Wielkoprzemysłowa produkcja zwierzęca w ... - Baltic Green Belt

Bałtyk zaczyna się u źródeł rzekR. Gawlik1

2Projekt Baltic Green Belt jest częścią paneuropejskiejinicjatywy European Green Belt, która realizuje wizjęstworzenia osi projektów ekologicznych – od MorzaBarentsa do Morza Czarnego – będącej międzynarodowymsymbolem współpracy transgranicznej, ochronyprzyrody i zrównoważonego rozwoju

Wielkotowarowa produkcja zwierzęca w Polscea ochrona środowiska przyrodniczegoMorza BałtyckiegoJakub Skorupskidr Inga Kowalewska-Łuczakdr Hanna KuligAnna RoggenbuckSzczecin 20123

Zespół autorski:Jakub Skorupski (red.), dr Inga Kowalewska-Łuczak, dr Hanna Kulig, Anna RoggenbuckSkład i druk: XPRESS Sp. z o.o., tel. 698 66 98 40, xpress@telvinet.plZdjęcie na okładce: Zdjęcie na okładce: środek - European Space Agency; przód, od góry- (1, 2) U.S. Department of Agriculture, Natural Resources Conservation Service, (3) F. Lamiot,(4) Wikipedia, (5) H.P. Fjeld; tył, od góry - (1) U.S. Department of Agriculture, Natural ResourcesConservation Service, (2) A. Kozłowska, (3) M. Manske, (4) Stemonitis, (5) K. TybrikZdjęcie na pierwszej stronie: „Poland Country Mosaic MERIS” (fot. European Space Agency)Wydawca:Federacja Zielonych GAJAul. 5 Lipca 4570-374 Szczecintel./fax (91) 489 42 32email: jakub@gajanet.plwww.gajanet.pl© Federacja Zielonych GAJAISBN: 978-83-924-762-6-9Publikacja wydana w ramach projektu Baltic Green Belt współfinansowanego ześrodków Unii Europejskiej (Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego) oraz WojewódzkiegoFunduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w SzczecinieKopiowanie jest dozwolone pod warunkiem wskazania źródłaWięcej informacji na www.balticgreenbelt.org.pl oraz www.balticgreenbelt.uni-kiel.deWydrukowano w całości na papierze ekologicznym (certyfikaty Blue Angel, FSC, EU Flower)4

SPIS TREŚCI1. CHARAKTERYSTYKA SEKTORA WIELKOPRZEMYSŁOWEJ PRODUKCJIZWIERZĘCEJ W POLSCE .......................................................................... 111.1. Wielkoprzemysłowa produkcja zwierzęca w definicjach .................................... 111.1.1 Aspekt produkcyjny ............................................................................................. 111.1.2. Aspekt prawny ..................................................................................................... 131.2. Pogłowie zwierząt gospodarskich ...................................................................... 151.3. Rozmiary krajowej produkcji zwierzęcej ............................................................. 231.4. Ilość ferm wielkoprzemysłowych ........................................................................ 272. MORZE BAŁTYCKIE JAKO SZCZEGÓLNIE WRAŻLIWY OBSZAR MORSKI ..... 382.1. Morze wewnątrzkontynentalne ............................................................................ 382.2. Polskie wybrzeże Morza Bałtyckiego .................................................................. 462.3. Charakterystyka obszaru zlewiska Bałtyku ......................................................... 483. ODDZIAŁYWANIE WIELKOPRZEMYSŁOWYCH FERM ZWIERZĄTNA ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE MORZA BAŁTYCKIEGOI JEGO ZLEWISKA ..................................................................................... 533.1. Rolnictwo jako sektor gospodarki o najistotniejszym wpływiena środowisko przyrodnicze ............................................................................... 533.1.1. Obieg azotu i fosforu w agroekosystemach ....................................................... 543.1.2. Uwarunkowania skali oddziaływania tuczu przemysłowegona środowisko naturalne ..................................................................................... 573.2. Zagrożenia związane z chowem wielkoprzemysłowym w basenieMorza Bałtyckiego ............................................................................................... 653.2.1. Problemy ekologiczne (środowiskowe) .............................................................. 66NADMIAR LUB BRAK MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIAWYTWORZONYCH NAWOZÓW ......................................................................... 68ZANIECZYSZCZENIE WÓD ZWIĄZKAMI AZOTU I FOSFORU .......................... 70EUTROFIZACJA .................................................................................................. 74ZAGROŻENIE SANITARNE ................................................................................. 81EMISJA GAZÓW CIEPLARNIANYCH .................................................................. 82KWAŚNE DESZCZE ............................................................................................ 85UDZIAŁ W NISZCZENIU WARSTWY OZONOWEJ ............................................. 87ODPADY Z PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ .............................................................. 88ODCIEKI KISZONKOWE ..................................................................................... 90UCIECZKI ZWIERZĄT FERMOWYCH ................................................................. 91PRZEKSZTAŁCANIE KRAJOBRAZU ROLNICZEGO .......................................... 92DEKOMPOZYCJA STRUKTURY AGRARNEJ ..................................................... 92NARUSZENIE OBSZARÓW CHRONIONYCHI PRZYRODNICZO CENNYCH ............................................................................ 945

3.2.2. Problemy socjoekonomiczne .............................................................................. 95ODORY ................................................................................................................ 95DEGRADACJA GLEB .......................................................................................... 96WYSOKIE KOSZTY OCZYSZCZANIA WODY PITNEJ I ZWIĘKSZONEZUŻYCIE WODY .................................................................................................. 97UTRATA MIEJSC REKREACJI ............................................................................ 99ZANIECZYSZCZENIA PYŁOWE ........................................................................ 100OBNIŻENIE ATRAKCYJNOŚCI I WARTOŚCI RYNKOWEJ GRUNTÓW .......... 1003.2.3. Problemy legislacyjno-prawne .......................................................................... 101BRAK IMPLEMENTACJI KONWENCJI HELSIŃSKIEJ...................................... 101BRAK DOSTĘPU OPINII PUBLICZNEJ DO PLANÓW NAWOŻENIA ............... 102BRAK REGULACJI PRAWNYCH DOTYCZĄCYCHJAKOŚCI ZAPACHOWEJ POWIETRZA ............................................................ 103NIESKUTECZNOŚĆ SPRAWOWANIA NADZORUNAD FERMAMI WIELKOPRZEMYSŁOWYMI .................................................... 104SŁABA JAKOŚĆ RAPORTÓW ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKOI PRZEBIEGU PROCEDUR OCENY ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO .......... 105OGRANICZENIA W UDZIALE SPOŁECZEŃSTWA W PROCESACHDECYZYJNYCH ZWIĄZANYCH Z LOKALIZACJĄ I URUCHAMIANIEMFERM WIELKOPRZEMYSŁOWYCH .................................................................. 106PROBLEMY Z WYZNACZENIEM WÓD NARAŻONYCH NA AZOTANYPOCHODZENIA ROLNICZEGO (OSN) ............................................................ 108BRAK SKUTECZNEGO POWIĄZANIA MOŻLIWOŚCI UZYSKIWANIAŚRODKÓW ZE ŹRÓDEŁ PUBLICZNYCH A PRZESTRZEGANIEMPRZEPISÓW OCHRONY ŚRODOWISKA ......................................................... 1124. POLSKIE PRAWO OCHRONY ŚRODOWISKA W ROLNICTWIEA OCHRONA EKOSYSTEMU MORZA BAŁTYCKIEGO ............................. 1144.1. Krajowe regulacje prawne ................................................................................. 114USTAWA O NAWOZACH I NAWOŻENIU ......................................................... 114USTAWA O ODPADACH ................................................................................... 119USTAWA PRAWO WODNE ............................................................................... 120USTAWA PRAWO OCHRONY ŚRODOWISKA ................................................. 122USTAWA PRAWO BUDOWLANE...................................................................... 1224.2. Akty prawa wspólnotowego .............................................................................. 125ROZPORZĄDZENIE USTANAWIAJĄCE PRZEPISY SANITARNEDOTYCZĄCE PRODUKTÓW UBOCZNYCH POCHODZENIAZWIERZĘCEGO NIEPRZEZNACZONYCH DO SPOŻYCIA PRZEZ LUDZI ............. 125DYREKTYWA AZOTANOWA ............................................................................. 127RAMOWA DYREKTYWA WODNA ..................................................................... 1304.3. Prawo międzynarodowe .................................................................................... 1316KONWENCJA O OCHRONIE ŚRODOWISKA MORSKIEGOOBSZARU MORZA BAŁTYCKIEGO .................................................................. 131

4.4. Dokumenty o charakterze fakultatywnym ......................................................... 134KODEKS DOBREJ PRAKTYKI ROLNICZEJ ..................................................... 135ZASADA WZAJEMNEJ ZGODNOŚCI (CROSS COMPLIANCE) ...................... 145MINIMALNE WYMOGI DOTYCZĄCE STOSOWANIA NAWOZÓW .................. 145DOKUMENT REFERENCYJNY O NAJLEPSZYCH DOSTĘPNYCHTECHNIKACH DLA INTENSYWNEGO CHOWU DROBIU I ŚWIŃ(DYREKTYWA IPPC/DYREKTYWA IED) ............................................................ 147STRATEGIA UNII EUROPEJSKIEJ DLA REGIONUMORZA BAŁTYCKIEGO .................................................................................... 150BAŁTYCKI PLAN DZIAŁAŃ HELCOM ............................................................... 152AGENDA 21 DLA REGIONU MORZA BAŁTYCKIEGO ..................................... 1555. PRZECIWDZIAŁANIE NEGATYWNYM SKUTKOMTUCZU PRZEMYSŁOWEGO .................................................................... 1575.1. Rolnictwo zrównoważone.................................................................................. 1575.2. Sposoby przeciwdziałania negatywnym skutkom wielkoprzemysłowejprodukcji zwierzęcej .......................................................................................... 160PRZECIWDZIAŁANIE ZANIECZYSZCZENIOM WÓD I GLEB ........................... 160PRZECIWDZIAŁANIE ZANIECZYSZCZENIOM ATMOSFERY .......................... 161PRZECIWDZIAŁANIE ZANIECZYSZCZENIOM ZAPACHOWYM ...................... 162PRZECIWDZIAŁANIE PROBLEMOM LEGISLACYJNO-PRAWNYM ................. 1625.3. Wielkotowarowa produkcja zwierzęcaa społeczna odpowiedzialność biznesu ........................................................... 163ZAŁĄCZNIK I: PROJEKT BALTIC GREEN BELT ......................................................... 167ZAŁĄCZNIK II: PROJEKT BALTIC MANURE(Baltic Forum for Innovative Technologies for Sustainable Manure Management) ..... 170ZAŁĄCZNIK III: KONWENCJA O OCHRONIE ŚRODOWISKA MORSKIEGOOBSZARU MORZA BAŁTYCKIEGO SPORZĄDZONA W HELSINKACHDNIA 9 KWIETNIA 1992 R. (Dz. U. z 2000 r. Nr 28 poz. 346);KRYTERIA I ŚRODKI DOTYCZĄCE ZAPOBIEGANIA ZANIECZYSZCZANIUZE ŹRÓDEŁ LĄDOWYCH; CZĘŚĆ 2: ZAPOBIEGANIE ZANIECZYSZCZANIUŚRODOWISKA PRZEZ ROLNICTWO .......................................................................... 171ZAŁĄCZNIK IV: WSPÓŁCZYNNIKI PRZELICZENIOWE OSOBNIKÓWZWIERZĄT GOSPODARSKICH NA DUŻE JEDNOSTKI PRZELICZENIOWEINWENTARZA (DJP) ..................................................................................................... 176ZAŁĄCZNIK V: WSPÓŁCZYNNIKI PRZELICZENIOWE OSOBNIKÓWZWIERZĄT GOSPODARSKICH NA SZTUKI OBORNIKOWE, SZTUKI DUŻE,SZTUKI DUŻE wg GUS I SZTUKI DOROSŁE .............................................................. 178ZAŁĄCZNIK VI: WSPÓŁCZYNNIKI PRZELICZENIOWE OSOBNIKÓWZWIERZĄT GOSPODARSKICH NA ANIMAL UNITS (AU) ........................................... 180ZAŁĄCZNIK VII: WSPÓŁCZYNNIKI PRZELICZENIOWE OSOBNIKÓWZWIERZĄT GOSPODARSKICH NA LIVESTOCK UNITS (LU, LSU) ............................ 181ZAŁĄCZNIK VIII: ZAWARTOŚĆ BIOGENÓW W ODCHODACHZWIERZĄT GOSPODARSKICH .................................................................................... 1827

ZAŁĄCZNIK IX: ZAWARTOŚĆ SKŁADNIKÓW NAWOZOWYCHW PRZEFERMENTOWANYCH NAWOZACH ODZWIERZĘCYCH ............................... 183ZAŁĄCZNIK X: SPOSÓB OBLICZANIA ROCZNEJ ZAWARTOŚCI AZOTUW NAWOZACH NATURALNYCH WYPRODUKOWANYCHW GOSPODARSTWIE ROLNYM .................................................................................. 184ZAŁĄCZNIK XI: PRZYKŁADOWY FORMULARZ SPORZĄDZANIAPLANU NAWOŻENIA W GOSPODARSTWIE ............................................................... 186ZAŁĄCZNIK XII: WZÓR UMOWY NA SPRZEDAŻ/ZBYT NAWOZU NATURALNEGO ...... 187ZAŁĄCZNIK XIII: SPOSÓB OBLICZANIA POWIERZCHNI PŁYTY GNOJOWEJORAZ POJEMNOŚCI ZBIORNIKA NA GNOJOWICĘ ALBO GNOJÓWKĘ ................. 188ZAŁĄCZNIK XIV: WYMAGANE ODLEGŁOŚCI ZBIORNIKÓW NA NAWOZYPŁYNNE, PŁYT OBORNIKOWYCH ORAZ KOMÓR FERMENTACYJNYCHI ZBIORNIKÓW BIOGAZU OD INNYCH OBIEKTÓW I URZĄDZEŃ ............................ 192ZAŁĄCZNIK XV: MINIMALNE WYMOGI DOTYCZĄCE STOSOWANIANAWOZÓW, WRAZ Z LICZBĄ PUNKTÓW, JAKĄ PRZYPISUJE SIĘ KAŻDEJSTWIERDZONEJ NIEZGODNOŚCI ORAZ WYSOKOŚCIĄ ZMNIEJSZEŃ .................. 193ZAŁĄCZNIK XVI: WZÓR WNIOSKU O UDOSTĘPNIENIE INFORMACJIO ŚRODOWISKU I JEGO OCHRONIE ........................................................................ 199ZAŁĄCZNIK XVII: WZÓR WNIOSKU O UDOSTĘPNIENIEINFORMACJI PUBLICZNEJ ......................................................................................... 200ZAŁĄCZNIK XVIII: ADRESY PRZYDATNYCH STRON INTERNETOWYCH ................ 201BIBLIOGRAFIA ............................................................................................................. 2068

SŁOWO WSTĘPNEDynamiczny rozwój nowoczesnego rolnictwa, intensyfikacja produkcji zwierzęceji dążenie do maksymalizacji zbiorów przy ograniczonym i zdefiniowanym dostępnymareale uprawnym rozbudzają nadzieje ekonomiczne, ale rodzą również poważne zagrożeniadla środowiska przyrodniczego Morza Bałtyckiego. Jednym z największychproblemów ochrony środowiska całego obszaru zlewiska Bałtyku jest właśnie intensywnai niezrównoważona produkcja zwierzęca, a zwłaszcza jej wpływ na eutrofizacjęsamego morza, jak również śródlądowych cieków i zbiorników wodnych.O istotności tego problemu świadczyć może coraz szersze zainteresowanie nimpodmiotów odpowiedzialnych za szeroko pojętą problematykę rolnośrodowiskową,do których niniejsza publikacja jest przede wszystkim kierowana, czyli właścicieliwielkoprzemysłowych ferm zwierząt, decydentów na szczeblu samorządowym, centralnymi międzynarodowym (w tym wspólnotowym), samorządu rolniczego, rolniczychstowarzyszeń branżowych, ośrodków doradztwa rolniczego, rolniczych instytutówbadawczych, organizacji pozarządowych, uczelni i szkół rolniczych, a także społecznościlokalnych sąsiedztwa ferm wielkotowarowych.Doniosłości wpływu intensywnej produkcji zwierzęcej na środowisko przyrodniczeBałtyku dowodzi również odwołanie do niniejszego zagadnienia w kluczowych aktachprawnych oraz dokumentach strategicznych traktujących o ochronie środowiska MorzaBałtyckiego, takich jak Strategia Unii Europejskiej dla Regionu Morza Bałtyckiego,Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego (KonwencjaHelsińska), Bałtycki Plan Działań HELCOM, czy Agenda 21 dla obszaru Morza Bałtyckiego.Wymienione dokumenty określają zobowiązania międzynarodowe Polski równieżw obszarze ochrony środowiska Bałtyku w kontekście działalności rolniczeji obligują do podjęcia konkretnych działań w tym zakresie.W świetle wspomnianych dokumentów jedynym rozwiązaniem wydaje się rolnictwozrównoważone, godzące konieczność zaspokojenia potrzeb obecnego pokoleniaz koniecznością zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń. Idea ta, wypływając z niezwyklepragmatycznych pobudek określonych przez znacznie szersze pojęcie rozwojuzrównoważonego (trwałego), zabezpiecza zarówno interes środowiska przyrodniczego,jak i społeczeństwa. Wiele przykładów z różnych stron świata wskazuje na realnąmożliwość realizacji tego dążenia do przeciwdziałania zaburzaniu, a w przyszłościodbudowy homeostazy przyrodniczej i rekoncyliacji działalności rolniczej z potrzebamiśrodowiska naturalnego. Rolnictwo zrównoważone nie jest też hamulcem progresywnejuprawy roślin i chowu zwierząt, a jedynie bodźcem wyznaczającym określonykierunek, tempo i ramy ich rozwoju.Ze względu na skalę i intensyfikację produkcji, jak również wielkość obsady nafermach wielkotowarowych, oczywistym jest bardzo znaczny wpływ tych instalacji naśrodowisko naturalne i społeczności lokalne. W powszechnej opinii dominuje przekonanie,poparte niestety niechlubną praktyką, o tym, iż wielkoprzemysłowa produkcjazwierzęca nie może być przyjazna dla środowiska. Jaka jest jednak w Polsce skalatego sektora działalności rolniczej? Czy rolnictwo wielkoprzemysłowe rzeczywiścienie może być zrównoważone? Czy istnieją sposoby przeciwdziałania negatywnymskutkom tuczu przemysłowego, pozwalające uczynić go nie tyle przyjaznym dla środowiska,co neutralnym wobec niego? Zamierzeniem autorów niniejszej publikacjijest próba odpowiedzi na te właśnie pytania.Autorzy9

1. CHARAKTERYSTYKA SEKTORA WIELKOPRZEMYSŁOWEJPRODUKCJI ZWIERZĘCEJ W POLSCE1.1. Wielkoprzemysłowa produkcja zwierzęca w definicjachPojęcie wielkoprzemysłowej produkcji zwierzęcej wywieść należy z definicjichowu (tuczu, opasu) przemysłowego (tożsamego z chowem intensywnym),obejmującego wychów, utrzymywanie i opasanie zwierząt w wyspecjalizowanychfermach (bydlęcych, świńskich, kurzych, etc.), które organizacyjnie,produkcyjnie, a często również prawnie, bliższe są zakładom produkcyjnym(przedsiębiorstwom), niż gospodarstwom rolnym.Przedmiotem prowadzonej tak produkcji zwierzęcej mogą być same zwierzęta(żywiec rzeźny), bądź określone produkty pozyskiwane od zwierząt (np.mleko, jaja, skóry, futra). Należy w tym miejscu zauważyć, że pojęcie gospodarstwarolnego zawsze związane jest z produkcją roślinną, prowadzoną naposiadanej ziemi. Główny Urząd Statystyczny pod pojęciem gospodarstworolne rozumie „grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami,urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowanącałość gospodarczą oraz prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniemgospodarstwa rolnego”. Podobną definicję podaje Ziętara (1998),według którego gospodarstwem rolnym jest „jednostka techniczno-produkcyjnawyodrębniona pod względem organizacyjnym, stanowiąca zespół trzechczynników produkcji: ziemi, pracy i kapitału, nastawiona na wytwarzanie produktówrolniczych”. W obu definicjach kluczowym atrybutem gospodarstwarolnego jest posiadanie i użytkowanie ziemi. Ferma wielkoprzemysłowa możenatomiast funkcjonować w ramach gospodarstwa lub poza nim i wcale nieposiadać ziemi.Fermę do przemysłowego (wielkoprzemysłowego, wielkotowarowego)chowu i/lub hodowli zwierząt zdefiniować można w odniesieniu do produkcyjnychi prawnych aspektów działalności rolniczej prowadzonej przez tegotypu podmioty.1.1.1 Aspekt produkcyjnyW odniesieniu do rodzaju prowadzonej działalności rolniczej, podmioty tesą fermami zwierząt, czyli gospodarstwami wyspecjalizowanymi w produkcjiokreślonego gatunku lub gatunków zwierząt gospodarskich. Wziąwszy poduwagę cel prowadzonej działalności fermy te uznać należy za przedsiębiorstwarolne, czyli samodzielne jednostki prawne, nastawione na produkcję narynek. Mimo bowiem braku w ustawodawstwie polskim kategorii prawnej„przedsiębiorstwa rolnego”, duże fermy zwierząt w pełni spełniają przesłankipojęcia „przedsiębiorstwo”, określone w Ustawie z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodziedziałalności gospodarczej (Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447). Zgodnieze wskazaną ustawą pojęcie przedsiębiorstwa wiąże się z prowadzeniemdziałalności gospodarczej, której cechami charakterystycznymi jest zmierzaniedo osiągnięcia dochodu, zorganizowany charakter prowadzonej działalnościoraz prowadzenie jej w sposób ciągły. Wreszcie ze względu na rozmiari stosowane środki produkcji duże fermy zwierząt zdefiniować można jakowielkoobsadowe (wielkostadne) gospodarstwa towarowe, czyli wielkotowarowe(przeznaczające całość lub zdecydowaną większość swojej produkcji na11

ynek), ukierunkowane na maksymalizację produkcji i zysku, uzyskiwanychdzięki dużemu zużyciu przemysłowych środków produkcji, przy małych nakładachpracy ludzkiej i dużej koncentracji obsady (intensywna, uprzemysłowionaprodukcja rolnicza). Obok ferm towarowych, przemysłowa produkcjazwierzęca prowadzona może być również na hodowlanych (zarodowych i reprodukcyjnych)fermach zwierząt futerkowych, które mimo potencjalnie dużejobsady nie muszą być fermami stricte towarowymi.Najistotniejszymi atrybutami fermy wielkoprzemysłowej będzie więc jej wyspecjalizowaniew wielkotowarowej produkcji zwierzęcej, prowadzonej profesjonalnymitechnologiami przemysłowymi. Technologie te odznaczają siędużą koncentracją obsady, stosowaniem monodiety pełnowartościowej (masowewykorzystanie pasz treściwych i koncentratów paszowych), nastawieniemna maksymalną wydajność, intensyfikacją i wysoką specjalizacją (niskimzróżnicowaniem) produkcji, zaawansowaną mechanizacją i automatyzacjąprocesów produkcyjnych (zadawanie pasz, udój, usuwanie odchodów,transport, etc.), dążeniem do skracania czasu cyklu produkcyjnego, utrzymywaniemstałego poziomu i rytmu produkcji, jej cyklicznością oraz modułowym(sektorowym) charakterem, a także obniżonymi warunkami bytowaniazwierząt oraz wzrostem energochłonności.Ryc. 1. Przemysłowy chów trzody chlewnej (fot. U.S. Department of Agriculture, Natural ResourcesConservation Service)Reasumując, wielkotowarowe (przemysłowe, wielkoprzemysłowe) fermyzwierząt można, pod względem produkcyjnym, zdefiniować jako podmioty(niekoniecznie gospodarstwa rolne sensu stricte) prowadzące zorganizowaną,stałą, zawodową i zarobkową działalność wytwórczą, polegającą naintensywnej i uprzemysłowionej produkcji zwierzęcej na dużą skalę i funkcjonującymiczęsto w postaci koncernów (agrokoncernów).12

1.1.2. Aspekt prawnyJurydyczna definicja wielkoprzemysłowych ferm zwierząt odnosi się wyłączniedo aspektów środowiskowych działalności produkcyjnej tych podmiotów.Podstawową definicję podaje ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawoochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150) i jej akt wykonawczy– Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lipca 2002 r. w sprawierodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnychelementów przyrodniczych albo środowiska jako całości (Dz. U.z 2002 r. Nr 122, poz. 1055), stanowiące transpozycję do polskiego prawazapisów Dyrektywy Rady 96/61/WE z dnia 24 września 1996 r. dotyczącej zintegrowanegozapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli (Dyrektywa IPPC).W myśl wymienionych aktów prawnych fermy wielkoprzemysłowe (fermyIPPC) definiowane są jako instalacje wymagające uzyskania pozwolenia zintegrowanego,czyli prowadzące chów lub hodowlę drobiu powyżej 40.000stanowisk, bądź chów lub hodowlę świń powyżej 2.000 stanowisk dla świń(tuczników) o wadze ponad 30 kg lub 750 stanowisk dla macior.Warto w tym miejscu przywołać definicję instalacji. Według Dyrektywy IPPCinstalacją jest stacjonarna jednostka techniczna, w której prowadzona jest jednalub większa ilość działalności wymienionych w Załączniku I do niniejszejDyrektywy, oraz wszystkie inne bezpośrednio związane działania, które majątechniczny związek z działalnością prowadzoną w tym miejscu, i które mogłybymieć wpływ na emisje i zanieczyszczenie. Natomiast zgodnie z art.3 pkt 6 ustawy Prawo ochrony środowiska instalacja to stacjonarne urządzenietechniczne lub zespół stacjonarnych urządzeń technicznych powiązanychtechnologicznie, do których tytułem prawnym dysponuje ten sam podmioti położonych na terenie jednego zakładu, a także budowle niebędąceurządzeniami technicznymi ani ich zespołami, których eksploatacja możespowodować emisję.Zgodną z definicją Dyrektywy IPPC definicję ferm wielkoprzemysłowych,jako szczególnie uciążliwych źródeł zanieczyszczeń rolniczych, znaleźć możnaw ustawie z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz. U. z 2007 r.Nr 147, poz. 1033). Podobną definicję przyjęła również Najwyższa Izba Kontroli,na potrzeby przeprowadzonej w 2007 r. kontroli P/06/106: „Sprawowanienadzoru nad wielkoprzemysłowymi fermami trzody chlewnej”. Określeniemwielkoprzemysłowych ferm trzody chlewnej NIK objęła kompleksy obiektówinwentarskich, posiadające co najmniej 2.000 stanowisk dla świń o wadzeponad 30 kg lub 750 stanowisk dla macior.Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięćmogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz.U. z 2010Nr 213, poz. 1397) kwalifikuje inwestycje prowadzące chów lub hodowlęzwierząt w liczbie nie niższej niż 240 dużych jednostek przeliczeniowych inwentarza(DJP) (odpowiada to np. 1.714 tucznikom, 685 maciorom, 600 knurom,3.428 24-ro miesięcznym warchlakom, 12.000 prosiąt w wieku do2 miesięcy; ZAŁĄCZNIK IV) jako przedsięwzięcia mogące zawsze znaczącooddziaływać na środowisko. Do przedsięwzięć mogących potencjalnie znaczącooddziaływać na środowisko zaliczono instalacje o obsadzie nie mniejszejniż 60 DJP oraz także 40 DJP, jeśli zlokalizowane są w odległości mniejszejniż 100 m od terenów mieszkaniowych, innych zabudowanych (z wyłączeniem13

cmentarzy i grzebowisk dla zwierząt), zurbanizowanych niezabudowanych,rekreacyjnowypoczynkowych (z wyłączeniem kurhanów, pomników przyrodyoraz terenów zieleni nieurządzonej niezaliczonej do lasów oraz gruntów zadrzewionychi zakrzewionych), a także na obszarach objętych formamiochrony przyrody lub w ich otulinach. Wymienione przedsięwzięcia wymagająsporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko.W niniejszym opracowaniu pominięto duże stawy do hodowli lub/i chowu ryb.Ryc. 2. Intensywny chów drobiu (fot. Wikipedia)W 2010 r. Komisja Helsińska (HELCOM) uznała fermy wielkoprzemysłoweza punktowe źródła zanieczyszczeń rolniczych (ang. Baltic Agricultural HotSpots), przy czym, poza instalacjami wskazanymi w Dyrektywie IPPC, za fermyprzemysłowe uznane zostały również fermy bydła o obsadzie przekraczającej400 AU (ang. Animal Units; ZAŁĄCZNIK VI), niespełniające wymagańokreślonych w Części 2 Załącznika III do Konwencji Helsińskiej (ZAŁĄCZNIKIII). Na forum Grupy ds. zanieczyszczeń pochodzenia lądowego (HELCOMLAND) od kilku lat wskazuje się również na konieczność objęcia definicjąferm przemysłowych instalacji do intensywnego chowu owiec, kóz, konii zwierząt futerkowych, o wielkości obsady odpowiadającej fermom IPPC.Jeszcze inną definicję ferm wielkoprzemysłowych odnaleźć można w ustawodawstwieamerykańskim. Federalna Agencja Ochrony Środowiska stosujetermin Przedsiębiorstwo Skoncentrowanego Skarmiania Zwierząt (CAFO,ang. Concentrated Animal Feeding Operation, syn. factory farm, industrialfarm, large-scale farm), rozumiany jako fermy utrzymujące i tuczące określonąilość zwierząt gospodarskich przez co najmniej 45 dni w okresie 12-stomiesięcznym oraz nie stosujące chowu pastwiskowego. Rozróżnia się 3 kategorieferm CAFO:14

• duże – obsada większa niż 1.000 krów, 700 krów mlecznych, 2.500 świńo wadze ponad 25 kg, 500 koni, 10.000 owiec, 55.000 indyków, 125.000kurczaków lub 30.000 kaczek (w obu ostatnich przypadkach przy systemiechowu bez wytwarzania gnojowicy),• średnie – fermy ze sztucznymi rowami lub rurami odprowadzającymi gnojowicę,bądź wody ściekowe do wód powierzchniowych lub fermy, na którychzwierzęta mają kontakt z ciekami wodnymi przepływającymi przez ichteren; obsada tych ferm musi być większa, niż 300 krów, 200 krów mlecznych,750 świń o wadze ponad 25 kg, 150 koni, 3.000 owiec, 16.500 indyków,37.500 kurczaków lub 10.000 kaczek (w obu ostatnich przypadkachprzy systemie chowu bez wytwarzania gnojowicy),• małe – fermy o obsadzie mniejszej niż na fermach średnich, które uznanezostały przez odnośne władze za znaczące źródło zanieczyszczeń rolniczych.W 2010 r. w USA było ok. 238.000 ferm CAFO (Centers for Disease Controland Prevention, 2010).Ryc. 3. Typowa wielkotowarowa ferma zwierząt (fot. FZ „GAJA”)1.2. Pogłowie zwierząt gospodarskichPogłowie bydła w Polsce wynosi ok. 5,56 mln (GUS, 2010), trzody chlewnej– ok. 14,78 mln (GUS, 2010), koni – ok. 0,26 mln (GUS, 2009), owiec –ok. 0,21 mln (GUS, 2010), kóz – ok. 0,12 mln (GUS, 2009), drobiu ok. 142,46mln (z czego drób kurzy stanowi ok. 91%, indyki ok. 4%, kaczki ok. 3%, gęsiok. 2%) (GUS, 2010), a zwierząt futerkowych (samice) – ok. 1,26 mln zwierząt(GUS 2007).Od kilku lat obserwuje się wyraźny spadek pogłowia trzody chlewnej,owiec i koni. Pogłowie bydła spada w mniejszym tempie, natomiast pogłowiedrobiu wykazuje tendencję wzrostową. Dynamikę wielkości krajowego pogłowianajważniejszych gatunków zwierząt gospodarskich w ostatnich latachprzedstawiono na wyk. 1 i wyk. 2. Jednocześnie, w latach 1990-2007 obserwowanowzrost spożycia mięsa w Polsce.15

Wyk. 1. Krajowe pogłowie bydła, trzody chlewnej, owiec i koni w latach 2000-2009 (GUS)Wyk. 2. Krajowe pogłowie drobiu w latach 2000-2009 (GUS)Najistotniejszą miarą intensywności produkcji zwierzęcej jest obsadazwierząt. Przeliczenie pogłowia zwierząt gospodarskich na 100 ha użytkówrolnych daje następujące wartości: dla bydła – 34,5 (GUS, 2010), dla trzodychlewnej – 91,7 (GUS, 2010), dla koni – 1,8 (GUS, 2009), dla owiec 1,8(GUS, 2010), dla kóz – 0,7 (GUS, 2009), dla drobiu – 812,4 (GUS, 2010).Charakterystyczne jest znaczne zróżnicowanie terytorialne obsady zwierząt wPolsce.16

Ryc. 4. Pogłowie bydła w poszczególnych województwach (GUS, 2010)Ryc. 5. Pogłowia bydła na 100 ha użytków rolnych w poszczególnych województwach (GUS, 2010)17

Ryc. 6. Pogłowie trzody chlewnej w poszczególnych województwach (GUS, 2010)Ryc. 7. Pogłowie trzody chlewnej na 100 ha użytków rolnych w poszczególnych województwach(GUS, 2010)18

Ryc. 8. Pogłowie koni w poszczególnych województwach (GUS, 2009)Ryc. 9. Pogłowie koni na 100 ha użytków rolnych w poszczególnych województwach (GUS, 2009)19

Ryc. 10. Pogłowie owiec i kóz w poszczególnych województwach (GUS, 2009 i 2010)Ryc. 11. Pogłowie owiec i kóz na 100 ha użytków rolnych w poszczególnych województwach(GUS, 2009 i 2010)20

Ryc. 12. Pogłowie drobiu w poszczególnych województwach (GUS, 2010)Ryc. 13. Pogłowie drobiu kurzego na 100 ha użytków rolnych w poszczególnych województwach(GUS, 2010)21

Krajowe pogłowie bydła stanowiło w 2008 r. (GUS) 0,4% światowegoi 6,3% unijnego pogłowia tej grupy zwierząt gospodarskich (46-te m-ce naświecie i 7-me w Unii Europejskiej). Udział pogłowia trzody chlewnej w pogłowiuglobalnym i wspólnotowym wynosił odpowiednio, w tym samym roku,1,6% (9-te mce na świecie) i 9,9% (3-cie miejsce w Unii Europejskiej).Ryc. 14. Obsada zwierząt gospodarskich w poszczególnych regionach Unii Europejskiej w LU (LivestockUnits)/ha użytków rolnych) (EuroStat, 2007)22

1.3. Rozmiary krajowej produkcji zwierzęcejW 2009 r. wartość globalnej produkcji zwierzęcej w Polsce wynosiła38.024,6 mln zł, co dawało 2.359,0 zł/ha użytków rolnych i przekładało się na3,6% PKB (GUS). Pomimo spadku wielkości pogłowia zwierząt gospodarskich,od kilku lat obserwuje się w Polsce stały wzrost wartości produkcji zwierzęcej,której udział w towarowej produkcji rolniczej sięga ok. 57% (GUS, 2010).Wyk. 3. Globalna produkcja zwierzęca w Polsce w latach 2000-2009 (GUS)Udział Polski w światowej produkcji mięsa wynosił w 2008 r. (GUS) 1,3%(13-te m-ce na świecie), zaś w produkcji unijnej – 7,3% (6-te m-ce w Unii Europejskiej).W tym samym roku krajowa produkcja mleka krowiego stanowiła2,1% produkcji globalnej (10-te m-ce na świecie) i 8,3% produkcji wspólnotowej(4-te m-ce w Unii Europejskiej), zaś produkcja jaj kurzych odpowiednio1,0% (18-te m-ce na świecie) i 8,6% (7-me m-ce w Unii Europejskiej).Wyk. 4. Produkcja żywca rzeźnego, mleka i jaj w Polsce w latach 1995-2010 (GUS)23

Tab. 1. Fizyczne rozmiary krajowej produkcji i jej tendencje rozwojowe (w stosunku do roku poprzedniego1) dla najważniejszych produktów pochodzenia zwierzęcegow latach 2000-2010 (GUS)1 – strzałka zielona oznacza wzrost wartości, strzałka czerwona – spadek, zaś strzałka niebieska – brak zmian,2 – waga żywa,3 – konsumpcyjne i wylęgowe,4 – użytki rolne24

W produkcji żywca rzeźnego dominuje żywiec wieprzowy (45,9% krajowejprodukcji żywca rzeźnego) oraz drobiowy (37,9%). Na trzecim miejscu plasujesię produkcja żywca wołowego (14,3%), natomiast pozostałe rodzajeżywca stanowią łącznie tylko 1,9% produkcji żywca rzeźnego w Polsce (GUS,2010).Wyk. 5. Struktura gatunkowa produkcji żywca rzeźnego ogółem w 2010 r. (GUS)Analiza struktury przestrzennej produkcji rolniczej w Polsce wskazuje, iżnajwiększy udział w ogólnej krajowej produkcji zwierzęcej ma województwowielkopolskie, za którym plasuje się województwo mazowieckie, łódzkie,podlaskie, lubelskie, kujawsko-pomorskie i warmińsko-mazurskie.Ryc. 15. Struktura przestrzenna produkcji zwierzęcej w poszczególnych województwach (GUS, 2008)25

W produkcji żywca wieprzowego wyraźnie przoduje województwo wielkopolskie,zaś żywca drobiowego województwo wielkopolskie i mazowieckie(GUS, 2009).Ryc. 16. Struktura przestrzenna produkcji żywca wieprzowego w poszczególnych województwach(GUS, 2009)Ryc. 17. Struktura przestrzenna produkcji żywca drobiowego w poszczególnych województwach(GUS, 2009)26

W 2010 r. w Polsce wyprodukowano ok. 4 mln skór norek amerykańskich,ok. 300 tys. skór lisów pospolitych i polarnych, ok. 2 tys. skór jenotów orazok. 40 tys. skór szynszyli (Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2010). NaPolskę przypada 8,5% światowej produkcji skórek norczych, co czyni ją ich4-tym producentem na świecie (Fur Commission USA, 2010).1.4. Ilość ferm wielkoprzemysłowychPolska zajmuje 2gie miejsce pod względem ilości gospodarstw rolnychwśród krajów Unii Europejskiej (EuroStat, 2007). Spośród ogólnej liczby2.278.000 gospodarstw rolnych w Polsce (GUS 2010), 22.000 prowadzi wyłącznieprodukcję zwierzęcą (GUS 2010), natomiast 1.023.000 gospodarstwprowadzi produkcję zwierzęcą i roślinną (GUS 2010). Liczba gospodarstwutrzymujących bydło wynosi 718.257, utrzymujących trzodę chlewną– 664.023 (w tym 10.842 o obsadzie pond 200 zwierząt), utrzymujące konie– 151.652, utrzymujących owce i utrzymujących kozy – 67.575, zaś utrzymującychdrób kurzy – 1.262.619 (w tym 2.619 o obsadzie większej niż 10.000zwierząt) (GUS 2007).Cechą charakterystyczną polskiego rolnictwa jest duże zróżnicowaniewielkości gospodarstw rolnych, przy czym aż 95% ogółu gospodarstw stanowiągospodarstwa małe i średnie (od 1 do 20 ha użytków rolnych), zaś gospodarstwarolne o areale gruntów rolnych równym lub większym niż 50 hastanowią zaledwie 1,1% (GUS, 2009). Jednocześnie od kilku lat zmniejszasię ilość indywidualnych gospodarstw rolnych (głównie małoobszarowych)– w okresie od 1998 do 2002 r. ubyło ich niemal 216 tys.Ryc. 18. Liczba gospodarstw rolnych w poszczególnych krajach Unii Europejskiej (EuroStat, 2007)27

Przeciętna powierzchnia użytków rolnych przypadająca na 1 gospodarstworolne prowadzące działalność rolniczą wyniosła w 2007 r. 6,63 ha(GUS). Gospodarstwa rolne o największej średniej powierzchni użytków rolnychfunkcjonują w województwach nadmorskich – zachodniopomorskim(17,57 ha), warmińsko-mazurskim (15,06 ha) i pomorskim (12,84 ha).Ryc. 19. Areał gruntów wykorzystywanych rolniczo (UAA, ang. Utilised Agricultural Area; w ha)przypadających na gospodarstwo rolne wg krajów Unii Europejskiej (EuroStat, 2007)W przypadku produkcji zwierzęcej, a zwłaszcza gospodarstw wielkotowarowych,nastawionych na produkcję intensywną, niewielki areał posiadanychprzez dane gospodarstwo użytków rolnych nie świadczy o skali produkcji gospodarstwa.Częstokroć fermy wielkoprzemysłowe o bardzo dużej produkcjizwierzęcej dysponują stosunkowo niewielką ilością gruntów rolnych. Świadczyo tym ilość gospodarstw najbardziej dochodowych, czyli o wielkości ekonomicznejpowyżej 100 ESU (ang. European Size Unit – Europejska JednostkaWielkości, stanowiąca równowartość 1.200 EUR wartości StandardowejNadwyżki Bezpośredniej gospodarstwa). W 2007 r. gospodarstwa te stanowiłyzaledwie 0,17% ogółu gospodarstw rolnych w Polsce (EuroStat).28

Najwięcej gospodarstw rolnych prowadzących produkcję zwierzęcą orazprodukcję zwierzęcą i roślinną zlokalizowanych jest w województwie lubelskim,mazowieckim, małopolskim i podkarpackim, przy czym są to gospodarstwastosunkowo małe (zarówno pod względem posiadanej obsady, jaki areału uprawnego).Ryc.20. Ilość gospodarstw rolnych prowadzących produkcję zwierzęcą oraz produkcję zwierzęcąi roślinną w poszczególnych województwach (GUS, 2010)Liczba funkcjonujących obecnie ferm wielkoprzemysłowych wynosi 752(Ministerstwo Środowiska, 2011), w tym 146 ferm trzody chlewnej (82 fermyutrzymujące ponad 2.000 tuczników o masie pow. 30 kg, 48 ferm utrzymującychponad 750 macior i 16 ferm o mieszanym profilu produkcji) oraz 606ferm drobiu. Najwięcej ferm zlokalizowanych jest w województwie wielkopolskim,mazowieckim, zachodniopomorskim, kujawsko-pomorskim i łódzkim.Ilość ferm wielkoprzemysłowych, w przeliczeniu na 1.000 ha użytków rolnychwynosi 0,05 (dla ferm trzody chlewnej wartość ta wynosi 0,01, a dlaferm drobiu – 0,04).29

Ryc. 21. Ilość ferm wielkoprzemysłowych w poszczególnych województwach (MŚ, 2011)Wyk. 6. Ilość ferm wielkoprzemysłowych w poszczególnych województwach30

Ryc. 22. Ilość wielkoprzemysłowych ferm trzody chlewnej w poszczególnych województwachWyk. 7. Ilość wielkoprzemysłowych ferm trzody chlewnej w poszczególnych województwach31

Ryc. 23. Ilość wielkoprzemysłowych ferm drobiu w poszczególnych województwachWyk. 8. Ilość wielkoprzemysłowych ferm drobiu w poszczególnych województwach32

Liczba instalacji do wielkotowarowego chowu drobiu i trzody chlewnejzwiększa się w ostatnich latach. Jednocześnie, wg danych Centrum DoradztwaRolniczego w Brwinowie, liczba gospodarstw ekologicznych (regulacjaEEC No 2092/91) zajmujących się produkcją trzody chlewnej i drobiu wynosiw Polsce tylko 133 (62 gospodarstwa utrzymujące trzodę chlewną i 71 gospodarstwdrobiarskich), podczas gdy w Danii funkcjonuje ok. 364 takich gospodarstw.Wyk. 9. Ilość ferm wielkoprzemysłowych w przeliczeniu na 10.000 ha użytków rolnych, wg województwRyc. 24. Ilość ferm wielkoprzemysłowych w przeliczeniu na 10.000 ha użytków rolnych, wg województw33

Wyk. 10. Ilość ferm wielkoprzemysłowych w przeliczeniu na 10.000 mieszkańców obszarów wiejskich,wg województwRyc. 25. Ilość ferm wielkoprzemysłowych w przeliczeniu na 10.000 mieszkańców obszarów wiejskich,wg województw34

Ryc. 26. Lokalizacja wielkoprzemysłowych ferm trzody chlewnej w Polsce (opracowanie FZ „GAJA”)35

Ryc. 27. Lokalizacja wielkoprzemysłowych ferm drobiu w Polsce (opracowanie FZ „GAJA”)36

Analiza ilości ferm w przeliczeniu na 10.000 ha użytków rolnych (GUS,2010) w poszczególnych województwach, jak również w przeliczeniu na10.000 mieszkańców obszarów wiejskich (GUS, 2010) poszczególnych województw,pozwala na wyciągnięcie ciekawych wniosków. Po pierwsze, biorącpod uwagę areał użytków rolnych, szczególnie dużym wskaźnikiem ilościferm wielkoprzemysłowych cechuje się województwo wielkopolskie(0,63 ferm/10.000 ha UR), kujawsko-pomorskie (0,41 ferm/10.000 ha UR)i opolskie (0,39 ferm/10.000 ha UR). Natomiast zestawiając ilość ferm IPPCz liczbą mieszkańców obszarów wiejskich, bardzo wysoki wskaźnik charakteryzujewojewództwo zachodniopomorskie (1,43 ferm/10.000 mieszk. obsz.wiejs.), wielkopolskie (1,25 ferm/10.000 mieszk. obsz. wiejs.), lubuskie (0,95ferm/10.000 mieszk. obsz. wiejs.) oraz kujawsko-pomorskie (0,91 ferm/10.000 mieszk. obsz. wiejs.).Powyższe dane pozwalają ocenić rzeczywisty udział rolnictwa wielkoprzemysłowegow krajobrazie rolniczym różnych rejonów Polski, a także możliwąskalę jego oddziaływania na ludność wiejską zamieszkującą poszczególnewojewództwa. Analiza jedynie liczby ferm wskazuje 5 województw (wymienionewcześniej województwo wielkopolskie, mazowieckie, zachodniopomorskie,kujawsko-pomorskie i łódzkie), jako obszary o największej koncentracjiferm wielkotowarowych. Tymczasem uwzględniwszy również areał użytkówrolnych i liczbę mieszkańców obszarów wiejskich poszczególnych województw,spośród wymienionych jedynie województwo wielkopolskie, zachodniopomorskiei kujawsko-pomorskie pozostają obszarami o szczególnie wysokimstopniu udziału wielkoprzemysłowej produkcji zwierzęcej w krajobraziespołeczno-gospodarczym. Zaraz za nimi plasuje się województwo lubelskiei opolskie.Tab. 2. Wartości wykorzystane do wyliczenia ilości ferm IPPC /10.000 ha użytków rolnych orazilości ferm IPPC/10.000 mieszkańców obszarów wiejskich w poszczególnych województwach(GUS, 2010; Ministerstwo Rolnictwa, 2011)37

2. MORZE BAŁTYCKIE JAKO SZCZEGÓLNIE WRAŻLIWYOBSZAR MORSKI2.1. Morze wewnątrzkontynentalneMorze Bałtyckie jest śródlądowym (wewnątrzkontynentalnym), niemal całkowicieotoczonym lądem (półzamkniętym), płytkim (średnia głębokość wynosi52,3 m, a maksymalna, w Głębi Landsort – 459 m), praktycznie pozbawionympływów (do ok. 24 cm w Kopenhadze) morzem szelfowym usytuowanymw północnej Europie. Powierzchnia Bałtyku wynosi 415.266 km 2 , zaśobjętość 21.721 km 3 .Bałtyk jest morzem młodym – jego wiek szacuje na ok. 12-13 tys. lat. Morze,w znanym obecnie kształcie, zaczęło kształtować się zaledwie ok. 3.000lat temu.Wyraźne duże rozciągnięcie południkowe Morza Bałtyckiego, sięgające1500 km, decyduje o stosunkowo dużym zróżnicowaniu warunków klimatycznychpomiędzy jego południową i północną częścią (długie zimy z częstszymiopadami śniegu i zlodzeniem na północy oraz krótkie zimy i rzadszeopady śniegu i zlodzenie na południu).Tab. 3. Dane morfometryczne Morza Bałtyckiego i jego basenów (HDkanson, 1991; Mikulski,1985)W skład morza wchodzi Zatoka Botnicka (dzielona na Botnik Północny,Morze Botnickie i Morze Archipelagu), Zatoka Fińska, Zatoka Ryska i usytuowanycentralnie Bałtyk Właściwy. Bałtyk łączą z Morzem Północnym wąskiei płytkie Cieśniny Duńskie (Sund, Mały i Wielki Bełt) oraz Kattegat i Skagerrak(Morze Bełtów).38

Ryc. 28. Mapa batymetrycznaMorza Bałtyckiego z zaznaczonymprawdopodobieństwemzlodzenia (czerwona linia)poszczególnych jego basenów(P. Kuokka)BRAKRyc. 29. Horyzontalny profil hipsometryczny Bałtyku z uwzględnieniem pionowej stratyfikacji zasoleniai natlenienia (P. Kuokka)39

Prawie zamknięty charakter morza sprawia, iż całkowita wymiana wódmiędzy Bałtykiem a Morzem Północnym (wszechoceanem) trwa ok. 25-30lat. Z drugiej strony, do morza wpływa ok. 250 rzek, wnoszących rocznie ok.497 km 3 (najwięcej wody wlewają: Newa, Wisła, Niemen, Dźwina, Odra,Gota, Kemi), przy średnim wieloletnim przepływie wody wynoszącym15.190 m 3 /s (dodatkowo uwzględnić należy zasilanie z wód opadowych).W konsekwencji wolnej wymiany wód oraz dużej ilości wód wnoszonychprzez rzeki zasilające (poziom wody w Morzu Bałtyckim jest od 10 do 36 cmwyższy od poziomu w Morzu Północnym), Bałtyk jest największym na świeciezbiornikiem wody słonawej (mezohalinowym), charakteryzującym się niskimśrednim zasolenie, sięgającym ok. 7‰ (średnie zasolenie wód oceanicznychwynosi 35‰) (zasolenie zmniejsza się w kierunku płn.wsch.i wzrasta wraz z głębokością).Dodatkową konsekwencją spływania z lądu lżejszej wody słodkiej i przenikaniemcięższej, słonej wody oceanicznej w warstwie przydennej jest pionowastratyfikacja zasolenia, utrudniająca pionowe mieszanie wód, ich wentylacjęi natlenianie. W Bałtyku bardzo wyraźna jest tzw. warstwa redukcji tlenu(oksyklina), poniżej której wydatnie spada natlenienie wód (od głębokościok. 140 m wody mogą być zupełnie pozbawione tlenu), natomiast pojawiasię siarkowodór, będący produktem mikrobiologicznych i chemicznych procesówzachodzących w warunkach beztlenowych.Ryc. 30. Morze Bałtyckie (fot. NASA, 2004)Wszystkie opisane czynniki rzutują na występowanie w Bałtyku warunkówpośrednich między optymalnymi dla gatunków słodkowodnych i słonowodnych.To z kolei wpływa na mniejszą różnorodność biocenotyczna Morza Bałtyckiego(ok. 30 gatunków makrofauny/10 km 2 ), w porównaniu z sąsiednimimorzami otwartymi (nawet do 800 gatunków makrofauny/10 km 2 w najbardziejzróżnicowanych ekosystemach morskich), a także ekosystemami słodkowodnymi.Łączną ilość opisanych gatunków zasiedlających Bałtyk szacuje się naok. kilka tysięcy, przy czym większość stanowią organizmy planktonowe.40

Ryc. 31. Przykładowa biocenoza bałtycka (fot. Magnus Melin/Johnér)Dla ochrony środowiska przyrodniczego Morza Bałtyckiego ustanowionezostały następujące formy obszarów chronionych:• morskie obszary NATURA 2000 (sieć obszarów chronionych w Unii Europejskiej,utworzonych na mocy Dyrektywy Ptasiej/2009/147/WE oraz DyrektywySiedliskowej/92/43/EWG dla ochrony cennych gatunków i siedliskprzyrodniczych o znaczeniu wspólnotowym),• rezerwaty wodnobłotne Konwencji Ramsarskiej (obszary powołane w celuochrony i utrzymania obszarów wodnobłotnych, wraz z zamieszkującymije lub okresowo na nich przebywającymi populacjami ptactwa wodnego),• Rezerwaty Biosfery UNESCO (obszary chronione z cennymi zasobamiprzyrodniczymi, powstałe w ramach programu UNESCO MAB i promującerozwiązania godzące ochronę bioróżnorodności z jej zrównoważonymużytkowaniem),• Bałtyckie Obszary Chronione (BSPA, ang. Baltic Sea Protected Areas;zgodnie z HELCOM Recommendation 15/5 (1994), są to obszary utworzonew celu ochrony reprezentatywnych ekosystemów Morza Bałtyckiegooraz zagwarantowania zrównoważonego wykorzystania zasobów ich naturalnych),• Bałtyckie Strefy Ograniczonego Połowu Ryb (Baltic Sea Fisheries Closures– obszary zamknięte dla połowów, tworzone zgodnie z RozporządzeniemRady (WE) nr 2187/2005, na których w ciągu całego roku zabronione sąpołowy przy użyciu narzędzi aktywnych; Cod Fisheries Closures – obszarytworzone na mocy Rozporządzenia Rady (WE) nr 1098/2007, w których połowydorsza są zabronione od 1 maja do 31 października),• krajowe formy ochrony przyrody (w Polsce – parki narodowe, rezerwatyprzyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, użytkiekologiczne, zespoły przyrodniczokrajobrazowe),• obszary cenne niechronione prawnie (np. krajowe i międzynarodowe korytarzeekologiczne, strefy buforowe, biocentra, obszary węzłowe, czyli elementy41

Europejskiej Sieci Ekologicznej ECONET, stanowiącej wielkoprzestrzennysystemem obszarów węzłowych najlepiej zachowanych pod względemprzyrodniczym i reprezentatywnych dla różnych regionów przyrodniczychkraju, wzajemnie ze sobą powiązanych korytarzami ekologicznymi, którezapewniają ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie tego systemu).Ryc. 32. Status bioróżnorodności różnych obszarów Morza Bałtyckiego opracowany na podstawieHELCOM Biodiversity Assessment Tool (BEAT) – kolory od niebieskiego do zielonego oznaczająakceptowalny stan bioróżnorodności, zaś kolory od żółtego, przez pomarańczowy do czerwonegooznaczają nieakceptowalny stan bioróżnorodności (HELCOM Map and Data Service,2011)42

Ryc. 33. Rozmieszczenie i preferencjeekologiczne (kolor jasnoniebieski– gatunki typowo morskie,kolor ciemnoniebieski – gatunkiprzejściowe/słonawowodnekolor czerwony – gatunki typowosłodkowodne) flory i fauny Bałtyku(P. Kuokka)Ryc. 34. Przedstawiciele fauny i flory bałtyckiej: u góry po lewej – sercówka bałtycka/Cerastodermaglaucum (fot. Wikipedia), u góry po prawej – dorsz atlantycki/Gadus morhua (fot. HansPetterFjeld), na dole po lewej – morszczyn pęcherzykowaty/Fucus vesiculosus (fot. Stemonitis), na dolepo prawej – chełbia modra/Aurelia aurita (fot. Wikipedia)43

Obszary NATURA 2000 (z lewej) i Bałtyckie Obszary Chronione (wyznaczone – kolor ciemnozielony,wyznaczone/zarządzane – kolor jasnozielony) (z prawej)Obszary UNESCO (Rezerwaty Biosfery – kolor niebieski, obiekty Światowego Dziedzictwa Kulturalnego– kolor żółty, obiekty Światowego Dziedzictwa Przyrodniczego – kolor czarny) i obszarywodnobłotne (kolor czerwony) (z lewej) oraz Baltic Sea Fisheries Closures (kolor brązowy) i CodFisheries Closures (kolor niebieski) (z prawej)Ryc. 35. Międzynarodowe obszary chronione Morza Bałtyckiego (HELCOM Map and Data Service,2011)44

Cechą charakterystyczną Bałtyku jest również silne urozmaicenie rodzajubrzegów morskich – od piaszczystego brzegu płaskiego i wydmowego, skalistegowybrzeża szkierowego, wybrzeża klifowego, mierzejowego, lagunowego,fiordowego, marszowego, fierdowego, lobowego i ferdowego, poukształtowane przez człowieka, silnie przekształcone wybrzeża antropogeniczne.Łączna długość linii brzegowej Morza Bałtyckiego wynosi ok. 8100 kmi obejmuje liczne zatoki, zalewy, mierzeje, półwyspy, jeziora oraz wyspy pojedynczei archipelagi (np. archipelag w okolicy Sztokholmu liczy ponad25 000 wysepek).Ryc. 36. Wybrane krajobrazy wybrzeża Morza Bałtyckiego (fot. Wilson M.A., Wikipedia)Charakterystyczne cechy Morza Bałtyckiego (m.in. mała głębokość, półzamkniętycharakter, słonawość wód, różnorodność typów wybrzeża, położeniew klimacie chłodnym, bardzo duże nasilenie żeglugi, wrażliwość ekologiczna,intensywne rybołówstwo, duży potencjał rekreacyjny, niekompletnieopisane zagrożenie ze strony broni chemicznej zatopionej w morzu w czasieII wojny światowej, niska bioróżnorodność, stratyfikacja tlenowa wód, ograniczonawymiana wód z wszechoceanem), z jednej strony czynią je unikalnymw skali świata ekosystemem morskim, ale jednocześnie sprawiają, iż naturalneprocesy samooczyszczania wód są tu znacznie mniej wydolne niżw otwartych wodach morskich i oceanicznych. Wziąwszy do tego pod uwagędużą gęstość zaludnienia, silne uprzemysłowienie i intensywne użytkowanierolnicze obszaru zlewiska, Bałtyk uważany jest za jedno z najbardziej zanieczyszczonychmórz świata.45

Wszystkie opisane fakty sprawiły, że w 2005 r. Międzynarodowa OrganizacjaMorska (IMO), agenda Organizacji Narodów Zjednoczonych, nadała MorzuBałtyckiemu status Szczególnie Wrażliwego Obszaru Morskiego (PSSA,ang. Particularly Sensitive Sea Area). Status PSSA przyznawany jest morzombędącym wrażliwymi ekologicznie ekosystemami o szczególnym znaczeniuekologicznym, społecznym, kulturalnym lub naukowym i narażonymi na intensywneużytkowanie żeglugowe (Bałtyk jest jednym z obszarów o największymnatężeniu żeglugi na świecie). Morze Bałtyckie znalazło się tym samymw gronie najcenniejszych i najwrażliwszych ekologicznie ekosystemów morskichświata, takich jak Wyspy Galapagos, Wielka Rafa Koralowa, czy WyspyKanaryjskie.Dzięki statusowi PSSA Bałtyk objęty został specjalnymi normami ochronnymi,takimi jak ustanowienie obszarów omijanych przez statki, uporządkowanieruchu statków w formie schematu rozgraniczenia ruchu oraz rekomendacjedotyczące szlaków pełnomorskich. Wszystko to ma na celu zminimalizowanieryzyka wystąpienia wypadków morskich i związanych z nimi rozlewówolejowych.2.2. Polskie wybrzeże Morza BałtyckiegoPolska jest 5-tym, co do wielkości, krajem zlewiska Morza Bałtyckiegoi zajmuje 3-cie miejsce pod względem przypadającego na nią obszaru zlewiska(po Szwecji i Rosji). Należy do niego 99,7% terytorium Polski. Ponad55% polskiej części basenu Morza Bałtyckiego zajmuje dorzecze Wisły, blisko40% dorzecze Odry, ponad 9% dorzecza rzek Przymorza, a pozostałyniecały 1% – Niemna.46Ryc. 37. Polska na tle Pobrzeży Południowobałtyckich(fot. NASA, 2004)

Północna część kraju, granicząca z Morzem Bałtyckim, jest częścią PobrzeżyPołudniowobałtyckich, które dzielą się na trzy makroregiony – PobrzeżeSzczecińskie, Pobrzeże Koszalińskie oraz Pobrzeże Gdańskie. Region tenma kształt pasa szerokiego na kilkadziesiąt kilometrów i ciągnie się wzdłużpołudniowych wybrzeży Bałtyku, od Zatoki Kilońskiej na zachodzie, po ZalewWiślany na wschodzie, zajmując w Polsce obszar ok. 19 tys. km 2 . Łącznadługość polskiego wybrzeża wynosi 775 km, zaś granicy morskiej – 440 km.Powierzchnia wód wewnętrznych wynosi 2004 km2, zaś terytorialnych8682 km 2 . Linia brzegowa jest raczej regularna, z pięcioma typami wybrzeży– wydmowym/piaszczystym, klifowym, mierzejowym, lobowym oraz lagunowym.Populacja Polski stanowi ok. 45% populacji zlewiska Morza Bałtyckiego.Ponad 60% ludności zamieszkującej polską część zlewiska Bałtyku to ludnośćmiejska. Nad Bałtykiem położone są trzy województwa (Zachodniopomorskie,Pomorskie i Warmińsko-Mazurskie), 18 powiatów i 38 gmin. Problememjest niewielki odsetek ludności wiejskiej korzystającej z sieci kanalizacyjnejw skali kraju – w 2009 r. było to jedynie 23,5% (GUS, 2010). W tym samymroku z oczyszczalni ścieków korzystało ok. 27% ludności wiejskiej(GUS, 2010). W 2009 r. na obszarach wiejskich oczyszczenia wymagało ponad4 mln m 3 ścieków, z czego oczyszczono 89,5% (GUS, 2010).Na Polskę (ponad 18,9 mln ha; GUS, 2010) przypada ponad 50% całkowitegoareału gruntów rolnych w zlewisku Morza Bałtyckiego (blisko 35,3 mlnha; UNEP, 1996). Tereny rolne zajmują ok. 61% powierzchni kraju, zaś obszarywiejskie ok. 93% i zamieszkuje je ok. 39% ogółu ludności Polski. Województwanadmorskie cechują się największą średnią powierzchnią gospodarstworaz wyraźnie intensywnym profilem działalności rolniczej. Na ich obszarzezlokalizowane są 132 wielkoprzemysłowe fermy zwierząt (51 fermtrzody chlewnej i 81 ferm drobiu). Liczba ferm IPPC zlokalizowanych na tereniecałego kraju stanowi ok. 57% wszystkich ferm wielkoprzemysłowych zlewiskaBałtyku.Ryc. 38. Typowy krajobraz rolniczy Polski (fot. A. Kozłowska)Polska flota rybacka liczyła w 2009 r. 806 jednostek pływających (GUS),zaś połowy ryb i bezkręgowców morskich na Bałtyku sięgnęły ponad 131 tys.ton (GUS).W polskiej części zlewiska Bałtyku znajduje się pięć dużych portów morskich(Gdańsk, Gdynia, Świnoujście, Szczecin, Police). W 2009 r. wartośćprzeładunków wszystkich morskich portów wyniósł ponad 45 mln ton. W polskiejwyłącznej strefie ekonomicznej funkcjonuje jedna z dwóch platform wiertniczychna Bałtyku „(Baltic Beta)”. Polskie Pobrzeże Bałtyku jest obszarem silnieuprzemysłowionym. Najważniejszą rolę odgrywa przemysł stoczniowy,47

petrochemiczny, chemiczny, przemysł ciężki, elektroniczny, motoryzacyjnyi spirytusowy. Większość zakładów przemysłowych zgrupowanych jestw szczecińskim i gdańskim okręgu przemysłowym.Wybrzeże Bałtyku jest najintensywniej użytkowanym turystycznie obszaremPolski (pod względem ilości miejsc noclegowych). Zlokalizowanych jesttu ok. 60 miejscowości wypoczynkowych. Do największych, obsługującychturystów w ciągu całego roku, należy Kołobrzeg, Świnoujście, Sopot, Gdański Szczecin. Na polskim wybrzeżu zlokalizowany jest jeden poligon wojskowy(pomiędzy Ustką i Jarosławcem, pow. 4.000 ha). Na obszarze polskich wódterytorialnych znajdują się również 4 poligony morskie.Na opisywanym obszarze znajdują się 2 parki narodowe (Woliński PNi Słowiński PN), 4 parki krajobrazowe (Nadmorski PK, PK Mierzeja Wiślana,Trójmiejski PK, PK Wysoczyzny Elbląskiej), 382 rezerwaty przyrody, obszarychronionego krajobrazu obejmujące 139 km wybrzeża, 5 Bałtyckich ObszarówChronionych (BSPA), jeden Rezerwat Biosfery UNESCO (w SłowińskimPN), 4 Bałtyckie Strefy Ograniczonego Połowu Ryb (Baltic Sea Fisheries Closureoraz 3 Cod Fishery Closures), 3 obszary węzłowe (Ujścia Odry/kod010M, Wybrzeża Bałtyku/kod 02M, Ujścia Wisły/kod 03M), 14 korytarzy ekologicznych(Pobrzeża Kaszubskiego/kod 01m, Płoni/kod 01k, Iny/kod 02k,Regi/kod 03k, Parsęty/kod 04k, Radwi/kod 05k, Grabowej/kod 06k, Wieprzy/07k, Słupi/kod 08k, Łupawy/kod 09k, Redy-Łeby/kod 10k, Kwidzyński DolnejWisły/kod 02m, Kanału Elbląskiego/kod 11k, Pasłęki/kod 12k), 253 obszaryNATURA 2000 o łącznej pow. 3.098.360,30 ha (202 specjalne obszary ochronysiedlisk oraz 51 obszary specjalnej ochrony ptaków). Morskie obszary NA-TURA 2000 obejmują: Ostoję na Zatoce Pomorskiej (PLH990002, 243.132,70ha), Ostoję Słowińską (PLH220023, 32.150,50 ha), Ostoję w Ujściu Wisły(PLH220044, 883,50 ha), Przybrzeżne wody Bałtyku (PLB990002, 194.626,70 ha),Wolin i Uznam (PLH320019, 30.792,00 ha), Zatokę Pomorską (PLB990003,311.877,30 ha), Zatokę Pucką (PLB220005, 62.430,40 ha), Zatokę Puckąi Półwysep Helski (PLH220032, 26.844,30 ha), Ławicę Słupską (PLC990001,80.050,30 ha).2.3. Charakterystyka obszaru zlewiska BałtykuZlewisko (obszar lądowy, z którego wszystkie wody powierzchniowei podziemne spływają do jednego morza) Morza Bałtyckiego zajmuje obszaro powierzchni 1.720.270 km 2 , położony w granicach 14 państw – Finlandii,Szwecji, Norwegii, Danii, Niemiec, Polski, Litwy, Łotwy, Estonii, Rosji, Białorusi,Ukrainy, Czech i Słowacji. Na obszarze zlewiska znajduje się 14 zlewni dużychrzek międzynarodowych.Teren zlewiska ciągnie się od Karpat i Sudetów po rejony położone za kołempodbiegunowym północnym, wskutek czego cechuje się dużym geograficznymi klimatycznym zróżnicowaniem. Charakterystyczne jest dla niegowystępowanie dużej liczby jezior, głównie polodowcowych oraz innych formukształtowania terenu charakterystycznych dla krajobrazu młodoglacjalnego(np. wysoczyzny morenowe, rynny polodowcowe, kemy, ozy, zagłębienia wytopiskowe,głazy narzutowe).Jak już wspomniano, zlewisko Bałtyku jest obszarem silnie użytkowanymgospodarczo, zurbanizowanym (14 miast pow. 500 tys. mieszkańców) i gęsto48

Ryc. 39. Zlewisko Morza Bałtyckiego na tle politycznej mapy regionu (M. Thelander/Paris Grafik)zaludnionym. Zamieszkuje je ok. 85 mln ludzi (UNEP, 1996), a gęstość zaludnieniawaha się od 19 do 150 osób/km 2 . W strukturze wykorzystania/zagospodarowaniaterenu (UNEP, 1996) wyraźnie dominują lasy (48% powierzchni)oraz tereny rolnicze (20% powierzchni).Pogłowie świń w zlewisku Bałtyku szacuje się na 67,3 mln, bydła – 35,6 mln,zaś pogłowie drobiu – 189,8 mln. Pogłowie zwierząt gospodarskich w krajachUE zlokalizowanych w obszarze zlewni wynosi ok. 40,4 mln LU (ang.Livestock Units; Załącznik VII) (EuroStat, 2007). W obszarze Morza Bałtyckiegozlokalizowanych jest ponad 1320 wielkoprzemysłowych ferm drobiu i trzodychlewnej (fermy IPPC). Powyższa liczba nie obejmuje ferm bydła, zwierzątfuterkowych, koni, owiec i kóz o obsadzie odpowiadającej fermom IPPC,a tym samym równie silnie oddziaływujących na środowisko przyrodnicze.Łączna ilość ferm o obsadzie przekraczającej 100 LU, w krajach zlewiskaMorza Bałtyckiego należących do Unii Europejskiej, wynosi ok. 74,4 tys. (Euro-Stat, 2008).49

Ryc. 40. Ukształtowanie powierzchni regionu Bałtyku (HELCOM)50

Wyk. 11. Wielkość pogłowia zwierząt gospodarskich (LU, w tys.; po lewej) oraz liczba dużychferm (pow. 100 LU, w tys.; po prawej) w krajach UE położonych w basenie Morza Bałtyckiego(EuroStat, 2007 i 2008)Ryc. 41. Gęstość zaludnienia zlewiska Morza Bałtyckiego (Baltic Sea Region GIS, Maps and StatisticalDatabase UNEP/GRIDArendal)51

Ryc. 42. Wykorzystanie gruntóww zlewisku Morza Bałtyckiego(Baltic Sea Region GIS, Mapsand Statistical Database UNEP/GRIDArendal)Ryc. 43. Grunty orne w basenieMorza Bałtyckiego (Baltic Sea RegionGIS, Maps and Statistical DatabaseUNEP/GRIDArendal)52

3. ODDZIAŁYWANIE WIELKOPRZEMYSŁOWYCH FERMZWIERZĄT NA ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE MORZABAŁTYCKIEGO I JEGO ZLEWISKA3.1. Rolnictwo jako sektor gospodarki o najistotniejszym wpływie na środowiskoprzyrodniczeSzczególnie istotną presję na środowisko Morza Bałtyckiego wywieraprzemysł, rolnictwo, transport, urbanizacja i turystyka, emitujące zanieczyszczeniachemiczne, fizyczne i sanitarne (nadbałtyckie elektrownie jądrowerodzą również potencjalne zagrożenie zanieczyszczenia wód izotopami pierwiastkówpromieniotwórczych), skutkujące przełowieniem łowisk, wywołującezmiany strukturalne w ekosystemach (utrata i przekształcanie siedlisk),zmniejszenie różnorodności biocenotycznej oraz zakłócenie naturalnych procesówregulacyjnych i samooczyszczania wód Bałtyku.Ze względu na skalę prowadzonej działalności, stałość jej oddziaływaniai specyficzny charakter, zawsze ściśle sprzężony z silnym wpływem na środowiskonaturalne, gospodarka rolna powoduje bodaj najważniejsze konsekwencjedla środowiska przyrodniczego samego morza, jak również jegozlewiska.W ramach sektora produkcji zwierzęcej szczególnie uciążliwa jest nieodpowiednioprowadzona działalność ferm wielkotowarowych, które jako instalacjeRyc. 44. Przekształcenie krajobrazu jako miaraingerencyjnego charakteru działalności rolniczej– Kloosterzande, Holandia (u góry polewej), Północna Hiszpania (u góry po prawej),Salton Lake, USA (na dole) (fot. EuropeanSpace Agency)53

do silnie skoncentrowanego, intensywnego i zindustrializowanego chowuzwierząt, charakteryzują się dużym indywidualnym wpływem na środowisko.Jako takie właśnie należy uznać je za punktowe źródła zanieczyszczeń rolniczych,których interakcje ze środowiskiem – ich natężenie i zasięg – są zupełnieinne niż w przypadku źródeł obszarowych. Obszarowe źródła zanieczyszczeńrolniczych związane są bowiem z rozproszoną produkcją roślinnąi nisko lub średnioobsadową produkcją zwierzęcą.Intensywny chów zwierząt pociąga za sobą szereg poważnych zagrożeń,które nie ograniczają się do obszaru samej fermy, ale dotyczą jej bezpośredniegosąsiedztwa, a pośrednio również środowiska przyrodniczego MorzaBałtyckiego. Ów negatywny wpływ dotyczy wszystkich komponentów środowiskanaturalnego – organizmów żywych, powietrza, gleby oraz wód, zarównopowierzchniowych, podziemnych, jak i opadowych. Co więcej, negatywneskutki chowu wielkotowarowego mają nie tylko przyrodnicze, ale równieżspołeczne, ekonomiczne i legislacyjno-prawne konotacje.3.1.1. Obieg azotu i fosforu w agroekosystemachAgroekosystemy są bardzo specyficznymi zespołami organizmów roślinnychi zwierzęcych, ukształtowanymi w wyniku rolniczej działalności człowiekaw określonych warunkach abiotycznych (powietrze, gleby, wody). Funkcjonująone w poddanych silnej antropopresji krajobrazach wiejskich, alejednocześnie są mocno powiązane z ekosystemami naturalnymi (np. poprzezsieci troficzne, wymianę genów) i dlatego można określić je mianemekosystemów półnaturalnych.W warunkach takich nie można mówić o pełnym i zbilansowanym krążeniudanego pierwiastka, ale raczej o otwartych, znacznie uproszczonych cyklachbiogeochemicznych. To właśnie ze względu na ingerencję człowieka,ukierunkowaną na osiągnięcie określonych celów produkcyjnych, cykle obiegubiogenów w agroekosystemach zawsze będą związane z większymi lubmniejszymi stratami, co spowodowane jest w pierwszej kolejności dominującąrolą roślin uprawnych, jako producentów, oraz dominującą rolą człowiekai zwierząt gospodarskich, jako konsumentów, a także zaburzenie stosunkówwodnych (skrócenie i uproszczenie małego obiegu wody), towarzyszącaprzekształcaniu krajobrazu pierwotnego w krajobraz rolniczy. Antropopresjazwiązana z rolnictwem niezindustrializowanym i niezintensyfikowanym pozwalajednak na zachowanie pewnych mechanizmów samoregulacyjnych,również w zakresie biogeochemicznego bilansu pierwiastków.Z zupełnie inną sytuacją mamy do czynienia w przypadku wielkoprzemysłoweji wielkotowarowej produkcji rolnej – kształtowane przez nią biogeocenozyi formacje przyrodnicze są tak silnie przekształcone i zdeterminowaneprzez specyfikę prowadzonej w ich obrębie działalności (monokultury rolne,specjalizacja produkcji zwierzęcej, rozłam między produkcją zwierzęcą a roślinną,automatyzacja produkcji, wielkoskalowa ingerencja w procesy wzrostui rozwoju, zmniejszenie retencji gleb, pogorszenie warunków infiltracji,przyspieszony odpływ wód gruntowych, intensyfikacja procesu ługowaniagleb, wzmożona mineralizacja materii organicznej), że stanowią one ekosystemypraktycznie całkowicie sztuczne, a ich zachowanie w pożądanym staniezależy od ciągłej ingerencji człowieka.54

Skutkiem takiego stanu rzeczy jest występowanie licznych okazji do dużychstrat pierwiastków biogennych, dowodzących nadmiernego ich wprowadzaniado cyklu produkcji rolnej. W skali rolnictwa polskiego obieg azotuobejmuje (na podst. Igras J. i Pastuszak M., 2009):1. dopływ (wnoszenie) azotu:• nawozy mineralne – 871 tys. Mg (Megagram = tona) N,• opad atmosferyczny – 277 tys. Mg N,• nawozy naturalne – 550 tys. N,• azot związany przez bakterie symbiotyczne – 92 tys. Mg N,• pasze i produkty uboczne – tys. 263 Mg N,• materiał siewny – 39 tys. Mg N,2. odpływ (wynoszenie) azotu:• produkty główne – 781 tys. Mg N,• produkty uboczne – 263 tys. Mg N,• materiał siewny – 39 Mg N,3. straty azotu:• ulatnianie się amoniaku z produkcji zwierzęcej – 400 Mg N,• straty amoniaku z powierzchni użytków rolnych – 40 Mg N,• azot tracony w formie gazowych produktów utlenionych (N 2, N 2O) – 749 Mg N,• odpływ azotanów do wód gruntowych i powierzchniowych – 220 Mg N.Saldo bilansu azotu (1.009.000 Mg) wskazuje więc na znaczny nadmiartego pierwiastka dostarczanego do gospodarstw rolnych w Polsce. Należypamiętać, że znaczna część traconego z rolnictwa azotu zasila finalnie wodymorskie. Reszta ulega procesom denitryfikacji w trakcie przepływu do wódpowierzchniowych.W przypadku obiegu fosforu w agroekosystemach wyróżnia się następująceelementy:1. dopływ (wnoszenie) fosforu:• nawozy mineralne – 137 tys. Mg P,• nawozy naturalne – 116 tys. Mg P,• pasze i produkty uboczne – tys. 61 Mg P,• materiał siewny – 11 tys. Mg P,2. odpływ (wynoszenie) fosforu:• produkty główne – 160 tys. Mg P,• produkty uboczne – 61 tys. Mg P,• materiał siewny – 11 tys. Mg P,3. straty fosforu:• wymywanie z gleb – 5,5 Mg P,• spływy powierzchniowe z użytków rolnych – 18 Mg P,4. fosfor zakumulowany w glebie – 69 tys. Mg P.Podobnie jak w przypadku bilansu azotu, również saldo bilansu fosforu(93 tys. Mg) dowodzi, że pierwiastek ten jest wprowadzany do produkcji rolniczejw Polsce w nadmiarze. Szacuje się, że do konsumentów trafia tylkook. 25% azotu i fosforu wnoszonego do rolnictwa.Wziąwszy pod uwagę powierzchnię użytków rolnych w Polsce, procentowyudział powierzchni kraju w zlewisku Morza Bałtyckiego, liczbę ludności,55

wielkość obsady zwierząt, ilość ferm przemysłowych oraz sposób gospodarowanianawozami naturalnymi, nie dziwi fakt, iż Polska jest krajem odprowadzającymnajwiększe ilości biogenów do wód Bałtyku.Wyk. 12. Udział poszczególnych państw nadbałtyckich w ogólnym ładunku biogenów dopływającychdo morza (HELCOM, 2006)Ryc. 45. Dopływ biogenów odpowiedzialnych za eutrofizację z poszczególnych państw zlewiskaBałtyku do jego basenów (HELCOM, 2004)56

Do głównych dróg przemieszczania biogenów z rolnictwa do środowiskaprzyrodniczego należy erozja wodna i powietrzna (N, P) oraz spływ powierzchniowy(azotany), przesiąk (azotany), a także emisja z nawozów (głównieNH 3) i z pól (głównie tlenki azotu) i ich opad z atmosfery.Ryc. 46. Spływpowierzchniowywód opadowychz pola(fot. U.S. DepartmentofAgriculture, NaturalResourcesConservationService)3.1.2. Uwarunkowania skali oddziaływania tuczu przemysłowego na środowiskonaturalneNegatywne oddziaływanie ferm wielkoprzemysłowych zależy od utrzymywanegona fermie gatunku zwierząt gospodarskich, wielkości obsady fermyoraz od zastosowanej technologii chowu i związanym z nią gospodarowaniemwytworzonym w trakcie cyklu produkcyjnego nawozem odzwierzęcym.Ze względu na wielkość pogłowia oraz wielkości konsumpcji produktówpochodzenia zwierzęcego w basenie Morza Bałtyckiego, za najistotniejszyuznać należy chów towarowy trzody chlewnej, drobiu i bydła.Wyk. 13. Udział poszczególnychgatunków zwierzątw całkowitym pogłowiuzwierząt gospodarskich(w %) w krajach UEpołożonych w zlewiskuMorza Bałtyckiego (Euro-Stat, 2007)57

Ryc. 47. Szacunkowa obsada trzody chlewnej, drobiu, bydła, owiec i kóz w różnych rejonach świata, w LU/km 2 (LEAD/FAD, 2006)58

Wyk. 14. Produkcja głównych produktów pochodzenia zwierzęcego (w tys. ton) w krajach UE położonychw zlewisku Morza Bałtyckiego (EuroStat, 2008; GUS, 2008)Pod względem technologii chowu, jak wskazano wcześniej, najbardziejuciążliwe dla środowiska naturalnego są wielkoprzemysłowe fermy intensywnejprodukcji zwierzęcej. Natomiast w odniesieniu do systemu utrzymaniazwierząt, a tym samym rodzaju produkowanego nawozu odzwierzęcego (naturalnego,wg nomenklatury prawnej i organicznego, zgodnie z definicjąagronomiczną), fermy podzielić można na ściółkowe i bezściółkowe.Najbardziej niekorzystny, ze środowiskowego punktu widzenia, jest chówbezściółkowy, generujący powstawanie ogromnych ilości gnojowicy. Gnojowicajest naturalnym, płynnym nawozem zwierzęcym, stanowiącym mieszaninękału, moczu, wody (używanej w pomieszczeniach inwentarskich do spłukiwaniaodchodów i w celach higienicznych; stanowi ok. 1020% objętoścignojowicy) oraz resztek paszy. W zależności od zawartości suchej masy wyróżnićmożna gnojowicę gęstą (mieszanina kału i moczu w naturalnych dladanego gatunku zwierząt proporcjach, bez lub z niewielkim dodatkiem wody;sucha masa >8% – dla gnojowicy bydlęcej i świńskiej oraz >20% – dla gnojowicykurzej) oraz gnojowicę rzadką/rozcieńczoną (mieszanina kału i moczuz większym udziałem wody; sucha masa

Cu – 10,40 ppm, Mn – 21,40 ppm, Mo – 0,17 ppm, Co – 0,09 ppm, Zn – 39,70ppm. Natomiast dla gnojowicy kurzej: C – 7,00%, N – 1,30%, P 2O 5– 1,10%,K 2O – 0,60%, CaO – 1,40%, Na 2O – 0,15%, MgO – 0,17%, S – 0,15%,B – 5,00 ppm, Cu – 14,00 ppm, Mn – 46,00 ppm, Mo – 0,45 ppm, Zn – 67,00 ppm(dane dotyczące ilości i składu gnojowicy uzyskiwanej od różnych gatunkówzwierząt gospodarskich zamieszczono w Załączniku VIII I W Załączniku IX).Istotną cechą gnojowicy (również opisanej dalej gnojówki) jest duża i bezpośredniadostępność zawartego w niej azotu dla roślin. Szacuje się, żeok. 50% azotu zawartego w gnojowicy stanowią formy rozpuszczalne w wodzie,podczas gdy w oborniku udział tej frakcji azotu sięga ok. 20%. Gnojowica(podobnie jak gnojówka) jest nawozem szybko działającym i zbliżonymdo nawozów mineralnych, a przez to mniej bezpiecznym dla środowiskaprzyrodniczego (wysokie prawdopodobieństwo przenawożenia przy niewłaściwymstosowaniu).Ryc. 48. Chlewnia bezściółkowa (fot. U.S. Department of Agriculture, Natural Resources ConservationService)W trakcie przechowywania gnojowicy, pod wpływem zachodzących w niejprocesów fermentacyjnych, powstają gazy, których ilość w gnojowicy gęstejsięga 300 l/kg substancji organicznej. Szczególnie uciążliwe są toksyczneprodukty fermentacji beztlenowej (gnilnej), takie jak amoniak, siarkowodór,związki karbonylowe, aminy, merkaptany.Kolejną negatywną cechą gnojowicy jest brak zachodzenia w niej procesówbiotermicznej higienizacji (odkażania). Powodem jest niska temperaturagnojowicy, sięgająca ok. 8-12 °C w zimie i ok. 15-17 °C w lecie, a skutkiem– wysoka przeżywalność mikroorganizmów chorobotwórczych i pasożytów.60

Ryc. 49. Gnojowica spływająca do poprawnie (powyżej; fot. M. Manske) i niepoprawnie (poniżej;fot. Vanuga J., U.S. Department of Agriculture, Natural Resources Conservation Service) zabezpieczonegozbiornika gnojowicowego61

Gnojowica stanowi zatem nawóz wysoce skoncentrowany, o wysokiej zawartościskładników mineralnych, zanieczyszczony mikrobiologicznie. Jej niewłaściwemagazynowanie, wylewanie i utylizowanie może prowadzić do poważnychzagrożeń, tak dla środowiska naturalnego, jak i zdrowia człowieka.Intensyfikacja i industrializacja produkcji zwierzęcej wpływa na coraz powszechniejszewykorzystanie systemu chowu bezściółkowego. Wynika toz większej łatwości, w stosunku do obornika, mechanizacji odprowadzaniai magazynowania odchodów w formie płynnej. Bardziej problematyczna jestjednak jej utylizacja. Zagospodarowanie rolnicze wymaga posiadania odpowiedniegoareału upraw, co bywa kłopotliwe dla ferm wyspecjalizowanychw produkcji zwierzęcej. Alternatywą dla nawozowego wykorzystania jestoczyszczanie gnojowicy. Stanowi to jednak duży problem techniczny (koniecznośćstosowanie mechanicznych, chemicznych i biologicznych metodoczyszczania, transport dużych ilości gnojowicy lub budowa specjalistycznejoczyszczalni na terenie fermy) i finansowy (najdroższa metoda utylizacji gnojowicy),zaś skuteczność oczyszczania jest często niska (oczyszczoną gnojowicęcechuje często wysoka zawartość biogenów i drobnoustrojów, którychliczba może sięgać 23 tys./ml).Chów ściółkowy prowadzony może być w systemie płytkim (systematyczneusuwanie odchodów na gnojownię lub płytę obornikową ze zbiornikiemna gnojówkę), bądź głębokim (odchody gromadzone bezpośrednio podinwentarzem i usuwane z pomieszczeń najczęściej dwa razy do roku).W pierwszym przypadku produkowany jest obornik i gnojówka, zaś w drugimtylko obornik.Ryc. 50. Obora ze ściółką głęboką (po lewej) i płytką (po prawej) (fot. A. Kozłowska)Gnojówka jest przefermentowanym moczem, który, wraz z pewną ilościąkału i wody, używanej w celach higienicznych (zmywanie stanowisk, myciawymion itd.), odpływa ze ściółki (zawartość suchej masy ok. 13%). Ilość powstającejgnojówki zależy od ilości moczu wydalanego przez zwierzęta i zatrzymywanegow ściółce. Szacuje się, że od 1 SD (Sztuka Duża) (Załącznik V)bydła otrzymuje się ok. 10 l gnojówki, zaś od 1 SD trzody chlewnej – 15 l.Średnio ok. 50-90% moczu odpływa ze ściółki i kanałami ściekowymi budynkuinwentarskiego odprowadzane jest do zbiornika (szczelnego i przykrytego),w którym jest gromadzone.62

Skład gnojówki znacznie różni się od składu gnojowicy i obornika, głównieze względu na fakt, iż odpowiednio przechowywana i nierozcieńczona wodągnojówka powinna zawierać te same składniki mineralne (i w takich samychproporcjach), co mocz. Mocz zwierząt gospodarskich zawiera aż 80% wydalanegopotasu i 45% azotu (pozostałe ilości wydalane są z kałem), przez cognojówka jest typowym nawozem azotowopotasowym. Zawartość poszczególnychskładników mineralnych w gnojówce bydlęcej (w kg/m 3 ) przedstawiasię następująco: N – 3,20, P 2O 5– 0,30, K 2O – 8,00, CaO – 0,60, MgO – 0,40,B – 2,40, Cu – 0,34, Mn – 2,74, Mo – 0,06, Zn – 1,91, Co – 0,04, Fe – 28,05.Natomiast dla gnojówki świńskiej odnotowano następujące wartości (w kg/m 3 ): N – 2,80, P 2O 5– 0,40, K 2O – 4,10, CaO – 0,80, MgO – 0,30, B – 1,48, Cu –0,60, Mn – 3,87, Mo – 0,14, Zn – 3,82, Co – 0,07, Fe – 73,26.Nieodpowiednie odprowadzanie i składowanie gnojówki skutkuje dużymistratami azotu w formie gazowej (amoniak). Natomiast w związku z koniecznościąrozcieńczania gnojówki wodą przed jej polowym zastosowaniem(w stosunku 1:1-1:4), nawożenie gnojówką wiąże się ze zwiększonym poboremwody przez fermę.Obornik, będący mieszaniną kału, moczu i ściółki, zawiera znacznie więcejstałej materii organicznej (sucha masa stanowi ok. 20-30%), ma znacznie wyższąniż gnojowica temperaturę własną, sięgającą 60-75 °C (mniej korzystnewarunki rozwoju mikroorganizmów chorobotwórczych i pasożytów), i jako takiuważany jest za bardziej przyjazny dla środowiska rolniczego i przyrodniczego.O składzie obornika decyduje głównie gatunek, wiek i sposób użytkowaniazwierząt gospodarskich, od których pochodzi, a także rodzaj zadawanejpaszy, ilości i jakości stosowanej ściółki oraz sposób i czas przechowywaniaobornika. Zawartość azotu w oborniku wynosi średnio 0,50%, fosforu (P 2O 5)– 0,30%, zaś potasu (K 2O) – 0,70%. 60% zawartej w oborniku substancji organicznejstanowi tzw. próchnica czynna (czynnik humusotwórczy), dziękiczemu odpowiednio stosowany obornik jest wydajnym nawozem organicznym,bezpiecznym dla środowiska wodnego i glebowego.W przypadku chowu na ściółce płytkiej obornik gromadzony jest poza budynkamiinwentarskimi, na płytach gnojowych (obornikowych), opatrzonychszczelną podłogą o nieznacznym spadku, umożliwiającym odpływ wodyopadowej przepłukującej obornik (woda gnojowa) do oddzielnego zbiornika(Załącznik XIII).Z punktu widzenia ochrony środowiska, bodaj najistotniejszą cechą obornikajest zachodzące w nim biotermiczne odkażanie, unieszkodliwiające niemalwszystkie zawarte w nim drobnoustroje. Sanityzacja biotermiczna zachodzinajskuteczniej przy wilgotności obornika sięgającej 70%, a także odpowiednimjego spryzmowaniu i układaniu. W trakcie procesów termobiologicznychuwalniane są z obornika pewne ilości amoniaku, metanu, dwutlenkuwęgla i siarkowodoru, ale ich uciążliwość i stopień zanieczyszczenia powietrzaatmosferycznego jest znacznie mniejszy niż w przypadku gnojowicyi gnojówki, czy obornika wytwarzanego w trakcie chowu na ściółce głębokiej.Ilości obornika uzyskiwane w przypadku chowu na ściółce głębokiej sąwiększe, głównie ze względu na małe straty materii organicznej (w tym azotui fosforu), zwiększone dawki ściółki oraz pełne wchłanianie moczu. Obornikjest tu gromadzony bezpośrednio pod zwierzętami, które go udeptują.63

Problemem tzw. głębokich obór i chlewni jest emisja znacznych ilości amoniaku,siarkowodoru i dwutlenku węgla, przez co wydatnie obniżają się warunkihigienicznosanitarne budynków inwentarskich. Przy niewłaściwym przechowywaniustraty azotu z obornika mogą sięgać 40%.Ryc. 51. Składowanie obornika na płycie gnojowej (powyżej; fot. A. Kozłowska) oraz niewłaściweprzechowywanie na polu (poniżej; fot. L. Meloures)Szczególnym rodzajem nawozu naturalnego, wytwarzanym na przemysłowychfermach drobiu, jest pomiot (obornik ptasi), o specyficznym składzie.Przede wszystkim, pomiot cechuje się dużą zawartością suchej masy i materiiorganicznej oraz bardzo wysoką koncentracją składników mineralnych –zawartość azotu wynosi ok. 25,6 g/kg obornika, fosforu – ok. 8,3 g/kg, a potasu17,0 g/kg, co czyni go najbogatszym w NPK (azot-fosfor-potas) rodzajemobornika. Wynika to z dwóch przyczyn – po pierwsze, ptaki wydalająmocz wraz z odchodami, w postaci stałego kwasu moczowego; po drugie,źle zbilansowana dieta sprawia, iż znaczne ilości związków organicznych(głównie fosforu) nie są trawione i wraz z kałem wydalane z organizmu.Nawozem organicznym o znacznej uciążliwości jest również obornik uzyskiwanyod zwierząt futerkowych. Ilości odchodów wytwarzanych przez poszczególnegatunki tych zwierząt są różne: dorosłe lisy wydalają w ciągudoby ok. 0,25 kg kału i ok. 0,25 l moczu, norki – ok. 0,12 kg kału i ok. 0,05 lmoczu, nutrie – ok. 0,10 kg kału i ok. 0,30 l moczu, króliki – od ok. 0,14 (rasymałe) do ok. 0,33 (rasy duże) kg kału, zaś szynszyle – ok. 0,02 kg kału i ok.0,08 l moczu. Zawartość składników mineralnych w nawozach zwierząt futerkowychjest stosunkowo wysoka – obornik uzyskiwany od norek zawieraw każdym kg ok. 13,7 g azotu, ok. 35,5 g fosforu i ok. 2,47 g potasu, natomiastobornik uzyskiwany od nutrii (nieuwodniony) – ok. 7,9 g azotu, ok. 6,6 g fosforui ok. 3,2 g potasu. Ustawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu64

(Dz.U. z 2007 r. Nr 147, poz. 1033) nie uznaje odchodów zwierząt futerkowychza nawozy. Dlatego też obornik zwierząt futerkowych (głównie mięsożernych)wymaga przynajmniej rocznego kompostowania, głównie ze względu naobecność pasożytów (np. jaj tasiemca bąblowcowego/Echinococcus granulosus).Dodatkowo, kał, mocz i resztki karmy zadawanej zwierzętom utrzymywanymw klatkach spadają przez oczka siatek na podłoże, co zwiększa niebezpieczeństwoemisji zanieczyszczeń biologicznych i odpływ biogenów dogleby. Problemów nastręcza również zagospodarowanie odchodów nutriiutrzymywanych w systemie kąpieliskowym, ze względu na ich wysokie uwodnienie(woda kąpieliskowa, woda technologiczna, resztki paszy, ściółka).Ryc. 52. Zagrażające środowisku przechowywanie obornika z fermy norek (fot. J. Skorupski)Pomimo, iż ok. 95% zwierząt gospodarskich w Polsce utrzymywanych jestw systemie ściółkowym, to uprzemysłowienie produkcji zwierzęcej sprzyjaspadkowi produkcji obornika. Wynika to przede wszystkim z dużych nakładówpracy przy usuwaniu i transporcie obornika oraz ograniczeń w ich zmechanizowaniu.Dla przykładu, przy tradycyjnym sposobie produkcji i stosowania,czynności związane z obornikiem obejmują 10-12% całkowitej robociznyw gospodarstwie.3.2. Zagrożenia związane z chowem wielkoprzemysłowym w basenie MorzaBałtyckiegoNegatywne oddziaływanie ferm wielkoprzemysłowych dotyczy zarównośrodowiska przyrodniczego otoczenia ferm, jak i ich obszaru. W obu przypadkachoddziaływanie to nie musi wynikać z samego charakteru prowadzonejdziałalności, ani jej skali, ale z jej niedbałego i niefrasobliwego prowadzeniaoraz przedkładania troski o wyniki ekonomiczne nad dbałość o kondycjęśrodowiska przyrodniczego i warunki życia mieszkańców sąsiedztwa ferm.Podkreślić należy, że ryzyko powstania szkód ekologicznych wkalkulowanejest w funkcjonowanie wielkotowarowych ferm przemysłowych. Wyrazemtego jest fakt określenia w pozwoleniu zintegrowanym (obligatoryjnym dlaferm spełniających warunki określone w Dyrektywie IPPC) sposobów zapobieganiaawariom i usuwania ich skutków w środowisku. Określenie wymogów65

w zakresie przeciwdziałania skutkom awarii przemysłowych zawiera równieżdecyzja o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia.O ile więc dopuszcza się możliwość wystąpienia awarii na fermie przemysłowej,o tyle jej stałe (systematyczne), wzmożone i szkodliwe oddziaływanieuznać należy za niedotrzymywanie przez jej właściciela zobowiązań nakładanychprzez prawo krajowe, wspólnotowe i międzynarodowe oraz określonychw Kodeksie Dobrej Praktyki Rolniczej, Najlepszej Praktyce Ochrony Środowiska(ang. Best Environment Practice, BEP) i Najlepszej Dostępnej Technologii(Best Available Technology, BAT). Stan taki wyraża się łamaniem zobowiązańnałożonych na instalację w pozwoleniu zintegrowanym lub decyzji o środowiskowychuwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia.Ze względu na charakter wywoływanych uciążliwości oraz sfery, jakiej dotyczą,zagrożenia związane z wielkotowarową produkcją zwierzęcą podzielićmożna na ekologiczne (środowiskowe), socjoekonomiczne i legislacyjnoprawne.Poniżej opisane zostały różne aspekty negatywnego oddziaływaniawielkotowarowych ferm zwierzęcych na środowisko przyrodnicze Morza Bałtyckiego,przy czym uwzględnione zostało zarówno ich bezpośrednie, jaki pośrednie oddziaływanie. Pominięty natomiast został niekorzystny wpływzanieczyszczeń i szkodliwych praktyk produkcyjnych na fermach, jeśli ichpowiązanie ekologiczne z ekosystemem morskim jest znikome lub trudne douzasadnienia (wpływ na zwierzęta gospodarskie utrzymywane na fermach –obniżenie dobrostanu i spadek odporności na stres, zatrucie pierwiastkamilub związkami toksycznymi zawartymi w nieodpowiednio przygotowywanej,przechowywanej i zadawanej paszy, zagrożenia zoohigieniczne; wpływ nabiocenozy agroekosystemów, w których zlokalizowane są fermy – transmisjapatogenów do środowiska naturalnego i epizootia, lokalny spadek bioróżnorodności,emisja hałasu i spalin z ferm; wpływ na życie ludzi – obniżenie jakościzdrowia psychicznego mieszkańców okolic ferm, stan zdrowia ich pracowników,spadek konkurencyjności gospodarstw mało i średnioobsadowych,kwestie etyczne, brak równowagi między ilością dóbr produkowanycha konsumowanych, etc.). W opracowaniu niniejszym nie opisano również zagrożeńśrodowiska naturalnego ze strony intensywnej produkcji roślinnej (zanieczyszczenienawozami mineralnymi, erozja gruntów rolnych, spadek bioróżnorodności)skorelowanej z wzrastającym zapotrzebowaniem na paszęw intensywnej i przemysłowej produkcji zwierzęcej (ok. 40% światowych plonówzbóż przeznacza się na paszę dla zwierząt).3.2.1. Problemy ekologiczne (środowiskowe)Opisane tu zagrożenia związane są ściśle i bezpośrednio z zakłóceniemhomeostazy (naruszeniem równowagi ekologicznej) ekosystemów i obniżeniemich zdolności samooczyszczania (regeneracji), przekształceniami krajobrazulub spadkiem bioróżnorodności.66

Ryc. 53. Szacunkowa łączna produkcja kukurydzy, pszenicy i jęczmienia na pasze dla zwierząt na świecie, w Mg/km 2 (LEAD/FAD, 2006)67

NADMIAR LUB BRAK MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA WYTWORZONYCHNAWOZÓWO ile w niskoobsadowych gospodarstwach rolnych odchody zwierzęcestanowią cenny nawóz naturalny, o tyle dla ferm wielkoprzemysłowych sąkłopotliwym produktem ubocznym. O skali problemu świadczą ilości produkowanychnawozów – na fermie bydła o obsadzie 2.000 krów, utrzymywanychw oborze bezściółkowej, roczna produkcja gnojowicy sięga 50 tys. m 3 ,zaś na fermie utrzymującej 5.000 tuczników, na płytkiej ściółce, wytwarza sięrocznie 12,5 tys. ton obornika i 11 tys. m 3 gnojówki (Załącznik XIII).Roczna produkcja obornika, gnojówki i gnojowicy w Polsce wynosiok 101 mln ton, w tym 80,8 mln t obornika, ok. 12,8 mln m 3 gnojówki i ok.7,5 m 3 gnojowicy. Średnia produkcja azotu w nawozach naturalnych – ok.460 tys. ton N, ok. 240 tys. ton fosforu (P 2O 5)i ok. 640 tys. ton potasu(K 2O). Zużycie NPK w nawozach naturalnych, w przeliczeniu na 1 ha użytkówrolnych wynosi średnio 83 (max. 125) kg NPK, natomiast w przeliczeniuna 1 DJP – ok. 191 kg.Wyk. 15. Produkcja nawozów naturalnych (w tys. t – obornik, tys. m 3 – gnojówka i gnojowica)w poszczególnych województwach w latach 2002-2006 (Igras i Kopiński, 2007)Wyk. 16. Produkcja składników nawozowych w nawozach naturalnych (w tys. t) w poszczególnychwojewództwach w latach 2002-2006 (Igras i Kopiński, 2007)68

Tab. 4. Produkcja odchodów i zawartość w nich składników mineralnych u bydła i trzody chlewnej(United States Department of Agriculture Natural Resources Conservation Service)Tak duże ilości odchodów muszą być odpowiednio odprowadzone z budynkówinwentarskich, składowane i zutylizowane, co stanowi spore wyzwanielogistyczne, szczególnie na fermach największych. Odprowadzanie nawozówwymaga stałej kontroli technicznej i drożności rur i kanałów odprowadzającychgnojówkę i gnojowicę, zaś w przypadku chowu ściółkowego –systematycznego zbierania i wywożenia obornika. Dla bezpiecznego gromadzenianawozów odzwierzęcych konieczne jest konstruowanie szczelnychzbiorników lub płyt, zajmujących dużą objętość lub powierzchnię. Dla przytoczonychwyżej przykładów, przy zachowaniu przyjętych przez Polskę zobowiązańmiędzynarodowych (Konwencja Helsińska), wymagane jest posiadaniekonstrukcji do składowania nawozów wystarczających na ich 6-cio miesięczneskładowanie (możliwość wykorzystania obornika przyorywanego tylkowiosną i jesienią), o następujących parametrach: dla fermy krów – zbiornik(lub zbiorniki) na gnojowicę o poj. 20 tys. m 3 , dla fermy tuczników – płytaobornikowa o pow. 2,45 tys. m2 oraz zbiornik na gnojówkę o poj. 2,1 tys. m 3(Załącznik XIII).Ostatnim zagadnieniem jest sposób wykorzystania (utylizacji) powstającychna fermie odchodów zwierzęcych. Zgodnie z ustawą z dnia 10 lipca2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz.U. 2007 r. Nr 147, poz. 1033) fermy wielkoprzemysłowezobligowane są do zagospodarowania co najmniej 70% wytwarzanejgnojowicy na posiadanych i uprawianych użytkach rolnych. Przy ograniczeniuzawartości azotu w dawce nawozowej, wynoszącym 170 kg/ha/rok(dozwolona dawka fosforu to 25 kg/ha/rok), ferma bydła o obsadzie 2.000krów musi prowadzić uprawę na areale wynoszącym przynajmniej 823,5 ha,zaś ferma tuczników o obsadzie 5.000 zwierząt – 123,5 ha (bez uwzględnieniagnojówki) (Załącznik XIII). W przypadku produkcji nadmiaru nawozów naturalnychnadwyżki należy zbyć (np. do wykorzystania przez innych rolników)i fakt ten udokumentować pisemną umową, którą trzeba przechowywać przezco najmniej 8 lat (Załącznik XII). Przy nawozowym wykorzystaniu odchodów69

zwierząt pamiętać należy, że większość roślin łatwiej adaptuje się do niedoborówazotu niż do jego nadmiaru.Liczne przypadki przenawożenia pól, bądź stosowania nawozów w terminachi warunkach niedozwolonych wskazują, iż wiele ferm wielkoprzemysłowychnie posiada areału wystarczającego do zagospodarowania rzeczywistejilości produkowanych nawozów naturalnych. Wynika to z niezgodnegoz udzielonym pozwoleniem/decyzją zwiększania ilości obsady, zawyżaniemilości posiadanych lub dzierżawionych gruntów we wniosku o wydanie pozwoleniazintegrowanego/raporcie oddziaływania na środowisko, nieuprawnionejzmianie warunków prowadzonego chowu zwierząt, etc. W szerszymkontekście przyczyną takiego stanu rzeczy jest częste nieuwzględnianie włączeniaścieków zwierzęcych do cyklu produkcji rolniczej i gospodarki żywnościowejoraz nie branie ich pod uwagę w rachunku kosztów prowadzenia fermyprodukcji zwierzęcej.Ryc. 54. Kałuża gnojowicy na polach jednej z zachodniopomorskich ferm trzody chlewnej – bezpośredniskutek przenawożenia (fot. FZ „GAJA”)ZANIECZYSZCZENIE WÓD ZWIĄZKAMI AZOTU I FOSFORUNajwiększym zagrożeniem dla środowiska przyrodniczego, ze strony wielkoprzemysłowejprodukcji zwierzęcej, jest zanieczyszczenie gleby, wód powierzchniowychi gruntowych związkami biogenów (nutrientów, makroelementów),czyli przede wszystkim azotu i fosforu. Emisji tych zanieczyszczeń z rolnictwasprzyja koncentracja chowu zwierząt i zwiększanie produktywnościferm. Zjawiska te prowadzą do zaburzenia obiegu materii w agoekosystemach,wskutek zaniechania włączania odchodów zwierząt, jako nawozu organicznego,do cyklu produkcji rolnej w gospodarstwie, co stanowić może kryteriumodróżniające gospodarstwa rolne od przedsiębiorstw rolnych. Podczasgdy z produkcji roślinnej rozprasza się do środowiska tylko ok. 30% wprowadzanegoazotu, to w przypadku produkcji zwierzęcej straty sięgają 75%.Sytuacja taka spowodowana jest, z jednej strony, specjalizacją fermw produkcji zwierzęcej, z drugiej zaś, częstym ich lokowaniem w przestrzennymi technologicznym oddaleniu od gospodarstw prowadzących uprawęroli. Pogłębiający się rozdźwięk między przemysłową produkcją zwierzęcą70

Ryc. 55. Poważnym źródłem strat azotu i fosforu z nawozów naturalnych jest ich nieprawidłoweprzechowywanie (fot. U.S. Department of Agriculture, Natural Resources Conservation Service)a produkcją roślinną sprawia, iż fermy wielkoobsadowe wytwarzają częstonadmierną ilość odchodów zwierząt, które przestają być nawozem, czyli cennymproduktem ubocznym, a stają się ściekiem, czyli uciążliwym produktemodpadowym.O skali zakłócenia obiegu pierwiastków biogennych w ekosystemach rolniczychświadczy fakt, że 90% produkcji roślinnej w Polsce trafia do produkcjizwierzęcej w postaci paszy dla zwierząt, natomiast udział obornikaw ogólnej ilości zużywanych w Polsce rocznie nawozów wynosi zaledwie ok.15%; dla porównania, ilość zużywanych nawozów sztucznych stanowi ok.38% (GUS, 2009). Szacuje się, że nadwyżki biogenów w gospodarstwachwynoszą odpowiednio: 56 kg/ha/rok N, 20 kg/ha/rok P, 22 kg/ha/rok K.Przyjmuje się, że krowa wydala z kałem i moczem taką ilość biogenów, co16,4 ludzi, świnia – 1,9, norka amerykańska – 0,3, zaś jeden osobnik drobiu– 0,14. Jeżeli przyjąć założenie, że krowa produkuje średnio 74,2 kg N oraz14,4 kg P rocznie, to dobowa ich ilość wynosi ok. 203 g dla azotu i ok. 40 gdla fosforu. Dla dziennej produkcji ścieków na poziomie 150 l od krowy, średniestężenie związków azotu wynosi ok. 1350 mg/l, a fosforu ok. 263 mg/l.Wartości te stanowią kilkuset, bądź kilkudziesięciokrotne przekroczenie stężeniatych związków w odniesieniu do ścieków komunalnych (średnio 2085mg/l azotu całkowitego oraz 620 mg/l fosforu całkowitego). Wynika z tego, żemaksymalna obsada bydła, umożliwiająca pełne zagospodarowanie składnikównawozowych wytwarzanych odchodów zwierzęcych, wynosi 12 zwierzęta/ha.Warto zauważyć, iż średnio do ekskrementów przechodzi ok. 50% azotu,80% fosforu i ok. 95% potasu zawartego w paszy. Największe ilości azotui fosforu zawarte są w kale (odpowiednio średnio 55% i 99%). Zaś najwięcej,bo aż 80% wydalanego potasu, znajduje się w moczu. Na wartości te dużywpływ ma system chowu, np. u zwierząt utrzymywanych w systemie inten-71

sywnym średnia zawartość azotu w moczu przekracza 70% ogólnej ilości wydalanychzwiązków tego pierwiastka.Największe straty biogenów z odchodów zwierzęcych (równoznaczne ichemisji do środowiska naturalnego) następują w budynkach inwentarskich,w trakcie przechowywania nawozów oraz w trakcie ich aplikacji na gruntachrolnych. Straty azotu w budynkach inwentarskich wynoszą ok. 10-25%w oborach bezściółkowych i od ok. 30% do ok. 80% w oborach ściółkowych,ok. 25% w chlewniach, a w kurnikach z głęboką ściółką sięgają 70%. Stratyazotu z obornika, w trakcie jego gromadzenia, wynoszą od 20 do 50% napłycie obornikowej. Straty na polu wynoszą od 10% (obornik) do 65% (gnojowica),zaś w glebie ok. 50-70%. Średnia efektywność wykorzystania składnikównawozowych w polskich gospodarstwach wynosi ok. 20-30% dla N, ok.25-40% dla P i nieco ponad 10-30% dla K.Przenawożenie gleb i odpływ zawartych w nawozach organicznych biogenówz pól do wód gruntowych, prowadzi do zanieczyszczenia nimi wód powierzchniowychi, w rezultacie, wód Bałtyku. Szacuje się, że 75% zanieczyszczeńazotowych i ponad 95% zanieczyszczeń fosforowych dopływa do MorzaBałtyckiego za pośrednictwem wód. Ogólny spływ azotu do Bałtykuw 2006 r. wyniósł ok. 638 tys. ton, natomiast fosforu – 28,4 tys. ton (HEL-COM, 2010). Największymi donorami wymienionych biogenów, uwzględniwszyźródła naturalne i antropogeniczne, jest polska (24% N i 36% P), szwedzka(19% N i 13% P) oraz rosyjska (17% N i 14% P) część zlewiska Bałtyku(HELCOM, 2010). W przeliczeniu na jednego mieszkańca, najwięcej zrzutówazotu – ok. 22 kg/osobę – przypada na Estonię (w Polsce wartość ta kształtujesię na poziomie ok. 3,5 kg/osobę), podobnie jak fosforu – ok. 1,2 kg/osobę (w Polsce – ok. 0,2 kg/osobę). Najwięcej azotu i fosforu dopływa doMorza Bałtyckiego ze źródeł rolniczych.Zrzuty ze źródeł rolniczych obejmują zarówno źródła rozproszone (obszarowe),jak i źródła punktowe (zlokalizowane), do których zaliczyć należyfermy wielkoprzemysłowe. Źródła punktowe są ściśle zdefiniowanymi miejscamizrzutu (np. z fabryk, kolektorów ścieków miejskich), w odróżnieniu doźródeł rozproszonych, obejmujących spływy powierzchniowe z obszarówo znacznej powierzchni i związane głównie z produkcją roślinną oraz niskoi średnioobsadowym chowem zwierząt. Szacuje się, że 60% azotu i 40% fos-Wyk. 17. Udział źródeł antropogenicznych (%) w dopływie azotu i fosforu do Bałtyku (Granstedt,2006)72

foru docierającego do Bałtyku ze źródeł rolniczych pochodzi z ferm wielkoprzemysłowych.Za zaklasyfikowaniem ferm wielkotowarowych do źródeł punktowych przemawiacharakter pochodzących z nich odpływów biogenów (ściśle zdefiniowanei ograniczone do niewielkiego obszaru, podobnie jak w przypadku zakładówprzemysłowych) oraz wielkość zrzutów. Najłatwiej jest zobrazowaćkoncentrację i rozmiar kontrybucji wielkoprzemysłowej produkcji rolniczej,jako punktowych źródeł zanieczyszczeń makroelementami, w zanieczyszczeniuBałtyku poprzez porównanie miasta z 25 tys. mieszkańców z fermą o obsadzie25 tys. krów mlecznych, utrzymywanych w systemie bezściółkowym.Choć wyniki porównania traktować należy jedynie jako wysoce uogólnionepunkty odniesienia, choćby ze względu na różnice w warunkach życia, wadzei fizjologii porównywanych organizmów, to dają one jasne wyobrażenieTab. 5. Porównanie ilości ścieków i ich obciążenia biogenami, dla 25-cio tysięcznego miasta i fermyo obsadzie 25 tys. krów (na podstawie: FAO, 1992 i Maćkowiak, 1973)o skali oddziaływania wielkotowarowej produkcji zwierzęcej na środowiskoprzyrodnicze.Odpływowi azotu i fosforu do gleb i środowiska wodnego sprzyja brak lubzły stan techniczny konstrukcji do przechowywania nawozów naturalnych.Badania prowadzone w zlewni Jeziora Miedwie, w województwie zachodniopomorskim,wykazały, że tylko niecałe 53% zlokalizowanych tam gospodarstwprowadzących produkcję zwierzęcą posiadało odpowiednie pomieszczeniainwentarskie do prowadzenia chowu. Jednocześnie, jedynie nieco ponad26% tych gospodarstw posiadało osłonięte zbiorniki do przechowywanianawozów naturalnych pochodzenia zwierzęcego. Szacuje się, że w skali krajujedynie 35-45% gospodarstw posiada odpowiednie płyty obornikowe, zaśszczelne i odpowiednio pojemne zbiorniki na gnojówkę – tylko 20-30%.Co istotne, uważa się, iż terenami najbardziej zagrożonymi zanieczyszczeniemwód związkami azotu i fosforu pochodzącymi ze źródeł rolniczych73

są obszary nadmorskie. Wysokie jest tam również niebezpieczeństwo zanieczyszczeniawód związkami potasu.Najistotniejszymi skutkami wprowadzania do środowiska tak wysokichładunków biogenów jest skażenie wód, ich eutrofizacja, degradacja gleboraz zwiększenie zawartości makroelementów w roślinach uprawnych. Istotnym,choć często pomijanym, skutkiem ostatniego z wymienionych zjawiskjest kumulacja w tkankach niektórych roślin uprawnych (np. owsa, jęczmienia,kukurydzy, lucerny, buraków cukrowych i pastewnych) i chwastów (m.in.ostropestu plamistego, pokrzywy zwyczajnej, komosy białej, szarłatu szorstkiego)azotynów, stanowiących czynnik toksyczny dla organizmu zwierzęcego(rozpad witaminy A i β-karotenu, zahamowanie procesu wzrostu i rozwoju,konwersja hemoglobiny w methemoglobinę), oraz potasu, będącego antagonistąwielu makro i mikroelementów (np. fosforu, magnezu, sodu, miedzi,kobaltu). Wysoka zawartość azotanów sprzyja również powstawaniu toksycznychi rakotwórczych nitrozoamin. Skutkiem skażenia roślin jest przeniesienietoksyn do paszy dla zwierząt gospodarskich, a także pożywienia ludzii zwierząt dziko żyjących.Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r.w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkamiazotu ze źródeł rolniczych (Dz.U. 2002 r. Nr 241, poz. 2093) za wody zanieczyszczoneze źródeł rolniczych uznaje się wody, w których zawartość azotanówwynosi powyżej 50 mg N-NO 3/l lub które wykazują eutrofizację. Natomiastjako wody zagrożone zanieczyszczeniem uznaje się te, w których stężenieazotanów wynosi od 40 do 50 mg N-NO 3/l i wykazuje tendencję wzrostową.Szacuje się, że zawartość azotanów w wodzie nawet połowy studniw gospodarstwach rolnych w Polsce jest wyższa od przyjętego dla wodyprzeznaczonej do picia standardu (10 mg/l N-NO 3).EUTROFIZACJAUstawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz.U. z 2001 r. Nr 115, poz.1229) definiuje eutrofizację (hipertrofizację), jako wzbogacanie wody biogenami,w szczególności związkami azotu lub fosforu, powodującymi przyspieszonywzrost glonów oraz wyższych form życia roślinnego, w wyniku któregonastępują niepożądane zakłócenia biologicznych stosunków w środowiskuwodnym oraz pogorszenie jakości tych wód.Rozpatrując zagadnienie eutrofizacji trzeba wyraźnie odróżnić jego przyczynyod skutków. Przyczyn procesu upatrywać należy w przeżyźnieniuzbiorników i cieków wodnych. Nadmierny dopływ biogenów może mieć przyczynynaturalne i antropogeniczne (czasem ponadnormatywne przeżyźnienieantropogeniczne określa się mianem hipertrofizacji). Wśród przyczyn związanychz działalnością człowieka największe znaczenie ma rolnictwo. Nawozynaturalne stosowane w nadmiarze wprowadzają takie same ładunki biogenów,co nawozy sztuczne. Najistotniejsze dla procesu eutrofizacji pierwiastki– azot i fosfor – wypłukiwane z pól trafiają finalnie (spływ powierzchniowyi wtórnie, za pośrednictwem opadów) do wód powierzchniowych, gdzie ichnadwyżka zaburza naturalną dystrybucję tych makroelementów.Dla prawidłowego rozwoju sinic, glonów (fitoplankton) i roślin wodnychoptymalny jest stosunek N:P na poziomie 16:1. Zakłócenie tej równowagi74

skutkować będzie zakwitem lub obumieraniem fitoplanktonu. Przyjmuje się, żejeżeli stosunek wagowy N:P jest wyższy od 7, to składnikiem niedoborowymjest fosfor, natomiast jeśli mniejszy, to jest nim azot. Najczęściej jednak funkcjęskładnika limitującego zakwity fitoplanktonowe spełnia fosfor. Dzieje siętak z kilku powodów: pierwiastek ten jest biogenem występującym w naturzew najmniejszych koncentracjach, jego udział procentowy w wyprodukowanejmasie organicznej jest najmniejszy, jako jedyny spośród biogenów nie przyjmujepostaci gazowej. Wszystko to sprawia, że już niewielkie ilości fosforuwarunkują produktywność pierwotną ekosystemu, co wynika ze stosunku ilościowychC:N:P w komórkach fitoplanktonu. Przyjmuje się, że wprowadzeniedo zbiornika wodnego 1 kg fosforu powoduje, przy sprzyjających warunkach,rozwój nawet 12 Mg świeżej masy glonów, zaś 1 kg azotu – ok. 16 kg biomasy,która obumierając powoduje zwiększenie ładunku ChZT (chemiczna zapotrzebowaniena tlen; parametr określający stopień zanieczyszczenia zbiornikówwodnych, głównie związkami organicznymi) o prawie 20 kg O 2.W warunkach naturalnych charakterystyczny jest sezonowy cykl rozwojufitoplanktonu w Morzu Bałtyckim, uwarunkowany okresowym zróżnicowaniemstężenia substancji odżywczych. Wiosną następuje intensywny, alekrótkotrwały szczyt zakwitu okrzemek. Jego wynikiem jest spadek stężeniaskładników odżywczych, w które woda zostaje ponownie wzbogaconaw trakcie jesiennego mieszania wody i wynoszenia substancji biogenicznych.Po zakończeniu zakwitu okrzemek, mniej więcej od połowy lata, następujązakwity innych glonów, kończące się na jesieni. Zimą, wskutek ograniczonegodostępu do światła i spadku temperatury) następuje zahamowanie wegetacjifitoplanktonu. W okresie tym następuje regeneracja ekosystemu morskiegopod względem odbudowy zapasów składników odżywczych w wodzie(obumierające mikroglony zakwitu jesiennego i wynoszone nutrienty,uwolnione z warstw przydennych w wyniku rozkładu mikrobiologicznego obumarłychokrzemek z zakwitu wiosennego). W ciągu roku następuje więcdwukrotnie naturalne wzbogacenie ekosystemu morskiego w biogeny (eutrofizacjanaturalna).Mianem zakwitu wody określa się objętościową zmianę jej zabarwienia.Według różnych autorów zakwit staje się widoczny, gdy liczebność sinic lubglonów osiąga 1.000-30.000/ml. Ilość jednokomórkowców może wzrosnąćw trakcie zakwitu nawet do 10 mln/ml. Za wartość graniczną, po osiągnięciuktórej można mówić o zakwicie, podaje się czasem stężenie chlorofilua >=20-50 mg/m 3 . Jeszcze innym kryterium określania wystąpienia zakwitujest biomasa glonów i sinic, której wartość dla wód zeutrofizowanych wynosiod 3 do 10 g/m 3 , a w krytycznie zanieczyszczonych biogenami wodach sięgaćmoże 100-500 g/m 3 .75

Ryc. 56. Sezonowość zakwitów fitoplanktonu w Morzu Bałtyckim (M. Thelander/Paris Grafik)76Ryc. 57. Letnizakwit sinicw wodach Bałtyku(fot. ESA,lipiec 2005)

Ryc. 58. Stężeniechlorofilua w wodachmórz europejskich,lipiec2007 (JRC,emis.jrc.ec.europa.eu)Ryc. 59. Stan ekosystemubałtyckiegopod względemzeutrofizowania poszczególnychjegobasenów: kolorczerwony – zły, kolorpomarańczowy– słaby, kolor żółty– umiarkowany, zielony– dobry, niebieski– bardzo dobry,bark koloru –brak danych (HEL-COM Map andData Service)77

Dla pojedynczego gatunku proces zakwitu obejmuje pięć etapów:1. organizmy tworzące zakwit występują w danym zbiorniku/cieku wodnymna naturalnym dla siebie poziomie i nie namnażają się one intensywnie,2. wzrost stężenia biogenów sprzyja optymalnemu rozwojowi glonów i sinic,3. eksplozja populacji, których liczebność wzrasta w postępie geometrycznym;gatunek dominujący wydziela metabolity aktywne hamujące rozwójinnych gatunków,4. nagromadzenie aktywnych metabolitów osiąga na tyle wysoki poziom, żezaczyna blokować rozwój populacji gatunku dominującego,5. liczebność osobników gwałtowanie spada, obumarłe komórki opadają nadno, a ich rozkład powoduje uwolnienie do wody toksyny i substancji zapachowe,a także jest przyczyną zaniku tlenu w warstwach przydennych.O ile skutkiem eutrofizacji naturalnej są ograniczone czasowo i przestrzenniezakwity, niosące pozytywne dla ekosystemu skutki ekologiczne, tow przypadku eutrofizacji antropogenicznej następuje gwałtowne i niekontrolowaneprzez naturalne mechanizmy regulacyjne przeżyźnienie wód śródlądowychi morskich oraz przyrost biomasy organizmów fitoplanktonowychi zooplanktonowych (hipertrofizacja).Bezpośrednim skutkiem eutrofizacji są więc zakwity glonów. Z kolei ichkonsekwencją jest modyfikacja ekosystemów, obniżenie zawartości tlenu(wskutek zużycia tlenu w trakcie mineralizacji opadłej na dno materii organicznej,w i tak słabo natlenowanych warstwach przydennych, powoduje powstaniedużych obszarów deficytu tlenu, czyli tzw. pustyń tlenowych, pokrywającychdo 100 tys. km 2 dna Bałtyku), utrata dennej fauny, zmniejszenie zasięgupenetracji światła w toni wodnej ograniczająca wzrost makroglonówi morskich roślin wyższych (m.in. morszczynów/Fucus vesiculosus i Fucusserratus i trawy morskiej/Zostera marina), przyducha w wodach powierzchniowych,zmniejszanie populacji cennych gatunków ryb (m.in. wskutek pogorszeniawarunków rozwoju ikry dorsza, płastug i śledzi), produkcja szkodliwychdla zdrowia ludzi i zwierząt toksyn (sinice, bruzdnice, okrzemki, złotowiciowce).Skutkiem eutrofizacji Zatoki Puckiej jest obserwowany od lat 70-tychXX w. spadek populacji węgorza, siei, szczupaka i belony.Produkcja pierwotna ekosystemu bałtyckiego wzrosła w XX w. o ok.30-70%, produkcja zooplanktonu o ok. 25%, produkcja zoobentosu wzrosładwukrotnie, zaś sedymentacja węgla organicznego wzrosła o 70-190%. Należyprzy tym pamiętać, że spowodowanemu eutrofizacją wzrostowi biomasytowarzyszy ogólny spadek bioróżnorodności.Jak już wspomniano, jednym z najistotniejszych czynników eutrofizacji (hipertrofizacji)antropogenicznej jest odpływ biogenów z produkcji rolniczej.Dowodzi tego fakt, że od 50 do 80% zrzutów azotu pochodzi z obszarówużytkowanych rolniczo (uprawa roli, nawożenie, przechowywanie gnojowicy,przemysłowy chów zwierząt). Głównym źródłem fosforu są wprawdzie ściekikomunalne, jednak w krajach skandynawskich, gdzie powszechne jest stosowaniebiologicznego oczyszczania ścieków, głównym donorem fosforujest rolnictwo. Stwierdzono również istnienie ścisłej zależności pomiędzy dużymiładunkami biogenów na jednostkę powierzchni (kg N lub P/ha/rok)z dużym udziałem gruntów rolnych i dużym zaludnieniem. W ciągu ostatnich40 lat odnotowano znaczne obniżenie ładunków azotu i fosforu odprowadza-78

Ryc. 60. Zagrożone zanieczyszczeniami antropogenicznymi obszary morskie na świecie: kolorżółty – wody zeutrofizowane, kolor czerwony – wody z deficytem tlenu, kolor zielony obszary renaturalizowane(World Resources Institute, www.wri.org/project/eutrophication/gallery/maps)nych z gospodarstw domowych i przemysłu, podczas gdy ładunki biogenówze źródeł rolniczych utrzymują się na stałym poziomie.Należy zauważyć, że eutrofizacja wód morskich jest etapem finalnym procesuwzmożonego przepływu dużych ładunków biogenów przez szereg ekosystemówśródlądowych. Szczególnie dotyczy to wód powierzchniowych,w których skutki eutrofizacji mogą przybierać proporcjonalnie znacznie większerozmiary.Zjawiskiem o dużym znaczeniu przyrodniczym, któremu wciąż poświęcasię nie dość uwagi, jest eutrofizacja ekosystemów lądowych. Może ona dotyczyćnp. lasów i terenów trawiastych, gdzie nadmierne ilości wprowadzanegofosforu stymulują rozwój roślin fosforolubnych, które wygrywają w takichwarunkach konkurencję z gatunkami o niskim progu tolerancji na nadmiarfosforu. Ustępowanie określonych gatunków roślin skutkuje postępującym zanim ustępowaniem gatunków zwierząt, dla których rośliny te stanowią głównepożywienie. To z kolei oddziałuje negatywnie na kolejne poziomy łańcuchówtroficznych, skutkując zubożaniem różnorodności biocenotycznej zeutrofizowanychekosystemów.79

Ryc. 61. Silnie przeżyźnione śródpolne zbiorniki wodne (fot. A. Kozłowska)80

ZAGROŻENIE SANITARNEZagrożenie sanitarne, związane z funkcjonowaniem ferm wielkoprzemysłowych,dotyczy zanieczyszczenia mikrobiologicznego powietrza i wód.Źródłem mikrobiologicznych zanieczyszczeń powietrza pomieszczeń inwentarskichjest ściółka, odchody zwierząt, pasze oraz same zwierzęta i pracownicyferm. Skład mikroflory powietrza uzależniony jest od konstrukcji budynkówinwentarskich, gatunku utrzymywanych zwierząt, wielkości obsady,typu wentylacji, temperatury i wilgotności powietrza, a także oświetlenia. Stopieńzanieczyszczenia mikrobiologicznego powietrza budynków inwentarskich,w przypadku chlewni, osiąga wartość 10 5 jtk (jednostek)/m 3 bakteriii 10 4 jtk (jednostek)/m 3 grzybów. 1 DJP świń (loch) emituje ok. 1,57 cfu (jednostkitworzące kolonie)/h (jedno zwierzę – ok. 0,12 cfu/h) oraz ok. 0,02 cfu/h.Wśród mikroorganizmów tych stwierdza się liczne drobnoustroje o właściwościachinfekcyjnych, toksycznych i alergizujących, które stanowią zagrożeniedla zdrowia osób narażonych. Mikroorganizmy zawieszone w powietrzuemitowane są z budynków inwentarskich na zewnątrz. Dla przykładu, z kurnikabateryjnego o obsadzie 50 tys. kur niosek usuwa się na zewnątrz ok.52,5-90,7 mld bakterii i ok. 0,31-5,5 mld grzybów, spośród których częśćmoże być patogenami (np. włoskowiec różycy, prątki gruźlicy, paciorkowcei gronkowce chorobotwórcze, wirusy pryszczycy, jaja pasożytów, grzybyz rodzaju Cladosporium, Alternaria, Penicillium i Fusarium). Przenoszoneprzez wiatr na znaczne odległości mogą one wywoływać groźne choroby zakaźnei inwazyjne u ludzi i zwierząt.Ryc. 62. Odpady biologiczne w oborniku składowanym bezpośrednio na polu (fot. TVN UWAGA)Jak już wspomniano, brak naturalnych procesów biotermicznego odkażaniaw gnojowicy sprawia, że czas przeżywalności mikroorganizmów chorobotwórczychjest w niej znaczny: prątków gruźlicy do 457 dni, włoskowcówróżycy do 157 dni, pałeczek duru rzekomego do 158 dni, pałeczek brucelozydo 174 dni, zaś wirus pryszczycy zachowuje patogenność do 192 dni. Poza81

wymienionymi patogenami w gnojowicy stwierdza się również obecnośćstreptokoków fekalnych, Escherichia coli, paciorkowców chorobotwórczych,Staphylococcus sp., grzybów oraz jaj robaków pasożytniczych (np. tasiemców).W gnojowicy stwierdza się obecność ponad 150 patogenów groźnychdla zdrowia ludzi. Najistotniejsze z nich to bakterie z rodzaju Salmonella i Listeria,a także E. coli oraz pierwotniaki z rodzaju Giardia, odpowiedzialne za90% zatruć pokarmowych i schorzeń bakteryjnych przenoszonych za pośrednictwemwody. Zanieczyściwszy wody powierzchniowe, patogeny temogą zakażać kąpiących się lub spożywających owoce morza ludzi.Odrębnym zagadnieniem jest stosowanie na fermach antybiotyków.Wprawdzie polskie prawo żywnościowe, zgodnie z rozporządzeniem (WE)Nr 1831/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie dodatków stosowanychw żywieniu zwierząt, od 1 stycznia 2006 r. zakazuje dodawania do paszdla zwierząt antybiotyków, jednak nadal są one rutynowo stosowanymw praktyce weterynaryjnej środkiem leczniczym. Należy przy tym pamiętać,że niewłaściwe i nieodpowiedzialne stosowanie antybiotyków, szczególnieprzy dużej skali chowu, skutkuje rozwojem antybiotykoopornych szczepówbakterii, również chorobotwórczych. O skali problemu świadczy fakt, że ponad90% izolatów Staphylococcus aureus (gronkowiec złocisty), pochodzącychz wielkoprzemysłowych ferm zwierząt w Stanach Zjednoczonych jestopornych na penicylinę, a liczba izolatów gronkowców opornych na metycylinęwzrosła z 2,4% do 29% między rokiem 1975 a 1991. Część z tych bakteriimoże zostać przeniesiona na ludzi za pośrednictwem skażonego mięsa lubw wyniku bezpośredniego kontaktu ze zwierzętami (np. Campylobacter sp.,Salmonella sp.). Szacuje się, że nawet 75% antybiotyków stosowanych nafermach wielkoprzemysłowych przechodzi do odchodów zwierzęcych, a zaich pośrednictwem może penetrować do środowiska naturalnego otoczeniaferm, oddziałując na mikroflorę środowiska wodnego i glebowego.Pewnym zagrożeniem sanitarnym jest również zaszczurzenie ferm. Wielkostadnaprodukcja zwierzęca wiąże się z użytkowaniem wielkopowierzchniowychbudynków inwentarskich, w których rośnie prawdopodobieństwopojawienia się szczurów. Zwierzęta te, będąc wektorami wielu groźnych chorób,sprzyjają transmisji mikroorganizmów chorobotwórczych i pasożytów,zarówno w kierunku ferma – biocenozy, jak i biocenozy – ferma.EMISJA GAZÓW CIEPLARNIANYCHZe względu na rodzaj i skalę prowadzonej działalności wielkoprzemysłowefermy zwierząt są poważnym emitentem tzw. gazów cieplarnianych (gazyodpowiedzialne za efekt cieplarniany, czyli globalny wzrost przeciętnej temperatury),czyli dwutlenku węgla, metanu i tlenków azotu. Emisja gazów cieplarnianychzwiązana z produkcją zwierzęcą stanowi ok. 18% (więcej niżtransport) całkowitej antropogenicznej emisji tych gazów. W 2007 r. udziałrolnictwa w emisji gazów cieplarnianych w Unii Europejskiej wynosił 9,2%(bez uwzględnienia emisji związanej ze zużyciem energii i transportem w rolnictwieoraz emisji wynikającej z bilansu międzynarodowej wymiany handlowejproduktów rolnych i środków do produkcji rolnej). Dla przykładu, szacujesię, iż jedna świnia (locha) emituje 0,089 kg CO 2/h (1 DJP – 0,223 kg/h)i 0,238 kg NH 3/h (1 DJP – 0,595 kg/h).82

Ryc. 63. Wielkości emisji gazów cieplarnianych z produkcji zwierzęcej na świecie, w Mg ekwiwalentu CO 2(ilość gazu cieplarnianego, stanowiąca odpowiednik1 Mg dwutlenku węgla, obliczona z wykorzystaniem odpowiedniego współczynnika ocieplenia): dairy cattle – bydło mleczne, cattle & Buffalo – bydło i bawoły,small ruminants – małe przeżuwacze (owce i kozy), poultry – drób, pigs – świnie (LEAD/FAD, 2005)83

Szacuje się, że ok. 9-10% całkowitej emisji dwutlenku węgla (CO 2) pochodziz transportu, procesów grzewczych i produkcyjnych w rolnictwie. Największyudział w tej emisji ma jednak produkcja roślinna – ok. 60% energiiw rolnictwie zużywa się do uprawy roli.Metan jest gazem znacznie bardziej niebezpieczny niż CO 2, gdyż jego potencjałcieplarniany jest 21-krotnie wyższy. Rolnictwo odpowiada za ponad50% całkowitej emisji metanu (produkcja zwierzęca za blisko 40%). Głównymźródłem jego emisji w rolnictwie (ok. 74-90% emisji ze źródeł rolniczych) sąprocesy trawienne zachodzące w przewodzie pokarmowym przeżuwaczy(krowy, owce, kozy). Reszta przypada na straty związane z nawozami naturalnymi.Zwierzęta gospodarskie emitują rocznie ok. 75 mln Mg CH 4(bydłopartycypuje w 80% tej emisji). Na rolnictwo przypada ponad 30% światowejprodukcji metanu, a jego udział w efekcie cieplarnianym szacuje się na 18%.Przyjmuje się, że jedna krowa wydala ok. 65 kg (80 m 3 ) metanu rocznie. Emisjametanu ze źródeł rolniczych szacowana jest na ponad 587 tys. Mg/rok,w tym 438 tys. Mg przypada na fermentację jelitową, a 148 tys. Mg na emisjęz odchodów zwierząt (GUS, 2009). Wart odnotowania jest fakt, że obserwujesię systematyczny wzrost emisji metanu z sektora rolnego w Polsce, zwłaszczaz odchodów zwierzęcych.Ryc. 64. Emisja gazów cieplarnianych z rolnictwa w Europie, wyrażona jako ekwiwalent 1 tys. Mg CO 2(European Environment Agency)84

Ryc. 65. Powodemwzrostu emisji gazówcieplarnianychz produkcji zwierzęcejjest jej intensyfikacjai wzrost produkcjiodchodów(fot. U.S. Departmentof Agriculture,Natural ResourcesConservation Service)Ryc. 66. Podwyższeniuemisji gazówcieplarnianychz rolnictwa sprzyjazły stan technicznychkonstrukcji dogromadzenia nawozównaturalnych(fot. FZ „GAJA”)Emisja podtlenku azotu odbywa się głównie z nawożonej gleby (ok. 83%emisji z produkcji rolniczej) i strat związanych z przechowywaniem i transportemnawozów. Wiele danych wskazuje na rolnictwo, jako główne źródło emisjipodtlenku azotu, którego udział w powodowaniu efektu cieplarnianegoszacuje się na 68%. W 2009 r. emisja N 2O w Polsce osiągnęła 75 tys. Mg(GUS).KWAŚNE DESZCZEPierwotnie powstawanie kwaśnych deszczy związane było z zapoczątkowanymw XIX w. („rewolucją przemysłową”) gwałtownym wzrostem spalaniawęgla i emisją do atmosfery zawartej w nim siarki. Dostawszy się do atmosfery85

związki siarki utleniają się do SO 3i w tej postaci reagują z wodą obecnąw atmosferze tworząc kwas siarkowy (VI), który z kolei zakwasza opady(pH

Ryc. 67. Najpoważniejszymźródłememisji amoniaku sąpomieszczenia inwentarskie(fot.U.S. Department ofAgriculture, NaturalResources ConservationService)Wyemitowany do atmosfery amoniak powraca na ziemię z opadami atmosferycznymi,zanieczyszczając wody powierzchniowe (eutrofizacja), zakwaszającgleby i przyczyniając się do rozpuszczania i wyługowania z niejskładników pokarmowych.Ze względu na zagrożenia toksykologiczne (zdrowotne) i ekologiczne(środowiskowe), konieczność ograniczenia produkcji amoniaku wyrażonazostała w przepisach prawa krajowego (dopuszczalne stężenia NH 3w środowiskuprzyrodniczym, miejscu pracy, budynkach inwentarskich i pomieszczeniachmieszkalnych) i międzynarodowego (Konwencja Helsińska zobowiązujesygnatariuszy do ograniczenia emisji amoniaku z pomieszczeń dla zwierząti miejsc składowania ich odchodów).UDZIAŁ W NISZCZENIU WARSTWY OZONOWEJPośród gazów emitowanych przez wielkotowarową produkcję zwierzęcąznajdują się związki działające destrukcyjnie na warstwę ozonową(ozonosferę). Są to przede wszystkim metan i podtlenek azotu, którychźródłem jest zarówno sam inwentarz żywy, jak i produkowane przez niegonawozy naturalne.Największy problem stwarza metan, który przyczynia się do niszczeniaozonu (O 3). Wprawdzie w niższych warstwach stratosfery wpływa on na wiązanieszczególnie szkodliwego dla ozonu chloru w kwas solny, jednak zmagazynowanyw tej formie chlor może, w określonych warunkach (np. zimapolarna), zostać wtórnie uwolniony do atmosfery i niszczyć ozonosferę.Działanie destrukcyjne na ozon wywiera również podtlenek azotu (N 2O),który powstaje w trakcie procesów mikrobiologicznych (głównie nitryfikacji)zachodzących w glebie (65-70% globalnej emisji N 2O). Powszechnie przyjmujesię, że źródłem podtlenku azotu emitowanego do atmosfery są przedewszystkim gleby podmokłe i przenawożone azotanową formą azotu.Warto zauważyć, że choć metan przyczynia się do niszczenia ozonuw stratosferze (ozonosfera), to jednocześnie, poprzez wiązanie chloru, wykazujeswoiste działanie ochronne na ten gaz w niższych warstwach atmosfery87

(troposferze). O ile jednak w wyższych warstwach atmosfery ozon jest pożądanymczynnikiem niezbędnym dla ochrony biosfery przed zabójczym promieniowaniemultrafioletowym, to jego obecność w powietrzu troposferycznymjest niepożądana i szkodliwa dla organizmów żywych.ODPADY Z PRODUKCJI ZWIERZĘCEJWielkotowarowa produkcja zwierzęca generuje znaczne ilość odpadów,związanych z obsługą inwentarza (produkty weterynaryjne, takie jak strzykawki,igły, przeterminowane leki oraz resztki pasz), transportem (oleje, smary,opony) oraz eksploatacją budynków i urządzeń fermowych (złom, opakowania,odpady budowlane, materiały filtracyjne). Specyficznymi i bardzouciążliwymi typami odpadów na przemysłowych fermach zwierząt są padłezwierzęta i azbest.Padłe zwierzęta są potencjalnym źródłem mikrobiologicznego skażeniaśrodowiska, a ich nieodpowiednia utylizacja wiąże się z zagrożeniem epidemiologicznymi epizootycznym. Skala problemu jest tym większa, im większajest liczba utrzymywanych zwierząt. Szacunkowa biomasa zwierząt padłychna fermie brojlerów o rocznej produkcji 100 tys. ptaków wynieść może nawet30 t/rok (5% upadków), na fermie trzody chlewnej o obsadzie 400 loch z prosiętami– 810 t/rok (przy upadkach prosiąt 10%), zaś na fermie bydła mlecznegoo obsadzie 500 krów – 510 t/rok (upadki krów i cieląt).Padłe zwierzęta gospodarskie i resztki poubojowe (odpady zwierzęce)utylizowane mogą być wyłącznie przez wyspecjalizowane zakłady utylizacji,co reguluje ustawa z dnia 25 lipca 2001 r. o zmianie ustawy o zawodzie lekarzaweterynarii i izbach lekarskoweterynaryjnych, ustawy o zwalczaniu choróbzakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnejoraz ustawy o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich.(Dz.U. z 2001 r. Nr 129, poz. 1438) oraz ustawa z dnia 13 września1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz.U. z 1996 r. Nr 132,poz. 622), przy czym Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwaudziela pomocy finansowej na pokrycie kosztów utylizacji.Obowiązek przekazania odpadów zwierzęcych do zakładów utylizacyjnychnie obejmuje pojedynczych zwłok prosiąt, królików, owiec i kóz poniżejczwartego tygodnia życia oraz pojedynczych sztuk drobiu, które mogą byćzagrzebane lub spalone w warunkach nienaruszających przepisów o ochronieśrodowiska.Ryc. 68. Nieodpowiednio przechowywane padłe zwierzęta na fermach wielkoprzemysłowych(fot. U.S. Department of Agriculture, Natural Resources Conservation Service i FZ „GAJA”)88

W każdym przypadku padłe zwierzęta, do czasu odbioru przez firmę utylizacyjnąlub ich unieszkodliwienie, powinny być przechowywane w sposób maksymalnieograniczający możliwość emisji odorów lub dostęp padlinożerców.Szczególnym typem odpadów szkodliwych na wielu fermach zwierząt jestazbest, wymagający specjalistycznego demontażu i składowania. Pojęcie„azbest” obejmuje grupę nieorganicznych, metamorficznych minerałówo strukturze włóknistej, które stanowią bardzo groźny czynnik chorobotwórczy(kancerogenny/rakotwórczy i fibrogenny/powodujący powstawanie zbliznowaceń).Zagrożenie zdrowia związane z azbestem pojawia się wskutekrozpylenia w powietrzu włókien azbestowych, uwalnianych w procesie obróbkii eksploatacji wyrobów zawierających azbest, a także podczas ich uszkodzenialub wskutek ich korozji.Problem azbestu dotyczy ferm posiadających zabudowania inwentarskiezbudowane przed 1999 r., kiedy to zakazano w Polsce obrotu azbestem i wyrobamigo zawierającymi. Szacuje się, iż po 1945 r. do Polski sprowadzonołącznie ok. 2 mln ton azbestu, z czego większość (80-85%) wykorzystano doprodukcji budowlanych wyrobów azbestowocementowych (przede wszystkimdekarskich płyt eternitowych). Na obszarach wiejskich zabudowanychjest ponad 1 mld m 2 płyt eternitowych, przy czym problem azbestu nie dotyczytylko ferm wielkoprzemysłowych, ale jest w ich przypadku szczególnieuciążliwy ze względu na duże powierzchnie dachów nad wielkoobsadowymibudynkami inwentarskimi.Użytkowanie wyrobów zawierających azbest dopuszczone jest do dnia31 grudnia 2032 r., przy czym uwzględniony musi być okres upływu gwarancjiproducenta oraz pozytywna ocena stanu i możliwości bezpiecznego użytkowaniatych wyrobów. Właściciele, użytkownicy wieczyści i zarządcy budynkówmają obowiązek zinwentaryzowania i dokonywania kontroli stanu wyrobówzawierających azbest i oceny możliwości ich dalszego bezpiecznegoużytkowania. Ocena taka może kwalifikować dany wyrób do jego usunięciai zastąpienia bezpiecznym zamiennikiem (sztuczne włókna mineralne) lubjego zabezpieczenia, poprzez szczelną zabudowę lub pokrycie azbestuszczelną powłoką. Co ważne, prace związane z usuwaniem, transportemi składowaniem wyrobów zawierających azbest muszą być wykonywaneprzez wyspecjalizowane firmy.Ryc. 69. Dach budynku inwentarskiego pokryty płytami eternitowymi (fot. A. Kozłowska)89

ODCIEKI KISZONKOWEIntensyfikacja chowu zwierząt powoduje wzrost ilości produkowanych kiszonek.Spowodowane jest to zwiększaniem ilości stosowanych kiszonek(obecnie ponad 6 t/krowę/rok) oraz wydłużaniem okresu skarmiania pasz kiszonkowych(nawet przez cały rok).Powstające w trakcie przygotowywania kiszonek odcieki (soki) kiszonkowestanowią bardzo uciążliwy odpad. Problemem jest kwaśny odczyn odcieków(pH 4,24,9), duża zawartość związków organicznych (85-90% w suchejmasie), duży ładunek zanieczyszczeń i znaczna toksyczność odcieków.BZT5, czyli biochemiczne zapotrzebowanie na tlen (umowny wskaźnik oznaczającyilość tlenu zużywanego w określonym czasie na utlenienie w warunkachaerobowych substancji organicznych, zawartych w wodzie lub ściekach,przy udziale żywych bakterii i enzymów pozakomórkowych), soku kiszonkowegomoże sięgać 90 tys. mg O 2/l. Dla porównania, wartość tegowskaźnika dla kału świńskiego wynosi 35 tys., gnojowicy bydlęcej – 15 tys.,zaś odpadów domowych – 0,5 tys. O 2/l. Duża koncentracja produkcji zwierzęcejsprzyja zanieczyszczeniu wód powierzchniowych i podziemnych, comoże prowadzić do skażenia studni, uniemożliwiając wykorzystanie czerpanejz nich wody do celów spożywczych, a nawet technologicznych. Skutkiemzanieczyszczenia wód sokami kiszonkowymi może być m.in. śnięcie ryb, zachorowaniai upadki młodych zwierząt.O ryzyku związanym z odciekami kiszonkowymi decyduje w pierwszej kolejnościich ilość (największa, sięgająca 40%, w przypadku kiszonek mokrych),szczelność procesu kiszenia (najgorszym przypadkiem jest przygotowywaniekiszonek bezpośrednio na glebie, bez systemu kanałów odpływowychi szczelnego gromadzenia odcieków) oraz konieczność rozcieńczania(zwiększenie poboru wody). Dla przykładu, szacuje się, że w rejonie zlewnizachodniopomorskiego Jeziora Miedwie jedynie niecałe 10% gospodarstwrolnych wyposażonych jest w silosy do sporządzania kiszonek.Ryc. 70. Przygotowywanie kiszonek bezpośrednio na polu (fot. Wikipedia)90

UCIECZKI ZWIERZĄT FERMOWYCHUcieczki zwierząt stanowią poważnym problemem na fermach zwierząt futerkowych,przede wszystkim fermach norek. Przyczynami ucieczek akcydentalnychsą niedbale przeprowadzane zabiegi zootechniczne, błędy niewykwalifikowanegopersonelu podczas czynności rutynowych związanych z wyciąganiemzwierząt z klatek (np. szczepienie, krycie, odsadzanie młodych), transportzwierząt, niedostateczne zabezpieczenie budynków fermowych.Skala uchybień, sprzyjających ucieczkom, jest na fermach zwierząt futerkowychbardzo duża, o czym świadczą wyniki przeprowadzonej w 2011 r.kontroli Najwyższej Izby Kontroli, w której ocenie poddano działalność fermnorek w województwie wielkopolskim w latach 2009-2010. Wnioski pokontrolneujawniły szereg poważnych nieprawidłowości – w 87% skontrolowanychferm nie przestrzegano wymagań ochrony środowiska, w 48% działalnośćhodowlana prowadzona była w obiektach nielegalnie wybudowanych lubużytkowanych, a w 35% niezgodnie z przepisami weterynaryjnymi. Negatywnieoceniono też sprawowanie nadzoru weterynaryjnego nad funkcjonowaniemferm norek oraz wykonywanie zadań inspekcji ochrony środowiskaw tym zakresie.Ryc. 71. Zwierzę zbiegłe z klatki na fermie norek (fot. J. Skorupski)Ucieczki, obok celowych uwolnień przez radykalne ruchy ekologiczne i introdukcjiprowadzonych w byłym Związku Radzieckim, przyczyniają się doutworzenia silnej i ekspansywnej populacji zdziczałej norki amerykańskiej.Obecne dziś niemal w całej Polsce, zwierzę to jest jednym z najgroźniejszychgatunków inwazyjnych, stanowiącym poważne niebezpieczeństwo dlakrytycznie zagrożonej wymarciem norki europejskiej (Mustela lutreola), a takżedla karczownika ziemnowodnego (Arvicola amphibius) oraz licznych gatunkówptaków gnieżdżących się na ziemi i silnie związanych z ekosystememBałtyku (np. sieweczka obrożna/Charadrius hiaticula, wydrzyk ostrosterny/Stercorarius parasiticus, rybitwa popielata/Sterna paradisaea, świergotek nadmorski/Anthuspetrosus, kamusznik zwyczajny/Arenaria interpres, mewa siwa/Larus canus, białorzytka/Oenanthe oenanthe, alka zwyczajna/Alca torda, nurnik/Cepphusgrylle).91

Poza drapieżnictwem i współzawodnictwem o zasoby środowiska, dużymzagrożeniem ze strony zbiegłych norek jest transmisja chorób (najgroźniejszajest możliwość przeniesienia parwowirusowej choroby aleuckiej na zwierzętadzikie, np. wydrę/Lutra lutra i tchórza/Mustela putorius).PRZEKSZTAŁCANIE KRAJOBRAZU ROLNICZEGOUdział wielkotowarowej produkcji zwierzęcej w degradacji krajobrazu (rozumianegojako część powierzchni Ziemi, która pod względem fizjografiioraz wzajemnego oddziaływania swych poszczególnych elementów tworzyjedną współzależną całość, odróżniającą się od sąsiednich obszarów) jest,w porównaniu z presją wywieraną przez produkcję roślinną i w skali całegozlewiska Bałtyku, marginalny. Jednak, ze względu na niewielką powszechnąświadomość tego problemu oraz możliwe spore znaczenie lokalne, zostanietu on krótko opisany.O ile uprawa roli wpływa najwyraźniej na krajobrazy pierwotne i naturalne,o tyle intensywny chów zwierząt, podobnie jak urbanizacja i uprzemysłowienie,może oddziaływać degradująco na kulturowy (antropogeniczny, gospodarczy)krajobraz rolniczy (poddany silnej presji ze strony działalności rolniczej,ale zachowujący ograniczoną zdolność samoregulacji), powodującjego przekształcenie w krajobraz zdewastowany (charakteryzujący się wyparciemelementów naturalnych przez antropogeniczne i wymagający działańrekultywacyjnych).Degradacja i niekorzystne przemodelowanie elementów rolniczej przestrzeniprodukcyjnej przez wielkoprzemysłową produkcję zwierzęcą wiążez następującymi procesami:• zajęcie dużej powierzchni pod wielkopowierzchniową zabudowę fermową(np. wielkotowarowy chów pawilonowy zwierząt futerkowych) lub zajęciei degradacja określonej przestrzeni przez utrzymywane zwierzęta (np. wybiegowysystem chowu przemysłowego),• wybór lokalizacji fermy na terenie wymagającym dużej ingerencji w trakcieprac budowlanych oraz ich nieodpowiednie prowadzenie (zaburzenie stosunkówwodnych, przekształcanie rzeźby terenu, prostowanie ciekówwodnych, wyrównywanie skarp, likwidacja oczek wodnych, likwidacji lokalnejróżnorodności fitocenoz),• oddziaływanie na walory estetyczne przestrzeni,• erozja gleb.Wpływ ferm wielkoprzemysłowych na krajobraz jest szczególnie istotnydla obszarów o cennym i chronionym krajobrazie. Jednym z głównych postulatówprzeciwników budowy wielkopowierzchniowej fermy norek w gminieMoryń, w 2010 r., był właśnie jej potencjalnie negatywny wpływ na strukturęi walory estetyczne krajobrazu polodowcowego polskoniemieckiego geoparku„Kraina Polodowcowa nad Odrą”.DEKOMPOZYCJA STRUKTURY AGRARNEJOd kilku lat obserwuje się w Polsce spadek liczby gospodarstw niskoobsadowychprzy jednoczesnym wzroście ilości wyspecjalizowanych ferm wielkostadnychi wielkości ich obsady.92

W ujęciu holistycznym bardzo wpływa to na strukturę agrarną i powodujeznaczące przemiany w agroekosystemach, skutkujące przekształceniem lubutratą półnaturalnych siedlisk i biocenoz ukształtowanych na obszarach wiejskichw wyniku prowadzenia ekstensywnej i drobnotowarowej działalnościrolniczej.Ryc. 72. Wybiegowy system chowu przemysłowego bydła (fot. U.S. Department of Agriculture,Natural Resources Conservation Service)Ryc. 73. Degradacja powierzchni terenu spowodowana wypływem gnojowicy z zagrody bydła(fot. U.S. Department of Agriculture, Natural Resources Conservation Service)93

Procesy przekształceniowe siedlisk i agrocenoz związane są z przebudowąi zmianą typu użytkowania budynków inwentarskich, likwidacją ogrodówprzydomowych i sadów, zanieczyszczeniem cieków i zbiorników śródpolnych,spadkiem znaczenia chowu pastwiskowego. Przyczynia się to walniedo pogorszenia warunków bytowania wielu gatunków zwierząt i roślin,w tym cennych i chronionych, np. roślin pastwiskowych, owadów zapylających,piskorza (Misgurnus fossilis), żaby trawnej (Rana temporaria), kumakanizinnego (Bombina bombina), traszki zwyczajnej (Lissotriton vulgaris), jaskółkidymówki (Hirundo rustica), jaskółki oknówki (Delichon urbicum), kuropatwy(Perdix perdix), czajki (Vanellus vanellus), pokląskwy (Saxicola rubetra), bocianabiałego (Ciconia ciconia), rzęsorka rzeczka (Neomys fodiens), susła moręgowanego(Spermophilus citellus), nietoperzy (Chiroptera), kuny domowej(Martes foina), czy łasicy (Mustela nivalis). Nadmierne stosowanie gnojowicyprzyczynia się również bezpośrednio do pogorszenia warunków życia i zmianykompozycji gatunkowej (oznaczającej spadek bioróżnorodności) w faunieglebowej. Ujemny wpływ przenawożenia gnojowicą na organizmy zwierzęcei grzyby bytujące w glebie związane jest m.in. z kumulacją miedzi, cynkui potasu.Przemiany struktury agrarnej obszarów wiejskich, pod wpływem intensyfikacjii specjalizacji produkcji zwierzęcej, stanowią również poważne zagrożeniedla różnorodności zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich (zróżnicowanieras zwierząt). Związane jest to z faworyzowaniem ras o jednostronnymkierunku użytkowania (rasy mięsne, mleczne, nieśne itp.), zapewniającychwysoką i wyrównaną produkcję oraz uproszczenie technologii chowu(ujednolicenie systemu żywienia, schematyzacja zabiegów zoohigienicznychi opieki weterynaryjnej, etc.). Podejście takie jest tożsame preferencyjnejuprawie monokultur w produkcji roślinnej i niesie ze sobą podobne zagrożenia,z punktu widzenia ochrony różnorodności biocenotycznej. O skaliproblemu świadczy wysoki stopień zagrożenia wymarciem 16% (881) rasssaków oraz 30% (610) ras ptaków gospodarskich (FAO, 2007). Najwięcejras wymarłych obserwuje się wśród kur, trzody chlewnej i bydła. Europa należyprzy tym do rejonów o najwyższym odsetku utraconych ras zwierząt gospodarskich,a w samej tylko Polsce redukcji uległy niemal wszystkie populacjeogólnoużytkowych ras bydła, owiec, trzody chlewnej i koni (niektóre rasyrodzime zostały bezpowrotnie utracone, np. bydło żuławskie, kopczyk podlaski,owca karnówka, świnia wielka biała pomorska).NARUSZENIE OBSZARÓW CHRONIONYCH I PRZYRODNICZO CENNYCHNiska jakość inwestorskich raportów oddziaływania na środowisko orazwniosków o wydanie pozwolenia zintegrowanego, a także wydawanych decyzjio środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięciai pozwoleń zintegrowanych rzutuje na brak rzetelnej diagnozy i nieuwzględnianiestanu środowiska przyrodniczego terenu planowanej fermywielkoprzemysłowej w procesie wydawania decyzji.Skutkiem takiego stanu rzeczy jest lokalizacja ferm w bezpośrednim sąsiedztwieobszarów NATURA 2000 oraz innych obszarów chronionych i cennychprzyrodniczo (np. otulinach parków krajobrazowych), a także obszarówszczególnie narażonych, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do wód94

wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych należyograniczyć (OSN). Dodatkowym problemem jest lokalizacja ferm powstałychprzed wejściem Polski do Unii Europejskiej, dla których zastosowanie miałymniej rygorystyczne, pod względem ochrony środowiska, warunki planowaniai realizacji inwestycji. Dotyczy to szczególnie obszarów NATURA 2000,których sieć wyznaczona została w warunkach obecnej wcześniej w krajobrazierolniczoprzyrodniczym Polski intensywnej produkcji zwierzęcej.Przykładem lokalizacji ferm wielkoprzemysłowych w sąsiedztwie lub na terenieobszarów chronionych może być ferma w Węgrzynowie położona naobszarze Parku Krajobrazowego „Dolina Baryczy”, ferma w Chomętowie zlokalizowanana terenie otuliny Drawieńskiego Parku Narodowego, fermaw Rogoźnie usytuowana w środku Obszaru Chronionego Krajobrazu DolinyOsy i Gardęgi oraz 100 m od rezerwatu Doliny Osy oraz ferma w Lubczu oddalonao 1 km od Obszaru Chronionego Jezior Rogowskich.W skali kraju, obsada zwierząt w gospodarstwach położonych w strefieograniczeń (obszary chronione) jest niższa niż w gospodarstwach położonychpoza nią, ale w strukturze ich przychodów produkcja zwierzęca stanowiaż 57%. W gospodarstwach tych przeważa chów zwierząt przeżuwającychi drobiu. Jednocześnie gospodarstwa te są średnio o ok. 7% większe obszarowoi o ok. 12% ekonomicznie od gospodarstw spoza strefy ograniczeń.3.2.2. Problemy socjoekonomiczneDziałalność przemysłowych ferm wielkostadnych niejednokrotnie prowadzido obniżenia jakości życia mieszkańców okolic tych ferm. Pomimo, iżopisane poniżej zagrożenia dotyczą zagadnień natury społecznej i ekonomicznej,to pośrednio zawsze wpływają one na stan lokalnych biocenoz.ODORYEmisja odorantów (substancji zapachowych, gazów złowonnych) powodującychpowstawanie nieprzyjemnych i uciążliwych zapachów (wrażeń węchowych,fetorów) na fermie i w jej sąsiedztwie jest przyczyną największych niedogodnościdla społeczności lokalnych, zamieszkujących tereny sąsiadującez fermami wielkostadnymi. Odory te są równie szkodliwe dla biocenoz agroekosystemów.Źródłem odorów są same zwierzęta (budynki inwentarskie),emisja wtórna z miejsc składowania nawozów naturalnych oraz nawożonychnimi pól uprawnych. Chów i hodowla zwierząt odpowiada za niecałe 20% zgłaszanychw Polsce rocznie skarg na zapachową uciążliwość powietrza, z czegook. 40% przypada na fermy drobiu, a 35% na fermy trzody chlewnej.Wśród odorów wytwarzanych na fermach przemysłowych zidentyfikowanook. 100-200 lotnych substancji zapachowych, z których co najmniej 30 tozwiązki szczególnie cuchnące i szkodliwe dla zdrowia, takie jak siarkowodór,amoniak, metan, tiole, indole, skatol, fenole, sulfidy i aminy alifatyczne, lotnekwasy tłuszczowe, merkaptany, siarczki organiczne, różne kwasy organiczne(m.in. octowy, propionowy, nmasłowy, izomasłowy), związki karbonylowe(aldehydy i ketony), diacetyle, heterocykliczne związki organiczne zawierająceazot i siarkę, alkohole alifatyczne, estry, węglowodory aromatyczne (toluen,ksylen).95

Skażenie powietrza uciążliwymi gazami dotyczyć może nawet terenóww znacznej odległości od ferm. Spowodowane jest to dużą łatwością przenoszenialotnych odorantów przez wiatr oraz ich słabe mieszanie z powietrzematmosferycznym i ich przemieszczaniem się w postaci strumieni o znacznychczasem stężeniach. Dla przykładu, ferma bydła o obsadzie 140 tys. zwierzątemituje do atmosfery 25,7 t związków azotowych dziennie. 90% z tej ilościulatnia się w przeciągu tygodnia do atmosfery w postaci amoniaku. Z koleiferma tuczników o obsadzie 25 tys. zwierząt wydziela w ciągu doby 240 kg amoniaku,powodując wzrost jego stężenia w powietrzu na obszarze ok. 600 km 2 .Podobnie rzecz się ma z siarkowodorem – wielkość jego emisji z fermy świńo obsadzie 100 tys. zwierząt wynosi latem ok. 7,6 kg/h.Wykazano, iż związki te mogą wywoływać wiele groźnych schorzeń, jaknp. migreny, kaszel, katary, skurcze w klatce piersiowej, zatkany nos i innedolegliwości ze strony układu oddechowego, reakcje o podłożu zapalnymi uczuleniowym, alergie, nadmierne łzawienie, przekształcenie hemoglobinyw hematynę, skutkujące niedotlenieniem, reakcje emocjonalne (np. bezsenność,stres, apatię i depresję lub rozdrażnienie i podenerwowanie).Oznaczenie nasilenia i stopnia uciążliwości odorów nastręcza wielu problemów.Szacuje się, że stężenie odorantów na fermie brojlerów o obsadzie25 tys. ptaków wynosi ok. 2.420 jz/m 3 (jz – jednostka zapachowa, odpowiadającailości zanieczyszczeń zawartych w 1 m 3 powietrza i wyczuwanychprzez 50% zespołu reprezentatywnego dla populacji), zaś emisja odorantówwynosi 20.000 jz/s, co w przeliczeniu na jedno zwierzę daje 0,8 jz/zwierzę/s.Zasięg oddziaływania zapachowego tej fermy dotyczy odległości do 250 m.Podobne wartości stężenia zanieczyszczeń zapachowych powietrza stwierdzasię na fermach norek, tj. 1.000-2.500 jz/m 3 , bezpośrednio przy klatkach.Szacowana emisja z pawilonu z klatkami dla 2.000 zwierząt wynosi blisko300 jz/s, co po przeliczeniu na jedno zwierzę daje 0,2 jz/s. Dla fermy o obsadzie12.000 norek zasięg uciążliwości zapachowej wynosi ok. 200-300 m odfermy.Pomimo dużej wagi problemu wciąż brak jest w Polsce regulacji prawnychdotyczących limitacji i możliwości obiektywnego określania emisji odorów.DEGRADACJA GLEBIntensyfikacja produkcji zwierzęcej oraz związane z nią wzmożone, i częstonieracjonalne, nawożenie nawozami naturalnymi, głównie gnojowicą,przyczynia się do chemicznej i biologicznej degradacji gruntów rolnych,a nawet ich erozji i wydatnego zmniejszania żyzności.Szczególnie niebezpieczne jest stosowanie gnojowicy na glebach małejpojemności powietrznej podczas wegetacji roślin. Skutkować może bowiemzasoleniem gleby i zwiększeniem koncentracji azotanów, jak również ostrymniedoborem tlenu w ryzosferze, wywołanym wzrostem intensywności reakcjibiochemicznych, zwiększeniem wilgotności i wzmożeniem pobierania tlenuprzez korzenie roślin. Bezpośrednim następstwem niedotlenienia gleby jestzahamowanie wzrostu korzeni roślin, a także zmniejszenie pobierania przeznie składników pokarmowych i wody. Deficyt tlenu powoduje również wzrostilości mikroorganizmów beztlenowych i fakultatywnie tlenowych, wykorzystu-96

jących tlen ze związków chemicznych. Powodują one redukcję żelaza i manganu,które w postaci zredukowanej są toksyczne dla roślin wyższych.Z gnojowicą wprowadzany jest do gleby nadmiar łatwo rozkładających sięzwiązków chemicznych, powodujący gromadzenie w ekosystemie glebowymnadwyżki energii i wzrost zapotrzebowania mikroorganizmów na jony nieorganiczne,które zaczynają przekraczać wydajność mineralizacji. Wzmożonemetabolizowanie nadmienionych jonów powoduje ich immobilizacjęw glebie i znaczne ograniczenie dostępności przyswajalnych form składnikówpokarmowych dla roślin uprawnych.Z doglebową aplikacją gnojowicy związane jest również zagrożenie sanitarnegoskażenia gleb jajami pasożytów i przetrwalnikami bakterii chorobotwórczych,a przy szczególnie intensywnym nawożeniu nawet spadek zawartościpróchnicy w glebie.WYSOKIE KOSZTY OCZYSZCZANIA WODY PITNEJ I ZWIĘKSZONE ZUŻYCIEWODYOpisane wyżej zanieczyszczenia wód powierzchniowych i opadowych,a w konsekwencji również podziemnych, skutkują podwyższonymi kosztamioczyszczania wody pitnej. Z punktu widzenia oczyszczania wody najistotniejszejest rolnicze zanieczyszczenie wód związkami fosforu i azotu oraz eutrofizacjazbiorników wodnych.Wskutek podwyższonej koncentracji zanieczyszczeń azotowych, koniecznejest eliminowanie z wody azotu amonowego i azotanowego z wód podziemnychi powierzchniowych. Problemem w usuwaniu tego pierwszego jestbrak efektywnych i względnie prostych eliminacji azotu amonowego z wody.Usuwanie zanieczyszczeń azotanowych wymaga zaprzęgnięcia skomplikowanychi uciążliwych metod. W przypadku azotu azotanowego utrudnieniemjest duża rozpuszczalność w wodzie oraz brak podatności na usuwaniew procesie koagulacji i strącania chemicznego, skutkujące koniecznościąstosowania drogich metod o wysokich wymaganiach eksploatacyjnych (elektrodializa,odwrócona osmoza, wymiana jonowa, denitryfikacja). W rezultacieusuwanie nadmiaru jonów azotanowych z wód przeznaczonych do celówwodociągowych jest dużo trudniejsze niż ich usuwanie ze ścieków.Natomiast eutrofizacja wód, związana w pierwszej kolejności ze zwiększonymdopływem wód fosforu, wymusza potrzebę usuwania z oczyszczanejwody fitoplanktonu (glony i sinice), którego zawartość w wodzie w sezoniezakwitów sięgać może ponad 109 mikroorganizmów/m 3 . Procesy oczyszczaniawody pitnej komplikują najbardziej sinice (cyjanobakterie; przede wszystkimz rodzaju Microcystis, Aphanizomenon, Anabaena, Nostocales, Oscillatoria,Trichodesmium, Gomphospheria), których zakwity powodują powstaniepiany i kożuchów na powierzchni wody, nieprzyjemny zapach i zabarwieniewody, wzrost jej mętności i pogorszenie smaku, a przede wszystkim pojawieniesię groźnych dla ludzi i zwierząt toksyn, charakteryzujących się dużą trwałościąi stabilnością chemiczną w środowisku wodnym (toksyny produkująrównież, choć w mniejszym stopniu, bruzdnice, okrzemki i złotowiciowce).Wśród toksyn sinicowych wyróżnia się neurotoksyny (atakują układ nerwowy),hepatotoksyny (wywierają działanie toksyczne na wątrobę; szczególnieniebezpieczne dla ludzi), cytotoksyny (działają na wszystkie komórki97

organizmu), dermatotoksyny (działają drażniąco na skórę i błony śluzowe)i substancje drażniące (wywołują stany zapalne skóry, drażnią lub uszkadzająukład oddechowy). Właśnie okresowe zanieczyszczenie toksynami sinicowymi,skorelowane ze spływami wód roztopowych i powodziowych, spowodowałocałkowite zrezygnowanie w 2004 r. z ujmowania wody ze ZbiornikaSulejowskiego. Zanieczyszczenia związane z odchodami zwierząt gospodarskichsą również problemem Jeziora Miedwie, nad którym zlokalizowanejest ujęcie wody pitnej dla aglomeracji szczecińskiej i którego zlewnia jest intensywnieużytkowana rolniczo (produkcja zwierzęca).Obecność fitoplanktonu wiąże się również ze zwiększoną zawartościąw wodzie zanieczyszczeń organicznych, metali ciężkich, radionuklidów, pestycydów,chlorowanych związków organicznych oraz wielopierścieniowychwęglowodorów aromatycznych, adsorbowanych przez komórki glonów i sinic.Ryc. 74. Kożuch glonów na powierzchni zeutrofizowanego zbiornika wodnego (fot. F. Lamiot)Przy usuwaniu fitoplanktonu z wody stosuje się metody niekonwencjonalne(konwencjonalne nie dają gwarancji całkowitej ich eliminacji), takie jak koagulacja,sedymentacja, mikrosita i procesy membranowe, których skutecznośćjest jednak ograniczona i nie pozwala na usunięcie produktów przemianmetabolicznych glonów i sinic oraz dobrze rozpuszczalnych w wodzietoksyn sinicowych.Ryc. 75. Toksyny sinicowe stwarzajązagrożenie dla zwierząt, powodującnp. śnięcie tyb (fot.Tola69, Wikipedia)98

Prócz wzrostu kosztów samego oczyszczania wody pitnej, ponadnormatywnazawartość mikroorganizmów w wodzie prowadzi do zanieczyszczeniaurządzeń związanych z pobieraniem wody, jej uzdatnianiem i dystrybucją.Zarastanie wspomnianych urządzeń organizmami wodnymi prowadzi do pogorszeniaich stanu technicznego, niedrożności i poważnych awarii (korozjamikrobiologiczna), których usuwanie pociąga za sobą znaczne koszty.Z drugiej strony, prowadzenie wielkoprzemysłowej produkcji zwierzęcejwiąże się ze zwiększonym popytem i konsumpcją wody. Szacuje się, iż fermatuczników o obsadzie 80.000 zwierząt zużywa dziennie ponad 757 m 3wody. Wziąwszy pod uwagę wielkość produkcji, wyprodukowanie 1 kg wołowiny(bydło żywione zbożem) pochłania 100 tys., a 1 kg mięsa drobiowego35 tys. litrów wody. Dla porównania, wyprodukowanie 1 kg ziemniaków wymagazużycia 0,5 tys. l, pszenicy 0,9 tys. l, ryżu 1,9 tys.l, a soi 2,0 tys. l wody.Problem podwyższonej konsumpcji wody najwyraźniej zarysowuje sięw przypadku technologii tuczu wielkotowarowego prowadzonej w systemiebezściółkowym, z wytworzeniem dużych ilości gnojowicy. Dla przykładu, fermao obsadzie 500 krów produkuje dziennie ponad 34 m 3 gnojowicy, zaś fermao obsadzie 36.500 tuczników – 350 m 3 . W praktyce ilości te mogą ulegaćznacznym wahaniom i, w drugim z przytoczonych przykładów, mogą sięgaćnawet 800 m 3 gnojowicy/dobę (Załącznik X).Tak duża ilość produkowanej gnojowicy stwarza nie tylko problemy logistyczne,związane z jej transportem, przechowywaniem i stosowaniem, alerównież wydatnie zwiększa zapotrzebowanie fermy na wodę. Dodatkowe ilościwody, przekraczające jej normalne zużycie wynikające z pojenia zwierząt,prowadzenia procesów produkcyjnych i utrzymania czystości w pomieszczeniach,wiążą się z koniecznością rozcieńczania do celów nawozowych gnojowicy,która zawiera więcej niż 8% suchej substancji. W zależności od warunkówpogodowych, terminu nawożenia i wrażliwości roślin rozcieńczenie gnojowicywodą wynosić może 1:1 – 1:6. Jeżeli przyjmiemy, że dla fermy tuczników,z przytoczonego wyżej przykładu, zaistnieje konieczność rozcieńczeniawyprodukowanej w ciągu roku gnojowicy wodą, w stosunku 1:3, to zużyciewody na tej fermie wzrośnie o ponad 383 tys. m 3 /rok.UTRATA MIEJSC REKREACJINiezgodne z prawem przechowywanie, transport i stosowanie nawozówodzwierzęcych (głównie gnojowicy) skutkuje zanieczyszczeniem wód powierzchniowychcennych z turystycznego punktu widzenia. Wpływa to na obniżeniewartości rekreacyjnej akwenów, np. gnojowica z ferm w pobliżuuzdrowiska Gołdapskiego spowodowała w 2006 r. śnięcie ryb w pobliskichjeziorach.Problemem są również odory emitowane przez fermy wielkoprzemysłowe.Często zdarza się bowiem, że fermy funkcjonują w zabudowaniach sąsiadującychbezpośrednio z zagrodami sąsiadów (w przypadku wykorzystania istniejącejzabudowy, np. po byłych PGR-ach, mogą być one zlokalizowane nawetna terenie wsi). Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowejz dnia 7 października 1997 r. w sprawie warunków technicznych, jakimpowinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie (Dz. U. 1997 r.Nr 132, poz. 877) precyzuje wprawdzie minimalne odległości zbiorników na99

nawozy płynne, płyt obornikowych oraz komór fermentacyjnych i zbiornikówbiogazu od budynków mieszkalnych na działkach sąsiednich (1530 m), jednakżenie mają one żadnego znaczenia w kontekście przeciwdziałania uciążliwościzapachowej powietrza na tych działkach (Załącznik XIV).Stan taki wpływa najbardziej ujemnie na obszary wiejskie charakteryzującesię dywersyfikacją działalności rolniczej, ukierunkowanej na rozwijanieagroturystki. Problem dotyka również kąpielisk morskiego pasa nadbrzeżnego(szczególnie Zalewu Wiślanego i Zalewu Szczecińskiego, uznanych przezHELCOM za tzw. Hot Spot’y (Gorące Punkty), ze względu na wysoki stopieńzeutrofizowania), obniżając wydatnie walory rekreacyjne morza. Sanitarną jakośćwód kąpieliskowych monitorują Wojewódzkie Inspektoraty Sanitarne,które w latach 2007-2009 zamknęły odpowiednio 5, 2 i 6 kąpielisk ze względuna zanieczyszczenie mikrobiologiczne.ZANIECZYSZCZENIA PYŁOWEBudynki inwentarskie dla zwierząt gospodarskich, szczególnie drobiui trzody chlewnej, stanowią poważne źródło pyłów i kurzu (drobnocząsteczkowedomieszki mechaniczne w powietrzu pochodzenia organicznego i nieorganicznego).Pyły produkowane na fermach pochodzą z sierści i złuszczonegonabłonka zwierząt oraz cząstek ściółki i pasz. Ilość pyłów wyemitowanychz rolnictwa w 2009 r. szacuje się na 24,45 tys. ton (GUS).Zawartość pyłów i kurzu w powietrzu pomieszczeń inwentarskich (zapylenie)zależy od technologii chowu, systemu wentylacji i ogrzewania, czy poryroku. Średnia produkcja pyłów na fermie świń wynosi ok. 0,15 g/h/DJP, natomiastna fermie drobiu waha się od ok. 0,71 g/ha/DJP (kurniki bateryjne) dook. 3,65 g/ha/DJP (kury nieśne na ściółce). Wynika z tego, że ferma o obsadzie1.000 loch (350 DJP) emitować będzie ok. 1,26 kg pyłów na dobę.Cząsteczki pyłów zawierają resztki naskórka, sierści, rozpylone składnikiodchodów, starty pokarm, insekty. Mogą być one nośnikami zarodnikówgrzybów, które mogą wywoływać grzybicę płucną, bakterii patogennych(m.in. z rodzaju Pseudomonas, Bacillus, Pasterella, Vibrio, Enterobacter, Salmonella,Leptospira, Brucella, Yersinia enterocolitica), pierwotniaków (np.Cryptosporidium parvum), roztoczy (np. z Acarus siro, Lepidoglyphys destructor,Gopcyphagus domesticus), toksyn naturalnych (mikotoksyny/toksynygrzybowe, endotoksyny bakteryjne), glukanów oraz odorantów i chemicznychczynników toksycznych (np. NH 3, H 2S, azotany).Pyły fermowe powodować mogą liczne problemy zdrowotne u ludzi i zwierzątz otoczenia ferm. W kontakcie ze skórą i błonami śluzowymi powodująpodrażnienia, świąd, stany zapalne i alergie, zaś wdychane z powietrzemmogą wywoływać podrażnienie błon śluzowych nosa, przekrwienie i nieżytoskrzeli, a nawet pylicę i tzw. „syndrom toksycznego pyłu organicznego”,związany z odpowiedzią immunologiczną organizmu eksponowanego długotrwalena kontakt z pyłowymi ciałami obcymi.OBNIŻENIE ATRAKCYJNOŚCI I WARTOŚCI RYNKOWEJ GRUNTÓWSąsiedztwo gruntu z fermą wielkoprzemysłową rzutuje negatywnie na jegowartość. Badania prowadzone w USA wykazały, że w zależności od odległo-100

ści dzielącej daną działkę od powstającej fermy jej wartość rynkowa możezmaleć nawet od 50 do 90%. Dodatkową konsekwencją jest wydłużenie czasupotrzebnego do zbycia takiej działki.3.2.3. Problemy legislacyjno-prawneFunkcjonowanie wielkoprzemysłowych ferm zwierząt związane jest w Polscez licznymi problemami natury prawnej i legislacyjnej, które rzutują pośredniolub bezpośrednio na stan środowiska przyrodniczego Morza Bałtyckiego.Związane są one z nieprzestrzeganiem obowiązujących regulacjiprawnych, nieskuteczną ich egzekucją i kontrolą lub brakiem odpowiednichregulacji.BRAK IMPLEMENTACJI KONWENCJI HELSIŃSKIEJW Polsce mamy obecnie do czynienia z dysonansem między podpisaną9 kwietnia 1992 r. i ratyfikowaną 24 czerwca 1999 r. przez stronę polską Konwencjąo ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, sporządzonąw Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 28, poz. 346)a obowiązującym w Polsce stanem prawnym. Pomimo bowiem, że KonwencjaHelsińska weszła w Polsce w życie 5 lutego 2000 r. polskie przepisy dotycząceprzechowywania i stosowania nawozów odzwierzęcych nie zostaływ pełni dostosowane do wymogów wynikających ze znowelizowanego ZałącznikaIII (Załącznik III) do Konwencji Helsińskiej. Najprostszym przykłademjest kwestia pojemności zbiorników na gnojowicę – zgodnie z polski prawemobowiązek posiadania zbiorników o objętości wystarczającej na sześciomiesięcznemagazynowanie gnojowicy mają tylko gospodarstwa zlokalizowanena obszarach szczególnie narażonych na zanieczyszczenia związkami azotupochodzącego ze źródeł rolniczych (OSN), Konwencja Helsińska zaś obowiązektaki nakłada na wszystkie gospodarstwa.Załącznik III Konwencji Helsińskiej nie będzie miał w Polsce wewnętrznejmocy obowiązującej aż do jego ogłoszenia w Dzienniku Ustaw. Skutkuje toobowiązywaniem w Polsce dwóch równorzędnych (w rozumieniu prawa międzynarodowego)i różnobrzmiących aktów prawnych w zakresie nawozównaturalnych.Rozbieżność ta stanowi istotną przeszkodę w uznaniu przez Polskę proponowanychprzez HELCOM kryteriów dotyczących powoływania i skreślaniapunktowych źródeł zanieczyszczeń rolniczych (tzw. Hot Spot’y). Propozycjęrozwiązania tej sytuacji strona Polska wyraziła w Stanowisku Ministerstwa Rolnictwai Rozwoju Wsi odnośnie dokumentu HELCOM 30/2009 2.17/Rev.1/Add.2 dotyczącego kryteriów włączania/usuwania rolniczych „hot spo’s”z marca 2009 r., w którym wnosi ona o dalsze konsultacje w niniejszym zakresiei przesunięcie w czasie wejścia w życie kryteriów w Polsce. Jakogłówną przyczynę wskazano brak możliwości zaakceptowania kryteriów„w realiach obowiązującego prawa krajowego i obecnych uwarunkowań ekonomicznychw sektorze rolno-spożywczym”. Fakt ten dziwi tym bardziej, żew momencie podpisywania Bałtyckiego Planu Działań, w listopadzie 2007roku, zarówno polski resort rolnictwa, jak i środowiska świadome były obowiązującegostanu prawnego.101

Jednocześnie stanowisko takie kłóci się z art. 32 Konwencji Helsińskiej,dotyczącym poprawek do załączników i przyjęcia załączników, w myśl któregoznowelizowany Załącznik III wiążąco wszedł w życie dla strony Polskiej.Jednocześnie, wielokrotnie przywoływany w nadmienionym powyżej piśmieMinisterstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi argument, jakoby „obowiązujące polskieprawo w pełni gwarantuje prowadzenie właściwej gospodarki nawozaminaturalnymi bez zagrożenia ich negatywnego oddziaływania na środowisko”stoi w oczywistej sprzeczności z ustaleniami Najwyższej Izby Kontroli, któraw toku kontroli sprawowania nadzoru nad wielkoprzemysłowymi fermamitrzody chlewnej, przeprowadzonej w latach 20062007, negatywnie oceniładziałania organów administracji rządowej w zakresie tworzenia i realizacji politykipaństwa wobec wielkoprzemysłowego chowu trzody chlewnej, jak równieżsystem nadzoru organów administracji rządowej nad sektorem wielkoprzemysłowegochowu zwierząt, przy wykazaniu wielkiej ilości przypadkówuchybień w tym zakresie. Wyniki owej kontroli nie były zapewne autorowi opisywanegoStanowisku Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi odnośnie dokumentuHELCOM 30/2009 2.17/Rev.1/Add.2 dotyczącego kryteriów włączania/usuwania rolniczych „hot spot’s” znane, gdyż stwierdza on m.in., iż: „Stronapolska konsekwentnie stoi na stanowisku, iż problemu zanieczyszczenia wódnie rozwiąże się regulując pojemność magazynową zbiorników czy płyt, leczokreślając i monitorując sposób ich magazynowania oraz poprawnej aplikacjina polu”.Strona Polska powinna w pierwszej kolejności ogłosić znowelizowanytekst Konwencji Helsińskiej w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, coumożliwi prace nad jej pełną implementacją i transponowaniem do prawapolskiego, a tym samym zlikwidowanie rozbieżności między prawem krajowyma obowiązującymi stronę polską wymaganiami prawa międzynarodowego.Wyrugowane zostaną tym samym przeszkody uniemożliwiające zastosowaniekryteriów powoływania/wykreślania punktowych źródeł zanieczyszczeńrolniczych w Polsce, bez blokowania prac nad kryteriami w wymiarze całejzlewni Bałtyku. Obecnie mamy do czynienia z sytuacją, w której Polska jestzwiązana zobowiązaniami zawartymi w Załączniku III w stosunkach zewnętrznych(wobec innych państw stron tej Konwencji oraz wobec Komisji Helsińskiej),natomiast nie jest w stosunkach wewnętrznych (ze względy na niepodanieich do wiadomości adresatom).Po drugie, należy znaleźć środki finansowe na realizację wymagań zawartychw znowelizowanej Konwencji Helsińskiej, w ramach dotacji Unii Europejskiejdla rolnictwa (Oś 1 do Planów Rozwoju Obszarów Wiejskich, do poprawystandardów ochrony środowiska w gospodarstwach rolnych, np. do składowaniaobornika).BRAK DOSTĘPU OPINII PUBLICZNEJ DO PLANÓW NAWOŻENIAObligatoryjne plany nawożenia, opracowane na podstawie Ustawy z dnia10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz.U. z 2007 r. Nr 147, poz. 1033),zasad Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej i Rozporządzenia (WE) nr 1774/2002Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 3 października 2002 r. ustanawiającymprzepisy sanitarne dotyczące produktów ubocznych pochodzenia102

zwierzęcego nieprzeznaczonych do spożycia przez ludzi, oraz opinie stacjichemicznorolniczej, wydawane dla planów nawożenia, nie są ogólnie dostępnąinformacją o środowisku i jego ochronie, ani informacją publicznąudostępnianą przez stacje chemicznorolnicze (Załącznik XVI i Załącznik XVII).Stan taki jest niezgodny z Konwencją o dostępie do informacji, udzialespołeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości wsprawach dotyczących środowiska, sporządzoną w Aarhus dnia 25 czerwca1998 r. (Konwencja z Aarhus) (Dz.U. z 2003 r. Nr 78, poz. 706). Ustawaz dnia 5 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz.U. z 2001 r.Nr 112, poz. 1198) stanowi, iż dokumentem urzędowym jest „treść oświadczeniawoli lub wiedzy, utrwalona i podpisana w dowolnej formie przez funkcjonariuszapublicznego w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego, w ramachjego kompetencji, skierowana do innego podmiotu lub złożona do akt sprawy”.Przedłożone przez fermy plany nawozowe spełniają warunki powyższejdefinicji, są bowiem treścią wiedzy właściciela instalacji o posiadanej przeznią ziemi i planowanych sposobach jej nawożenia, podpisaną przez funkcjonariuszapublicznego okręgowej stacji chemicznorolniczej, i złożoną do aktsprawy w celu wydania opinii.Wnioski o zaopiniowanie planów nawozowych wraz z załącznikami w postacitych planów spełniają również kryteria kwalifikowania ich jako informacjio środowisku. Informacją o środowisku, która podlega udostępnieniu jest,wg ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2001 r.Nr 62, poz. 627), m.in. „plan, program oraz analiza finansowa”, związanez podejmowaniem rozstrzygnięć istotnych dla ochrony środowiska. Plany nawozowekwalifikowane są dodatkowo jako programy działań mający na celuograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych. Jest to rozstrzygnięcieistotne dla środowiska. Ze względu na obligatoryjność wykonania planu nawożenia,nie zachodzą też przesłanki jego utajnienia na podstawie ustawyPrawo ochrony środowiska.BRAK REGULACJI PRAWNYCH DOTYCZĄCYCH JAKOŚCI ZAPACHOWEJPOWIETRZAW Polsce wciąż brak ustawy o przeciwdziałaniu uciążliwości zapachowej(tzw. „ustawa odorowa”). O pilności ustanowienia prawa ograniczającegouciążliwość zapachową powietrza świadczy fakt, iż ok. połowy wszystkichskarg dotyczących zanieczyszczenia powietrza to na uciążliwość zapachową,związaną głównie z obiektami produkcji zwierzęcej (przemysłowe fermytrzody chlewnej, drobiu, zwierząt futerkowych, ubojnie).Prace nad jej projektem rozpoczęto na początku lat 90-tych ubiegłegowieku. W roku 1997 przyjęto Krajową Strategię Zmniejszania ZapachowychUciążliwości, jednak zaniechano jej realizacji. W kwietniu roku 2011 konsultacjomspołecznym poddano trzeci z kolei projekt „ustawy odorowej”. W majutego samego roku Ministerstwo Środowiska przyjęło do realizacji Założeniado projektu ustawy o przeciwdziałaniu uciążliwości zapachowej, w ramachktórego opracowywany jest, w Departamencie Zmian Klimatu i Ochrony Atmosfery,projekt odnośnej ustawy.103

Prócz prac nad opracowaniem nowej ustawy trwały prace nad dostosowaniemistniejących przepisów odnośnie jakości zapachowej. Najistotniejszebyło zamieszczenie, w 2001 r., w ustawie Prawo ochrony środowiska (art. 86)fakultatywnego upoważnienia ministra środowiska (w porozumieniu z ministremwłaściwym do spraw zdrowia) do wydania rozporządzenia określającegostandardy zapachowej jakości powietrza i metody jej oceny (ust. 35).W szczególności rozporządzenie takie powinno ustalać dopuszczalny poziomsubstancji zapachowych w powietrzu, dopuszczalną częstość przekraczaniapoziomu substancji zapachowych w powietrzu, zróżnicowane dopuszczalneczęstości przekraczania poziomu substancji zapachowych w powietrzuw zależności od sposobu zagospodarowania terenu i jakości zapachu(neutralny, przyjemny, nieprzyjemny), okresy, dla których uśrednia sięwyniki pomiarów, czas obowiązywania standardów zapachowej jakości powietrza.W 2005 r. zapisy dotyczące odorów przeniesiono do art. 222 niniejszejustawy.Wskazuje się, iż zamiast ustawy o przeciwdziałaniu uciążliwości zapachowejwystarczyłoby wydanie odpowiedniego rozporządzenia wykonawczegow sprawie standardów zapachowej jakości powietrza. Pozwoliłoby to naznaczne przyspieszenie i uproszczenie procedury legislacyjnej, a w rezultacieustanowienie odpowiedniego prawa już kilka lat temu. Wydaje się to tymbardziej zasadne, że wdrożenie odpowiednich standardów i procedur możliwejest w oparciu o normę Europejskiego Komitetu NormalizacyjnegoEN 13725:2003 „Jakość powietrza – oznaczanie stężenia zapachowego metodąolfaktometrii dynamicznej” (w zbiorze Polskich Norm funkcjonuje jej dosłownetłumaczenie (z uwzględnieniem poprawki AC:2006) – PN-EN 13725:2007).NIESKUTECZNOŚĆ SPRAWOWANIA NADZORU NAD FERMAMIWIELKOPRZEMYSŁOWYMIWyniki kontroli w zakresie skuteczności inspekcji państwowych w sprawowaniunadzoru nad fermami zwierząt, przeprowadzonych przez NajwyższąIzbę Kontroli w 2007 i 2011 r., wskazują jednoznacznie na jej niewydolnośći nieskuteczność.Pierwsza z wymienionych kontroli miała na celu zbadanie i ocenę działańorganów administracji rządowej w zakresie tworzenia i realizacji polityki państwawobec wielkoprzemysłowego chowu trzody chlewnej, realizacji i skutecznościnadzoru państwowego nad funkcjonowaniem tych ferm oraz przestrzeganiaprzez nie przepisów sanitarnoweterynaryjnych i ochrony środowiska,jak również wykorzystania przyznanych im środków publicznych na realizacjęzadań z zakresu chowu lub hodowli zwierząt.W wyniku przeprowadzonej kontroli negatywnie oceniono działania organówadministracji rządowej w zakresie tworzenia i realizacji polityki państwawobec wielkoprzemysłowego chowu trzody chlewnej. Stwierdzono równieżbrak stworzenia właściwych warunków organizacyjnych i prawnych, zapewniającychuzyskanie bieżącej, wiarygodnej informacji o liczbie wielkoprzemysłowychferm trzody chlewnej i skali produkcji oraz możliwości skutecznej ich kontroli.Negatywnie ocenione zostały kontrole wykonywane przez Inspekcję Weterynaryjną,Inspekcję Ochrony Środowiska i Państwową Inspekcję Sanitarną, jako104

nieskuteczne, nie obejmujące wszystkich wielkoprzemysłowych ferm trzodychlewnej i niepełna w zakresie przestrzegania norm stosowania nawozów naturalnych.Wskazano również niedostateczność współpracy i koordynacjidziałań pomiędzy wymienionymi inspekcjami.Szczególny niepokój wzbudzają stwierdzone w trakcie kontroli bardzoliczne przypadki nieprzestrzegania przez wielkoprzemysłowe fermy trzodychlewnej przepisów prawa ochrony środowiska. Uchybienia te to w szczególnościnie uzyskanie, przez większość podmiotów utrzymujących fermy, pozwoleńzintegrowanych w terminie oraz brak planów zagospodarowania gnojowicy.Dodatkowo wykazano nieprzestrzeganie przez fermy przepisów prawabudowlanego (przypadki budowy lub adaptacji budynków inwentarskichbez pozwolenia, samowolnych zmian sposobu użytkowania budowli).W przeprowadzonej cztery lata później kontroli sprawowania nadzoruprzez inspekcje państwowe nad funkcjonowaniem ferm zwierząt futerkowychw województwie wielkopolskim negatywnie oceniono sprawowanie nadzorupaństwowego nad funkcjonowaniem ferm zwierząt futerkowych, przedewszystkim ze względu na jego nieskuteczność.Ustawa Prawo ochrony środowiska (art. 379) stanowi, że kontrolę przestrzeganiai stosowania przepisów o ochronie środowiska sprawuje marszałekwojewództwa, starosta oraz wójt, burmistrz lub prezydent. Ustawa dajewładzom samorządowym szerokie uprawnienia kontrolne, upoważniając jem.in. do wstępu wraz z rzeczoznawcami i niezbędnym sprzętem przez całądobę na teren nieruchomości, obiektu lub ich części, na których prowadzonajest działalność gospodarcza, przeprowadzania badań lub wykonywania innychniezbędnych czynności kontrolnych, żądania pisemnych lub ustnych informacjioraz wzywania i przesłuchiwania osób w zakresie niezbędnym doustalenia stanu faktycznego oraz żądania okazania dokumentów i udostępnieniawszelkich danych mających związek z problematyką kontroli. Niestety, praktykawskazuje, iż w zakresie kontroli funkcjonowania ferm wielkoprzemysłowych,władze samorządowe bardzo rzadko korzystają z nadanych uprawnień.W zakresie spełnienia przez fermy wielkoprzemysłowe obowiązku posiadaniapozwolenia zintegrowanego stwierdzić należy, iż do roku 2009 wymoguowego nie spełniło (termin uzyskania pozwolenia upłynął z końcem 2007 r.):• 27 instalacji (5,1%) do chowu lub hodowli drobiu o więcej niż 40.000 stanowisk,• 4 instalacje (2,9%) do chowu lub hodowli świń o więcej niż 2.000 stanowiskdla świń o wadze pow. 30 kg i/lub 750 stanowisk dla macior.SŁABA JAKOŚĆ RAPORTÓW ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO I PRZEBIEGUPROCEDUR OCENY ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKOJako przedsięwzięcia mogące zawsze lub potencjalnie znacząco oddziaływaćna środowisko, przemysłowe fermy zwierząt wymagają sporządzeniaraportu oddziaływania na środowisko i uzyskania decyzji o środowiskowychuwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia. Niestety, częste sąuchybienia zarówno w przedkładanych przez inwestorów raportach, jaki w przeprowadzeniu procedury oceny oddziaływania na środowiska przezorgan wydający.105

Najczęstsze błędy stwierdzane w procesie oceny oddziaływania na środowisko(OOŚ) to:• niezgodność informacji zawartych w raportach oddziaływania na środowiskoi wniosków o wydanie pozwolenia zintegrowanego ze stanem faktycznym,spowodowane brakiem odpowiednich kwalifikacji osób sporządzającychwymienione dokumenty, stosowaniem nieodpowiedniej metodologiilub działaniem celowym,• „zero – jedynkowy” schemat wariantowania inwestycji, zakładający zazwyczajjedynie dwa przypadki – realizację inwestycji lub brak podjęcia działańinwestycyjnych – bez rozpatrzenia wariantów polegających na zmianielokalizacji inwestycji, zmianie wielkości obsady, czy zmiany warunkówtechnologicznych prowadzonego chowu,• niewystarczające bądź źle zaplanowane środki łagodzące (kompensacyjne),• nieprawidłowości w przeprowadzaniu lub brak konsultacji społecznych,• utrudniony dostęp społeczności lokalnych do postępowań administracyjnychzwiązanych z procesem inwestycyjnym,• brak przejrzystości i jednolitości w funkcjonowaniu Biuletynu InformacjiPublicznej instytucji odpowiedzialnych za OOŚ,• marginalizacja znaczenia innych niż NATURA 2000 form ochrony przyrody,• brak wizji zrównoważonego rozwoju w kontekście procesu inwestycyjnego,• nieodpowiednie przygotowanie merytoryczne urzędników (gł. na szczeblulokalnym),• rutyna w podejściu urzędów do różnych przypadków (inwestycji),• niechęć urzędników i inwestorów do współpracy z organizacjami pozarządowymi.OGRANICZENIA W UDZIALE SPOŁECZEŃSTWA W PROCESACH DECYZYJNYCHZWIĄZANYCH Z LOKALIZACJĄ I URUCHAMIANIEM FERMWIELKOPRZEMYSŁOWYCHWciąż nie wykształciło się jeszcze w Polsce społeczeństwo obywatelskiew formie i zakresie aktywności takich, jakie znamy z krajów Europy Zachodniej.Główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest oczywiście powojenna sytuacjaw kraju i stosunkowo krótki czas, który upłynął od przemian ustrojowych.Jednak problemem, opóźniającym rozwój społeczeństwa obywatelskiego,jest też obecna sytuacja w Polsce. W przypadku aktywnego uczestnictwaspołeczeństwa w procesach decyzyjnych związanych z lokalizacjąi uruchamianiem ferm wielkoprzemysłowych w Polsce chodzi głównie o braktworzenia przez władze przyjaznej dla tego udziału atmosfery oraz niedoinformowaniespołeczeństwa w zakresie jego uprawnień i możliwości uczestnictwa.Polskie prawo jasno określa warunki partycypacji społeczeństwa w procesiewydawania decyzji administracyjnych, jednak wskutek jego nieprzejrzystości,utrudnionego dostępu do informacji oraz bardzo ograniczonego czasui często mało przyjaznego podejścia urzędników, rola społeczeństwaogranicza się zazwyczaj do biernego obserwowania i przyjmowania do wia-106

domości decyzji dotyczących ich najbliższego otoczenia, a podejmowanychprzez oddalone organy władzy.Podstawowym problemem są mało precyzyjne praktyki informowaniaspołeczeństwa o złożonym przez inwestora wniosku. Zarówno wywieszenieinformacji na tablicy ogłoszeń, jak również umieszczenie jej na mało przejrzystychi niejednolitych stronach internetowych Biuletynu Informacji Publicznejurzędu nie sprzyja skutecznemu powiadamianiu wszystkich zainteresowanychstron, tj. społeczności lokalnej, organizacji pozarządowych itp.Kolejnym problemem jest podejście urzędników obsługujących procesywydawania decyzji. Niestety zazwyczaj ignorują oni wnioski i protesty mieszkańców,nawet te sformalizowane, a nierzadko wprowadzają mieszkańcóww błąd, informując na przykład, że informacje, o udostępnienie którychwnoszą, nie podlegają udostępnieniu lub też utrudniają ich udostępnienie.Wszystko to skutkuje praktycznym nieuwzględnianiem głosu społecznościlokalnych w procesie wydawania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniachzgody na realizację przedsięwzięcia, decyzji o warunkach zabudowy,pozwolenia na budowę, pozwolenia na użytkowanie obiektu budowlanegooraz decyzji określających zakres korzystania ze środowiska (pozwolenie zintegrowane,pozwolenie wodnoprawne, decyzja o dopuszczalnej emisji pyłówlub gazów do powietrza, decyzje z zakresu gospodarki odpadami, decyzjao dopuszczalnej emisji hałasu).Z drugiej strony należy pamiętać o tym, że tworzenie przyjaznych społeczeństwuwarunków udziału w procesie decyzyjnym, czyli kreowanie środowiska,w którym społeczeństwo obywatelskie może się rozwijać, nigdy niezastąpi impulsu aktywizacji, który wyjść musi od samego społeczeństwa.Stanowi to substancjalny element definicji społeczeństwa obywatelskiego.Ukazuje to kolejny problem, jakim jest niedoinformowanie społeczeństwao przysługujących mu prawach w zakresie udziału w procesie wydawania decyzjiadministracyjnych. Bardzo istotny jest tu udział sektora organizacji pozarządowych,które w zorganizowany sposób mogą pośredniczyć pomiędzyorganami władzy, odpowiedzialnymi za wydawanie decyzji, a społecznościamilokalnymi, których te decyzje bezpośrednio dotyczą. Niestety, organizacjepozarządowe, chociaż są wyrazem aktywności i samoorganizacji społeczeń-Ryc. 76. Wyrazem bezsilnościspołeczności lokalnych sączęste protesty przeciwkolokalizowaniu nowych fermw ich okolicy (fot. FZ „GAJA”)107

stwa, wciąż nie są traktowane przez władze jako równorzędny i poważnypartner.Aktywizacji społeczeństwa, edukacji w zakresie przysługujących muuprawnień oraz wsparciu jego uczestnictwa w procesach decyzyjnych odnośnieferm wielkoprzemysłowych służy m.in., współrealizowany przez FederacjęZielonych „GAJA”, projekt Baltic Green Belt (Załącznik I) oraz projekt BalticMANURE (Załącznik II).PROBLEMY Z WYZNACZENIEM WÓD NARAŻONYCH NA AZOTANYPOCHODZENIA ROLNICZEGO (OSN)Jednym z kluczowych elementów realizacji zapisów Dyrektywy Radyz dnia 12 grudnia 1991 r. dotyczącej ochrony wód przed zanieczyszczeniamipowodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego (91/676/EWG), czylitzw. Dyrektywy Azotanowej, było wyznaczenie w Polsce obszarów szczególnienarażonych na azotany pochodzenia rolniczego, z których odpływ azotuRyc. 77. Obszary szczególnie narażone na zanieczyszczenia azotanami (OSN) w Europie: kolorjasnozielony – obszary wyznaczone przed 2000 r., kolor zielony – obszary wyznaczone na lata2000-2003, kolor brązowy – obszary wyznaczone na lata 2004-2007, kolor żółty – obszary wyznaczonena lata 2008-2012 (European Environment Agency, Nitrate Directive Viewer)ze źródeł rolniczych do wód należy ograniczyć (tzw. OSN). Pomimo, że przepisyregulujące tę kwestię powinny obowiązywać od momentu wstąpieniaPolski do UE 1go maja 2004 r., polskie prawodawstwo wciąż jeszcze nie zawierapełnej transpozycji zapisów Dyrektywy. Pod koniec 2011 r. Komisja Europejskawezwała Polskę do pełnej implementacji Dyrektywy Azotanowej,przede wszystkim poprzez właściwe i adekwatne wskazanie obszarów podatnychna zanieczyszczenie azotanami, zidentyfikowanych jako OSN, orazpełne uzgodnienie ich programów działań z wymogami Dyrektywy.108

Po raz pierwszy obszary OSN wyznaczone zostały w Polsce w roku 2007.Wskazano wówczas, w oparciu o wyniki monitoringu wód z lat 1990-2002,21 takich obszarów. Ich łączna powierzchnia wynosiła 6264,35 km 2 , costanowiło 2% powierzchni kraju. Dla wszystkich obszarów szczególnie narażonychopracowane zostały programy działań, wprowadzone w życie rozporządzeniamidyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej (RZGW),które po opublikowaniu w Dziennikach Urzędowych województw nabrałymocy prawa miejscowego.W roku 2007, w ramach Kontraktu 2006/441164/MAR/B1 – Wdrażanie DyrektywyAzotanowej (91/676/EWG) – Zadanie 3, specjaliści z UniwersytetuWageningen przeprowadzili ocenę wyznaczonych w Polsce stref wrażliwychna zanieczyszczenie związkami azotu. Najistotniejsze konkluzje niniejszejoceny to:• aktualnie wyznaczone w Polsce obszary OSN wydają się niepełne i wymagająponownej analizy,• obszary OSN wyznaczono głównie w oparciu o zanieczyszczenie wód powierzchniowychazotanami pochodzenia rolniczego, pomijając wody podziemne(jedynie dwa obszary zostały częściowo wyznaczone w oparciuo wrażliwe wody podziemne),• wiele wód podziemnych i powierzchniowych, wykazujących stężenia azotanówprzekraczające 50 mg/litr, położonych jest poza obszarami OSN,• brak klarownej relacji pomiędzy regionalnym rozmieszczeniem stref OSNa regionalnym rozmieszczeniem upraw, nadwyżkami azotu, zagęszczenieminwentarza żywego, stężeniem azotanów w wodach odprowadzanychoraz wyliczonymi stratami wymywania azotu,• wskazuje się, w kontekście dużej liczby gospodarstw nieposiadającychodpowiednich instalacji do składowania odchodów zwierzęcych orazzbierania spływu powierzchniowego z podwórzy gospodarskich, dosyćjednorodnego rozmieszczenia na terenach wiejskich wód podziemnychi powierzchniowych wrażliwych na zanieczyszczenia, dominacji i newralgicznościgleb piaszczystych, wszechobecności wrażliwych jezior i rzek,dużych obszarów gleb mokrych, stosunkowo dużego udziału odchodówzwierzęcych w stratach wymywania azotu, wszechobecności melioracji,rosnącego zużycia nawozów azotowych, ogromnej eutrofizacji Morza Bałtyckiegooraz stosunkowo dużego wkładu polskiego rolnictwa w odpływskładników pokarmowych trafiających do Morza Bałtyckiego z Odry i Wisły,zasadność oznaczenia całego terytorium Polski, jako obszaru szczególniewrażliwego na azotany pochodzenia rolniczego.W odpowiedzi na propozycję objęcia obszaru całego kraju mianem obszaruOSN wskazuje się, że podejście to ma charakter nakazowo-restrykcyjnyi, jako niosące poważne konsekwencje dla rolników, może jedynie zniechęcićich do podejmowania działań w zakresie ochrony środowiska. Należyjednocześnie zauważyć, iż powyższa ocena ukazuje poważne niedociągnięciaw procesie wyznaczania obszarów szczególnie narażonych. Jednocześnie,przygotowana w 2008 r. przez Instytut Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa(IUNG) w Puławach, na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi,Ocena stanu zanieczyszczenia płytkich wód gruntowych, narażonych bezpośredniona zrzuty składników biogennych, w tym szczególnie z rolnictwa oraz109

możliwości potencjalnego wpływu zanieczyszczeń pochodzących z produkcjirolnej na środowisko stanowi, że obszary szczególnie narażone na zanieczyszczeniaazotanami wyznaczono w 2004 r. w oparciu o kryteria hydrologiczne,nie uwzględniając wskaźników rolniczych i do 2010 roku konieczne jest opracowaniespójnej metodyki wyznaczania stref szczególnie narażonychw oparciu o kryteria hydrologiczne, jak i wskaźniki rolnicze, a granice OSNpowinny przebiegać zgodnie z granicami jednostek administracyjnych, alez uwzględnieniem granic zlewni.W roku 2008, Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, wraz z MinisterstwemŚrodowiska, dokonał weryfikacji granic OSN na terenach poszczególnychRZGW. Opracowano również programy działań mające na celu ograniczenieodpływu azotu ze źródeł rolniczych dla zweryfikowanych obszarów szczególnienarażonych na azotany pochodzenia rolniczego (na lata 2008-2012).Konsekwencją przeprowadzonej weryfikacji było zredukowanie powierzchniobszarów OSN o ponad 26% w stosunku do stanu z 2004 r. Zmniejszonorównież liczbę obszarów szczególnie narażonych do 19. Ich powierzchniawynosi obecnie 4623,14 km 2 , co stanowi niecałe 1,5% powierzchni kraju.4 obszary zostały zlikwidowane, w przypadku 13 nastąpiła zmiana po-Wyk. 18. Powierzchnia obszarów OSN, w km 2 , na terenach podległym poszczególnym RZGW,przed i po roku 2008 (KZGW)wierzchni, a 2 nowe zostały powołane. Główną przyczyną zmniejszenia powierzchniobszarów OSN było wyznaczenie ich w zlewniach rzek według obrębówgeodezyjnych, a nie granic gmin (jak miało to miejsce w 2004 r.).W 2009 r. Komisja Europejska negatywnie odniosła się do nowych polskichprogramów działań oraz zaleciła dalszą analizę wyznaczania obszarów narażonychna zanieczyszczenia związkami azotu, pochodzącymi ze źródeł rolniczych(dokument Komisji Europejskiej zawierający ocenę nowych polskich programówdziałań oraz dalszą analizę wyznaczania obszarów narażonych na zanieczyszczeniazwiązkami azotu, pochodzącymi ze źródeł rolniczych, stanowiącyzałącznik pisma Komisji Europejskiej, Dyrekcji Generalnej ds. Środowiska,Dyrekcji B ds. Ochrony Środowiska nr BI/AR/cvi/D(09)Ares 155620 z dnia3 lipca 2009 r., przekazanego pismem Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej,Departamentu Planowania i Zasobów Wodnych nr DPZWpgw987/09/AR,z dnia 15 lipca 2009 r.). Rok później Komisja Europejska, poprzez Sekretariat110

Generalny w Brukseli, wystosowała do Polski Naruszenie nr 2010/2063K(2010)6549 a, w którym wezwała Polskę do usunięcia uchybienia, polegającegona określeniu w stopniu niewystarczającym wód zanieczyszczonychi narażonych na zanieczyszczenie oraz wyznaczeniu niedostatecznej powierzchniobszarów obejmujących wody zanieczyszczone azotanami lub eutroficzne.Dodatkowo, zarzucono stronie polskiej, że nie ustanowiła programówdziałań dla wszystkich obszarów wymagających wyznaczenia jako strefyzagrożenia, a także mających zastosowanie i poprawnie obowiązującychw stosunku do wszystkich rolników oraz wypełniających zobowiązania określonew Załączniku II i Załączniku III do Dyrektywy Azotanowej. Ostatnie wystąpienieKomisji Europejskiej w opisywanej sprawie miało miejsce w listopadzie2011 r. i dotyczyło ponownego wezwania do usunięcia naruszeń odnośniewyznaczenia obszarów szczególnie narażonych i wypełnienia przez Polskęzobowiązań wynikających z Dyrektywy Azotanowej. Komisja Europejskapoinformowała również, że nie podziela opinii władz Polski o wystarczającymstatusie wyznaczania wód i obszarów wrażliwych, przede wszystkim zewzględu na:• brak uwzględnienia zasady przezorności,• istnienie na obszarze kraju wód poza obszarami OSN, które w razie niepodjęcia działań ochronnych przekroczą graniczne dla wód zanieczyszczonychstężenie 50 mg N-NO 3/l,• wyłączenia wód o mieszanych (komunalne, bytowe/turystyczno-rekreacyjne,rolnicze) źródłach zanieczyszczenia azotanami z procesu wyznaczaniaOSN (Komisja stoi na stanowisku, iż zawsze, gdy jedną z przyczynpodwyższonej zawartości azotu w wodach danego obszaru są źródła rolnicze,należy wyznaczać na takich obszarach strefy zagrożenia i opracowywaćdla nich odpowiednie programy działań).Tab. 6. Wykaz obszarów szczególnie narażonych na azotany pochodzenia rolniczego (OSN) wyznaczonychna lata 2008-2012Obecnie trwa kolejna weryfikacja i proces wyznaczania obszarów OSN nalata 2012-2015. Odbywa się to przede wszystkim w oparciu o zleconą IUNGekspertyzę Ocena presji rolniczej na stan wód powierzchniowych i podziemnychoraz wskazanie obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia azotana-111

mi pochodzenia rolniczego. Propozycje zweryfikowanych granic obszarówszczególnie narażonych na obszarach poszczególnych RZGW przekazane zostałyna początku roku 2012 do konsultacji społecznych. Wstępna analiza zaproponowanychzmian, zarówno w powierzchni, jak również liczby OSN, pozwalamieć nadzieję, iż Polska wypełni obowiązki określone w Dyrektywie Azotanoweji powołane w 2012 r. obszary będą odzwierciedlać rzeczywiste zagrożeniedla wód powierzchniowych i podziemnych ze strony działalności rolniczeji umożliwi ich skuteczną ochronę, poprzez ustanowienie adekwatnych programówdziałań. Dla przykładu, na terenie podległym RZGW w Szczecinie proponujesię wyznaczenie 9 (dotychczas istnieje 1) obszarów szczególnie narażonych.BRAK SKUTECZNEGO POWIĄZANIA MOŻLIWOŚCI UZYSKIWANIA ŚRODKÓWZE ŹRÓDEŁ PUBLICZNYCH A PRZESTRZEGANIEM PRZEPISÓW OCHRONYŚRODOWISKACzęsto zdarza się (przed rokiem 2007 było to zjawisko praktycznie powszechne),że wielkotowarowe fermy zwierząt, pomimo udowodnionychprzypadków nie przestrzegania przepisów ochrony środowiska otrzymywałyśrodki ze źródeł publicznych. Środki te obejmują np. dopłaty z tytułu zadańwykonywanych w ramach postępu biologicznego w produkcji zwierzęcej, dotacjena działalność naukową, czy samorządowe dotacje do zakupu paliwa.Jednak najwięcej środków związanych jest ze Wspólną Polityką Rolną (ang.Common Agricultural Policy, CAP) i przewidzianymi w jej ramach subwencjamiudzielanymi rolnikom – dopłaty bezpośrednie do gruntów rolnych (produkcjiokreślonych gatunków roślin i zwierząt) oraz płatności z tytułu wsparciadziałalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania.Wspólna Polityka Rolna to ogół działań podejmowanych przez WspólnotęEuropejską w ramach rolnictwa, w celu:• podnoszenie produktywności rolnictwa poprzez wprowadzanie postęputechnicznego, racjonalizacja produkcji i optymalne zastosowanie czynnikówprodukcji, a zwłaszcza siły roboczej,• zapewnienie ludności rolniczej odpowiedniego standardu życia, poprzezpowiększanie dochodu osób żyjących z rolnictwa,• zapewnienie zaopatrzenia ludności w produkty rolne, umożliwienie konsumentomkupna produktów rolnych po rozsądnych cenach oraz ogólnąstabilizację rynku rolnego i żywności.Szczególnie istotną zasadą CAP jest lat wzrost konkurencyjności rolnictwaUnii Europejskiej na rynku światowym, przy zachowaniu poziomu dochodówmieszkańców wsi i bezpieczeństwie środowiska naturalnego. DodatkowoWspólna Polityka Rolna opiera się na czterech zasadach:1. zasada jednolitości rynku – oznacza swobodny przepływ towarów, jednakoweceny skupu interwencyjnego głównych produktów rolnych, jednolitązasadę regulacji rynku rolnego, wspólne reguły handlu z krajami trzecimi,2. zasada preferencji Wspólnoty – oznacza pierwszeństwo zbytu produktówrolnych państw członkowskich i rozbudowany system ochrony przed importem,112

3. zasada solidarności finansowej – polega na wspólnym ponoszeniu kosztówWPR przez wszystkie państwa członkowskie, bez względu na terytorialnyi rzeczowy aspekt wykorzystania środków,4. zasada współodpowiedzialności producentów – oznacza, że we Wspólnociezostały przyjęte maksymalne progi produkcyjne, dla których cenazostała zagwarantowana, natomiast skutki ich przekroczenia w postaciobniżki cen są przenoszone na producentów.WPR jest finansowana z Europejskiego Funduszu Orientacji i GwarancjiRolnych (FEOGA). Wydatki na nią przeznaczane stanowią ponad 40% budżetuUE i przekraczają 40 mld euro rocznie. 90% tych środków przypada naIszy filar WPR, określający politykę rynkowocenową (finansowanie interwencjonalizmuna rynku rolnym i jego ochrona zewnętrzna, dopłaty bezpośredniedla producentów) mającą na celu stabilizację rynku, podnoszenie produktywnościi utrzymanie odpowiedniego poziomu dochodów. Na II-gi filarWPR przypada zaledwie 10% budżetu WPR (z czego 4-5% przeznaczane jestna przedsięwzięcia rolnośrodowiskowe). Filar ten dotyczy polityki strukturalnejUnii Europejskiej i ma na celu wyrównywanie warunków rozwoju, zapewnienieodpowiedniego poziomu życia mieszkańcom wsi, wspieranie ochronyśrodowiska naturalnego, lokalnych zasobów kulturowych, różnicowanie produkcjiw ramach gospodarstw, przestrzeganie określonych standardów wysokiejjakości produkowanej żywności.Prócz braku sztywnej i skutecznej zależności pomiędzy realizacją przepisówochrony środowiska a otrzymywaniem płatności w ramach CAPi ogromną dysproporcją w podziale środków pomiędzy jej filarami, dużymproblemem jest również fakt, że ok. 80% dopłat bezpośrednich pobieranychjest przez ok. 20% beneficjentów.Pewnym rozwiązaniem, przynajmniej w przypadku ferm wielkoprzemysłowych,mogłoby być powiązanie dopłat bezpośrednich z wielkością obsady,co skutkowałoby preferowaniem rolników prowadzących chów zwierzątw liczbie adekwatnej do wielkości posiadanego areału użytków rolnych.113

4. POLSKIE PRAWO OCHRONY ŚRODOWISKAW ROLNICTWIE A OCHRONA EKOSYSTEMUMORZA BAŁTYCKIEGOW rozdziale niniejszym zaprezentowano zwięzły opis aktów prawnych dotyczącychnajważniejszych zagadnień z zakresu ochrony środowiska w rolnictwie,opracowany na podstawie Ekspertyzy w zakresie regulacji prawnychdotyczących przechowywania/składowania i użytkowania nawozów odzwierzęcych(gnojowicy i obornika), wykonanej na zlecenie Federacji Zielonych„GAJA” przez dr hab. Zbigniewa Bukowskiego, prof. nadzw.4.1. Krajowe regulacje prawneNajistotniejsze z punktu widzenia ochrony środowiska przyrodniczegoMorza Bałtyckiego są regulacje prawne odnoszące się do przechowywaniai użytkowania nawozów odzwierzęcych. Podstawowe znaczenie w tym zakresiema ustawa o nawozach i nawożeniu (Dz.U. z 2007 r. Nr 147, poz. 1033),odnosząca się do problemu rolniczego wykorzystywania odchodów zwierzątgospodarskich jako nawozów. Uzupełniający, co do szczegółów techniczno--konstrukcyjnych budowli związanych z przechowywaniem nawozów naturalnych,charakter ma rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowejw sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowlerolnicze i ich usytuowanie (Dz.U. z 1997 r. Nr 132, poz.877), wydanena podstawie ustawy Prawo budowlane.Pozarolnicze wykorzystanie odchodów zwierzęcych, w zależności od ichcharakteru, podlega regulacji albo przez ustawę o odpadach (Dz.U. z 2007 r.Nr 39, poz. 251) albo przez ustawę Prawo wodne (Dz.U. Z 2001 Nr 115, poz.1229).Ponadto, szczególne wymagania związane mogą być ze specyficznymiobszarami (np. obszary szczególnie narażone na zanieczyszczenie związkamiazotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych/OSN) lub z programami rolno--środowiskowymi.USTAWA O NAWOZACH I NAWOŻENIUUstawa z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (Dz.U. z 2007 r. Nr147, poz. 1033) jest pierwszym polskim aktem prawnym dotyczącym gospodarkinawozowej. Jedynym obowiązującym wcześniej przepisem dotyczącymnawożenia był art. 15 ust. 3 ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r.o ochronie i kształtowaniu środowiska. Zobowiązywał on jednostki organizacyjnei osoby fizyczne prowadzące działalność związaną z rolniczym lub leśnymużytkowaniem gruntów, do stosowania środków chemicznych i biologicznychw ilościach i w sposób nie naruszający równowagi przyrodniczej,a zwłaszcza nie powodujący szkodliwego zanieczyszczenia gleby lub wody,niszczenia zwierząt, roślin i ekosystemów albo pogorszenia warunków ichżycia lub hodowli. Realizacja tego przepisu bez aktów wykonawczych praktyczniebyła niemożliwa.Celem uchwalonej w 2000 r. ustawy o nawozach i nawożeniu było wprowadzeniew Polsce podstaw prawnych do prawidłowego funkcjonowania114

acjonalnej gospodarki nawozowej, spełniającej wymogi ochrony środowiska.Aktualnie obowiązującym aktem prawnym jest ustawa z dnia 10 lipca2007 r. o nawozach i nawożeniu, która uchyliła z dniem 15 listopada 2007 r.ustawę z dnia 26 lipca 2000 r. o nawozach i nawożeniu. Wprowadzenie nowejustawy w tym zakresie związane było z nowymi wymaganiami stawianymiprzed rolnictwem w zakresie ochrony środowiska, związanymi z prowadzeniemprodukcji rolnej, a także zmianami niektórych przepisów dotyczącychochrony wód oraz zgłaszanymi przez różne podmioty potrzebami dalszegouregulowania rynku środków do produkcji rolnej. Konieczność zmiany istniejącegow Polsce stanu ustawowego związana była także z bezpośrednioobowiązującym w całej Unii Europejskiej rozporządzeniem (WE) nr 2003/2003Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 października 2003 r. w sprawie nawozów(Dz.Urz. WE L 304 z 21.11.2003, str. 1).Ustawa ta reguluje:• warunki i tryb wprowadzania do obrotu nawozów, z wyłączeniem sprawzwiązanych z wprowadzaniem do obrotu nawozów uregulowanychw przepisach rozporządzenia (WE) nr 2003/2003 Parlamentu Europejskiegoi Rady z dnia 13 października 2003 r. w sprawie nawozów,• warunki i tryb wprowadzania do obrotu środków wspomagających uprawęroślin,• zadania i właściwość organów oraz jednostek organizacyjnych w zakresiewprowadzania do obrotu nawozów na podstawie przepisów wspomnianegorozporządzenia nr 2003/2003,• stosowanie nawozów i środków wspomagających uprawę roślin w rolnictwie,• zapobieganie zagrożeniom zdrowia ludzi i zwierząt oraz środowiska, któremogą powstać w wyniku przewozu, przechowywania i stosowania nawozóworaz środków wspomagających uprawę roślin,• agrochemiczną obsługę rolnictwa.Nawozy zdefiniowane zostały jako produkty przeznaczone do dostarczaniaroślinom składników pokarmowych lub zwiększania żyzności gleb albozwiększania żyzności stawów rybnych, którymi są nawozy mineralne, nawozynaturalne, nawozy organiczne i nawozy organicznomineralne. Natomiast nawozynaturalne zdefiniowane zostały jako przeznaczone do rolniczego wykorzystania:obornik, gnojówka i gnojowica; pochodzące od zwierząt gospodarskich,w rozumieniu przepisów o organizacji hodowli i rozrodzie zwierzątgospodarskich, odchody, z wyjątkiem odchodów pszczół i zwierząt futerkowych,bez dodatków innych substancji; guano.Przepisy rozdziału 2 ustawy, dotyczące obrotu nawozami oraz środkamiwspomagającymi uprawę roślin, zezwalają na wprowadzanie do obrotu tylkotych nawozów i środków wspomagających uprawę roślin, które prawidłowostosowane nie są szkodliwe dla zdrowia ludzi lub zwierząt lub dla środowiska.Pojęcie wprowadzenie do obrotu oznacza tu oferowanie w celu zbycia,sprzedaż oraz inną odpłatną albo nieodpłatną formę zbycia nawozu lubśrodka wspomagającego uprawę roślin przez producenta (w przypadku nawozulub środka wspomagającego uprawę roślin, wyprodukowanych na terytoriumPolski), importera (w przypadku nawozu lub środka wspomagającegouprawę roślin, przywiezionych z terytorium państw trzecich), producenta lub115

inny podmiot wprowadzający nawóz lub środek wspomagający uprawę roślinna terytorium Polski (w przypadku nawozu lub środka wspomagającegouprawę roślin, wyprodukowanych lub wprowadzonych do obrotu na terytoriuminnego państwa członkowskiego Unii Europejskiej). Wprowadzenie doobrotu obejmuje również przywóz na terytorium Polski nawozu lub środkawspomagającego uprawę roślin, przeznaczonych na potrzeby własne.Nawozy naturalne, mogą być wprowadzane do obrotu zgodnie z przepisamirozporządzenia nr 1774/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia3 października 2002 r. ustanawiającego przepisy sanitarne dotyczące produktówubocznych pochodzenia zwierzęcego nieprzeznaczonych do spożyciaprzez ludzi (Dz. Urz. WE L 273 z 10.10.2002, str. 1; Dz. Urz. UE Polskie wydaniespecjalne, rozdz. 3, t. 37, str. 92).W rozdziale 3 ustawy uregulowano sprawy związane z zagrożeniami zdrowialudzi i zwierząt oraz środowiska, wynikającymi z właściwości lub sposobustosowania nawozów. Zawarto tu między innymi obowiązek stosowanianawozów w sposób niezagrażający zdrowiu ludzi lub zwierząt lub środowisku.W tym zakresie regulacje zawarte w ustawie, w stosunku do wcześniejobowiązujących przepisów, wprowadziły zmiany dotyczące zasad opracowywaniaplanu nawożenia (Załącznik XI) oraz zagospodarowania gnojówkii gnojowicy przez podmioty prowadzące wielkotowarowy chów lub hodowlęświń oraz podmioty nabywające od nich nawozy naturalne, ustanowienia wymaganiauprawy roślin na posiadanych użytkach rolnych, na których podmiotyprowadzące wielkotowarowy chów lub hodowlę zwierząt gospodarskichzagospodarowują gnojówkę lub gnojowicę, zobligowania podmiotówprowadzących wielkoprzemysłowy chów i hodowlę drobiu i świń oraz nabywcównawozów naturalnych do przedkładania wójtom, burmistrzom lub prezydentommiast i wojewódzkim inspektorom ochrony środowiska planów nawożeniazaopiniowanych przez okręgową stację chemicznorolniczą, ustanowieniazakazu stosowania nawozów podczas opadów deszczu. Propozycjata została zgłoszona przez organy kontrolne ochrony środowiska ze względuna obserwowane praktyki pozbywania się gnojowicy podczas opadów.Ustawa stanowi, iż stosowane mogą być wyłącznie nawozy i środki wspomagająceuprawę roślin, które zostały dopuszczone do obrotu na podstawieart. 3 ust. 1 i 2, art. 5 lub rozporządzenia nr 2003/2003. Nawozy muszą byćstosowane w sposób, który nie zagraża zdrowiu ludzi lub zwierząt lub środowisku.Zastosowana w okresie roku dawka nawozu naturalnego nie może zawieraćwięcej niż 170 kg azotu w czystym składniku na 1 ha użytków rolnych.Szczegółowy sposób stosowania nawozów uregulowany został w rozporządzeniuMinistra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 kwietnia 2008 r. w sprawieszczegółowego sposobu stosowania nawozów oraz prowadzenia szkoleńz zakresu ich stosowania (Dz. U. z 2008 r. Nr 80, poz. 479). Wprowadzonow nim wymóg stosowania nawozów w sposób równomierny, na całej powierzchnipola, a także wykluczający nawożenie pól i upraw do tego nieprzeznaczonych.Przy ustalaniu dawek nawozu uwzględnia się potrzeby pokarmoweroślin i zasobność gleby w składniki pokarmowe, a w przypadku stosowaniaodpadów w rozumieniu przepisów o odpadach, środków wspomagającychuprawę roślin i dodatków do wzbogacenia gleby – również dawkiskładników pokarmowych wprowadzanych do gleby z tymi substancjami.116

Wprowadzono również ograniczenie czasowe stosowania nawozów naturalnych– w postaci stałej lub płynnej można je stosować wyłącznie w okresieod dnia 1 marca do 30 listopada, z wyjątkiem nawozów stosowanych poduprawy pod osłonami (szklarnie, inspekty, namioty foliowe).W zakresie sposobu aplikacji nawozów naturalnych i organicznych w postacipłynnej, rozporządzenie stanowi, iż należy stosować je przy użyciu rozlewaczy,deszczowni lub wozów asenizacyjnych wyposażonych w płytki rozbryzgowelub węże rozlewowe. Natomiast odnośnie stosowania nawozównaturalnych i organicznych stałych, że mogą być one stosowane podczaswegetacji roślin (pogłównie) tylko na użytkach zielonych i na wieloletnichuprawach polowych roślin nieprzeznaczonych do bezpośredniego spożyciaprzez ludzi. Nawozy naturalne należy przykrywać lub mieszać z glebą niepóźniej niż następnego dnia po ich zastosowaniu, z wyłączeniem nawozówstosowanych w lasach oraz na użytkach zielonych.W celu ochrony wód przed skutkami stosowania nawozów naturalnychustanowiono instytucję stref ochronnych. Nawozy naturalne stosuje się w odległościco najmniej 20 m od strefy ochronnej źródeł wody, ujęć wody, brzeguzbiorników oraz cieków wodnych, kąpielisk zlokalizowanych na wodachpowierzchniowych oraz obszarów morskiego pasa nadbrzeżnego. Dodatkowo,nawozy naturalne w postaci płynnej mogą być stosowane, gdy poziomwody podziemnej jest poniżej 1,2 m, a także poza obszarami płytkiego występowaniaskał szczelinowych.Szczególne wymagania wprowadzono dla ferm wielkoprzemysłowych.Mianowicie podmiot, który prowadzi chów lub hodowlę drobiu powyżej40.000 stanowisk lub chów lub hodowlę trzody chlewnej powyżej 2.000 stanowiskdla świń o wadze ponad 30 kg lub 750 stanowisk dla macior zobowiązanyjest do:• posiadania planu nawożenia opracowanego zgodnie z zasadami dobrejpraktyki rolniczej, na podstawie składu chemicznego nawozów oraz potrzebpokarmowych roślin i zasobności gleb, uwzględniając stosowaneodpady, środki wspomagające uprawę roślin i dodatki do wzbogaceniagleby w rozumieniu przepisów rozporządzenia nr 1774/2002, z wyłączeniemtych podmiotów, które zbywają w całości nawozy naturalne,• zagospodarowania co najmniej 70% gnojówki i gnojowicy na użytkach rolnych,których jest posiadaczem i na których prowadzi uprawę roślin, a pozostałe30 % może zbyć w sposób dopuszczalny dla nawozu naturalnego.Określono warunki nabycia nawozu naturalnego od fermy wielkotowarowej.Nawozy naturalne mogą być zbywane do bezpośredniego rolniczegowykorzystania wyłącznie na podstawie umowy zawartej w formie pisemnejpod rygorem nieważności, a umowę tę strony przechowują co najmniej przez8 lat od dnia jej zawarcia (Załącznik XII). Nabywca nawozu naturalnego zobligowanyjest do opracowania, w terminie 30 dni od dnia zawarcia umowy,plan nawożenia.Ustawa wprowadza także obowiązek opiniowania planów nawożeniaprzez okręgowe stacje chemicznorolnicze. Za wydanie opinii okręgowa stacjapobiera opłatę, stanowiącą dochód budżetu państwa. Kwestia ta jest uregulowanaw rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 grudnia2007 r. w sprawie wysokości opłaty za wydanie opinii o planie nawożenia oraz117

sposobu jej uiszczania (Dz. U. z 2007 r. Nr 233, poz. 1716). Opłata za wydanieopinii o planie nawożenia wynosi 6,30 zł za każde pole, za które uważasię powierzchnię użytków rolnych nie większą niż 4 ha lub każdą uprawę jednegogatunku rośliny uprawnej na powierzchni nie większej niż 4 ha. Opłatęuiszcza się gotówką lub przelewem na rachunek bankowy wskazany przezokręgową stację chemicznorolniczą, do której dostarczono lub przesłanoplan nawożenia. Jeżeli opłata została uiszczona przelewem, dokument potwierdzającyjej uiszczenie przesyła się albo dostarcza bezpośrednio dookręgowej stacji chemicznorolniczej wraz z planem nawożenia.Podmiot, który prowadzi chów lub hodowlę drobiu powyżej 40.000 stanowisklub chów lub hodowlę trzody chlewnej powyżej 2.000 stanowisk dlaświń o wadze ponad 30 kg lub 750 stanowisk dla macior oraz nabywca nawozunaturalnego od tego podmiotu, przekazują do wójta (burmistrza, prezydentamiasta) oraz do wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska, właściwychze względu na miejsce prowadzenia działalności, kopię planu nawożenia,wraz z opinią stacji chemicznorolniczej w terminie 14 dni od dniaotrzymania tej opinii. Plany te stanowią niezbędną informację o działaniachna terenie gminy, związanych z przestrzeganiem przepisów o ochronie środowiska.Ustawa wprowadza także zakazy w zakresie stosowania nawozów.Oprócz, określonego w rozporządzeniu nr 1774/2002 zakazu stosowania napastwiskach nawozów organicznych, organicznomineralnych oraz środkówpoprawiających właściwości gleby i stymulatorów wzrostu wytworzonychz produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego, w rozumieniu przepisówrozporządzenia nr 1774/2002, innych niż obornik, lub zawierających te produkty– określonych w rozporządzeniu nr 1774/2002, zabrania się stosowanianawozów na glebach zalanych wodą, przykrytych śniegiem, zamarzniętychdo głębokości 30 cm oraz podczas opadów deszczu (wyjątkiem jest nawożeniestawów wykorzystywanych do chowu lub hodowli ryb). Nawozy naturalnenie mogą być również stosowane w postaci płynnej na glebach bez okrywyroślinnej, położonych na stokach o nachyleniu większym niż 10% orazpodczas wegetacji roślin przeznaczonych do bezpośredniego spożyciaprzez ludzi.W rozdziale 4 ustawy sprecyzowano ogólne zasady bezpiecznego przewozui przechowywania nawozów i środków wspomagających uprawę roślin.Regulacje te mają zapobiegać uchybieniom prowadzącym do zagrożeniazdrowia ludzi i zwierząt oraz zanieczyszczenia środowiska, a także przeciwdziałaćzmianom jakościowym tych wyrobów powstałym w obrocie.Nawozy przewożone luzem zabezpiecza się w sposób, który uniemożliwiaich rozsypywanie się, pylenie i zamoknięcie. Nawozy i środki wspomagająceuprawę roślin w postaci płynnej przewozi się w zamkniętych i szczelnychopakowaniach, zbiornikach lub cysternach.Szczególne regulacje dotyczą przechowywania gnojówki i gnojowicy. Oddnia 1 stycznia 2011 r. wchodzi w życie przepis przewidujący, że gnojówkęi gnojowicę przechowuje się wyłącznie w szczelnych zbiornikach o pojemnościumożliwiającej gromadzenie co najmniej 4-miesięcznej produkcji tegonawozu. Zbiorniki te powinny być zbiornikami zamkniętymi, w rozumieniuprzepisów wydanych na podstawie art. 7 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 7 lipca118

1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118), dotyczącychwarunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ichusytuowanie. Natomiast od dnia 1 stycznia 2009 r. podmioty, które prowadząchów lub hodowlę drobiu powyżej 40.000 stanowisk lub chów lub hodowlętrzody chlewnej powyżej 2.000 stanowisk dla świń o wadze ponad 30 kg lub750 stanowisk dla macior przechowują nawozy naturalne, inne niż gnojówkęi gnojowicę, na nieprzepuszczalnych płytach, zabezpieczonych w taki sposób,aby wycieki nie przedostawały się do gruntu. Przechowywanie gnojówkii gnojowicy w sposób niezgodny z powyższym wymaganiem podlega karzegrzywny.Jakkolwiek kwestia stosowania nawozów odzwierzęcych dla celów rolniczychjest przedmiotem regulacji w ustawie o nawozach i nawożeniu, toszczególne sposoby tego stosowania mogą mieć związek z charakterem obszaru(zarówno w oparciu o programy działań mające na celu ograniczenieodpływu azotu ze źródeł rolniczych, jak i w związku z obszarami chronionymi),jak też korzystaniem z odpowiednich funduszy europejskich (programyrolnośrodowiskowe).USTAWA O ODPADACHProblematyka nawozowa poruszona została również w przepisach o odpadach.Podstawową regulacją dotyczącą gospodarowania odpadami jestustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz.U. z 2007 r. Nr 39, poz.251). Ustawa ta określa zasady postępowania z odpadami w sposób zapewniającyochronę życia i zdrowia ludzi oraz ochronę środowiska zgodnie z zasadązrównoważonego rozwoju, a w szczególności zasady zapobiegania powstawaniuodpadów lub ograniczania ilości odpadów i ich negatywnego oddziaływaniana środowisko, a także odzysku lub unieszkodliwiania odpadów.Jej przepisy nie znajdują zastosowania do odchodów zwierząt, obornika,gnojówki i gnojowicy przeznaczonych do rolniczego wykorzystania w sposóbi na zasadach określonych w przepisach ustawy o nawozach i nawożeniu(art. 2 ust. 1 pkt 6). A contrario znajdują więc zastosowanie do odchodówzwierząt, obornika, gnojówki i gnojowicy nie przeznaczonych do rolniczegowykorzystania w sposób i na zasadach określonych w przepisach ustawyo nawozach i nawożeniu, o ile spełniają one definicję odpadów (a więc sąsubstancją lub przedmiotem należącym do jednej z kategorii, określonych wzałączniku nr 1 do ustawy, których posiadacz pozbywa się, zamierza pozbyćsię lub do ich pozbycia się jest obowiązany). W takim przypadku obowiązywaćbędą ogólne zasady gospodarki odpadami.W szczególności zwrócić tu można uwagę na art. 5 i 6 ustawy o odpadach.Art. 5. stanowi, iż kto podejmuje działania powodujące lub mogącepowodować powstawanie odpadów, powinien takie działania planować, projektowaći prowadzić, tak aby:• zapobiegać powstawaniu odpadów lub ograniczać ilość odpadów i ichnegatywne oddziaływanie na środowisko przy wytwarzaniu produktów,podczas i po zakończeniu ich użytkowania,• zapewniać zgodny z zasadami ochrony środowiska odzysk, jeżeli nie udałosię zapobiec powstawaniu odpadów,119

• zapewniać zgodne z zasadami ochrony środowiska unieszkodliwianie odpadów,których powstaniu nie udało się zapobiec lub których nie udałosię poddać odzyskowi.Art. 6. z kolei mówi, że wytwórca odpadów jest obowiązany do stosowaniatakich sposobów produkcji lub form usług oraz surowców i materiałów,które zapobiegają powstawaniu odpadów lub pozwalają utrzymać na możliwienajniższym poziomie ich ilość, a także ograniczają negatywne oddziaływaniena środowisko lub zagrożenie życia lub zdrowia ludzi.USTAWA PRAWO WODNEProblematyka nawozowa regulowana jest także przez ustawę z dnia 18 lipca2001 r. Prawo wodne (Dz.U. Z 2001 Nr 115, poz. 1229). Ustawa ta regulujegospodarowanie wodami zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju,a w szczególności kształtowanie i ochronę zasobów wodnych, korzystaniez wód oraz zarządzanie zasobami wodnymi. Gospodarowanie wodami mabyć prowadzone w taki sposób, aby działając w zgodzie z interesem publicznym,nie dopuszczać do wystąpienia możliwego do uniknięcia pogorszeniaekologicznych funkcji wód oraz pogorszenia stanu ekosystemów lądowychi terenów podmokłych bezpośrednio zależnych od wód.Ustawa, definiując pojęcie ścieki, rozumie przez nie także wprowadzanedo wód lub do ziemi ciekłe odchody zwierzęce, z wyjątkiem gnojówki i gnojowicyprzeznaczonych do rolniczego wykorzystania w sposób i na zasadachokreślonych w ustawie z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu (art. 9ust. 1 pkt 14b). Oznacza to, że stosuje się do nich pełny reżim prawa ściekowego.Wśród zakazów wprowadzonych w ustawie uwagę zwraca:• zakaz wprowadzania do wód odpadów, w rozumieniu ustawy z dnia27 kwietnia 2001 r. o odpadach oraz ciekłych odchodów zwierzęcych(art. 40 ust. 1 pkt 1),• zakaz lokalizowania na obszarach bezpośredniego zagrożenia powodziąinwestycji zaliczanych do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływaćna środowisko, gromadzenia ścieków, odchodów zwierzęcych, środkówchemicznych, a także innych materiałów, które mogą zanieczyścićwody, prowadzenia odzysku lub unieszkodliwiania odpadów, w tymw szczególności ich składowania (art. 40 ust. 1 pkt 3).Ustawa ma także na celu transpozycję Dyrektywy Rady 91/676/EWGz 12 grudnia 1991 r. dotyczącej ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymiprzez azotany pochodzenia rolniczego (tzw. Dyrektywa Azotanowa).Stąd szczegółowe jej regulacje związane z ochroną wód przez związkamiazotu przyjęte w art. 47. Przewidziano tam, że produkcję rolną prowadzisię w sposób ograniczający i zapobiegający zanieczyszczaniu wód związkamiazotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych, przy czym przez związki azoturozumie się wszelkie substancje zawierające azot, z wyjątkiem gazowegoazotu cząsteczkowego. Regulacja ta ma charakter ogólny i bezpośrednio niemożna wywieść z niej żadnych obowiązków dla prowadzących produkcjęrolną. Przepis ten można zastosować jedynie w związku z innymi instytucjamiprzewidzianymi w ustawie.120

Ustawa stanowi, że minister właściwy do spraw rolnictwa w porozumieniuz ministrem właściwym do spraw środowiska, biorąc pod uwagę powyższeogólne wymaganie, opracuje zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej i upowszechnite zasady, w szczególności w drodze organizowania szkoleń dlarolników. Co istotne, zbiór ten nie ma charakteru wiążącego prawnie i na bazietej regulacji nadaje się jedynie do dobrowolnego stosowania i jego wprowadzaniew życie zależy jedynie od woli rolników. Inaczej jest w związkuz uczestniczeniem w programach rolnośrodowiskowych.Jednym z podstawowych instrumentów ochronnych, ustanowionychustawą, jest określenie przez dyrektora regionalnego zarządu gospodarkiwodnej, w drodze rozporządzenia, wód powierzchniowych i podziemnychwrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych orazobszarów szczególnie narażonych, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczychdo tych wód należy ograniczyć. Ograniczenie odpływu azotu uwzględniaćpowinno:• zawartość związków azotu w wodach powierzchniowych i podziemnych,ze szczególnym uwzględnieniem wód pobieranych do zaopatrzenia ludnościw wodę przeznaczoną do spożycia,• stopień eutrofizacji śródlądowych wód powierzchniowych, morskich wódwewnętrznych i wód przybrzeżnych, dla których czynnikiem eutrofizacjijest azot,• charakterystykę terenu, ze szczególnym uwzględnieniem rodzaju działalnościrolniczej, struktury użytków rolnych, koncentracji produkcji zwierzęcej,rodzaju gleb i klimatu.Wyznaczone w ten sposób wody i obszary poddaje się co 4 lata weryfikacjiw celu uwzględnienia zmian czynników nieprzewidzianych podczas ichwyznaczania. Wyznaczenia i weryfikacji tych wód i obszarów dokonuje sięw oparciu o pomiary dokonywane w ramach państwowego monitoringu środowiska.Wojewódzki inspektor ochrony środowiska dokonuje, co 4 lata,oceny stopnia eutrofizacji śródlądowych wód powierzchniowych, morskichwód wewnętrznych i wód przybrzeżnych.Następstwem wyznaczenia obszarów jest zobowiązanie dyrektora regionalnegozarządu gospodarki wodnej do opracowania, w ciągu 2 lat, programudziałań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych,o którym mowa w art. 84 Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawoochrony środowiska (Dz.U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627). Program wprowadzanyjest w drodze rozporządzenia dyrektora regionalnego zarządu gospodarkiwodnej.Kryteria wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkamiazotu ze źródeł rolniczych oraz szczegółowe wymagania, jakim powinny odpowiadaćprogramy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotuze źródeł rolniczych określane zostały w rozporządzeniu Ministra Środowiskaz dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych nazanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz.U. z 2002 r.Nr 241, poz. 2093) oraz rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programydziałań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych(Dz.U. z 2003 r. Nr 4, poz. 44).121

USTAWA PRAWO OCHRONY ŚRODOWISKAOdwołanie do nawozów w prawie ochrony środowiska dotyczy tego samegozakresu, do którego odnosi się ustawa Prawo wodne. Mianowicie jednakowajest w tych aktach prawnych definicja ścieku, rozumianego jakowprowadzane do wód lub do ziemi (m.in.) ciekłe odchody zwierzęce, z wyjątkiemgnojówki i gnojowicy przeznaczonych do rolniczego wykorzystaniaw sposób i na zasadach określonych w przepisach o nawozach i nawożeniu.Jako takich, dotyczą zatem odchodów zwierzęcych wytwarzanych na fermachwielkoprzemysłowych i nie zagospodarowywanych rolniczo wszystkieregulacje zawarte w ustawie Prawo ochrony środowiska, odnoszące się dościeków. Przede wszystkim chodzi tu o wymóg uzyskania pozwolenia wodnoprawnego,warunki wprowadzania ścieków do kanalizacji, granicznychwielkości emisji, wnoszenie opłat za korzystanie ze środowiska, opłaty i karyza wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi, etc.USTAWA PRAWO BUDOWLANEWarunki techniczne, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze, w tymzbiorniki na płynne odchody zwierzęce i płyty do składowania obornika określonezostały w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowejz dnia 7 października 1997 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinnyodpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie (Dz.U. z 1997 r.Nr 132, poz.877), znowelizowanego rozporządzeniem Ministra Rolnictwai Rozwoju Wsi z dnia 22 czerwca 2009 r. zmieniającym rozporządzeniew sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolniczei ich usytuowanie (Dz.U. z 2009 r. Nr 108, poz. 907). Akt ten podjęty zostałna podstawie art. 7 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane(Dz.U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118).Rozporządzenie ustala warunki techniczne, jakim powinny odpowiadaćbudowle rolnicze i związane z nimi urządzenia budowlane oraz ich usytuowanie,czyli warunki, które przy zachowaniu przepisów prawa budowlanegooraz odrębnych przepisów, a także ustaleń Polskich Norm zapewniają bezpieczeństwokonstrukcji, bezpieczeństwo pożarowe, bezpieczeństwo użytkowania,odpowiednie warunki higieniczne i zdrowotne oraz ochronę środowiska,ochronę przed hałasem i drganiami, oszczędność energii i odpowiedniąizolacyjność cieplną przegród, odpowiednie warunki użytkowe, ochronę uzasadnionychinteresów osób trzecich, trwałość budowli, ochronę dóbr kultury.Przepisy rozporządzenia stosuje się przy projektowaniu, budowie, odbudowie,rozbudowie, nadbudowie, przebudowie, modernizacji i zmianie sposobuużytkowania budowli rolniczych lub ich części, a także związanychz nimi urządzeń budowlanych, przy czym ilekroć w rozporządzeniu jestmowa o budowlach rolniczych, rozumie się przez to budowle dla potrzeb rolnictwai przechowalnictwa produktów rolnych, w szczególności takie jak zbiornikina płynne odchody zwierzęce, płyty do składowania obornika, silosy na kiszonkę,silosy na zboże i pasze, komory fermentacyjne i zbiorniki biogazu.Rozdział 2 rozporządzenia reguluje kwestie zbiorników na odchody zwierzęcei zakłada, że do usuwania i magazynowania odchodów pochodzeniazwierzęcego powinny być przewidziane urządzenia i zbiorniki dostosowanedo systemów technologicznych utrzymywania zwierząt (zbiorniki na płynne122

odchody zwierzęce). Zbiorniki te powinny mieć dno i ściany nieprzepuszczalne.Zbiorniki zamknięte powinny być szczelnie przykryte oraz zaopatrzonew otwór wentylacyjny i zamykany otwór wejściowy. Określono również odległościzamkniętych zbiorników na płynne odchody zwierzęce, mierzone odpokryw i wylotów wentylacyjnych od:• otworów okiennych i drzwiowych pomieszczeń przeznaczonych na pobytludzi na działkach sąsiednich – 15 m,• magazynów środków spożywczych, a także obiektów budowlanych przetwórstwarolnospożywczego – 15 m,• granicy działki sąsiedniej – 4 m,• budynków magazynowych ogólnych – 5 m,• silosów na zboże i pasze – 5 m,• silosów na kiszonki – 5 m.Odległość otwartych zbiorników na płynne odchody zwierzęce o pojemnoścido 200 m 3 oraz płyt gnojowych powinna wynosić co najmniej:• od otworów okiennych i drzwiowych pomieszczeń przeznaczonych na pobytludzi na działkach sąsiednich – 30 m,• od budynków przetwórstwa rolno-spożywczego i magazynów środkówspożywczych – 50 m,• od budynków magazynowych pasz i ziarna – 10 m,• od granicy działki sąsiedniej – 4 m,• od silosów na zboże i pasze – 5 m,• od silosów na kiszonki – 10 m.Rozporządzenie dopuszcza sytuowanie zbiorników na płynne odchodyzwierzęce w odległościach mniejszych niż określone powyżej w odniesieniudo granic działki sąsiedniej lub na granicy działek, w wypadku gdy będąprzylegać do tego samego rodzaju zbiorników na działce sąsiedniej.Odległość otwartych zbiorników na płynne odchody zwierzęce o pojemnościwiększej niż 200 m 3 od obiektów budowlanych wymienionych powyżeji od granicy działki sąsiedniej określa się indywidualnie w decyzji o warunkachzabudowy i zagospodarowania terenu w uzgodnieniu z właściwym państwowymwojewódzkim inspektorem sanitarnym.Zarazem zauważyć trzeba, że w kolejnych regulacjach zawartych w tymsamym rozdziale znajdują się pewne przepisy, które odnieść można takżedo zbiorników na odchody zwierzęce np.:• usytuowanie budowli rolniczych uciążliwych dla otoczenia, w szczególnościz uwagi na zapylenie, zapachy, wydzielanie się substancji toksycznych,powinno uwzględniać przeważające kierunki wiatrów, tak żebyprzez jak najdłuższą część roku znajdowały się one po stronie zawietrznejwzględem obiektów budowlanych przeznaczonych na pobyt ludzi orazwzględem obszarów chronionych (§ 11),• budowle rolnicze uciążliwe dla otoczenia powinny być odizolowane odprzyległych terenów pasami zieleni średnio i wysokopiennej (§ 12).Kolejny rozdział 3 dotyczy budowli rolniczych i urządzeń budowlanychz nimi związanych. W rozdziale tym problematyka nawozów poruszana jestw paragrafie 28 i 29. Pierwszy z nich odnosi się do aspektów konstrukcyjnychi stanowi, że konstrukcja otwartych zbiorników na płynne odchody zwierzęcepowinna zapewniać warunki ich użytkowania poprzez umożliwienie123

dojazdu oraz opróżnienia gromadzących się osadów, wykonanie spadkóww dnie w kierunku komory czerpalnej gnojowicy i wykonanie spadków na zewnątrzdla odpływu wód opadowych.Zamknięte zbiorniki na płynne odchody zwierzęce zaopatrzone w przykrycieinne niż sztywne i odporne na uszkodzenia mechaniczne oraz otwartezbiorniki na płynne odchody zwierzęce, o wysokości mniejszej niż 1,8 m, powinnybyć zabezpieczone ogrodzeniem o wysokości co najmniej 1,8 m. Pomostyobsługowe i dojścia dla obsługi zamkniętych zbiorników na płynneodchody zwierzęce zaopatrzonych w przykrycie inne niż sztywne i odpornena uszkodzenia mechaniczne oraz otwartych zbiorników na płynne odchodyzwierzęce powinny być zabezpieczone barierkami ochronnymi o wysokościco najmniej 1,1 m z poprzeczką umieszczoną w połowie ich wysokości i nawysokości 0,15 m nad pomostem. Izolacja wodoszczelna dna i skarp zbiornikówziemnych na płynne odchody zwierzęce powinna być wykonanaz trwałych materiałów izolacyjnych. Paragraf 29 przewiduje natomiast, że płytydo składowania obornika powinny mieć dno i ściany nieprzepuszczalne.Wreszcie w rozdziale przyjęto, że instalacje i urządzenia budowli rolniczychsłużące do odprowadzania zużytych wód, soków kiszonkowych, a takżeinnych nieczystości i zanieczyszczeń, powinny być projektowane i wykonanew sposób zabezpieczający przed przenikaniem szkodliwych substancjido wód i gruntu.Podkreślić należy, że rozporządzenie w sprawie warunków technicznych,jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie znajdowałozastosowanie jedynie przy projektowaniu, budowie, odbudowie, rozbudowie,nadbudowie, przebudowie, modernizacji i zmianie sposobu użytkowania budowlirolniczych lub ich części i nie dotyczyło wcześniej powstałych gospodarstwrolnych, które po wejściu w życie tego rozporządzenia nie podlegałyteż wyżej wskazanym procesom inwestycyjnym. W stosunku do tych gospodarstwobowiązujące przepisy zawarte są w ustawie o nawozach i nawożeniu.Od dnia 1 stycznia 2009 r. podmioty, które prowadzą chów lub hodowlę drobiupowyżej 40.000 stanowisk lub chów lub hodowlę trzody chlewnej powyżej2.000 stanowisk dla świń o wadze ponad 30 kg lub 750 stanowisk dlamacior przechowują nawozy naturalne, inne niż gnojówkę i gnojowicę, nanieprzepuszczalnych płytach, zabezpieczonych w taki sposób, aby wyciekinie przedostawały się do gruntu. Do dnia 31 grudnia 2010 r. podmioty teprzechowywały gnojówkę i gnojowicę w szczelnych, zamkniętych zbiornikach.Od dnia 1 stycznia 2011 r. wszedł w życie powszechnie obowiązującyprzepis stanowiący, że gnojówkę i gnojowicę przechowuje się wyłączniew szczelnych zbiornikach o pojemności umożliwiającej gromadzenie co najmniej4-miesięcznej ich produkcji. Zbiorniki te powinny być zbiornikami zamkniętymi,w rozumieniu przepisów wydanych na podstawie art. 7 ust. 2 pkt2 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2006 r. Nr 156,poz. 1118) dotyczących warunków technicznych, jakim powinny odpowiadaćbudowle rolnicze i ich usytuowanie.124

4.2. Akty prawa wspólnotowegoKwestie związane ze składowaniem, obróbką i utylizacją odchodów zwierzątregulowane są przez szereg aktów prawa Unii Europejskiej, z którychnajważniejsze to:• Rozporządzenie (WE) nr 2003/2003 Parlamentu Europejskiego i Radyz dnia 13 października 2003 r. w sprawie nawozów (Dz.Urz. WE L 304z 21.11.2003, str. 1),• Rozporządzenie nr 1774/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia3 października 2002 r. ustanawiającego przepisy sanitarne dotyczące produktówubocznych pochodzenia zwierzęcego nieprzeznaczonych do spożyciaprzez ludzi (Dz. Urz. WE L 273 z 10.10.2002, str. 1; Dz. Urz. UE Polskiewydanie specjalne, rozdz. 3, t. 37, str. 92),• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/1/WE z dnia 15 stycznia2008 r. dotycząca zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ichkontroli (poprzednia wersja: dyrektywa Rady 96/61/WE z 24 września 1996w sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeń) –tzw. Dyrektywa IPPC (w styczniu 2011 r. Dyrektywę IPPC zastąpiła dyrektywaParlamentu Europejskiego i Rady 2010/75/UE z dnia 24 listopada 2010r. w sprawie emisji przemysłowych (tzw. Dyrektywa IED),• Dyrektywa Rady 91/676/EWG z 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wódprzed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego– tzw. Dyrektywa Azotanowa.Regulacje powyższych aktów prawnych zostały transponowane do prawapolskiego poprzez przepisy, opisanych w poprzednim podrozdziale, ustawi rozporządzeń wykonawczych.ROZPORZĄDZENIE USTANAWIAJĄCE PRZEPISY SANITARNE DOTYCZĄCEPRODUKTÓW UBOCZNYCH POCHODZENIA ZWIERZĘCEGONIEPRZEZNACZONYCH DO SPOŻYCIA PRZEZ LUDZIRozporządzenie nr 1774/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia3 października 2002 r. ustanawiające przepisy sanitarne dotyczące produktówubocznych pochodzenia zwierzęcego nieprzeznaczonych do spożycia przezludzi zalicza obornik do surowców kategorii 2 (art. 5 ust. 1 pkt a). W przypadkuobornika, treści wydzielonych z przewodu pokarmowego, mleka i siary, jeżeliwłaściwe władze uznały, że nie stwarzają one ryzyka dla rozprzestrzenianiapoważnej choroby zakaźnej, można je stosować w następujący sposób:• bez przetworzenia jako surowiec w wytwórni biogazu lub kompostowni,• stosować do uprawy ziemi zgodnie z niniejszym rozporządzeniem,• przetworzać w wytwórni biogazu lub kompostować.Obornik zdefiniowano tu jako odchody i/lub mocz zwierząt gospodarskich,ze ściółką lub bez, oraz guano. Szczegółowe przepisy związanez obornikiem zawarto w Załączniku VIII, którego rozdział III reguluje wymaganiadotyczące obornika, przetworzonego obornika i produktów z obornikaprzetworzonego. W szczególności rozporządzenie zabrania handlu obornikiemnieprzetworzonym innym niż pochodzącym od drobiu i kopytnych,z wyjątkiem obornika pochodzącego z obszaru, który nie podlega ograniczeniomze względu na poważną chorobę zakaźną oraz przeznaczonego do stosowania,pod nadzorem właściwych władz, do nawożenia ziemi stanowiącej125

część jednego gospodarstwa położonego po obu stronach granicy dwóchPaństw Członkowskich. Jednakże, właściwe władze mogą udzielić szczególnegozezwolenia na wprowadzenie na ich terytorium obornika przeznaczonegodo przetwarzania w zakładzie technicznym, wytwórni biogazu lub kompostownizatwierdzonych przez właściwe władze zgodnie z niniejszym rozporządzeniemw związku z wytwarzaniem produktów określonych w sekcji II poniżej.Zatwierdzając takie zakłady, właściwe władze muszą wziąć pod uwagępochodzenie obornika lub obornika przeznaczonego do nawożenia ziemiw gospodarstwie. Handel nim może nastąpić wyłącznie za zgodą właściwychwładz zarówno Państwa Członkowskiego stanowiącego kraj pochodzenia,jak i w miejscu przeznaczenia. Rozważając udzielenie zgody, właściwewładze muszą objąć szczególną uwagą pochodzenie obornika, jegomiejsce przeznaczenia oraz względy zdrowia zwierząt i kwestie bezpieczeństwa.W takich przypadkach obornik musi zostać wyposażony w świadectwozdrowia.Przeznaczony do handlu obornik nieprzetworzony, pochodzący od drobiu,musi pochodzić z obszaru, który nie podlega ograniczeniom ze względurzekomy pomór drobiu lub influenzę drobiu. Ponadto, nieprzetworzony obornikpochodzący ze stada drobiu szczepionego przeciwko rzekomemu pomorowidrobiu nie może być wysyłany do regionu, posiadającego status „nieszczepiony”w odniesieniu do rzekomego pomoru drobiu. Obornik musi teżbyć wyposażony w świadectwo weterynaryjne.Handel nieprzetworzonym obornikiem pochodzącym od kopytnych niepodlega warunkom dotyczącym zdrowia zwierząt.W zakresie przewozu nawozu rozporządzenie stanowi, że Państwa Członkowskiemuszą udzielić zezwolenia na przywóz nieprzetworzonego obornika,jeżeli:• pochodzi on z państw trzecich, które znajdują się w wykazie w załącznikuXI część IX,• spełnia, stosownie do rozważanych gatunków zwierząt, wymagania ust. 1lit. a),• towarzyszy mu świadectwo weterynaryjne, jak przewidziano w art. 29 ust. 6.Inaczej ma się, w myśl rozporządzenia, sprawa z obornikiem przetworzonymi produktami z obornika przetworzonego. W kwestii ich wprowadzaniana rynek zastrzeżono, że:• muszą one pochodzić z zakładu technicznego, wytwórni biogazu lubkompostowni zatwierdzonych przez właściwe władze zgodnie z niniejszymrozporządzeniem,• muszą być poddane obróbce cieplnej w temperaturze co najmniej 70 °Cprzez co najmniej 60 min. lub przetworzeniu równoważnemu,• muszą być wolne od salmonelli (salmonella nieobecna w 25 g przetworzonegoproduktu), enterobakterii (na podstawie na liczby bakterii tlenowych:

W związku z powyższym należy je przechowywać w dokładnie zapieczętowanychi izolowanych silosach lub właściwie zapieczętowanych opakowaniach(workach plastikowych).Odnośnie przewozu zobowiązuje się Państwa Członkowskie do udzieleniazezwolenia na przywóz przetworzonego obornika i produktów z przetworzonegoobornika, jeżeli pochodzą one z państw trzecich, które znajdują sięw wykazie w załączniku XI część IX, pochodzą z zakładu zatwierdzonegoprzez właściwe władze państwa trzeciego spełniającego szczególne warunkiustanowione niniejszym rozporządzeniem oraz towarzyszy im świadectwoweterynaryjne.DYREKTYWA AZOTANOWADyrektywa Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochronywód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzeniarolniczego (Dz.U. L 375 z 31.12.1991, str. 1), zwana Dyrektywą azotanową,określa szereg działań w ramach ochrony wód przed zanieczyszczeniami pochodzeniarolniczego, do przestrzegania których zobowiązane są PaństwaCzłonkowskie Unii Europejskiej. Najistotniejszym z nich jest wyznaczeniestrefam wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu (obszar szczególnienarażony, OSN; ang. Nitrate Vulnerable Zone, NVZ), co do których ustanowićnależy programy działań ochronnych oraz promowanie dobrych praktykrolniczych. W dyrektywie określono również działania polegające na ograniczeniuodpływu związków azotu do wód z powierzchni użytkowanych rolniczo,takie jak prowadzenie monitoringu wód, wspieranie rolnictwa ekologicznegoi rolnictwa zrównoważonego oraz prowadzenie właściwej techniki gospodarowaniaw zakresie uprawy roślin i hodowli zwierząt, ograniczającejstraty związków azotowych do wód.Obszary narażone (zagrożone) charakteryzują się występowaniem spływówdo wód powierzchniowych i/lub podziemnych, które zawierają lub mogązawierać ponad 50 mg/l azotanów i których stan pogorszy się w razie brakupodjęcia działań oraz spływy do wód, które są eutroficzne lub mogą stać sięeutroficzne, jeżeli nie zostaną podjęte działania.Dyrektywa azotanowa transponowana został do prawa polskiego poprzezustawę Prawo wodne, rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczeniezwiązkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz.U. z 2002 r. Nr 241, poz. 2093), rozporządzenieMinistra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowychwymagań, jakim powinny odpowiadać programy działań mającychna celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych (Dz.U.z 2003 r. Nr 4, poz. 44), 11 rozporządzeń dyrektorów RZGW w sprawie określeniawód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczychoraz obszarów szczególnie narażonych, z których odpływ azotu zeźródeł rolniczych do tych wód należy ograniczyć, 21 rozporządzeń dyrektorówRZGW w sprawie wprowadzenia programu działań mających na celuograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych dla obszaru szczególnienarażonego, ustawę o nawozach i nawożeniu oraz rozporządzenie MinistraRolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 czerwca 2001 r. w sprawie szczegółowego127

sposobu stosowania nawozów oraz prowadzenia szkoleń z zakresu ich stosowania(Dz.U. z 2001 r. Nr 60, poz. 616).Najistotniejsze, z punktu widzenia ochrony środowiska przyrodniczegoMorza Bałtyckiego, są regulacje dotyczące ochrony wód przed zanieczyszczeniamipowodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego. Zagadnienieto dotyczy podmiotów zlokalizowanych właśnie na obszarach OSN.Obecnie, jak już wspomniano wcześniej, w Polsce wyznaczono 19 obszarówOSN, dla których właściwy terytorialnie Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnejopracował program działań, którego celem jest ograniczenie odpływuazotu ze źródeł rolniczych.Rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadaćprogramy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotuze źródeł rolniczych dokładnie określa warunki stosowania i przechowywanianawozów naturalnych, ograniczeń w nawożeniu, sporządzania planów nawożenia,użytkowania gruntów, wymaganej dokumentacji na potrzeby kontroli,monitorowania działań wynikających z programu, terminów wprowadzaniaposzczególnych działań w życie i okresu ich obowiązywania.Programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródełrolniczych dla obszarów szczególnie zagrożonych mają na celu ochronę tychobszarów przed dalszym zanieczyszczaniem i przywracanie określonychprzepisami prawa standardów jakości wód. Programy określają zatem kierunkii zakres działań oraz środki zaradcze, które muszą być obowiązkowostosowane przez rolników. Precyzują one również zadania jednostek resortowychrolnictwa i środowiska związanych z rolnictwem i z problemem ograniczania,związanego z działalnością rolniczą, zanieczyszczenia wód (m.in.edukacja i specjalistyczne doradztwo, m.in. w tworzeniu planów nawozowychw gospodarstwach, pomoc w realizacji inwestycji ochrony wód w gospodarstwach,np. zbiorników i płyt do gromadzenia i przechowywania nawozównaturalnych, kontrola źródeł zanieczyszczenia i zagrożeń z nimi związanych,kontrola realizacji zobowiązań rolników, prowadzenie monitoringu jakościwód powierzchniowych i podziemnych, pomoc organizacyjna, finansowai merytoryczna podmiotom zaangażowanym w realizację programów).Wymagania zawarte w programach działań dla poszczególnych obszarówmogą być różne, stąd posiadając gospodarstwo na konkretnym obszarzeOSN należy zapoznać się z konkretnym programem działań.Zasady postępowania na obszarach szczególnie narażonych, w zakresieprzechowywania nawozów i kiszonek, stanowią, iż:• nawozy naturalne w postaci stałej (obornik) powinny być przechowywanew pomieszczeniach inwentarskich o nieprzepuszczalnym podłożu lub nieprzepuszczalnychpłytach obornikowych, zabezpieczonych przed ewentualnymiwyciekami do gruntu oraz posiadającymi instalację odprowadzającąwyciek do szczelnych zbiorników; pojemność płyty obornikowej powinnazapewnić możliwość gromadzenia i przechowywania obornikaprzez okres, w jakim faktycznie obornik jest składowany, jednak nie krótszyniż 6 miesięcy; minimalna powierzchnia płyty może być mniejsza, o ilezwierzęta przebywają na pastwisku, proporcjonalnie do czasu przebywaniazwierząt na pastwisku; w przypadku utrzymywania zwierząt na głębokiejściółce płyta obornikowa nie jest wymagana, o ile szczegółowe programydziałań nie stanowią inaczej,128

• nawozy naturalne w postaci płynnej (gnojówka i gnojowica) powinny byćprzechowywane w szczelnych zbiornikach, o ile szczegółowe programydziałań nie określają dodatkowych wymagań dla tych zbiorników; pojemnośćzbiorników na gnojówkę lub gnojowicę musi starczyć na przechowywaniejej przez okres co najmniej 6 miesięcy,• kiszonki produkowane w gospodarstwie powinny być przechowywanew specjalnych zbiornikach, silosach, na płytach, w belach lub rękawachfoliowych umieszczonych w odpowiedniej odległości od zabudowań i graniczagrody wiejskiej oraz otwartych składowisk nawozów naturalnych;soki kiszonkowe, powstałe przy zakiszaniu świeżej zielonej masy roślinpowinny być odprowadzane do studzienek zbiorczych, stanowiących integralnączęść składową silosów lub zabezpieczone w inny sposób uniemożliwiającywyciek do gruntu.Rozporządzenie określa również zasady prowadzenia dokumentacji naobszarach OSN:• sporządzanie planu nawożenia, który zawiera prawidłowe dawki nawozówna poszczególne pola i rośliny z uwzględnieniem odczynu i zasobnościgleby; odczyn i zasobność gleby określa się na podstawie analizy gleby,wykonywanej raz na 4 lata przez Okręgowe Stacje Chemiczno-Rolnicze;plan nawożenia powinien uwzględniać zapotrzebowanie roślin na składnikipokarmowe, odczyn i zasobność gleby w składniki mineralne, źródłaskładników nawozowych w gospodarstwie, w tym nawozy organicznei mineralne, zapotrzebowanie na nawozy mineralne; dawka nawozów naturalnychstosowanych w gospodarstwie rolnym nie może przekraczaćrocznie 170 kg azotu na hektar użytku rolnego,• posiadanie umowy dzierżawy/najmu/użyczenia użytków rolnych, jeżeli powierzchniagospodarstwa jest niewystarczająca do prawidłowego zagospodarowaniawytwarzanych w tym gospodarstwie nawozów naturalnych,• posiadanie umowy zbytu/sprzedaży nawozów naturalnych produkowanychw gospodarstwie rolnym, jeżeli produkcja nawozów naturalnychw tym gospodarstwie jest zbyt duża w stosunku do powierzchni gospodarstwa.Na obszarach szczególnie narażonych obowiązują również szczegółoweregulacje odnośnie stosowania nawozów:• zakaz stosowania nawozów na glebach zalanych wodą, przykrytych śniegiemlub zamarzniętych (zakaz ten nie dotyczy stosowania nawozóww stawach rybnych),• zakaz stosowania nawozów naturalnych w postaci płynnej oraz azotowychna glebach bez okrywy roślinnej, położonych na stokach o nachylaniuwiększym niż 10%,• zakaz stosowania nawozów naturalnych w postaci płynnej podczas wegetacjiroślin przeznaczonych do bezpośredniego spożycia przez ludzi,• zakaz stosowania nawozów innych niż obornik na pastwiskach, a szczególnienawozów zawierających produkty uboczne pochodzenia zwierzęcegoi dodatki do wzbogacania gleby (mączki mięsne i mięsnokostne),• nawozy naturalne oraz organiczne w postaci stałej oraz płynnej nie mogąbyć stosowane w okresie od 1 grudnia do 28 lutego (ograniczenie to nie129

dotyczy to upraw pod osłonami, czyli w szklarniach, inspektach i namiotachfoliowych),• nawozy naturalne w postaci stałej mogą być stosowane podczas wegetacjiroślin (pogłównie) tylko na użytkach zielonych i na wieloletnich uprawachpolowych,• nawozy naturalne stosowane na gruntach ornych powinny być przykrytelub wymieszane z glebą nie później niż następnego dnia po ich zastosowaniu,z wyjątkiem nawozów stosowanych na użytkach zielonych,• nawozy naturalne mogą być stosowane w odległości co najmniej 20 m odstrefy ochronnej źródeł, ujęć wody, brzegu zbiorników oraz cieków wodnych,kąpielisk zlokalizowanych na wodach powierzchniowych oraz obszarówmorskiego pasa nadbrzeżnego,• nawozy należy stosować zgodnie z zasadami określonych w szczegółowychprogramach działań ustanowionych dla poszczególnych obszarówOSN.RAMOWA DYREKTYWA WODNA22 grudnia 2000 r. weszła w życie Dyrektywa Parlamentu Europejskiegoi Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiającą ramy wspólnotowegodziałania w dziedzinie polityki wodnej (2000/60/WE), zwana Ramową DyrektywąWodną, której nadrzędnym celem jest osiągnięcie do 2015 roku dobregostanu ekologicznego i chemicznego, a także zapobieganie pogarszaniusię dotychczasowego stanu wszystkich wód (gruntowych, powierzchniowych,terytorialnych). W szerszej perspektywie dyrektywa ma na celu polepszenieochrony wód poprzez wprowadzenie zintegrowanej wspólnotowej politykiwodnej, opartej na przejrzystych, efektywnych i spójnych ramach legislacyjnych,a także uwzględniającej wrażliwość ekosystemów wodnych położonychblisko wybrzeży morskich i ujść rzek czy zatok lub względnie zamkniętychmórz, ponieważ ich równowaga jest pod silnym wpływem jakościwód śródlądowych wpływających do nich.Co istotne, w dyrektywie uwzględniono korzystanie z zasobów wodnychprzez gospodarkę (w tym rolnictwo), jednak korzystanie to poddano rygorowispełniania założeń rozwoju zrównoważonego, czyli możliwość zmiany stanuwód tylko w stopniu niezakłócającym funkcji ekologicznych wód. ZałożeniaRamowej Dyrektywy Wodnej dotyczą następujących obszarów:• zaspokojenie zapotrzebowania na wodę ludności, rolnictwa i przemysłu,• promowanie zrównoważonego korzystania z wód,• ochrona wód i ekosystemów znajdujących się w dobrym stanie ekologicznym,• poprawa jakości wód i stanu ekosystemów zdegradowanych działalnościączłowieka,• zmniejszenie zanieczyszczenia wód podziemnych,• zmniejszenie skutków powodzi i suszy.Zapisy Ramowej Dyrektywy Wodnej zostały transponowane do prawodawstwapolskiego poprzez ustawę Prawo wodne, ustawę Prawo ochrony środowiskaoraz ustawę o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniuścieków, wraz z aktami wykonawczymi do tych ustaw.130

Podstawowymi narzędziami wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej sąplany gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy oraz program wodnośrodowiskowykraju. Program wodnośrodowiskowy ma na celu realizacjęcelów wytyczonych w dyrektywie w warunkach polskich. Obejmuje on szeregdziałań podstawowych, w tym ograniczenie negatywnego wpływu działalnościrolniczej na stan wód, m.in. poprzez uwzględnienie programów przyjętychdla obszarów wrażliwych na zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego.Z punktu widzenia ochrony środowiska wodnego przed zanieczyszczeniamize źródeł rolniczych najważniejsze są następujące założenia Ramowej DyrektywyWodnej:• oszacowanie i identyfikacja znaczących źródeł punktowych i rozproszonychemisji zanieczyszczeń pochodzących z infrastruktury rolnicze (ZałącznikII do Ramowej Dyrektywy Wodnej),• sporządzenie rejestru obszarów chronionych, włączając obszary wrażliwena pierwiastki biogenne, np. obszary wrażliwe na zanieczyszczenie azotanamize źródeł rolniczych (Załącznik IV do Ramowej Dyrektywy Wodnej),• uwzględnienie środków określonych przez programy działań mających nacelu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych (OSN) oraz kodeksdobrych praktyk rolniczych w programy działań Ramowej Dyrektywy Wodnej(Załącznik VI do Ramowej Dyrektywy Wodnej),• wprowadzenie azotanów i fosforanów (jako najważniejszych czynnikówprzyczyniających się do eutrofizacji) do wskaźnikowego wykazu najważniejszychzanieczyszczeń (Załącznik VIII do Ramowej Dyrektywy Wodnej).4.3. Prawo międzynarodoweArt. 87 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej stanowi, iż źródłami powszechnieobowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej jest Konstytucja,ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.Fundamentalną dla ochrony środowiska przyrodniczego Bałtyku umowąmiędzynarodową jest Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaruMorza Bałtyckiego, sporządzona w Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r. (Dz. U.z 2000 r. Nr 28, poz. 346), zwana Konwencją Helsińską.KONWENCJA O OCHRONIE ŚRODOWISKA MORSKIEGO OBSZARU MORZABAŁTYCKIEGOKonwencja sporządzona w Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r. o ochronieśrodowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego (Dz. U. z 2000 r., Nr 28,poz. 346), zwana Konwencją Helsińską, powstała w celu kompleksowejochrony środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego, zarówno wódmorskich, wód wewnętrznych oraz całego obszaru zlewiska Morza Bałtyckiego.Jest to fundamentalny dla zorganizowanej i międzynarodowej ochronyBałtyku akt prawa międzynarodowego. Stronami Konwencji Helsińskiej są:Dania, Estonia, Finlandia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Polska, Rosja, Szwecja orazUnia Europejska. Organem wykonawczym Konwencji jest Komisja OchronyŚrodowiska Morskiego Bałtyku (HELCOM, Komisja Helsińska), z siedzibąw Helsinkach.131

Zanieczyszczenia ze źródeł rolniczych leżą w kompetencjach Grupy roboczejds. zanieczyszczeń pochodzenia lądowego (HELCOM LAND), zaś podstawoweregulacje dotyczące zapobieganiu zanieczyszczeń ze źródeł lądowychzawarte zostały w art. 6 Konwencji. Przewiduje on, że Strony zobowiązująsię zapobiegać i eliminować zanieczyszczenia obszaru Morza Bałtyckiegoze źródeł lądowych stosując, między innymi, Najlepszą Praktykę Ekologicznądla wszystkich źródeł i Najlepszą Dostępną Technologię dla źródełpunktowych. Bez uszczerbku dla swej suwerenności, każda Umawiająca sięStrona podejmie w tym celu odpowiednie środki na obszarze zlewni MorzaBałtyckiego.Konwencja Helsińska zawiera dwie istotne definicje – Najlepsza PraktykaEkologiczna i Najlepsza Dostępna Technologia. Pierwsze pojęcie oznaczazastosowanie najwłaściwszej kombinacji następujących środków:• zapewnienie społeczeństwu dostępu do informacji i edukacji środowiskowychskutków podjęcia i realizacji/wykorzystania poszczególnych działańi produktów,• opracowanie i wdrożenie Kodeksów Dobrej Praktyki Ekologicznej dla poszczególnychwyrobów,• stosowanie etykiet informacyjnych dotyczących ryzyka ekologicznegozwiązanego z danym wyrobem,• dostępność systemów gromadzenia i usuwania,• oszczędzanie zasobów,• odzyskiwanie i ponowne użycie wyrobów,• unikanie stosowania substancji niebezpiecznych i wytwarzania szkodliwychodpadów,• stosowanie instrumentów ekonomicznych,• system licencyjny, obejmujący system restrykcji i zakazów.Wybór odpowiedniej kombinacji środków musi być oparty o zasadę zapobiegania,ryzyko ekologiczne związane z danym produktem/procesem, wybórśrodka najbardziej przyjaznego dla środowiska, skalę użycia, potencjalnywpływ na środowisko działań zastępczych, postęp naukowy i światopoglądowy,limity czasowe oraz skutki czasowe i gospodarcze.Z kolei Najlepsza Dostępna Technologia oznacza najnowszy etap rozwojuprocesów, urządzeń bądź metod działania, wskazujących na przydatnośćw praktyce danego środka służącego ograniczeniu zrzutów zanieczyszczeń.Do kryteriów kwalifikujących daną technologię do grona Najlepszych DostępnychTechnologii należą: porównanie z innymi stosowanymi w danym zakresieprocesami/urządzeniami/metodami, postęp techniczny, naukowy i światopoglądowy,gospodarcze możliwości wprowadzania danej technologii,limity czasu dla zastosowania, charakter i wielkość emisji, bezodpadowość/niskoodpadowość technologii, zasada zapobiegania.Odnośnie działalności rolniczej Strony będą wprowadzać w życie proceduryi środki przewidziane w Załączniku III – Kryteria i środki dotyczące zapobieganiazanieczyszczaniu ze źródeł lądowych (Załącznik III). W tym celubędą one współpracować w przygotowaniu i przyjęciu, a także stosowaniuspecjalnych programów, wytycznych, standardów lub przepisów dotyczącychemisji i zrzutów do wody i powietrza, jakości środowiska oraz produktówzawierających szkodliwe substancje i materiały. Taka regulacja powoduje, że132

podstawowe znaczenie zaczynają odgrywać szczegółowe regulacje zawartew tym załączniku. W pierwotnym tekście zawierał on stosunkowo ogólne uregulowania.W zakresie zanieczyszczeń ze źródeł rozproszonych, łączniez rolnictwem, przewidywał eliminowanie ich poprzez popieranie i wprowadzaniew życie Najlepszej Praktyki Ekologicznej.Na podstawie przewidzianego w Konwencji trybu przyjmowania poprawekdo załączników do Załącznika III wprowadzono poprawki. Najpierw, z dniem31 grudnia 2000 r., zgodnie z Zaleceniem Komisji Helsińskiej nr 21/1 podzielonogo na dwie części: Część 1. Zapobieganie zanieczyszczaniu morzaprzez przemysł i miasta oraz Część 2. Zapobieganie zanieczyszczaniu morzaprzez rolnictwo, dodając treści zawarte w Części 2. Następnie, z dniem 15 listopada2008 r., zgodnie z Zaleceniem Komisji Helsińskiej 28E/4 znowelizowanoznaczące fragmenty Części 2 Załącznika III.Najistotniejszy w zakresie nawozów naturalnych ma przepis drugi znowelizowanegozałącznika, przewidujący, że Strony włączą określone podstawowezasady do krajowego ustawodawstwa lub wytycznych oraz dostosują jedo warunków panujących w danym kraju w celu zmniejszenia negatywnychskutków rolnictwa dla środowiska. Co ważne, zastrzeżono, iż określone poziomywymagań są uważane za minimalne dla ustawodawstwa krajowego.Wśród szczegółowych przepisów po pierwsze uregulowano problematykęzagęszczenia zwierząt. Wskazano, że aby obornik nie był produkowanyw nadmiarze w stosunku do ilości gruntów ornych, musi być zachowana równowagapomiędzy liczbą zwierząt w gospodarstwie rolnym i terenem do rozrzucaniaobornika (wyrażone jako wskaźnik zagęszczenia zwierząt, czyli obsada).Maksymalna liczba zwierząt powinna być ustalona z uwzględnieniemkonieczności równowagi pomiędzy ilością fosforu i azotu w oborniku a potrzebamiuprawnymi w zakresie składników odżywczych dla roślin.Drugie ze szczegółowych wymagań odnosi się do lokalizacji i projektowaniabudowli dla zwierząt gospodarskich. Przyjęto, że powinny być one zlokalizowanei zaprojektowane w taki sposób, że ziemia i wody powierzchniowenie będą zanieczyszczone.Kolejny ze szczegółowych przepisów dotyczy budowy zbiorników doprzechowywania nawozu naturalnego. Przyjęto, że powinny one zapobiegaćwyciekom, a ich pojemność magazynowa powinna być na tyle duża, by zapewnićstosowanie nawozu naturalnego tylko wówczas, gdy rośliny mogąwykorzystać zawarte w nim substancje odżywcze. Minimalny poziom obejmujepojemność 6-cio miesięcznego składowania. Wskazano też na pewnewymagania techniczne, jak np. wodoszczelne podłogi i ściany boczne.Następny z przepisów dotyczy sposobu przechowywania ścieków z pomieszczeńdla zwierząt oraz odcieków z obornika lub przygotowywaniai przechowywania kiszonki. Kolejny zaś stosowania nawozów. Przyjęto w nim,że nawozów naturalne (gnojowica, obornik, mocz, osady ściekowe, kompostyitp.) powinny być używane w taki sposób, żeby osiągnąć wysoką efektywnośćich wykorzystania. Nawozy te powinny być rozprowadzane w sposób minimalizującyryzyko utraty składników pokarmowych dla roślin i nie powinny być aplikowanena glebach zamrożonych, zalanych wodą lub pokrytych śniegiem. Nawozynależy też jak najszybciej wymieszać po zastosowaniu na gołej glebie.133

Kolejne regulacje Części 2 Załącznika III odnoszą się do zawartości składnikówodżywczych w nawozach. Przyjęto, że zastosowanie substancjiodżywczych na gruntach rolnych winno być ograniczone, w oparciu o równowagępomiędzy przewidywalnymi potrzebami roślin a dostarczaniem substancjiodżywczych z gleb i składników pokarmowych w celu zmniejszeniaeutrofizacji. W tym zakresie powinny być opracowane wytyczne krajowe z zaleceniamidotyczącymi nawożenia i powinny one odnosić się do:• warunków glebowych, zawartości składników pokarmowych gleby, rodzajugleby i nachylenie terenu,• warunków klimatycznych i nawadniania,• przeznaczenie gruntów oraz praktyki rolnicze, w tym system płodozmianu,• potencjalnych zewnętrznych źródeł substancji odżywczych.Wprowadzono również ograniczenie dawek nawozów naturalnych, wykorzystywanychrolniczo każdego roku, do 170 kg azotu/ha oraz 25 kg fosforu/ ha.Ponadto uregulowano w tym przepisie jeszcze takie kwestie, jak siew oziminw celu zmniejszenia strat składników pokarmowych, środki ochrony wodyoraz emisję amoniaku.W kontekście problematyki nawozów naturalnych istotny jest także przepisczwarty odnoszący się do zezwoleń środowiskowych. Przyjęto, że gospodarstwaz produkcją zwierzęcą powyżej określonego rozmiaru powinny wymagaćwydania odpowiedniej zgody, w odniesieniu do aspektów środowiskowychi wpływu ferm na środowisko. Do gospodarstw wymagających wydaniazezwoleń środowiskowych zaliczono instalacje do intensywnego chowuzwierząt z ponad 40.000 miejsc dla drobiu, 2.000 miejsc dla tuczników(powyżej 30 kg), 750 miejscami dla macior i 400 miejscami dla bydła.W znowelizowanym aneksie zawarto również wytyczne odnośnie monitorowaniai oceny wdrażania jego zapisów, a także edukacji i usług doradczychw zakresie ochrony środowiska w sektorze rolnym.4.4. Dokumenty o charakterze fakultatywnymPrócz wiążących regulacji prawa krajowego i międzynarodowego istniejekilka aktów (wytyczne, zalecenia, dokumenty referencyjne) o niewiążącymprawnie charakterze i nie stanowiące bezpośredniej podstawy obowiązkówna terytorium Polski.Od reguły tej istnieją dwa bardzo istotne wyjątki:• instalacje prowadzące intensywny chów lub hodowlę drobiu powyżej40.000 stanowisk, bądź chów lub hodowlę trzody chlewnej powyżej 2.000stanowisk dla tuczników o wadze ponad 30 kg lub 750 stanowisk dla macior– Dokument Referencyjny (BREF) o Najlepszych Dostępnych Technikach(BAT) dla Intensywnego Chowu Drobiu i Świń (ILF) stanowi podstawęokreślenia granicznych wielkości emisji z instalacji przy określaniu warunkówpozwolenia zintegrowanego,• gospodarstwa rolne (w tym fermy wielkoprzemysłowe) realizujące programrolnośrodowiskowy, zalesienia, uzyskujące wsparcie finansowe z tytułuprowadzenia działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnychwarunkach gospodarowania (ONW) oraz wnioskujący o dopłaty bezpośrednie– obligatoryjna jest dla nich Zasada Wzajemnej Zgodności (ang.cross compliance; zasada ta zastąpiła Zwykłą Dobrą Praktykę Rolniczą)134

i Dobra Kultura Rolna, a rolników realizujących program rolnośrodowiskowyobowiązują dodatkowo Minimalne wymogi w zakresie stosowania nawozówi środków ochrony roślin (Załącznik XV).Wymienione dokumenty mają zatem charakter miękkiego prawa, a ichstosowanie opiera się na zasadzie dobrowolności. Dobrowolność ta możedotyczyć decyzji podjęcia się realizacji zobowiązań wynikających z ProgramuRozwoju Obszarów Wiejskich lub prowadzenia fermy wielkoprzemysłowej,albo też być autonomicznym wyborem rolnika zainteresowanego ochronąśrodowiska przyrodniczego. Pierwszy z wymienionych przypadków dotyczynarzędzi Wspólnej Polityki Rolnej UE, w ramach której opracowany zostałpolski Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 i któregoelementem jest Program Rolnośrodowiskowy (Minimalne wymogi dotyczącestosowania nawozów, Zasada Wzajemnej Zgodności). W drugim natomiastw grę wchodzi stosowanie zaleceń zawartych w Kodeksie Dobrej PraktykiRolniczej.Oddzielną kwestią są strategie i programy wynikające ze zobowiązań ponadnarodowychPolski. Obecnie dotyczy to Bałtyckiego Planu Działań HEL-COM, Strategii Unii Europejskiej dla Regionu Morza Bałtyckiego oraz Agendy21 dla regionu Morza Bałtyckiego.KODEKS DOBREJ PRAKTYKI ROLNICZEJW celu realizacji celów Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej (w ramachProgramu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004-2006) oraz wymogówwynikających z Dyrektywy Azotanowej Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsiopracowało Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej, czyli zbiór zasad i zaleceńz zakresu ochrony środowiska oraz porad, w jaki sposób ograniczać negatywneoddziaływanie rolnictwa na środowisko. Kodeks pozwala, podnosićświadomość ekologiczną rolników i wdrażać konkretne, przyjazne środowiskurozwiązania.W zakresie ochrony wód przed zanieczyszczeniami ze źródeł rolniczychKodeks Dobrej Praktyki Rolniczej proponuje następujące praktyki:• nawozy nie powinny być stosowane w okresach i w warunkach, gdy zawartew nich składniki mineralne, szczególnie związki azotu, narażone sąna wymywanie do wód gruntowych lub zmywanie do wód powierzchniowych,dotyczy to przede wszystkim okresu zimowego, ale straty składnikówmogą zachodzić i w innych okresach zależnie od rodzaju gleby, natężeniaopadów i okrywy glebowej,• okres zimowy, zależnie od opadów i temperatury, może się charakteryzowaćbardzo różnym przebiegiem pogody od wilgotnej i ciepłej do sucheji mroźnej. Przebieg pogody może być bardzo zmienny i dlatego nie możnastosować nawozów, gdy gleba jest zamarznięta i pokryta śniegiem –nawet jeżeli nastąpi okresowe ocieplenie,• bez względu na przebieg pogody i stan gleby w okresie zimowym, od początkugrudnia do końca lutego nie dopuszcza się stosowania nawozównaturalnych w formie stałej i płynnej oraz nawozów organicznych, w tymkompostów,• w pozostałych okresach nie powinno się stosować nawozów, gdy glebajest nie obsiana lub rośliny są mało zaawansowane we wzroście, a prze-135

widywane jest wystąpienie większych opadów. Dotyczy to w pierwszymrzędzie gleb bardzo lekkich i lekkich o dużej przepuszczalności, zwłaszczajeżeli są wówczas silnie uwilgotnione,• w całym okresie wegetacji roślin, przeznaczonych do bezpośredniegospożycia przez ludzi, nie dopuszcza się stosowanie nawozów naturalnychw formie płynnej (gnojowica, gnojówka). Należy unikać stosowania nawozówazotowych w późnym okresie wzrostu i rozwoju roślin, gdyż ich nadmiarpozostający w glebie jest narażony na wymywanie do wód gruntowych.Tak zwane późne dawki nawozów azotowych są uzasadnione tylkow uprawie roślin o specjalnych wymaganiach technologicznych,• najmniej ograniczeń w terminach stosowania nawozów (z wyjątkiem punktów2 i 3) występuje na trwałych użytkach zielonych, oraz w uprawach roślin wieloletnichna gruntach ornych. W uprawie roślin pod osłonami nawozy możnastosować w dowolnych terminach, wynikających ze specyfiki uprawy,• stosowanie nawozów na polach położonych na zboczach, szczególnieo nachyleniu większym niż 10% (6°), wymaga szczególnej uwagi, gdyżskładniki mineralne z nawozów (zwłaszcza związki fosforu) narażone sąna zmywy powierzchniowe. Składniki te, wraz ze spływającą wodą i cząstkamigleby, mogą się dostawać do wód powierzchniowych powodując ichzanieczyszczenie,• rozmiar spływów powierzchniowych zależy od nachylenia terenu, składugranulometrycznego gleby i sposobu jej uprawy, natężenia opadów i rodzajuokrywy roślinnej. Wszystkie te czynniki, a zwłaszcza rodzaj okrywyroślinnej, muszą być brane pod uwagę przy ustalaniu terminów i sposobówstosowania nawozów w terenach narażonych na erozję wodną,• nawozy naturalne w formie płynnej oraz mineralne nawozy azotowe niemogą być stosowane na polach o nachyleniu większym niż 10% (6°), jeżelipola te nie znajdują się pod okrywą roślinną,• gleby położone na zboczach powinny być utrzymywane w dobrej strukturze,a przede wszystkim należy zapobiegać ich zagęszczeniu i zaskorupieniu.Gleby nadmiernie zagęszczone, w tym z podeszwą płużną lub powierzchniowozaskorupione, wykazują znacznie mniejszą przepuszczalnośći pojemność wodną, a procesy erozyjne są tutaj szczególnie nasilone.Spływy powierzchniowe wody są zawsze związane ze stratami składnikówmineralnych i ich przedostawaniem do wód powierzchniowych,• duży wpływ na rozmiar spływów powierzchniowych wody i składników mineralnych,przede wszystkim związków azotu, ma sposób i kierunek uprawygleby. Na gruntach ornych położonych na stokach, wszystkie zabiegiuprawowe powinny być dokonywane w kierunku poprzecznym do nachyleniastoku. Orkę najlepiej wykonać pługiem obracalnym lub uchylnym,odkładając skiby w górę stoku,• przy uprawie gleby położonej na zboczach korzystne jest zastąpienieuprawy płużnej przez uprawę bezorkową. Do uprawy gleby stosuje sięwówczas kultywator z szerokimi łapami (gruber), a do uprawy przedsiewnejbierne zestawy uprawowe, składające się z brony lub kultywatorai wału strunowego lub pierścieniowego,• na glebach zagrożonych erozją w stopniu silnym, jako dodatkowy zabieg przeciwerozyjny,poleca się głęboszowanie. Zabieg ten polega na dokonywaniu136

głębokich nacięć w glebie i spulchnianiu podglebia, co zwiększa pojemnośćwodną gleby i ułatwia wsiąkanie wody i składników mineralnych dogłębszych jej warstw. Głęboszowanie wykonuje się specjalnym narzędziem– głęboszem, wymagającym ciągnika o dużej sile uciągu,• drogi spływu wód opadowych należy zadarnić, a ruń trawiastą kosić przynajmniejjeden raz w okresie wegetacji. Wskazane jest utrzymywanie zadarnionychskarp oraz pasów ochronnych o charakterze zakrzaczeń lubzadrzewień, które przechwytują i akumulują składniki mineralne zmywanez erodowanych zboczy,• na gruntach ornych położonych na zboczach nawozy naturalne w formiepłynnej powinny być w miarę możliwości wprowadzane pod powierzchnięgleby, a nawozy w formie stałej wymieszane z glebą zaraz po ich rozrzuceniu.Na trwałych użytkach zielonych nawozy naturalne należy rozrzucać(rozlewać) na całej powierzchni przeznaczonej do nawożenia, bez pozostawianiaich w kupkach lub pryzmach,• równomierne rozmieszczenie nawozów, na całej przeznaczonej pod niepowierzchni, zapewnia stosowanie dobrze wyregulowanych rozsiewaczyi rozrzutników nawozów. Na terenach narażonych na erozję należy unikaćstosowania nawozów łącznie ze środkami ochrony roślin, nawet jeżeli pozwalająna to instrukcje stosowania tych środków,• u podnóża zboczy następuje z reguły akumulacja składników mineralnychw glebie, co należy wziąć pod uwagę przy planowaniu nawożenia w tychmiejscach,• niedopuszczalne jest stosowanie wszelkich nawozów na glebach zalanychwodą, przykrytych śniegiem lub zamarzniętych. Na glebach takichskładniki mineralne z nawozów ulegają dużym i nie kontrolowanymstratom,• na glebach powierzchniowo zamarzniętych, w okresach odwilży, możnaewentualnie stosować nawozy, jeżeli uzasadniają to względy organizacyjnelub agrotechniczne. Dotyczy to w szczególności pierwszej, wiosennejdawki nawozów azotowych na uprawach roślin ozimych,• na glebach o wysokim poziomie wody gruntowej (powyżej 1,2 m) stosowanienawozów wymaga szczególnej staranności i umiejętności. Nie zalecasię tutaj stosować nawozów naturalnych w formie płynnej, a nawozyazotowe powinny być stosowane w okresach maksymalnego zapotrzebowaniaroślin na ten składnik,• gleby o wysokim poziomie wody gruntowej występują z reguły pod trwałymiużytkami zielonymi (łąki i pastwiska). Nawozy mineralne, a szczególnieazotowe i potasowe, należy tu stosować w sposób dawkowany, po każdympokosie (przepasieniu). Zmniejsza to zarówno niebezpieczeństwostrat tych składników do wody gruntowej, jak i ich nadmiernej akumulacjiw materiale roślinnym,• przy ustalaniu dawek nawozów na pastwiska należy brać pod uwagę ilośćskładników pozostawianych przez zwierzęta w formie odchodów. Na pastwiskachtrzeba zapobiegać lub likwidować skutki nadmiernego nagromadzeniaodchodów w określonych miejscach (przesuwanie wodopojówi miejsc doju, rozrzucanie łajniaków, czas wypasu itp.),137

• grunty orne, w których woda gruntowa występuje płycej niż 1,2 m i użytkizielone o poziomie wody gruntowej powyżej 1 m wyłączone są z nawożeniaściekami i osadami ściekowymi,• na obszarach położonych w bezpośredniej bliskości wód powierzchniowych(zbiorniki i cieki wodne) oraz źródeł wody pitnej (strefy ochronnewód) obowiązują szczególne zasady stosowania nawozów. Dotyczy todawek, rodzaju i postaci nawozu, sprzętu do nawożenia, a nawet przebiegupogody w czasie rozsiewu lub rozlewu nawozów,• w odległości do 20 m od wód powierzchniowych, stref ochrony wód i obszarówmorskiego pasa nadbrzeżnego nie można stosować nawozów naturalnych,a nawozy mineralne powinny być rozsiewane ręcznie,• sprzęt do stosowania nawozów na takich obszarach powinien być w dobrymstanie technicznym i starannie wyregulowany. Zabieg nawożenia należydokonywać przy sprzyjającym kierunku wiatru, zapobiegającym znoszeniucząstek lub kropli nawozu na powierzchnię wody czy obszaruchronionego,• mycie rozsiewaczy nawozów i opryskiwaczy nie może się odbywać w pobliżuwód powierzchniowych czy stref ochrony wód. Wodę z mycia sprzętunależy równomiernie rozlać po powierzchni przeznaczonej do nawożenia,oddalonej o co najmniej 20 m od brzegów zbiorników i cieków wodnych,• pastwiska znajdujące się w bezpośrednim sąsiedztwie linii brzegowej wódpowierzchniowych nie powinny być przeciążane zbyt dużą stawką zwierząt.Nie należy lokalizować wodopojów bezpośrednio na zbiorniku lubcieku wodnym,• wszystkie produkowane w gospodarstwie płynne i stałe odchody zwierzęcei odpady powinny być przechowywane w specjalnych, szczelnychzbiornikach lub na płytach usytuowanych w odpowiedniej odległości odzabudowań i granic zagrody wiejskiej, zgodnie z wymaganiami prawa budowlanego,a przede wszystkim od studni, stanowiącej źródło zaopatrzeniaw wodę dla ludzi i zwierząt,• obornik może być gromadzony, fermentowany i przechowywany w pomieszczeniachinwentarskich (obory głębokie) lub na płytach gnojowych.Podłogi pomieszczeń inwentarskich i płyty gnojowe powinny być zabezpieczoneprzed przenikaniem wycieków do gruntu i zaopatrzone w instalacjeodprowadzające wycieki do szczelnych zbiorników na gnojówkę iwodę gnojową,• pojemność płyty gnojowej powinna zapewniać możliwość gromadzenia iprzechowywania obornika przez okres co najmniej 6 miesięcy. Pojemnośćpłyty zależy od wysokości pryzmy obornika. W praktyce powierzchnia płytygnojowej, przy wysokości pryzmy obornika 2 m i wyłącznie alkierzowymsystemie utrzymywania zwierząt, powinna wynosić około 3,5 m 2 na 1 sztukędużą. Powierzchnię tę zmniejsza się proporcjonalnie do czasu przebywaniazwierząt na pastwisku,• nie należy przechowywać obornika w pryzmach polowych, gdyż prowadzito do zanieczyszczenia wód gruntowych związkami azotu i fosforu orazprzenawożenia powierzchni pod pryzmą,• pojemność zbiorników na gnojowicę i gnojówkę musi wystarczać na przechowywanietych nawozów naturalnych przez okres co najmniej 6 miesię-138

cy. W praktyce, na 1 dużą jednostkę przeliczeniową zwierząt w oborzerusztowej, należy przewidzieć pojemność zbiornika na gnojowicę około10 m 3 , a na 1 dużą jednostkę przeliczeniową w oborze płytkiej pojemnośćzbiornika na gnojówkę przynajmniej 2,5 m 3 ,• zbiorniki na płynne odchody zwierzęce oraz bezodpływowe zbiorniki dogromadzenia nieczystości ciekłych powinny mieć nieprzepuszczalne dnoi ściany oraz szczelną pokrywę z otworem wejściowym i otworem wentylacyjnym.Zbiorniki na gnojowicę mogą być wyposażone w pokrywę pływającą,• do zbiornika na gnojowicę nie należy odprowadzać substancji pochodzącychz domowych instalacji sanitarnych,• wszystkie, produkowane w gospodarstwie pasze soczyste, powinny byćprzechowywane w specjalnych zbiornikach (silosach) lub na płytach usytuowanychw odpowiedniej odległości od zabudowań i granic zagrodywiejskiej. Odległość ta wynika z wymagań prawa budowlanego i podanajest w pozwoleniu na budowę odpowiednich urządzeń,• przy kiszeniu świeżej masy roślinnej wycieka przeciętnie około 0,2 m 3soku z 1 tony zakiszanej, zielonej masy. Soki kiszonkowe powinny byćodprowadzane do studzienek zbiorczych, stanowiących integralną częśćskładową silosów płaskich lub wieżowych. Niezależnie od studzienek zalecasię stosowanie na dno silosu płaskiego warstwy pociętej słomy, zatrzymującejsoki kiszonkowe. Jedna tona pociętej słomy może wchłonąćdo 2,5 m 3 soku,• soki kiszonkowe zawierają znaczne ilości składników mineralnych, w tymzwiązków azotu. W soku odpływającym z 25 ton zakiszanej masy zielonej(średni plon z 1 ha) znajduje się do 14 kg azotu. Odpływ soku do wód powierzchniowychpowoduje ich zanieczyszczenie i pozbawia wodę tlenu.Soki zbierane w studzienkach należy rozlewać na pola lub łąki, z którychpochodziła masa roślinna do zakiszania,• nie zaleca się sporządzania pryzm kiszonkowych bezpośrednio na gruncie,gdyż soki kiszonkowe przenikają wtedy do wód gruntowych, a ponadtonastępuje zanieczyszczenie gleby pod pryzmą. Zalecanym sposobemkonserwacji pasz jest sporządzanie sianokiszonek, z których nie ma praktyczniewycieków soków. Bele sianokiszonki mogą być przechowywanew dowolnym miejscu, nawet na otwartej przestrzeni,• dawki składników mineralnych należy ustalać na podstawie potrzeb nawozowychroślin, na które składają się ilość składników pobranych z określonymplonem rośliny oraz ich ilość jaka może być pobrana z gleby bezszkody dla jej żyzności. Dotyczy to w szczególności azotu, którego dawkapowinna być możliwie precyzyjnie dobrana,• roczna dawka nawozu naturalnego nie może przekraczać ilości zawierającej170 kg azotu całkowitego na 1 ha użytków rolnych. Jeżeli ilość nawozównaturalnych, produkowanych w gospodarstwie, przeliczonych na azotcałkowity przekracza 170 kg azotu na 1 ha, wskazuje to na nadmierną obsadęinwentarza. Rolnik powinien wówczas albo zmniejszyć obsadę zwierząt,albo zawrzeć umowę z sąsiadami na odbiór nadwyżkowych ilości nawozównaturalnych,• dawki nawozów naturalnych należy ustalać według zawartości w nich takzwanego azotu działającego. Azot działający wykazuje takie samo działanie139

nawozowe jak azot nawozów mineralnych. Przy przeliczaniu ilości azotucałkowitego nawozów naturalnych, na azot działający należy posługiwaćsię odpowiednim wzorem,• przy ustalaniu dawek azotu dla roślin uprawianych po przedplonach motylkowych,należy uwzględnić ilość azotu w resztkach pożniwnych tych roślinzwiązanego biologicznie. Ilość ta wzrasta wraz z długością okresuużytkowania i wielkością plonu rośliny motylkowej,• znajomość zawartości azotu mineralnego Nmin w glebie pozwala na bardziejprecyzyjne zaplanowanie nawożenia tym składnikiem. W tym celutrzeba jednak wykonać analizę gleby na zawartość Nmin w próbie glebypobranej przed zastosowaniem pierwszej dawki nawozów,• gnojowicę i gnojówkę powinno się stosować na nie obsianą glebę, najlepiejw okresie wczesnej wiosny. Dopuszcza się stosowanie tych nawozównaturalnych pogłównie na rośliny, z wyjątkiem roślin przeznaczonych dobezpośredniego spożycia przez ludzi lub na krótko przed ich skarmianiemprzez zwierzęta. Roczna dawka gnojowicy nie powinna przekraczać45 m 3 (170 kg N) na ha,• optymalnym terminem stosowania obornika jest wczesna wiosna. Obornikmoże być wywożony również w okresie późnej jesieni pod warunkiem, żebędzie natychmiast przyorany. Należy unikać wywożenia obornika w okresiepóźnego lata lub wczesnej jesieni z uwagi na możliwe straty azotu zarównow formie gazowej (amoniak) jak i w formie przesiąków do wódgruntowych (azotany). Pogłówne stosowanie obornika i kompostu dopuszczalnejest tylko na użytkach zielonych i wieloletnich uprawach polowych.Roczna dawka obornika nie powinna przekraczać 40 ton (170 kg N)na hektar,• nawozy naturalne oraz organiczne muszą być przykryte lub wymieszanez glebą za pomocą narzędzi uprawowych nie później niż następnego dniapo ich zastosowaniu. Gnojowica i gnojówka powinny być wprowadzanebezpośrednio do gleby za pomocą węży rozlewowych połączonych z zębamikultywatora. Stosowanie pogłówne tych nawozów odbywa się przyużyciu węży rozlewowych. Tylko na użytkach zielonych i trwałych uprawachpolowych dopuszcza się stosowanie płytek rozbryzgowych,• wskazany jest podział całkowitej dawki nawozów azotowych na kilka częścii zastosowanie ich w fazie wzrostu wegetatywnego roślin, z uwzględnieniemstanu i wyglądu łanu,• nawozy powinny być równomiernie rozmieszczone na całej powierzchnipola lub użytku zielonego, na które są przeznaczone. Wymaga to użyciawłaściwego sprzętu i starannej regulacji (sprawdzanej w trakcie zabiegu)rozsiewaczy i rozlewaczy nawozów. Użytkowanie gruntów powinno byćdostosowane do warunków naturalnych, w których zlokalizowane jest gospodarstwo.Podstawą rozplanowania rozłogu gruntów jest poziom wodygruntowej lub spadek terenu,• nie należy wypasać zwierząt w okresach gdy gleba jest nadmiernie uwilgotnionaoraz po połowie października, gdyż składniki nawozowe z odchodówmogą się wówczas przemieszczać do wód gruntowych,• zamianę użytku zielonego na grunt orny należy traktować jako ostateczność.Włączając użytek zielony w system zmianowania polowego należy140

w pełni uwzględnić nieuniknioną mineralizację bardzo dużych ilości azotuze wszystkimi ujemnymi skutkami środowiskowymi,• użytków zielonych, położonych w pobliżu zabudowań inwentarskich, niemożna traktować jako stałych wybiegów dla zwierząt. Duża koncentracjazwierząt wiąże się z nieuniknionymi stratami azotu w formie gazowej(amoniak) i w formie azotanów zanieczyszczających wody gruntowe,a darń ulega całkowitemu zniszczeniu,• zwiększenie w zmianowaniu udziału tak zwanych pól zielonych, to znaczyroślin ozimych, roślin wieloletnich i wszelkiego rodzaju poplonów i międzyplonówpowoduje zmniejszenie ilości mineralnych form azotu w glebiei jego przemieszczania do wód gruntowych. Na terenach równinnych około60% powierzchni gruntów ornych, a na terenach zagrożonych erozjąprzynajmniej 75% powierzchni gruntów ornych powinno pozostawaćprzez cały rok (również w okresie zimowym) pod okrywą roślinną,• gospodarka składnikami mineralnymi powinna opierać się na ich bilansach.W bilansach uwzględnia się przychody składników ze wszystkichźródeł oraz ich rozchód z plonami roślin zbieranymi z pola,• w bilansie azotu po stronie przychodów uwzględnia się azot z nawozów(naturalnych, organicznych, organicznomineralnych i mineralnych), azotz przyorywanych produktów ubocznych roślin (słoma, liście), azot wiązanybiologicznie przez rośliny motylkowe i azot w opadzie atmosferycznym.Po stronie rozchodów jedyną, mierzalną pozycją jest azot w zbieranychz pola plonach roślin (plon główny i uboczny),• bilans azotu nie może być zrównoważony, gdyż należy się liczyć z pewnyminieuniknionymi stratami tego składnika poprzez ulatnianie jego gazowychzwiązków do atmosfery lub wymywanie azotanów do głębszychwarstw gleby i do wód gruntowych. W uproszczeniu można przyjąć, żebezpieczne dla środowiska jest dodatnie saldo bilansu azotu, nie przekraczające30 kg azotu (N) na 1 ha użytków rolnych,• w bilansie fosforu i potasu po stronie przychodów uwzględnia się składnikiw nawozach (mineralnych, naturalnych, organicznomineralnych i organicznych),a po stronie rozchodów ilość fosforu i potasu w zbieranychz pola plonach roślin (plon główny i uboczny),• po sporządzeniu bilansu składników należy opracować plan nawozowy,który polega na prawidłowym rozdziale nawozów organicznych, organicznomineralnychi mineralnych pod poszczególne rośliny płodozmianu,uwzględniając ich zapotrzebowanie na podstawowe makroskładniki (N, P,K), oraz zasobność gleb w przyswajalne składniki pokarmowe,• w opracowaniu planu nawozowego pomocne jest prowadzenie kart dokumentacyjnychposzczególnych pól, na których rejestrowane są wszystkiezabiegi agrotechniczne oraz uzyskiwane plony i zbiory.Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej zawiera również wytyczne w zakresieograniczania emisji odorantów i innych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznegoz rolnictwa:• należy maksymalnie ograniczać ilość uwalnianych, przykrych zapachów,które są uciążliwe dla otoczenia. Nie jest niestety możliwe całkowite wyeliminowanieprzykrych zapachów w trakcie produkcji rolniczej, a w szczególnościz pomieszczeń dla zwierząt oraz miejsc przeznaczonych na kiszonki,141

• podstawą w ograniczaniu rozprzestrzeniania się przykrych zapachów jestutrzymywanie na wysokim poziomie higieny w pomieszczeniach inwentarskichi czystości w ich otoczeniu. Koniecznym wyposażeniem tych pomieszczeńsą sprawne urządzenia wentylacyjne, które będą utrzymywałytemperaturę i wilgotność powietrza oraz koncentrację gazów na poziomiezapewniającym dobre samopoczucie i zdrowie zwierząt,• jeśli istnieje taka możliwość, wskazane jest codzienne usuwanie gnojowicy/obornikaz budynków inwentarskich na miejsce ich składowania,• wszystkie utwardzone powierzchnie wewnątrz i na zewnątrz budynkuutrzymywać w czystości,• utrzymywać w stanie sprawności poidła automatyczne,• w oborach ściółkowych stosować dostateczną ilość suchej słomy, gdyżzwierzęta zabrudzone odchodami są dodatkowym źródłem substancjiodorowych,• budynki inwentarskie powinny być czyszczone i poddawane okresowejdezynfekcji,• szczególnie dokładnie i często powinny być myte pomieszczenia, w którychprzechowywana jest aparatura do doju oraz mleko,• źródłem nieprzyjemnych zapachów w gospodarstwie mogą być niewłaściwieprzechowywane pasze, zarówno koncentraty jak i kiszonki. Pasze półpłynne(wywar, melasa), wydzielające silny zapach, powinny być przechowywanew szczelnych pojemnikach lub silosach,• wycieki soków kiszonkowych, ze względu na zapach, nie powinny być wywożonena pola sąsiadujące z terenem zabudowanym ani na pola przylegającedo wód powierzchniowych ze względu na możliwość ich zanieczyszczenia,• nie wolno mieszać soków kiszonkowych z gnojowicą, z uwagi na wydzielaniesię toksycznych gazów,• system wentylacyjny w budynkach inwentarskich oraz miejsce wyprowadzeniaich wylotu (im wyżej tym lepiej) z budynku wpływa na stopień rozproszenianieprzyjemnych zapachów wydostających się z pomieszczeńinwentarskich,• największa emisja substancji odorowych następuje w chwili rozprowadzaniaodchodów zwierzęcych (obornika/gnojowicy) na polu i zapach tenmoże być wyczuwalny na dużą odległość, w zależności od rodzaju odchodów,warunków pogody i używanego sprzętu,• aby ograniczyć wydzielanie substancji odorowych w czasie mieszaniagnojowicy w otwartych zbiornikach naziemnych należy mieszać ją bezpośrednioprzed opróżnianiem zbiornika. Warunkiem jest posiadanie bardzoefektywnego/wydajnego mieszadła, które będzie w stanie rozdrobnić warstwęosadu powstałą na dnie zbiornika. Czynność tę najlepiej jest wykonywaćprzy pochmurnej pogodzie, aby jak najmniej substancji odorowychprzedostawało się do atmosfery. Dobrze jest zwrócić uwagę na kierunekwiatru w stosunku do sąsiadujących domów,• największa ilość lotnych substancji odorowych uwalnia się z gnojowicyrozlewanej z beczkowozów wyposażonych w płytki rozbryzgowe, którepowodują rozdrabnianie strumienia na małe krople. Taki system rozlewaniagnojowicy powinien być stosowany na polach odległych od terenówzamieszkałych,142

• gnojowicę i obornik najlepiej wywozić na pole w czasie pochmurnej pogody,używając roztrząsaczy i beczkowozów. Gnojowicę i gnojówkę powinnosię wprowadzać pod powierzchnię nieobsianej gleby lub w międzyrzędziaroślin uprawnych za pomocą węży rozlewowych, wyposażonychw odpowiednie końcówki,• nie należy dopuszczać do przeładowania roztrząsaczy obornika lub przepełnieniabeczkowozów, aby nie następowało zanieczyszczenie drógw czasie transportu na miejsce przeznaczenia,• podstawowym sposobem zmniejszenia strat amoniaku z odchodów zwierząt(kał, mocz, pomiot kurzy) jest przestrzeganie zasad higieny w pomieszczeniachinwentarskich. W płytkich oborach i chlewniach stałe odchodynależy regularnie usuwać na płytę gnojową, a nadmiar moczu powinienszybko odpływać do zbiornika na gnojówkę. W oborach i chlewniachbezściółkowych odchody powinny, możliwie szybko, dostawać sięprzez ruszta i podłogi szczelinowe do kanałów odpływowych,• rozmiar strat amoniaku z odchodów zwierząt jest proporcjonalny do powierzchni,na której odchody te zalegają i straty te rosną wraz z wysychaniemodchodów,• największe straty amoniaku z nawozów organicznych do atmosfery zachodząw czasie wywożenia ich na pole i w okresie następnych 24 godzin.Nawozy organiczne powinny być wymieszane z glebą (przyorane)najlepiej w ciągu kilku godzin i nie później niż w okresie 1 doby po wywiezieniuna pole,• straty amoniaku mogą być ograniczane poprzez zwiększenie efektywnościwykorzystywania białka podawanego zwierzętom w paszy,• dopasowanie diety, w żywieniu świń szczególnie, do zapotrzebowaniaw różnych fazach wzrostu (żywienie fazowe), może redukować ilość wydzielanegoazotu. Stosowanie paszy o stosunkowo niskiej zawartości białkamoże zmniejszać ilość azotu wydzielanego w odchodach, przy zachowaniuprodukcji na odpowiednim poziomie,• zwiększenie efektywności wykorzystania białka zawartego w paszachprzez przeżuwacze jest znacznie trudniejsze. Konieczne jest przedewszystkim zapewnienie odpowiedniej proporcji pasz białkowych i węglowodanowychw żywieniu tej grupy zwierząt,• straty amoniaku mogą następować również z nawozu mineralnego jakimjest mocznik stosowany przedsiewnie, dlatego po zastosowaniu nawózten wymaga natychmiastowego wymieszania z glebą. Nie należy stosowaćmocznika na glebach o odczynie obojętnym i alkalicznym orazw roku, w którym przeprowadzono zabieg wapnowania, gdyż dochodziwówczas do znacznych strat amoniaku,• pogłównie można stosować mocznik w okresie wczesnej wiosny, gdy glebajest wilgotna, a średnie temperatury dzienne nie przekraczają 10 °C.W praktyce ogranicza to stosowanie pogłówne mocznika do zbóż ozimych,rzepaku i pierwszej dawki azotu na użytkach zielonych,• uwalnianie tlenków azotu z gleby, które zachodzi na glebach nadmiernieuwilgotnionych, można regulować poprzez poprawę stosunków powietrznowodnych,czyli melioracje,143

• ograniczanie emisji metanu i dwutlenku węgla z terenów użytkowanychrolniczo jest możliwe poprzez wykorzystywanie niekonwencjonalnychźródeł energii do ogrzewania (biogaz, energia słoneczna, siła wiatrui wody).Ryc. 78. Rozbryzgowa(powierzchniowa)aplikacjagnojowicy, związanaz dużymi stratamibiogenówi emisją odorantów(fot. U.S. Departmentof Agriculture,Natural ResourcesConservationService)Ryc. 79. Systemdoglebowej, bezpieczniejszejdlaśrodowiska aplikacjipłynnych nawozównaturalnych(fot. K. Tybrik)144

Ryc. 80. Rozrzutnikobornika (fot. Wikipedia)ZASADA WZAJEMNEJ ZGODNOŚCI (CROSS COMPLIANCE)Zasada wzajemnej zgodności (ang. cross compliance) jest wynikiem reformyWspólnej Polityki Rolnej z 2003 r., według której uzyskiwanie płatnościbezpośrednich nie jest powiązane ze strukturą i wielkością produkcji, alez szeregiem wymogów środowiskowych.W Polsce zasada wzajemnej zgodności zaczęła obowiązywać w 2009 r.,przy czym, podobnie jak w innych nowych krajach UE, poszczególne obszarycross compliance będą wdrażane stopniowo do roku 2013.Zasada wzajemnej zgodności obowiązuje wszystkie fermy wielkoprzemysłowe,które ubiegają się o następujące wsparcie:• dopłaty bezpośrednie,• płatności z tytułu gospodarowania na obszarach ONW,• zalesienia,• płatności rolnośrodowiskowe.Wymagania w ramach instrumentu cross compliance, które należy spełniać,to utrzymywanie wszystkich gruntów wchodzących w skład gospodarstwaw dobrej kulturze rolnej (określone w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwai Rozwoju Wsi z dnia 11 marca 2010 r. w sprawie minimalnych norm (Dz.U.z 2010 r. Nr 39, poz.211), realizacja minimalnych wymogów w zakresie stosowanianawozów i środków ochrony roślin oraz szeregu wytycznych szczegółowych,zgrupowanych w trzy obszary tematyczne. Istotny dla przeciwdziałaniaeutrofizacji jest, obowiązujący od stycznia 2009 r., Obszar A, któryobejmuje ochrona wód podziemnych przed zanieczyszczeniami spowodowanymiprzez azotany pochodzenia rolniczego.MINIMALNE WYMOGI DOTYCZĄCE STOSOWANIA NAWOZÓWFermy wielkotowarowe realizujące program rolnośrodowiskowy w ramachProgramu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 zobowiązane sądo przestrzegania następujących minimalnych wymogów dotyczących stosowanianawozów:145

• niestosowanie nawozów niedopuszczonych do obrotu,• niestosowanie dawki nawozu naturalnego większej niż 170 N/ha na 1 haużytków rolnych w ciągu roku,• przechowywanie gnojówki i gnojowicy w szczelnych zbiornikach o pojemnościumożliwiającej gromadzenie co najmniej 4 miesięcznej produkcjitego nawozu, a w przypadku obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczeniazwiązkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych (OSN)– w zbiornikach o pojemności umożliwiającej przechowywanie tych nawozówprzez okres co najmniej 6 miesięcy; zbiorniki na gnojówkę i gnojowicęmuszą być zbiornikami zamkniętymi w rozumieniu przepisów dotyczącychwarunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolniczei ich usytuowanie,• przechowywanie, przez podmioty prowadzące chów lub hodowlę drobiupowyżej 40.000 stanowisk, chów lub hodowlę trzody chlewnej powyżej2.000 stanowisk dla świń o wadze ponad 30 kg lub 750 stanowisk dla macior,nawozów naturalnych, innych niż gnojówka i gnojowica, na nieprzepuszczalnychpłytach, zabezpieczonych w taki sposób, aby wycieki nieprzedostawały się do gruntu,• przechowywanie, przez podmioty prowadzące chów lub hodowlę drobiupowyżej 40.000 stanowisk, chów lub hodowlę trzody chlewnej powyżej2.000 stanowisk dla świń o wadze ponad 30 kg lub 750 stanowisk dla macior,gnojówki i gnojowicy w szczelnych, zamkniętych zbiornikach,• stosowanie nawozów naturalnych o organicznych w postaci stałej orazpłynnej wyłącznie w okresie od dnia 1 marca do dnia 30 listopada, z wyjątkiemnawozów stosowanych na uprawy pod osłonami (szklarnie, inspekty,namioty foliowe),• przykrycie lub wymieszanie z glebą nawozów naturalnych nie później niżnastępnego dnia po ich zastosowaniu, z wyjątkiem stosowania nawozóww lasach lub na użytkach zielonych,• niestosowanie nawozów na glebach zalanych woda, przykrytych śniegiemlub zamarzniętych do głębokości 30 cm oraz podczas opadów deszczu,• niestosowanie nawozów naturalnych w postaci płynnej oraz azotowych naglebach bez okrywy roślinnej, położonych na stokach o nachyleniu większymniż 10%,• niestosowanie nawozów naturalnych w postaci płynnej podczas wegetacjiroślin przeznaczonych do bezpośredniego spożycia przez ludzi,• niestosowanie nawozów naturalnych w odległości mniejszej niż 20 m odstrefy ochronnej źródeł wody, ujęć wody, brzegu zbiorników oraz ciekówwodnych, kąpielisk zlokalizowanych na wodach powierzchniowych orazobszarów morskiego pasa nadbrzeżnego.Minimalne wymogi dotyczące stosowania nawozów określone zostaływ Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 lutego 2009 r.w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowejw ramach działania „Program rolnośrodowiskowy” objętego Programem RozwojuObszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (Dz.U. z 2009 r. Nr 33, poz. 262)(Załącznik XV).146

DOKUMENT REFERENCYJNY O NAJLEPSZYCH DOSTĘPNYCH TECHNIKACHDLA INTENSYWNEGO CHOWU DROBIU I ŚWIŃ (DYREKTYWA IPPC/DYREKTYWA IED)Dokument Referencyjny o Najlepszych Dostępnych Technikach dla IntensywnegoChowu Drobiu i Świń (BREF), to zbiór na bieżąco weryfikowanychi uaktualnianych praktyk prowadzenia działalności przez instalacje zobligowanedo uzyskania pozwolenia zintegrowanego, umożliwiających zintegrowanezapobieganie i kontrolę emitowanych zanieczyszczeń i branych poduwagę przy określaniu warunków pozwoleń zintegrowanych przez organy jewydające. Dokumenty referencyjne BREF stanowią również podstawę dosporządzania wniosków o wydanie zintegrowanego pozwolenia.BREF jest wynikiem wymiany informacji pomiędzy krajami członkowskimiUnii Europejskiej i przedsiębiorstwami zainteresowanymi Najlepszymi DostępnymiTechnikami (ang. Best Available Technique, BAT). Wymiana ta koordynowanajest przez Europejskie Biuro IPPC w Sewilli, które gromadzii rozwija dokumenty referencyjne w zakresie BAT. Został opublikowany przezKomisję Europejską jako realizacja zapisów art. 3 i art. 16(2) Dyrektywy Rady96/61/WE z dnia 24 września 1996 r. dotyczącej zintegrowanego zapobieganiazanieczyszczeniom i ich kontroli (tzw. Dyrektywa IPPC), jako ułatwienie użytkownikominstalacji IPPC podjęcia wszystkich dostępnych środków zapobieganiazanieczyszczeniom, w szczególności przez stosowanie NajlepszychDostępnych Technik umożliwiających polepszanie stanu środowiska.Najlepsza Dostępna Technika została zdefiniowana w Dyrektywie IPPC(Artykuł 2(11)) jako najbardziej efektywny i zaawansowany stopień rozwojudanej działalności i metod jej prowadzenia, który wykazują praktyczną ciągłośćposzczególnych technik, dostarczając podstaw granicznych wartościemisji w celu zapobiegania, a tam gdzie to niemożliwe, ogólnie do redukowaniaemisji i oddziaływania na środowisko jako całości. Artykuł ten uszczegóławiatą definicję w następujący sposób:• techniki – obejmują zarówno zastosowaną technologię, jak i sposób,w jaki instalacja została zaprojektowana, zbudowana, jest utrzymywana,eksploatowana i wycofana z eksploatacji,• dostępne – opracowane w stopniu pozwalającym na wprowadzenie ichdo odnośnego sektora przemysłowego, na warunkach ekonomiczniei technicznie uzasadnionych, przy uwzględnieniu kosztów i korzyści, niezależnieod tego czy techniki te są czy też nie są wykorzystywane i opracowywanew danym państwie członkowskim, o ile są one rozsądnie dostępnedla danego podmiotu,• najlepsze – bardziej efektywne w osiąganiu ogólnego wysokiego poziomuochrony środowiska jako całości.Standard BAT służyć ma określaniu granicznych wielkości emisji i zaproponowaniulimitów emisyjnych, które odzwierciedlają właściwe proporcje pomiędzykosztami i korzyściami. Limity te muszą uwzględniać techniczną charakterystykęinstalacji, jej lokalizację geograficzną i lokalne warunki środowiskowe.Dodatkowo, limity emisyjne dotyczą zanieczyszczeń, które zakład odprowadzaw największej ilości, a w szczególności zanieczyszczeń priorytetowychwymienionych w Aneksie III do Dyrektywy IPPC.147

Służące polepszeniu stanu środowiska techniki (BAT) stosowane są dlanastępujących aspektów prowadzenia wielkotowarowego chowu drobiui trzody chlewnej:• rozpoznanie i wprowadzanie w życie programów edukacyjnych i szkoleniowychdla obsługi gospodarstw,• zachowywanie zapisów zużycia energii i wody, ilości pasz dla zwierząt,powstawania opadów oraz aplikacji nawozów nieorganicznych i nawozuorganicznego do gleby,• posiadanie procedur awaryjnych do radzenia sobie z nieplanowanymiemisjami i wypadkami losowymi,• wykonywanie programowych napraw dla zapewnienia sprawności pracysprzętu i konstrukcji oraz utrzymanie wyposażenia w czystości,• właściwe wykonywanie planowych czynności takich jak dostarczanie materiałóworaz usuwania produktów i odpadów,• właściwie realizowany plan nawożenia.Dokument referencyjny BREF składa się z pięciu rozdziałów:• Rozdział 1 zawiera ogólną charakterystykę chowu drobiu i trzody chlewnejw Unii Europejskiej, łącznie z danymi ekonomicznymi, poziomami konsumpcjii produkcji jaj, drobiu i wieprzowiny oraz informacje o krajowychregulacjach prawnych w tym zakresie,• Rozdział 2 opisuje systemy produkcji i stosowane powszechnie w Europietechniki chowu,• Rozdział 3 określa obecne wielkości emisji i poziomy zużycia oraz wskazujeczynniki, które stanowią o zmienności poziomów emisji i zużycia,• Rozdział 4 opisuje techniki najbardziej istotne dla określania NajlepszejDostępnej Techniki i opartych na BAT warunków zezwoleń.,• Rozdział 5 przedstawia ogólne punkty odniesienia dla Najlepszych DostępnychTechnik z zastrzeżeniem konieczności każdorazowego wzięciapod uwagę lokalnych i miejscowo specyficznych czynników (warunkitechniczne obiektów, ich lokalizacja geograficzna, lokalne warunki środowiskowe).Najistotniejsze, z punktu widzenia ochrony ekosystemu bałtyckiego, sąnastępujące Najlepsze Dostępne Techniki wymienione w BREF:• zarządzanie zasobnością pokarmową, poprzez zastosowanie technik redukcjiwydalania składników pokarmowych (N i P) do nawozu świńskiegoi pomiotu u drobiu,• ograniczające zużycie wody czyszczenie pomieszczeń i wyposażenia dlazwierząt przy użyciu wysokociśnieniowych myjek po każdym cyklu produkcyjnymlub po każdej partii zwierząt,• dla pryzm obornika świńskiego, które są zawsze usytuowane albow obiekcie lub na polu, Najlepszą Dostępną Techniką jest zastosowaniebetonowej podłogi, z systemem gromadzenia i zbiornikiem na odcieki, lokowanienowobudowanych stref magazynowania nawozu w miejscach,które w najmniejszym stopniu są uciążliwe dla odbiorców wrażliwych naodory, biorąc pod uwagę odległość źródła odoru i przeważające kierunkiwiatrów.• magazynowanie gnojowicy świńskiej w betonowych lub stalowych zbiornikach,które spełniają następujące kryteria: trwały zbiornik niepodatny na148

mechaniczne, termiczne i chemiczne wpływy; podstawa i ściany zbiornikasą nieprzesiąkalne i zabezpieczone przeciwkorozyjnie; zbiornik jest opróżnianyregularnie w celu przeglądu i konserwacji, najlepiej raz w roku;w wyjściach ze zbiornika zastosowano podwójne zawory; gnojowica jestmieszana tylko przed opróżnieniem zbiornika na przykład przed aplikacją,• przykrywanie zbiorników na gnojowicę sztywną pokrywą, daszkiem albo namiotemlub stosowanie pływającego pokrycia, takie jak sieczka ze słomy,naturalny kożuch, brezent, folia, torf, keramzyt lub spienione polistyreny,• przykrywanie lagun, gdzie jest magazynowana gnojowica, za pomocąprzykrycia plastikowego lub przykrycia pływającego (np. sieczka ze słomy,lekkie konglomeraty gliniane, naturalny kożuch),• obróbka nawozu od świń i drobiu w gospodarstwie (przed lub zamiastaplikacji na pola) przeprowadzona w celu odzyskania zgromadzonej energii(biogaz) z nawozu, redukcji emisji odoru w czasie magazynowaniai/lub aplikacji do gleby, obniżenia zawartości azotu w nawozie, celem zapobieganiamożliwości zanieczyszczenia wody i powietrza w wyniku aplikacjido gleby oraz redukcji odoru, umożliwienie łatwego i bezpiecznegoprzetransportowania nawozu do odległych rejonów lub kiedy ma być onzastosowany w innych procesach,• stosowanie pomiarów zasobności gleb w składniki pokarmowe, bilansowanienawozu który będzie zaaplikowany na dostępnych terenach z wymaganiamiplonów, zarządzanie aplikacją nawozu do gleby, branie poduwagę właściwości danego areału na którym aplikowane są nawozy,w szczególności warunków glebowych, typ gleby i nachylenie terenu, warunkiklimatyczne, opady i nawodnienie, przeznaczenie areału i praktykirolnicze uwzględniające zmianowanie,• redukcja zanieczyszczeń wody poprzez stosowanie następujących zasad:nie aplikowanie nawozu na pole kiedy ziemia jest nasycona wodą, zalana,zamarznięta, przykryta śniegiem oraz na stromo pochylonych polach; nieaplikowanie nawozu na obszarach przylegających do jakiegokolwiek ciekuwodnego (pozostawianie nienawieziony pas gruntu); rozrzucanie nawozutak blisko jak to możliwe przed momentem maksymalnego wzrostuplonów, gdy występuje zapotrzebowanie na składniki pokarmowe,• redukcja niedogodności związanych z odorem poprzez zadawanie nawozudo gleby, kiedy sąsiedzi nie będą narażani, stosując się do następującychzasad: zadawanie nawozu w porze dnia, kiedy jest najbardziej prawdopodobne,że ludzi nie ma w domach, podczas weekendów czy wakacji,jak również zwracanie uwagi na kierunek wiatru w stosunku do domów sąsiadów,• redukcja emisji amoniaku do powietrza spowodowane aplikacją nawozupoprzez wybranie odpowiedniego sprzętu – stosowanie wozu asenizacyjnego,po którym następuje szybka inkorporacja.Należy zauważyć, iż 6 stycznia 2011 r. weszła w życie dyrektywa ParlamentuEuropejskiego i Rady 2010/75/UE z dnia 24 listopada 2010 r. w sprawieemisji przemysłowych (tzw. Dyrektywa IED), która zastąpiła Dyrektywę IPPC.Dyrektywa zawiera m.in. nowe obowiązki związane z uzyskaniem pozwoleniazintegrowanego, które muszą zostać transponowane do prawa polskiego dodnia 7 stycznia 2013 r. Nowe regulacje dotyczące istniejących instalacji będą149

wdrożone do dnia 7 stycznia 2014 r., zaś dla instalacji, które nie były dotychczasobjęte obowiązkiem uzyskania pozwolenia zintegrowanego – do dnia7 lipca 2015 r. Całkowite wdrożenie zapisów dyrektywy zakończy się do dnia1 stycznia 1016 r.Jedną z najważniejszych zmian wprowadzonych Dyrektywą IED będziezmiana umocowania prawnego dokumentów referencyjnych BREF, którebędą wiążące prawnie, a co za tym idzie wzrosną wydatnie wymogi związanez ochroną środowiska. Zmiany obejmują również wprowadzenie obowiązkusporządzania sprawozdania bazowego dotyczącego stanu sażenia glebyi wód podziemnych, a także prowadzenia monitoringu w tym zakresie. Zaostrzonezostały również dopuszczalne poziomy emisji tlenków azotu i pyłów.Wprowadzone zmiany pociągną za sobą konieczność znowelizowaniam.in. ustawy Prawo ochrony środowiska i ustawy o odpadach, a także szereguaktów wykonawczych do wymienionych ustaw.STRATEGIA UNII EUROPEJSKIEJ DLA REGIONU MORZA BAŁTYCKIEGOStrategia Unii Europejskiej dla regionu Morza Bałtyckiego (ang. EuropeanUnion Strategy for the Baltic Sea Region, EUSBR) przyjęta została w konkluzjachRady Europejskiej z 29/30 października 2009 r. i obejmuje 15 zagadnieńpriorytetowych (m.in. zmniejszenie ilości związków odżywczych w morzudo dopuszczalnych poziomów) podzielonych na cztery filary tematyczne:• Przekształcenie regionu Morza Bałtyckiego w obszar bezpieczny i chroniony,• Przekształcenie regionu Morza Bałtyckiego w obszar dobrobytu,• Przekształcenie regionu Morza Bałtyckiego w miejsce dostępne i atrakcyjne,• Przekształcenie regionu Morza Bałtyckiego w obszar zrównoważony środowiskowo.Dodatkowo wyróżniono w Strategii 27 działań strategicznych i 78 tzw. projektówflagowych (np. analiza wyników działań pilotażowych finansowanychprzez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, LIFE+ i Baltic 21, mającychna celu zapobieganie eutrofizacji, wprowadzenie w życie dobrych praktykrolniczych w celu ograniczenia przedostawania się substancji biogennychpochodzenia rolniczego do wód oraz współpraca z Rosją i Białorusią w celuopracowania regionalnej oceny zagrożenia zanieczyszczeniami).Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, we współpracy z MinisterstwemŚrodowiska Finlandii, koordynuje zagadnienie priorytetowe związane z ograniczeniemzanieczyszczenia morza biogenami, w ramach pierwszego filaru.W ramach zagadnienia realizowane są następujące działania:• Realizacja działań w celu zmniejszenia ilości związków odżywczych – pozapełnym wdrożeniem kluczowych dyrektyw związanych z eutrofizacją, działaniate wchodzą również w zakres „Bałtyckiego planu działań” HELCOM,• Promocja środków i praktyk, które ograniczają utratę związków odżywczychw rolnictwie i dotyczą eutrofizacji – celem tego działania jest zapewnieniewysokich norm środowiskowych, w szczególności zmniejszanie wypłukiwaniazwiązków odżywczych. Aby osiągnąć ten cel, poza pełnym wdrożeniemdyrektywy azotanowej i ramowej dyrektywy wodnej oraz nowym wymogiemwzajemnej zgodności w ramach wspólnej polityki rolnej dotyczącymustalania stref buforowych wzdłuż cieków wodnych nie później niż do150

dnia 1 stycznia 2012 r., możliwe jest wykorzystanie dodatkowych środkóww ramach rozwoju obszarów wiejskich, na przykład w celu zmaksymalizowaniawydajności nawozów lub odzyskania związków odżywczych.W celu wsparcia tego procesu istotne jest określenie wszystkich intensywnieużytkowanych gruntów rolnych w obszarze zlewni, aby zająć się nimiw pierwszej kolejności. Jeżeli okazałoby się to niewystarczające, możnaby rozważyć, jakie dalsze środki w ramach polityki środowiskowej i rolnejmogłyby być konieczne,• Pełne wdrożenie ramowej dyrektywy wodnej w celu zmaksymalizowania korzyścidla środowiska naturalnego w Morzu Bałtyckim – państwa członkowskiepodejmują wszelkie środki niezbędne do uzyskania do roku 2015 dobregostanu ekologicznego we wszystkich jednolitych częściach wód,w tym w wodach przybrzeżnych. Pełne wdrożenie przepisów dyrektywy(w tym sprawozdawczość) ramowej dyrektywy wodnej, a także z dyrektywydotyczącej azotanów i z dyrektywy dotyczącej oczyszczania ściekówkomunalnych, poprawią również stan środowiska na pełnym morzy, zgodniez celami dyrektywy ramowej w sprawie strategii morskiej na rok 2020,• Dalsze tworzenie i odtwarzanie terenów podmokłych – w celu odzyskaniazwiązków odżywczych (powstrzymywanie wycieku związków odżywczychdo Morza) i łagodzenia skutków powodzi (zapobieganie wypłukiwaniu nawozówpodczas powodzi). Tereny podmokłe należy tworzyć tam, gdziemożna oczekiwać długotrwałych skutków przy uwzględnieniu różnych warunkówklimatycznych, podatności na eutrofizację itp.,• Stworzenie programu BONUS 185 (dawniej 169) – w celu zapewnieniatrwałych ram badawczych,• Ułatwianie międzysektorowego, ukierunkowanego na politykę dialogu – natemat uwzględnienia kwestii dotyczących rolnictwa, środowiska i rozwojuwsi poprzez wspieranie wdrażania projektów, które przyczyniają się dobudowania potencjału w zakresie zintegrowanego podejścia do łagodzeniawycieków związków odżywczych, oraz dostosowania poziomu, na którymrealizuje się politykę.Strategia obejmuje makroregion Morza Bałtyckiego (Szwecja, Dania, Estonia,Finlandia, Niemcy, Łotwa, Litwa i Polska; w realizację strategii zaangażowanajest też Norwegia, Białoruś i Rosja) i jest jedną z dwóch unijnychstrategii makroregionalnych. Jej głównym celem jest aktywizacja potencjału,który powstał w Regionie Morza Bałtyckiego w wyniku rozszerzenia Unii Europejskiejw 2004 r. oraz podjęcie wspólnego wysiłku na rzecz rozwiązywaniaproblemów tego regionu, w tym sprostanie pilnym wyzwaniom środowiskowymzwiązanym z Morzem Bałtyckim.Ideą Strategii są Zintegrowane ramy, które umożliwią Unii Europejskieji państwom członkowskim określenie potrzeb i dostosowanie ich do dostępnychzasobów poprzez koordynację odpowiednich działań politycznych, zapewniającw ten sposób regionowi Morza Bałtyckiego możliwość korzystaniaze zrównoważonego środowiska i optymalny rozwój gospodarczospołeczny.Wskazuje się, iż dużą wadą Strategii Unii Europejskiej dla regionu MorzaBałtyckiego jest jej mało przejrzysta struktura, niejasne cele, brak dodatkowychźródeł finansowania, a także nieprzejrzysty sposób zarządzania i niedoinformowaniespołeczeństwa o samej Strategii.151

Warto również wspomnieć o ustanowionej w 2001 r. polsko-niemieckiej,transgranicznej Regionalnej Agendy 21 Zalewu Szczecińskiego. Jednym zewskazanych w Agendzie obszarów działań jest rolnictwo ekologiczne.BAŁTYCKI PLAN DZIAŁAŃ HELCOMZaproponowany przez Komisję Helsińską Bałtycki Plan Działań HELCOM(ang. HELCOM Baltic Sea Action Plan, BSAP) został przyjęty przez wszystkiedziewięć krajów bałtyckich (8 państw członkowskich i Rosję) i Wspólnotę Europejskąna Spotkaniu Ministrów w listopadzie 2007 w Krakowie. Wizją Planujest dążenie do osiągnięcia zdrowego ekosystemu morza i zrównoważonegorozwoju w jego regionie, a priorytetowym celem jest osiągnięcie dobregostatusu ekologicznego Morza Bałtyckiego do 2021 r. Dla osiągnięcia tegocelu przewidziano realizację szeregu działań zgrupowanych w cztery segmenty– eutrofizacja, substancje niebezpieczne, ochrona przyrody i różnorodnościbiologicznej oraz transport morski (założono doprecyzowanie celówPlanu do roku 2013).Cel segmentu eutrofizacja wyrażony został w następujący sposób: MorzeBałtyckie niezagrożone nadmiernym dopływem substancji odżywczych. Celeekologiczne, określone w ramach tego segmentu, to:• zawartość substancji odżywczych odpowiadająca warunkom naturalnym (1),• czysta woda (2),• zakwity glonów na naturalnym poziomie (3),• naturalne rozmieszczenie i występowanie roślin i zwierząt (4),• zawartość tlenu na naturalnym poziomie (5).Dla osiągnięcia powyższych celów przewidziano realizację następującychdziałań, głównie w odniesieniu do rolnictwa:• redukcja ilości substancji odżywczych dostających się z wodami słodkimii z atmosfery do Bałtyku (dla Polski przewidziano redukcję na poziomie8.760 Mg fosforu, czyli o blisko 70% w stosunku do ładunku dostarczanegoobecnie, oraz 62.400 Mg azotu, czyli o ok. 33%),• pełna implementacja znowelizowanego Załącznika III Kryteria i środki dotyczącezapobiegania zanieczyszczaniu ze źródeł lądowych, Część 2: Zapobieganiezanieczyszczaniu środowiska przez rolnictwo Konwencji Helsińskiej,• wprowadzenie w życie systemu Najlepszej Praktyki Ekologicznej (BEP)i Najlepszej Dostępnej Technologii (BAT),• ustanowienie listy Hot Spot’ów (szczególnie uciążliwe dla Morza Bałtyckiegoźródła zanieczyszczeń), reprezentujących fermy intensywnego chowubydła, drobiu i trzody chlewnej nie realizujące wymogów określonychw Załączniku III Konwencji Helsińskiej (zadanie to miało być zrealizowanedo roku 2009, lecz ostatecznie odsunięto je w czasie wskutek problemówz implementacją Załącznika III; w Polsce brak implementacji oznacza, żepraktycznie wszystkie funkcjonujące w Polsce fermy wielkoprzemysłowenależałoby uznać za Hot Spot’y HELCOM),• określenie obszarów wrażliwych na azotany pochodzenia rolniczego(ang. Nitrate Vulnerable Zone, NVZ),• określenie wskaźników realizacji celu ograniczenia eutrofizacji w obszarzesektora rolnego,152

• zwrócenie uwagi i odniesienie celów i działań segmentu również doszczególnych form działalności rolniczej o znaczącym wpływie na eutrofizacjęmorza, takich jak m.in. akwakultury i chów zwierząt futerkowych.Wskaźnikiem realizacji 1-go celu segmentu związanego z eutrofizacją jestpowierzchniowe stężenie biogenów w zimie na naturalnym poziomie. Dlacelu 2-go – głębokość optyczna (przejrzystość wody określana za pomocądysku Secchiego) wód w lecie na naturalnym poziomie, dla celu 3-go – stężeniechlorofilu a na naturalnym poziomie, dla celu 4-go – zakres głębokościwystępowania roślinności zanurzonej odpowiada naturalnemu, dla celu 5-goobszar występowania i czas trwania sezonowego deficytu tlenu na naturalnympoziomie.W Planie zaproponowano również konkretne dobre praktyki umożliwiająceosiągnięcie powyższych celów w działalności rolniczej. Owe praktyki podzielonezostały na pięć grup:1. użytkowanie gruntów:• utrzymywanie zimowej okrywy roślinnej na polach (zapobieganie odpływowiazotu i fosforu z pól),2. stosowanie nawozów:• opracowywanie bilansu biogenów dla gospodarstwa/fermy (określenieefektywności wykorzystania oraz wielkości strat biogenów w skali gospodarstwa/fermy),• przechodzenie z konwencjonalnego na ekologiczny system produkcji rolniczej,• ograniczenie nawożenia,• stosowanie metod doglebowego wstrzykiwania gnojowicy oraz mulczowaniaprzy polowej aplikacji nawozów,• zintegrowane określanie dawek nawozów poprzez określenie ładunkuskładników odżywczych dostarczanych z nawozami naturalnymi i mineralnymi,• wapnowanie (przeciwdziałanie zakwaszeniu gleb, obniżającemu skutecznośćwykorzystania fosforu i zwiększającego jego odpływ z pól),• niestosowanie nawozów naturalnych na obszarach wysokiego ryzyka odpływubiogenów do wód powierzchniowych (np. tereny z bezpośrednimprzepłukiwaniem i odpływem do cieków wodnych, silnie zerodowanei spękane gleby, gleby szczególnie zasobne w związki fosforu),• unikanie stosowania nawozów w okresach wysokiego ryzyka (np. okresydużego prawdopodobieństwa spływów powierzchniowych, okresy brakulub niskiego zapotrzebowania roślin na składniki odżywcze),• zwiększenie pojemności zbiorników na gnojowicę i powierzchni płyt obornikowych(zabezpieczenie możliwości przechowywania nawozów odzwierzęcychw okresach wysokiego ryzyka odpływu biogenów lub niskiego zapotrzebowaniagleb na składniki odżywcze/brak wegetacji),• wykorzystanie nadmiaru nawozów naturalnych przez inne gospodarstwa,• separacja płynnej frakcji gnojowicy (łatwiejsza utylizacja frakcji płynnej,mniej zasobnej w składniki odżywcze niż frakcja stała nawozu),• kompostowanie nawozów stałych (wykorzystanie mikrobiologicznych procesówmetabolicznych do termicznej sanityzacji i obniżenia zawartościłatwo dostępnych związków azotu),153

• produkcja biogazu na bazie odchodów zwierząt gospodarskich (redukcjaemisji gazów cieplarnianych),• peletyzacja stałych nawozów naturalnych (ułatwienie transportu nawozów),• spopielanie obornika drobiowego (wykorzystanie pomiotu jako paliwow elektrowniach, a popiołu jako wydajnego nawozu fosforowego i potasowego),3. żywienie zwierząt:• dostosowanie składu i dawek paszy do etapu rozwojowego/fazy produkcyjnejzwierząt (unikanie skarmiania zwierząt paszą o wyższym niż faktycznezapotrzebowanie inwentarza żywego w składniki pokarmowe),• obniżenie zawartości azotu i fosforu w paszach do optymalnego poziomu(unikanie nadwyżki makroelementów, która nie jest wykorzystywana przezzwierzęta i z odchodami trafia do gnojowicy i obronika),• suplementacja pasz fitazą (zwiększenie możliwości wykorzystania fosforuzawartego w paszy),• skarmianie zwierząt mokrą paszą i wykorzystanie procesu fermentacji przyprzyrządzaniu pasz (namoczenie, podobnie jak fermentacja, pasz umożliwiauruchomienie zawartej w nich naturalnej fitazy, a tym samym eliminujepotrzebę ich suplementacji mineralnym fosforem),4. infrastruktura gospodarstwa/farmy:• tworzenie stref buforowych wzdłuż cieków wodnych, na których nie stosujesię nawożenia (ochrona wód powierzchniowych przed bezpośrednimodpływem biogenów z pól uprawnych),5. inne:• oczyszczanie wód odpływających z pól,• profesjonalne indywidualne doradztwo agrotechniczne.Państwa członkowskie opracowują krajowe plany wdrażania BałtyckiegoPlanu Działań HELCOM. W lipcu 2010 r. Ministerstwo Środowiska opublikowałoWstępny Krajowy Program Wdrażania Bałtyckiego Planu Działań. Programzawiera wstępne założenia do realizacji celów BSAP w Polsce,z uwzględnieniem ustalenia w 2013 roku maksymalnych dopuszczalnych dopływówbiogenów i osiągnięcie tych wielkości do roku 2021 poprzez wdrażanieniniejszego Programów i okresowych ocen jego efektywności.W związku z faktem, iż większość działań zawartych w Bałtyckim PlanieDziałań HELCOM jest zbieżna ze zobowiązaniami wynikającymi z członkostwaPolski w Unii Europejskiej, wiążącymi umowami międzynarodowymioraz uczestnictwem Polski w organizacjach międzynarodowych związanychz Morzem Bałtyckim, przyjęto we Wstępnym Krajowym Programie WdrażaniaBałtyckiego Planu Działań wykorzystanie efektu komplementarności i synergiifunkcjonujących instrumentów i procesów dotyczących gospodarowaniaw dorzeczach i na morzu. Instrumenty owe to przede wszystkim Ramowa DyrektywaWodna, Dyrektywa Azotanowa, Dyrektywa IPPC (obecnie DyrektywaIDE), Wspólna Polityka Rolna i Konwencja w sprawie transgranicznego zanieczyszczaniapowietrza na dalekie odległości sporządzona w Genewie dnia 13listopada 1979 r. (Dz.U. z 1985 r. Nr 60, poz. 311).154

AGENDA 21 DLA REGIONU MORZA BAŁTYCKIEGOJednym z dokumentów końcowych Konferencji Narodów Zjednoczonychna temat Środowiska i Rozwoju (ang. United Nations Conference on Environmentand Development, UNCD; tzw. Szczyt Ziemi) z 1992 r., jest przyjętaprzez 179 państw (w tym przez Polskę) Agenda 21, czyli Globalny ProgramDziałań, zawierający cele i kierunki rozwiązań światowych problemów ochronyśrodowiska u progu XXI wieku w oparciu o zasadę zrównoważonego rozwoju(ekorozwoju). Ideą Agendy 21 jest dążenie do osiągnięcia długotrwałegowzrostu gospodarczego przy jednoczesnym zachowaniu i ochronie zasobówśrodowiska przyrodniczego. Innymi słowy, dokument ten zawiera szeregzaleceń w zakresie kształtowania i ochrony środowiska życia człowieka,zwracając uwagę na jego uwarunkowania społeczne, ekonomiczne i przyrodnicze,celem zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju.W ramach Agendy 21 opracowana została Agenda 21 dla regionu MorzaBałtyckiego (Baltic 21), przyjęta przez Ministerialną Sesję Rady Państw MorzaBałtyckiego (ang. Council of the Baltic Sea States, CBSS) w 1998 r. Tym samymregion Morza Bałtyckiego stał się pierwszym na świecie makroregionem,w którym przyjęto wspólne cele i podjęto działania na rzecz zrównoważonegorozwoju. W realizację Agendy zaangażowana jest Dania, Estonia,Finlandia, Islandia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Norwegia, Polska, Rosja (północno--wschodnia część kraju), Szwecja oraz Komisja Europejska.Istotną częścią Agendy jest Program Działań „Bałtyk 21”, który podzielonyzostał na 7 sektorów – rolnictwo, energetyka, rybołówstwo, leśnictwo, przemysł,turystyka i transport. Polska uznana została za kraj wiodący w sektorzerolniczym, a za wykonanie Agendy 21 dla regionu Morza Bałtyckiego w Polsceodpowiada Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W celu wdrożenia Agendyw sektorze rolnictwa opracowano Program zrównoważonego rozwoju sektorarolniczego w regionie Morza Bałtyckiego, w którym zdefiniowano cel zrównoważonegorozwoju rolnictwa, jako wytwarzanie w długim czasie dobrej jakościżywności i innych produktów rolniczych w sposób uwzględniający aspektyekonomiczne i społeczne oraz zachowanie bazy surowców odnawialnychi nieodnawialnych, a także zachowanie społecznego i kulturowego dziedzictwawsi. W Programie wytyczono również następujące cele szczegółowe:• zapewnienie dochodów rolników w wysokości zapewniającej odpowiednipoziom życia ludności wiejskiej,• rozwijanie przyjaznych środowisku metod produkcji,• zastępowanie nieodnawialnych zasobów naturalnych zasobami odnawialnymii zwiększenie wtórnego użytkowania zasobów nieodnawialnych,• sprostanie zapotrzebowaniu społeczeństwa na żywność i rekreację, przyzachowaniu krajobrazu obszarów wiejskich oraz wartości kulturowe i spuściznęhistoryczną wsi, a także przyczynianie się do kształtowania dobrzerozwiniętego i trwałego społeczeństwa wiejskiego,• zapewnienie etycznych aspektów produkcji rolnej.W Programie zidentyfikowano także dziewięć najważniejszych zagrożeńzwiązanych z rolnictwem:• nadmierny ładunek azotu i fosforu wnoszony do Bałtyku,• ponadnormatywna emisja amoniaku,• uzależnienie od nieodnawialnych zasobów naturalnych,155

• nieodpowiednie stosowanie środków ochrony roślin,• pogarszanie żyzności gleb,• niekorzystne warunki dobrostanu zwierząt gospodarskich,• zanieczyszczenie atmosfery gazami cieplarnianymi,• choroby zawodowe rolników i ryzyko związane ze stosowaniem zmodyfikowanychgenetycznie organizmów (ang. Genetically Modified Organisms,GMO),• pogarszanie warunków ekonomicznych i socjalnych na obszarach wiejskich.Program zrównoważonego rozwoju sektora rolniczego w regionie MorzaBałtyckiego zawiera dziewięć programów działań, które, obok edukacji rolnikówi ludności wiejskiej oraz włączania samego Programu do polityki państwaw zakresie rolnictwa i ochrony środowiska, są podstawowym sposobemwdrażania Agendy 21 dla regionu Morza Bałtyckiego. Nadmienione działaniaobejmują:• ograniczenie strat składników nawozowych z rolnictwa (przede wszystkimpoprzez bilansowanie składników pokarmowych roślin w skali gospodarstwa),• ograniczenie ryzyka związanego ze stosowaniem środków ochrony roślin,• ochrona wód powierzchniowych i podziemnych, ujmowanych do celówkonsumpcyjnych na terenach wiejskich (zapewnienie dostatecznej ilościzdatnej do picia wody dla ludności wiejskiej),• zachowanie produktywności rolnictwa w wytwarzaniu wysokiej jakościżywności i pasz,• ochrona bioróżnorodności agroekosystemów i krajobrazu rolniczego,• ograniczenie stosowania antybiotyków i regulatorów wzrostu w produkcjizwierzęcej, a także poprawa zdrowotności zwierząt,• rozwój infrastruktury wiejskiej oraz poprawa jakości życia i warunków ekonomicznychzrównoważonej produkcji na terenach wiejskich,• rozwój alternatywnej produkcji na gruntach ornych,• pozostałe zagadnienia, takie jak wtórne wykorzystanie surowców w rolnictwie,wysoka jakość żywności, ograniczenie emisji gazów cieplarnianych,czy logistyka transportu.156

5. PRZECIWDZIAŁANIE NEGATYWNYM SKUTKOM TUCZUPRZEMYSŁOWEGO5.1. Rolnictwo zrównoważoneZe względu na skalę i intensyfikację produkcji, jak również wielkość obsadyna fermach wielkotowarowych, oczywistym jest bardzo znaczny wpływtych instalacji na środowisko naturalne i społeczności lokalne. W powszechnejopinii obowiązuje przekonanie, poparte niestety niechlubną praktyką, iżwielkoprzemysłowa produkcja zwierzęca nie może być przyjazna dla środowiska.Ze stwierdzeniem tym nie sposób się nie zgodzić, tak jak nie sposóbnie zgodzić się z przekonaniem, że nieprzyjazne dla środowiska są duże zakładyprzemysłowe, kopalnie, czy porty wielkoprzeładunkowe. Wynika to nietyle z samej definicji tych przedsięwzięć, lecz ich niezgodnym z założeniamirozwoju zrównoważonego funkcjonowaniem, nadwyrężającym mechanizmysamoregulacyjne i regeneracyjne ekosystemów albo prowadzące do przeeksploatowaniaich zasobów.Trzeba pamiętać, że wielkoprzemysłowa produkcja zwierzęca jest elementemproduktywistycznego (intensywnego), które dąży do zapewnienia dużychilości taniej żywności dla stale rosnącej populacji społeczeństwa industrialnego.Taki model rolnictwa doskonale wpisuje się w założenia gospodarki kapitalistycznej,faworyzującej priorytetowe traktowanie celów ekonomicznych. Wrazz rozwojem rolnictwa intensywnego pogłębiał się konflikt między działalnościąrolniczą a środowiskiem naturalnym, co najwyraźniej uwidacznia się w skalikonkurencyjności celów ekonomicznych i środowiskowych.Odpowiedzią na ten fundamentalny problem jest zwrot ku rolnictwu zrównoważonemu.Wyrażać się to może przez poddanie istniejących instalacjiszczególnym rygorom w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego (równieżw zakresie egzekwowania prawa i monitoringu jego przestrzegania) i ichdostosowanie do wymogów przyjaznej środowisku (możliwie minimalnie muszkodzącej) produkcji. W stosunku do planowanych przedsięwzięć zrównoważonepodejście do procesu inwestycyjnego może wyrażać się w ograniczeniachzawartych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego,uniemożliwiających powstawanie uciążliwych ferm wielkotowarowychna obszarach przyrodniczo cennych lub nienadających się do prowadzeniatego typu działalności z powodów społecznych (możliwość generowaniakonfliktów społecznych, bliskie sąsiedztwo osiedli itp.) i strategicznych(np. turystycznorekreacyjne ukierunkowanie rozwoju gminy).Idea rolnictwa zrównoważonego wynika bezpośrednio z szerszej idei rozwojuzrównoważonego, który zaspokaja potrzeby obecnego pokolenia bezpozbawiania możliwości przyszłych pokoleń do zaspokojenia ich potrzeb,poprzez racjonalne gospodarowanie zasobami przyrodniczymi (ŚwiatowaKomisja ds. Środowiska i Rozwoju, 1986). Rozwój zrównoważony utożsamianyjest często z ekorozwojem, który prof. Stanisław Kozłowski określił jakokreowanie rozwoju bez destrukcji zasobów przyrody.Rolnictwo zrównoważone, jako działalność podporządkowana realizacjipodstawowych celów rozwoju zrównoważonego, polega na stosowaniu metodprzyjaznych środowisku, które umożliwiają ograniczenie negatywnegowpływu rolnictwa na środowisko poprzez wprowadzenie integrowanej ochro-157

ny roślin oraz planu nawożenia, opartego na bilansie azotowym (RozporządzenieRady (WE)1257/1999).Ryc. 81. Uproszczony model rozwoju zrównoważonego, będącego wynikiem interakcji ekonomii,społeczeństwa i środowiska (Semu, Wikipedia)Rolnictwo zrównoważone jest jednym z pakietów programu rolnośrodowiskowegozawartego w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Celem Wariantu 1.1 Zrównoważony system gospodarowaniaw Pakiecie 1 Rolnictwo zrównoważone jest zachęcanie do zrównoważonegosposobu gospodarowania, który polega na racjonalnym wykorzystywaniu zasobówprzyrody i ograniczeniu negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko.Konieczność zastosowania prawidłowego następstwa i doboru roślin(płodozmian) pozwala na ograniczenie rozwoju agrofagów, redukcję zachwaszczeniaoraz zmniejszenie strat azotu. Wariant ten obejmuje następującenakazy i zakazy:• realizacja wariantu w całym gospodarstwie, przy czym płatność możnaotrzymać tylko do gruntów ornych,• opracowanie i przestrzeganie prawidłowego doboru i następstwa roślinw płodozmianie (w zmianowaniu muszą być uwzględnione co najmniej3 gatunki roślin) oraz określenie dawek azotu,• co roku przygotowanie planu nawozowego w oparciu o bilans azotu orazaktualną chemiczną analizę gleby, z określeniem zawartości P, K, Mg orazpotrzeb wapnowania,• zakaz stosowania osadów ściekowych,• maksymalna dawka azotu, pochodzącego z nawozów naturalnych, kompostówi nawozów mineralnych nie może przekraczać 150 kg N/ha nagruntach ornych i 120 kg N/ha na trwałych użytkach zielonych,• obowiązkowe koszenie lub wypas na trwałych użytkach zielonych,• niestosowanie osadów ściekowych.158

Wysokość płatności w tym wariancie wynosi 360 zł/ha, przy czym jest onauzależniona od wielkości gospodarstwa, czyli obowiązuje tzw. degresywność:do 100,00 ha – 100% płatności, 100,01-200,00 – 50% płatności, powyżej200,01 ha – 10% płatności.Specyficznym systemem gospodarowania w ramach rolnictwa zrównoważonegojest rolnictwo ekologiczne, które opiera się na zrównoważeniu produkcjiroślinnej ze zwierzęcą, przy zastosowaniu środków naturalnych i wykluczeniuz produkcji środki wytworzone lub przetworzone przemysłowo.Podstawowym założeniem rolnictwa ekologicznego jest naśladowanie procesówzachodzących w ekosystemach naturalnych, zachowanie wysokiego poziomupróchnicy, która warunkuje żyzność gleby, utrzymanie równowagi biologicznejw środowisku produkcji rolniczej, dążenie do zamknięcia obiegumaterii w gospodarstwie poprzez zrównoważenie produkcji roślinnej ze zwierzęcą,ograniczenie chemicznych środków ochrony roślin i nawozów syntetycznych,antybiotyków dla zwierząt, dodatków do żywności i substancji pomagającychw przetwarzaniu oraz innych sztucznych środków produkcji, a takżecałkowity zakaz stosowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie.Szczególnie wyraźna jest rozbieżność celów rolnictwa konwencjonalnegoi ekologicznego. Pierwsze dąży do zwiększenia doraźnego zysku producenta,odbywającego się ze szkodą dla środowiska. W drugim natomiast zmniejszenienegatywnego wpływu na środowisko naturalne okupione jest niższymizyskami producenta rolnego.Znane są bardzo liczne korzyści wynikające z rolnictwa ekologicznego dlaśrodowiska naturalnego. Podstawową zaletą tego rolnictwa jest stwarzaniekorzystnych warunków dla utrzymania bioróżnorodności. Szacuje się, że liczebnośćptaków na obszarach rolnych spada o niemal 9% wraz ze zwiększeniemplonu o jedną tonę. Na obrzeżach pól gospodarstw ekologicznychobserwuje się od 25 do 44% (sezon lęgowy) więcej ptaków i większy sukceslęgowy, a także o blisko 60% więcej gatunków roślin i dwukrotnie więcej bezkręgowcówniż w przypadku gospodarstw konwencjonalnych. Zakłada się,że upowszechnienie rolnictwa ekologicznego pozwoliłoby zmniejszyć nadwyżkęazotu w gospodarstwach rolnych do poziomu 38 kg N/ha, a fosforu2 kg/ha. Ilość azotu odpowiada niezbędnemu do utrzymania żyzności glebyminimum, zaś niedobór fosforu jest łatwy do uzupełnienia (wystarczy wprowadzeniedawki 100 kg P/50 lat).Porównując model rolnictwa produktywistycznego, zrównoważonego i ekologicznegonajlepiej jest odnieść się do celów prowadzonej w ramach tychmodeli działalności rolniczej. Celem rolnictwa produktywistycznego jest dążeniedo równowagi ekonomicznej i społecznej, bez troski o równowagę ekologiczną.Rolnictwo zrównoważone godzi równowagę społeczną, ekonomicznąi ekologiczną. Wreszcie rolnictwo ekologiczne dąży do równowagiekologicznej, której podporządkowane są zachowania społeczne i stosunkiekonomiczne. Jak zauważono wcześniej, inne są również konsekwencje dlaśrodowiska tych trzech modeli rolnictwa. Intensywne skutkuje jego zanieczyszczeniem,zaburzeniem równowagi ekologicznej, degeneracją walorówkulturowych wsi i degradacją gleb, zrównoważone – ograniczeniem zanieczyszczeniai degradacji środowiska oraz ochroną aktualnego stanu środowiskaprzyrodniczego i kulturalnego, a ekologiczne – priorytetowym traktowa-159

niem środowiska przyrodniczego agroekosystemów i ekosystemów bezpośrednioz nimi związanych, zachowując właściwą im różnorodność biocenotycznądla przyszłych pokoleń. Inna jest również rola społeczeństwa, różnieregulującego relacje pomiędzy modelem rolnictwa dominującym w danymsystemie społecznym, a środowiskiem.Ostatecznie więc, to od postawy społeczeństwa zależeć będzie jaki modelgospodarki rolnej przeważy. W praktyce, zwłaszcza w krajach wysokorozwiniętych, manifestuje się to postawą konsumentów, którzy poprzez swojewybory kształtują system popytupodaży i decydują o opłacalności realizacjikonkretnego modelu produkcji rolnej w warunkach gospodarki wolnorynkowej.Kryterium rozstrzygającym o wyborach konsumenckich jest zdrowiei dobrobyt społeczeństwa. Obserwacja rozwoju społeczeństwa różnych częściświata wskazuje dobitnie, iż wzrostowi stopy życiowej towarzyszy zawszewzrost świadomości ekologicznej konsumentów i coraz większa skłonność(ale i możliwości) do ponoszenia większych wydatków za zdrowsze, charakteryzującesię wyższą jakością oraz wytworzone z poszanowaniem środowiskaprzyrodniczego produkty (przede wszystkim żywność).5.2. Sposoby przeciwdziałania negatywnym skutkom wielkoprzemysłowejprodukcji zwierzęcejMożliwe jest wprowadzenie w życie szeregu określonych sposobów przeciwdziałanianegatywnym skutkom tuczu przemysłowego, pozwalającychuczynić go nie tyle przyjaznym dla środowiska, co neutralnym wobec niego.Przeciwdziałanie to powala zbliżyć wielkoprzemysłowy chów zwierząt dowzoru rolnictwa zrównoważonego, nigdy jednak nie zastąpi działalności prowadzonejod podstaw, tj. już od etapu planowania inwestycji, w duchu rozwojuzrównoważonego. Chodzi tu głównie o skalę i koncentrację produkcji.Wśród wspomnianych sposobów wymienić należy w pierwszej kolejnościpraktyki określone przez obowiązujące w Polsce prawo (opisane wyczerpującow poprzednim rozdziale). Niezwykle cenne są również rekomendacje prezentowanewielokrotnie przez Federację Zielonych „GAJA”, Coalition CleanBalic, Komisję Helsińską (HELCOM), BaltisSea2020, a także zawarte w BałtyckimPlanie Działań HELCOM, Agendzie 21 dla regionu Morza Bałtyckiegooraz wnioskach i zaleceniach pokontrolnych Najwyższej Izby Kontroli.PRZECIWDZIAŁANIE ZANIECZYSZCZENIOM WÓD I GLEB• Pełne przestrzeganie prawnych wymogów agrotechnicznych odnośnieprzechowywania i stosowania nawozów naturalnych, przede wszystkimw odniesieniu do okresów, w których stosowanie nawozów jest niedozwolone,warunków polowych, dawek i sposobów rozprowadzania nawozówna polach (np. zastosowanie doglebowego wstrzykiwania gnojowicy pozwalaograniczyć straty azotu nawet o 90%, a przykrycie zaaplikowanychnawozów warstwą gleby do 6 godz. po nawiezieniu pola – nawet o 99%),stosowania nawozów w pobliżu cieków wodnych i stref ochrony wód, pojemności/powierzchnii szczelności (ograniczenie strat azotu naweto 70%) konstrukcji do przechowywania nawozów naturalnych (powszechnyobowiązek pojemności zbiorników na gnojowicę, wystarczającej na co160

najmniej 6-cio miesięczne jej magazynowanie), planów nawożenia oraznawożenia na obszarach OSN.• Ustalanie dawek nawozowych w oparciu bilanse składników pokarmowych,uwzględniających żyzność gleby oraz rzeczywiste potrzeby pokarmoweuprawianych roślin.• Ograniczenie obsady zwierząt w gospodarstwie do wielkości gwarantującejoptymalne wykorzystanie nawozów naturalnych.• Uznanie ferm przemysłowych za punktowe źródła zanieczyszczeń, jakoHOT SPOT’y HELCOM, a tym samym umożliwienie podjęcia formalnychprogramów naprawczych zmierzających do usunięcia przyczyn takiegoich zaklasyfikowania.• Promocja stosowania alternatywnych metod ograniczania odpływu biogenówdo wód gruntowych i powierzchniowych (np. recyrkulacja wody z redukcjązawartego w niej ładunku azotu i fosforu w stawach bakteryjnoglonowych,usuwanie zawiesiny glebowej, stosowanie filtrów makrofitowych/roślinnych, budowa sztucznych barier biologicznych wzdłuż cieków wodnych,budowa rowów filtracyjnych, usuwanie fosforu z wód powierzchniowychz wykorzystaniem koagulacji biologicznej, budowa zbiorników retencjiśródpolnej).• Dzielenie (porcjowanie) dawek nawozów naturalnych i unikanie ich jesiennejaplikacji (obserwuje się wówczas największe straty składników pokarmowych).• Zapewnienie wydajnego systemu edukacji obecnych (profesjonalne doradztworolnicze) i przyszłych (szkolenie kadry nauczycielskiej i bieżąceuaktualnianie programów nauczania w szkołach rolniczych) rolników w zakresiewpływu produkcji rolnej na środowisko przyrodnicze.PRZECIWDZIAŁANIE ZANIECZYSZCZENIOM ATMOSFERY• Wykorzystanie biotechnologicznej obróbki gnojowicy (biologiczna dezynfekcjai sanitaryzacja, mineralizacja materii organicznej, oczyszczaniew przygospodarskich oczyszczalniach biologicznych, kontrolowana fermentacja,wykorzystanie „efektywnych mikroorganizmów”).• Stosowanie zbilansowanej diety zwierząt gospodarskich, ścisłe dostosowaniewielkość dawek pokarmowych do ich rzeczywistych potrzeb(uwzględnienie gatunku, wieku, rodzaju produkcji) oraz zwiększeniestrawności pasz (np. poprzez dodatek fitazy), przeciwdziałające wydalaniuprzez nie nadmiernych ilości związków azotu i fosforu.• Promowanie produkcji biogazu rolniczego i jego konwersji w energięcieplną, elektryczną lub mechaniczną (jeszcze w latach 80-tych XX w.funkcjonowało w Polsce 20 instalacji do produkcji biogazu rolniczego,obecnie natomiast podłączonych jest zaledwie 11, z czego 10 powstałopo roku 2007; zjawiskiem pozytywnym jest obserwowane roczne tempowzrostu sektora energii odnawialnej, opartego na produkcji biogazu, napoziomie 30%; przy obecnej produkcji odchodów zwierząt gospodarskichmożna by uzyskiwać rocznie ponad 3,3 Gm 3 biogazu o średniej wartościopałowej 23 MJ/m 3 ).• Ograniczenie emisji amoniaku poprzez stosowanie w budynkach inwentarskichpromieniowania ultrafioletowego, jonizacji ujemnej powietrza,161

wentylacji mechanicznej z recyrkulacją, ogrzewania podłogowego (płaszczyznowego),utrzymanie optymalnej wilgotności ściółki oraz mikrobiologicznychi mineralnoorganicznych dodatków do odchodów zwierząt (m.in.bentonit, zeolity, surowce huminowe – torf i węgiel brunatny, preparaty mikrobiologiczneoparte na szczepach Lactobacillus i Bacillus, preparaty saponinowe).• Ograniczenie stopnia zanieczyszczenia mikrobiologicznego powietrzaw pomieszczeniach inwentarskich (bieżąca dezynfekcja i dezynsekcja pomieszczeń,zastosowanie filtrów wentylacyjnych lub recyrkulacyjnych ześrodkami dezynfekcyjnymi, utrzymywanie higieny zwierząt).• Zakładanie stref izolacyjnych i ochronnych w postaci pasów zieleni, skomponowanychz odpowiednich gatunków drzew wysokich, drzew średniowysokich i krzewów.• Stosowanie alternatywnych metod obróbki nawozów naturalnych (m.in.spopielanie i termiczne zgazowanie pozostałości fermentacyjnych).Ryc. 82. Biogazowniarolnicza (fot. Wikipedia)PRZECIWDZIAŁANIE ZANIECZYSZCZENIOM ZAPACHOWYM• Stosowanie nowoczesnych metod dezodoryzacji gazów odlotowychz wielkoprzemysłowej produkcji zwierzęcej (np. metody biologiczne – zastosowaniebiofiltrów i biopłuczek, maskowanie).• Zapobieganie emisji odorantów poprzez stosowanie biopreparatów, dodawanychdo ściółki, gnojowicy i obornika.• Lokalizacja nowych ferm poza osiedlami ludzkimi.PRZECIWDZIAŁANIE PROBLEMOM LEGISLACYJNO-PRAWNYM• Opublikowanie znowelizowanego tekstu Konwencji Helsińskiej (ZałącznikIII) w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej i pełna transpozycja zawartychw nim regulacji do prawa polskiego.• Uskutecznienie sprawowania kontroli funkcjonowania ferm wielkoprzemysłowychprzez organy władzy państwowej i władzy samorządowej.• Ustanowienie dobrze skonstruowanych i skutecznych regulacji prawnych dotyczącychjakości zapachowej powietrza poprzez wydanie rozporządzenia162

określającego standardy zapachowej jakości powietrza i metody jej oceny,jako aktu wykonawczego do ustawy Prawo ochrony środowiska.• Ułatwienie społeczeństwu udziału w procesach decyzyjnych związanychz lokalizowaniem i uruchamianiem nowych ferm wielkotowarowych, a takżedokonywaniem istotnych zmian w pozwoleniach udzielonych istniejącymfermom (np. poprzez ujednolicenie Biuletynów Informacji Publicznejwłaściwych urzędów w zakresie konsultacji społecznych wydawanych decyzji,ułatwienie dostępu do informacji publicznej oraz informacji o środowiskui jego ochronie, zmiana nastawienia urzędników do udziału społecznościlokalnych i sektora organizacji pozarządowych w procesach decyzyjnych).• Weryfikacja istniejących w Polsce obszarów szczególnie narażonych nazanieczyszczenia związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych poprzezdostosowanie ich rozmieszczenia i powierzchni do rzeczywistegostanu zagrożenia wód w oparciu o kryteria sozologiczne, hydrologicznei rolnicze.• Ujednolicenie definicji ferm wielkoprzemysłowych, poprzez jej rozszerzeniena instalacje do chowu wszystkich gatunków zwierząt gospodarskich(nie tylko drobiu i trzody chlewnej, jak ma to miejsce obecnie, ale równieżbydła, koni, owiec, kóz, danieli i zwierząt futerkowych) o obsadzie określonejprzez kryterium ujednolicone, wyrażone wartością DJP.• Umocowanie prawne Najlepszych Dostępnych Technik (BAT) w zakresieintensywnego chowu zwierząt i nadanie mu wiążącej mocy prawnej przyokreślaniu warunków pozwolenia zintegrowanego i decyzji o środowiskowychuwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia.• Upowszechnianie wśród właścicieli ferm wielkoprzemysłowych i wśródkonsumentów idei Społecznej Odpowiedzialności Biznesu i DobrowolnychZobowiązań Ekologicznych.• Uskutecznienie kontroli przestrzegania zobowiązań dobrowolnie zaciągniętychprzez fermy wielkoprzemysłowe w ramach Programu RozwojuObszarów Wiejskich, a także uzależnienie możliwości otrzymywania dofinansowania/kredytówpreferencyjnych/pomocy publicznej ze środkówwspólnotowych (np. Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju) od dotrzymywaniaprzez fermy wielkoprzemysłowe obowiązujących w Unii Europejskiejstandardów w dziedzinie ochrony środowiska.• Udostępnienie planów nawożenia opinii publicznej, umożliwiające społecznymonitoring przestrzegania prawa nawozowego na fermach wielkoprzemysłowych.• Szkolenie kadry urzędniczej obsługujących procedury oceny oddziaływaniana środowisko (OOŚ) oraz optymalizacja samych procedur i harmonogramówOOŚ.5.3. Wielkotowarowa produkcja zwierzęca a społeczna odpowiedzialnośćbiznesuDefiniując w rozdziale pierwszym niniejszej publikacji pojęcie wielkoprzemysłowejprodukcji zwierzęcej zaznaczono, że przyjmuje ona często postaćkoncernów (agrokoncernów), czyli wielopodmiotowych grup kapitałowych,163

jak ma to miejsce w wysoko rozwiniętych krajach Europy Zachodniej i USA.Nieuniknioną konsekwencją postępującej globalizacji jest umiędzynaradawianieagrokoncernów, czego przykładem może być, funkcjonujący równieżw Polsce, amerykański Smithfield Foods (Animex Sp. z o.o., Agri Plus Sp.z o.o., Prima Farms Sp. z o.o.) oraz duńska AXZON Group (Poldanor SA).Prowadzenie intensywnej produkcji zwierzęcej w tak wielkiej skali rodzi nietylko problemy logistyczne ale wydatnie zwiększa zagrożenie dla środowiskaprzyrodniczego i społeczności obszarów wiejskich. Dowodzą tego liczneuchybienia stwierdzone na fermach wielkoprzemysłowych należących domiędzynarodowych koncernów w wyniku kontroli NIK i Głównego InspektoratuOchrony Środowiska (np. brak planów nawożenia zaopiniowanych pozytywnieprzez stacje chemicznorolnicze, nieuiszczanie opłat emisyjnych, nieprawidłowościzwiązane z pozwoleniami zintegrowanymi, zaleganie z opłatamiza korzystanie ze środowiska, brak umów na odprowadzanie ścieków,niewłaściwe przechowywaniem padłych zwierząt, niepoprawne prowadzenieksiąg leczenia zwierząt, brak pozwoleń na budowę i zmianę sposobu użytkowaniaobiektów, uchybienia w zakresie stosowania i przechowywania nawozównaturalnych, w tym odprowadzenie gnojowicy bezpośrednio do rowumelioracyjnego). Uciążliwość dla środowiska naturalnego bardzo często tożsamajest uciążliwości dla społeczności lokalnych z otoczenia tych ferm,stąd duże kontrowersje i liczne protesty mieszkańców związane z ich funkcjonowaniem.O skali problemu w wymiarze społecznym świadczą inicjatywyspołeczne, takie jak Zakończ chów wielkoprzemysłowy (Fundacja Viva), Kwikrozpaczy (Fundacja Viva), Food from Farms not Factories (Tracy Worcester),a także następujące tytuły prasowe: Te amerykańskie świnie (Tygodnik NIE,4/2008), Świnia trojańska (Tygodnik „NIE”, 10/2000), „Świński interes” zagrażapolskiemu rolnictwu (INTERIA.PL, 09.02.2011), Wielkoprzemysłowe farmy ekologicznąbombą (Zielone Brygady, 2003), Wolna amerykanka świńskich gigantów(Nasz Dziennik, 7/2008), Kto zatrzyma Smithfielda? (Zielone Brygady,2003).W celu poprawy wizerunku firmy mogą wprowadzać do swych strategiidziałania dobrowolne regulacje zabezpieczające interesy społeczne, ochronęśrodowiska oraz relacje z różnymi grupami interesariuszy, które określa sięmianem Społecznej Odpowiedzialności Biznesu (ang. Corporate Social Responsibility,CSR). W odniesieniu do rolnictwa mówi się czasem o SpołecznejOdpowiedzialności Rolnictwa (ang. Socially Responsible Agriculture, SRA).Społeczna odpowiedzialność biznesu to efektywna strategia zarządzania,która poprzez prowadzenie dialogu społecznego na poziomie lokalnym przyczyniasię do wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw na poziomie globalnymi jednocześnie kształtowania warunków dla zrównoważonego rozwojuspołecznego i ekonomicznego. Tak pojęta odpowiedzialność jest procesemzarządzania przez przedsiębiorstwa swoimi relacjami z różnorodnymi interesariuszami,które należy traktować jako inwestycję a nie koszt, podobnie jakw przypadku zarządzania jakością. Obejmuje ona strategiczne, długofalowei dobrowolne zaangażowanie wyrażające się zwiększonymi inwestycjamiw zasoby ludzkie, ochronę środowiska i relacje z otoczeniem firmy. Za inwestycjętaką uznać można uruchamianie biogazowni rolniczych przez spółkęPOLDANOR.164

Wyrazem społecznej odpowiedzialności biznesu, związanej z ideą CzystejProdukcji (CP), jest podejmowanie przez fermy wielkoprzemysłowe DobrowolnychZobowiązań Ekologicznych (DZE) i Międzynarodowej Deklaracji CzystszejProdukcji Programu Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych (UNEP).Czystsza Produkcja jest strategią ochrony środowiska polegającą na ciągłym,zintegrowanym, zapobiegawczym działaniu w odniesieniu do procesów, produktówi usług, zmierzającym do zwiększenia efektywności produkcji i usług oraz redukcjiryzyka dla ludzi i środowiska przyrodniczego. Idea Czystej Produkcji stoiw opozycji do podejścia opartego na usuwaniu skutków oddziaływania produkcjina środowisko naturalne. Usuwanie skutków jest, w kontekście Czystej Produkcji,działaniem ostatecznym, podejmowanym, gdy wszystkie inne możliwości stwarzaneprzez CP zostały wyczerpane. Podstawowym założeniem Czystej Produkcjijest produkcja bezodpadowa i nieprzekraczanie dopuszczalnych norm zrzutów/emisji do środowiska. CP jest zatem procesem zarządzania i sterowania produkcjąi usługami zmierzającym do zapobiegania i ograniczania powstawaniumarnotrawstwa zasobów pracy ludzkiej, surowców, materiałów i energii.Międzynarodowa Deklaracja Czystej Produkcji UNEP jest dobrowolnym, publicznymzobowiązaniem się do rozpowszechniania i praktykowania prewencyjnejstrategii zarządzania środowiskiem wywodzącej się z filozofii Czystszej Produkcjii prowadzącej do zwiększenia świadomości ekologicznej, zrozumieniakoncepcji zapobiegania zanieczyszczeniom i zwiększenia zapotrzebowania naczystszą produkcję. Deklaracja sformułowana została w 1999 r. podczas spotkaniaRady UNEP w Nairobi.Dobrowolne Zobowiązania Ekologiczne (DZE) wprowadzone zostaływ 1996 r. przez Stowarzyszenie „Polski Ruch Czystej Produkcji”, jako uzupełnienieobowiązujących regulacji prawnych w zakresie ochrony środowiska,a dokładniej systemu norm dopuszczalnych emisji zanieczyszczeń i opłat za korzystanieze środowiska według reguły „zanieczyszczający płaci”.DZE oznaczają dobrowolną strategię uwzględniającą ekologiczne, społeczne,etyczne i ekologiczne aspekty prowadzonej działalności gospodarczej orazw kontaktach z interesariuszami (pracownikami, klientami, społecznością lokalną,akcjonariuszami, dostawcami, samorządem lokalnym). Jest to równoznacznez uznaniem priorytetowej roli zapobiegania marnotrawstwu zasobów, ograniczaniapowstawania zanieczyszczeń i osiągania równowagi pomiędzy efektywnościąi dochodowością a interesem społecznym w prowadzonej działalności. Tym samym,DZE stanowi istotny i mierzalny (choć deklaratywny) wkład w realizację ideizrównoważonego rozwoju (zrównoważonej produkcji i konsumpcji).Dobrowolne inicjatywy w dziedzinie ochrony środowiska są jedną z inicjatywAgencji Ochrony Środowiska ONZUNEP, a ich ideą jest ułatwienie przedsiębiorstwomwyboru indywidualnej drogi i sposobu realizacji celów polityki środowiskowejpaństwa. Zakres i stopień sformalizowania podejmowanych w ramach DZEjest bardzo zróżnicowany, ale ich istotą zawsze jest dążenie do ciągłej redukcjioddziaływania na środowisko według wewnętrznych indywidualnie uwarunkowanychstrategii realizacyjnych firmy, zgodnych z nadrzędną strategią ochrony środowiskapaństwa.DZE obejmują również zobowiązania o charakterze społecznym zawartew dokumencie Sekretarza Generalnego ONZ pt. Global Compact. Program zalecafirmom poparcie, przyjęcie i stosowanie, we wszystkich sferach ich działalności,165

dziewięciu fundamentalnych reguł z zakresu praw człowieka, standardów pracyi ochrony środowiska. Owych dziewięć zasad to: w zakresie praw człowieka – popieraniei przestrzeganie praw człowieka przyjętych przez społeczność międzynarodową(1), eliminacja wszelkich przypadków łamania praw człowieka przez firmę(2), w zakresie standardów pracy – poszanowanie zdolności stowarzyszaniasię (3), eliminacja wszelkich form pracy przymusowej (4), zniesienie pracy dzieci(5), efektywne przeciwdziałanie dyskryminacji w sferze zatrudnienia (6), w zakresieochrony środowiska naturalnego – prewencyjne podejście do środowiska (7),podejmowanie inicjatyw mających na celu promowanie postawy odpowiedzialnościekologicznej (8), stosowanie i rozpowszechnianie przyjaznych środowiskutechnologii (9).W celu wprowadzenia systemu Dobrowolnych Zobowiązań Ekologicznychw zakresie Czystej Produkcji firma powinna złożyć wniosek zawierający dobrowolneoświadczenie o wprowadzeniu Strategii Czystej Produkcji do swojegosystemu zarządzania, politykę ochrony środowiska, wykaz osiągnięć ekologicznychi inwestycji proekologicznych oraz program działań na następne lata.Po złożeniu wniosku i pomyślnym przejściu procedury aplikacyjnej, prowadzonejprzez Polskie Centrum Czystej Produkcji, przedsiębiorstwo otrzymujeŚwiadectwo Czystszej Produkcji i po dwóch latach może uzyskać wpis do PolskiegoRejestru Czystszej Produkcji i Odpowiedzialnej Przedsiębiorczości(PRCPiOP), za którą odpowiada Kapituła Rejestru z przewodniczącym w osobieMinistera Gospodarki. Świadectwo Czystszej Produkcji jest potwierdzeniem realizacjiw firmie systemu zarządzania środowiskiem według Strategii Czystszej Produkcjioraz daje możliwość umieszczenia logo CP na wyrobach firmy. Po uzyskaniuwpisu firma zobowiązana jest do przedkładania corocznych raportów ekologicznycho zarządzaniu środowiskiem w firmie.O wpis do rejestru mogą ubiegać się firmy, które wdrożyły i stosują w swoichdziałaniach Strategię Czystszej Produkcji, wykazały systematyczne zmniejszanieniekorzystnych oddziaływań na środowisko, prowadzą działalność zgodniez polskim prawem ochrony środowiska, złożyły w terminie wymagane raportyekologiczne i podpisały Międzynarodową Deklarację Czystej ProdukcjiUNEP. Po dokonaniu wpisu corocznie publikowana jest Karta Przedsiębiorstwawykazująca osiągane efekty. Strategia Zarządzania Środowiskiem (SZŚ) przedsiębiorstwa,oparta o Strategię Czystej Produkcji, staje się często podstawą dowdrażania standardu ISO 14001 (międzynarodowa norma zarządzania środowiskowego).Pojęciem węższym od społecznej odpowiedzialności biznesu jest społecznezaangażowanie biznesu/korporacji (ang. Corporate Community Involvement/Investment,CCI), czyli podejmowanie przez firmę kwestii społecznychi aktywny udział w rozwiązywaniu problemów społecznych. Zaangażowanie tomoże przejawiać się we wsparciu finansowym (np. wspierająca edukacjędzieci i młodzieży wiejskiej Fundacja Animex, wspierający oddolne inicjatywyspołeczne konkurs „Działajmy razem” POLDANOR’u), pomocy rzeczowej, czywolontariacie pracowniczym.Korzyści wynikające z zaangażowania społecznego korporacji dotyczą zarównowspieranych społeczności lokalnych jak i samych korporacji, główniepoprzez jej uwiarygodnienie w oczach opinii publicznej i budowanie jej pozytywnegowizerunek na zewnątrz.166

ZAŁĄCZNIK IPPROJEKT BALTIC GREEN BELTProjekt Baltic Green Belt (pol. Bałtycki Zielony Pas) jest częścią paneuropejskiejinicjatywy European Green Belt (pol. Europejski Zielony Pas), którarealizuje wizję stworzenia osi projektów ekologicznych – od Morza Barentsado Morza Czarnego – będącej międzynarodowym symbolem współpracytransgranicznej, ochrony przyrody i zrównoważonego rozwoju. EuropejskiZielony Pas obejmuje granice między starymi i nowymi państwami członkowskimiUnii Europejskiej, krajami kandydującymi oraz zewnętrzną granicę UE– ten Zielony Pas łączy 24 kraje i ciągnie się na długości 12.500 km.Idea European Green Belt narodziła się po zakończeniu Zimnej wojny,podczas której żelazna kurtyna stanowiła polityczną, ideologiczną i fizycznąbarierę oddzielającą kraje Europy Wschodniej i Zachodniej. Wzdłuż żelaznejkurtyny zachowała się, rozwinęła i przetrwała prawdziwie dzika przyroda, właściwaniegdyś całemu kontynentowi.Dziś Europejski Zielony Pas jest najdłuższą w Europie siecią ekologicznąi wybitnym symbolem pokojowego zakończenia Zimnej wojny. Jest nie tylkokorytarzem ekologicznym, ale również geopolitycznym i przyrodniczym wyzwaniem,obejmującym wiele najważniejszych dla zachowania bioróżnorodnościsiedlisk przyrodniczych i niemal wszystkie regionów biogeograficzneEuropy.Ponadto inicjatywa ta ma służyć lepszej harmonizacji działalności człowiekaze środowiskiem naturalnym, a także zwiększeniu możliwości rozwojuspołecznogospodarczego społeczności lokalnych. Europejski Zielony Pas– swoisty łańcuch obszarów chronionych – przyczyni się do zachowania bioróżnorodności,przede wszystkim przez ujednolicenie metod zarządzania poobu stronach granic. European Green Belt łączy parki narodowe, parki krajobrazowe,rezerwaty biosfery i transgraniczne obszary chronione, jak równieżinne obszary niechronione leżące wzdłuż granic lub ją przecinające i wspierainicjatywy na rzecz rozwoju transregionalnego oparte o zasady rozwoju zrównoważonego.Inicjatywa jest dopasowana do aktualnej sytuacji ekonomicznopolitycznej,koncentrując się na niektórych z najokazalszych i najwrażliwszych krajobrazachEuropy. European Green Belt ma szansę przejąć jeden z wiodących naRyc. 83. „Zielony Pas” na granicy SaksoniAnhalt i Dolnej Saksonii oraz na granicy Bawarii i Turyngii(fot. K. Leidorf)167

świecie symboli ludzkiego podziału i przekształcić go w przyszłościowy modelochrony przyrody w Europie.Inicjatywa Baltic Green Belt obejmuje swym zasięgiem wszystkie krajenadbałtyckie, a jej celem jest polepszenie warunków ekologicznych terenównadmorskich oraz promocja społecznych i ekonomicznych aspektów zrównoważonegorozwoju wybrzeży, jako gwaranta dynamicznego rozwoju gospodarczego.Projekt przyczynić ma się do implementacji Bałtyckiego PlanuDziałań, czyli podpisanego w listopadzie 2007 r. strategicznego dokumentuKomisji Helsińskiej (HELCOM), organu wykonawczego ratyfikowanej przezwszystkie kraje bałtyckie Konwencji o ochronie środowiska morskiego obszaruMorza Bałtyckiego. Bałtycki Plan Działań HELCOM określa warunkiochrony środowiska przyrodniczego Bałtyku, jako Szczególnie WrażliwegoObszaru Morskiego (PSSA), poprzez przeciwdziałanie eutrofizacji i realizacjęwizji Komisji Helsińskiej. Sam projekt natomiast przyczynić się ma równieżdo ustanowienia funkcjonalnej platformy ekologicznej dla ochrony przyrodyi promocji rozwoju zrównoważonego zlewni Morza Bałtyckiego oraz ochronyjego zasobów.Partnerem wiodącym projektu jest ChristianAlbrechtsUniversität w Kilonii(Niemcy), natomiast pozostali partnerzy krajowi, to: BUND SchleswigHolsteini BUND MecklenburgVorpommern (Niemcy), Zvejone – Lithuanian Green Movementi CORPI – Coastal Research and Planning Institute (Litwa), SlitereNational Park Administration i Latvian Country Tourism Association (Łotwa),ELKS – Estonian Society for Nature Conservation (Looduskaitse Selts),Läänerannik i Estonian University of Life Sciences (Estonia), IUCN – InternationalUnion for Conservation of Nature oraz CCB – Coaliton Clean Baltic.Realizację projektu wspiera również Wojewoda Zachodniopomorski.Polska część projektu koncentruje się na realizacji założeń BałtyckiegoPlanu Działania i Konwencji o ochronie środowiska morskiego obszaru MorzaBałtyckiego w obszarze zróżnicowanego gospodarowania na terenachwiejskich, zwłaszcza w kontekście przeciwdziałania eutrofizacji Morza Bałtyckiego.Myśl przewodnią podjętych działań wyrażają najpełniej słowa RadosławaGawlika ze Stowarzyszenia Ekologicznego „EkoUnia” – „Bałtyk zaczynasię u źródeł rzek”. Słowa te przypominają zapominaną, a często w ogólenieuświadomioną ideę potrzeby i możliwości ochrony morza nawet w głębilądu. Do głównych celów projektu Baltic Green Belt należy (1) ochrona środowiskaprzyrodniczego Bałtyku, jako Szczególnie Wrażliwego Obszaru Morskiego(PSSA), poprzez przeciwdziałanie eutrofizacji i realizację wizji KomisjiHelsińskiej (HELCOM) oraz (2) ustanowienie funkcjonalnej platformy ekologicznejdla ochrony przyrody i promocji rozwoju zrównoważonego zlewniMorza Bałtyckiego oraz ochrony jego zasobów.Celem wypełnienia powyższych założeń podjęte w ramach projektu działaniapodzielono na dwie sekcje – doradztwo rolne nastawione na zrównoważonyrozwój na obszarach wiejskich oraz monitoring funkcjonowania wielkoprzemysłowychferm zwierząt, pod kątem przestrzegania przepisów ochronyśrodowiska oraz możliwości ograniczenia ich negatywnego wpływu na społecznościlokalne i środowisko przyrodnicze (pełny tytuł komponentu polskiegobrzmi Promocja zrównoważonego rolnictwa i monitoring wielkoprzemysłowejprodukcji zwierzęcej w kontekście redukcji eutrofizacji Morza Bałtyckiego i jakonarzędzie ochrony środowiska i ochrony przyrody na obszarach wiejskich).168

Ryc. 84. Zasięg inicjatywy European Green BeltSzczegółowe działania projektu obejmują m.in. konsultacje w zakresierozwoju zrównoważonego na obszarach wiejskich (rolnictwo zrównoważone,ochrona łąk, ochrona ptaków i siedlisk przyrodniczych, ochrona zagrożonychras zwierząt hodowlanych i odmian roślin uprawnych, ochrona gleb i wód,strefy buforowe i miedze śródpolne, rolnictwo ekologiczne, działalność rolniczana obszarach Natura 2000, zasady gospodarowania na obszarachszczególnie narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu pochodzącymize źródeł rolniczych, instrument cross-compliance), opracowanie i prowadzenieInternetowego Punktu Doradczego dla rolników, działania medialnew zakresie zrównoważonego rolnictwa, opracowanie mapy środowiskowychi społecznych konfliktów związanych z wielkoprzemysłową produkcją zwierzęcąw Polsce, promocja swobodnego dostępu do informacji na temat fermwielkoprzemysłowych, jako informacji publicznej o instalacjach podlegającychobowiązkowi uzyskania pozwolenia zintegrowanego oraz monitoringoficjalnych baz danych tych instalacji (internetowa baza danych MinisterstwaŚrodowiska, Europejskiego Rejestru Emisji i Transfery Zanieczyszczeń (EPRTR),opracowanie i prowadzenie internetowej bazy danych polskich ferm wielkoprzemysłowych,promocja metod minimalizacji i/lub eliminacji negatywnegowpływu wielkoprzemysłowej produkcji zwierzęcej, uczestnictwo na prawachstrony w postępowaniach administracyjnych dotyczących wydawania pozwoleńzintegrowanych oraz społeczny monitoring mechanizmów kontroli sektorawielkoprzemysłowej produkcji zwierzęcej.Działania projektu skupiają się na obszarze województw nadmorskich –Zachodniopomorskiego, Pomorskiego i Warmińsko-Mazurskiego. Czas realizacjiprojektu Baltic Green Belt obejmuje lata 2009-2012, a źródłem jego finansowaniajest Baltic Sea Region INTERREG IV B – The Baltic Sea RegionProgramme 2007-2013, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i GospodarkiWodnej w Szczecinie oraz środki własne Federacji Zielonych „GAJA”.169

ZAŁĄCZNIK IIPROJEKT BALTIC MANURE(Baltic Forum for Innovative Technologies for Sustainable Manure Management)W 2011 roku rozpoczęła się realizacja międzynarodowego projektu BałtyckieForum Innowacyjnych Technologii Gospodarowania Gnojowicą (BalticMANURE), którego hasłem przewodnim jest Gnojowica – od odpadu problematycznegodla środowiska naturalnego do cennego gospodarczo surowca.Region Morza Bałtyckiego jest obszarem intensywnie użytkowanym rolniczo.Działalność rolnicza charakteryzuje się tu zużywaniem znacznych ilościskładników mineralnych i energii ze źródeł nieodnawialnych, podczas gdygnojowica uważana jest często za kłopotliwy odpad i problem środowiskowy.Projekt Baltic MANURE zmierza do definitywnej zmiany tej sytuacji i ukazaniamożliwości gospodarczego wykorzystania gnojowicy. Gnojowica musibyć rozpatrywana jako cenny surowiec, a nie kłopotliwy problem. Szacujesię, że gnojowica produkowana w zlewni Bałtyku zawiera 981 000 ton azotui 281 000 ton fosforu, które nie są obecnie właściwie wykorzystywane.Projekt Baltic MANURE umożliwi stworzenie forum, w ramach którego naukowcy,inwestorzy, decydenci i rolnicy będą mogli wspólnie rozwijać możliwościgospodarczego wykorzystania gnojowicy, jako nawozu i źródła energii.Rozwojowi i badaniom w zakresie energii odnawialnej i recyklingu składnikówodżywczych towarzyszyć będzie postęp gospodarki innowacyjnej,w celu osiągnięcia ideału rolnictwa zrównoważonego, dobrobytu i rozwojurynku pracy w regionie Morza Bałtyckiego. Gospodarczy potencjał gnojowicyleży w innowacyjnych rozwiązaniach w gospodarowaniu i stosowaniu tegonawozu odzwierzęcego. Poprzez udział organizacji i instytucji, zaangażowanychw realizacje projektu, w konferencjach, targach i wydarzeniach typuB2B (businesstobusiness) potencjał innowacyjności małych i średnichprzedsiębiorstw w regionie bałtyckim zostanie podniesiony.Główne cele projektu obejmują wzmocnienia potencjału gospodarczego,udoskonalenie obiegu składników pokarmowych w gospodarstwie, wspieranierozwoju odnawialnych źródeł energii w regionie, jak również obniżenieładunku zanieczyszczeń dopływających do Morza Bałtyckiego w wynikudziałalności rolniczej. Innymi słowy, projekt Baltic MANURE przyczynić się mado uczynienia regionu Morza Bałtyckiego miejscem atrakcyjnym dla inwestycji,pracy i życia.Projekt obejmuje pięć obszarów tematycznych: Innowacyjne technologiegospodarowania gnojowicą, Standaryzacja różnych rodzajów gnojowicy, zeszczególnym naciskiem na fosfor, Ocena łańcuchów technologicznych związanychz wykorzystaniem gnojowicy pod kątem realizacji założeń rozwojuzrównoważonego, Energetyczny potencjał gnojowicy, Innowacje biznesowe.Projekt Baltic MANURE jest Projektem Sztandarowym w ramach PlanuDziałań Strategii Unii Europejskiej dla Regionu Morza Bałtyckiego, przyjętymprzez kraje członkowskie w 2009 roku. W realizację projektu zaangażowanychjest 18 organizacji/instytucji partnerskich z 8 krajów regiony Morza Bałtyckiego.Partnerem Wiodącym projektu jest MTT Agrifood Research Finland.Budżet projektu wynosi 3,7 mln EUR, a okres realizacji obejmuje lata20112013. Więcej informacji na stronie projektu: www.balticmanure.eu.170

ZAŁĄCZNIK IIIKONWENCJA O OCHRONIE ŚRODOWISKA MORSKIEGO OBSZARU MORZABAŁTYCKIEGO SPORZĄDZONA W HELSINKACH DNIA 9 KWIETNIA 1992 R.(Dz. U. z 2000 r. Nr 28 poz. 346)ZAŁĄCZNIK III: KRYTERIA I ŚRODKI DOTYCZĄCE ZAPOBIEGANIAZANIECZYSZCZANIU ZE ŹRÓDEŁ LĄDOWYCHCZĘŚĆ 2: ZAPOBIEGANIE ZANIECZYSZCZANIU ŚRODOWISKA PRZEZROLNICTWOPrzepis 1: Postanowienia ogólneZgodnie z odpowiednimi częściami niniejszej Konwencji Umawiające sięStrony zastosują środki określone poniżej i wezmą pod uwagę NajlepsząPraktykę Ochrony Środowiska (ang. Best Environment Practice, BEP) i NajlepsząDostępną Technologię (ang. Best Available Technology, BAT) w celuzmniejszenia zanieczyszczeń ze strony działalności rolniczej. Umawiające sięStrony będą opracowywać Wytyczne zawierające elementy określone poniżejoraz składać sprawozdania Komisji (Helsińskiej).Przepis 2: Składniki pokarmowe roślinUmawiające się Strony włączą następujące podstawowe zasady do prawakrajowego lub wytycznych i dostosują je do warunków panujących w kraju,w celu zmniejszenia negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko. Określonepoziomy wymagań powinny zostać uznane za minimalne podstawy dlaustawodawstwa krajowego.1. Gęstość obsadyAby zapewnić, że obornik nie jest produkowany w nadmiarze w stosunkudo ilości gruntów ornych, konieczna jest równowaga pomiędzy liczbą zwierzątw gospodarstwie a wielkością areału dostępnego pod nawożenie, wyrażonajako gęstość obsady. Maksymalna liczba zwierząt powinna być określonaz uwzględnieniem potrzeby równowagi pomiędzy ilością fosforu i azotuw nawozach odzwierzęcych oraz wymagania roślin uprawnych na składnikiodżywcze.2. Lokalizacja i projektowania pomieszczeń dla zwierząt gospodarskichPomieszczenia dla zwierząt gospodarskich i podobne obiekty dla zwierzątpowinny być zlokalizowane i zaprojektowane w taki sposób, by unikać zanieczyszczeniawód gruntowych i powierzchniowych.3. Konstrukcja zbiorników na nawozy odzwierzęceNawozy naturalne składowane muszą być tak, by zapobiegać ich stratom.Pojemność składowania musi być dostatecznie duża, aby zapewnić, że na-171

wozy będą stosowane tylko, gdy rośliny mogą wykorzystać składniki odżywcze.Minimalna wymagana pojemność wystarczyć musi na 6-cio miesięczneskładowanie.Konstrukcje do składowania nawozów odzwierzęcych muszą być wykonanetak, by zabezpieczać przed przypadkowymi wyciekami i być takiej jakości,by zapobiegać ich stratom. W odniesieniu do różnych rodzajów nawozówodzwierzęcych, należy stosować następujące zasady:• obornik powinien być przechowywany na płycie obornikowej z wodoszczelnąpodłogą i ścianami bocznymi,• gnojowica i odpady z gospodarstw rolnych powinny być przechowywanew zbiornikach wykonanych z mocnego materiału, nieprzepuszczalnegodla wody i odpornego na czynności manipulacyjne.Nawozy odzwierzęce powinny być stosowane w sposób promujący jaknajwyższą efektywność ich wykorzystania.Należy wspierać współpracę między rolnikami w zakresie stosowania nawozów.5. Ścieki rolnicze i odcieki kiszonkoweŚcieki z pomieszczeń dla zwierząt powinny być przechowywane w zbiornikachna gnojówkę lub gnojowicę lub traktowane w inny odpowiedni sposóbw celu zapobieżenia zanieczyszczeniu środowiska. Odcieki z obornika lubpowstające w wyniku przygotowywania i przechowywania kiszonki powinnybyć zbierane i kierowane do zbiorników na gnojówkę lub gnojowicę.6. Stosowanie nawozów organicznychNawozy organiczne (gnojowica, obornik, gnojówka, osady ściekowe,komposty itp.) powinny być stosowane w taki sposób, by osiągnąć wysokąwydajność ich wykorzystania. Nawozy organiczne muszą być aplikowanetak, by minimalizować ryzyko utraty składników pokarmowych i nie powinnybyć stosowane na glebach zmarzniętych, nasyconych wodą lub pokrytychśniegiem. Nawozy organiczne powinny być jak najszybciej po zastosowaniumieszane z nieobsianą glebą. Należy określić okresy, kiedy użycie nawozównie jest akceptowane.7. Stosowane ilości składników pokarmowychStosowanie substancji odżywczych na gruntach rolnych powinno zostaćograniczone, w oparciu o równowagę pomiędzy przewidywanym zapotrzebowaniemupraw na substancje odżywcze i zaopatrzeniem roślin w składnikipokarmowe z gleby a dostarczanymi składnikami pokarmowymi, w celu minimalizacjieutrofizacji.Należy opracować krajowe wytyczne z zalecenia nawozowymi uwzględniającymi:• warunki glebowe, zawartość składników odżywczych w glebie, rodzaj glebyi nachylenie terenu;• warunki klimatyczne i nawodnienie;• wykorzystanie gruntów i stosowanie zabiegi agrotechniczne, w tym systempłodozmianu;172

• wszystkie potencjalne zewnętrzne źródła składników pokarmowych.Ilość nawozów odzwierzęcych stosowanych na polu każdego roku, wrazilością wprowadzaną z odchodami przez same zwierzęta, nie powinna przekraczaćilości nawozów zawierających:• 170 kg azotu/ha• 25 kg fosforu/haw celu uniknięcia nadmiaru składników pokarmowych, wziąwszy poduwagę charakterystykę gleby, zabiegi agrotechniczne i rodzaj upraw.8. Zimowa okrywa roślinnaW odpowiednich regionach obszary uprawne powinny być wystarczającopokryte okrywą roślinną zimą i jesienią, aby skutecznie zmniejszyć straty roślinnychskładników pokarmowych.9. Środki ochrony wód i obszary redukcji składników pokarmowychPowinno się stosować środki ochronne w celu zapobiegania stratomskładników pokarmowych do wód, zwłaszcza w odniesieniu do:• Wody powierzchniowe: strefy buforowe, strefy nadrzeczne lub osadnikipowinny zostać ustanowione w razie potrzeby.• Wody podziemne: strefy ochrony wód podziemnych należy ustalać w raziepotrzeby. Odpowiednie środki, takie jak obniżone dawki nawozowe,strefy zakazu stosowania nawozów oraz trwałe użytki zielone powinny byćstosowane.• Obszary redukcji składników pokarmowych: należy zachowywać i, w miaręmożliwości, przywracać tereny podmokłe, w celu zmniejszenia strat roślinnychskładników odżywczych i zachowania różnorodności biologicznej.10. Emisja amoniakuW celu zmniejszenia emisji amoniaku z chowu zwierząt, należy unikaćnadmiar azotu w odchodach zwierząt poprzez dostosowanie składu diety dowymagań konkretnego zwierzęcia. W produkcji drobiu emisje powinny zostaćobniżone poprzez zmniejszenie zawartości wody w pomiocie kurzym lubprzez możliwie jak najszybsze usunięcie nawozu do miejsca składowania,poza pomieszczeniami dla zwierząt.Należy opracować programy zawierające strategie i środki redukcji ulatnianiasię amoniaku z chowu zwierząt.Zbiorniki na gnojówkę i gnojowicę powinny być przykryte lub traktowanew sposób gwarantujący skuteczną redukcję emisji amoniaku.Przepis 3: Środki ochrony roślinZe środkami ochrony roślin należy się obchodzić i stosować je zgodniez krajową strategią zmniejszania ryzyka, która oparta powinna być na BEP.Strategia ta powinna opierać się na inwentaryzacji istniejących problemóworaz określenie odpowiednich celów. Powinny zostać uwzględnione następująceśrodki:173

1. Rejestracja i zatwierdzenieŚrodki ochrony roślin nie mogą zostać sprzedane, importowane lub stosowanedo czasu ich rejestracji i zatwierdzania do wykorzystania do celówokreślonych przez władze krajowe.2. Przechowywanie i stosowaniePrzechowywanie i obchodzenie się ze środkami ochrony roślin powinnoodbywać się w sposób wykluczający możliwość ich rozlania lub wycieku. Donajistotniejszych obszarów należy transport oraz napełnianie i czyszczeniesprzętu. Zapobiegać należy innym rozproszeniom środków ochrony roślinpoza obszar poddany opryskom. Odpady po środkach ochrony roślin powinnybyć utylizowane zgodnie z ustawodawstwem krajowym.3. LicencjaLicencja jest wymagana do komercyjnego stosowania środków ochronyroślin. W celu uzyskania licencji wymagana jest odpowiednia edukacjai szkolenie w zakresie obsługi środków ochrony roślin przy ich minimalnymwpływie na zdrowie i środowisko naturalne. Wiedza użytkowników w zakresieobsługi i użytkowania środków ochrony roślin powinna być regularnie aktualizowana.4. Technologie stosowaniaTechnologie i praktyki stosowania powinny być tak zaprojektowane, abyzapobiec niezamierzonemu przenoszeniu bądź spływu odpływowi środkówochrony roślin. Należy wspierać ustanawianie stref ochronnych wzdłuż wódpowierzchniowych. Stosowanie samolotów jest zakazane; w wyjątkowychprzypadkach wymagane jest zezwolenie.5. Testowanie opryskiwaczyTestowanie opryskiwaczy w regularnych odstępach czasu powinno byćpromowane w celu zapewnienia rzetelnych wyników podczas opryskiwaniaśrodkami ochrony roślin.6. Alternatywne metody kontroliPowinno się wspierać rozwój alternatywnych metod kontroli odnośnieśrodków ochrony roślin.Przepis 4: Pozwolenia środowiskoweGospodarstwa z produkcją zwierzęcą powyżej określonego rozmiaru powinnyuzyskać zatwierdzenie w odniesieniu do aspektów środowiskowychi oddziaływania farm.Instalacje do intensywnej hodowli drobiu, trzody chlewnej i bydła z ponad40.000 miejsc dla drobiu, 2.000 stanowisk dla tuczników (ponad 30 kg),750 miejscami dla macior lub 400 AU dla bydła, powinny uzyskać pozwoleniew pełni koordynowane przez odpowiednie władze.174

Pozwolenia muszą uwzględniać charakterystykę całości środowiskaprzedsiębiorstwa, obejmującą np. emisje do powietrza, wody i ziemi, wytwarzanieodpadów i zapobieganie katastrofom ekologicznym. Warunki pozwoleniamuszą być oparte na BAT.Właściwe władze, przy określaniu warunków pozwolenia, mogą wziąćpod uwagę charakterystykę techniczną przedsiębiorstwa, jego geograficznepołożenie i lokalne warunki środowiska.Takie duże fermy zwierząt powinny być traktowane jako punktowe źródła(zanieczyszczeń) i powinny posiadać odpowiednie środki.W przypadku instalacji z ponad 100 AU Umawiające się Strony zastosujązasad ogólne lub uproszczony system pozwoleń w celu zapewnienia realizacjiwymogów określonych w niniejszym Załączniku.Oba systemy pozwoleń będą stosowane do istniejących i nowych instalacjioraz istniejących instalacji, które są przedmiotem znaczących zmian do2012 roku.Przepis 5: Monitoring i ewaluacjaUmawiające się Strony będą opisywać wdrażanie i monitorowanie środkówokreślonych w tym Załączniku w swoich programach krajowych.Aby ocenić skuteczność działań, Umawiające się Strony będą rozwijaćprojekty do oceny skutków działań i wpływu sektora rolnego na środowisko.Przepis 6: Edukacja, informacja i środki upowszechnianiaUmawiające się Strony będą wspierać system edukacji, informacji i upowszechnianiawiedzy (usługi doradcze) w zakresie ochrony środowiskaw sektorze rolnym.Tłumaczenie z oryginału w języku angielskim – Federacja Zielonych „GAJA”175

ZAŁĄCZNIK IVWSPÓŁCZYNNIKI PRZELICZENIOWE OSOBNIKÓW ZWIERZĄTGOSPODARSKICH NA DUŻE JEDNOSTKI PRZELICZENIOWE INWENTARZA(DJP)Na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 maja 2005 r.w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływaćna środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniemprzedsięwzięcia do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko(Dz. U. z 2005 r. Nr 92, poz. 769)176

Duża jednostka przeliczeniowa (DJP) – umowna jednostka przeliczeniowa liczebności zwierzątgospodarskich, odpowiadająca jednej krowie o masie 500 kg (zwierzę lub kilka zwierząt o wadze500 kg)177

ZAŁĄCZNIK VWSPÓŁCZYNNIKI PRZELICZENIOWE OSOBNIKÓW ZWIERZĄTGOSPODARSKICH NA SZTUKI OBORNIKOWE, SZTUKI DUŻE, SZTUKI DUŻEwg GUS I SZTUKI DOROSŁE178

Sztuka fizyczna (efektywna, rzeczywista, SF) – każde zwierzę (jeden osobnik) znajdujące sięw jednostce produkcyjnej bez względu na wiek, wagę i efekty produkcyjneSztuka duża (wagowa, SD) – jednostka przeliczeniowa odpowiadająca jednemu osobnikowiżywego inwentarza o wadze 500 kgSztuka obornikowa (nawozowa, SO) – jednostka przeliczeniowa żywego inwentarza wytwarzającarocznie 10 ton obornika179

ZAŁĄCZNIK VIWSPÓŁCZYNNIKI PRZELICZENIOWE OSOBNIKÓW ZWIERZĄTGOSPODARSKICH NA ANIMAL UNITS (AU)Na podstawie HELCOM RECOMMENDATION 13/7 Przyjęta 6 lutego 1992,uwzględniając Art. 13, Par. b) Konwencji Helsińskiej REDUKCJA ULATNIANIASIĘ AMONIAKU Z MAGAZYNOWANIAAnimal Unit (AU) – jednostka żywego inwentarza (jednostka odniesienia) odpowiadająca jednejdorosłej krowie mlecznej180

ZAŁĄCZNIK VIIWSPÓŁCZYNNIKI PRZELICZENIOWE OSOBNIKÓW ZWIERZĄTGOSPODARSKICH NA LIVESTOCK UNITS (LU, LSU)Na podstawie EU agricultural, environmental and rural development acronymsand definitions, EuroStat Glossary (wwwepp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php /Glossary:LSU)Animal Unit (LU, LSU) – jednostka żywego inwentarza (jednostka odniesienia) odpowiadającaekwiwalentowi wypasowemu jednej dorosłej krowy mlecznej produkującej 3.000 kg mleka rocznie,bez dodatkowych skoncentrowanych środków żywnościowych.181

ZAŁĄCZNIK VIIIZAWARTOŚĆ BIOGENÓW W ODCHODACH ZWIERZĄT GOSPODARSKICHNa podstawie: Kopiński J., Madej A. 2006. Ilość azotu dostarczanegow nawozach naturalnych w zależności od obsady zwierząt. Nawozy i nawożenie– Fertilizers and Fertilization 4: 3645182

ZAŁĄCZNIK IXZAWARTOŚĆ SKŁADNIKÓW NAWOZOWYCH W PRZEFERMENTOWANYCHNAWOZACH ODZWIERZĘCYCHNa podstawie: Kopiński J. 2006. Bilans składników nawozowych w gospodarstwachrolnych jako kryterium zrównoważonego gospodarowania. RaportIERiGŻPIB Programu Wieloletniego. Z badań nad rolnictwem społeczniezrównoważonym (2) 30: 8391, Kopiński J., Madej A. 2006. Ilość azotu dostarczanegow nawozach naturalnych w zależności od obsady zwierząt. Nawozyi nawożenie – Fertilizers and Fertilization 4: 3645, Igras J., Pastuszak M.2009. Udział polskiego rolnictwa w emisji związków azotu i fosforu do Bałtyku.IUNGPIB. Puławy1przy przeciętnej dla Polski strukturze stada zwierząt183

ZAŁĄCZNIK XSPOSÓB OBLICZANIA ROCZNEJ ZAWARTOŚCI AZOTU W NAWOZACHNATURALNYCH WYPRODUKOWANYCH W GOSPODARSTWIE ROLNYMNa podstawie Rozporządzenia Rady ministrów z dnia 18 stycznia 2005 r.W sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej nadostosowanie gospodarstw rolnych do standardów unii europejskiej objętejplanem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U. z 2005 r. Nr 17, poz. 142)184

Objaśnienia do tabeli:1) wypełnia się tylko białe pola;2) podane w tabeli ilości produkowanego obornika, gnojówki i gnojowicy przez poszczególne rodzaje zwierząt oraz zawartości azotu w oborniku, gnojówce i gnojowicysą uśrednione;3) zawartość azotu w nawozach naturalnych wyprodukowanych przez poszczególne rodzaje zwierząt oblicza się przy zastosowaniu następującego wzoru:(liczba zwierząt według stanu średniorocznego) x (produkcja obornika lub gnojówki lub gnojowicy) x (zawartość azotu);4) zawartość azotu w nawozach naturalnych wyprodukowanych w gospodarstwie rolnym oblicza się przez dodanie wartości uzyskanych dla poszczególnych rodzajówzwierząt, a następnie przez podzielenie tej wartości przez powierzchnię użytków rolnych w gospodarstwie rolnym wyrażoną w ha5) poprawniej byłoby „emu i nandu z rzędu strusiowatych (przyp. autorów)”185

ZAŁĄCZNIK XIPRZYKŁADOWY FORMULARZ SPORZĄDZANIA PLANU NAWOŻENIA WGOSPODARSTWIENa podstawie Załącznika 2 do Rozporządzenia Ministra Środowiskaz dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinnyodpowiadać programy działań mających na celu ograniczenie odpływuazotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. z 2003 r. Nr 4 poz. 44) oraz Zasady otrzymywaniadopłat bezpośrednich a obowiązek spełnienia przez gospodarstwozasad wzajemnej zgodności, ze szczególnym uwzględnieniem programówzwalczania chorób zakaźnych. Poradnik dla rolników. 2010. Centrum DoradztwaRolniczego w Brwinowie. Warszawa2Klasa zawartości ustalona wg kryteriów przyjętych przez Stację Chemiczno-Rolniczą na podstawiewyników analiz gleby (mg P 2O 5/kg gleby oraz mg K 2O/kg gleby)186

ZAŁĄCZNIK XIIWZÓR UMOWY NA SPRZEDAŻ/ZBYT NAWOZU NATURALNEGONa podstawie: Kozłowska A. 2010. Cross Compliance czyli zasada wzajemnejzgodności. Federacja Zielonych „GAJA”. Szczecin187

ZAŁĄCZNIK XIIISPOSÓB OBLICZANIA POWIERZCHNI PŁYTY GNOJOWEJ ORAZ POJEMNOŚCIZBIORNIKA NA GNOJOWICĘ ALBO GNOJÓWKĘNa podstawie Rozporządzenia Rady ministrów z dnia 18 stycznia 2005 r. Wsprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej nadostosowanie gospodarstw rolnych do standardów unii europejskiej objętejplanem rozwoju obszarów wiejskich (Dz. U. z 2005 r. Nr 17, poz. 142)Użyte w tabelach określenia oznaczają:1) nDJP – liczbę zwierząt w gospodarstwie wyrażoną w DJP;2) X – powierzchnię płyty gnojowej lub pojemność zbiornika na gnojówkę albo gnojowicę wymaganądo przechowywania nawozów naturalnych przez:1. a) 6 miesięcy – w przypadku OSN,2. b) 4 miesiące – w przypadku obszarów innych niż OSN stanowiącą iloczyn liczby zwierząt wgospodarstwie wyrażonej w DJP i wymaganej powierzchni płyty gnojowej lub pojemności zbiornikana gnojówkę albo gnojowicę na 1 DJP;3) Y – powierzchnię płyty gnojowej lub pojemność zbiornika na gnojowicę albo gnojówkę w gospodarstwiew dniu złożenia wniosku;4) Z – powierzchnię płyty gnojowej lub pojemność zbiornika na gnojowicę albo gnojówkę stanowiącąpodstawę obliczenia płatności, wyrażoną jako różnica między wymaganą powierzchnią płytygnojowej lub pojemnością zbiornika na gnojowicę albo gnojówkę a powierzchnią płyty gnojowejlub pojemnością zbiornika na gnojowicę albo gnojówkę w gospodarstwie w dniu złożeniawniosku188

1. Sposób obliczania powierzchni płyty gnojowej lub pojemności zbiornika na gnojowicę albo gnojówkę, stanowiących podstawęobliczenia płatności na obszarach szczególnie narażonych, z których należy ograniczyć odpływ azotu ze źródeł rolniczychdo wód powierzchniowych i podziemnych wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych (OSN)2. Sposób obliczania powierzchni płyty gnojowej lub pojemności zbiornika na gnojowicę albo gnojówkę, stanowiących podstawęobliczenia płatności na obszarach innych niż OSN189

3. Sposób obliczania powierzchni płyty gnojowej lub pojemności zbiornika na gnojówkę dla drobiu, stanowiących podstawęobliczenia płatności na OSN4. Sposób obliczania powierzchni płyty gnojowej lub pojemności zbiornika na gnojówkę dla drobiu, stanowiących podstawęobliczenia płatności na obszarach innych niż OSN190

5. Sposób obliczania powierzchni płyty gnojowej lub pojemności zbiornika na gnojówkę dla koni, stanowiących podstawęobliczenia płatności na OSN6. Sposób obliczania powierzchni płyty gnojowej lub pojemności zbiornika na gnojówkę dla koni, stanowiących podstawęobliczenia płatności na obszarach innych niż OSN191

ZAŁĄCZNIK XIVWYMAGANE ODLEGŁOŚCI ZBIORNIKÓW NA NAWOZY PŁYNNE, PŁYTOBORNIKOWYCH ORAZ KOMÓR FERMENTACYJNYCH I ZBIORNIKÓWBIOGAZU OD INNYCH OBIEKTÓW I URZĄDZEŃNa podstawie Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowejz dnia 7 października 1997 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinnyodpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie (Dz. U. 1997 r. Nr 132,poz. 877)192

ZAŁĄCZNIK XVMINIMALNE WYMOGI DOTYCZĄCE STOSOWANIA NAWOZÓW, WRAZ Z LICZBĄPUNKTÓW, JAKĄ PRZYPISUJE SIĘ KAŻDEJ STWIERDZONEJ NIEZGODNOŚCIORAZ WYSOKOŚCIĄ ZMNIEJSZEŃNa podstawie Załącznika 2 do Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i RozwojuWsi z dnia 10 marca 2011 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawieszczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramachdziałania „Program rolnośrodowiskowy” objętego Programem Rozwoju ObszarówWiejskich na lata 2007-2013 (Dz. U. z 2011 r. Nr 55, poz. 289)193

194

195

196

1Ocena wagi stwierdzonej niezgodności według kryterium zasięgu, w odniesieniu do naruszenia nr:1) 1-9, 12 i 141 pkt - ograniczony do gospodarstwa rolnego;3 pkt - ograniczony do gospodarstwa rolnego, jednakże mogący mieć skutki dla obszaru sąsiadującegoz gospodarstwem;5 pkt - wykraczający poza gospodarstwo rolne;2) 10, 11 i 133 pkt – ograniczony do gospodarstwa rolnego;5 pkt – wykraczający poza gospodarstwo rolne.2Ocena wagi stwierdzonej niezgodności według kryterium dotkliwości – w zależności od reakcji środowiska nanaruszenie, w odniesieniu do naruszenia nr:1) 1 i 141 pkt - negatywny efekt dla środowiska niewidoczny, lecz potencjalnie możliwy w nieokreślonym czasie;3 pkt - negatywny efekt dla środowiska niewidoczny, lecz bardzo prawdopodobny w kolejnym roku;5 pkt - negatywny efekt dla środowiska widoczny w tym samym roku;2) 2:1 pkt – dopuszczalna dawka nawozu naturalnego została przekroczona nie więcej niż o 30 kg azotu całkowitegow danym roku ka-lendarzowym na 1 ha użytków rolnych;3 pkt - dopuszczalna dawka nawozu naturalnego została przekroczona o więcej niż o 30 kg azotu całkowitegow danym roku ka-lendarzowym na 1 ha użytków rolnych;5 pkt - dopuszczalna dawka nawozu naturalnego została przekroczona o więcej niż o 60 kg azotu całkowitegow danym roku kalendarzowym na 1 ha użytków rolnych3) 3:3 pkt – stwierdzono niedobór pojemności urządzeń nie większy niż 20%;5 pkt – stwierdzono niedobór pojemności urządzeń większy niż 20%;4) 4 i 5:3 pkt – stwierdzono, że pojemniki są przykryte nieszczelnymi pokrywami lub nie są zaopatrzone w otwórwentylacyjny i zamykany otwór wyjściowy lub stwierdzono nieszczelność płyt;5 pkt – stwierdzono, że zbiorniki nie są przykryte (zbiorniki otwarte) lub stwierdzono nieszczelność zbiornikówlub stwierdzono brak płyt;5) 6-8.3:1 pkt – negatywny efekt dla środowiska niewidoczny, lecz potencjalnie możliwy w nieokreślonym czasie;3 pkt – negatywny efekt dla środowiska niewidoczny, lecz bardzo prawdopodobny w kolejnym roku kalendarzowymlub potencjal-nie możliwe zagrożenie dla życia ludzi lub zwierząt;5 pkt – negatywny efekt dla środowiska widoczny w tym samym roku kalendarzowym lub prawdopodobnezagrożenie dla zdrowia ludzi lub zwierząt;6) 9:1 pkt – stwierdzono zastosowanie nawozów z naruszeniem nie większym niż 20% wymaganej minimalnej odległościod strefy wód;3 pkt – stwierdzono zastosowanie nawozów z naruszeniem większym niż 20%, lecz nie większym niż 40%wymaganej minimalnej odległości od strefy wód;5 pkt – – stwierdzono zastosowanie nawozów z naruszeniem większym niż 40% wymaganej minimalnej odległościod strefy wód;7) 10:5 pkt – zastosowano środki ochrony roślin niedopuszczone do obrotu;8) 11:3 pkt – niekompletna ewidencja stosowania środków ochrony roślin;5 pkt – brak ewidencji stosowania środków ochrony roślin;9) 12:1 pkt – brak aktualnego zaświadczenia o odbyciu szkolenia, ale osoba wykonująca zabiegi w przeszłościbyła przeszkolona;3 pkt – brak zaświadczenia o odbyciu szkolenia;10) 13:5 pkt – zastosowano środki ochrony roślin sprzętem nieposiadającym aktualnego badania technicznego.3Ocena wagi stwierdzonej niezgodności według kryterium trwałości w odniesieniu do naruszenia nr:1) 1 i 14:1 pkt - odwracalna krótkotrwała;3 pkt - odwracalna długotrwała;5 pkt – nieodwracalna;2) 2-9:3 pkt – odwracalna krótkotrwała, bez konieczności podejmowania działań naprawczych lub podejmowanedziałania naprawcze nie wymagają dużych nakładów pracy;5 pkt – odwracalna długotrwała, a wymagane działania naprawcze wiążą się ze znacznym nakładem pracy;3) 10-13:1 pkt - odwracalna krótkotrwałą;3 pkt – odwracalna długotrwała;5 pkt – nieodwracalna.197

WYRAŻONA W PROCENTACH WIELKOŚĆ ZMNIEJSZENIA PŁATNOŚCI ROLNO-ŚRODOWISKOWEJ W ZALEŻNOŚCI OD LICZBY PUNKTÓW PRZYPISANYCHSTWIERDZONYM NIEZGODNOŚCIĄ 3WYRAŻONA W PROCENTACH WIELKOŚĆ ZMNIEJSZENIA PŁATNOŚCI ROLNO-ŚRODOWISKOWEJ W ZALEŻNOŚCI OD LICZBY PUNKTÓW PRZYPISANYCHSTWIERDZONYM NIEZGODNOŚCIĄ CELOWYM 13W zależności od liczby punktów przypisanych stwierdzonej niezgodności dokonuje się zmniejszenialub wykluczenia płatności rolnośrodowiskowej.4Na podstawie oceny zawartej w raporcie z czynności kontrolnych, wyrażona w procentach wielkośćzmniejszenia płatności rolnośrodowiskowej można zwiększyć do 100% zgodnie z przepisamiart. 72 ust. 1 rozporządzenia 1122/2009198

ZAŁĄCZNIK XVIWZÓR WNIOSKU O UDOSTĘPNIENIE INFORMACJI O ŚRODOWISKU I JEGOOCHRONIE199

ZAŁĄCZNIK XVIIWZÓR WNIOSKU O UDOSTĘPNIENIE INFORMACJI PUBLICZNEJ200

ZAŁĄCZNIK XVIIIADRESY PRZYDATNYCH STRON INTERNETOWYCHURZĘDY I INSTYTUCJEMinisterstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi – www.minrol.gov.plMinisterstwo Środowiska – www.mos.gov.plHELCOM (Sekretariat Konwencji Helsińskiej) – www.helcom.fiKomisja Europejska. Dyrekcja Generalna ds. Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich– www.ec.europa.eu/agriculture/index_pl.htmKomisja Europejska. Dyrekcja Generalna ds. Środowiska – www.ec.europa.eu/dgs/environmentGłówny Inspektorat Ochrony Środowiska – www.gios.gov.plZachodniopomorski Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska w Szczecinie – www.wios.szczecin.plPomorski Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Gdańsku – www.gdansk.wios.gov.plWarmińsko-Mazurski Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie – www.wios.olsztyn.plGeneralna Dyrekcja Ochrony Środowiska – www.gdos.gov.plRegionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Szczecinie – www.szczecin.rdos.gov.plRegionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Gdańsku – www.gdansk.rdos.gov.plRegionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Olsztynie – www.olsztyn.rdos.gov.plKrajowa Rada Izb Rolniczych – www.krir.plZachodniopomorska Izba Rolnicza – www.zir.plPomorska Izba Rolnicza – www.pir.home.plWarmińsko-Mazurska Izba Rolnicza – www.wmirol.org.plCentrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie – www.cdr.gov.plZachodniopomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Barzkowicach – www.zodr.plPomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Gdańsku – www.podr.plWarmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie – www.wmodr.plAgencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa – www.arimr.gov.plAgencja Nieruchomości Rolnych – www.anr.gov.plAgencja Promocji Rolnictwa i Agrobiznesu APRA – www.apra.plKrajowa Stacja Chemiczno-Rolnicza w Warszawie – www.schr.bip.nor.plOkręgowa Stacja Chemiczno-Rolnicza w Olsztynie – www.oschr.olsztyn.plGłówny Inspektorat Weterynarii – www.wetgiw.gov.plInstytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN – www.isrl.poznan.plInstytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN – www.irwirpan.waw.plInstytut Ochrony Środowiska PIB – www.ios.edu.plInstytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa IUNG – www.iung.pulawy.plInstytut Technologiczno-Przyrodniczy – www.itp.edu.plInstytut Zootechniki PIB – www.izoo.krakow.plInstytut Ochrony Przyrody PAN – www.iop.krakow.plInstytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB – www.ierigz.waw.pl201

Instytut na rzecz Ekorozwoju InE – www.ineisd.org.plKrajowy Zarząd Gospodarki Wodnej – www.kzgw.gov.plRegionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Szczecinie – www.rzgw.szczecin.plRegionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku – www.rzgw.gda.plCoalition Clean Baltic – www.ccb.seGłówny Urząd Statystyczny GUS – www.stat.gov.plNajwyższa Izba Kontroli NIK – www.nik.gov.plOrganizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa FAO – www.fao.orgNarodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej – www.nfosigw.gov.plPracownia Zapachowej Jakości Powietrza – www.odoryszczecin.ps.plJendrośka Jerzmański Bar i Wspólnicy. Prawo gospodarcze i ochrony środowiska. Sp. z o.o. – www.jjb.com.plFundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa FDPA – www.fdpa.org.plFundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA – www.fapa.com.plPORTALE BRANŻOWE I TEMATYCZNEAGROENERGETYKA – www.agroenergetyka.apra.plagroenergetyka.pl – www.agroenergetyka.plAgroInfo – www.agroinfo.plAgroNews.com.pl – www.agronews.com.plagroportal.net.pl – www.agroportal.net.plBaltic Sea Portal – www.itameriportaali.fi/en_GBBałtycka Agencja Poszanowania Energii S.A. – www.bape.com.plbiogazownie.pl – www.biogazownie.plbiogazownierolnicze.pl – www.biogazownierolnicze.plbiomasa.org – www.biomasa.orgCAP2020 Debating the Future of the Common Agricultural Policy – www.cap2020.ieep.euCentrum Prawa Ekologicznego – www.cpe.eko.org.plCzysta Energia – www.czystaenergia.plekosamorzadowiec.pl – www.ekosamorzadowiec.plEuropean Biomass Association AEBIOM – www.aebiom.orgEuropean Biomass Industry Association EUBIA – www.eubia.orgEuropean Commission – Intensive Rearing of Poultry and Pigs – www.eippcb.jrc.es/reference/irpp.htmlEuropean Renewable Energies Federation EREF – www.erefeurope.orgEuropean Renewable Energy Council EREC – www.erecrenewables.orgEuropean Renewable Energy Research Centres Agency EUREC – www.eurec.befarmer.pl – www.farmer.plGRAMWZIELONE – www.gramwzielone.plInstytut Energetyki Odnawialnej – www.ieo.plKomisja Europejska. Rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich – www.ec.europa.eu/agriculture/rurdev/index_pl.htmKrajowa Rada Drobiarstwa Izba Gospodarcza w Warszawie – www.krdig.com.plKrajowa Sieć Obszarów Wiejskich KSOW – www.wzp.pl/prow/ksow/krajowa_siec_obszarow_wiejskich.htm202

Moje Morze – www.mojemorze.plNasz Bałtyk – www.naszbaltyk.plPierwszy Portal Rolny – www.ppr.plPodlaski Związek Hodowców Bydła i Producentów Mleka – www.pfhb.plPolska Izba Biomasy – www.biomasa.org.plPolska Izba Gospodarcza Energii Odnawialnej PIGEO – www.pigeo.org.plPolski Ruch Czystszej Produkcji – www.czystszaprodukcja.plPolski Związek Hodowców i Producentów Bydła Mięsnego – www.bydlo.com.plPolski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej „POLSUS” – www.polsus.plPolski Związek Hodowców i Producentów Zwierząt Futerkowych – www.pzhipzf.plPolski Związek Hodowców Koni PZHK – www.pzhk.plPolskie Towarzystwo Biomasy – www.polbiom.plPolskie Zrzeszenie Producentów Bydła Mięsnego – www.pzpbm.plPortal Hodowcy – www.portalhodowcy.plPORTALBIOGAZOWY.PL – www.portalbiogazowy.plPrzewodnik dla przedsiębiorcy Centrum Informacji o Środowisku – www.poradnik.ekoportal.plRaport Rolny – www.raportrolny.plrolnictwo.com.pl – www.rolnictwo.com.plStowarzyszenie Energii Odnawialnej – www.seo.org.plStowarzyszenie NaukowoTechniczne Inżynierów i Techników Rolnictwa SITR – www.sitr.plThe Baltic Sea Portal – www.itameriportaali.fi/en_GBTopAgrar Polska – www.topagrar.plWitryna Wiejska – www.ww.org.plBAZY DANYCHAgriscape – www.agriscape.comAgroWeb Poland – www.cbr.edu.pl/agroweb/index.htmlAtlas Polskiego Wybrzeża – www.ztikm.univ.szczecin.pl/projekty/atlas/atlas.htmBaltic Environmental Atlas (UNEP) – www.maps.grida.no/balticBaltic Sea Region GIS, Maps and Statistical Database – www.grida.no/balticCentralna Biblioteka Rolnicza – www.cbr.edu.plCentralny Rejestr Form Ochrony Przyrody – www.crfop.gdos.gov.plCentrum Informacji o Środowisku – www.ekoportal.gov.plEkoMapa – www.mapa.ekoportal.plEuropean Pollutant Release and Transfer Register EPRTR – www.prtr.ec.europa.euEuropejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000 – www.natura2000.gdos.gov.plEuroStat – www.epp.eurostat.ec.europa.euEutrophication and Hypoxia. World Resources Institute – www.wri.org/project/eutrophicationFactory Farm Map (USA) – www.factoryfarmmap.orgGEOPORTAL – www.geoportal.gov.plHELCOM Map and Data Service – www.maps.helcom.fi/website/mapservice/index.html203

Internetowy System Aktów Prawnych – www.isap.sejm.gov.plIPPC Polska – www.ippc.mos.gov.pl/ippcKalkulator DJP – www.styrozol.pl/framefix/fix.htm?new=http://www.styrozol.pl/rolnicze/djp/index.phpKrajowa Sieć Informacji o Bioróżnorodności KSIB – www.ksib.plMapa Odnawialnych Źródeł Energii – www.ure.gov.pl/uremapoze/mapa.htmlNORMATYWY PRODUKCJI ROLNICZEJ – 195.205.152.135/normatywy/SpisOchrona Dzikich Gatunków i Ich Siedlisk – www.wigry.win.pl/dzikie/index.htmOtwarty Słownik Terminologii Naukowej – www.biotechnologia.zut.edu.pl/slownik.phpPrzewodnik po bazach danych i rejestrach resortu środowiska – www.ekoportal.gov.pl/opencms/opencms/ekoportal/informacje_o_srodowisku/bazy_danych_i_rejestry_w_resorcie_srodowiska/index.htmlPtaki krajobrazu rolniczego – www.ptakirolnictwo.bocian.org.pl/wstepSystem Informacji Wybrzeża Ujścia Odry – www.ikzmoder.de/plWykaz beneficjentów Wspólnej Polityki Rolnej – www.beneficjenciwpr.minrol.gov.plŻYCIE BAŁTYKU atlas organizmów i biotopów – www.hel.hel.univ.gda.pl/atlas/index.htmPROJEKTY MIĘDZYNARODOWEBaltic Green Belt (strona międzynarodowa projektu) – www.balticgreenbelt.unikiel.deBaltic Green Belt (strona polska projektu) – www.balticgreenbelt.org.plBaltic MANURE – Baltic Forum for Innovative Technologies for Sustainable Manure Management– www.balticmanure.euARTWEI – Action for the Reinforcement of the Transitional Waters’ Environmental Integrity– www.balticlagoons.net/artweiBALTEX – The Baltic Sea Experiment – www.baltexresearch.euBaltic Agricultural runoff Action Programme BAAP – www.baap.ltBaltic Climate – Baltic COMPASS Comprehensive Policy Actions and Investments in SustainableSolutions in Agriculture in the Baltic Sea Region – www.balticcompass.orgBaltic Deal – Putting best agricultural practises into work – www.balticdeal.euBaltic Lagoon Network BALLOON – www.balticlagoons.netBaltic Sea Action Summit – www.bsas.fiBERAS IMPLEMENTATION – Baltic Ecological Recycling Agriculture and Society Implementation– www.beras.euBioenergy Promotion – The Baltic Sea Region Bioenergy Promotion Project – www.bioenergypromotion.netCleanWaste – www.cleanwaste.dkOptions for Delivering EcosystemBased Marine Management ODEMM – www.liv.ac.uk/odemmPRESTO – Project on reduction of the eutrophication of the Baltic Sea today – www.prestobalticsea.euSave Our Baltic Sea – www.saveourbalticsea.comSave the Baltic Sea– www.naturskyddsforeningen.se/inenglish/marineecosystemsandfisheries/thebalticsea/IntroductionWATERPRAXIS – Od teorii i planów do ekowydajnych i zrównoważonych działań w celu poprawy stanuMorza Bałtyckiego – www.waterpraxis.net204

PROJEKTY KRAJOWEBałtyk jest w Polsce, Bałtyk jest w Europie – www.baltyk.org.plWWF Akcja Bałtyk – www.wwfpl.panda.org/co_robimy/morza_oceany_glowna/batykZ energetyką przyjazną środowisku za pan brat – www.ineisd.org.pl/lang/pl/page/aktualnie_prowadzone/id/21/view/31/close/falseZakończ chów wielkoprzemysłowy – www.ferma.viva.org.plZrównoważony rozwój obszarów wiejskich – www.ksow.pl/strategiauedlaregionumorzabaltyckiego.htmlWSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWAarc2020 Agricultural and Rural Convention – www.arc2020.euBaltic Development Forum – www.bdforum.orgBaltic Sea Parliamentary Conference BSPC – http://93.115.250.68Baltic Sea Region Programme 20072013 – www.eu.baltic.netBONUS – Science for a better future of the Baltic Sea region – www.bonusportal.orgCouncil of the Baltic Sea States – www.cbss.orgCPMR Baltic Sea Commission – www.balticseacommission.infoSouth Baltic Programme – www.en.southbaltic.euStrategia UE dla Regionu Morza Bałtyckiego – www.ec.europa.eu/regional_policy/cooperate/baltic/index_en.cfmThe Baltic Sea Foundation 2020 – www.balticsea2020.orgThe Baltic Sea States Subregional Cooperation BSSSC – www.bsssc.comThe Baltic University Programme – BUP – www.balticuniv.uu.seINNEFARMLAND (gra dotycząca dobrostanu zwierząt) – www.farmlandthegame.euKonwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego (tekst jednolity w językuangielskim) – www.helcom.fi/Convention/en_GB/textMEATRIX – www.themeatrix.com/intl/polandPig Bussines (film Tracy Worcester) – www.pigbusiness.co.uk205

BIBLIOGRAFIAAndersen J.H., Laamanen M. (red.). 2009. Eutrophication in the Baltic Sea. Anintegrated thematic assessment of the effects of nutrient enrichment in theBaltic Sea region. Baltic Sea Environment Proceedings No. 115B. HELCOM.HelsinkiAndrulewicz E., Szymelfenig M., Urbański J., Węsławski J.M., Węsławski S.1998. Morze Bałtyckie – o czym warto wiedzieć. Wyd. PKE. GdańskAndrzejewska B. 1958. Wartość nawozu norek. Hodowca Drobnego Inwentarza1:28Antonowicz A. 2006. Report on polish industrial farming as a source of pollutionsfor the Baltic Sea. Federacja Zielonych „GAJA”. SzczecinAntonowicz A., Bar M., Cyglicki R. 2006. Jak przeciwdziałać negatywnym skutkomfunkcjonowania ferm przemysłowego tuczu zwierząt. Poradnik dla mieszkańcówi władz samorządowych. Federacja Zielonych „GAJA”. SzczecinBałtyk 21. 1998. Agenda 21 dla regionu Morza Bałtyckiego – “Bałtyk 21”. SeriaBałtyk 21 Nr 1/98Bański J. 2007. Geografia rolnictwa Polski. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.WarszawaBarszczewski J., Kiliszczyk A., Sakowski T., Metera E. 2010. Rozpraszaniezwiązków azotu i fosforu z produkcji zwierzęcej. WODA-ŚRODOWISKO-OB-SZARY WIEJSKIE 31:19-32Benda V., Frolik J., Kletensky J., Tranka K. 1963. Wielkotowarowa technologiaprodukcji zwierzęcej. PWRiL. WarszawaBerdo J. 2006. Zrównoważony rozwój. W stronę życia w harmonii z przyrodą.Earth Conservation. SopotBohdziewicz J., Kuglarz M. 2009. Produkty uboczne produkcji zwierzęcej jakoźródło energii odnawialnej. Proceedings of ECOpole 3:421-425Boratyński K. (red.). 1977. Nawozy organiczne. PWRiL. WarszawaBrandjes P.J., J. Wit de, Meer van der H.G., Keulen van H. 1996. EnvironmentalImpact of Animal Manure Management. FAO, International AgricultureCentre. WageningenBuczyńska A., SzadkowskaStańczyk I. 2010. Problemy higieny pracy i zagrożeniazdrowotne towarzyszące intensywnej produkcji trzody chlewnej. MedycynaPracy 61:323–331Bukowski Z. 2005. Prawo międzynarodowe a ochrona środowiska. Wyd.„Dom Organizatora”. ToruńBukowski Z. 2010. Ekspertyza w zakresie regulacji prawnych dotyczącychprzechowywania/składowania i użytkowania nawozów odzwierzęcych (gnojowicyi obornika). Jendrośka, Jerzmański, Bar i Wspólnicy. Prawo gospodarczei ochrony środowiska. Sp. z o.o. Wrocław – Kraków – Toruń. WrocławBurkholder J., Libra B., Weyer P., Heathcote S., Kolpin D., Thorne P.S., WichmanM. 2007. Impacts of Waste from Concentrated Animal Feeding Operationson Water Quality. Environmental Health Perspectives 115:308–312206

Centers for Disease Control and Prevention. 2011. Estimates of Foodborne Illnessin the United States. AtlantaCentrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie. 2010. Zasady otrzymywaniadopłat bezpośrednich a obowiązek spełnienia przez gospodarstwo zasadwzajemnej zgodności, ze szczególnym uwzględnieniem programów zwalczaniachorób zakaźnych. Poradnik dla rolników. WarszawaCentrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie. 2010. Zasady otrzymywaniadopłat bezpośrednich a obowiązek spełnienia przez gospodarstwo zasadwzajemnej zgodności, ze szczególnym uwzględnieniem programów zwalczaniachorób zakaźnych. Poradnik dla rolników. CDR O/Radom. RadomChantsavang S., Sinratchatanun C., Ayuwat K., Sirirote P. 1991. Applicationof Effective Microorganisms for Swine Waste Treatment. Kasetsart University.BangkokChwastek E., Koszowski F., Michałowska B., Plich A., Skorupski J., UrbaniakW., Urbisz A. 2008. Dotychczasowe efekty i perspektywy funkcjonowania krajowego„Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanychna terytorium Polski”. Federacja Zielonych „GAJA”. SzczecinCiesielska A., Niemczyk H., Radecki A., Suwara I., Wysmułek A. 2008. Podstawyrolnictwa. Wyd. REA. WarszawaCopa – Cogeca. Livestock and climate change. Copa – Cogeca climatechange series. BrukselaCurkowski A., Mroczkowski P., OniszkPopławska A., Wiśniewski G. 2009.Biogaz rolniczy – produkcja i wykorzystanie. Mazowiecka Agencja EnergetycznaSp. Z o.o. WarszawaCurkowski A., OniszkPopławska A., Mroczkowski P., Zowsik M., WiśniewskiG. 2011. Przewodnik dla inwestorów zainteresowanych budową biogazownirolniczych. Instytut Energii Odnawialnej. WarszawaCzuba R. (red.). 1979. Nawożenie. PWRiL. WarszawaDmochowska H. (red.). 2011. Obszary wiejskie w Polsce. GUS. Warszawa--OlsztynDmochowska H. (red.). 2011. Rocznik statystyczny gospodarski morskiej2010. GUS. WarszawaDobkowski A., Woliński J. 1999. Urządzenia do przechowywania obornikai gnojówki. Projektowanie i budowa. Poradnik. Wyd. IMUZ. FalnetyDobrzańska B., Dobrzański G., Kiełczewski D. 2009. Ochrona środowiskaprzyrodniczego. PWN. WarszawaDonham K.J. 2010. Community and occupational health concerns in porkproduction: a review. Journal of Animal Science 88 (13 Suppl.): E102-111Donham K.J., Wing S., Osterberg D., Flora J.L., Hodne C., Thu K.M., ThorneP.S. 2007. Community health and socioeconomic issues surrounding ConcentratedAnimal Feeding Operations. Environ Health Perspectives 115:317-320Doniec D. (red.). 2011. Produkt Krajowy Brutto. Rachunki regionalne w 2009 r.GUS. Katowice207

D’Silva J. 2006. Adverse impact of industrial animal agriculture on the healthand welfare of farmed animals. Integrative Zoology 1:53-58Duer I., Fotyma M., Madej A. 2004. Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. MinisterstwoRolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwo Środowiska. WarszawaDurkowski T., Wesołowski P. 2004. Sposoby gromadzenia nawozów naturalnycha ochrona jakości zasobów wodnych na obszarach wiejskich. Wyd.IMUZ. FalentyDurkowski T., Wesołowski P., Wroniecki T., PawlikDobrowolski J., PieczyńskiL. 2004. Dopływ zanieczyszczeń do Jeziora Miedwie z jego bezpośredniejzlewni oraz możliwości ich ograniczenia. Wyd. IMUZ. FalentyEngels B., Heidrich A., Nauber J., Riecken U., Schmauder H., Ullrich K. 2004.Perspectives of the Green Belt – Chances for an Ecological Network from theBarents Sea to the Adriatic? Bundesamt für Naturschutz (BfN). BfNSkripte102. BonnEngler C.R., Jordan E.R., McFarland M.J., Lacewell R.D. 1997. Economicsand Environmental Impact of Biogas Production as a Manure ManagementStrategy. Biological &Agricultural Engineering. DallasEnvironmental & Natural Resources Law Clinic at Vermont Law School. 2009.Factory Farm Impacts Fact Sheet. Tax Protest for Properties near FactoryFarms. South RoyaltonEnvironmental Advisory Council. 2005. A Strategy for Ending Eutrophication ofSeas and Coasts. Swedish Environmental Advisory Council Memorandum2005:1. Swedish Government Official Reports Jo 1968:A. SztokholmEuroStat. 2008. Agricultural statistics. Main results – 2006–2007. LuksemburgEuroStat. 2009. Agricultural statistics. Main results — 2007–08. LuksemburgEuroStat. 2011. Agriculture and fishery statistics. Main results — 2009–10.LuksemburgForsberg C. 1991. Eutrofizacja Morza Bałtyckiego. Środowisko Morza Bałtyckiego,Zeszyt 3. UppsalaFrandsen T.Q., Rodhe L., Baky A., Edström M., Sipilä I. K., Petersen, S.L., TybirkK. 2011. Best Available Technologies for pig Manure Biogas Plants in theBaltic Sea Region. Baltic Sea 2020. StockholmFreitas R.J., Burr M.D. 1996. Animal wastes. W: Pepper I.L., Gerba C.P.,Brusseau M.L. (red.). Pollution science. Academic Press. San DiegoFrobel K., Riecken U., Ullrich K. 2009. Das „Grüne Band“ – das NaturschutzprojektDeutsche Einheit. Natur und Landschaft 84:399-403Furman E., Salemaa H., Välipakka P., Munsterhjelm R., Kuokka P. 2004. TheBaltic Sea. Environment & Ecology. HelsinkiGanzi J. 2006. Sustainable Agriculture, Corporate Social Responsibility (CSR)& The Private Sector of the Financial Services Industry. Environment & FinanceEnterprise. Chapel HillGasparski W. 2003. Europejskie standardy etyki i społecznej odpowiedzialnościbiznesu. Wyd. WSPiZ im. L. Koźmiańskiego. Warszawa208

Gilchrist J.M., Greko Ch., Wallinga D.B., Beran G.W., Riley D.G., Thorne P.S.2007. The Potential Role of Concentrated Animal Feeding Operations in InfectiousDisease Epidemics and Antibiotic Resistance. Environmental HealthPerspectives 115: 313–316Gliński Z., Kostro K. (red.). 2002. Podstawy hodowli lisów i norek. Profilaktykai zwalczanie chorób. PWRiL. WarszawaGłówny Inspektor Ochrony Środowiska. 2009. Informacja o realizacji obowiązkuposiadania pozwoleń zintegrowanych przez prowadzących instalacje wedługstanu na dzień 31 marca 2009 r. WarszawaGłówny Urząd Statystyczny. 2006. Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005.WarszawaGłówny Urząd Statystyczny. 2008. Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007.WarszawaGłówny Urząd Statystyczny. 2011. Ochrona środowiska. WarszawaGrabowska H., Grabowski Z., Rzerzycha B., Cyran J. 2005. Wpływ zastąpieniawody powierzchniowej wodą podziemną na jakość wody oczyszczonejw systemie wodociągu „Sulejów-Łódź”. Ochrona Środowiska 3: 4346Grabowska H., Grabowski Z., Rzerzycha B., Cyran J., Kabziński A.K. 2003.Ocena skuteczności usuwania mikrocystyny LR w procesach uzdatnianiawody powierzchniowej w systemie wodociągu „Sulejów-Łódź”. Ochrona Środowiska4:51-56Gransted A., Seuri P., Thomsson O. 2004. Effective recycling agriculture aroundthe Baltic Sea. Background report. EKOLOGISKT LANTBRUK NR 41. UppsalaGransted A., Seuri P., Thomsson O., Tuhkanen H.R. 2006. The potential of effectiverecycling agriculture to reduce nitrogen and phosphorus loads to theBaltic Sea. Background report. BERAS. UppsalaGren, I.M., Jonzon Y., Lindqvistet M. 2008. Cost of nutrient reductions to theBaltic Sea – technical report. Swedish University of Agricultural Sciences. UppsalaGrochowicz E., Korytkowski J. 1996. Ochrona przyrody i wód. WSiP. WarszawaGrykień S. 2004. Przekształcenia w rolnictwie Europy Środkowo-Wschodniejze szczególnym uwzględnieniem nowych krajów związkowych Niemiec, Polskii Ukrainy. Studia Geograficzne 76. Wyd. Uniw. Wrocławskiego. WrocławGrzebisz W. 2009. Nawożenie roślin uprawnych T. 2. Nawozy i systemy nawożenia.PWRiL. PoznańGurianSherman D. 2008. CAFOs Uncovered: The Untold Costs of ConfinedAnimal Feeding Operations. Union of Concerned Scientists. CambridgeGuziak A., Konieczny K. (red.). 2008. Rolnicy dla przyrody. PTPP „pro Natura”.Wrocław-Trzcinica WołowskaHajduk E., Staniszewska M., Tyburski J. 2003. ROLNICTWO-ŚRODOWISKO-RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA – WZAJEMNE ZALEŻNOŚCI. Pożądanekierunki kształtowania polityki rolnej w Polsce. Wyd. PKE Gliwice. Gliwice209

HDkanson L. (red.). 1991. Środowisko Morza Bałtyckiego. Zeszyt 1. Charakterystykafizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego. Wyd. Uniw. w Uppsali.UppsalaHamalska M., Byczkowski P., Manteuffel H., Nunez D., Petaux J., Poirson F.,Tomczak P. 2005. Rolnik, środowisko i rozwój. W: Chylińska A. (red.). WyzwaniaWspólnej Polityki Rolnej po rozszerzeniu Unii Europejskiej 1 maja 2004roku. Wyd. Naukowe SCHOLAR. WarszawaHeederik D., Sigsgaard T., Thorne P.S., Kline J.N., Avery R., Brnlrkke J.H.,Chrischilles E.A., Dosman J.A., Duchaine C., Kirkhorn S.R., Kulhankova K.,Merchant J.A. 2007. Health Effects of Airborne Exposures from ConcentratedAnimal Feeding Operations. Environmental Health Perspectives 115: 298–302HELCOM. 2004. The Fourth Baltic Sea Pollution Load Compilation (PLC4).Baltic Sea Environment Proceedings No. 93. HelsinkiHELCOM. 2007. HELCOM Balic Sea Action Plan. HELCOM Ministerial Meeting.KrakówHELCOM. 2009. Biodiversity in the Baltic Sea – An integrated thematic assessmenton biodiversity and nature conservation in the Baltic Sea. Baltic SeaEnvironment Proceedings No. 116B. HelsinkiHELCOM. 2009. Minutes of the first meeting of HELCOM Workshop on Criteriafor Agricultural Hot Spots (HELCOM AGRI HS CRIT 1/2009). Document 5/1.BonnHELCOM. 2010. CCB Proposals on Development of Criteria for HELCOM AgriculturalHot Spots Related to the Polish Positions on the Requirement for ManureStorage in Annex III to the Helsinki Convention (HELCOM 31/2010). Document3/11. HelsinkiHELCOM. 2010. Extended Summary of the Main Results of the Fifth PollutionLoad Compilation (HELCOM 31/2010). Document 3/26. HelsinkiHELCOM. 2010. HELCOM Ministerial Declaration on the implementation ofthe HELCOM Baltic Sea Action Plan (HELCOM Moscow Ministerial Declaration).Helsinki Commission Baltic Marine Environment Protection Commission.MoscowHobot A. (red.). 2008. Projekt. Plan gospodarowania wodami dla obszaru dorzeczaOdry. KZGW. KrakówHodne C.J. 2005. Concentrating on Clean Water: The Challenge of ConcentratedAnimal Feeding Operations. The Iowa Policy Project. Mount VernonHutnik E., Mulica E. 2008. Techniczne aspekty racjonalnego przechowywanianawozów naturalnych. Inżynieria Rolnicza 102:315-321Igras I., Kopiński J. 2007. Zużycie nawozów mineralnych i naturalnych w krajui województwach. Raporty PIB. PuławyIgras J., Pastuszak M. 2009. Udział polskiego rolnictwa w emisji związkówazotu i fosforu do Bałtyku. IUNGPIB. Puławy210

Igrasa J., Fotyma M., Jadczyszyn T., Lipiński W., Radzimierski M. 2008. Ocenastanu zanieczyszczenia płytkich wód gruntowych, narażonych bezpośredniona zrzuty składników biogennych, w tym szczególnie z rolnictwa oraz możliwościpotencjalnego wpływu zanieczyszczeń pochodzących z produkcji rolnejna środowisko. IUNGPIB. WarszawaInstitute of Science, Technology and Public Policy. Maharishi University ofManagement. Concentrated Animal Feeding Operations (CAFOs). Assessmentof Impacts on Health, Local Economies, and the Environment with SuggestedAlternatives. FairfieldJeżyńska B. 2008. Producent rolny jako przedsiębiorca. Wyd. UMCS. LublinJongbloed A. W., Lenis N. P. 1998. Environmental Concerns About AnimalManure. Journal of Animal Science 76:2641-2648Jugowar L. 2008. Aktualne kierunki badań nad redukcją gazów i odorów z budynkówinwentarskich. AgEngPol. PoznańKacprzyk S. 2005. Płyty gnojowe i zbiorniki na gnojowicę. LODR. KalskKajak Z. 1979. Eutrofizacja jezior. PWN. WarszawaKaleta A. 2008. Dywersyfikacja źródeł dochodów ludności wiejskiej. Wyd. NaukoweUniwersytetu Mikołaja Kopernika. ToruńKamiński E. 2011. Trendy rozwojowe w mechanizacji nawożenia mineralnegoi organicznego. Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach. WarszawaKapłon M., Leśniak D., Szurko J. 2006. Nie dla ferm trzody chlewnej? KrajowyZwiązek Pracodawców-Producentów Trzody Chlewnej. WarszawaKapusta F. 2008. Agrobiznes. Wyd. Difin. WarszawaKaraczun Z.M. 2003. Programy rolnośrodowiskowe szansą dla Twojego gospodarstwa.Informator dla rolników. Polski Klub Ekologiczny – Okręg Mazowiecki.WarszawaKarczewska A. 2008. Ochrona gleb i rekultywacja terenów zdegradowanych.Wyd. Uniw. Wrocławskiego. WrocławKidd A.G. 2008. Mink gone wild: hybridization between escaped farm and wildAmerican mink (Neovison vison) in a natural context. Laurentian University.SudburyKilanowski W. 2004. Zagrożenia i obawy samorządu w związku z przemysłowąprodukcją trzody chlewnej. W: Ryszkowski L. Środowiskowe, ekologicznei społeczne skutki przemysłowego tuczu trzody chlewnej. PoznańKilpatrick J.A. 2001. Concentrated animal feeding operations and proximateproperty values. The Appraisal Journal 39:301-306Kiryluk A., Rauba M. 2011. Wpływ rolnictwa na stężenie fosforu ogólnegow wodach powierzchniowych zlewni rzeki Śliny. Inżynieria Ekologiczna26:122-132Kołacz R., Dobrzański Z. 2006. Higiena i dobrostan zwierząt gospodarskich.Wyd. AR we Wrocławiu. Wrocław211

Kolasa-Więcek A. 2011. Prediction of CH4 Emissions from Enteric Fermentationand Livestock Farming with the Use of Artificial Neural Network Flexible ByesianModels. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering56:90-93Komisja Europejska, Ministerstwo Środowiska. 2005. Zintegrowane Zapobieganiei Kontrola Zanieczyszczeń (IPPC – Integrated Pollution Prevention andControl). Dokument Referencyjny o Najlepszych Dostępnych Technikach dlaIntensywnego Chowu Drobiu i Świń. WarszawaKomisja Europejska. 2011. Ochrona środowiska: Komisja wszczyna postępowanieprzeciwko Polsce w związku z przepisami dotyczącymi jakości powietrzai polityki morskiej oraz wzywa Polskę do dostosowania swojego ustawodawstwado dyrektywy azotanowej. Komunikat prasowy IP/11/1434 z 24.11.2011Komisja Wspólnot Europejskich. 2010. Strategia Unii Europejskiej dla regionuMorza Bałtyckiego – PLAN DZIAŁANIA. BrukselaKomisji ds. Zanieczyszczenia Wód Związkami Azotu Pochodzenia Rolniczegoprzy Radzie Gospodarki Wodnej Regionu Wodnego Warty. 2009. Opinianr 1/KA/2009 Komisji ds. Zanieczyszczenia Wód Związkami Azotu PochodzeniaRolniczego przy Radzie Gospodarki Wodnej Regionu Wodnego Wartyz dnia 18 sierpnia 2009 r. w sprawie zaopiniowania dokumentu Komisji Europejskiejzawierającego ocenę nowych polskich programów działań orazdalszą analizę wyznaczania obszarów narażonych na zanieczyszczenia związkamiazotu, pochodzącymi ze źródeł rolniczych, stanowiącego załącznik pismaKomisji Europejskiej, Dyrekcji Generalnej ds. Środowiska, Dyrekcji Bds. Ochrony Środowiska nr BI/AR/cvi/D(09)Ares 155620 z dnia 3 lipca 2009 r.,przekazanego pismem Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, DepartamentuPlanowania i Zasobów Wodnych nr DPZWpgw987/09/AR, z dnia 15 lipca2009 r. PoznańKonieczyński J. 2004. Ochrona powietrza przed szkodliwymi gazami. Metody,aparatura i instalacje. Wyd. Politechniki Śląskiej. GliwiceKopaliński W. 1989. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych.Wyd. WP. WarszawaKopiński J. 2006. Bilans składników nawozowych w gospodarstwach rolnychjako kryterium zrównoważonego gospodarowania. Raport IERiGŻPIB ProgramuWieloletniego. Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (2)30:83-91Koreleski K. 2009. Ochrona i kształtowanie terenów rolniczych w systemie kreowaniakrajobrazu wiejskiego. Infrastruktura I Ekologia Terenów Wiejskich4:5-20Kośmider J., Mazur-Chrzanowska B., Wyszyński B. 2002. Odory. PWN. WarszawaKowal A.L., Świderska-Bróż M. 2009. Oczyszczanie wody. Podstawy teoretycznei technologiczne, procesy i urządzenia. PWN. WarszawaKowalik P. 1976. Konferencja szkoleniowa na temat: „Zagadnienia utylizacjignojowicy z ferm przemysłowych”. Gospodarka Wodna 5:155212

Kowalik P. 1977. Rolnicze zagospodarowanie ścieków zwierzęcych a ochronaśrodowiska. W: Konferencja NaukowoTechniczna SITR NOT na temat „Wpływniektórych czynników produkcyjnych w rolnictwie na zachowanie naturalnegośrodowiska”. SITR. SzczecinKowalik P. 2001. Ochrona środowiska glebowego. PWN. WarszawaKozłowska A. 2010. Cross Compliance czyli zasada wzajemnej zgodności.Federacja Zielonych „GAJA”. SzczecinKozłowska A. 2011. Program rolnośrodowiskowy 2007-2013. Federacja Zielonych„GAJA”. SzczecinKozłowska A., Musielak D., Turbo M. 2011. Ochrona środowiska na obszarachwiejskich. Federacja Zielonych „GAJA”. SzczecinKrajowy Zarząd Gospodarki Wodnej. 2010. Program wodnośrodowiskowykraju. WarszawaKrawiecka L., Kursa L. 2008. Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r.Główny Urząd Statystyczny. WarszawaKremser U. 1998. Rolnictwo a zdrowie Morza Bałtyckiego. Rolnictwo Polskiei ochrona jakości wody. Zeszyty Edukacyjne 5/98:915Kryda M. 2011. Factory farms in Poland: threat to Baltic Sea. www.arc2020.euKryński A. 1977. Wpływ intensywnego nawożenia na wartość zdrowotną paszpochodzenia roślinnego. Hodowca Drobnego Inwentarza 78:2122Kubiak J., Tórz A. 2005. Eutrofizacja. Podstawowe problemy ochrony wód jeziornychna Pomorzu Zachodnim. Słupskie Prace Biologiczne 2:17-36Kucharska B. 2009. Odnawialne źródła energii nowym wyzwaniem dla obszarówwiejskich w Polsce. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA.OpoleKuszelewski L. 1997. Racjonalna gospodarka odchodami zwierzęcymi podkątem ograniczania strat azotu. Rolnictwo Polskie i ochrona jakości wody. ZeszytyEdukacyjne 2/97: 1729Kutera J. 1973. Technologiczne podstawy rolniczego wykorzystania gnojowicysystemami melioracyjnymi. Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie 1Kuźniewicz J., Filistowicz A. 1999. Chów i hodowla zwierząt futerkowych.Wyd. AR we Wrocławiu. WrocławLääne A., Kraav E., Titova G. 2005. Baltic Sea Global International Waters AssessmentRegional assesment 17. EEA Report No 7/2005. United NationsEnvironment Programme. KalmarŁabętowicz J., Radecki A., Wasilewski Z. 2003. Waloryzacja obszarów wiejskichna potrzeby inwestycji środowiskowych. WODA-ŚRODOWISKO-OBSZA-RY WIEJSKIE. Rozprawy naukowe i monografie 10. Wyd. IMUZ. FalentyŁączyński A., Krawiecka L. Zwierzęta gospodarskie w 2010 r. Główny UrządStatystyczny. WarszawaLandsberg-Uczciwek M. (red.). 2005. Analiza oddziaływania rolnictwa na środowiskowodne w województwie zachodniopomorskim potencjalne ograniczeniaw rozwoju produkcji zwierzęcej. WIOŚ w Szczecinie. Szczecin213

Lang A., Geidezis L., Schneider-Jacoby M., Strauss A. 2009. Das GrüneBand Europa: Gemeinsames Naturerbe als Basis für eine neue regionaleIdentität. Natur und Landschaft 84:404-408Levy J.S., Taylor B.R. 2003. Effects of pulp mill solids and three composts onearly growth of tomatoes. Bioresource technology 89:297-305Lewandowski W.M. 2007. Proekologiczne odnawialne źródła energii. WNT.WarszawaLieberman P.B., Wootan M.G. 1998. Protecting the Crown Jewels of Medicine:A Strategic Plan to Preserve the Effectiveness of Antibiotics. Center forScience in the Public Interest NewsletterLitwińczuk Z. (red.). 2011. Ochrona zasobów genetycznych zwierząt gospodarskichi dziko żyjących. PWRiL. WarszawaLitwińczuk Z., Szulc T. (red.). 2005. Hodowla i użytkowanie bydła. PWRiL.WarszawaLivestock, Environment, and Development Initiative – LEAD/FAO. 2006. Livestock’sLong Shadow: Environmental Issues and Options. RzymLoon van G.W.,Duffy S.J. 2008. Chemia środowiska. PWN. WarszawaLuostarinen S. (red.). 2011. Examples of Good Practices on Existing ManureEnergy Use: Biogas, Combustion and Thermal Gasification. Baltic MANURE.JokioinenŁysko A., Cyglicki R. 2004. Report on agricultural pollution from industrial hogRising farms In Poland. Federacja Zielonych „GAJA”. SzczecinM. MasternakKubiak. 1997. Umowa międzynarodowa w prawie konstytucyjnym.WarszawaMacDonald D.W., Strachan R. 1999. The Mink and the water vole. Analysesfor conservation. Wildlife Conservation Research Unit. OxfordMaćkowiak C. 1973. Oczyszczanie i rolnicze wykorzystanie odchodów zwierzęcychz gospodarstw typu przemysłowego. CBR. WarszawaMaćkowiak Cz. 2004. Zasady stosowania nawozów naturalnych i organicznychw świetle aktualnych regulacji prawnych. W: Rzepiński W. (red.). Poprawaefektywności wykorzystania składników nawozowych z gospodarstw rolnychna Mazowszu. Wyd. MODR. WarszawaManteuffel R. (red.). 1984. Encyklopedia Ekonomiczno-Rolnicza. PWRiL. WarszawaMarcinkowski T. 1998. Emisja amoniaku z produkcji rolniczej. Rolnictwo Polskiei ochrona jakości wody. Zeszyty Edukacyjne 5/98: 2740MazurMarzec H. 2011. Toksyczne zakwity sinic w Morzu Bałtyckim i ich wpływna zdrowie ludzkie. WWF Polska. WarszawaMcElroy K.G. 2010. Environmental health effects of concentrated animal feedingoperations: implications for nurses. Nursing administration quarterly34:311-319Mercik S. (red.). 2004. Chemia rolna. Podstawy teoretyczne i praktyczne.Wyd. SGGW. Warszawa214

Miatkowski Z., Turbiak J., Burczyk P., Myczko A., Karłowski J. 2010. Prognozyzmian aktywności w sektorze rolnictwa, zawierające informacje niezbędne dowyliczenia szacunkowej wielkości emisji gazów cieplarnianych. Instytut Technologiczno-Przyrodniczy.Bydgoszcz-PoznańMickiewicz A. (red.). 1978. Przemysłowy chów krów mlecznych. KonferencjaNaukowo-Techniczna. Wyd. ZUP AR w SzczecinieMigaszewski Z.M., Gałuszka A. 2007. Podstawy geochemii środowiska. WNT.WarszawaMihułka A., Jagodzińska A., Marzysz M. 2009. Poradnik metodyczny w zakresiePRTR dla instalacji do intensywnego chowu i hodowli drobiu. ATMOTERMInżynieria Środowiska Sp. z o.o. WarszawaMihułka M., Chuto J., Wrońska D., Nowakowska A., Perłakowska M. 2003.Charakterystyka technologiczna hodowli drobiu i świń w Unii Europejskiej. MinisterstwoŚrodowiska. WarszawaMikołajczak J. 1997. Soki kiszonkowe a ryzyko skażenia środowiska naturalnego.Rolnictwo Polskie i ochrona jakości wody. Zeszyty Edukacyjne 2/97:75-84Mikulski Z. 1985. Water Balance of the Baltic Sea. Baltic Sea EnvironmentProceedings No. 16: 174. Wyd. HELCOM. HelsinkiMinisterstwo Środowiska. 2010. Wstępny Krajowy Program Wdrażania BałtyckiegoPlanu Działań. WarszawaMinisterstwo Środowiska. 2011. Założenia do projektu ustawy o przeciwdziałaniuuciążliwości zapachowej. WarszawaMisselbrook T.H., Van Der Weerden T.J., Pain B.F., Jarvis S.C., ChambersB.J., Smith K.A., Phillips V.R., Demmers T.G.M. 2000. Ammonia emission factorsfor UK agriculture. Atmospheric Environment 34:871-880Najwyższa Izba Kontroli. 2007. Informacja o wynikach kontroli sprawowanianadzoru nad wielkoprzemysłowymi fermami trzody chlewnej. WarszawaNajwyższa Izba Kontroli. 2011. Informacja o wynikach kontroli sprawowanianadzoru przez inspekcje państwowe nad funkcjonowaniem ferm zwierząt futerkowychw województwie wielkopolskim. PoznańNapiórkowski K., Palusińska A., Podgajniak T. 2002. Agenda 21 – 10 lat poRio. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska. WarszawaNawrocki J. (red.). 2010. Uzdatnianie wody. Procesy fizyczne, chemicznei biologiczne. T. 12. Wyd. Naukowe UAM, PWN. WarszawaNiedzielski J., Gierczak T. 1992. Dziura ozonowa: przyczyny i następstwa.Wyd. PLJNierzwicki W. 2006. Zarządzanie środowiskowe. PWE. WarszawaNiewęgłowska G. 2009. Szanse i ograniczenia gospodarstw położonychw strefie ograniczeń środowiskowych na podstawie danych polskiego FADN.Journal of Agribusiness and Rural Development 2: 147156Nilsson S. 2006. International river basins in the Baltic Sea Region. BALTEX.Geesthacht215

Nimmermark S. 2004. Odour influence on wellbeing and health with specificfocus on animal production emissions. Annals of agricultural and environmentalmedicine 11:163-173Nordström M., Högmander J., Laine J., Nummelin J., Laanetu N., KorpimäkiE. 2003. Effects of feral mink removal on seabirds, waders and passerines onsmall islands in the Baltic Sea. Biological Conservation 109: 359368OECD. 2008. Wpływ rolnictwa na środowisko naturalne od 1990 r. POLSKASekcja poświęcona krajowi. ParyżOgraniczenie eutrofizacji w Morzu Bałtyckim. 2010. Swedish Society for NatureConservation. SztokholmOniszyk A. 2000. Wykorzystanie ścieków i odpadów rolniczych do produkcjibiogazu. Rolnictwo Polskie i ochrona jakości wody. Zeszyty Edukacyjne6/2000:111-122Pałkowski K. 2011. Prawne aspekty przechowywania i stosowania nawozównaturalnych. Pomorskie Wieści Rolnicze 1:32-35Papiz H. 2005. Polityka i narzędzia w gospodarowaniu nawozami w Polsce,w aspekcie poprawy jakości wód. Rolnictwo Polskie i ochrona jakości wody.Zeszyty Edukacyjne 10/2005: 8391Pastuszak M., Igras J. (red.). 2009. Udział polskiego rolnictwa w emisji związkówazotu i fosforu do Bałtyku. Wyd. IUNGPIB. PuławyPasyniuk P. 2008. Prawne, technologiczne, środowiskowe i ekonomiczneuwarunkowania rozwoju produkcji odnawialnych źródeł energii w polsce opartychna biomasie pochodzenia rolniczego. Instytut Budownictwa, Mechanizacjii Elektryfikacji Rolnictwa. WarszawaPerkowski T. 1999. Agenda 21 dla regionu Morza Bałtyckiego: propozycja organizacjiekologicznych. Zielone Brygady. KrakówPescod M.B. 1992. Wastewater treatment and use in agriculture. FAO Irrigationand Drainage Paper 47. RzymPietrzak S. 1997. Postępowanie z nawozami organicznymi pochodzenia zwierzęcegow aspekcie ochrony jakości wody. Rolnictwo Polskie i ochrona jakościwody. Zeszyty Edukacyjne2/97: 3144Pietrzak S. 2005. Optymalizacja wykorzystania azotu i fosforu w gospodarstwachprowadzących chów bydła mlecznego na Podlasiu. WODA-ŚRODO-WISKO-OBSZARY WIEJSKIE. Rozprawy naukowe i monografie 13. Wyd.IMUZ. FalentyPietrzak S. 2008. Procedura bilansowania składników nawozowych metodą „uwrót gospodarstwa”. Wyd. IMUZ. FalentyPietrzak S. 2008. Procedura szacowania emisji amoniaku ze źródeł rolniczych.Wyd. IMUZ. FalentyPoczta W., Sadowski A., Średzińska J. 2008. Rola gospodarstw wielkotowarowychw rolnictwie Unii Europejskiej. Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G,95:42-56216

Poskrobko B. 2007. Zarządzanie środowiskiem. PWE. WarszawaPotkański A. 1997. Możliwości ograniczenia emisji azotu i fosforu w produkcjizwierzęcej i ich rozproszenia do środowiska przyrodniczego. Rolnictwo Polskiei ochrona jakości wody. Zeszyty Edukacyjne 2/97: 6774Property assessment appeals for homes near factory farms. Kansas Guide.2011. Environmental & Natural Resources Law Clinic at Vermont Law School.Kansas CityPrusinkiewicz Z. 1999. Środowisko i gleby w definicjach. Oficyna Wyd. „TUR-PRESS”. ToruńPuka L. 2011. Przegląd Strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego – główne wyzwania.Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych 816:2478-2479Pullin A.S. 2005. Biologiczne podstawy ochrony przyrody. Wydawnictwo NaukowePWN. WarszawaPutting Meat on the Table: Industrial Farm Animal Production in America. AReport of the Pew Commission on Industrial Farm Animal Production. 2008.Pew Commission on Industrial Farm Animal Production. BeltsvilleR. Bierzanek, J. Symonides. 2002. Prawo międzynarodowe publiczne. WarszawaRomaniuk W., Domasiewicz T., Karbowy A., Wardel W.J. 2009. Ograniczeniewpływu produkcji zwierzęcej na środowisko. Inżynieria Rolnicza 110:233-242Rönnberg C., Bonsdorff E. 2004. Baltic Sea eutrophication: areaspecific ecologicalconsequences. Hydrobiologia 514: 227–241Rynkiewicz A. 2005. Polskie regulacje prawne w zakresie ochrony środowiskaprzed zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego w świetle integracji z UniąEuropejską. Rolnictwo Polskie i ochrona jakości wody. Zeszyty Edukacyjne10/2005:57-69Sapek A. 1996. Udział rolnictwa w zanieczyszczaniu wody składnikami nawozowymi.Rolnictwo Polskie i ochrona jakości wody. Zeszyty Edukacyjne1/96:9-33Sapek A. 1998. Emisja gazów cieplarnianych z rolnictwa. Rolnictwo Polskie iochrona jakości wody. Zeszyty Edukacyjne 5/98:17-26Sapek A. 2000. Emisja gazów cieplarnianych z rolnictwa do atmosfery. RolnictwoPolskie i ochrona jakości wody. Zeszyty Edukacyjne 6/2000:9-21Sapek A. 2002. Rozpraszanie fosforu do środowiska – mechanizmy i skutki.Rolnictwo Polskie i ochrona jakości wody. Zeszyty Edukacyjne 7/2002:9-24Sapek A., Sapek B. 2001. Agenda 21 dla regionu Morza Bałtyckiego – zrównoważonyrozwój rolnictwa w Polsce. Rolnictwo Polskie i ochrona jakościwody. Zeszyty Edukacyjne – wydanie specjalneSapek A., Sapek B. 2005. Strategia gospodarowania azotem i fosforem w rolnictwiew aspekcie ochrony wód Morza Bałtyckiego. Rolnictwo Polskiei ochrona jakości wody. Zeszyty Edukacyjne 10/2005:27-38217

Sapek A., Sapek B. 2007. Zmiany jakości wody i gleby w zagrodzie i jej otoczeniuw zależności od sposobu składowania nawozów naturalnych. RolnictwoPolskie i ochrona jakości wody. Zeszyty Edukacyjne 11/2007Sapek A., Sapek B. 2009. Uwagi do propozycji uznania całego obszaru Polskijako wrażliwego na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych.WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 9:157-168Sapek B. 1998. Procesy zakwaszania gleby i wody na tle działalności rolniczej.Rolnictwo Polskie i ochrona jakości wody. Zeszyty Edukacyjne 5/98:41-55Sapek B., Sapek A., Kalińska D., Pietrzak D. 2000. Identifying regions of variousrisk of water pollution by agriculturally derived nitrogen, phosphorus andpotassium in Poland. W: Sapek A. (red.). Conference proceedings “Scientificbasis to mitigate the nutrient dispersion into the environment”. IMUZ. FalentySasimowski E. 1980. Zarys szczegółowej hodowli zwierząt. PWN. WarszawaSchlumprecht H., Ludwig F., Geidezis L., Frobel K. 2002. E+E-Vorhaben “BestandsaufnahmeGrünes Band” – Naturschutzfachliche Bedeutung deslängsten Biotopverbundsystems Deutschlands. Natur und Landschaft9/10:407-414Sergot K., Selin M. 2010. Instrukcja Obsługi Bałtyku. Morski Poradnik. Wyd.WWF. WarszawaSiemiński M. 2008. Środowiskowe zagrożenia zdrowia. PWN. WarszawaSkorupski J. (red.). 2010. Rolnictwo zrównoważone a wielkoprzemysłowa produkcjazwierzęca w kontekście przeciwdziałania eutrofizacji Morza Bałtyckiego– materiały Międzynarodowej Konferencji i Międzynarodowych Warsztatów nt.Zrównoważonej Produkcji Roślinnej i Zwierzęcej projektu Baltic Green Belt.Federacja Zielonych „GAJA”. SzczecinSkorupski J. 1998. Problem zanieczyszczenia rzeki Obry w Basenie Międzyrzeckim.XXV OGiN. MiędzyrzeczSkorupski J. 1999. Nowe spojrzenie na doświadczenie Woodwarda, czyli próbaoceny wpływu wybranych mikronawozów na wzrost łubinu żółtego i łubinubiałego we wczesnych fazach rozwoju. XXIX OB. MiędzyrzeczSkorupski J. 2007. Problemy związane z funkcjonowaniem wielkoprzemysłowychferm trzody chlewnej w Polsce. Federacja Zielonych „GAJA”. SzczecinSkorupski J. 2008. Fermy wielkopowierzchniowe a środowisko. Ekologia Przemysłowa2:60Skorupski J. 2009. Projekt Baltic Green Belt w Polsce, czyli jak rolnictwo zrównoważonemoże przyczynić się do poprawy stanu środowiska przyrodniczegoBałtyku. Naturalnie – Biuletyn WFOŚiGW w Szczecinie 3:52-53Skorupski J. 2011. Rolnictwo a ochrona ssaków. Nasza Rola 2:11-12Skorupski J. 2011. Wielkoprzemysłowe fermy drobiu i trzody chlewnej w Polsce.Federacja Zielonych „GAJA”. SzczecinSkorupski J., Balcere A., Norén G., Holmgren S., Hrytsyshyn P., Lobanov E.,Marttila J., Merisaar M., Rimavicius R., Roggenbuck A. 2007. Report on industrialswine and cattle farming in the Baltic Sea catchment area. Coalition CleanBaltic. Uppsala218

Skorupski J., Kaliciuk J. 2008. Uregulowania prawne w zakresie ocen oddziaływaniana środowisko a organizacje pozarządowe. CZYSTA POLSKA Społecznieodpowiedzialna gospodarka. SzczecinSmoroń S. 1996. Obieg fosforu w rolnictwie i zagrożenie jakości wody. RolnictwoPolskie i ochrona jakości wody. Zeszyty Edukacyjne 1/96:87-104Smoroń S. 1998. Przenikanie substancji biogennych ze źródeł rolniczych dośrodowiska – czynnik eutrofizacji wód powierzchniowych. Rolnictwo Polskiei ochrona jakości wody. Zeszyty Edukacyjne 5/98: 5770Spychaj-Fabisiak E., Kozera W., Majcherczak E., Ralcewicz M., Knapowski T.2007. Oddziaływanie odpadów organicznych i obornika na żyzność gleby lekkiej.Acta Scientiarum Polonorum Agricultura 6:69-76Steinheider B. 1999. Environmental odours and somatic complaints. Zentralblattfür Hygiene und Umweltmedizin 202: 101119Sweitzer J., Langaas S., Folke C. 1996. Land use and population density inthe baltic sea drainage basin: a GIS database. Royal Swedish Academy ofSciences, Stockholm University. AmbiŚwierczewska E., Stępień M., Niemiec J. 1999. Chów kur. Wyd. SGGW. WarszawaSzarlip P. 2009. Wydzielanie i pochłanianie tlenku azotu(I) w wybranych glebachmineralnych. Instytut Agrofizyki PAN. LublinSznyk A. 2006. Bałtyk równie cenny jak Wielka Rafa Koralowa. Zielone Brygady.Pismo Ekologów 1:10Szumski S. 2007. Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej. Wyd. Akademickiei Profesjonalne. WarszawaSzymański M. 1998. Wykorzystanie fermentacji beztlenowej do unieszkodliwianiagnojowicy przed jej rolniczym wykorzystaniem. WarszawaTerek K. 2011. Czy potrzeba nowej ustawy? Przegląd Komunalny 236Terry A., Ullrich K., Riecken U. 2006. The Green Belt of Europe: From Vision toReality. IUCN. Gland, Switzerland, CambridgeTrybała M. 1996. Gospodarka wodna w rolnictwie. PWRiL. WarszawaTwardy S. 2003. Kryteria wyznaczania wód i obszarów wrażliwych na zanieczyszczeniezwiązkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych. RZGWw Krakowie. KrakówTybirk K. 2012. Baltic Forum for Inventive and Sustainable Manure Processing.Agro Business Park. FoulumTyburski J., Żakowska-Biemans S. 2007. Wprowadzenie do rolnictwa ekologicznego.Wyd. SGGW. WarszawaUnited States Department of Agriculture Natural Resources Conservation Service.2000. Agricultural Waste Management Field Handbook. Part 651United States Environmental Protection Agency. 2012. Regulatory Definitionsof Large CAFOs, Medium CAFO, and Small CAFOs – www.epa.gov/npdes/pubs/sector_table.pdf219

United States Government Accountability Office. 2008. Concentrated AnimalFeeding Operations: EPA Needs More Information and a Clearly Defined Strategyto Protect Air and Water Quality from Pollutants of ConcernUniwersytet i Ośrodek Badawczy Wageningen/Alterra. 2007. Ocena wyznaczonychw Polsce stref wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu. WageningenUrząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego. 2008. Poradnikdobrych praktyk w zakresie zrównoważonego rozwoju. KatowiceWathes C.M., Phillips V. R., Holden M. R., Sneath R. W., Short J. L., White R.P., Hartung J., Seedorf J., Schroder M., Linkert K. H., Pedersen S., Takai H.,Johnsen J. O., Groot Koerkamp P. W. G., Uenk G. H., Metz J. H. M., Hinz T.,Caspary V., Linke S. 1998. Emission of aerial pollutants in livestock buildingsin Northern Europe: overview of a multinational project. Journal of AgriculturalEngineering Research 70: 37Wiąckowski K.W., Wiąckowska I. 1999. Globalne zagrożenia środowiska.KEiOŚ WSP Kielce. KielceWiech K., Kołoczek H., Kaszycki P. 2005. Ochrona środowiska naturalnego wXXI wieku. Nowe wyzwania i zagrożenia. Fundacja na Rzecz Wspierania BadańNaukowych. KrakówWieland E. 2004. Emisje lotne z przemysłowych ferm trzody chlewnej.W: Ryszkowski L. Środowiskowe, ekologiczne i społeczne skutki przemysłowegotuczu trzody chlewnej. PoznańWiśniewska M., Babicz M. 2006. Jakość ocen oddziaływania na środowiskow Polsce. Krajowa praktyka a prawo wspólnotowe. WWF Polska/Instytut EkonomiiŚrodowiska. WarszawaWojewództwo Zachodniopomorskie, kraj związkowy Meklemburgia-PomorzePrzednie. 2002. Regionalna Agenda 21 Zalewu Szczecińskiego. RegionDwóch Narodów. SzwerinWoźniak L., Dziedzic S., Kud K., Woźniak M. 2006. Agrokoncerny źródłem zagrożeniadla środowiska. Inżynieria Ekologiczna 15:89-96WWF Baltic Ecoregion Programme. 2009. No more EUtrophication – howCAP reform can save the Baltic Sea. SolnaYamaguchi N., Macdonald D.W. 2001. Detection of Aleutian disease antibodiesin feral American mink in southern England. Veterinary Record 149:485-488Zabielski W. 2005. Znaczenie nawozów naturalnych w gospodarstwiew aspekcie minimalnych wymagań wzajemnej zgodności (crosscompliance).Projekt „DOSAIP”. IMUZ. FalentyZabielski W. 2008. Nawozy naturalne a crosscompliance (cz.1). Rolnik Mazowiecki107:11-12Zabielski W. 2009. Nawozy naturalne a crosscompliance (cz.2). Rolnik Mazowiecki108:67Zabłocki G. 2002. Rozwój zrównoważony – idee, efekty, kontrowersje. Wyd.Uniw. Mikołaja Kopernika. Toruń220

Zaucha J., Matczak M., Przedrzymirska J. 2009. Przyszłe wykorzystanie polskiejprzestrzeni morskiej dla celów gospodarczych i ekologicznych. InstytutMorski w Gdańsku. GdańskZiętara W. 1998. Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa rolniczego. Wyd.Centrum Informacji Menedżera. WarszawaZiętara W. 2009. Miary wielkości gospodarstw i przedsiębiorstw rolniczych.Roczniki Nauk Rolniczych 96:267-276Zimny L. 2003. Encyklopedia ekologiczno-rolnicza. Wyd. AR we Wrocławiu.WrocławZmysłowska A., Nowakowski T. 2003. Pozwolenia zintegrowane (IPPC). Folderinformacyjny dla przemysłu i administracji publicznej. Ministerstwo Środowiska.WarszawaZyśk A. 2007. Bałtyk zaczyna się u źródeł rzek. Środowisko 18:18-20221

Federacja Zielonych „GAJA” powstała dwadzieścialat temu. Stowarzyszenie jest niezależną,apolityczną organizacją pożytku publicznego,działającą na rzecz ochrony środowiskanaturalnego oraz rozwoju społeczeństwa obywatelskiego.Swoje cele organizacja realizujepoprzez liczne projekty przyrodnicze, sozologicznei prospołeczne.Federacja Zielonych „GAJA” jest przedstawicielemorganizacji ekologicznych w: Polsko-Niemieckiej Radzie Ochrony Środowiska, Polsko-NiemieckiejKomisji Sąsiedzkiej ds. OchronyŚrodowiska, Radzie Społeczno-Konsultacyjnejds. budowy „Gazoportu”, Krajowej Komisjids. Ocen Oddziaływania na Środowisko, KomitecieMonitorującym Wdrażanie RegionalnegoProgramu Operacyjnego Województwa Zachodniopomorskiego,Radzie Społeczno-Naukowej Leśnego Kompleksu Promocyjnego„Puszcze Szczecińskie”, Zespole ds. Zieleni Miejskiej w Szczecinie,Wojewódzkiej Radzie Ochrony Przyrody, Wojewódzkiej Komisji ds.Ocen Oddziaływania na Środowisko.Obecnie Federacja jest członkiem międzynarodowej organizacji CoalitionClean Baltic, Związku Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć oraz Koalicji„Polska wolna od GMO”.Federacja Zielonych „GAJA” jest sygnatariuszem Karty Etycznej PozarządowychOrganizacji Ekologicznych, której głównym celem jest promowanieprzejrzystości i jawności działania organizacji ekologicznych.Stowarzyszenie uhonorowane zostało szeregiem prestiżowych nagród,za aktywną i wszechstronną działalność w dziedzinie ochrony środowiska:The Sassakawa Environmental Award Sea (2000) za projekt „Azyl dla dzikichptaków”, Hewlett Packard „W harmonii z przyrodą” (2001) za projekt„Krawężnikowa zbiórka makulatury”, Ford Motor Company (2002) za projekt„Restytucja łososia w rzekach Pomorza Zachodniego”, „Klon 2002”nagrodę Banku Ochrony Środowiska za wzorowe zarządzanie finansamiz przeznaczeniem na ochronę środowiska.222