Kamienica czynszowa przy ul. św. Wojciecha 9 w Opolu - Opole

OPOLEUrszulaZAJĄCZKOWSKAKamienica czynszowaprzy ul. św. Wojciecha 9 w OpoluWnętrza mieszczańskie z lat 1890–1945„Każdy dom zawiera jakąś tajemnicę, którawywołuje w jego właścicielu zarównopoczucie wstydu, jak i dreszczyk emocji.Coś, czego pod żadnym pozorem niechciałby on zdradzić innym ludziom.”Jonatan Caroll,„White Apples”RENOWACJE2 I ZABYTKI III2010

Kamienica to miejski dom murowany, stojącyw zwartej zabudowie, który powinien posiadaćchoćby jedno piętro.W Opolu do XV w. domy stawiano z drewna.Pierwszy murowany dom wzniesiono w 1413r. Stawianie domów z cegły rozpoczęto na dobredzięki testamentowi księcia Jana Kropidły, któryw 1421 r. zapisał miastu sumę 300 grzywienna budowę murowanych domów.Z renesansowej zabudowy nie zachował sięw Opolu żaden dom. W niektórych domach możemyzobaczyć jedynie elementy renesansowegobudownictwa w postaci sklepień i wykuszy(np. Rynek 1, 10, 32).Wytyczone w średniowieczu parcele wymuszałystawianie domów wąskich i długich.Szerokość przeciętnego frontu wynosiła od 11do 12 łokci (1 łokieć – ok. 60 cm). Długość domuto 50–60 łokci. Dom posiadał długą sień, którabiegła z boku lub środkiem budynku. W środkowymtrakcie umieszczona była klatka schodowaoświetlona z góry. Kuchnia, z reguły ciemna,lokowana była naprzeciw lub obok klatki schodowej.Pomieszczenia na parterze i piwnice byłyprzeważnie sklepione, natomiast pomieszczeniana piętrze miały stropy z belkowanym sufitem.Z reguły domy były podpiwniczone, przynajmniejod frontu. Na tyłach domów mieściły się podwórzaz budynkami gospodarczymi i oficynami – tebudynki najczęściej kryte były słomą.W XVIII w. większość domów w Opolu byłajednopiętrowa. W 1733 r. miasto miało 12 domówdwupiętrowych i 69 parterowych. Nadal popularnymmateriałem budowlanym było drewno.Murowany front lub izbę posiadało 75 budynków.Domy stawiane były szczytem do ulicy.Średnie zaludnienie domu w Opolu w tymczasie obliczono na osiem osób. W ubogich domachpanowała straszna ciasnota. W XIX w. zaczętostawiać domy sytuowane kalenicowo np.dom przy ul. Wojciecha 13.Zasadnicze zmiany w budownictwie miejskimnastąpiły w XIX w. Epoka kapitalizmustworzyła zapotrzebowanie na domy z wielomamieszkaniami. W Opolu budowa kamienicczynszowych wynikła m.in. z faktu podniesieniaOpola do rangi stolicy rejencji opolskiej i napływudużej grupy urzędników wraz z rodzinami.Pod zabudowę wykorzystywano wolneparcele lub stawiano je w miejsce rozebranychstarych domów.W grudniu 1816 r. został wydany w Opolurozkaz gabinetowy zezwalający na udzielaniesporych bonifikat przy budowie nowych murowanychdomów z czynszowymi mieszkaniami.Do miasta napłynęło też sporo ludzi ze wsii mniejszych miast, którzy poszukiwali dla siebiemieszkania, nie mając przy tym zbyt wysokichwymagań. Dla nich przeznaczano mieszkaniao niższym standardzie w suterenach, na poddaszachi w oficynach.Klatka schodowaw kamienicy czynszowej,widok na dwieubikacje dla lokatorówstojące na półpodeścieIII2010RENOWACJEI ZABYTKI3

Dom czynszowy różnił się zasadniczood dawnego domu mieszczańskiego, miał innyrozkład pomieszczeń, klatka schodowa byławspólna i mieszkało w nim co najmniej paręrodzin. Mieszkania dla bogatych lokatorów(kupców, wyższych rangą urzędników, lekarzy,adwokatów) miały powierzchnię od 100do 150 m 2 . Mieściły się zazwyczaj od frontuna I i na II piętrze. Takie mieszkania znajdowałysię w czynszówkach stawianych zazwyczajpoza obrębem starego miasta, starówkanie miała tak dużych parcel. W końcu XIX w.na Pasiece i w północno-wschodnim rejoniemiasta oprócz czynszówek zbudowano wille,które mogły pomieścić po 2–3 rodziny.W 1905 r. w Opolu aby przyspieszyć procesbudowy mieszkań dla pracowników utworzonoTowarzystwo Mieszkaniowe Urzędników,z którego inicjatywy zbudowano 26 domów liczących283 mieszkania.Wiek XIX to czas wielkich przemian w wieludziedzinach. Proces ten dotyczył także mieszkań,które budowano z myślą o wygodzie lokatora,wprowadzając nowe rozwiązania sanitarne,grzewcze i oświetleniowe. Mieszkaniaw II poł. XIX w. oświetlano lampami naftowymi,od 1862 r. wprowadzano oświetleniegazowe, a od 1908 r. oświetlenie elektryczne.Innowacje te początkowo dotyczyły zamożnychmieszkańców, dopiero z czasem upowszechniłysię w każdym domu. W kamienicy nr 9 przy ul.Św. Wojciecha jeszcze w latach 50. XX w. częśćmieszkań miała oświetlenie gazowe.Sanitarne warunki uległy poprawie w Opoludopiero w końcu XIX w. Wcześniej wodę pitnączerpano ze studni mieszczących się w różnychpunktach miasta. W latach 1833/34 magistratkazał zbudować trzy marmurowe zbiornikina wodę – dwa w rynku, jeden przy kościeleśw. Krzyża. W 1872 r. wody pitnej dostarczałzakład wodociągowy położony na przedmieściu.Nowoczesna sieć wodociągowa powstaław latach 1892–1893, a w 1898 r. zostałutworzony zakład wodociągowy przy obecnejul. Oleskiej, który zaopatrywał mieszkańcóww wodę.W 1914 r. 95% domów otrzymywało wodęz sieci. Sieć wodociągowa umożliwiła instalowaniew domach klozetów ze spłukiwanąmuszlą, których powszechnie zaczęto używaćdopiero w XIX w. W Opolu instalowanoje najpierw w zamożniejszych mieszkaniach.W 1900 r. na terenie starego miasta podłączonychdo sieci wodociągowej było 2981 klozetów.Sieć wodociągowa umożliwiła instalowaniew domach wanien i piecyków metalowychdo ogrzewania wody. Na luksus własnych łazienekw tym czasie mogli pozwolić sobie bogacimieszkańcy. Pozostali korzystać mogliz łaźni miejskiej lub kąpieli w wannie z wodąpodgrzaną na piecu kuchennym.Kultura mieszczańska, zwłaszcza ta z okresuuprzemysłowienia, przez długi okres czasutraktowana była marginalnie, kojarzyła sięz dramatami i literaturą opisującą wszelkieprzywary mieszkańców kamienic czynszowych.Drobnomieszczaństwo, dulszczyzna,dorobkiewiczostwo rzuciły cień na tradycyjnydom mieszczański, spychając go w niebyt.Te stereotypy spowodowały odsunięciena bok w kolekcjonerstwie muzealnym niewygodnejw ówczesnej sytuacji politycznejtematyki mieszczańskiej – mówiąc językiemtamtych czasów „burżuazyjnej”. O ile domywiejskie podlegały ochronie i skrupulatnymbadaniom, to dom miejski podlegał przedewszystkim przebudowie. Dziś w miastach widniejąjedynie fasady dawnych kamienic, którepo wielu remontach dawno straciły swój pierwotnycharakter. Wiele pomieszczeń w tychdomach ma obecnie inne funkcje.Idea utworzenia w Opolu muzealnej „czynszówki”narodziła się w chwili, kiedy miastozaproponowało Muzeum Śląska Opolskiegoprzejęcie znajdującego się w naszym sąsiedztwiedomu. Uroda tej kamienicy, z zachowanymisanitariatami, ujęciami wody na piętrach,klatką schodową i schodami opolskiego producenta,sprawiła, że muzeum postanowiłoochronić ten relikt budownictwa miejskiegokońca XIX w., aby kolejne pokolenia mogłyna tym przykładzie zobaczyć jak kiedyś mieszkałprzeciętny obywatel Opola.Kamienica, która jest obecnie własnościąmuzeum była czynszówką przeznaczoną początkowodla średniej klasy opolskiego mieszczaństwa.Dopiero w miarę upływu lat zaczęłapodlegać pauperyzacji. To sprawiło, że niezostała zmodernizowana i dziś, po remoncie,możemy na nowo podziwiać rozwiązania, jakiewprowadził projektant tego domu około 1890r. Na wąskiej działce zaprojektował on dwupiętrowąkamienicę z poddaszem, w której znalazłosię sześć małych, dwuizbowych mieszkańo powierzchni ok. 35 m 2 (po dwa mieszkaniana każdej kondygnacji; w 1926 r. zrobionona poddaszu dodatkowe mieszkanie).Pomieszczenia kuchenne zaopatrzono w dużeokna balkonowe wychodzące na klatkę schodową,do których docierało światło ze świetlika,doświetlającego jednocześnie umieszczonąw środku traktu klatkę schodową. Na półpodeściezostały zaprojektowane dwie toalety przeznaczonedla wszystkich mieszkańców domu.Zlewy z wodą umieszczono we wnękach na poszczególnychpiętrach. Do każdego mieszkanianależała też niewielka spiżarka znajdującasię na korytarzu przy drzwiach wejściowych.Dom wyróżniał się bogatą elewacją – boniowanyparter, górne kondygnacje pokryte cegłąlicową o zróżnicowanej kolorystyce z oknamizdobionymi maszkaronami.RENOWACJE4 I ZABYTKI III2010

Pokój eklektyczny na I piętrzeKuchnia na I piętrze,w rogu szafka – lodówkaIII2010RENOWACJEI ZABYTKI5

Pokój secesyjnyna I piętrzeNie odnaleziono źródeł ikonograficznychdotyczących tej kamienicy. Nie wiemy jak byływyposażone mieszkania. Z reguły najłatwiejjest odtwarzać dom, będący własnością zasłużonegomieszczanina, który pozostawił po sobiebogatą dokumentację, jak np. willa kupcaw Sopocie czy dom Uphagena w Gdańsku.Mieszkania bogatego mieszczanina – dyrektora,fabrykanta czy też lekarza – to zadaniena pewno o wiele łatwiejsze do realizacji niżdom stanowiący siedzibę mieszkańca przeciętnegoczy też wręcz ubogiego. Każde mieszkaniejest obiektem bardzo indywidualnym, zróżnicowanymze względu na sytuacją materialnąjego właściciela, jego indywidualne potrzeby,gust, upodobania, wpływy mody. Nie ma jednoznacznego„przepisu” na to, jak wyglądałodawne mieszkanie w kamienicy, na pewnokażde było inne.W naszej czynszówce prezentujemy pięćmieszkań, każde w stylu, który obowiązywałw meblarstwie w latach 1890–1965. Opróczmebli, sprzętów kuchennych i bibelotów, któretworzyły klimat domu, pokazujemy różnesposoby ogrzewania pokoi, prezentując piecekaflowe i piecyki żeliwne. Postaraliśmy sięrównież pokazać sprzęt do utrzymywania higieny,jaki był powszechnie używany. Sporymwyzwaniem było pokazanie urządzeń służącychdo przygotowywania potraw. Stare kuchenkinie zachowały się, a zakup takiego sprzętunie jest prosty. Dopiero w 2009 roku udałosię nam postawić kuchnię typu angielskiego,czyli stawiany przez zduna z białych kafli piecz blaszanym blatem do gotowania. Można teżzobaczyć dwa typy kuchni francuskiej odlewanejz żeliwa, opalanej węglem, które byływ miastach bardzo popularne. W okresieRENOWACJE6 I ZABYTKI III2010

Fragmenty wyposażeniasecesyjnego pokojuKuchnia secesyjnana I piętrzeIII2010RENOWACJEI ZABYTKI7

Sypialnia naII piętrzeKuchnia z lat 30.XX wiekuna II piętrzemiędzywojennym uznanie zaczęły zdobywaćkuchnie gazowe, a w latach 30. XX w. kuchnieelektryczne. I takie również znalazły sięw naszych zbiorach.Z rzadko już dzisiaj spotykanych sprzętówkuchennych na uwagę zasługuje szafkado przechowywania potraw, czyli lodówka.Drewniana szafka, wewnątrz obita cynkowąblachą, posiada zbiornik na lód, który utrzymywałodpowiednio niską temperaturę trzymanychw szafce produktów. Specjalny kraniksłużył do odprowadzania wody z wytopionejbryły lodu. I bez prądu można było dawniejzachować świeżość wiktuałów.Kamienica mieszczańska została wyposażonaw meble i przedmioty, które są reprezentatywnedla mieszkań w tym okresie, niestanowią one jednak dobytku określonej rodziny.Są jedynie modelowym przykładem.Meble eklektyczne, secesyjne, w stylu art de-RENOWACJE8 I ZABYTKI III2010

co były w latach 1890–1945 powszechnie kupowanedo domów. Kredensy, stoły, kanapy,krzesła, łóżka czy zegary stanowiły niezbędnyelement każdego mieszkania. Pianino,gramofon, telefon był już sprzętem luksusowym,na który nie mógł sobie pozwolić każdymieszkaniec Opola, dlatego też te przedmiotyznajdują się tylko w pojedynczych egzemplarzachi nie stanowią wyposażenia każdegomieszkania. W średniozamożnych domachmeble nie stanowiły kompletu w jednym stylu.Częściej był to zlepek różnych mebli, którekupowano w miarę posiadanej gotówki i potrzeb.Wyposażenie kamienicy stanowi sumęzakupów dokonywanych w ostatnich latachprzez muzeum drogą penetracji rynku antykwarycznegoi darów, jakie muzeum otrzymałood mieszkańców Opola. Nietypowy układmieszkań w tej kamienicy, gdzie kuchnia stanowiłajednocześnie pomieszczenie do go-Pokój w stylu artdeco na II piętrzeKuchnia wrazz przedpokojemna II piętrzeIII2010RENOWACJEI ZABYTKI9

Pokój na III piętrzez lat 60. XX wiekukuchnia na IIIpiętrze z lat 60.XXwiekutowania i sporządzania potraw z wydzielonączęścią na przedpokój, stając się też (przeważnieraz w tygodniu) łazienką (w tym domunie było odrębnego pomieszczenia do higieny)oraz jeden wielofunkcyjny pokój, którypełnił rolę salonu i sypialni, wymusiły niejakoaranżację tych pomieszczeń z uwzględnieniemich funkcji.Urszula ZajączkowskaFotografie: A. Ożóg,, P. PomykalskiRENOWACJE10 I ZABYTKI III2010