan 12 12 12 18 47 41 – – – 51 54 – – –İndoneziya 7 y 8 y 6 y 4 22 53 – – – 16 y 31 y – – –İran (İslam Respublikası) – – – – – – – – – – – – – –İraq 11 12 9 3 17 95 – – – – 59 86 87 84İrlandiya – – – – – – – – – – – – – –İsrail – – – – – – – – – – – – – –İtaliya – – – – – – – – – – – – – –Yamayka 6 7 5 1 9 98 – – – 22 y 3 y 89 90 87Yaponiya – – – – – – – – – – – – – –İordaniya 2 y 3 y 0 y 1 10 – – – – – 90 y – – –Qazaxıstan 2 2 2 0 6 100 – – – 17 12 49 54 45Keniya 26 x 27 x 25 x 6 26 60 27 – 9 44 53 – – –Kiribati – – – 3 20 94 – – – 60 76 81 y – –Küveyt – – – – – – – – – – – – – –Qırğızıstan 4 4 3 1 10 94 – – – – 38 54 y 58 y 49 yLaos XalqDemokratik Respublikası 11 10 13 – – 72 – – – – 81 74 75 72Latviya – – – – – – – – – – – – – –Livan 2 3 1 1 6 100 – – – – 10 y 82 82 82Lesoto 23 x 25 x 21 x 2 19 45 – – – 48 37 – – –Liberiya 21 21 21 11 38 4 y 58 – – 30 59 94 94 94Liviya – – – – – – – – – – – – – –Lixtenşteyn – – – – – – – – – – – – – –Litva – – – – – – – – – – – – – –Lüksemburq – – – – – – – – – – – – – –Madaqaskar 28 y 29 y 27 y 14 48 80 – – – 30 32 – – –Malavi 26 25 26 12 50 – – – – 13 13 – – –Malayziya – – – – – – – – – – – – – –Maldiv Adaları – – – 0 4 93 – – – 14 y 31 y – – –Mali 21 22 21 15 55 81 89 75 73 – 87 – – –Malta – – – – – – – – – – – – – –Marşal Adaları – – – 6 26 96 – – – 58 56 – – –Mavritaniya 16 18 15 15 35 56 72 66 53 – – – – –Mavriki – – – – – – – – – – – – – –Meksika 5 6 5 5 23 – – – – – – – – –Mikroneziya(Federativ Ştatları) – – – – – – – – – – – – – –Monako – – – – – – – – – – – – – –Monqolustan 10 10 11 0 5 99 – – – 9 y 10 46 48 43Monteneqro 10 12 8 0 5 98 – – – – 11 63 64 61Mərakeş 8 9 8 3 16 85 x, y – – – – 64 91 92 90Mozambik 22 21 24 21 56 31 – – – – 36 – – –Myanma – – – – – 72 – – – – – – – –Namibiya – – – 2 9 67 – – – 41 35 – – –Nauru – – – 2 27 83 – – – – – – – –Nepal 34 y 30 y 38 y 10 41 42 – – – 22 23 – – –Niderland – – – – – – – – – – – – – –Yeni Zelandiya – – – – – – – – – – – – – –Nikaraqua 15 x 18 x 11 x 10 41 81 y – – – – 14 – – –Niger 43 43 43 36 75 32 y 2 1 3 – 70 – – –STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 133

CƏDVƏL 9UŞAQLARIN MÜDAFİƏSİÖlkələr vəbölgələrUşaq əməyi (%) +2002–2011*ümumi kişi qadınUşaq nigahı (%)2002–2011*15 yaşına-dəkevlənmişDoğumqeydiyyatı (%)2005–2011*Qadın cinsiyyət orqanlarınınzədələnməsi/kəsilməsi (%) 2002–2011*yayılma səviyyəsimövcudmünasibətlərHəyat yoldaşının döyülməsinəəsas qazandırılması (%)2002–2011*Zorakı intizam (%) +2005–2011*18 yaşına-dəkbunun tətbiqininevlənmi ümumi qadınlar a qızlar b dəstəklənməsi c kişi qadın ümumi kişi qadınNigeriya 29 29 29 16 39 30 30 y 30 y 22 30 43 – – –Niue – – – – – – – – – – – – – –Norveç – – – – – – – – – – – – – –Oman – – – – – – – – – – – – – –Pakistan – – – 7 24 27 – – – – – – – –Palau – – – – – – – – – – – – – –Panama 7 y 10 y 4 y – – – – – – – – – – –Papua-Yeni Qvineya – – – 2 21 – – – – – – – – –Paraqvay 15 17 12 – 18 – – – – – – – – –Peru 34 y 31 y 36 y 3 19 93 – – – – – – – –Filippin – – – 2 14 83 x – – – – 14 – – –Polşa – – – – – – – – – – – – – –Portuqaliya 3 x, y 4 x, y 3 x, y – – – – – – – – – – –Qatar – – – – – – – – – – – – – –Koreya Respublikası – – – – – – – – – – – – – –Moldova Respublikası 16 20 12 1 19 98 x – – – 22 y 21 – – –Rumıniya 1 x 1 x 1 x – – – – – – – – – – –Rusiya Federasiyası – – – – – – – – – – – – – –Ruanda 29 27 30 1 8 63 – – – 25 56 – – –Sent-Kits və Nevis – – – – – – – – – – – – – –Sent-Lüsiya – – – – – – – – – – – – – –Sent-Vinsentvə Qrenadina – – – – – – – – – – – – – –Samoa – – – – – 48 – – – 46 61 – – –San-Marino – – – – – – – – – – – – – –San-Tome və Prinsipi 8 8 7 5 34 75 – – – 22 20 – – –Səudiyyə Ərəbistanı – – – – – – – – – – – – – –Seneqal 17 y 18 y 16 y 12 33 75 26 13 y 17 25 60 – – –Serbiya 4 5 4 1 5 99 – – – 7 y 3 67 70 64Seyşel adaları – – – – – – – – – – – – – –Syerra-Leona 26 27 25 18 44 78 88 10 y 72 – 73 82 81 82Sinqapur – – – – – – – – – – – – – –Slovakiya – – – – – – – – – – – – – –Sloveniya – – – – – – – – – – – – – –Solomon Adaları – – – 3 22 – – – – 65 69 72 y – –Somali 49 45 54 8 45 3 98 46 65 – 76 y – – –Cənubi Afrika – – – 1 6 92 y – – – – – – – –Cənubi Sudan – – – 9 52 35 – – – – 79 – – –İspaniya – – – – – – – – – – – – – –Şri Lanka – – – 2 12 97 – – – – 53 y – – –Fələstin Dövləti – – – 7 19 96 y – – – – – 95 – –Sudan – – – 7 33 59 88 37 y 42 – 47 – – –Surinam 6 7 5 3 19 97 – – – – 13 86 87 85Svazilend 7 8 7 1 7 50 – – – 23 y 28 89 90 88İsveç – – – – – – – – – – – – – –İsveçrə – – – – – – – – – – – – – –Suriya Ərəb Respublikası 4 5 3 3 13 95 – – – – – 89 90 88Tacikistan 10 9 11 1 13 88 – – – – 74 y 78 80 75Tailand 8 8 8 3 20 99 – – – – – – – –Keçmiş YuqoslaviyaMakedoniya Respublikası 13 12 13 1 7 100 – – – – 15 69 71 67Timor-Leste 4 4 4 3 19 55 – – – 81 86 – – –Toqo 28 28 29 6 25 78 4 0 y 2 – 43 93 94 93Tonqa – – – – – – – – – – – – – –Trinidad və Tobaqo 1 1 1 2 8 96 – – – – 8 77 78 77Tunis – – – – – – – – – – – – – –Türkiyə 3 y 3 y 2 y 3 14 94 – – – – 25 – – –Türkmənistan – – – 1 7 96 – – – – 38 y – – –Tuvalu – – – 0 10 50 – – – 73 70 – – –Uqanda 25 y 27 y 24 y 10 40 30 1 1 y 9 44 58 – – –Ukrayna 7 8 7 0 10 100 – – – 11 4 70 76 65Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri – – – – – – – – – – – – – –Böyük Britaniya – – – – – – – – – – – – – –Birləşmiş TanzaniyaRespublikası 21 y 23 y 19 y 7 37 16 15 3 6 38 54 – – –Amerika Birləşmiş Ştatları – – – – – – – – – – – – – –134THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 9UŞAQLARIN MÜDAFİƏSİÖlkələr vəbölgələrUşaq əməyi (%) +2002–2011*ümumi kişi qadınUşaq nigahı (%)2002–2011*15 yaşına-dəkevlənmişDoğumqeydiyyatı (%)2005–2011*Qadın cinsiyyət orqanlarınınzədələnməsi/kəsilməsi (%) 2002–2011*yayılma səviyyəsimövcudmünasibətlərHəyat yoldaşının döyülməsinəəsas qazandırılması (%)2002–2011*Zorakı intizam (%) +2005–2011*18 yaşına-dəkbunun tətbiqininevlənmi ümumi qadınlar a qızlar b dəstəklənməsi c kişi qadın ümumi kişi qadınUruqvay 8 y 8 y 8 y – – – – – – – – – – –Özbəkistan – – – 0 7 100 – – – 59 y 70 – – –Vanuatu – – – 9 27 26 – – – – – 78 y – –Venesuela(Bolivar Respublikası) 8 x 9 x 6 x – – 92 x – – – – – – – –Vyetnam 7 7 7 1 9 95 – – – – 36 74 76 71Yəmən 23 21 24 11 32 22 23 x, y 20 x, y 41 x, y – – 95 95 95Zambiya 41 y 42 y 40 y 9 42 14 1 – – 49 62 – – –Zimbabve – – – 4 31 49 – – – 34 40 – – –MEMORANDUMSudan and Cənubi Sudan 13 x 14 x 12 x – – – – – – – – – – –GÖSTƏRİCİLƏRİN İCMALI #Sub-Saxara Afrikası 27 28 26 12 37 41 40 24 21 35 55 – – –Şərqi vəCənubi Afrika 27 28 25 9 34 37 42 – – 40 55 – – –Qərbi və Mərkəzi Afrika 27 28 27 14 41 42 34 23 22 30 56 – – –Orta Şərq vəŞimali Afrika 9 10 8 3 17 81 – – – – 52 90 – –Cənubi Asiya 12 13 12 18 46 37 – – – 49 52 – – –Şərqi Asiya vəSakit Okean hövzəsi 8 ** 8 ** 7 ** 3 ** 18 ** 70 ** – – – – 30 ** – – –Latın Amerikası vəKarib dənizi hövzəsi 9 9 7 7 29 93 – – – – – – – –MŞA/MDB 5 6 4 1 10 96 – – – – 27 – – –Ən az inkişaf etmiş ölkələr 23 24 22 16 46 35 – – – 36 54 – – –Dünya 15 ** 15 ** 14 ** 11 ** 34 ** 51 ** – – – – 47 ** – – – Cənubi Sudan Respublikası 2011-ci ilin iyul ayında Sudan Respublikasından ayrıldığına və daha sonra 14 iyul 2011-ci il tarixində Birləşmiş Millətlər Təşkilatına daxil olduğuna görə, ayrıÖlkələr kimi Sudan və Cənubi Sudan üzrə bütün göstəricilər üçün fərdi məlumat hələ mövcud deyil. Verilən ümumi məlumat bölünməmişdən öncəki Sudan üçün nəzərdə tutulub (Memorandumabaxın).# Regionlar, sub-regionlar və ölkə kateqoriyalarındakı ölkə və bölgələrin tam siyahısı üçün səhifə 98 baxın.GÖSTƏRİCİLƏRİN TƏRİFLƏRİUşaq əməyi – Sorğu zamanı 5-14 yaşlarında olan uşaq əməyinə cəlb olunmuş uşaqların faizgöstəricisi. Aşağıdakı şərtlərdə uşaq uşaq əməyinə cəlb olunmuş hesab olunur: sorğu həftəsiərzində ən azı 28 saat ev işləri və ya ən azı bir saat iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmuş 5-11yaşlarındakı və yaxud da ən azı 14 saat iqtisadi fəaliyyət və ya ən azı 28 saat ev işləri görmüş12-14 yaşlı uşaqlar.Uşaq nigahı – 15 yaşadək ilk dəfə evlənmiş və ya nigahda olmuş 20-24 yaşlı qızların faizgöstəricisi və 18 yaşadək ilk dəfə evlənmiş və ya nigahda olmuş 20-24 yaşlı qızların faizgöstəricisi.Doğum qeydiyyatı – Sorğu zamanı qeydiyyat alınmış 5 yaşadək uşaqların faiz göstəricisi.Buraya sorğu aparan tərəfindən doğum haqqında şəhadətnaməsi görülmüş və ya ana və yaxudəsas tərbiyəçi tərəfindən doğumunun qeydiyyata alındığını bildirdiyi uşaqlar daxildir.Qadın cinsiyyət orqanlarının zədələnməsi/kəsilməsi – (a) Qadınlar: orqanları zədələnmiş/kəsilmiş 15-49 yaş arası qadınların faiz göstəricisi; (b) qızları: orqanları zədələnmiş/kəsilmiş ənazı bir qızı olan 15-49 yaş arası qadınların faiz göstəricisi; (c) praktikanın dəstəklənməsi: qadıncinsiyyət orqanlarını zədələmənin/kəsmənin davam etdirilməsinin tərəfdarı olan 15-49 yaş arasıqadınların faiz göstəricisi.Həyat yoldaşının döyülməsinə əsas qazandırılması – Bildirilən səbəblərdən ən azı birinə görəhəyat yoldaşının döyülməsinə və ya vurulmasına görə ərə haqq qazandıran 15-49 yaşlı kişi vəqadınların faiz göstəricisi, başqa sözlə, əgər həyat yoldaşı yeməyi yandırırsa, onunla mübahisəedirsə, ondan xəbərsiz bayıra çıxırsa, uşaqlara etinasız davranırsa və ya cinsi əlaqələrdən imtinaedirsə.Zorakı intizam – Hər hansı formada zorakı intizama (psixoloji aqressiya və/və ya fiziki cəza)məruz qalan 2-14 yaşlarında olan uşaqların faiz göstəricisi.ƏSAS STATİSTİK MƏNBƏLƏRUşaq əməyi – Çox Göstəricili Klaster Sorğuları (ÇGKS), Demoqrafik və Səhiyyə Sorğuları (DSS)və digər milli səviyyədə sorğular.Uşaq nigahı – ÇGKS, DSS və digər milli səviyyədə sorğular.Doğum qeydiyyatı – ÇGKS, DSS, digər milli səviyyədə sorğular və vacib qeydiyyat sistemləri.Qadın cinsiyyət orqanlarının zədələnməsi/kəsilməsi – ÇGKS, DSS və digər milli səviyyədəsorğular.Həyat yoldaşının döyülməsinə əsas qazandırılması – ÇGKS, DSS və digər milli səviyyədəsorğular.Zorakı intizam – ÇGKS, DSS və digər milli səviyyədə sorğular.QEYDLƏR– Məlumat mövcud deyil..x Sütun başlığında qeyd olunanlara əlavə illər və ya dövrlərlə bağlı məlumatı göstərir. Bucür məlumat növü regional və qlobal miqyaslı orta hesablamalara daxil edilmir.y Məlumatın standart tərif növündən fərqləndiyini və ya onun ölkənin yalnız bir hissəsinəistinad etdiyini göstərir. Əgər bu cür məlumat növü qeyd olunmuş istinad dövrünədüşürsə, o zaman bu regional və qlobal miqyaslı hesablamalara daxil edilmir.+ Metodologiya ilə bağlı daha müfəssər izahı və bu rəqəmlərin hesablanmasındakıdəyişiklikləri səhifə 94-də yerləşən Məlumatlar üzrə Ümumi Qeyd bölməsindən əldə edəbilərsiniz.* Sütun başlığında qeyd olunmuş dövr ərzində məlumatın mövcud olduğu ən son iligöstərir.** Çinin istisna edildiyini göstərir.STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 135

CƏDVƏL 10. İNKİŞAF ƏMSALIÖlkələr və5 yaşadəkölümsıralaması5 yaşadək ölüm əmsalı5 yaşadək ölüm əmsalı üzrə illik azalmaəmsalı 2000 (%)1990-cıildən buyana azalma2000-cıildən buyana azalmaOrta illik artım əmsalıüzrə adambaşınadüşən ÜDM (%)Ümumi nəsilartırmasəviyyəsiÜmumi nəsilartırmasəviyyəsi üzrə orta illikazalma əmsalı (%)bölgələr1970 1990 2000 2011 1970–1990 1990–2000 2000–2011 1990–2011 (%) (%) 1970–1990 1990–2011 1970 1990 2011 1970–1990 1990–2011Əfqanıstan 23 309 192 136 101 2.4 3.4 2.7 3.1 47 26 – – 7.7 8.0 6.2 -0.2 1.2Albaniya 122 – 41 26 14 – 4.5 5.5 5.0 65 46 -0.7 x 5.3 4.9 3.2 1.5 2.1 3.6Əlcəzair 74 199 66 46 30 5.5 3.6 3.9 3.8 55 35 1.6 1.5 7.4 4.7 2.2 2.3 3.6Andorra 184 – 8 5 3 – 5.1 3.8 4.4 60 34 -1.4 2.5 x – – – – –Anqola 8 – 243 199 158 – 2.0 2.1 2.1 35 21 – 4.1 7.3 7.2 5.3 0.1 1.4Antiqua və Barbuda 145 – 27 15 8 – 5.9 6.1 6.0 72 49 7.8 x 0.6 – – – – –Argentina 122 58 28 20 14 3.7 3.1 3.3 3.2 49 31 -0.8 2.3 3.1 3.0 2.2 0.1 1.5Ermənistan 102 – 47 30 18 – 4.6 4.8 4.7 63 41 – 6.1 3.2 2.5 1.7 1.2 1.8Avstraliya 165 21 9 6 5 4.2 3.8 2.9 3.4 51 27 1.6 2.2 2.7 1.9 2.0 1.9 -0.2Avstriya 169 29 9 6 4 5.6 5.2 2.6 3.8 55 25 2.5 1.8 2.3 1.5 1.4 2.4 0.3Azərbaycan 61 – 95 69 45 – 3.2 3.9 3.6 53 35 – 5.9 4.6 3.0 2.2 2.2 1.5Baham adaları 107 31 22 17 16 1.8 2.6 0.4 1.4 26 4 1.9 0.7 3.5 2.6 1.9 1.5 1.6Bəhreyn 135 81 21 12 10 6.9 5.0 2.0 3.4 51 19 -1.0 x 1.3 x 6.5 3.7 2.5 2.8 1.9Banqladeş 60 226 139 84 46 2.4 5.0 5.5 5.3 67 45 0.6 3.6 6.9 4.5 2.2 2.1 3.4Barbados 98 47 18 17 20 4.8 0.4 -1.2 -0.5 -10 -15 1.7 1.1 x 3.1 1.7 1.6 2.9 0.5Belarus 157 – 17 14 6 – 2.3 8.1 5.3 67 59 – 4.7 2.3 1.9 1.5 1.0 1.2Belçika 169 24 10 6 4 4.3 5.4 2.7 4.0 57 26 2.2 1.6 2.2 1.6 1.8 1.7 -0.7Beliz 106 – 44 26 17 – 5.1 4.0 4.5 62 36 2.9 1.8 6.3 4.5 2.7 1.7 2.4Benin 20 261 177 140 106 1.9 2.4 2.5 2.4 40 24 0.5 1.3 6.7 6.7 5.2 0.0 1.2Butan 51 286 138 89 54 3.6 4.4 4.6 4.5 61 40 – 5.3 6.7 5.8 2.3 0.7 4.3Boliviya (Çoxmillətli Dövləti) 55 226 120 81 51 3.2 3.9 4.3 4.1 58 37 -1.1 1.6 6.6 4.9 3.3 1.5 1.9Bosniya və Herseqovina 145 – 19 10 8 – 6.7 2.0 4.3 59 20 – 8.3 x 2.9 1.7 1.1 2.6 1.9Botsvana 80 131 53 81 26 4.5 -4.3 10.4 3.4 51 68 8.1 3.4 6.6 4.7 2.7 1.7 2.6Braziliya 107 129 58 36 16 4.0 4.9 7.5 6.3 73 56 2.3 1.6 5.0 2.8 1.8 2.9 2.1Bruney Darüssəlam Dövləti 151 – 12 10 7 – 2.5 2.6 2.6 41 25 -2.2 x -0.4 x 5.8 3.5 2.0 2.4 2.7Bolqarıstan 128 39 22 21 12 2.9 0.7 4.9 2.9 45 42 3.4 x 3.3 2.2 1.7 1.5 1.1 0.6Burkina Faso 9 291 208 182 146 1.7 1.4 2.0 1.7 30 19 1.3 2.8 6.6 6.8 5.8 -0.2 0.8Burundi 10 229 183 165 139 1.1 1.0 1.5 1.3 24 15 1.2 -1.4 6.8 6.5 4.2 0.2 2.1Kamboca 62 – 117 102 43 – 1.4 7.9 4.8 64 58 – 6.5 x 5.9 5.7 2.5 0.2 3.9Kamerun 11 206 145 140 127 1.8 0.4 0.8 0.6 12 9 3.4 0.8 6.2 5.9 4.4 0.2 1.4Kanada 157 22 8 6 6 4.9 2.9 0.9 1.9 33 10 2.0 1.8 2.2 1.7 1.7 1.5 -0.1Keyptaun 91 160 58 39 21 5.1 4.0 5.5 4.8 63 45 – 5.0 6.9 5.3 2.3 1.3 3.9Mərkəzi Afrika Resp. 6 226 169 172 164 1.5 -0.2 0.5 0.2 3 5 -1.3 -0.5 6.0 5.8 4.5 0.1 1.1Çad 4 257 208 189 169 1.1 1.0 1.0 1.0 19 10 -0.9 3.1 6.5 6.7 5.9 -0.1 0.6Çili 141 82 19 11 9 7.4 5.5 2.0 3.6 53 19 1.5 3.4 4.0 2.6 1.8 2.1 1.7Çin 115 117 49 35 15 4.3 3.3 7.9 5.8 70 58 6.6 9.3 5.5 2.3 1.6 4.3 1.9Kolumbiya 102 105 34 25 18 5.6 3.2 3.1 3.2 48 29 1.9 1.6 5.6 3.1 2.3 2.9 1.3Komor Adaları 33 219 122 100 79 2.9 2.0 2.1 2.0 35 20 -0.1 x -0.8 7.1 5.6 4.9 1.2 0.7Konqo 25 152 119 109 99 1.2 0.9 0.9 0.9 17 9 3.3 0.4 6.3 5.4 4.5 0.8 0.8Kuk Adaları 135 61 19 17 10 5.8 1.1 5.3 3.3 50 44 – – – – – – –Kosta-Rika 135 71 17 13 10 7.1 2.9 2.2 2.5 41 22 0.7 2.6 5.0 3.2 1.8 2.3 2.6Fil Dişi Sahili 17 233 151 139 115 2.2 0.9 1.7 1.3 24 17 -1.7 -0.6 7.9 6.3 4.3 1.2 1.7Xorvatiya 165 – 13 8 5 – 4.3 4.5 4.4 60 39 – 2.8 2.0 1.7 1.5 0.9 0.6Kuba 157 41 13 9 6 5.6 4.5 3.5 4.0 56 32 3.9 3.0 x 4.0 1.8 1.5 4.2 0.9Kipr 184 – 11 7 3 – 5.3 6.7 6.0 72 52 5.9 x 2.0 2.6 2.4 1.5 0.4 2.4Çex Respublikası 169 – 14 7 4 – 7.6 4.9 6.2 73 42 – 2.7 2.0 1.8 1.5 0.6 1.0Koreya XalqDemokratik Respublikası 69 – 45 58 33 – -2.5 5.0 1.4 26 42 – – 4.0 2.4 2.0 2.6 0.9Konqo DemokratikRespublikası 5 244 181 181 168 1.5 0.0 0.7 0.4 8 8 -2.2 -2.6 6.2 7.1 5.7 -0.7 1.1Danimarka 169 16 9 6 4 3.2 4.4 3.8 4.1 57 34 2.0 1.4 2.1 1.7 1.9 1.2 -0.6Cibuti 26 – 122 106 90 – 1.4 1.5 1.5 26 15 – -1.4 x 7.4 6.2 3.7 0.9 2.5Dominika Birliyi 128 54 17 15 12 5.7 1.6 2.1 1.8 32 21 5.2 x 2.2 – – – – –Dominikan Respublikası 83 122 58 39 25 3.7 4.1 4.0 4.1 58 36 2.1 3.9 6.2 3.5 2.5 2.9 1.5Ekvador 86 138 52 34 23 4.8 4.3 3.7 4.0 56 33 1.3 1.5 6.3 3.7 2.4 2.7 1.9Misir 91 237 86 44 21 5.1 6.6 6.8 6.7 75 52 4.3 2.8 5.9 4.4 2.7 1.6 2.3El Salvador 115 158 60 34 15 4.8 5.7 7.3 6.6 75 55 -1.9 2.4 6.2 4.0 2.2 2.3 2.8Ekvatorial Qvineya 16 – 190 152 118 – 2.2 2.3 2.3 38 22 – 18.2 5.7 5.9 5.1 -0.2 0.7Eritreya 41 247 138 98 68 2.9 3.4 3.4 3.4 51 31 – -0.8 x 6.6 6.2 4.4 0.3 1.7Estoniya 169 – 20 11 4 – 6.2 9.7 8.1 82 66 – 5.5 x 2.1 1.9 1.7 0.4 0.6Efiopiya 36 230 198 139 77 0.7 3.6 5.3 4.5 61 44 – 3.3 6.8 7.1 4.0 -0.2 2.7Fici 107 53 30 22 16 2.9 2.8 2.8 2.8 45 26 0.6 1.3 4.5 3.4 2.6 1.5 1.2Finlandiya 184 16 7 4 3 4.4 4.4 3.6 4.0 57 33 2.9 2.5 1.9 1.7 1.9 0.3 -0.3Fransa 169 18 9 5 4 3.6 4.9 2.5 3.6 53 24 2.1 1.2 2.5 1.8 2.0 1.8 -0.6Qabon 44 – 94 82 66 – 1.4 2.1 1.7 31 20 0.2 -0.7 4.7 5.2 3.2 -0.5 2.3136THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 10İNKİŞAF ƏMSALIÖlkələr və5 yaşadəkölümsıralaması5 yaşadək ölüm əmsalı5 yaşadək ölüm əmsalı üzrə illik azalmaəmsalı 2000 (%)1990-cıildən buyana azalma2000-cıildən buyana azalmaOrta illik artım əmsalıüzrə adambaşınadüşən ÜDM (%)Ümumi nəsilartırmasəviyyəsiÜmumi nəsilartırmasəviyyəsi üzrə orta illikazalma əmsalı (%)bölgələr1970 1990 2000 2011 1970–1990 1990–2000 2000–2011 1990–2011 (%) (%) 1970–1990 1990–2011 1970 1990 2011 1970–1990 1990–2011Qambiya 23 286 165 130 101 2.8 2.3 2.4 2.3 39 23 0.6 0.9 6.1 6.1 4.8 0.0 1.1Gürcüstan 91 – 47 33 21 – 3.6 4.2 3.9 56 37 3.1 2.7 2.6 2.2 1.5 0.9 1.6Almaniya 169 26 9 5 4 5.6 4.5 2.7 3.6 53 26 2.3 1.3 2.0 1.4 1.4 1.9 -0.2Qana 34 183 121 99 78 2.1 2.0 2.2 2.1 36 21 -2.0 2.5 7.0 5.6 4.1 1.1 1.5Yunanıstan 169 38 13 8 4 5.5 5.0 5.1 5.0 65 43 1.3 2.2 2.4 1.4 1.5 2.5 -0.3Qrenada 125 – 21 16 13 – 2.9 1.9 2.4 39 18 4.2 x 2.9 4.6 3.8 2.2 0.9 2.6Qvatemala 74 172 78 48 30 4.0 4.8 4.2 4.5 61 37 0.2 1.3 6.2 5.6 3.9 0.6 1.7Qvineya 12 316 228 175 126 1.6 2.7 3.0 2.8 45 28 – 2.9 6.8 6.7 5.2 0.1 1.3Qvineya-Bisau 7 242 210 186 161 0.7 1.2 1.3 1.3 24 14 0.0 -1.2 6.1 6.6 5.0 -0.5 1.4Qayana 68 78 63 49 36 1.0 2.5 2.8 2.7 43 27 -1.3 2.8 x 5.6 2.6 2.2 3.8 0.7Haiti 40 229 143 102 70 2.3 3.4 3.4 3.4 51 31 – -1.0 x 5.8 5.4 3.3 0.3 2.4Holy See – – – – – – – – – – – – – – – – – –Honduras 91 156 55 35 21 5.2 4.5 4.5 4.5 61 39 0.8 1.6 7.3 5.1 3.1 1.7 2.4Macarıstan 157 43 19 11 6 4.2 5.3 5.1 5.2 66 43 3.0 2.5 2.0 1.8 1.4 0.6 1.2İslandiya 184 16 6 4 3 4.6 4.8 4.0 4.4 60 36 3.2 2.1 3.0 2.2 2.1 1.6 0.1Hindistan 49 189 114 88 61 2.5 2.6 3.3 3.0 46 30 2.0 4.9 5.5 3.9 2.6 1.7 2.0İndoneziya 71 164 82 53 32 3.5 4.4 4.6 4.5 61 39 4.6 2.7 5.5 3.1 2.1 2.8 1.9İran (İslam Respublikası) 83 203 61 44 25 6.0 3.3 5.1 4.3 59 43 -2.3 2.7 x 6.5 4.8 1.6 1.5 5.1İraq 67 115 46 43 38 4.6 0.7 1.1 0.9 18 11 – -1.9 x 7.4 6.0 4.6 1.0 1.2İrlandiya 169 23 9 7 4 4.6 2.5 5.1 3.9 56 43 – 0.6 x 3.8 2.0 2.1 3.2 -0.3İsrail 169 – 12 7 4 – 5.1 4.3 4.7 63 38 1.9 1.8 3.8 3.0 2.9 1.2 0.1İtaliya 169 33 10 6 4 6.1 5.5 3.8 4.6 62 34 2.8 0.8 2.5 1.3 1.4 3.2 -0.5Yamayka 102 63 35 26 18 3.0 3.0 3.0 3.0 47 28 -1.3 0.5 5.5 2.9 2.3 3.1 1.2Yaponiya 184 18 6 5 3 5.1 3.5 2.5 3.0 47 24 3.4 0.7 2.1 1.6 1.4 1.5 0.6İordaniya 91 97 37 28 21 4.8 2.7 2.7 2.7 44 26 2.5 x 2.6 7.9 5.8 3.0 1.6 3.1Qazaxıstan 78 79 57 42 28 1.7 3.0 3.7 3.3 50 33 – 4.1 3.5 2.8 2.5 1.1 0.5Keniya 38 153 98 113 73 2.2 -1.5 4.0 1.4 26 36 1.2 0.4 8.1 6.0 4.7 1.5 1.2Kiribati 58 154 88 65 47 2.8 2.9 2.9 2.9 46 27 -5.3 1.1 – – – – –Küveyt 133 60 17 13 11 6.4 2.9 1.4 2.1 36 14 -6.7 x 1.4 x 7.2 2.6 2.3 5.1 0.6Qırğızıstan 72 143 70 47 31 3.6 3.9 4.0 4.0 56 35 – 0.7 4.9 3.9 2.7 1.2 1.8Laos XalqDemokratik Respublikası 63 – 148 81 42 – 6.0 6.0 6.0 72 48 – 4.7 6.0 6.2 2.7 -0.1 4.0Latviya 145 – 21 17 8 – 1.7 6.7 4.3 60 52 3.4 4.4 1.9 1.9 1.5 0.0 1.2Livan 141 57 33 19 9 2.7 5.6 6.5 6.0 72 51 – 2.5 5.1 3.1 1.8 2.4 2.7Lesoto 29 177 88 117 86 3.5 -2.9 2.8 0.1 2 27 2.4 2.3 5.8 4.9 3.1 0.8 2.1Liberiya 34 280 241 164 78 0.7 3.9 6.7 5.4 68 52 -4.0 5.5 6.7 6.5 5.2 0.1 1.1Liviya 107 139 44 27 16 5.7 4.9 4.7 4.8 63 40 – – 7.6 4.8 2.5 2.3 3.1Lixtenşteyn – – – – – – – – – – – 2.2 3.0 x – – – – –Litva 157 26 17 12 6 2.0 3.9 6.6 5.3 67 52 – 3.6 2.3 2.0 1.5 0.7 1.4Lüksemburq 184 22 8 5 3 4.7 5.4 3.9 4.6 62 35 2.6 2.7 2.0 1.6 1.7 1.1 -0.3Madaqaskar 47 176 161 104 62 0.4 4.4 4.8 4.6 62 41 -2.3 -0.3 7.3 6.3 4.6 0.8 1.5Malavi 31 334 227 164 83 1.9 3.2 6.2 4.8 64 50 0.0 1.3 7.3 6.8 6.0 0.4 0.6Malayziya 151 54 17 11 7 5.8 4.8 4.4 4.6 62 39 4.0 3.1 4.9 3.5 2.6 1.6 1.4Maldiv Adaları 133 266 105 53 11 4.6 6.9 14.5 10.9 90 80 – 5.8 x 7.2 6.1 1.7 0.8 6.1Mali 3 373 257 214 176 1.9 1.8 1.8 1.8 32 18 0.1 2.1 6.9 7.1 6.2 -0.1 0.6Malta 157 27 11 8 6 4.4 3.7 2.5 3.1 48 24 6.0 2.4 2.0 2.1 1.3 -0.2 2.2Marşal Adaları 80 98 52 38 26 3.2 3.2 3.3 3.3 50 30 – 0.5 – – – – –Mavritaniya 18 197 125 118 112 2.3 0.6 0.5 0.5 10 5 -1.1 1.3 6.8 5.9 4.5 0.7 1.4Mavriki 115 85 24 19 15 6.3 2.5 1.9 2.2 37 19 3.2 x 3.5 4.0 2.3 1.6 2.7 1.7Meksika 107 108 49 29 16 4.0 5.2 5.6 5.4 68 46 1.7 1.3 6.7 3.4 2.3 3.4 1.9Mikroneziya(Federativ Ştatları) 63 – 56 49 42 – 1.5 1.4 1.5 26 15 – 0.4 6.9 5.0 3.4 1.7 1.8Monako 169 – 8 5 4 – 4.2 2.4 3.3 50 24 1.4 2.1 x – – – – –Monqolustan 72 – 107 63 31 – 5.2 6.6 5.9 71 52 – 3.3 7.6 4.1 2.5 3.1 2.4Monteneqro 151 – 18 13 7 – 3.3 5.1 4.3 59 43 – 3.4 x 2.4 1.9 1.6 1.2 0.6Mərakeş 69 177 81 53 33 3.9 4.3 4.3 4.3 60 38 1.9 2.5 7.1 4.0 2.2 2.8 2.8Mozambik 22 275 226 172 103 1.0 2.7 4.7 3.7 54 40 -1.0 x 4.3 6.6 6.2 4.8 0.3 1.2Myanma 47 172 107 84 62 2.4 2.5 2.6 2.6 42 25 1.6 7.4 x 6.1 3.4 2.0 2.8 2.6Namibiya 63 113 73 74 42 2.2 -0.1 5.2 2.7 43 44 -2.1 x 1.9 6.5 5.2 3.2 1.1 2.4Nauru 66 – 40 40 40 – 0.0 0.0 0.0 0 0 – – – – – – –Nepal 57 249 135 83 48 3.1 4.8 5.0 4.9 64 42 1.1 1.9 6.1 5.2 2.7 0.8 3.2Niderland 169 16 8 6 4 3.2 2.9 4.0 3.5 52 35 1.6 1.9 2.4 1.6 1.8 2.2 -0.6Yeni Zelandiya 157 21 11 7 6 3.1 4.1 2.1 3.0 47 20 1.1 x 1.8 x 3.1 2.1 2.2 2.0 -0.2Nikaraqua 80 161 66 42 26 4.5 4.5 4.6 4.5 61 39 -3.7 1.9 6.9 4.8 2.6 1.9 2.9Niger 13 324 314 216 125 0.2 3.8 5.0 4.4 60 42 -2.0 -0.2 7.4 7.8 7.0 -0.3 0.5STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 137

CƏDVƏL 10İNKİŞAF ƏMSALIÖlkələr və5 yaşadəkölümsıralaması5 yaşadək ölüm əmsalı5 yaşadək ölüm əmsalı üzrə illik azalmaəmsalı 2000 (%)1990-cıildən buyana azalma2000-cıildən buyana azalmaOrta illik artım əmsalıüzrə adambaşınadüşən ÜDM (%)Ümumi nəsilartırmasəviyyəsiÜmumi nəsilartırmasəviyyəsi üzrə orta illikazalma əmsalı (%)bölgələr1970 1990 2000 2011 1970–1990 1990–2000 2000–2011 1990–2011 (%) (%) 1970–1990 1990–2011 1970 1990 2011 1970–1990 1990–2011Nigeriya 14 259 214 188 124 1.0 1.3 3.8 2.6 42 34 -1.3 2.1 6.5 6.4 5.5 0.1 0.7Niue 91 – 14 29 21 – -7.3 3.0 -1.9 -49 28 – – – – – – –Norveç 184 16 8 5 3 3.3 5.4 4.2 4.7 63 37 3.2 2.0 2.5 1.9 1.9 1.5 -0.2Oman 141 195 48 22 9 7.1 7.8 8.3 8.1 82 60 3.1 2.7 7.3 7.2 2.2 0.1 5.5Pakistan 39 182 122 95 72 2.0 2.5 2.5 2.5 41 24 2.6 1.9 6.6 6.0 3.3 0.5 2.8Palau 100 – 32 25 19 – 2.6 2.6 2.6 42 25 – -0.1 x – – – – –Panama 98 62 33 26 20 3.1 2.6 2.5 2.5 41 24 0.3 3.4 5.3 3.0 2.5 2.8 1.0Papua-Yeni Qvineya 50 151 88 72 58 2.7 2.0 2.0 2.0 34 19 -1.0 0.1 6.2 4.8 3.9 1.2 1.0Paraqvay 87 75 53 35 22 1.7 4.0 4.1 4.1 57 37 3.1 0.3 5.7 4.5 2.9 1.2 2.1Peru 102 158 75 39 18 3.7 6.6 7.0 6.8 76 53 -0.6 3.2 6.3 3.8 2.5 2.5 2.1Filippin 83 88 57 39 25 2.2 3.8 3.9 3.8 55 35 0.5 1.9 6.3 4.3 3.1 1.9 1.6Polşa 157 36 17 10 6 3.6 5.9 4.6 5.2 66 40 – 4.4 2.2 2.0 1.4 0.4 1.8Portuqaliya 184 66 15 7 3 7.5 7.1 6.8 6.9 77 53 2.5 1.5 3.0 1.5 1.3 3.3 0.7Qatar 145 57 20 13 8 5.2 4.7 4.5 4.6 62 39 – 0.8 x 6.9 4.2 2.2 2.5 3.0Koreya Respublikası 165 49 8 6 5 9.4 2.7 1.6 2.1 36 16 6.2 4.1 4.5 1.6 1.4 5.2 0.8Moldova Respublikası 107 70 35 24 16 3.5 3.8 3.6 3.7 54 33 1.8 x -0.1 2.6 2.4 1.5 0.3 2.4Rumıniya 125 64 37 27 13 2.7 3.3 6.9 5.2 67 53 0.9 x 2.8 2.9 1.9 1.4 2.1 1.5Rusiya Federasiyası 128 40 27 21 12 2.0 2.5 5.3 4.0 56 44 – 2.3 2.0 1.9 1.5 0.3 1.0Ruanda 51 223 156 183 54 1.8 -1.6 11.1 5.1 65 70 1.2 2.3 8.1 7.0 5.3 0.7 1.3Sent-Kits və Nevis 151 71 28 16 7 4.6 5.5 7.2 6.4 74 55 6.3 x 1.6 – – – – –Sent-Lüsiya 107 63 23 18 16 5.2 2.2 1.4 1.7 31 14 5.3 x 0.7 6.1 3.4 2.0 2.9 2.6Sent-Vinsentvə Qrenadina 91 96 27 22 21 6.5 1.9 0.4 1.1 21 5 3.3 3.2 6.0 3.0 2.0 3.6 1.8Samoa 100 – 30 23 19 – 2.6 1.8 2.2 37 18 – 2.8 6.1 4.8 3.8 1.2 1.1San-Marino 195 – 12 5 2 – 8.1 9.8 9.0 85 66 1.7 3.2 x – – – – –San-Tome və Prinsipi 28 96 96 93 89 -0.0 0.4 0.4 0.4 8 4 – – 6.5 5.4 3.6 0.9 1.9Səudiyyə Ərəbistanı 141 – 43 21 9 – 7.3 7.3 7.3 78 55 -1.4 0.2 7.3 5.8 2.7 1.1 3.6Seneqal 45 295 136 130 65 3.9 0.4 6.4 3.5 52 50 -0.5 1.1 7.4 6.6 4.7 0.5 1.6Serbiya 151 – 29 13 7 – 8.1 5.3 6.6 75 44 – 1.4 2.4 2.1 1.6 0.6 1.4Seyşel adaları 122 66 17 14 14 6.9 1.8 0.0 0.9 17 0 2.9 2.0 – – – – –Syerra-Leona 1 342 267 241 185 1.2 1.0 2.4 1.7 31 23 -0.5 1.1 5.9 5.7 4.9 0.1 0.7Sinqapur 184 27 8 4 3 6.4 6.5 3.7 5.0 65 33 5.9 3.5 3.2 1.8 1.3 2.9 1.5Slovakiya 145 – 18 12 8 – 4.2 3.7 3.9 56 34 – 3.7 2.5 2.0 1.3 1.0 2.0Sloveniya 184 – 10 5 3 – 6.6 6.0 6.2 73 48 – 3.2 2.3 1.5 1.5 2.0 0.1Solomon Adaları 87 102 42 31 22 4.5 3.2 3.1 3.1 48 29 – -0.9 6.9 5.9 4.2 0.8 1.6Somali 2 – 180 180 180 – 0.0 0.0 0.0 0 0 -0.8 – 7.2 6.6 6.3 0.4 0.2Cənubi Afrika 58 – 62 74 47 – -1.7 4.2 1.4 25 37 0.1 1.3 5.6 3.7 2.4 2.1 2.0Cənubi Sudan 15 302 217 165 121 1.6 2.8 2.8 2.8 45 27 – – – – – – –İspaniya 169 29 11 7 4 4.9 5.0 4.1 4.5 61 36 1.9 1.9 2.9 1.3 1.5 3.8 -0.5Şri Lanka 128 76 29 19 12 4.8 4.1 4.1 4.1 58 36 3.0 4.1 4.3 2.5 2.3 2.8 0.4Fələstin Dövləti 87 – 43 30 22 – 3.6 2.8 3.2 49 27 – -2.4 x 7.9 6.5 4.4 0.9 1.9Sudan 29 148 123 104 86 0.9 1.7 1.7 1.7 30 17 – – – – – – –Surinam 74 – 52 40 30 – 2.6 2.7 2.7 43 26 -2.2 x 1.7 x 5.7 2.7 2.3 3.6 0.8Svazilend 21 181 83 114 104 3.9 -3.2 0.9 -1.0 -24 9 3.1 1.8 6.9 5.7 3.3 0.9 2.7İsveç 184 13 7 4 3 3.4 4.9 3.5 4.2 58 32 1.8 2.2 2.0 2.0 1.9 0.1 0.2İsveçrə 169 18 8 6 4 4.1 3.5 2.4 2.9 46 23 1.7 x 0.9 2.1 1.5 1.5 1.6 0.1Suriya Ərəb Respublikası 115 113 36 23 15 5.7 4.6 3.6 4.1 58 33 2.2 1.8 x 7.6 5.3 2.9 1.8 3.0Tacikistan 46 – 114 95 63 – 1.9 3.7 2.8 45 33 – 0.2 6.9 5.2 3.2 1.4 2.2Tailand 128 102 35 19 12 5.3 6.4 3.7 5.0 65 34 4.7 2.8 5.6 2.1 1.6 4.9 1.4Keçmiş YuqoslaviyaMakedoniya Respublikası 135 – 38 16 10 – 8.4 4.8 6.5 74 41 – 1.2 3.1 2.1 1.4 1.9 1.9Timor-Leste 51 – 180 109 54 – 5.0 6.4 5.7 70 51 – 1.9 x 5.9 5.3 6.1 0.5 -0.6Toqo 19 220 147 128 110 2.0 1.4 1.4 1.4 25 14 -0.3 -0.1 7.1 6.3 4.0 0.6 2.2Tonqa 115 43 25 20 15 2.9 2.2 2.2 2.2 37 21 – 1.5 5.9 4.6 3.9 1.2 0.9Trinidad və Tobaqo 78 52 37 32 28 1.7 1.4 1.3 1.4 25 14 0.5 4.8 3.5 2.4 1.6 1.8 1.9Tunis 107 181 51 30 16 6.3 5.5 5.5 5.5 68 45 2.5 3.3 6.6 3.6 2.0 3.0 2.9Türkiyə 115 194 72 35 15 5.0 7.1 7.7 7.4 79 57 2.0 2.4 5.5 3.0 2.1 3.0 1.9Türkmənistan 54 – 94 71 53 – 2.8 2.8 2.8 44 26 – 5.8 6.3 4.3 2.4 1.9 2.9Tuvalu 74 – 58 43 30 – 2.9 3.3 3.1 48 30 – 2.1 – – – – –Uqanda 26 190 178 141 90 0.3 2.4 4.1 3.3 49 36 – 3.7 7.1 7.1 6.1 0.0 0.8Ukrayna 135 34 19 19 10 2.8 0.4 5.6 3.1 48 46 – 0.6 2.1 1.9 1.5 0.6 1.2Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 151 92 22 12 7 7.1 5.9 5.7 5.8 70 46 -4.3 x -1.9 6.6 4.4 1.7 2.0 4.5Böyük Britaniya 165 21 9 7 5 4.1 3.3 2.3 2.8 45 23 2.1 2.4 2.3 1.8 1.9 1.2 -0.1Birləşmiş TanzaniyaRespublikası 41 208 158 126 68 1.4 2.2 5.7 4.0 57 47 – 2.5 6.8 6.2 5.5 0.4 0.6Amerika Birləşmiş Ştatları 145 23 11 9 8 3.6 2.8 1.1 2.0 34 12 2.1 1.7 2.2 1.9 2.1 0.7 -0.3138THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 10İNKİŞAF ƏMSALIÖlkələr vəbölgələr5 yaşadəkölümsıralamasıOrta illik artım əmsalıüzrə adambaşınadüşən ÜDM (%)Ümumi nəsilartırmasəviyyəsi üzrə orta illikazalma əmsalı (%)5 yaşadək ölüm əmsalı üzrə illik azalma 1990-cı 2000-cıÜmumi nəsilartırma5 yaşadək ölüm əmsalıəmsalı 2000ildən bu ildən bu(%)səviyyəsiyana azalma yana azalma1970 1990 2000 2011 1970–1990 1990–2000 2000–2011 1990–2011 (%) (%) 1970–1990 1990–2011 1970 1990 2011 1970–1990 1990–2011Uruqvay 135 55 23 17 10 4.3 3.0 4.6 3.8 55 40 0.9 2.1 2.9 2.5 2.1 0.7 0.9Özbəkistan 56 – 75 61 49 – 2.1 2.1 2.1 35 20 – 2.5 6.5 4.2 2.3 2.2 2.8Vanuatu 125 102 39 23 13 4.9 5.2 5.0 5.1 66 43 1.2 x 0.6 6.3 4.9 3.8 1.2 1.2Venesuela(Bolivar Respublikası) 115 61 31 22 15 3.4 3.3 3.6 3.4 51 33 -1.7 0.4 5.4 3.4 2.4 2.2 1.7Vyetnam 87 – 50 34 22 – 3.9 4.1 4.0 57 36 – 6.0 7.4 3.6 1.8 3.6 3.3Yəmən 36 293 126 99 77 4.2 2.4 2.4 2.4 39 23 – 1.1 7.5 8.7 5.1 -0.7 2.5Zambiya 31 179 193 154 83 -0.4 2.3 5.6 4.0 57 46 -2.3 0.8 7.4 6.5 6.3 0.7 0.1Zimbabve 43 119 79 106 67 2.0 -2.9 4.1 0.8 15 37 -0.4 -3.0 7.4 5.2 3.2 1.8 2.3MEMORANDUMSudan and Cənubi Sudan – – – – – – – – – – – 0.1 3.4 6.6 6.0 4.3 0.5 1.5GÖSTƏRİCİLƏRİN İCMALI#Sub-Saxara Afrikası 236 178 154 109 1.4 1.5 3.1 2.3 39 29 0.0 2.0 6.7 6.2 4.9 0.3 1.2Şərqi vəCənubi Afrika 214 162 135 84 1.4 1.8 4.3 3.1 48 38 0.3 1.9 6.8 6.0 4.5 0.6 1.4Qərbi və Mərkəzi Afrika 259 197 175 132 1.4 1.2 2.6 1.9 33 24 -0.5 2.0 6.6 6.5 5.3 0.1 1.0Orta Şərq vəŞimali Afrika 190 72 52 36 4.8 3.4 3.3 3.3 50 30 -0.1 0.8 6.7 5.0 2.8 1.5 2.8Cənubi Asiya 195 119 89 62 2.5 2.9 3.3 3.1 48 30 2.0 4.5 5.7 4.2 2.7 1.6 2.1Şərqi Asiya vəSakit Okean hövzəsi 120 55 39 20 3.9 3.4 5.9 4.7 63 48 5.6 7.5 5.6 2.6 1.8 3.8 1.8Latın Amerikası vəKarib dənizi hövzəsi 117 53 34 19 4.0 4.4 5.2 4.8 64 44 1.4 1.7 5.3 3.2 2.2 2.5 1.8MŞA/MDB 88 48 35 21 3.1 3.2 4.6 3.9 56 40 – 2.5 2.8 2.3 1.8 0.9 1.3Ən az inkişaf etmiş ölkələr 238 171 136 98 1.7 2.3 3.0 2.7 43 28 -0.1 3.1 6.7 5.9 4.2 0.6 1.7Dünya 141 87 73 51 2.4 1.8 3.2 2.5 41 29 2.4 2.6 4.7 3.2 2.4 1.9 1.3 Cənubi Sudan Respublikası 2011-ci ilin iyul ayında Sudan Respublikasından ayrıldığına və daha sonra 14 iyul 2011-ci il tarixində Birləşmiş Millətlər Təşkilatına daxil olduğuna görə, ayrıÖlkələr kimi Sudan və Cənubi Sudan üzrə bütün göstəricilər üçün fərdi məlumat hələ mövcud deyil. Verilən ümumi məlumat bölünməmişdən öncəki Sudan üçün nəzərdə tutulub (Memorandumabaxın).# Regionlar, sub-regionlar və ölkə kateqoriyalarındakı ölkə və bölgələrin tam siyahısı üçün səhifə 98 baxın.GÖSTƏRİCİLƏRİN TƏRİFLƏRİ5 yaşadək ölüm əmsalı – Hər 1,000 sağlam doğuma nəzərən ifadə olunmuş doğumdan tam5 yaşa qədər ölüm ehtimalı.1990-cı ildən bu yana azalma – 1990-2011-ci illər ərzində beş yaşadək ölüm əmsalında(5YÖƏ) azalma faizi. BMT-nin 2000-ci il Minilliyin Bəyannaməsində 1990-2015-ci illərərzində 5YÖƏ-nin üçdə iki qədər (67 faiz) azaldılması məqsəd olaraq qoyulmuşdur. Bugöstərici bu məqsədə doğru qət edilən irəliləyişin cari dəyərləndirməsini təmin edir.Adambaşına düşən ÜDM – Ümumdaxili məhsul (ÜDM) bir il ərzində iqtisadiyyatda (ölkədaxilində) istehsal olunan bütün mal və xidmətlərin hər hansı məhsul vergiləri (daha azsubsidiyalar) də daxil olmaqla məcmu bazar qiymətidir. Adambaşına düşən ÜDM ilinortasında əhalinin sayına bölünən ÜDM-dir. Artım ÜDM-nin yerli valyuta məzənnəsində ifadəolunan mütəmadi qiymətində verilən məlumata əsasən hesablanır.Ümumi nəsilartırma səviyyəsi – Əgər qadın uşaq doğma illərinin sonuna qədər yaşayarsa,hər qadının doğa biləcəyi və yayılmış yaşa məxsus nəsilartırma səviyyəsinə uyğun şəkildəhər bir yaşda doğduğu uşaqların sayı.ƏSAS STATİSTİK MƏNBƏLƏR5 yaşadək ölüm əmsalı – BMT Qurumlararası Uşaq Ölümü Hesablama Qrupu (UNICEF,Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, BMT Əhali Bölməsi və Dünya Bankı).Adambaşına düşən ÜDM – Dünya Bankı.Ümumi nəsilartırma səviyyəsi – BMT Əhali Bölməsi.QEYDLƏR– Məlumat mövcud deyil.. Bu mənfi meyar beş yaşadək ölüm əmsalındakı artımı göstərir.x Sütun başlığında qeyd olunanlara əlavə illər və ya dövrlərlə bağlı məlumatı göstərir. Bucür məlumat növü regional və qlobal miqyaslı orta hesablamalara daxil edilmir.STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 139

CƏDVƏL 11. YENİYETMƏLƏRÖlkələr vəbölgələrMinlər şəklində201110-19 yaşlı əhaliYeniyetmələr arasında Yeniyetmələr arasında Aşağı orta Yuxarı ortahəyat yoldaşının kütləvi informasiya təhsil üzrə təhsil üzrə Yeniyetmələr arasındaHazırda evli olan/kəbini 18 yaşadəkdöyülməsinə əsas vasitələrindən istifadə ümumi ümumi İİV ilə bağlı ətraflı bilikÜmumi əhalinin olan yeniyetmələr (%) baş vermiş Yeniyetmə qazandırılması (%) (%) qeydiyyat qeydiyyat səviyyəsi (%)hissəsi kimi (%) 2002–2011* doğuşlar (%) doğum əmsalı 2002–2011* 2002–2011* nisbəti nisbəti 2007–2011*2011 kişi qadın 2007–2011* 2006– 2010* kişi qadın kişi qadın 2008–2011* 2008–2011* kişi qadınƏfqanıstan 8,015 25 – 20 26 90 – 84 – – 62 27 – –Albaniya 551 17 1 8 3 11 37 24 97 99 95 81 21 36Əlcəzair 6,425 18 – 2 – 4 – 66 – – 133 50 – 12 xAndorra – – – – – 5 – – – – 88 84 – –Anqola 4,720 24 – – – 165 x – – – – 39 22 – –Antiqua və Barbuda – – – – – 67 x – – – – 122 80 55 40Argentina 6,769 17 – – – 68 – – – – 109 68 – –Ermənistan 435 14 1 8 2 28 21 8 94 92 96 85 4 10Avstraliya 2,917 13 – – – 16 – – – – 113 167 – –Avstriya 929 11 – – – 10 – – – – 102 96 – –Azərbaycan 1,378 15 0 10 4 x 41 63 39 97 95 92 75 2 x 3 xBaham adaları 58 17 – – – 41 – – – – 101 90 – –Bəhreyn 153 11 – – – 12 – – – – – – – –Banqladeş 31,601 21 – 46 40 133 x – 41 – 63 y 66 40 – 7Barbados 38 14 – – – 50 – – – – 99 103 – –Belarus 1,025 11 – 4 3 x 21 – – – – – – – –Belçika 1,207 11 – – – 11 – – – – 114 109 – –Beliz 73 23 – 15 19 x 90 x – 11 – – – – – 39 xBenin 2,094 23 2 22 23 x 114 x 12 41 83 64 – – 31 x 17 xButan 148 20 – 15 15 59 – 70 – – 78 42 – 22Boliviya (Çoxmillətli Dövləti) 2,232 22 4 13 20 89 x – 17 100 97 94 73 24 22Bosniya və Herseqovina 434 12 – 7 – 17 – 4 – – 99 84 – 45 xBotsvana 434 21 – – – 51 – – – – 91 68 – –Braziliya 33,906 17 – 25 – 71 – – – – – – – –Bruney Darüssəlam Dövləti 65 16 – – – 18 – – – – – – – –Bolqarıstan 696 9 – – – 48 – – – – 83 94 – –Burkina Faso 3,978 23 2 32 28 130 40 39 61 55 28 9 31 29Burundi 1,946 23 1 9 11 65 56 74 83 69 34 13 45 43Kamboca 3,222 23 2 10 7 48 25 y 42 y 73 76 60 – 41 43Kamerun 4,481 22 – 22 33 x 127 – 58 77 61 – – – 32 xKanada 4,137 12 – – – 14 – – – – 99 102 – –Keyptaun 113 23 2 8 22 x 92 x 24 23 88 88 109 67 – –Mərkəzi Afrika Resp. 1,030 23 11 55 45 133 x 87 y 79 – – – – 26 x 16 xÇad 2,690 23 – 48 47 193 x – 59 55 24 29 18 – 10Çili 2,769 16 – – – 54 – – – – 100 82 – –Çin 195,432 15 – – – 6 – – – – 92 71 – –Kolumbiya 8,759 19 – 14 20 85 – – – – 105 80 – 21Komor Adaları 161 21 – – – 95 x – – – – – – – –Konqo 909 22 2 19 29 x 132 x – 76 75 63 – – 18 8Kuk Adaları – – – – – 47 x – – – – 97 67 – –Kosta-Rika 832 18 3 11 9 67 – – – – 116 75 – –Fil Dişi Sahili 4,653 23 2 20 29 x 111 – 63 86 75 – – – –Xorvatiya 490 11 – – – 13 – – – – 105 87 – –Kuba 1,454 13 – 20 9 51 – – – – 94 85 – 54Kipr 153 14 – – – 4 – – – – 102 96 – –Çex Respublikası 1,069 10 – – – 11 – – – – 93 88 – –Koreya XalqDemokratik Respublikası 4,103 17 – – – 1 – – – – – – – 7Konqo DemokratikRespublikası 16,323 24 – 25 25 135 – 72 55 43 48 32 – 13Danimarka 701 13 – – – 6 – – – – 116 119 – –Cibuti 202 22 – 4 – 27 x – – – – 44 25 – 16 xDominika Birliyi – – – – – 48 – – – – 108 84 – –Dominikan Respublikası 1,967 20 – 17 25 98 x – 7 98 98 90 70 33 39Ekvador 2,843 19 – 16 – 100 x – – – – 85 65 – –Misir 15,964 19 – 13 7 50 x – 50 y – 97 y 94 51 16 3El Salvador 1,440 23 – 21 – 65 – – – – 86 44 – –Ekvatorial Qvineya 154 21 – – – 128 x – – – – – – – –Eritreya 1,171 22 – 29 25 x – – 70 – 85 44 22 – –Estoniya 133 10 – – – 21 – – – – 105 103 – –Efiopiya 20,948 25 2 19 22 79 51 64 42 38 45 16 32 24Fici 159 18 – – – 31 x – – – – 100 69 – –Finlandiya 627 12 – – – 8 – – – – 99 115 – –Fransa 7,482 12 – – – 12 – – – – 110 117 – –140THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 11YENİYETMƏLƏRÖlkələr vəbölgələrMinlər şəklində201110-19 yaşlı əhaliYeniyetmələr arasında Yeniyetmələr arasında Aşağı orta Yuxarı ortahəyat yoldaşının kütləvi informasiya təhsil üzrə təhsil üzrə Yeniyetmələr arasındaHazırda evli olan/kəbini 18 yaşadəkdöyülməsinə əsas vasitələrindən istifadə ümumi ümumi İİV ilə bağlı ətraflı bilikÜmumi əhalinin olan yeniyetmələr (%) baş vermiş Yeniyetmə qazandırılması (%) (%) qeydiyyat qeydiyyat səviyyəsi (%)hissəsi kimi (%) 2002–2011* doğuşlar (%) doğum əmsalı 2002–2011* 2002–2011* nisbəti nisbəti 2007–2011*2011 kişi qadın 2007–2011* 2006– 2010* kişi qadın kişi qadın 2008–2011* 2008–2011* kişi qadınQabon 346 23 2 x 18 x 35 x – – – 89 x 83 x – – – –Qambiya 421 24 – 24 23 104 x – 74 – – 63 45 – 33Gürcüstan 541 13 – 11 6 44 – 5 – – 93 81 – –Almaniya 8,059 10 – – – 9 – – – – 101 107 – –Qana 5,412 22 1 7 16 70 37 53 90 85 83 39 30 28Yunanıstan 1,087 10 – – – 12 – – – – – – – –Qrenada 20 20 – – – 53 x – – – – 121 89 – –Qvatemala 3,467 23 – 20 22 92 – – – – 65 48 24 20Qvineya 2,334 23 3 36 44 x 153 x – 79 66 55 46 26 – –Qvineya-Bisau 349 23 – 19 31 x 137 – 39 y – – – – – 12Qayana 181 24 1 16 16 97 25 18 94 94 99 78 45 53Haiti 2,270 22 2 17 15 x 69 x – 29 88 83 – – 34 x 31 xHoly See – – – – – – – – – – – – – –Honduras 1,777 23 – 20 26 x 108 x – 18 – 98 75 71 – 28 xMacarıstan 1,072 11 – – – 19 – – – – 99 98 – –İslandiya 45 14 – – – 15 – – – – 97 115 – –Hindistan 243,492 20 5 30 22 x 39 57 53 88 72 81 50 35 x 19 xİndoneziya 42,771 18 – 14 10 52 x – 41 y – 79 y 92 63 2 y 6İran (İslam Respublikası) 12,015 16 – 16 – 31 – – – – 98 87 – –İraq 7,490 23 – 19 – 68 – 57 – – – – – 3 xİrlandiya 567 13 – – – 16 – – – – 110 138 – –İsrail 1,206 16 – – – 14 – – – – 94 110 – –İtaliya 5,742 9 – – – 7 – – – – 107 97 – –Yamayka 562 21 – 5 16 72 28 y 4 y – – 91 95 52 y 61 yYaponiya 11,799 9 – – – 5 – – – – 103 102 – –İordaniya 1,418 23 – 7 4 32 – 91 y – 97 y 94 73 – 12Qazaxıstan 2,402 15 1 5 3 x 31 14 9 99 99 105 80 – 22 xKeniya 9,322 22 0 12 26 106 54 57 91 81 91 44 52 42Kiribati – – 5 16 9 39 x 65 77 58 57 99 72 46 41Küveyt 394 14 – – – 14 – – – – 110 89 – –Qırğızıstan 1,082 20 – 8 2 x 31 – 28 – – 94 62 – 19 xLaos XalqDemokratik Respublikası 1,509 24 – – 55 x 110 x – 79 – – 55 32 – –Latviya 216 10 – – – 15 – – – – 95 96 – –Livan 772 18 – 3 – 18 x – 22 y – – 90 73 – –Lesoto 531 24 1 16 13 92 54 48 64 69 58 29 28 35Liberiya 921 22 3 19 38 177 37 48 73 63 – – 21 18Liviya 1,117 17 – – – 4 x – – – – – – – –Lixtenşteyn – – – – – 4 – – – – 103 23 – –Litva 391 12 – – – 17 – – – – 96 105 – –Lüksemburq 63 12 – – – 7 – – – – 110 88 – –Madaqaskar 5,060 24 11 34 36 147 33 35 61 60 42 15 26 23Malavi 3,673 24 2 23 35 157 21 16 82 65 40 15 45 40Malayziya 5,537 19 5 6 – 14 – – – – 91 50 – –Maldiv Adaları 66 21 – 5 1 19 – 41 y – 100 – – – 22 yMali 3,723 24 – 40 46 x 190 x – 83 81 79 48 26 – 14Malta 50 12 – – – 20 – – – – 103 97 – –Marşal Adaları – – 5 21 21 105 71 47 86 85 110 92 35 27Mavritaniya 791 22 – 25 19 88 x – – 55 x 44 x 26 22 10 4Mavriki 211 16 – – – 31 – – – – 96 85 – –Meksika 21,658 19 – 15 39 87 – – – – 117 61 – –Mikroneziya(Federativ Ştatları) 27 24 – – – 52 x – – – – – – – –Monako – – – – – – – – – – – – – –Monqolustan 500 18 1 5 2 20 9 14 – – 89 90 24 28Monteneqro 83 13 – 2 – 24 – 6 – – 114 94 – –Mərakeş 6,094 19 – 11 8 x 18 x – 64 – 90 – – – –Mozambik 5,577 23 5 43 42 x 193 – 37 95 88 34 11 31 37Myanma 8,665 18 – 7 – 17 x – – – – 62 38 – 31Namibiya 530 23 0 5 17 74 x 44 38 86 88 – – 59 62Nauru – – 9 18 22 84 x – – 89 86 – – 8 8Nepal 7,043 23 7 29 19 81 27 24 86 76 – – 33 25Niderland 2,019 12 – – – 5 – – – – 127 116 – –Yeni Zelandiya 612 14 – – – 29 – – – – 104 137 – –STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 141

CƏDVƏL 11YENİYETMƏLƏRÖlkələr vəMinlər şəklində201110-19 yaşlı əhaliÜmumi əhalininhissəsi kimi (%)Hazırda evli olan/kəbiniolan yeniyetmələr (%)2002–2011*18 yaşadəkbaş vermişdoğuşlar (%)Yeniyetmədoğum əmsalıYeniyetmələr arasındahəyat yoldaşınındöyülməsinə əsasqazandırılması (%)2002–2011*Yeniyetmələr arasındakütləvi informasiyavasitələrindən istifadə(%)2002–2011*Aşağı ortatəhsil üzrəümumiqeydiyyatnisbətiYuxarı ortatəhsil üzrəümumiqeydiyyatnisbətiYeniyetmələr arasındaİİV ilə bağlı ətraflı biliksəviyyəsi (%)2007–2011*bölgələr2011 kişi qadın 2007–2011* 2006– 2010* kişi qadın kişi qadın 2008–2011* 2008–2011* kişi qadınNikaraqua 1,319 22 – 24 28 x 109 x – 19 – 95 x 80 54 – –Niger 3,776 24 3 59 51 x 199 x – 68 66 48 19 4 14 x 12 xNigeriya 36,205 22 1 29 28 123 35 40 82 64 47 41 28 20Niue – – – – – 16 – – – – – – – –Norveç 646 13 – – – 10 – – – – 98 124 – –Oman 462 16 – – – 12 – – – – 108 93 – –Pakistan 39,894 23 – 16 10 16 – – – – 44 26 – 2Palau – – – – – 27 x – – – – – – – –Panama 646 18 – – – 88 – – – – 93 54 – –Papua-Yeni Qvineya 1,561 22 3 15 14 x 70 x – – – – – – – –Paraqvay 1,385 21 – 11 – 63 – – – – 78 56 – –Peru 5,769 20 – 11 13 72 – – – 91 101 77 – 17Filippin 20,508 22 – 10 7 53 – 15 – 94 88 76 – 19Polşa 4,300 11 – – – 16 – – – – 97 97 – –Portuqaliya 1,100 10 – – – 16 – – – – 116 98 – –Qatar 151 8 – – – 15 – – – – 101 86 – –Koreya Respublikası 6,458 13 – – – 2 – – – – 100 94 – –Moldova Respublikası 459 13 1 10 5 x 26 25 24 99 98 89 86 – –Rumıniya 2,252 11 – – – 41 – – – – 96 98 – –Rusiya Federasiyası 14,023 10 – – – 30 – – – – 90 86 – –Ruanda 2,356 22 0 3 5 41 35 56 88 73 43 20 44 49Sent-Kits və Nevis – – – – – 67 x – – – – 100 93 – –Sent-Lüsiya 32 18 – – – 49 x – – – – 98 93 – –Sent-Vinsentvə Qrenadina 21 19 – – – 70 – – – – 119 91 – –Samoa 44 24 1 7 5 29 50 58 97 97 105 76 5 2San-Marino – – – – – 1 x – – – – 99 96 – –San-Tome və Prinsipi 40 24 1 20 25 110 25 23 96 95 71 19 39 39Səudiyyə Ərəbistanı 4,926 18 – – – 7 – – – – 106 95 – –Seneqal 3,004 24 1 24 22 93 31 61 86 81 – – 28 26Serbiya 1,207 12 1 5 3 22 6 2 99 100 99 85 43 53Seyşel adaları – – – – – 62 – – – – 131 104 – –Syerra-Leona 1,366 23 – 23 38 98 x – 63 66 51 – – 26 16Sinqapur 747 14 – – – 6 – – – – – – – –Slovakiya 635 12 – – – 21 – – – – 91 88 – –Sloveniya 193 9 – – – 5 – – – – 96 98 – –Solomon Adaları 121 22 0 13 15 70 x 73 72 71 54 – – 26 29Somali 2,140 22 – 25 – 123 x – 75 y – – – – – 3 xCənubi Afrika 9,940 20 2 4 15 x 54 – – – – 96 92 – –Cənubi Sudan – – – 40 28 – – 72 – – – – – 8İspaniya 4,299 9 – – – 13 – – – – 120 133 – –Şri Lanka 3,165 15 – 9 4 24 – 54 y – 88 y – – – –Fələstin Dövləti 1,040 25 1 13 – 60 – – – – 88 78 – –Sudan – – – 24 14 – – 52 – – – – – 4Surinam 96 18 – 11 – 66 – 19 – – 89 56 – 41 xSvazilend 301 25 0 4 22 111 x 34 42 94 89 67 45 52 56İsveç 1,097 12 – – – 6 – – – – 97 101 – –İsveçrə 867 11 – – – 4 – – – – 108 86 – –Suriya Ərəb Respublikası 4,786 23 – 10 9 x 75 x – – – – 92 37 – 6 xTacikistan 1,670 24 – 6 4 x 27 x – 85 y – – 98 61 9 11Tailand 10,192 15 – 15 8 x 47 – – – – 91 64 – 46 xKeçmiş YuqoslaviyaMakedoniya Respublikası 280 14 – 4 2 20 – 14 – – 90 78 – 23 xTimor-Leste 301 26 0 8 9 54 72 81 61 62 63 49 15 11Toqo 1,416 23 0 12 17 – – 41 – – – – – 33Tonqa 23 22 – – – 16 – – – – – – – –Trinidad və Tobaqo 189 14 – 6 – 33 – 10 – – 92 87 – 49 xTunis 1,709 16 – – – 6 – – – – 116 73 – –Türkiyə 13,004 18 – 10 8 x 38 – 30 – – 96 64 – –Türkmənistan 1,013 20 – 5 2 x 21 – 37 y – 96 x – – – 4 xTuvalu – – 2 8 3 28 x 83 69 89 95 – – 57 31Uqanda 8,326 24 2 20 33 159 x 52 62 88 82 35 13 36 36Ukrayna 4,638 10 3 6 3 30 8 3 99 99 104 78 33 39Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri 898 12 – – – 34 – – – – – – – –142THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 11YENİYETMƏLƏRÖlkələr vəMinlər şəklində201110-19 yaşlı əhaliÜmumi əhalininhissəsi kimi (%)Hazırda evli olan/kəbiniolan yeniyetmələr (%)2002–2011*18 yaşadəkbaş vermişdoğuşlar (%)Yeniyetmədoğum əmsalıYeniyetmələr arasındahəyat yoldaşınındöyülməsinə əsasqazandırılması (%)2002–2011*Yeniyetmələr arasındakütləvi informasiyavasitələrindən istifadə(%)2002–2011*Aşağı ortatəhsil üzrəümumiqeydiyyatnisbətiYuxarı ortatəhsil üzrəümumiqeydiyyatnisbətiYeniyetmələr arasındaİİV ilə bağlı ətraflı biliksəviyyəsi (%)2007–2011*bölgələr2011 kişi qadın 2007–2011* 2006– 2010* kişi qadın kişi qadın 2008–2011* 2008–2011* kişi qadınBöyük Britaniya 7,442 12 – – – 25 – – – – 109 96 – –Birləşmiş Tanzaniya Respublikası 10,475 23 4 18 28 128 39 52 79 70 – – 41 46Amerika Birləşmiş Ştatları 41,478 13 – – – 39 – – – – 103 90 – –Uruqvay 524 15 – – – 60 – – – – 113 68 – –Özbəkistan 5,798 21 – 5 2 x 26 63 63 – – 96 124 – 27 xVanuatu 54 22 – 13 – – – – – – 65 41 – 14Venesuela(Bolivar Respublikası) 5,499 19 – 16 x – 101 – – – – 90 71 – –Vyetnam 15,251 17 – 8 3 35 – 35 97 94 88 65 – 51Yəmən 6,073 25 – 19 – 80 x – – – – 54 34 – 2 x, yZambiya 3,176 24 1 18 34 151 x 55 61 80 71 – – 38 36Zimbabve 3,196 25 1 23 21 115 48 48 59 53 – – 42 46MEMORANDUMSudan and Cənubi Sudan 10,044 23 – – – 70 – – – – – – – –GÖSTƏRİCİLƏRİN İCMALI #Sub-Saxara Afrikası 200,971 23 2 23 26 109 42 55 73 62 47 30 34 26Şərqi və Cənubi Afrika 94,195 22 3 19 26 102 46 55 71 64 49 30 38 35Qərbi və Mərkəzi Afrika 96,530 23 1 28 27 121 35 55 75 60 46 31 28 19Orta Şərq və Şimali Afrika 82,134 20 – 14 – 37 – 57 – – 89 57 – –Cənubi Asiya 333,425 20 5 29 22 38 56 52 88 71 75 45 34 15Şərqi Asiya vəSakit Okean hövzəsi 317,250 16 – 11 ** 8 ** 14 – 34 ** – 85 ** 89 68 – 20 **Latın Amerikası vəKarib dənizi hövzəsi 108,552 18 – 18 – 77 – – – – 102 75 – –MŞA/MDB 53,462 13 – 7 – 31 – 31 – – 95 80 – –Ən az inkişaf etmiş ölkələr 193,984 23 – 27 28 106 – 55 68 61 50 26 – 22Dünya 1,199,890 17 – 22 ** 20 ** 43 – 49 ** – 73 ** 82 59 – 19 ** Cənubi Sudan Respublikası 2011-ci ilin iyul ayında Sudan Respublikasından ayrıldığına və daha sonra 14 iyul 2011-ci il tarixində Birləşmiş Millətlər Təşkilatına daxil olduğuna görə, ayrıÖlkələr kimi Sudan və Cənubi Sudan üzrə bütün göstəricilər üçün fərdi məlumat hələ mövcud deyil. Verilən ümumi məlumat bölünməmişdən öncəki Sudan üçün nəzərdə tutulub (Memorandumabaxın).# Regionlar, sub-regionlar və ölkə kateqoriyalarındakı ölkə və bölgələrin tam siyahısı üçün səhifə 98 baxın.GÖSTƏRİCİLƏRİN TƏRİFLƏRİHazırda evli olan/kəbini olan yeniyetmələr – Hal-hazırda evli və ya nigahda olan 15-19 yaş arasıoğlan və qızların faiz göstəricisi. Bu göstərici verilən yaş qrupu üzrə oğlan və qızların cari evlilikvəziyyətinin ümumi mənzərəsini təmin edir. Lakin qeyd olunmalıdır ki, sorğu zamanı nigahdaolmayanlar yeniyetməlikdən çıxana qədər evlənmə riskinə məruzdurlar.18 yaşadək baş vermiş doğuşlar –20–24 yaş arası 18 yaşadək uşaq doğmuş qadınların faizgöstəricisi. Bu əhali-əsaslı sorğulardan çıxarılan standartlaşdırılmış göstərici 18 yaşına qədəryeniyətmələr arasında nəsilartırma səviyyəsini müəyyən edir. Qeyd etmək lazımdır ki, statistika20-24 yaş arası və 18 yaşadək uşaq doğmaq riski keçmişdə qalmış qadınlardan alınmışcavablar əsasında formalaşmışdır.Yeniyetmə doğum əmsalı – Hər 1,000 nəfər 15-19 yaşı yeniyetmə qızlara nəzərən doğumlarınsayı.Yeniyetmələr arasında həyat yoldaşının döyülməsinə əsas qazandırılması – Aşağıda bildirilənsəbəblərdən ən azı birinə görə həyat yoldaşının döyülməsinə və ya vurulmasına görə ərə haqqqazandıran 15-19 yaşlı qız və oğlanların faiz göstəricisi: əgər həyat yoldaşı yeməyi yandırırsa,onunla mübahisə edirsə, ondan xəbərsiz bayıra çıxırsa, uşaqlara etinasız davranırsa və ya cinsiəlaqələrdən imtina edirsə.Yeniyetmələr arasında kütləvi informasiya vasitələrindən istifadə – Heç aşağıdakı məlumatmediasının bir növündən həftədə ən azı bir dəfə istifadə edən 15-19 yaş arası oğlan və qızlarınfaiz göstəricisi: qəzet, jurnal, televiziya və ya radio.Aşağı orta təhsil üzrə ümumi qeydiyyat nisbəti – Rəsmi aşağı orta təhsil yaşında olan uşaqlarınümumi sayının faizi şəklində ifadə olunmuş aşağı orta təhsil məktəbində qeydiyyata alınmışyaşından asılı olmayaraq uşaqların sayı.Yuxarı orta təhsil üzrə ümumi qeydiyyat nisbəti – Rəsmi yuxarı orta təhsil yaşında olanuşaqların ümumi sayının faizi şəklində ifadə olunmuş yuxarı orta təhsil məktəbində qeydiyyataalınmış yaşından asılı olmayaraq uşaqların sayı.Yeniyetmələr arasında İİV ilə bağlı ətraflı biliklər – İİV-in cinsi əlaqə vasitəsilə yoluxmasının ikiəsas yolunun qarşısını almaq (prezervativlərdən istifadə və yalnız bir sədaqətli, yoluxmamışşəxslər cinsi əlaqə) haqqında düzgün təsəvvürləri olan, İİV-in yoluxması haqqında iki əsasgeniş yayılmış yanlış fikri rədd edən və sağlam görünən şəxsin İİV-lə yoluxmuş ola biləcəyinianlayan gənc kişi və qadınların (15-19 yaş arası) faiz göstəricisi.ƏSAS STATİSTİK MƏNBƏLƏRYeniyetmə əhali – BMT Əhali Bölməsi.Hazırda evli olan/kəbini olan yeniyetmələr – Demoqrafik və Səhiyyə Sorğuları (DSS), ÇoxGöstəricili Klaster Sorğuları (ÇGKS) və digər milli səviyyədə sorğular.18 yaşadək baş vermiş doğuşlar – DSS və ÇGKS.Yeniyetmə doğum əmsalı – BMT Əhali Bölməsi.Yeniyetmələr arasında həyat yoldaşının döyülməsinə əsas qazandırılması – DSS, ÇGKSvə digər milli səviyyədə ev təsərrüfatları sorğuları.Yeniyetmələr arasında kütləvi informasiya vasitələrindən istifadə – QİÇS GöstəriciSorğuları (QGS), DSS, ÇGKS və digər milli səviyyədə ev təsərrüfatları sorğuları.Ümumi qeydiyyat nisbəti – YUNESKO Statistika İnstitutu.Yeniyetmələr arasında İİV ilə bağlı ətraflı biliklər – QİÇS Göstərici Sorğuları (QGS), DSS,ÇGKS və digər milli səviyyədə ev təsərrüfatları sorğuları; İİV/QİÇS Sorğu GöstəriciləriMəlumat Bazası, .QEYDLƏR– Məlumat mövcud deyil..x Sütun başlığında qeyd olunanlara əlavə illər və ya dövrlərlə bağlı məlumatı göstərir.Hindistanla bağlı 2005-2006-cı illər üzrə məlumat istisna olmaqla, bu cür məlumatnövü regional və qlobal miqyaslı orta hesablamalara daxil edilmir. 2000-ci ildənöncəki illər üzrə məlumatlarla bağlı hesablamalar göstərilməmişdir.y Məlumatın standart tərif növündən fərqləndiyini və ya onun ölkənin yalnız birhissəsinə istinad etdiyini göstərir. Əgər bu cür məlumat növü qeyd olunmuş istinaddövrünə düşürsə, o zaman bu regional və qlobal miqyaslı hesablamalara daxil edilmir.* Sütun başlığında qeyd olunmuş dövr ərzində məlumatın mövcud olduğu ən son iligöstərir.** Çinin istisna edildiyini göstərir.STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 143

CƏDVƏL 12. YAŞAYIŞ YERİ ÜZRƏ MÖVCUD FƏRQLƏRÖlkələr və“Doğum qeydiyyatı (%)2005–2011*şəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətiİxtisaslı iştirakçı ilə həyatakeçirilən doğuş (%)2007–2012*şəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbəti5 yaşadək uşaqlar arasındaçəki azlığının yayılmasəviyyəsi (%)2007–2011*şəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətiOral rehidrasiya duzları(ORD) vasitəsilə diarreyanınmüalicəsi (%)2007–2012*İbtidai təhsil üzrə xalisdavamiyyət nisbəti2007–2011*15-24 yaşlı qadınlararasında İİV ilə bağlı ətraflı Yaxşılaşdırılmış sanitariyabilik səviyyəsi (%) qovşaqlarından istifadə (%)2007–2011*2010bölgələrƏfqanıstan 60 33 1.8 74 31 2.4 – – – 48 54 0.9 73 x 47 x 1.6 x – – – 60 30 2.0Albaniya 99 98 1.0 100 99 1.0 5 6 1.2 33 x 36 x 0.9 x 90 91 1.0 51 26 2.0 95 93 1.0Əlcəzair 99 99 1.0 98 x 92 x 1.1 x 3 x 4 x 1.4 x 18 x 19 x 1.0 x 98 x 95 x 1.0 x 16 x 10 x 1.7 x 98 88 1.1Andorra – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Anqola 34 x 19 x 1.7 x 71 26 2.8 – – – – – – 85 67 1.3 – – – 85 19 4.5Antiqua və Barbuda – – – – – – – – – – – – – – – – – – 98 – –Argentina – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Ermənistan 99 100 1.0 100 99 1.0 3 7 2.6 22 x 28 x 0.8 x – – – 16 16 1.0 95 80 1.2Avstraliya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Avstriya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Azərbaycan 96 92 1.0 97 x 80 x 1.2 x 4 x 12 x 3.1 x 19 x 5 x 3.6 x 74 x 72 x 1.0 x 7 x 2 x 3.3 x 86 78 1.1Baham adaları – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Bəhreyn – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 – –Banqladeş 13 9 1.5 54 25 2.1 28 39 1.4 84 76 1.1 86 y 86 y 1.0 y – – – 57 55 1.0Barbados – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Belarus – – – 100 x 100 x 1.0 x 1 x 2 x 1.7 x 38 x 33 x 1.1 x 92 x 95 x 1.0 x – – – 91 97 0.9Belçika – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Beliz 95 96 1.0 99 x 93 x 1.1 x 2 x 6 x 2.9 x – – – 97 x 94 x 1.0 x 49 x 29 x 1.7 x 93 87 1.1Benin 68 56 1.2 92 79 1.2 15 x 21 x 1.4 x 58 47 1.2 74 x 55 x 1.3 x 22 x 11 x 1.9 x 25 5 5.0Butan 100 100 1.0 90 54 1.6 11 14 1.3 64 60 1.1 96 90 1.1 32 15 2.1 73 29 2.5Boliviya (Çoxmillətli Dövləti) 79 y 72 y 1.1 y 88 51 1.7 3 6 2.3 38 32 1.2 98 96 1.0 32 9 3.5 35 10 3.5Bosniya və Herseqovina 99 100 1.0 100 x 100 x 1.0 x 2 x 1 x 0.7 x 34 x 35 x 1.0 x 98 x 98 x 1.0 x 46 x 42 x 1.1 x 99 92 1.1Botsvana 78 67 1.2 99 90 1.1 – – – 47 x 51 x 0.9 x 89 85 1.0 – – – 75 41 1.8Braziliya – – – 98 x 94 x 1.0 x 2 x 2 x 0.8 x – – – – – – – – – 85 44 1.9Bruney Darüssəlam Dövləti – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Bolqarıstan – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Burkina Faso 93 74 1.3 93 61 1.5 – – – 31 19 1.6 79 x 38 x 2.1 x 46 24 1.9 50 6 8.3Burundi 87 74 1.2 88 58 1.5 18 30 1.7 33 38 0.9 87 73 1.2 59 43 1.4 49 46 1.1Kamboca 74 60 1.2 95 67 1.4 19 30 1.6 33 34 1.0 85 y 85 y 1.0 y 55 41 1.3 73 20 3.7Kamerun 86 58 1.5 87 47 1.9 7 20 2.8 27 12 2.2 90 x 71 x 1.3 x 42 x 18 x 2.4 x 58 36 1.6Kanada – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 99 1.0Keyptaun – – – 91 x 64 x 1.4 x – – – – – – – – – – – – 73 43 1.7Mərkəzi Afrika Resp. 78 52 1.5 83 38 2.2 23 24 1.0 23 12 2.0 66 x 42 x 1.6 x 21 x 13 x 1.6 x 43 28 1.5Çad 42 9 4.9 60 12 5.1 22 33 1.5 27 10 2.8 – – – 18 7 2.6 30 6 5.0Çili – – – 100 x 99 x 1.0 x – – – – – – – – – – – – 98 83 1.2Çin – – – 100 99 1.0 1 4 3.3 – – – – – – – – – 74 56 1.3Kolumbiya 97 95 1.0 98 86 1.1 3 5 1.6 57 49 1.2 91 91 1.0 30 21 1.4 82 63 1.3Komor Adaları 87 x 83 x 1.1 x 79 x 57 x 1.4 x – – – 25 x 17 x 1.5 x 41 x 29 x 1.4 x – – – 50 30 1.7Konqo 88 y 75 y 1.2 y 98 86 1.1 8 x 15 x 2.0 x 38 27 1.4 – – – 9 6 1.5 20 15 1.3Kuk Adaları – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Kosta-Rika – – – 100 99 1.0 – – – – – – 96 96 1.0 – – – 95 96 1.0Fil Dişi Sahili 79 41 2.0 84 45 1.9 9 x,y 20 x,y 2.2 x,y 22 14 1.5 67 x 48 x 1.4 x – – – 36 11 3.3Xorvatiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 99 98 1.0Kuba 100 y 100 y 1.0 y – – – – – – 54 37 1.4 – – – 55 49 1.1 94 81 1.2Kipr – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Çex Respublikası – – – – – – – – – – – – – – – – – – 99 97 1.0Koreya XalqDemokratik Respublikası 100 100 1.0 100 100 1.0 13 27 2.0 75 73 1.0 100 99 1.0 11 4 2.8 86 71 1.2Konqo DemokratikRespublikası 24 29 0.8 96 75 1.3 17 27 1.6 26 27 1.0 86 70 1.2 21 12 1.7 24 24 1.0Danimarka – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Cibuti 90 82 1.1 95 x 40 x 2.3 x 18 y 27 y 1.5 y – – – 67 x 49 x 1.4 x 18 x 9 x 2.0 x 63 10 6.3Dominika Birliyi – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Dominikan Respublikası 83 73 1.1 98 97 1.0 3 4 1.2 42 39 1.1 95 95 1.0 42 37 1.2 87 75 1.2Ekvador 89 92 1.0 98 x 99 x 1.0 x – – – – – – – – – – – – 96 84 1.1Misir 99 99 1.0 90 72 1.2 6 6 1.0 28 29 1.0 91 87 1.0 7 3 2.3 97 93 1.0El Salvador 99 99 1.0 97 94 1.0 4 y 7 y 2.0 y 60 56 1.1 – – – – – – 89 83 1.1Ekvatorial Qvineya 43 x 24 x 1.8 x 87 x 49 x 1.8 x – – – 43 x 19 x 2.2 x – – – – – – – – –Eritreya – – – 65 x 10 x 6.2 x 23 x 40 x 1.7 x 59 x 39 x 1.5 x – – – – – – – 4 –Estoniya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 96 94 1.0Efiopiya 29 5 5.9 51 4 12.7 16 30 1.9 45 24 1.9 86 61 1.4 38 19 2.0 29 19 1.5Fici – – – – – – – – – – – – – – – – – – 94 71 1.3Finlandiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0şəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətişəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətişəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətişəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbəti144THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 12YAŞAYIŞ YERİ ÜZRƏ MÖVCUD FƏRQLƏRÖlkələr və“Doğum qeydiyyatı (%)2005–2011*şəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətiİxtisaslı iştirakçı ilə həyatakeçirilən doğuş (%)2007–2012*şəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbəti5 yaşadək uşaqlar arasındaçəki azlığının yayılmasəviyyəsi (%)2007–2011*şəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətiOral rehidrasiya duzları(ORD) vasitəsilə diarreyanınmüalicəsi (%)2007–2012*İbtidai təhsil üzrə xalisdavamiyyət nisbəti2007–2011*15-24 yaşlı qadınlararasında İİV ilə bağlı ətraflı Yaxşılaşdırılmış sanitariyabilik səviyyəsi (%) qovşaqlarından istifadə (%)2007–2011*2010bölgələrFransa – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Qabon 90 x 87 x 1.0 x 92 x 67 x 1.4 x – – – 23 x 29 x 0.8 x – – – – – – 33 30 1.1Qambiya 54 52 1.0 77 41 1.9 12 22 1.9 39 39 1.0 53 35 1.5 41 24 1.7 70 65 1.1Gürcüstan 99 98 1.0 99 x 98 x 1.0 x 1 1 1.6 44 x 36 x 1.2 x 97 95 1.0 – – – 96 93 1.0Almaniya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Qana 72 55 1.3 88 54 1.6 11 16 1.5 37 34 1.1 80 68 1.2 34 22 1.5 19 8 2.4Yunanıstan – – – – – – – – – – – – – – – – – – 99 97 1.0Qrenada – – – – – – – – – – – – – – – – – – 96 97 1.0Qvatemala 96 97 1.0 77 37 2.1 8 y 16 y 1.9 y 38 37 1.0 – – – 32 14 2.2 87 70 1.2Qvineya 78 33 2.4 84 31 2.7 15 23 1.5 52 x 28 x 1.9 x – – – – – – 32 11 2.9Qvineya-Bisau 30 21 1.4 69 x 27 x 2.6 x 13 21 1.6 28 13 2.1 84 57 1.5 22 8 2.8 44 9 4.9Qayana 91 87 1.0 98 90 1.1 7 12 1.7 42 x 38 x 1.1 x 96 94 1.0 72 47 1.5 88 82 1.1Haiti 87 78 1.1 47 x 15 x 3.0 x 12 x 20 x 1.7 x 51 x 35 x 1.4 x – – – 38 x 26 x 1.4 x 24 10 2.4Holy See – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Honduras 95 93 1.0 90 x 50 x 1.8 x 4 x 11 x 2.4 x 55 x 56 x 1.0 x 92 x 86 x 1.1 x 37 x 21 x 1.8 x 85 69 1.2Macarıstan – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0İslandiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Hindistan 59 35 1.7 76 43 1.7 33 x 46 x 1.4 x 33 x 24 x 1.4 x – – – 33 x 14 x 2.4 x 58 23 2.5İndoneziya 71 41 1.7 84 76 1.1 15 21 1.4 33 35 0.9 99 97 1.0 16 y 6 y 2.5 y 73 39 1.9İran (İslam Respublikası) – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0İraq 95 96 1.0 86 71 1.2 6 x 7 x 1.1 x 30 x 32 x 0.9 x 92 x 78 x 1.2 x 4 x 1 x 4.4 x 76 67 1.1İrlandiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 98 1.0İsrail – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0İtaliya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Yamayka – – – 99 98 1.0 – – – – – – 97 x 98 x 1.0 x 66 60 1.1 78 82 1.0Yaponiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0İordaniya – – – 99 99 1.0 2 2 1.3 20 20 1.0 – – – – – – 98 98 1.0Qazaxıstan 100 100 1.0 100 x 100 x 1.0 x 3 x 5 x 1.7 x – – – 98 x 98 x 1.0 x 24 x 21 x 1.1 x 97 98 1.0Keniya 76 57 1.3 75 37 2.0 10 17 1.7 40 39 1.0 81 72 1.1 57 45 1.3 32 32 1.0Kiribati 95 93 1.0 84 77 1.1 – – – – – – – – – 45 43 1.1 – – –Küveyt – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Qırğızıstan 96 93 1.0 100 x 96 x 1.0 x 2 x 2 x 0.9 x – – – 93 x 92 x 1.0 x 23 x 18 x 1.3 x 94 93 1.0Laos XalqDemokratik Respublikası 84 68 1.2 68 x 11 x 6.2 x 20 x 34 x 1.7 x 79 x 43 x 1.9 x 93 x 75 x 1.2 x – – – 89 50 1.8Latviya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Livan – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 – –Lesoto 43 46 1.0 88 54 1.6 12 13 1.1 57 50 1.1 93 88 1.0 44 36 1.2 32 24 1.3Liberiya 5 y 3 y 1.9 y 79 32 2.4 17 y 20 y 1.2 y 57 52 1.1 46 21 2.2 26 15 1.8 29 7 4.1Liviya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 97 96 1.0Lixtenşteyn – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Litva – – – – – – – – – – – – – – – – – – 95 – –Lüksemburq – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Madaqaskar 92 78 1.2 82 39 2.1 31 x 37 x 1.2 x 32 14 2.2 93 77 1.2 40 19 2.1 21 12 1.8Malavi – – – 84 69 1.2 10 13 1.3 72 69 1.0 88 x 88 x 1.0 x 56 38 1.5 49 51 1.0Malayziya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 96 95 1.0Maldiv Adaları 93 92 1.0 99 93 1.1 11 20 1.8 – – – 83 83 1.0 43 32 1.4 98 97 1.0Mali 92 77 1.2 80 x 38 x 2.1 x 20 x 29 x 1.5 x 26 x 11 x 2.3 x 79 52 1.5 19 12 1.5 35 14 2.5Malta – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Marşal Adaları 96 96 1.0 97 68 1.4 – – – – – – – – – 33 12 2.7 83 53 1.6Mavritaniya 75 42 1.8 90 39 2.3 – – – 16 y 11 y 1.5 y 72 49 1.5 8 2 4.7 51 9 5.7Mavriki – – – – – – – – – – – – – – – – – – 91 88 1.0Meksika – – – 98 87 1.1 – – – – – – – – – – – – 87 79 1.1Mikroneziya(Federativ Ştatları) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Monako – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 – –Monqolustan 99 99 1.0 99 98 1.0 4 5 1.2 41 x 36 x 1.1 x 97 94 1.0 36 21 1.7 64 29 2.2Monteneqro 98 99 1.0 100 x 98 x 1.0 x 2 x 1 x 0.7 x – – – 97 x 98 x 1.0 x – – – 92 87 1.1Mərakeş 92 x,y 80 x,y 1.1 x,y 92 55 1.7 2 4 2.5 28 x 18 x 1.5 x 96 x 83 x 1.2 x – – – 83 52 1.6Mozambik 39 28 1.4 78 46 1.7 10 17 1.7 65 50 1.3 89 78 1.1 43 32 1.4 38 5 7.6Myanma 94 64 1.5 90 63 1.4 19 24 1.3 72 56 1.3 93 89 1.0 – – – 83 73 1.1Namibiya 83 59 1.4 94 73 1.3 12 19 1.7 67 60 1.1 94 91 1.0 65 65 1.0 57 17 3.4Nauru – – – – – – – – – – – – – – – – – – 65 – –Nepal 44 42 1.0 73 32 2.3 17 30 1.8 44 39 1.1 70 y 69 y 1.0 y 40 24 1.7 48 27 1.8Niderland – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0şəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətişəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətişəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətişəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətiSTATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 145

CƏDVƏL 12YAŞAYIŞ YERİ ÜZRƏ MÖVCUD FƏRQLƏRÖlkələr və“Doğum qeydiyyatı (%)2005–2011*şəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətiİxtisaslı iştirakçı ilə həyatakeçirilən doğuş (%)2007–2012*şəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbəti5 yaşadək uşaqlar arasındaçəki azlığının yayılmasəviyyəsi (%)2007–2011*şəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətiOral rehidrasiya duzları(ORD) vasitəsilə diarreyanınmüalicəsi (%)2007–2012*İbtidai təhsil üzrə xalisdavamiyyət nisbəti2007–2011*15-24 yaşlı qadınlararasında İİV ilə bağlı ətraflı Yaxşılaşdırılmış sanitariyabilik səviyyəsi (%) qovşaqlarından istifadə (%)2007–2011*2010bölgələrYeni Zelandiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Nikaraqua 87 y 77 y 1.1 y 92 56 1.7 4 7 1.7 64 55 1.2 76 y 64 y 1.2 y – – – 63 37 1.7Niger 71 y 25 y 2.9 y 71 x 8 x 8.5 x 44 y 39 y 0.9 y 31 x 16 x 2.0 x 71 x 32 x 2.2 x 31 x 8 x 3.8 x 34 4 8.5Nigeriya 49 22 2.2 65 28 2.4 16 27 1.7 41 21 1.9 78 56 1.4 30 18 1.7 35 27 1.3Niue – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Norveç – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Oman – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 95 1.1Pakistan 32 24 1.3 66 33 2.0 27 33 1.3 44 40 1.1 78 62 1.3 – – – 72 34 2.1Palau – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Panama – – – 99 84 1.2 – – – – – – – – – – – – – – –Papua-Yeni Qvineya – – – 88 x 47 x 1.9 x 12 x 20 x 1.6 x – – – – – – – – – 71 41 1.7Paraqvay – – – – – – – – – – – – 89 87 1.0 – – – 90 40 2.3Peru – – – 96 64 1.5 2 8 3.8 37 24 1.6 97 94 1.0 – – – 81 37 2.2Filippin 87 x 78 x 1.1 x 78 48 1.6 – – – 58 36 1.6 – – – 23 17 1.4 79 69 1.1Polşa – – – – – – – – – – – – – – – – – – 96 – –Portuqaliya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Qatar – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Koreya Respublikası – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Moldova Respublikası 98 x 98 x 1.0 x 100 x 99 x 1.0 x 2 x 4 x 2.0 x 9 x 6 x 1.5 x – – – – – – 89 82 1.1Rumıniya – – – 100 x 98 x 1.0 x 3 x 4 x 1.3 x – – – – – – – – – – – –Rusiya Federasiyası – – – – – – – – – – – – – – – – – – 74 59 1.3Ruanda 60 64 0.9 82 67 1.2 6 12 1.9 26 30 0.9 92 87 1.1 66 50 1.3 52 56 0.9Sent-Kits və Nevis – – – – – – – – – – – – – – – – – – 96 96 1.0Sent-Lüsiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 71 63 1.1Sent-Vinsentvə Qrenadina – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 96 –Samoa 62 44 1.4 94 78 1.2 – – – – – – 89 y 88 y 1.0 y 5 2 2.4 98 98 1.0San-Marino – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –San-Tome və Prinsipi 76 74 1.0 89 75 1.2 12 14 1.1 45 52 0.9 86 85 1.0 47 38 1.3 30 19 1.6Səudiyyə Ərəbistanı – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 – –Seneqal 89 66 1.4 91 49 1.8 12 21 1.8 24 21 1.2 81 50 1.6 41 18 2.2 70 39 1.8Serbiya 99 99 1.0 100 100 1.0 2 1 0.7 50 22 2.3 99 98 1.0 63 41 1.5 96 88 1.1Seyşel adaları – – – – – – – – – – – – – – – – – – 98 – –Syerra-Leona 78 78 1.0 72 59 1.2 20 22 1.1 66 75 0.9 80 72 1.1 30 19 1.6 23 6 3.8Sinqapur – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 – –Slovakiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 99 1.0Sloveniya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Solomon Adaları – – – 95 84 1.1 8 12 1.5 – – – 72 y 65 y 1.1 y 34 28 1.2 98 – –Somali 6 2 3.7 65 x 15 x 4.5 x 20 x 38 x 1.9 x 25 x 9 x 2.9 x 30 x 9 x 3.3 x 7 x 2 x 4.1 x 52 6 8.7Cənubi Afrika – – – 94 x 85 x 1.1 x 10 x 9 x 0.9 x 41 x 32 x 1.3 x – – – – – – 86 67 1.3Cənubi Sudan 45 32 1.4 31 15 2.0 23 29 1.3 44 37 1.2 47 23 2.0 16 7 2.3 – – –İspaniya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Şri Lanka 97 98 1.0 99 99 1.0 – – – 57 50 1.1 – – – – – – 88 93 0.9Fələstin Dövləti 97 y 96 y 1.0 y 99 x 98 x 1.0 x – – – – – – – – – – – – 92 92 1.0Sudan 85 50 1.7 41 16 2.5 24 35 1.5 23 22 1.1 89 69 1.3 10 3 3.4 – – –Surinam 98 95 1.0 95 x 82 x 1.2 x 7 x 8 x 1.1 x 24 x 60 x 0.4 x 96 x 91 x 1.1 x 45 x 32 x 1.4 x 90 66 1.4Svazilend 62 47 1.3 89 80 1.1 4 6 1.5 65 55 1.2 97 96 1.0 70 55 1.3 64 55 1.2İsveç – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0İsveçrə – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0Suriya Ərəb Respublikası 96 95 1.0 99 93 1.1 9 x 9 x 1.0 x 56 x 44 x 1.3 x 89 x 85 x 1.0 x 7 x 7 x 1.0 x 96 93 1.0Tacikistan 85 90 0.9 95 86 1.1 12 16 1.3 70 78 0.9 97 y 97 y 1.0 y – – – 95 94 1.0Tailand 100 99 1.0 100 100 1.0 5 x 8 x 1.7 x 50 x 59 x 0.9 x 98 x 98 x 1.0 x 43 x 47 x 0.9 x 95 96 1.0Keçmiş YuqoslaviyaMakedoniya Respublikası 100 100 1.0 98 98 1.0 1 2 2.3 19 x 30 x 0.6 x 99 98 1.0 33 x 18 x 1.8 x 92 82 1.1Timor-Leste 50 57 0.9 59 20 2.9 35 47 1.4 65 74 0.9 79 70 1.1 14 12 1.2 73 37 2.0Toqo 93 71 1.3 91 43 2.1 10 20 1.9 15 10 1.5 94 86 1.1 39 27 1.4 26 3 8.7Tonqa – – – – – – – – – – – – – – – – – – 98 96 1.0Trinidad və Tobaqo – – – – – – – – – – – – – – – – – – 92 92 1.0Tunis – – – 98 x 89 x 1.1 x – – – 58 x 50 x 1.1 x – – – – – – 96 – –Türkiyə 95 92 1.0 96 80 1.2 1 3 2.1 – – – 94 y 91 y 1.0 y – – – 97 75 1.3Türkmənistan 96 95 1.0 100 x 99 x 1.0 x 7 x 9 x 1.2 x 32 x 45 x 0.7 x – – – 7 x 4 x 2.0 x 99 97 1.0Tuvalu 60 38 1.6 – – – – – – – – – – – – 38 41 0.9 88 81 1.1Uqanda 38 29 1.3 89 52 1.7 7 15 2.3 46 43 1.1 85 y 81 y 1.1 y 48 35 1.4 34 34 1.0Ukrayna 100 100 1.0 99 98 1.0 – – – – – – 71 76 0.9 48 37 1.3 96 89 1.1şəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətişəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətişəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətişəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbəti146THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 12YAŞAYIŞ YERİ ÜZRƏ MÖVCUD FƏRQLƏRÖlkələr və“Doğum qeydiyyatı (%)2005–2011*şəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətiİxtisaslı iştirakçı ilə həyatakeçirilən doğuş (%)2007–2012*şəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbəti5 yaşadək uşaqlar arasındaçəki azlığının yayılmasəviyyəsi (%)2007–2011*şəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətiOral rehidrasiya duzları(ORD) vasitəsilə diarreyanınmüalicəsi (%)2007–2012*İbtidai təhsil üzrə xalisdavamiyyət nisbəti2007–2011*15-24 yaşlı qadınlararasında İİV ilə bağlı ətraflı Yaxşılaşdırılmış sanitariyabilik səviyyəsi (%) qovşaqlarından istifadə (%)2007–2011*2010bölgələrBirləşmiş Ərəb Əmirlikləri – – – – – – – – – – – – – – – – – – 98 95 1.0Böyük Britaniya – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 100 1.0BirləşmişTanzaniya Respublikası 44 10 4.6 83 40 2.0 11 17 1.5 44 44 1.0 91 77 1.2 55 45 1.2 20 7 2.9Amerika Birləşmiş Ştatları – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 99 1.0Uruqvay – – – – – – – – – – – – – – – – – – 100 99 1.0Özbəkistan 100 100 1.0 100 x 100 x 1.0 x 4 x 4 x 0.9 x 34 x 31 x 1.1 x 97 x 95 x 1.0 x 33 x 30 x 1.1 x 100 100 1.0Vanuatu 39 23 1.7 87 72 1.2 11 11 1.0 – – – 85 80 1.1 23 13 1.8 64 54 1.2Venesuela(Bolivar Respublikası) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Vyetnam 97 94 1.0 99 91 1.1 6 14 2.3 47 46 1.0 98 98 1.0 58 48 1.2 94 68 1.4Yəmən 38 16 2.3 62 x 26 x 2.3 x – – – 30 x 34 x 0.9 x 83 x 64 x 1.3 x 4 x 1 x 6.7 x 93 34 2.7Zambiya 28 9 3.2 83 31 2.7 13 15 1.2 59 60 1.0 91 77 1.2 42 27 1.6 57 43 1.3Zimbabve 65 43 1.5 86 58 1.5 8 10 1.3 26 18 1.4 89 88 1.0 59 47 1.3 52 32 1.6MEMORANDUMSudan and Cənubi Sudan – – – – – – – – – – – – – – – – – – 44 † 14 † 3.1 †şəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətişəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətişəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətişəhəryerikəndyerişəhəryerininkənd yerinənisbətiGÖSTƏRİCİLƏRİN İCMALI #Sub-Saxara Afrikası 56 33 1.7 76 40 1.9 15 24 1.6 38 31 1.2 83 67 1.2 34 25 1.4 43 23 1.9Şərqi və Cənubi Afrika 49 28 1.7 75 36 2.1 12 20 1.7 46 38 1.2 87 72 1.2 48 32 1.5 54 27 2.0Qərbi və Mərkəzi Afrika 57 36 1.6 78 46 1.7 16 26 1.7 35 23 1.5 80 61 1.3 29 16 1.8 35 20 1.8Orta Şərq və Şimali Afrika 91 72 1.3 84 57 1.5 – – – – – – – – – – – – 91 70 1.3Cənubi Asiya 52 32 1.6 73 40 1.8 31 43 1.4 39 32 1.2 – – – 33 14 2.3 60 28 2.1Şərqi Asiya vəSakit Okean hövzəsi 80 ** 65 ** 1.2 ** 95 88 1.1 5 10 2.0 46 ** 41 ** 1.1 ** 98 ** 95 ** 1.0 ** 24 ** 21 ** 1.1 ** 77 58 1.3Latın Amerikası vəKarib dənizi hövzəsi – – – – – – – – – – – – – – – – – – 84 60 1.4MŞA/MDB 97 96 1.0 – – – – – – – – – – – – – – – 87 80 1.1Ən az inkişaf etmiş ölkələr 50 31 1.6 76 40 1.9 18 27 1.5 47 41 1.1 86 73 1.2 35 24 1.4 48 30 1.6Dünya 65 ** 41 ** 1.6 ** 84 53 1.6 15 28 1.9 40 ** 33 ** 1.2 ** – – – – 18 ** – 79 47 1.7 Cənubi Sudan Respublikası 2011-ci ilin iyul ayında Sudan Respublikasından ayrıldığına və daha sonra 14 iyul 2011-ci il tarixində Birləşmiş Millətlər Təşkilatına daxil olduğuna görə, ayrı Ölkələrkimi Sudan və Cənubi Sudan üzrə bütün göstəricilər üçün fərdi məlumat hələ mövcud deyil. Verilən ümumi məlumat bölünməmişdən öncəki Sudan üçün nəzərdə tutulub (Memoranduma baxın).# Regionlar, sub-regionlar və ölkə kateqoriyalarındakı ölkə və bölgələrin tam siyahısı üçün səhifə 98 baxın.GÖSTƏRİCİLƏRİN TƏRİFLƏRİDoğum qeydiyyatı – Sorğu zamanı qeydiyyat alınmış beş yaşadəkuşaqların faiz gösətricisi. Buraya sorğu aparan tərəfindən doğum haqqındaşəhadətnaməsi görülmüş və ya ana və yaxud əsas tərbiyəçi tərəfindəndoğumunun qeydiyyata alındığını bildirdiyi uşaqlar daxildir.İxtisaslı iştirakçı ilə həyata keçirilən doğuş – İxtisaslı səhiyyə heyətinin(həkim, tibb bacısı və ya mamaça) iştirakı ilə həyata keçirilən doğuşların faizgöstəricisi.Beş yaşadək uşaqlar arasında çəki azlığının yayılma səviyyəsi –Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) Uşaq Böyümə Standartlarındagöstərilən yaşa uyğun çəki ortalamasından iki standart vahidi qədər az olanbeş yaşadək uşaqların faiz göstəricisi.Oral rehidrasiya duzları (ORD) vasitəsilə diarreyanın müalicəsi – Sorğudaniki həftə əvvəl diarreyası olmuş və oral rehidrasiya duzları (ORD paketləri vəya hazır ORD mayeləri) qəbul etmiş beş yaşadək uşaqların faiz göstəricisi.İbtidai təhsil üzrə xalis davamiyyət nisbəti – Rəsmi ibtidai məktəb yaşındaolan uşaqların ümumi sayına nəzərən faiz şəklində ifadə olunmuş rəsmiibtidai məktəb yaşında olan ibtidai və ya orta məktəbdə qeydiyyatdan keçmişuşaqların sayı. Orta məktəbdə qeydiyyata alınmış ibtidai sinif yaşında olanuşaqlar daxil edildiyinə görə bu göstərici həmçinin ibtidaiyə uyğunlaşdırılmışxalis qeydiyyat nisbəti də adlandırıla bilər.İİV ilə bağlı ətraflı bilik səviyyəsi – İİV-in cinsi əlaqə vasitəsilə yoluxmasınıniki əsas yolunun qarşısını almaq (prezervativlərdən istifadə və yalnız birsədaqətli, yoluxmamış şəxslər cinsi əlaqə) haqqında düzgün təsəvvürləriolan, İİV-in yoluxması haqqında iki əsas geniş yayılmış yanlış fikri rədd edənvə sağlam görünən şəxsin İİV-lə yoluxmuş ola biləcəyini anlayan kişi vəqadınların (15-24 yaş arası) faiz göstəricisi.Yaxşılaşdırılmış sanitariya qovşaqlarından istifadə – Digər ev təsərrüfatlarıilə paylaşılmadan istifadə olunan aşağıdakı hər hansı sanitariyaqovşaqlarından istifadə edən əhalinin faiz göstəricisi: suyu buraxılan və suyutökülən borulu kanalizasiya sisteminə bağlı tualet quyusu, septik çən və yatualet çalası; havalandırması olan yaxşılaşdırılmış tualet quyusu; lövhə iləörtülən tualet çalası; örtülü çala; üzvi gübrə yaradan tualet.ƏSAS STATİSTİK MƏNBƏLƏRDoğum qeydiyyatı – Demoqrafik və Səhiyyə Sorğuları (DSS), Çox Göstəricili Klaster Sorğuları (ÇGKS), digərmilli ev təsərrüfatları sorğuları və vacib qeydiyyat sistemləri.İxtisaslı iştirakçı ilə həyata keçirilən doğuş – DSS, ÇGKS və milli səviyyəli mənbələr.Beş yaşadək uşaqlar arasında çəki azlığının yayılma səviyyəsi – DSS, ÇGKS, digər milli ev təsərrüfatlarısorğuları, ÜST və UNICEF.Oral rehidrasiya duzları (ORD) vasitəsilə diarreyanın müalicəsi – DSS, ÇGKS və digər milli ev təsərrüfatlarısorğuları.İbtidai təhsil üzrə xalis davamiyyət nisbəti – DSS, ÇGKS və digər milli ev təsərrüfatları sorğuları.İİV ilə bağlı ətraflı bilik səviyyəsi – QİÇS Göstərici Sorğuları (QGS), DSS, ÇGKS və digər milli evtəsərrüfatları sorğuları; İİV/QİÇS Sorğu Göstəriciləri Məlumat Bazası, .Yaxşılaşdırılmış sanitariya qovşaqlarından istifadə – UNICEF və ÜST Birgə Monitorinq Proqramı.Kursivlə göstərilmiş mövcud fərqlər haqqında statistik məlumatlar hesabatın digər hissələrində eyni göstəricilərüzrə təqdim olunmuş statistika ilə müqayisədə fərqli mənbələrdən alınmış məlumatı göstərir: Cədvəl 2 (Qidalanma– Çəki azlığının yayılma səviyyəsi), Cədvəl 3 (Səhiyyə – Diarreyanın müalicəsi), Cədvəl 4 (İİV/QİÇS – İİV ilə bağlıətraflı bilik səviyyəsi) və Cədvəl 8 (Qadınlar – İxtisaslı iştirakçı ilə həyata keçirilən doğuş).QEYDLƏR– Məlumat mövcud deyil..x Sütun başlığında qeyd olunanlara əlavə illər və ya dövrlərlə bağlı məlumatı göstərir. Hindistanla bağlı2005-2006-cı illər üzrə məlumat istisna olmaqla, bu cür məlumat növü regional və qlobal miqyaslıorta hesablamalara daxil edilmir. 2000-ci ildən öncəki illər üzrə məlumatlarla bağlı hesablamalargöstərilməmişdir.y Məlumatın standart tərif növündən fərqləndiyini və ya onun ölkənin yalnız bir hissəsinə istinad etdiyinigöstərir. Əgər bu cür məlumat növü qeyd olunmuş istinad dövrünə düşürsə, o zaman bu regional vəqlobal miqyaslı hesablamalara daxil edilmir.† ÜST/UNICEF-in Su Təchizatı və Kanalizasiya üzrə Birgə Monitorinq Proqramı, Cənubi Sudan RespublikasıSudan Respublikasından ayrılmamışdan öncə bu hesablamalarla bağlı məlumat bazalarını bağlamışdır.Verilən ümumi məlumat bölünməmişdən öncəki Sudan üçün nəzərdə tutulub. Ayrı-ayrı Ölkələr kimiSudan və Cənubi Sudan üzrə fərdi məlumat 2013-cü ildə BMP tərəfindən nəşr ediləcəkdir.* Sütun başlığında qeyd olunmuş dövr ərzində məlumatın mövcud olduğu ən son ili göstərir.** Çinin istisna edildiyini göstərir.STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 147

TABLE 13: EV TƏSƏRRÜFATININ MADDİ VƏZİYYƏTİ ÜZRƏ MÖVCUD FƏRQLƏRÖlkələr vəbölgələrDoğum qeydiyyatı (%)2005–2011*ən kasıb20%ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%İxtisaslı iştirakçı ilə həyatakeçirilən doğuş (%)2007–2012*ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%Beş yaşadək uşaqlararasında çəki azlığınınyayılma səviyyəsi (%)2007–2011*ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%Oral rehidrasiya duzları(ORD) vasitəsilə diarreyanınmüalicəsi (%)2007–2012*İbtidai təhsil üzrə xalisdavamiyyət nisbəti2007–2011*15-24 yaşlı qadınlararasında İİV ilə bağlı ətraflıbilik səviyyəsi2007–2011*15-24 yaşlı kişilər arasındaİİV ilə bağlı ətraflı biliksəviyyəsi2007–2011*Əfqanıstan 31 58 1.9 16 76 4.9 – – – 56 52 0.9 – – – – – – – – –Albaniya 98 99 1.0 98 100 1.0 8 4 2.2 – – – 89 91 1.0 20 60 3.0 10 38 3.8Əlcəzair – – – 88 x 98 x 1.1 x 5 x 2 x 2.4 x 15 x 19 x 1.2 x 93 x 98 x 1.1 x 5 x 20 x 3.7 x – – –Andorra – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Anqola 17 x 48 x 2.8 x – – – – – – – – – 63 78 1.2 – – – – – –Antiqua və Barbuda – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Argentina – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Ermənistan 100 100 1.0 99 100 1.0 8 2 5.3 – – – – – – – – – – – –Avstraliya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Avstriya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Azərbaycan 92 97 1.1 76 x 100 x 1.3 x 15 x 2 x 7.0 x 3 x 36 x 13.3 x 72 x 78 x 1.1 x 1 x 12 x 10.3 x 2 x 14 x 6.3 xBaham adaları – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Bəhreyn – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Banqladeş 6 19 3.0 12 64 5.5 50 21 2.4 81 82 1.0 – – – – – – – – –Barbados – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Belarus – – – 100 x 100 x 1.0 x 2 x 0 x 6.7 x – – – 96 x 94 x 1.0 x – – – – – –Belçika – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Beliz 95 97 1.0 – – – – – – – – – – – – 28 x 55 x 2.0 x – – –Benin 46 75 1.6 52 x 96 x 1.9 x 25 x 10 x 2.4 x 15 x 32 x 2.1 x 39 x 63 x 1.6 x 9 x 26 x 3.1 x 17 x 52 x 3.0 xButan 100 100 1.0 34 95 2.8 16 7 2.2 60 56 0.9 85 94 1.1 7 32 4.4 – – –Boliviya (Çoxmillətli Dövləti) 68 y 90 y 1.3 y 38 99 2.6 8 2 3.8 31 35 1.1 95 97 1.0 5 40 8.4 11 45 4.3Bosniya və Herseqovina 99 100 1.0 99 x 100 x 1.0 x 2 x 3 x 0.5 x – – – 99 x 98 x 1.0 x 46 x 49 x 1.1 x – – –Botsvana – – – 84 x 100 x 1.2 x 16 4 4.0 – – – – – – – – – – – –Braziliya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Bruney Darüssəlam Dövləti – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Bolqarıstan – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Burkina Faso 62 95 1.5 46 92 2.0 38 x 18 x 2.1 x 13 31 2.5 33 x 39 x 1.2 x 8 x 37 x 4.4 x – – –Burundi 64 87 1.4 51 81 1.6 41 17 2.4 35 42 1.2 64 87 1.4 – – – – – –Kamboca 48 78 1.6 49 97 2.0 35 16 2.2 32 34 1.1 79 y 86 y 1.1 y 28 58 2.1 30 64 2.1Kamerun 51 91 1.8 23 x 98 x 4.4 x – – – 5 x 34 x 6.8 x 50 x 87 x 1.7 x 12 x 50 x 4.0 x – – –Kanada – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Keyptaun – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Mərkəzi Afrika Resp. 46 85 1.8 33 87 2.6 26 19 1.4 11 28 2.5 31 x 48 x 1.5 x 14 23 1.6 19 33 1.7Çad 5 46 9.2 8 61 7.6 33 21 1.6 5 29 5.3 – – – 6 18 2.9 – – –Çili – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Çin – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Kolumbiya – – – 84 99 1.2 6 2 3.0 47 61 1.3 90 93 1.0 15 32 2.2 – – –Komor Adaları 72 x 93 x 1.3 x 49 x 77 x 1.6 x – – – 16 x 24 x 1.5 x 25 x 39 x 1.6 x – – – – – –Konqo 69 y 91 y 1.3 y 40 x 95 x 2.4 x 16 x 5 x 3.1 x 13 x 18 x 1.4 x – – – 5 12 2.4 12 27 2.3Kuk Adaları – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Kosta-Rika – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Fil Dişi Sahili 28 89 3.2 29 x 95 x 3.3 x 21 x,y 6 x,y 3.4 x,y 6 x 12 x 2.0 x 35 x 55 x 1.6 x – – – – – –Xorvatiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Kuba – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Kipr – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Çex Respublikası – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Koreya XalqDemokratik Respublikası – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Konqo DemokratikRespublikası 25 27 1.1 69 99 1.4 29 12 2.3 28 26 0.9 65 73 1.1 8 24 2.8 14 30 2.2Danimarka – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Cibuti – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Dominika Birliyi – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Dominikan Respublikası 61 93 1.5 95 99 1.0 5 1 4.4 41 38 0.9 92 98 1.1 31 46 1.5 21 41 2.0Ekvador – – – 99 x 98 x 1.0 x – – – – – – – – – – – – – – –Misir 99 100 1.0 55 97 1.8 8 5 1.4 34 23 0.7 81 93 1.1 2 9 4.9 9 28 3.1El Salvador 98 99 1.0 91 98 1.1 12 y 1 y 12.9 y – – – – – – – – – – – –Ekvatorial Qvineya – – – 47 x 85 x 1.8 x – – – 24 x 37 x 1.5 x – – – – – – – – –Eritreya – – – 7 x 81 x 12.1 x – – – – – – – – – – – – – – –Estoniya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Efiopiya 3 18 7.0 2 46 26.8 36 15 2.4 18 45 2.5 52 86 1.7 – – – – – –Fici – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Finlandiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%ən varlı20%ən varlınınən kasıbaolan nisbəti148THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 13EV TƏSƏRRÜFATININ MADDİ VƏZİYYƏTİ ÜZRƏ MÖVCUD FƏRQLƏRÖlkələr vəbölgələrDoğum qeydiyyatı (%)2005–2011*ən kasıb20%ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%İxtisaslı iştirakçı ilə həyatakeçirilən doğuş (%)2007–2012*ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%Beş yaşadək uşaqlararasında çəki azlığınınyayılma səviyyəsi (%)2007–2011*ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%Oral rehidrasiya duzları(ORD) vasitəsilə diarreyanınmüalicəsi (%)2007–2012*İbtidai təhsil üzrə xalisdavamiyyət nisbəti2007–2011*15-24 yaşlı qadınlararasında İİV ilə bağlı ətraflıbilik səviyyəsi2007–2011*15-24 yaşlı kişilər arasındaİİV ilə bağlı ətraflı biliksəviyyəsi2007–2011*Fransa – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Qabon 88 x 92 x 1.0 x – – – – – – – – – – – – – – – – – –Qambiya 46 61 1.3 34 58 1.7 24 9 2.6 43 32 0.7 28 42 1.5 20 48 2.4 – – –Gürcüstan 99 98 1.0 95 x 99 x 1.0 x – – – – – – 92 96 1.0 – – – – – –Almaniya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Qana 47 82 1.7 39 98 2.5 19 9 2.2 45 34 0.7 61 86 1.4 17 34 2.1 23 50 2.1Yunanıstan – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Qrenada – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Qvatemala – – – 20 95 4.7 21 y 3 y 6.5 y 39 51 1.3 – – – 5 41 7.8 – – –Qvineya 21 83 4.0 26 57 2.2 24 19 1.3 18 x 59 x 3.3 x – – – – – – – – –Qvineya-Bisau 17 35 2.0 19 x 79 x 4.0 x 22 11 2.1 16 37 2.3 52 87 1.7 6 25 4.3 – – –Qayana 84 92 1.1 81 96 1.2 16 4 3.8 – – – 91 97 1.1 37 72 2.0 25 65 2.6Haiti 72 92 1.3 6 x 68 x 10.5 x 22 x 6 x 3.6 x 29 x 50 x 1.7 x – – – 18 x 41 x 2.2 x 28 x 52 x 1.9 xHoly See – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Honduras 92 96 1.0 33 x 99 x 2.9 x 16 x 2 x 8.1 x 56 x 47 x 0.8 x 80 x 90 x 1.1 x 13 x 44 x 3.4 x – – –Macarıstan – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –İslandiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Hindistan 24 72 3.0 24 85 3.6 57 x 20 x 2.9 x 19 x 43 x 2.3 x – – – 4 x 45 x 11.7 x 15 x 55 x 3.8 xİndoneziya 23 84 3.7 65 86 1.3 23 10 2.2 32 27 0.9 – – – 3 23 7.5 2 27 12.2İran (İslam Respublikası) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –İraq – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –İrlandiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –İsrail – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –İtaliya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Yamayka 96 99 1.0 97 98 1.0 – – – – – – – – – 54 69 1.3 – – –Yaponiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –İordaniya – – – 98 100 1.0 3 0 26.0 18 30 1.6 – – – – – – – – –Qazaxıstan 100 100 1.0 100 x 100 x 1.0 x 5 x 2 x 2.8 x – – – 99 x 98 x 1.0 x 18 x 28 x 1.6 x – – –Keniya 48 80 1.7 20 81 4.0 25 9 2.8 40 37 0.9 58 78 1.3 29 61 2.1 42 68 1.6Kiribati 93 94 1.0 76 93 1.2 – – – – – – – – – 42 49 1.2 38 52 1.4Küveyt – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Qırğızıstan 94 95 1.0 93 x 100 x 1.1 x 2 x 2 x 0.8 x – – – 94 x 91 x 1.0 x 17 x 29 x 1.7 x – – –Laos XalqDemokratik Respublikası 62 85 1.4 3 x 81 x 27.1 x 38 x 14 x 2.7 x 42 x 80 x 1.9 x 59 x 84 x 1.4 x – – – – – –Latviya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Livan – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Lesoto 42 49 1.2 35 90 2.6 18 9 1.9 – – – 83 94 1.1 26 48 1.8 14 45 3.3Liberiya 1 y 7 y 6.1 y 26 81 3.2 21 y 13 y 1.6 y 41 64 1.6 15 56 3.7 14 29 2.1 17 37 2.2Liviya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Lixtenşteyn – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Litva – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Lüksemburq – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Madaqaskar 61 93 1.5 22 90 4.1 40 x 24 x 1.7 x 12 29 2.4 59 96 1.6 10 42 4.3 8 49 6.5Malavi – – – 63 89 1.4 17 13 1.3 67 73 1.1 71 x 90 x 1.3 x 34 55 1.6 35 54 1.5Malayziya – – – – – – – – – – – – – – – 23 48 2.0 – – –Maldiv Adaları 92 94 1.0 89 99 1.1 24 11 2.3 – – – 82 82 1.0 9 19 2.0 – – –Mali 65 96 1.5 35 x 86 x 2.5 x 31 x 17 x 1.8 x 8 x 29 x 3.5 x 37 56 1.5 – – – – – –Malta – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Marşal Adaları 92 98 1.1 68 99 1.5 – – – – – – – – – 12 39 3.3 37 58 1.6Mavritaniya 28 83 2.9 21 95 4.6 – – – 10 34 3.2 41 59 1.5 0 12 29.5 4 27 6.2Mavriki – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Meksika – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Mikroneziya(Federativ Ştatları) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Monako – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Monqolustan 99 99 1.0 98 99 1.0 6 2 2.7 – – – 93 98 1.1 17 42 2.5 12 48 4.1Monteneqro 94 99 1.0 98 x 100 x 1.0 x 4 x 1 x 4.1 x – – – 92 x 100 x 1.1 x – – – – – –Mərakeş – – – 30 x 95 x 3.2 x – – – 18 x 25 x 1.4 x 77 x 95 x 1.2 x – – – – – –Mozambik 20 48 2.4 37 89 2.4 – – – 40 50 1.3 72 80 1.1 41 43 1.1 16 45 2.7Myanma 50 96 1.9 51 96 1.9 33 14 2.5 52 75 1.4 81 94 1.2 – – – – – –Namibiya 46 92 2.0 60 98 1.6 22 7 3.1 50 59 1.2 88 97 1.1 61 69 1.1 55 67 1.2Nauru 71 88 1.2 97 98 1.0 7 3 2.7 – – – – – – 13 y 10 y 0.8 y – 25 y –Nepal 36 52 1.5 11 82 7.6 40 10 4.0 39 36 0.9 66 y 76 y 1.2 y 12 x 49 x 4.3 x 30 x 59 x 2.0 xNiderland – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%ən varlı20%ən varlınınən kasıbaolan nisbətiSTATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 149

CƏDVƏL 13EV TƏSƏRRÜFATININ MADDİ VƏZİYYƏTİ ÜZRƏ MÖVCUD FƏRQLƏRÖlkələr vəbölgələrDoğum qeydiyyatı (%)2005–2011*ən kasıb20%ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%İxtisaslı iştirakçı ilə həyatakeçirilən doğuş (%)2007–2012*ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%Beş yaşadək uşaqlararasında çəki azlığınınyayılma səviyyəsi (%)2007–2011*ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%Oral rehidrasiya duzları(ORD) vasitəsilə diarreyanınmüalicəsi (%)2007–2012*İbtidai təhsil üzrə xalisdavamiyyət nisbəti2007–2011*15-24 yaşlı qadınlararasında İİV ilə bağlı ətraflıbilik səviyyəsi2007–2011*15-24 yaşlı kişilər arasındaİİV ilə bağlı ətraflı biliksəviyyəsi2007–2011*Yeni Zelandiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Nikaraqua 72 y 93 y 1.3 y 42 99 2.4 9 1 6.6 53 64 1.2 – – – – – – – – –Niger 20 y 67 y 3.3 y 5 x 59 x 11.8 x – – – 14 x 32 x 2.3 x 26 x 32 x 1.2 x 5 x 30 x 6.5 x 6 x 34 x 5.8 xNigeriya 9 62 7.0 8 86 10.3 35 10 3.5 15 53 3.5 31 72 2.4 9 34 3.6 18 41 2.2Niue – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Norveç – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Oman – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Pakistan 18 38 2.1 16 77 4.8 – – – 41 44 1.1 42 74 1.8 – – – – – –Palau – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Panama – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Papua-Yeni Qvineya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Paraqvay – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Peru – – – 56 100 1.8 9 1 15.7 27 42 1.6 92 97 1.1 – – – – – –Filippin – – – 26 94 3.7 – – – 37 55 1.5 – – – 14 26 1.8 – – –Polşa – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Portuqaliya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Qatar – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Koreya Respublikası – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Moldova Respublikası 97 x 98 x 1.0 x 99 x 100 x 1.0 x 5 x 1 x 8.2 x – – – – – – – – – – – –Rumıniya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Rusiya Federasiyası – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Ruanda 58 64 1.1 61 86 1.4 16 5 3.0 22 37 1.7 80 94 1.2 – – – – – –Sent-Kits və Nevis – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Sent-Lüsiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Sent-Vinsentvə Qrenadina – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Samoa 31 63 2.1 66 95 1.4 – – – – – – 85 y 91 y 1.1 y 3 3 1.0 3 9 2.7San-Marino – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –San-Tome və Prinsipi 74 86 1.1 74 93 1.3 18 7 2.6 – – – 75 95 1.3 27 56 2.0 39 55 1.4Səudiyyə Ərəbistanı – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Seneqal 50 94 1.9 30 96 3.2 24 10 2.4 21 31 1.5 47 78 1.7 – – – – – –Serbiya 97 100 1.0 99 100 1.0 3 2 1.4 – – – 96 98 1.0 28 69 2.4 28 66 2.4Seyşel adaları – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Syerra-Leona 74 88 1.2 44 85 1.9 22 15 1.4 75 70 0.9 59 88 1.5 14 36 2.6 – – –Sinqapur – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Slovakiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Sloveniya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Solomon Adaları – – – 74 95 1.3 14 10 1.4 – – – 58 y 61 y 1.1 y 17 37 2.1 35 50 1.5Somali 1 7 6.6 11 x 77 x 7.2 x 42 x 14 x 3.0 x 7 x 31 x 4.8 x 3 x 40 x 12.5 x 1 x 8 x 13.5 x – – –Cənubi Afrika – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Cənubi Sudan 21 57 2.7 8 41 5.1 32 21 1.6 27 52 1.9 12 58 4.7 3 18 6.1 – – –İspaniya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Şri Lanka 97 98 1.0 97 99 1.0 29 11 2.6 – – – – – – – – – – – –Fələstin Dövləti – – – 98 x 100 x 1.0 x – – – – – – – – – – – – – – –Sudan 26 98 3.8 6 59 10.5 40 17 2.4 21 16 0.7 55 97 1.8 1 11 13.6 – – –Surinam 94 98 1.0 81 x 96 x 1.2 x 9 x 5 x 1.8 x – – – 88 x 97 x 1.1 x 23 x 54 x 2.4 x – – –Svazilend 39 73 1.9 65 94 1.4 8 4 2.3 58 60 1.0 95 99 1.0 49 72 1.5 44 64 1.5İsveç – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –İsveçrə – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Suriya Ərəb Respublikası 92 99 1.1 78 x 99 x 1.3 x 10 x 7 x 1.5 x 45 x 59 x 1.3 x – – – 4 x 10 x 2.9 x – – –Tacikistan 89 86 1.0 90 90 1.0 17 13 1.3 52 x 50 x 1.0 x 96 y 96 y 1.0 y – – – – – –Tailand 99 100 1.0 93 x 100 x 1.1 x 11 x 3 x 3.3 x 56 x 54 x 1.0 x 97 x 98 x 1.0 x 47 x 43 x 0.9 x – – –Keçmiş YuqoslaviyaMakedoniya Respublikası 99 100 1.0 98 98 1.0 2 0 – – – – 97 99 1.0 9 x 45 x 5.0 x – – –Timor-Leste 50 56 1.1 10 69 6.9 49 35 1.4 70 71 1.0 60 83 1.4 9 16 1.8 11 35 3.0Toqo 59 97 1.7 28 94 3.4 21 9 2.5 8 19 2.5 80 92 1.2 18 42 2.3 20 55 2.7Tonqa – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Trinidad və Tobaqo 94 98 1.0 98 100 1.0 – – – – – – 95 x 99 x 1.0 x 48 x 62 x 1.3 x – – –Tunis – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Türkiyə 89 99 1.1 73 100 1.4 4 1 8.4 – – – 87 y 95 y 1.1 y – – – – – –Türkmənistan 94 97 1.0 99 x 100 x 1.0 x 8 x 2 x 3.2 x 45 x 30 x 0.7 x – – – 3 x 8 x 2.8 x – – –Tuvalu 39 71 1.8 99 98 1.0 1 0 – – – – – – – 34 y 39 1.2 y – 67 y –Uqanda 27 44 1.6 43 88 2.0 – – – 43 45 1.1 – – – 20 x 47 x 2.3 x 28 x 47 x 1.6 xUkrayna 100 100 1.0 97 99 1.0 – – – – – – 78 75 1.0 33 45 1.4 28 42 1.5ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%ən varlı20%ən varlınınən kasıbaolan nisbəti150THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 13EV TƏSƏRRÜFATININ MADDİ VƏZİYYƏTİ ÜZRƏ MÖVCUD FƏRQLƏRÖlkələr vəbölgələrDoğum qeydiyyatı (%)2005–2011*ən kasıb20%ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%İxtisaslı iştirakçı ilə həyatakeçirilən doğuş (%)2007–2012*ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%Beş yaşadək uşaqlararasında çəki azlığınınyayılma səviyyəsi (%)2007–2011*ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%Oral rehidrasiya duzları(ORD) vasitəsilə diarreyanınmüalicəsi (%)2007–2012*İbtidai təhsil üzrə xalisdavamiyyət nisbəti2007–2011*15-24 yaşlı qadınlararasında İİV ilə bağlı ətraflıbilik səviyyəsi2007–2011*15-24 yaşlı kişilər arasındaİİV ilə bağlı ətraflı biliksəviyyəsi2007–2011*Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Böyük Britaniya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Birləşmiş TanzaniyaRespublikası 4 56 12.7 31 90 2.9 22 9 2.3 41 38 0.9 68 93 1.4 39 55 1.4 34 56 1.7Amerika Birləşmiş Ştatları – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Uruqvay – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Özbəkistan 100 100 1.0 100 x 100 x 1.0 x 5 x 3 x 1.5 x – – – 94 x 96 x 1.0 x 25 x 33 x 1.3 x – – –Vanuatu 13 41 3.1 55 90 1.6 12 10 1.2 – – – 74 76 1.0 9 23 2.7 – – –Venesuela(Bolivar Respublikası) 87 x 95 x 1.1 x 95 x 92 x 1.0 x – – – 39 x 55 x 1.4 x 86 x 99 x 1.2 x – – – – – –Vyetnam 87 98 1.1 72 99 1.4 21 3 6.6 – – – 95 99 1.0 38 68 1.8 – – –Yəmən 5 50 9.3 17 x 74 x 4.3 x – – – 31 x 37 x 1.2 x 44 x 73 x 1.6 x 0 x 4 x – – – –Zambiya 5 31 5.8 27 91 3.4 16 11 1.5 61 61 1.0 73 96 1.3 24 48 2.0 24 51 2.1Zimbabve 35 75 2.1 48 91 1.9 – – – 18 28 1.6 84 91 1.1 31 x 52 x 1.7 x 37 x 51 x 1.4 xən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%ən varlı20%ən varlınınən kasıba ən kasıbolan nisbəti 20%ən varlı20%ən varlınınən kasıbaolan nisbətiMEMORANDUMSudan and Cənubi Sudan – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –GÖSTƏRİCİLƏRİN İCMALI #Sub-Saxara Afrikası 25 60 2.4 27 82 3.0 30 12 2.5 27 42 1.5 53 80 1.5 16 36 2.2 22 45 2.0Şərqi vəCənubi Afrika 23 50 2.2 28 77 2.7 26 12 2.2 34 44 1.3 62 86 1.4 – – – – – –Qərbi və Mərkəzi Afrika 26 65 2.5 28 88 3.1 31 11 2.7 21 42 2.0 43 73 1.7 10 30 3.0 17 38 2.2Orta Şərq və Şimali Afrika – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Cənubi Asiya 23 63 2.7 22 82 3.7 55 19 2.8 29 46 1.6 – – – 4 44 11.7 15 55 3.8Şərqi Asiya vəSakit Okean hövzəsi 48 ** 89 ** 1.9 ** 54 ** 92 ** 1.7 ** 24 ** 10 ** 2.5 ** 36 ** 41 ** 1.1 ** – – – 14 ** 35 ** 2.4 ** – – –Latın Amerikası vəKarib dənizi hövzəsi – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –MŞA/MDB 94 98 1.0 – – – – – – – – – – – – – – – – – –Ən az inkişaf etmiş ölkələr 25 52 2.1 30 78 2.6 33 15 2.3 40 47 1.2 61 83 1.4 – – – – – –Dünya 32 ** 68 ** 2.1 ** 31 ** 85 ** 2.7 ** 39 ** 14 ** 2.7 ** 29 ** 44 ** 1.5 ** – – – – – – – – – Cənubi Sudan Respublikası 2011-ci ilin iyul ayında Sudan Respublikasından ayrıldığına və daha sonra 14 iyul 2011-ci il tarixində Birləşmiş Millətlər Təşkilatına daxil olduğuna görə, ayrı Ölkələrkimi Sudan və Cənubi Sudan üzrə bütün göstəricilər üçün fərdi məlumat hələ mövcud deyil. Verilən ümumi məlumat bölünməmişdən öncəki Sudan üçün nəzərdə tutulub (Memoranduma baxın).# Regionlar, sub-regionlar və ölkə kateqoriyalarındakı ölkə və bölgələrin tam siyahısı üçün səhifə 98 baxın.GÖSTƏRİCİLƏRİN TƏRİFLƏRİDoğum qeydiyyatı – Sorğu zamanı qeydiyyat alınmış beş yaşadəkuşaqların faiz gösətricisi. Buraya sorğu aparan tərəfindən doğum haqqındaşəhadətnaməsi görülmüş və ya ana və yaxud əsas tərbiyəçi tərəfindəndoğumunun qeydiyyata alındığını bildirdiyi uşaqlar daxildir.İxtisaslı iştirakçı ilə həyata keçirilən doğuş – İxtisaslı səhiyyə heyətinin(həkim, tibb bacısı və ya mamaça) iştirakı ilə həyata keçirilən doğuşların faizgöstəricisi.Beş yaşadək uşaqlar arasında çəki azlığının yayılma səviyyəsi –Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) Uşaq Böyümə Standartlarındagöstərilən yaşa uyğun çəki ortalamasından iki standart vahidi qədər az olanbeş yaşadək uşaqların faiz göstəricisi.Oral rehidrasiya duzları (ORD) vasitəsilə diarreyanın müalicəsi – Sorğudaniki həftə əvvəl diarreyası olmuş və oral rehidrasiya duzları (ORD paketləri vəya hazır ORD mayeləri) qəbul etmiş beş yaşadək uşaqların faiz göstəricisi.İbtidai təhsil üzrə xalis davamiyyət nisbəti – Rəsmi ibtidai məktəb yaşındaolan uşaqların ümumi sayına nəzərən faiz şəklində ifadə olunmuş rəsmiibtidai məktəb yaşında olan ibtidai və ya orta məktəbdə qeydiyyatdan keçmişuşaqların sayı. Orta məktəbdə qeydiyyata alınmış ibtidai sinif yaşında olanuşaqlar daxil edildiyinə görə bu göstərici həmçinin ibtidaiyə uyğunlaşdırılmışxalis qeydiyyat nisbəti də adlandırıla bilər.İİV ilə bağlı ətraflı bilik səviyyəsi – İİV-in cinsi əlaqə vasitəsilə yoluxmasınıniki əsas yolunun qarşısını almaq (prezervativlərdən istifadə və yalnız birsədaqətli, yoluxmamış şəxslər cinsi əlaqə) haqqında düzgün təsəvvürləriolan, İİV-in yoluxması haqqında iki əsas geniş yayılmış yanlış fikri rədd edənvə sağlam görünən şəxsin İİV-lə yoluxmuş ola biləcəyini anlayan kişi vəqadınların (15-24 yaş arası) faiz göstəricisi.ƏSAS STATİSTİK MƏNBƏLƏRDoğum qeydiyyatı – Demoqrafik və Səhiyyə Sorğuları (DSS), Çox Göstəricili Klaster Sorğuları (ÇGKS), digərmilli ev təsərrüfatları sorğuları və vacib qeydiyyat sistemləri.İxtisaslı iştirakçı ilə həyata keçirilən doğuş – DSS, ÇGKS və milli səviyyəli mənbələr.Beş yaşadək uşaqlar arasında çəki azlığının yayılma səviyyəsi – DSS, ÇGKS, digər milli ev təsərrüfatlarısorğuları, ÜST və UNICEF.Oral rehidrasiya duzları (ORD) vasitəsilə diarreyanın müalicəsi – DSS, ÇGKS və digər milli ev təsərrüfatlarısorğuları.İbtidai təhsil üzrə xalis davamiyyət nisbəti – DSS, ÇGKS və digər milli ev təsərrüfatları sorğuları.İİV/QİÇS ilə bağlı ətraflı bilik səviyyəsi – QİÇS Göstərici Sorğuları (QGS), DSS, ÇGKS və digər milli evtəsərrüfatları sorğuları; İİV/QİÇS Sorğu Göstəriciləri Məlumat Bazası, .Kursivlə göstərilmiş statistik məlumatlar hesabatın digər hissələrində eyni göstəricilər üzrə təqdim olunmuşstatistika ilə müqayisədə fərqli mənbələrdən alınmış məlumatı göstərir: Cədvəl 2 (Qidalanma – Çəki azlığınınyayılma səviyyəsi), Cədvəl 3 (Səhiyyə – Diarreyanın müalicəsi), Cədvəl 4 (İİV/QİÇS – İİV ilə bağlı ətraflı biliksəviyyəsi) və Cədvəl 8 (Qadınlar – İxtisaslı iştirakçı ilə həyata keçirilən doğuş).QEYDLƏR– Məlumat mövcud deyil..x Sütun başlığında qeyd olunanlara əlavə illər və ya dövrlərlə bağlı məlumatı göstərir. Hindistanla bağlı2005-2006-cı illər üzrə məlumat istisna olmaqla, bu cür məlumat növü regional və qlobal miqyaslıorta hesablamalara daxil edilmir. 2000-ci ildən öncəki illər üzrə məlumatlarla bağlı hesablamalargöstərilməmişdir.y Məlumatın standart tərif növündən fərqləndiyini və ya onun ölkənin yalnız bir hissəsinə istinad etdiyinigöstərir. Əgər bu cür məlumat növü qeyd olunmuş istinad dövrünə düşürsə, o zaman bu regional vəqlobal miqyaslı hesablamalara daxil edilmir.* Sütun başlığında qeyd olunmuş dövr ərzində məlumatın mövcud olduğu ən son ili göstərir.** Çinin istisna edildiyini göstərir.STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 151

CƏDVƏL 14. ERKƏN UŞAQLIQ DÖVRÜNÜN İNKİŞAFIErkən uşaqlıq dövründə təhsilEvdəki öyrənmə vəsaitləriÖyrənməüzrə davamiyyət səviyyəsi Öyrənmə üçün yaşlıların göstərdiyi dəstək ++2005–2011*üçün atanınQeyri-adekvat qayğı göstərilən uşaqlar2005–2011*2005–2011*göstərdiyiUşaqların kitabları Oyuncaq vəsaitləri ++2005–2011*Ölkələr vəən kasıb ən varlıən kasıb ən varlı dəstək ++ ən kasıb ən varlı ən kasıb ən varlıən kasıb ən varlıbölgələrümumi kişi qadın 20% 20% ümumi kişi qadın 20% 20% 2005–2011* ümumi 20% 20% ümumi 20% 20% ümumi kişi qadın 20% 20%Əfqanıstan 1 1 1 0 4 73 74 73 72 80 62 2 1 5 53 52 57 40 42 39 43 27Albaniya 40 39 42 26 60 86 85 87 68 96 53 32 16 52 53 57 48 13 14 11 9 16Banqladeş 15 14 15 11 16 61 61 60 42 85 53 – – – – – – – – – – –Belarus 86 87 85 – – 97 97 96 95 98 72 – – – – – – – – – – –Beliz 32 30 34 16 59 86 88 83 73 94 50 40 17 73 57 55 58 2 3 2 4 1Butan 10 10 10 3 27 54 52 57 40 73 51 6 1 24 52 36 60 14 13 15 17 7Bosniya və Herseqovina 6 5 8 1 15 83 83 83 74 90 74 70 52 88 43 49 43 7 7 6 6 10Botsvana 18 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Burkina Faso 2 3 1 0 9 14 14 14 12 26 24 – – – – – – – – – – –Burundi 5 5 5 4 10 34 35 34 32 38 20 – – – – – – – – – – –Kamerun 22 22 22 3 56 58 57 59 57 69 39 8 3 22 57 62 46 36 36 36 45 25Mərkəzi Afrika Resp. 5 5 6 2 17 74 74 74 70 78 42 1 0 3 49 41 51 61 60 62 58 60Çad 5 5 4 1 16 70 69 70 64 71 29 1 0 2 43 38 50 56 57 56 58 56Fil Dişi Sahili 6 5 6 1 24 50 50 51 55 57 40 5 3 13 39 44 35 59 60 58 62 51Koreya XalqDemokratik Respublikası 98 98 97 – – 91 88 93 – – 75 79 – – 47 – – 17 17 16 – –Konqo DemokratikRespublikası 5 5 5 2 18 61 61 62 62 76 36 1 0 2 29 21 40 60 60 60 69 39Cibuti 14 12 16 – – 36 36 35 – – 23 15 – – 24 – – 12 11 13 – –Qambiya 18 17 19 13 33 48 49 47 50 56 21 1 0 5 42 29 49 21 22 19 25 18Gürcüstan 43 44 42 17 70 93 93 93 85 99 61 72 48 91 38 41 41 8 8 8 7 8Qana 68 65 72 42 97 40 38 42 23 78 30 6 1 23 41 31 51 21 21 21 27 15Qvineya-Bisau 10 10 10 4 26 – – – – – – – – – – – – – – – – –Qayana 49 48 50 33 78 89 88 89 77 99 52 54 28 86 65 67 60 11 13 10 19 6İraq 3 2 3 – – 58 59 57 – – 60 – – – – – – – – – – –Yamayka 86 84 88 – – 94 95 93 – – 41 57 – – 71 – – 4 4 3 – –Qazaxıstan 37 36 38 19 61 92 92 91 84 96 49 48 24 76 45 40 49 4 4 4 5 4Qırğızıstan 19 21 17 7 47 88 90 85 86 99 54 76 76 85 57 59 54 11 12 9 11 6Laos XalqDemokratik Respublikası 7 8 7 1 44 33 33 34 20 59 24 3 1 11 57 54 40 26 26 25 33 17Livan 62 63 60 – – 56 y 58 y 54 y – – 74 y 29 – – 16 y – – 9 8 10 – –Mali 10 10 10 1 40 29 27 30 28 44 14 0 0 2 40 33 49 33 33 33 33 36Mavritaniya 5 5 5 2 11 48 48 47 39 64 30 – – – – – – – – – – –Monqolustan 60 58 61 26 83 59 56 62 44 73 41 23 6 48 68 74 62 9 9 8 10 6Monteneqro 29 28 30 6 62 97 96 98 88 100 79 77 50 92 39 49 33 6 8 5 11 3Mərakeş 39 36 41 6 78 48 y 47 y 49 y 35 y 68 y 56 y 21 y 9 y 52 y 14 y 19 y 7 y 9 9 9 11 6Mozambik – – – – – 47 45 48 48 50 20 3 2 10 – – – 33 33 32 – –Myanma 23 23 23 8 46 58 y 58 y 58 y 42 y 76 y 44 y – – – – – – – – – – –Nepal 30 y 29 y 31 y 14 y 61 y – – – – – – – – – – – – – – – – –Nigeriya 32 32 32 5 70 78 78 78 68 91 38 14 2 35 35 25 42 38 38 37 41 32San-Tome və Prinsipi 27 29 26 18 51 – – – – – – – – – – – – – – – – –Seneqal 22 y 23 y 21 y 7 y 43 y – – – – – – – – – – – – – – – – –Serbiya 44 41 47 22 75 95 96 95 84 98 78 76 49 86 63 65 60 1 1 1 2 1Syerra-Leona 14 13 15 5 42 54 53 55 45 79 42 2 0 10 35 24 50 32 33 32 29 28Somali 2 2 2 1 6 79 80 79 76 85 48 – – – – – – – – – – –Cənubi Sudan 6 6 6 2 13 – – – – – – – – – – – – – – – – –Sudan 20 20 21 10 48 – – – – – – – – – – – – – – – – –Surinam 39 37 40 17 63 75 75 76 61 92 31 45 20 75 64 67 63 7 6 8 13 1Svazilend 33 32 34 36 50 50 50 50 35 71 10 4 1 12 69 64 74 15 15 15 20 9Suriya Ərəb Respublikası 8 8 7 4 18 70 70 69 52 84 62 30 12 53 52 52 51 17 17 17 22 15Tacikistan 10 11 10 1 29 74 73 74 56 86 23 17 4 33 46 43 44 13 13 12 15 11Tailand 61 60 61 55 78 89 90 89 86 98 57 43 25 71 55 58 49 13 14 13 18 7Keçmiş YuqoslaviyaMakedoniya Respublikası 22 25 19 0 59 92 92 91 81 97 71 52 19 83 71 70 79 5 5 5 10 1152THE 2013-CÜ STATE İL ÜZRƏ OF THE DÜNYA WORLD’S UŞAQLARININ CHILDREN VƏZİYYƏTİ: 2013: Children Əlilliyi with olan Disabilities Uşaqlar

CƏDVƏL 14ERKƏN UŞAQLIQ DÖVRÜNÜN İNKİŞAFIErkən uşaqlıq dövründə təhsilEvdəki öyrənmə vəsaitləriÖyrənməüzrə davamiyyət səviyyəsi Öyrənmə üçün yaşlıların göstərdiyi dəstək ++2005–2011*üçün atanınQeyri-adekvat qayğı göstərilən uşaqlar2005–2011*2005–2011*göstərdiyiUşaqların kitabları Oyuncaq vəsaitləri ++2005–2011*Ölkələr vəən kasıb ən varlıən kasıb ən varlı dəstək ++ ən kasıb ən varlı ən kasıb ən varlıən kasıb ən varlıbölgələrümumi kişi qadın 20% 20% ümumi kişi qadın 20% 20% 2005–2011* ümumi 20% 20% ümumi 20% 20% ümumi kişi qadın 20% 20%Toqo 29 27 31 10 52 62 61 63 55 68 38 2 0 7 31 26 41 41 42 41 45 35Trinidad və Tobaqo 75 74 76 65 87 98 98 98 96 100 63 81 66 93 65 63 72 1 1 1 2 0Ukrayna 63 63 63 30 74 – – – – – – 97 93 99 47 36 47 10 11 10 15 4Özbəkistan 20 20 19 5 46 91 91 90 83 95 54 43 32 59 67 74 62 5 5 5 6 7Vyetnam 72 71 73 59 91 77 74 80 63 94 61 20 3 49 49 41 54 9 10 9 17 4Yəmən 3 3 3 0 8 33 34 32 16 56 37 10 4 31 49 45 49 34 36 33 46 22GÖSTƏRİCİLƏRİN İCMALI #Sub-Saxara Afrikası 21 21 21 6 47 – – – – – – – – – – – – – – – – –Şərqi vəCənubi Afrika – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Qərbi və Mərkəzi Afrika 22 22 23 6 49 63 63 63 57 77 35 8 1 21 36 29 43 43 43 43 47 34Orta Şərq və Şimali Afrika – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Cənubi Asiya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Şərqi Asiya vəSakit Okean hövzəsi – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Latın Amerikası vəKarib dənizi hövzəsi – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –MŞA/MDB – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –Ən az inkişaf etmiş ölkələr 11 11 12 6 24 – – – – – – – – – – – – – – – – –Dünya – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –# Regionlar, sub-regionlar və ölkə kateqoriyalarındakı ölkə və bölgələrin tam siyahısı üçün səhifə 98 baxın.GÖSTƏRİCİLƏRİN TƏRİFLƏRİErkən uşaqlıq dövründə təhsil üzrə davamiyyət səviyyəsi – Erkən uşaqlıqdövrü üçün təhsil proqramlarında iştirak edən 36-59 aylarında olan uşaqlarınfaiz göstəricisi.Öyrənmə üçün yaşlıların göstərdiyi dəstək – Son üç gün ərzində məktəbəhazırlığı və öyrənməni inkişaf etdirmək məqsədilə aşağıdakı dörd və yadaha çox fəaliyyət üzrə yaşlı ilə birlikdə məşğul olmuş 36-59 aylarındaolan uşaqların faiz göstəricisi: a) uşağa kitab oxumaq, b) uşağa hekayələrdanışmaq, c) uşağa mahnılar oxumaq, d) uşağa evdən bayıra çıxarmaq, e)uşaqla oynamaq və f) uşaqla ad qoymaq, saymaq və ya nələrinsə şəklinçəkmək.Öyrənmə üçün atanın göstərdiyi dəstək – Son üç gün ərzində məktəbəhazırlığı və öyrənməni inkişaf etdirmək məqsədilə aşağıdakı dörd və yadaha çox fəaliyyət üzrə ata ilə birlikdə məşğul olmuş 36-59 aylarındaolan uşaqların faiz göstəricisi: a) uşağa kitab oxumaq, b) uşağa hekayələrdanışmaq, c) uşağa mahnılar oxumaq, d) uşağa evdən bayıra çıxarmaq, e)uşaqla oynamaq və f) uşaqla ad qoymaq, saymaq və ya nələrinsə şəklinçəkmək.Evdə öyrənmə materialları: uşaq kitabları – Evdə üç və ya daha çox uşaqkitabı olan 0-59 aylarında olan uşaqların faiz göstəricisi.Evdə öyrənmə materialları: oyun əşyaları – Evdə iki və ya daha çox oyunəşyası olan 0-59 aylarında olan uşaqların faiz göstəricisi: ev təsərrüfatıəşyaları və ya bayırda tapılmış əşyalar (çubuqlar, daşlar, heyvanlar, balıqqulağı, yarpaqlar və s.), evdə düzəldilmiş oyuncaqlar və ya mağazadanalınmış oyuncaqlar.Qeyri-adekvat qayğı göstərilən uşaqlar – Keçmiş həftə ərzində ən azı birdəfə bir saatdan çox tək buraxılmış və ya digər 10 yaşından az yaşı olanuşağın qayğısına buraxılan 0-59 aylarında olan uşaqların faiz göstəricisi.ƏSAS STATİSTİK MƏNBƏLƏRErkən uşaqlıq dövründə təhsil üzrə davamiyyət səviyyəsi – Çox Göstəricili Klaster Sorğuları (ÇGKS),Demoqrafik və Səhiyyə Sorğuları (DSS) və digər milli sorğular.Öyrənmə üçün yaşlıların göstərdiyi dəstək – ÇGKS və digər milli sorğular.Öyrənmə üçün atanın göstərdiyi dəstək – ÇGKS və digər milli sorğular.Evdə öyrənmə materialları: uşaq kitabları – ÇGKS və digər milli sorğular.Evdə öyrənmə materialları: oyun əşyaları – ÇGKS və digər milli sorğular.Qeyri-adekvat qayğı göstərilən uşaqlar – ÇGKS və digər milli sorğular.QEYDLƏR– Məlumat mövcud deyil..y Məlumatın standart tərif növündən fərqləndiyini və ya onun ölkənin yalnız bir hissəsinə istinad etdiyinigöstərir. Əgər bu cür məlumat növü qeyd olunmuş istinad dövrünə düşürsə, o zaman bu regional və qlobalmiqyaslı hesablamalara daxil edilmir.* Sütun başlığında qeyd olunmuş dövr ərzində məlumatın mövcud olduğu ən son ili göstərir.++ Bir neçə EUİ (Erkən Uşaqlıq Dövrünün İnkişafı) göstəricilərinin təriflərindəki dəyişikliklər Çox GöstəriciliKlaster Sorğusunun (ÇGKS3 və ÇGKS4) üç və dördüncü mərhələləri arasında edilmişdir. ÇGKS4 iləmüqayisə edilə bilməsi üçün, ÇGKS3-də öyrənmə üçün yaşlıların göstərdiyi dəstək, öyrənmə üçünatanın göstərdiyi dəstək və evdəki öyrənmə vəsaitləri (oyuncaq vəsaitlər) üzrə göstəricilər üçün nəzərdətutulmuş məlumat ÇGKS4-nin göstərici təriflərinə əsasən yenidən hesablanmışdır. Buna görə də,burada göstərilən yenidən hesablanmış məlumat ÇGKS3 milli hesabatlarında verilən hesablamalardanfərqlənəcəkdir.STATİSTİK STATISTICAL CƏDVƏLLƏR TABLES 153

Konvensiyalar, fakültativ protokollar, imzalarvə ratifikasiyalarBu hesabatda istifadə edilən terminlərlə bağlı qeydKonvensiya üzv ölkələr arasında bağlanan rəsmi müqavilədir. ‘Konvensiya’ termini (sinonimi olan ‘saziş’ terminiilə müqayisədə) beynəlxalq cəmiyyətin iştirakına açıq olan və çox saydakı üzv ölkələrin təmsil olunduğu vəbeynəlxalq təşkilatların himayədarlığı altında müzakirə olunan çoxtərəfli aləti qeyd etmək üçün istifadə edilir.Konvensiyaya Fakültativ Protokol əlavə hüquqlar və ya öhdəliklər yaratmaqla orijinal müqaviləni dəstəkləməküçün nəzərdə tutulan hüquqi vasitədir. Bu orijinal müqavilədə qeyd olunan bir məsələ ilə daha geniş şəkildəməşğul olmaq, o cümlədən oradakı mövzulardan istənilən biri ilə bağlı yeni narahatçılığı qeyd etmək və ya onunfəaliyyəti və həyata keçirilməsi üçün yeni prosedurları əlavə etmək üçün istifadə edilə bilər. Bu cür protokol obaxımdan fakültativ sayılır ki, Konvensiyaya üzv ölkələr bunun müddəalarına avtomatik şəkildə bağlı olmurlarvə bunu müstəqil şəkildə təsdiq etməlidirlər. Beləliklə, ölkə Konvensiyaya üzv ola bilər, lakin onun FakültativProtokollarına yox.Ölkənin Konvensiyanın üzvünə çevrildiyi proses əksər hallarda iki mərhələdən ibarət olur: imza və ratifikasiya.Konvensiyaya imza atmaqla, ölkə Konvensiyanı və onun yerli qanunvericiliklə uyğunluğunu yoxlamadankeçirmək üçün addımlar atmaq istəməsi ilə bağlı niyyətini göstərir. İmza Konvensiyanın müddəalarına bağlıolmaqla əlaqədar hüquqi öhdəlik yaratmır; bununla belə, orada bildirilir ki, ölkə yaxşı əqidədə hərəkət edəcək vəKonvensiyanın məqsədini sarsıdacaq tədbirlərə əl atmayacaq.Ratifikasiya, Ölkənin Konvensiyanın şərtlərinə hüquqi cəhətdən bağlı qalmağa razı olduğunu göstərən konkretaktdır. Bu prosedur hər ölkənin xüsusi qanunvericilik strukturuna görə dəyişir. Ölkə, Konvensiyanın yerliqanunlarla uyğun olduğuna və bunun müddəaları ilə uyğunluq təşkil etmək üçün addımların atıla biləcəyinəqərar verdikdən sonra müvafiq dövlət orqanı (məsələn, parlament) onun təsdiq edilməsi ilə bağlı rəsmi qərarqəbul edir. Ratifikasiya edilmiş sənəd – məsul hakimiyyət orqanı (məsələn, prezident) tərəfindən imzalanmışrəsmi, möhürlənmiş məktub – Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Katibi tərəfindən qeydə alındıqdan sonra ÖlkəKonvensiyanın üzvünə çevrilir.Bəzi hallarda ölkə Konvensiyaya və ya Fakültativ Protokola qoşula bilər. Mahiyyət etibarilə, qoşulma/tərəfdarçıxma imza atmadan təsdiq etmək şəklində olur.Bu və əlaqəli terminlərlə bağlı daha çox məlumat və daha təfərrüatlı təriflər üçün baxın.Əlilliyi olan Şəxslərin Hüquqları Haqqında Konvensiyanı əldə edə bilərsiniz;.Fakültativ Protokolu əldə edə bilərsiniz;.154 2013-CÜ İL ÜZRƏ DÜNYA UŞAQLARININ VƏZİYYƏTİ: Əlilliyi olan Uşaqlar

UNICEF-in Baş QərargahıUNICEF House3 United Nations PlazaNyu York, NY10017, ABŞUNICEF-in Avropa üzrə Regional OfisiPalaisdes NationsCH-1211 Cenevrə10, İsveçrəUNICEF-in Mərkəzi və Şərqi Avropa /Müstəqil Dövlətlər Birliyi üzrə RegionalOfisiPalaisdes NationsCH-1211 Cenevrə 10, İsveçrəUNICEF-in Şərqi vəCənubi Afrika üzrə Regional OfisP. O. Box 44145Nayrobi, Keniya 00100UNICEF-in Qərbi və Mərkəzi Afrikaüzrə Regional OfisiP. O. Box 29720,YoffDakar, SeneqalUNICEF-in Latın Amerikası və Karibdənizi hövzəsi Ölkələr üzrə Regional OfisP. O. Box 0843-03045Panama City, PanamaUNICEF-in Şərqi Asiya və Sakit OkeanÖlkələri üzrə Regional OfisiP. O. Box 2-154Banqkok 10200,TailandUNICEF-in Orta Şərq vəŞimali Afrika üzrə Regional OfisiP.O.Box1551Amman 11821, İordaniyaUNICEF-in Cənubi Asiya üzrəRegional OfisiP. O. Box 5815Lekhnath MargKatmandu, Nepal