KLLAPIA E TESAVVUFIT - El-Hikmeh

Boton:Fakulteti i Shkencave Islame - ShkupKryeredaktor dhe redaktor përgjegjës:Dr. Ismail BardhiRedaktor gjuhësor:Fatmire Ajdini-HoxhaPërkujdesja kompjuterike dhe korrektura:Urim Poshka

Metin IZETIKLLAPIA E TESAVVUFIT.

PËRMBAJTJA:PËRMBAJTJA: ......................................................................... 5VËRTET KLLAPI E TESAVVUFIT ...................................... 7HYRJE ...................................................................................... 11PJESA E PARË ....................................................................... 151. ZHVILLIMI HISTORIK I TESAVVUFIT ................................ 15a) Ç’është Tesavvufi? ................................................................. 15b) Burimet e skruara të Tesavvufit ............................................. 272. TERMINOLOGJIA DHE KARAKTERISTIKAT THEMELORETË TESAVVUFIT .......................................................................... 382.1. Termet psikologjike të Tesavvufit ........................................ 382.2. Termat e gjendjeve dhe pozicionimeve sufike (makamet dhehalet) .......................................................................................... 492.3. Çështjet e filozofisë së Tesavvufit ........................................ 623. INSTITUCIONET E TESAVVUFIT ......................................... 723.1 Tarikati (Rruga sufike) ......................................................... 733.2 Teqetë dhe Zavijet ................................................................ 79PJESA E DYTË ....................................................................... 85TESAVVUFI NË BALLKAN ........................................................ 851. Depërtimi i tarikateve dhe themelimi i teqeve të para në visetballkanike (shekujt XIII-XVIII) .................................................. 851.1. Bogomilizmi dhe botëkuptimet mistike të bogomilëve ........ 861.2. Depërtimi i sufijve të parë paraosmanë .............................. 901.3. Tesavvufi në Shtetin Osman (Anadoli dhe Ballkan) deri nëshekullin XVIII ........................................................................... 962.1 Rrethanat sufike në shekullin XVIII dhe XIX ..................... 1072.2. Rrymat sufike të përfaqësuara në Ballkan në shekullin XVIIIdhe XIX dhe përfaqësuesit e tyre .............................................. 112TARIKATET DHE TEQETË E TYRE ........................................ 1161. TARIKATI MEVLEVI ............................................................ 116.

2. TARIKATI NAKSHIBENDI ................................................... 1303. TARIKATI HALVETI ............................................................. 1394. TARIKATI KADIRI ................................................................ 1585. TARIKATI RIFAI .................................................................... 1666. TARIKATI SADI ..................................................................... 1727. TARIKATI BEKTASHI ........................................................... 1778. TARIKATI MELAMI .............................................................. 189PJESA E TRETË ................................................................... 196MARRËDHËNIET SHOQËRORE TË TARIKATEVE MESHOQËRITË BALLKANIKE NË SHEKUJT XVIII DHE XIX . 1961. SUFIJTË DHE ULEMAJA ....................................................... 1972. SHEJHËT DHE ADMINISTRUESIT VENDORË .................. 2003. THEMELIMI I QYTETEVE DHE TEQETË ........................... 2044. SUFIJTË DHE POPULLATA .................................................. 2055. TESAVVUFI DHE LETËRSIA ALAMIADE ......................... 206SONUÇ ................................................................................... 209REZIME ................................................................................. 214SUMMARY ............................................................................ 218BIBLIOGRAFIA ................................................................... 223TREGUESI I PËRGJITHSHËM ......................................... 255

VËRTET KLLAPI E TESAVVUFITStruktura kategoriale e mendimit filozofik/sufik nuk ështëkonstantë kuptimore të cilën e marrim nga trashëgimiafilozofike si të dhënë ideore a priori. Po të ishte e tillë, do tëshndërrohej në kanon, në atë ritualitet të mendimit që di vetëmpër përsëritjen liturgjike të të njëjtës. Gjatë kësaj duhet dalluarnocionet që dikur vlenin si instrumentarium i domosdoshëmfilozofik nga ata të cilët edhe sot vlejnë, por që kanë domethënietjetër. Nocioni i të Vërtetës, e me këtë edhe i Absolutit, është, sitë thuash, “temë njerëzore” e amshueshme, ai lloj i “zgjedhjes”së njeriut i cili presupozohet me vetë atë që prek jo vetëm nërrënjën e përvojës konjitive, por që qenësisht përcakton totalitetine njerëzores si të tillë. Sepse: që të mund të flasim dhe tëmendojmë, të sillemi në mënyrë njerëzore doemos na duhet “evërteta”. Ne sipas asaj barazohemi, atë e thërrasim në ndihmëkur jemi të cunguar në mënyrë të padrejtë dhe moralisht, kur “evërteta” e një individi, koncepti i tij i anshëm subjektiv, relativizmii vlerave të një grupi të caktuar, rendit normativ botëror sjellderi buzë desubjektivizimit patologjik, në atë kufi kur përpiqemitë besojmë se duhet të ekzistojë një rend i mbirenditur, kozmik ivlerave sipas të cilit do të matej ajo të cilën e kemi “humbur”padrejtësisht dhe në të cilën, në mënyrë objektive, kemi të drejtëtë plotë njerëzore. Nocioni i të vërtetës nuk vjetërsohet, dheedhe pse e ndryshon domethënien dhe fiton “përkufizim” tjetër,ajo megjithatë mbetet ajo që është – e vërtetë. Kjo histori e ripërkufizimitështë vetë historia e filozofisë, logosi i kohëzgjatjessë saj, “vetëdijësimi” i mendimit filozofik-sufik.Mirëpo, a nuk është nocioni i të vërtetës i bartur edhe në atosfera ku nuk e ka vendin dhe ku, sipas logjikës së gjërave dhendarjes së tyre vlerësore duhet trajtuar si i huaj dhe jo ipërpjesshëm? Apo, mbase, nga aspekti formal dhe përmbajtësorështë aq i gjerë dhe i pasur sa që mund të vlejë për të gjithasferat e veprimtarisë nejrëzore, të jetë normë dhe kriter i tyre

8 Kllapia e Tesavufitabsolut? Prej nga në fakt motivi dhe nevoja teorike që ajo tëaplikohet edhe në sferën e “praktikës” sufike, aty ku që ngakohërat e mëhershme e deri më sot është shtrirë hija eparagjykimit ndaj sufizmit si njohje më e ulët, e dorës së dytë, simashtrim, si halucinacion? A thua me këtë totaliteti i praktikësnjerëzore tërësisht nuk është nënshtruar nën parimin eracionalitetit, nën atë parimin i cili teleologjinë e racios, simendje instrumentale, të formalizuar dhe operacionale epostuloi si realitet të vetëm të botës moderne? A kemi arritur,duke jetuar në atë “të vërtetë” të kërkuar dhe të realizuar, deri tee vërteta autentike e jetës dhe deri te jeta e të vërtetës si masë eintegritetit njerëzor?Metin Izeti, autor i studimit Kllapia e Tesavvufit edhe pse nuk iparashtron të gjitha ato pyetje, ai prapëseprapë, nga horizontinga i cili i përsiat nocionet e të vërtetës dhe të vërtetës sufike, asqë ka mundur t’i parashtrojë, sepse që në fillim duket sikur ështëpajtuar me akademizmin teorik-letrar të njohjes në të cilin meçdo kusht duhej çliruar nga “njimtimi” për të vërtetën e studimitnë fjalë.Në një hapësirë mjaft të ngushtuar, në diskutimin që pretendonqë njëkohësisht të problematizojë dhe përmbledhë, autoridëshiron ta emërtojë pyetjen qenësisht logjike dhe estetike, tapërcaktojë toposin e tij shpirtëror dhe rrjetin e konstelacionitideor në të cilin paraqitet ai, që, duke u nisur nga shqyrtimi ivetë nocionit të Tesavvufit si të tillë, shqyrtimit përmbledhës tëteorive për të, përmes përpjekjes së analizës strukturore të ktijnocioni, të përcaktojë se ku qëndron thelbi i tij sot dhe, më nëfund, që nga fillimi me saktësi më të madhe ta vëzhgojëfenomenin e Tesavvufit dhe me përpikëri ta caktojë të vërtetën etij burimore.M. Izeti niset nga qasja empirike se nocionin Tesavvuf, teorinëdhe praktikën e tij i hasim në përditshmërinë e kulturësreligjioze dhe filozofinë e religjionit. Duke parafrazuarmendimin e Gazaliut se Tesavvufi i cili në perspektivë nuk lëviznga e vërteta lodhet në detyrën e vet, autori duket se thotë seTesavvufi fiton peshë më të madhe dhe kuptim më parimor kurbëhet realitet i kuptimit kur’anor dhe traditës pejgamberiane,respektivisht se edhe në sferën e estetikës së përgjithshme kynocion është përdorur pothuajse si i tillë, në kuptim osepërmbajtje domethënëse më tutje të padiferencuar.

Vërtet kllapi e Tesavvufit 9Dhe pikërisht në atë nevojë që kategoria e së vërtetës sëTesavvufit përfundimisht të shqyrtohet në kuptimin strikt logjik,të diferencuar, qëndron impulsi bazë për këtë studim. Gjatëkësaj para së gjithash duhej marrë në konsideratë kompleksi ikuptimeve më heterogjene të këtij nocioni, që nga ato që uparaqitën brenda mendimit parashkencor dhe parafilozofik derite të gjitha ato dispozitat konstituive kuptimore të cilat i gjejmënë metafizikë (ontologji), logjikë, teorinë njohëse, etikë, estetikë,filozofinë e historisë, filozofinë e religjionit, hermeneutikën,semantikën etj. Vetë ballafaqimi me heteromoninë e kuptimitkërkonte edhe metodën përkatëse të hulumtimit teorik: ajo tekM. Izeti, sipas vetë natyrës së qasjes teorike, është induktive,dhe nuk është as njohje intuitive e as dedukcion.Me vetë atë që presupozohet se nocioni i të Vërtetës është ivjetër por jo edhe i vjetëruar, se ka domethënie shumë të lartë,marr të drejtën të them të nocionit më të lartë që udhëheq jetën enjeriut dhe ia përcakton masën, do të mjaftonte për motiviminshpirtëror për t’u përpjekur për gjetjen e përgjigjes në pyetjenthemelore: a është njëtrajtshmëria e veçantë strukturore ajo që ecilëson nocionin e të vërtetës dhe e dallon nga nocionet e tjera tërangut të tij filozofik, apo ndryshueshmëria dhe shumëtrajtshmëriae saj strukturore na shtyjnë në relativizëm dhe skepticizëmnjohës-teorik?Për t’u përcaktuar kuptimi i drejtë i nocionit të “së vërtetëssufike”, respektivisht për t’u determinuar dhe njohur legjitimitetii tij si kategori themelore filozofike fillimisht duhej që të zbulohetkuptimi i nocionit të së vërtetës si të tillë, pa “rajonalizimet”e tij kompensuese dhe të derivuara kuptimore. Kjo është bërëpërmes nocioneve themelore dhe teorive të së vërtetës, që ngaato që u vendosën në veprat e shumë mutesavvifëve të hershëme deri te të kuptuarit e të vërtetës në teoritë filozofike të praktikëssë sufijve sot, të cilët në masë të madhe, siç thotë edhe vetëautori, është mirë ta bëjnë pastrimin e tyre të brendshëm dhe tëjashtëm. Fuqia e metafizikës mundëson fushën e gjerë të argumentimit,por në të njëjtën kohë pandërprerë thërret në rrezikune tmerrit të metafizikës. Gjatë kësaj autorin nuk e interesonvetëm historia e thjeshtë e shqyrtimit të nocionit të Tesavvufit,por edhe fenomeni dhe struktura e tij, ajo pra që në historinë emendimit metafizik dhe logjik evropian është evidentuar nëformën e disa teorive themelore: koherencës, redundimit,.

10 Kllapia e Tesavufitevidencës, përcaktimit ontologjik të së vërtetës. Secila nga këtoteori shqyrtohet vetëm në formën e “përkufizuar”, respektivishtvetëm në atë statusin metafizik-logjik i cili e përcakton si të tillë,pa nxjerrje të gjerë dhe “narracion” tekstual.Për mos t’u futur në detaje në “skenarin” e dëshmimit se nocionii “të vërtetës sufike” është një kategori anakrone dhe e “humbur”estetike, do të cekim dy qëndrime themelore të cilat në mënyrëapodiktike shprehin konstatimin e tillë: nocioni i të vërtetëssufike i kundërvihet mënyrës së qenësisë së praktikës. Në sferëne saj e vërteta e humb përmbajtjen e saj kuptimore që e përbënatë: të jetë identike me atë që e prezenton forma e jashtme.Mirëpo, është e vërtetë se Tesavvufit nuk i lejohet asgjë që vet ainuk ia ka lejuar vetvetes. Këtu para së gjithash mendojmë nëinterpretimin modern të sufizmit dhe në sufizmin “bashkëkohor”,si dhe në atë kryqëzimin e tyre “kuptimor-përmbajtësor”në të cilin nganjëherë vështirë dallohet çfarë është praktikë edrejtpërdrejtë e çfarë pasqyrimi për të.Në fund pa ngurrim mund të themi se Kllapia e Tesavvufit eMetin Izetit është një vepër e cila i përgjigjet një kërkese shumëtë rëndësishme dhe njëkohsësisht plotëson zbrazëtinë që për njëkohë të gjatë është vërejtur në mesin tonë lidhur me studimin eTesavvufit, si dhe i jep shtysë hulumtimit të kësaj tradite. Në tëpërpos prezentimit të përmbajtjeve të Tesavvufit, rrymavekryesore sufike, me rëndësi të veçantë është edhe përkthimi inocioneve të rëndësishme, gjegjësisht fjalori i tij mistik, e mostë flasim për literaturën e shfrytëzuar, meqë në gjuhën shqipederi më tani nuk kemi pasur vepër të këtillë e cila në mënyrëakademike e ka shtjelluar çështjen e Tesavvufit dhe të sufizmit.Shkup, maj 2004Dr. Ismail Bardhi

HYRJE“Zemra e besimtarit nuk qetësohet derisa talë pas shpine frikën prej xhehennemit”Muadh bin XhebelTë dëshmohet dhe të hulumtohet Tesavvufi dhe mendimi i dikujtnë këtë, ose në ndonjë kontekst tjetër, është pothuajse një punë epashmangshme e atij përcaktimi i cili të paktën për vetedëshiron ta kuptojë traditën, me qëllim që të bëhet i njohur.Madje as edhe vërejtja në atë angazhim nga të kuptuarit deri teinterpretimi nuk zë vend të parëndësishëm. Me hedhjen evështrimit mbi tekstet rreth Tesavvufit vetëm rrallë herë haset nëvazhdimin e dëshmuar dhe deri në fund personal e të urtë tëhapërimit. E shpeshtë është ecja hap pas hapi, ndërsa edhe më eshpeshtë ngecja pas traditës. Vula e bashkëkohësisë thjesht ezgjat edhe ashtu harkun e thyeshëm të luajtjes hapësirore, dhepër aq sa harku bëhet më i gjerë, për aq lidhjet e të kuptuarit janëmë të holla. Prandaj nuk habit mbylltësia e hapur e domethëniessë fjalëve nga të cilat janë të krijuara pohimet. Përmes tyre kishadëshiruar ta njoh mendimin. Sa më tepër mund që investoj, ajoqë më është dukur e thjeshtë gjithnjë e më tepër më ndërlikohet.Përkundër kësaj, nuk kam të drejtë t’i hesht përvojat e mia. Këtostudime dëshmojnë përpjekjen e një studiuesi të Tesavvufit.Ekziston një numër i konsiderueshëm pyetjesh të cilat që ngafillimi i ekzistencës në këtë botë janë parashtruar dhe prezentuarnë sferat e religjionit, filozofisë dhe disiplinave të ndryshmeshkencore. Kështu për shembull njeriu shpeshherë ështëpërballur me sprovën e të menduarit, ç’është domethënia e jetës,nëse ajo ekziston në të vërtetë apo jo – harresa e qenies; qëllimi ibotës, a ka realitet qenësor procesi historik; ndarja e qenësisë nëmaterialen dhe shpirtëroren dhe relacioni midis tyre; përsosuria

12 Kllapia e Tesavufite njeriut; relacioni midis Krijuesit dhe Botës, Krijuesit dhekrijesave; çështjet e etikës së përgjithshme; problemi i së mirësdhe të keqes; arbitrimi spekulativ ose revelues në vendosjen ekëtyre dy kategorive, etj., janë çështje të një hermeneutikefilozofike e teologjike.Islami si një lëvizje e gjerë teologjike, ideore, qytetëruese,kulturore dhe si mënyrë e jetës, ka pasur nevojë t’u përgjigjetnjë numri të konsiderueshëm të këtyre pyetjeve dhe të ndërtojëinstitucione dhe organizma të cilët në mënyrë pragmatike do t’izbërthejnë nevojat e individit dhe të shoqërisë. Një pjesë einstitucioneve të nevojshme për mënyrën e jetës dhebotëkuptimin islamik janë të themeluara në kohën e Pejgamberita.s., pjesa tjetër në periudhën e katër halifeve të drejtë, ndërsapjesa tjetër është sendërtuar në periudhat e mëvonshme.Klasifikimi dhe kodifikimi i disiplinave dhe shkencave islame,si tefsiri, kelami, historia islame, kiraeti, tesavvufi kanë filluarnë fillim të shekullit II/VIII 1 ndërsa diskutimi shkencor,filozofik dhe teologjik i tyre ka vazhduar në të gjitha periudhat emëpasme, herë me intensitet më të madh e herë me energji më tëzbehtë. Edhe Tesavvufi si shkencë ose disiplinë e posaçme eproviniencës islame, është zhvilluar paralelisht me shkencattjera dhe ka arritur deri në ditët e sotme.Nëse parashtrohet pyetja se si ka mundësi që të jetësohet Islamiose feja në sistemin e ri botëror, atëherë njëra prej çështjeve qëduhet diskutuar në përgjigjen ndaj kësaj pyetjeje është edhebotëkuptimi sufik, gjegjësisht mistik dhe vendi i praktikës dhepërvojës mistike në jetën e njeriut të sotshëm. Në realitet njëproblem i këtillë ka ekzistuar edhe në të kaluarën, mirëpo sotkur ndihet nevoja për rindërtimin dhe risistematizimin e jetësfetare dhe shoqërore të muslimanëve kjo çështje ngërthenrëndësi të posaçme për ata që mendojnë t’i nxjerrin parimet evërteta të udhërrëfimit fetar në shoqërinë njerëzore. Në tëkaluarën e afërme prezentimet e fesë janë bërë kryesisht ngaaspekti juridik dhe ekzoterik, duke mos u ndalur aq sa duhet nëanën e përvojës shpirtërore dhe përmasës ezoterike të shpalljes1Në lidhje me kodifikimin e shkencave islame shih: Ahmed Emin,Fexhru’l-Islam, Kajro, 1957, f. 35.

PJESA E PARË1. ZHVILLIMI HISTORIK I TESAVVUFITa) Ç’është Tesavvufi?Raportin Tesavvuf-Islam, qoftë tematikisht qoftëmetodologjikisht, nuk do të mund ta vendosnim në mënyrë tëduhur nëse nuk e përkufizojmë Tesavvufin me përkufizimin icili më për së afërmi i përgjigjet thelbit të tij. 2 Megjithatë, tëshkruhet për Tesavvufin është pothuajse e pamundur, do tëthoshte Annemarie Schimel. 3 Qysh në hapat e parë në këtëdrejtim, para njeriut dalin vargmale të larta, ndërsa pas tyre njërrugë të cilës aspak nuk i duket fundi. 4 Në të vërtetë njeriu nërrjedhat e kësaj disipline është si në shembullin e shpellës sëprezentuar në Dialogjet e Platonit. Për t’i bërë më të qartamësimet për idenë, Platoni e ka përdorur analogjinë e njohur meshpellën. Ata të cilët janë jashtë filozofisë, thotë Platoni, ungjasojnë të burgosurve në shpellë. Ata janë të lidhur me234Dr. Abdul-Halim Mahmud, “Islam i Tesavvuf”, në “Takvim” IVZ,Sarajevë 1981, fq. 125; [ejh Abdulvehhab e{-[a’rani,Sveta svjetla o spoznaji Na~ela Tesavvufa, el-Kalem, Sarajevë 2003, fq. 7-11.Annemarie Schimmel është orientaliste me famë dhe studiuese e disalëmenjve që kanë të bëjnë me disiplinat islame dhe të feve të Lindjes sëLargët. Ka lindur në vitin 1922 në qytetin Erfurt të Gjermanisë. Në vitin1945 ka doktoruar në Universitetin e Berlinit. Ka ligjëruar në shumëuniversitete botërore, si në Universitetin e Marburgut, të Ankarasë dhe nëUniversitetin e Harvardit, me fushë hulumtimi kulturën islame dhehinduse. Ka të botuara më tepër se 80 vepra dhe një numër të madhtrajtesash të përkthyera në gjuhë të shumta botërore.Schimmel, Annemarie, Islamin Mistik Boyutlari, përkth. në turqisht:Ergun Kocabiyik, f. 13, 19, Stamboll 2001.

16 Kllapia e Tesavufitzinxhirë dhe nuk mund të lëvizin. Pas tyre ka zjarr, ndërsapërpara kanë shpellën e mbyllur në fund me një mur. Në të, si nëpëlhurë ata i shohin hijet e veta ndërmjet zjarrit dhe vetes. Pasinuk shohin gjë tjetër përveç tyre, ata mendojnë se hijet janë tëvërteta. Në fund njëri prej tyre lirohet prej prangave dhe nisetdrejt daljes së shpellës. Kur afrohet te dera ai sheh se si diellishndrit një numër të madh të gjërave të kësaj bote. Ai kthehet nëshpellë që shokëve të vet t’u tregojë për atë që ka zbuluar dheorvatet që t’ju sqarojë se hijet përpara tyre janë vetëm shprehje emjegulltë e realitetit. Ai mundohet t’ua tregojë rrugën kah drita,mirëpo ata e konsiderojnë si të marrë, prandaj edhe e ka mjaftvështirë. 5Analogjia e shpellës e përdorur në filozofinë e Platonit mesinonime të ndryshme si të elefantit, të të verbërve, ështëprezentuar edhe në letërsinë shpirtërore të Tesavvufit islam dheatë në veprat e Senaiut, 6 Mevlanës 7 etj. Thënë shkurt, ështërëndë të bëhet përkufizimi i një përvoje të brendshme e cila ikapërcen kufijtë e shkencës, filozofisë, artit po madje edhe tëezoterikës religjioze, nëpërmjet termave dhe shprehjeve tëdisiplinave të cilat i ka kapërcyer. Pikërisht për këtë edhe ështëthënë se gjuha e Tesavvufit është metagjuhë, gjegjësisht gjuhë egjendjes (hal) pa shkronja e tinguj. 8 Mirëpo edhe metakozmikaduhet ta ketë dimensionin e kapshëm për njeriun.Nëse një grup piktorësh i nxjerrim në një kopsht të bukur dheprej tyre kërkojmë që ata këtë bukuri ta shprehin në pëlhurë, dotë shohim se edhe pse e kanë patur shembullin e njëjtë, tabllotë epiktorëve do të ndryshojnë njëri nga tjetri. Kjo, për arsye sekopshti pikësëpari kalon në botën e brendshme të piktorit epastaj duke i shprehur edhe karakteristikat e ezoterikës sëpiktorit shprehet në pëlhurë. Meqë realiteti është i këtillë në5678Russell, Bertrand, Mudrost Zapada, përkth. në kroatisht: Marija dheIvan Sale~i}, Lublanë 1977, f. 61.Nizam-i Aruzi, Çahar Makale, Teheran 1339, f. 4; E.G. Browne, ALiterary History of Persia from Firdawsi to Sa’di, Londër 1920, f. 42.Rifari, kenan, Serhli Mesnevi-i Serif, Stamboll 2000, f. 16, 48, 156, 458etj.Hafiz Ibrahim Dalliu, Ajka e kuptimeve te Kur’ani Qerimit,Shtypshkronja “Ora e Shkodrës”, Shkodër 1929, fq. 39-41.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 17aspektet estetike, në mistiken kjo është edhe më komplekse.Përkufizimet e ndryshme që i janë bërë Tesavvufit, me vete kanëbartur edhe pozicionimet e sufijve. Përvoja e cila është përjetuarnë brendinë e sufiut kur është shprehur si përkufizim iTesavvufit, me vete ka përmbajtur gradën, karakterin, mënyrën eqasjes ndaj metafizikës së sufiut të caktuar. Për pasojë,përkufizimet që i janë bërë Tesavvufit nga ana e sufijve klasikëkanë qenë subjektive. Subjektiviteti i sufijve ka përmasën eprezentimit të realiteteve të caktuara të përvojës mistike si peshëspecifike e Tesavvufit në përgjithësi. Prandaj lirisht mund tëthemi se të gjitha përkufizimet e bëra përmbajnë “të vërteta”sufike, ndërsa të gjitha së bashku prezentojnë “konceptin” eTesavvufit islam. 9Tesavvufi islam i përfaqësuar në brendinë e ajeteve të Kur’anit,haditheve të Pejgamberit a.s. dhe në traditën metagjeografikedhe kozmohistorike të dijetarëve me urti ekzistenciale ështëemërtuar ndryshe edhe si Misticizëm islam. Edhe pse disa prejstudiuesve të Tesavvufit janë të mendimit se termi misticizëmnuk i përgjigjet dhe nuk e ngërdhen në vete në tërësi përvojën e9Tesavvufi është thelbi dhe shpirti i fesë islame. Shkencat tjera ekzoterikee përbëjnë trupin ndërsa Tesavvufi si disiplinë ezoterne e përbën shpirtine Islamit. Të gjitha përvojat fetare, duke filluar prej njeriut të parë, kanëposeduar dimensionin e tyre mistik. Përvoja mistike është e vjetër saedhe vetë njeriu. Edhe hallka e fundit e zinxhirit profetik e përfaqësuarnëpërmjet shpalljes së ardhur deri te Pejgamberi i fundit Muhammedia.s., ka përmasën e saj mistike. Në lidhje me përkufizimet e Tesavvufitshih: Kushejri, er-Risale, Kajro 1972; Huxhviri, Keshfu’l-Mahxhub,përkth. në turqisht: Sulejman Uludag, Stamboll 1982; Sulemi,Tabakatu’s-Sufijje, Kajro 1969; Nicholson, Reynold A. “A HistoricalEnquiry concerning the Origin and Development of Sufism”, në “Journalof th Royal Asiatic Society”, 1909, f. 303-348; Cebecioglu, Ethem,“Prof. Nicholsonun Kronolojik Esasli Tasavvuf Tarifleri”, në “AnkaraUniversitesi Ilahiyat Fakultesi Dergisi”, XXIX, f. 287-405; Ozturk,Yasar Nuri, Kuran ve Sunnete Gore Tasavvuf, Stamboll 1997; Eraydin,Selçuk, Tesavvufi dhe Tarikatet, përkth. Metin Izeti, Tetovë 2001;Yilmaz, H. Kamil, Hyrje në Tesavvuf, përkth. Metin Izeti, Tetovë 2002.Hafizovi}, Re{id, Temeljni Tokovi Sufizma,Sarajevë 1999..

18 Kllapia e TesavufitTesavvufit 10 , ne këtu mistikën e kemi përdorur me përmasën esaj filozofike e jo fetare.Në parim Tesavvufi mëton ta paraqesë traditën e përgjithshmeshpirtërore të shoqërisë muslimane, obligim i së cilës ështëmbrojtja e pasurisë së amshueshme metafizike të besimit islamnga çdo përdorim i pjesërishëm në përditshmërinë e jetësnjerëzore. 11 Mirëpo përkufizimi do të mbetej i gjymtë nëse nukzbritet në cilësitë dhe karakterin e kësaj perspektive shpirtëroretë përfaqësuar në përditshmërinë metagjeografike dhemetahistorike të njerëzve të emërtuar si sufi. Këta persona tëshoqërisë muslimane, të cilët me një flakë të posaçme kanëdëshiruar të qëndrojnë me respekt pranë pastërtisë së brendshmetë Ligjit Islam, pranë etikës universale islame dhe traditësshpëtimtare, Tesavvufin e kanë konsideruar si zhveshje tëzemrës nga raportet njerëzore, braktisje të etikës naturaliste,largim nga cilësitë ekzoterike, tërheqje nga përpjekjet epshoredhe egoiste dhe kapje e fuqishme për cilësitë metafizike dhedisiplinat e urtisë primordiale – sophia perennis. 12Si pasojë parimi dhe hipoteza e parë e dijes së Tesavvufit ështëhedhja në mes e ekzistencës së Realitetit Absolut, Hakikat-iMutlak, si postulat parësor. Njohja e këtij Realiteti Absolut ështëideja dhe parimi më i përsosur i ligjit etik, gjegjësisht ështënjohje a priori me ndihmën e së cilës sqarohen dhe rrënjësohentë gjitha llojet tjera të dijes dhe njohjes.101112Tesavvufi është emërtuar edhe si sufizëm, teozofi islame, ezoterikëislame, misticizëm islam etj. Një grup i studiuesve të Tesavvufit, nëmesin e tyre edhe Rene Guenoni, janë të mendimit se Tesavvufi nukmund të emërtohet si misticizëm meqë ai krejtësisht dallohet nga termifetar misticizëm. Mistiku është personi i cili ka njohuri të veçanta përgjërat dhe ekzistencën të marra drejtpërdrejt nga Zoti. Për pasojë, në këtëdomethënie dhe si përvojë e këtillë, mistikën e hasim edhe te egjiptianëte vjetër, edhe te grekët e vjetër edhe te shumë kultura tjera të Lindjes dhetë Perëndimit. Më gjerë shih: Tahrali, Mustafa, “Fransiz MuslumanAbdulvahid Yahya’nin Eserinde Tasavvuf ve Mistisizm Farki”, në“Kubbealti Akademi Mecmuasi”, Ekim 1981.Hafizovi}, Re{id, po aty. f. 6.Madkur, A. Abdulmumin, Nadharat Fi’t-Tasavvufi’l-Islami, Kajro 1993,f. 21.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 19Parimi i dytë i dijes së Tesavvufit ose thelbit nëpërmjet të cilitidentifikohet kjo disiplinë është konceptimi i drejtpërdrejtë ipërvojës së brendshme. Në realitet të gjitha përvojat janë tëdrejtpërdrejta dhe pikërisht ashtu si fushat e përvojës materialeqë varen nga analiza dhe zbërdhimi i përkapjeve shqisore, ashtuedhe fusha e përvojës mistike drejtpërdrejt varet nga zbërthimidhe analiza e dijes sonë për Zotin. Të qënit e përvojës mistike edrejtpërdrejtë d.t.th. ta njohim dhe ta ndjejmë Zotin ashtu siç injohim ose i ndjejmë objektet e tjera. 13Atëherë mund të themi se tema e Tesavvufit në parim nuk ështëe huaj për këtë objekt studimi dhe për analizën dhe komentin etë dhënave që vijnë nga ky objekt. Stërvitja kupimore (Rijadat)dhe Përpjekja (Muxhahede) kanë për qëllim që nëpërmjetpastrimit shpirtëror të nxjerrin në shesh të vërtetat primordiale tërrugës së pastrimit njerëzor. Rruga e pastrimit është prezentimnë transcendentalen dhe shteg i njohjes, ndërsa njohja mund tëarrihet me dije, vepër, devotshmëri dhe ecje në shtigjet e gnozëssufike. 14Njëlloj si gjatë përkapjes së një lënde nëpërmjet shqisave osegjatë analizës dhe zbërthimit të këtyre përkapjeve nëpërmjetarsyes, ne, të gjitha aftësitë tona lëndore dhe mendore ivatërzojmë në atë çështje, ashtu edhe në tesavvuf, për përgatitjene zemrës si qendër e dijes universale që të pranojë njohjen,nevojitet që atë ta pastrojmë nga preokupimet dhe obsesionettjera. Që zemra të vatërzohet rreth përkapjeve kuptimore, duhettë pastrohet dhe tërë kujdesin ta ketë të përqëndruar në Zotin.Parimi i tretë është ngritja e dualitetit të subjektit dhe objektit,gjegjësisht përjetimi i momentit të asocimit intim me UninTjetër të vetëm, i cili është transcendental, mbizotërues dhe i cilie largon individualitetin privat të lëndës së përvojës. 15 Dija epërvojës mistike është vizion unifikues. Çdo gjë është Një. Dhe131415Serraxh, Ebu Nasr Tusi, El-Luma, f. 29; Ikbal, Muhammad, TheReconstruction of Religious Thought in Islam, f. 18; ose përkthimi i kësajvepre në boshnjakisht, Obnova Vjerske Misli u Islamu, përkth. MehmedArap~i}, f. 24.Sunar Cavit, Mistisizmin Ana Hatlari, f. 112.Ikbal, Muhammad, po aty, f. 18. Përkthimi f. 25..

20 Kllapia e Tesavufitkjo paraqet rezultatin e vetëdijes unitare. 16 Nga aspekti ipërmbajtjes, gjendja mistike është tepër lëndore dhe assesi nukmund të shihet si tërheqje në klimën e mjegullt të botëssubjektive. Përmasa e tërthortë e përvojës mistike nuk ështëutopiste dhe e pashembullt. Ajo ka ngjashmëri të shumta mepërvojat tona të tjera dhe në të shumtën e rasteve i takonkategorisë së njëjtë. Përvojat mistike dallohen në atë se janë tëtërthorta dhe se nuk mund të futen në shabllonet e parimeveempirike dhe racionale dhe si të tilla mbeten “hipoteza tëpaprovuara”. Por nëse analizohet në bazë të parimeve të dijessufike ose më gjerë mistike në përgjithësi, atëherë këto hipotezaparimisht janë të vërteta dhe të provuara. 17Parimi i fundit i përvojës mistike është se ajo nuk mund tësqarohet pasi paraqet të ndierit e sferës hyjnore ose fushës sëshenjtë. 18 Në të vërtetë përvoja mistike është ndjenjë epashprehur dhe përvojë e cila nuk mund të ndihet nga ana eintelektit diskursiv, mirëpo gjithnjë në brendi e përmbanëthelbin konjitiv dhe përkapës. Thënë shkurt, dija dhe njohjamistike janë proces konjitiv e assesi instinkt i verbër.Koncepti kryesor i dijes dhe njohjes sufike është Zoti. Zoti epërbën kulmin e sferës metafizike të ekzistencës. Ai është Qeniamë reale e përqëndruar në epiqendrën e sferës metafizike(alemu’l-gajb). Ai është themeli i botës ezoterike dhe metafizikai është e nënshtruar vetëm Atij. 19 Për pasojë para se të themi se“ka Zot”, ne duhet të kemi një koncept për Zotin. Zoti ështëkoncept bazor dhe në njeriun ekziston që prej lindjes, por jo sikoncept i pastër racional. Ai është koncept i cili mund tëpërkapet me syrin e përbashkët të arsyes dhe zemrës (basireh). 20Ky sy, ekzistencën e Zotit e sheh si një postulat tëpamohueshëm. Zoti, thotë Gazaliu, është bashkë me gjërat1617181920Stace, W.T., Mysticizm and Philosophy, f. 131.Ozturk, Yasar Nuri, Kuran ve Sunnete Gore Tasavvuf, f. 41.Stace, W.T., po aty, f. 131.Muhasibi, Kitabu’l-Ilm, f. 33.Gazali, Ihjau Ulumi’d-Din, III/15-17.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 21njëlloj si drita. Ai është kudo, por nuk mund t’i përshkruhetvendi. Ai është mbi çdo gjë. 21Koncepti i dytë me rëndësi është realiteti (hakikat). Relacionetndërmjet Zotit dhe njeriut i paraqiten zemrës, ngrihet perdja dhezemra fillon t’i shohë ato. Ngritja e perdes dhe paraqitja erealiteteve të ekzistencës në tesavvuf është emërtuar si Hakikat.Një numër i madh i sufijve si Muhasibiu, Gazaliu e në veçantiIbn Arebiu, thonë se gjërat nga aspekti ontologjik kanë dy anë.Njëra anë ka të bëjë me veten e tyre ndërsa ana tjetër me Zotin.Ana personale e gjërave është mosekzistencë, ndërsa ana që katë bëjë me Zotin është ekzistencë. Si pasojë Zoti ekziston dhekaq.Koncepti i tretë në hierarkinë e përvojës sufike është njohja(marifet). Në gjuhën e Tesavvufit marifet do të thotë hapja e tëmbuluarave ose zbulimi i të vërtetave. Herë pas here ky termështë prezentuar nëpërmjet sinonimeve ilm-i ledunn (dijekuptimore), ilmu’l-keshf (dije zbuluese), ilham (frymëzim),ilmu’l-batin (dije ezoterike), ilmu’l-ilahi (dije hyjnore) etj. 22 Tëgjitha këta terma në thelb e prezentojnë dijen sufike. P.sh.Gazaliu shpeshherë termet ilm-i ledunn, hikmet dhe ilham ipërdorë në vend të njëri-tjetrit. 23“Marifet do të thotë njësim, përkapje e realitetit se çdo dukuritjetër përveç njëshmërisë (vahdet) është mashtrim dhe ëndërr errejshme”. 24 Marifeti paraqet njohjen e thelbit të gjërave,gjegjësisht thelbin hyjnor. Personi i cili ka arritur gradën ehakikatit (realitetit), zhveshet nga ekzistenca e tij dhe pastrohetnga uni i tij material. Por kjo gradë nuk është e fundit nëhierarkinë e ngritjes sufike. Për të arritur përsosurinë absoluteduhet të vendoset relacioni me pasqyrimet e cilësive hyjnore,21222324Gazali, Mishkatu’l-Envar, f. 45.Për më gjerë shih: Eraydin Selçuk, Tesavvufi dhe Tarikatet, përkth.Metin Izeti, f. 306; H. Kamil Yilmaz, Hyrje në Tesavvuf, përkth. MetinIzeti, f. 183, Hafizovi}, Re{id, Temeljni Tokovi Sufizma, f. 238;Rene Guenon, Manevi Ilimlere Giris, përkth në turq. Lutfi FeyziTopaçoglu, f. 54.Gazali, er-Risaletu’l-ledunijje, f. 31.Nicholson, Reymond, The Mystics of Islam, f. 71..

22 Kllapia e Tesavufitgjegjësisht me gjërat në bazë të pozicionimit të tyre në qenësi.Kjo gradë e përsosurisë është emërtuar si irfan. 25Dimensioni sufik i dijes dhe njohjes është përkujtim,vetëdijësim, rinjohje e gjërave të cilat pranohen si ekzistente nëRealitetin e Zotit. P.sh., gjithësia (masiva) është pasqyrim icilësive të Allahut. Ky pasqyrim nuk është i fshehur për askënd.Ai është ditur, mund të dihet, por është harruar. Me harrimin etij është harruar edhe ekzistenca e vetme reale – Zoti. Marifetid.t.th. përkujtim i tyre ose, thënë me gjuhën e sufive, “ështëndritje (ishrak) e përmasave mendore dhe konkretizim ikuptimeve dhe pasqyrimeve të ardhura nga Zoti.Çështja e iluminimit (ishrak) doemos na hedh në mendimet ePlatonit në lidhje me çështjen e ekzistencës së thelbit dheshpirtit para trupit dhe materies. Sipas tij, shpirti jeton në botën eideve (alem-i mithal) dhe është në raport të drejtpërdrejtë medijen bindëse, të sigurt (jakin). Më pas zbret në botën e shqisavedhe të materies. Pikërisht për këtë, thotë Platoni, njohja (gnoza)është përkujtim, kurse injoranca harresë, e assesi mosdije. 26Nëse shpirti i njeriut zbret prej botës më të ngritur shpirtëroreose ideore në botën konkrete materiale, ose prej platformës sëburimit të dijes bindëse universale në platformën e dijesempirike materiale, atëherë është e arsyeshme që të ketëpotencial për t’u kthyer në pozicionin prej ku ka ardhur. 27Në bazë të asaj që shihet nga literatura më e gjerë sufike,konkretisht nga baza e përkufizimeve të bëra nga ana e sufijve tëmëdhenj gjatë historisë për Tesavvufin, në disiplinën eTesavvufit Zoti, Hakikati dhe Marifeti janë themelet bazë nësqarimin e burimit dhe qenies së kësaj shkence, e në veçanti tëdijes dhe njohjes sufike. Siç u pa edhe më lartë, këta termametafizikë posedojnë elemente të dukshme empirike dheracionale. 2825262728Muhjuddin ibn Arabi, Futuhatu’l-Mekkijje, I/117-118.Russell, Bertrand, Mudrost Zapada, përkth. Marija dhe Ivan Saleçiç, f.75.Irfan Abdulhamid, Neshetu’l-Felsefeti’s-Sufijje ve Tetavvuruha, f. 137.Problemi me të cilin ballafaqohemi në prezentimin e të vërtetave dhepërjetimeve sufike është në formimin e tyre gjuhësor. Automatikishtparashtrohet pyetja a janë ato vetëm përvoja të brendshme të cilat nuk

Zhvillimi historik i Tesavvufit 23Njëri prej filozofëve të gjuhës i cili veproi në gjysmën e parë tëshekullit XX, Witgenstein, në periudhën e parë të karrierës së tijfilozofike thoshte se gjërat që janë jashtë botës empirikenjëkohësisht nuk mund të shprehen edhe me gjuhë, prandaj mëmirë është të heshtet për to. 29 Ndërsa në periudhën e dytë tëkarrierës së tij filozofike Witgensteini gjuhën ia ka përgjasuarnjë qyteti i cili ka rrugë dhe sokaqe të ndryshme, shtëpi dhendërtesa të reja e të vjetra. Ai në veprën e tij “PhilosophicalInvestigations” thotë se gjuha ka mundësi të përdoret në shumëlojëra gjuhësore, por vetëm me kusht që të kihen në konsideratërregullat e saj. 30 Sqarimet e periudhës së dytë të Witgenstein-itqartë kanë treguar mundësinë e përdorimit të premisavemetaempirike në kallëpet e gjuhës. 31Nuk ka dyshim se problemet që hasen në shprehjen simbolike tëlëndëve që shihen do të jenë edhe më të mëdha në të shprehurit egjërave që nuk mund të përkapen në mënyrë të drejtpërdrejtë.Mirëpo që prej ditëve të para të ekzistencës njerëzore në këtëbotë, ose më saktë që prej derdhjes në letër të traditës filozofikedhe spekulative të gjinisë njerëzore, njeriu është munduar t’iformojë ndjenjat e tij të brendshme.Në traditën e vjetër antike, në aspektin thelbësor idetë e Platonitnuk ndryshojnë shumë nga numrat e Pitagorës. Numrat ePitagorës kanë aspektin e tyre cilësor dhe sasior, ashtu si idetë ePlatonit që kanë formën e tyre ose materia e Aristotelit që kamateria priman dhe materia secondan. Në filozofinë e vjetërgreke cilësia ka qenë ajo që bën të cilësohet diçka. E njëjta gjëështë bërë edhe në filozofinë skolastike. Atëherë lirisht mund të293031mund të shprehen? Nëse këto përvoja janë jashtë botës empirike, atëherëa do të thotë se nuk mund të hyjnë në kallëpet e gjuhës? Dhe sipërfundim i kësaj, nëse nuk përkojnë me realitetin e gjuhës empirike, ado të thuhet se nuk janë reale dhe nuk janë shprehje e dijes disiplinore?Witgenstein, L., Tractatus-Logico-Philosophicus, Londër 1922, f. 189.Witgenstein, L., Philosophical Investigations, Oxford 1953, f. 23.Çështja e përdorimit të premisave fetare dhe metafizike në gjuhën epërditshme ka qenë një prej problemeve kryesore të filozofëve të “Rrethittë Vjenës” si A. J. Ayer, Moore, Russell, K. Popper etj. Në lidhje memundësinë e gjuhës fetare më gjerë shih: Aydin Mehmed, Din Felsefesi,f. 112-129.; Turgut Ihsan, Felsefenin Temel Sorunlari, f. 58..

24 Kllapia e Tesavufitthuhet se “Ai që di (cilësi) është edhe dije por edhe ajo që dihet(sasi)” dhe me pasqyrimet e tij fizike ose metafizike ka mundësitë prezentohet. 32 Edhe dija sufike me të gjitha elementet e sajështë sasi e dijes në përgjithësi dhe si e tillë është formuar nëpërvojën e brendshme të njerëzve të posaçëm, prandaj edhe kamundësi të jetë një prej rrugëve të qytetit të gjuhës.Duke filluar prej gjysmës së parë të shekullit IX, sufijtë upërpoqën që të mos ngelin pas të arriturave shkencore nëteologjinë tradicionale dhe racionale dhe që prej atyre ditëveprezentuan një alternativë shkencore dhe gjuhësore e cila do tëvazhdojë në mjedise të ndryshme deri në ditët e sotme. Në këtëepokë të formimit përfundimtar të sistematikës teologjike edheTesavvufi dhe dija sufike kanë formuar termologjinë dhesistematikën e tyre. Në të gjitha disiplinat shkencore islame janëshkruar libra në të cilët theksi është vënë mbi simbolikën e fjalëshyjnore ose profetike (ishari), që më së miri shihet në tefsiretishari. 33Ajo që më së shumti paraqitet si problem në të kuptuarit e tëvërtetave mistike është mjegullimi i tyre gjatë formimit gjuhësordhe komentimit nga ana e pasardhësve, duke mos patur kujdesnë pozicionimin kuptimor të sufiut në momentin kur kaprezentuar një realitet sufik ose një përkufizim të Tesavvufit.Për të qenë më të përpiktë në shprehjen e cilësive përkufizuesetë Tesavvufit do të përmendim disa prej tyre nga goja e sufijvetë mëdhenj:“Tesavvufi është tërheqja e individit nga ana e Zotit dheqëndrimi me më të Madhin..., është ndërprerja e marrëdhëniesme çdo gjë, përveç me Zotin, dhe të qënit vetëm me Të” 34 ; “...është largim prej të gjitha kënaqësive dhe pasioneve të epshit(egos)”. 35 “... ngritje në ekzistencën e lartë” 36 ; “... përqafim i tëvërtetës dhe humbje e shpresës nga gjërat që janë në duar të3233343536Guenon, Rene, Niceligin Egemenligi ve Çagin Alametleri, përkth.Mahmut Kanik, f. 26-29.Krahasoni: Rosenthal, Franz, Knowledge Triumphant, Leiden 1970, f.176.Kushejri, Risale, 2/550 (Xhunejd el-Bagdadi 298/910).Sulemi, Tabakat, 266 (Ebu’l-Husejn Nuri 295/907)Kushejri, 2/255 ; (Ebu Muhammed Xheriri 311/923)

Zhvillimi historik i Tesavvufit 25krijesave” 37 ; “... është etikë” 38 ; “... është përkulje pranë derës sëtë Dashurit ...” 39 ; “... është përkulje para Allahut” 40 ; “... ështëlargim nga gjërat e kota” 41 ; “... durim para urdhrave dhendalesave të Allahut” 42 ; “... është ndihmës i Sheriatit dhekontribuon në arritjen e gradës së tretë të Sheriatit, ihlasit(sinqeritetit)” 43 ; “Tesavvuf d.t.th., ndjekje e pandërprerë eibadetit, kahëzim nga Zoti, largim nga stolitë e rrejshme tëbotës, largim nga dëfrimet, pasuria dhe pozita pas të cilavevrapon turma, izolim prej popullatës me qëllim ibadeti”. 44Përpos këtyre përkufizimeve të Tesavvufit, kemi edhepërkufizime të studiuesve perëndimorë të tij, të cilët në një masëtë madhe pajtohen me përkufizimet e vetë sufijve, mirëpo atadisi shohin lidhjen e Tesavvufit/Sufizmit me murgërinë e KishësLindore të krishterë, sidomos të rrymës mesaliane të saj.Megjithatë duhet theksuar se në terminologjinë perëndimore mëtepër përdoret termi sufizëm, ndërsa në atë islame tesavvuf. 45 Poashtu sipas autorëve të shumtë perëndimorë, ndikim të madhmbi sufizmin kanë pasur edhe botëkuptimet hinduse, ndërsa nëkuptimin dogmatik në sufizëm vërehet edhe panteizmi tepër ishprehur. 46Si përmbledhje e përkufizimeve të përmendura, në pika tëpërgjithshme mund të thuhet se Tesavvufi paraqet traditënshpirtërore globale të shoqërisë muslimane, obligim kryesor i tëcilit është ta mbrojë trashëgiminë e përhershme metafizike tëbesimit islam nga të gjitha përdorimet e pjesërishme në konteksttë përditshmërisë shoqërore të muslimanëve.37383940414243444546Po aty, (Ma’ruf el-Kerhi 200/815)Po aty, (Ebu Bekr Muhammed el-Kettani 322/933)Po aty, (Ebu Ali Ahmed er-Ruzbari 322/933)Kushejri, 2/555, (Ebu’l-Hasan Ali el-Muzejjen 328/939)Sulemi, 428, (Ebu Sa’d Ibn Arabi, 341/952)Sulemi, 255, (Ismail b. Nuxhejd 366/976).Imam Rabbani, Mektubat, 1/97.Ibn Haldun 808/1405.Darko Tanaskovi}, Privla~ne zagonetke sufizma, në“Sufizam”, Zodijak, Beograd 1981, f. 8, 12.Sufizam, (red. D. Tanaskovi} dhe I. [op), Zodijak, Beograd1981..

26 Kllapia e TesavufitShikuar nga aspekti antropologjik, Tesavvufi është trajtë esendërtimit shpirtëror në të cilin sufiu si udhëtar shpirtëror(salik) e ndjek shtegun e njohjes së vërtetë dhe nëpërmjet tijpërpiqet t’i kapërcejë kufijtë e njeriut fizik dhe të ngrihet nëpiedestalin e njeriut të ndritur, primordial, transcendental.Nga aspekti epistemologjik Tesavvufi paraqet përpjekjenshpirtërore të sufiut të edukuar në procesin edukativ-arsimormistik që ekzistencën e tij ta shpëtojë nga thundrat emikrokozmikes dhe ta prezentojë në pozitat e arsyesmakrokozmike, gjegjësisht në botën e ndritur (nurani) tëtevhidit.Tesavvufi në aspektin e përditshmërisë adhuruese (ibadet)jetësore paraqet stërvitjen kuptimore për t’u thelluar nëvërtetësinë ekzistenciale të tekstit hyjnor dhe në këtë mënyrë tëarrihet sqarimi metagjuhësor i shpalljes.Vështruar nga prizmi i etikës, Tesavvufi synon që nëpërmjetpërkuljes, nënshtrimit dhe përkushtimit të plotë ndaj Dëshirës sëAllahut, t’i fisnikërojë ritmet qenësore të praktikës dhe sjelljesislame në të gjitha hapësirat gjeografike të botës.Eskatologjikisht Tesavvufi është i përqëndruar në kthimin eshpirtit në vendin prej nga ka ardhur, takimin me më të Madhindhe zgjedhjen e shoqërimit dhe miqësisë me Zotin. 47Tesavvufi në fillim është paraqitur si kryengritje ndaj disaformave dhe sistemeve të degjeneruara të jetës fetare dheshoqërore. Pas një përpjekjeje mjaft të gjatë, Tesavvufi nëshoqërinë islame është prezentuar në dy mënyra joidentike menjëra-tjetrën. E para ka qenë si filozofi fetare, ndërsa e dyta sifetarësi popullore. Si pasojë, Tesavvufi ndonjëherë ka qenë tepërortodoks në praktikimin e urdhrave fetare, kurse ndonjëherëështë paraqitur si sistem filozofik tepër liberal. Në disa periudhatë historisë islame praktika e tyre koherente me ortopraktikën eshpalljes ka bërë që të kenë ndikim të dukshëm në sisteminshoqëror, religjioz dhe kulturën e vendit ku kanë vepruar. Por,47Për më gjerë shih: Hafizovi}, Re{id, po aty, f. 8-10; Baldick, Julian,Mistik Islam, përkth. në turq. Yusuf Said Muftuoglu, Stamboll 2002, f.11; Titus Burckhardt, Islam Tasavvuf Doktrinine Giris, përkth. në turq.Fahreddin Arslan, Stamboll 1995, f. 17.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 27ka pasur periudha dhe hapësira - siç ka edhe sot - që ithtarët eTesavvufit të largohen prej qëllimeve shembullore të sufijve tëparë dhe themeluesve të rrugëve mistike dhe t’i mbrojnë vetëmqasjet trajtësore dhe folklorike të Tesavvufit islam.Duke patur parasysh burimet themelore të Tesavvufit - Kur’anindhe Sunnetin 48 - dhe përvojën e një numri të madh të sufijve tëlartë si Muhasibiun, Ebu Talib Mekkiun, Dhunnun el-Misriun,Ibrahim b. Ed’hemin, Hasan el-Basriun, Rabia el-Adevijjen etj.,lirisht mund të thuhet se praktika e Tesavvufit është trajtathelbësore e përjetimit të të vërtetave fetare si në përmasën etyre të përbotshme ashtu edhe në përmasën metakozmike.b) Burimet e skruara të TesavvufitSi në çdo disiplinë tjetër shkencore islame ashtu edhe nëTesavvuf, për kuptimin e drejtë të mësimeve dhe parimeve të tijnevojitet diskutimi i hollësishëm i letërsisë së shkruar në këtëfushë, duke filluar prej periudhave të para të historisë islame pasPejgamberit a.s. Një pjesë e veprave të shkruara nga ana esufijve përmban dituri të përgjithshme për disiplinën eTesavvufit, një pjesë tjetër e tyre e diskuton filozofinë e tij,ndërsa një pjesë e tretë flet për jetën dhe legjendat hagjiografike(menkabe) të sufijve të mëdhenj të historisë islame. Ndërsa disaprej veprave sufike të shkruara në periudhën e fundit mund tëkonsiderohen edhe si enciklopedi sufike.Shekulli I dhe II pas hixhretit në historinë e Tesavvufit janëemërtuar si Periudhë e Zuhdit 49 , ndërsa veprat sufike të kësajperiudhe kryesisht kanë qenë kapitujt e emërtuar si Kitabu’z-4849Burimet themelore të besimit musliman, e me këtë edhe të sufijve, janëKur’ani dhe Sunneti. Hermeneutika ose ekzegjeza e Kur’anit dheHadithit (Sunnetit) te sufijtë njihet si tefsir es-sufi. Ata mendimet e tyremë tepër i kanë mbështetur mbi kuptimet alegorike të ajeteve të Zotit dheinterpretimin e tyre, që disa herë kanë qenë edhe larg burimeve gjuhësoredhe racionale të ekzegjezës kur’anore. Si tefsir më i njohur sufi ështëTefsir el-Kur’an el-Kerim i Muhjuddin el-Arabiut.Taftazani, Ebu’l-Vefa, Medhal ile’t-Tesavvufi’l-Islami, Kajro 1991, f. 59;Yilmaz, H. Kamil, Hyrje në Tesavvuf, përkth. Metin Izeti, f. 70..

28 Kllapia e TesavufitZuhd të përmbledhjeve të haditheve të Pejgamberit a.s.. 50 Numrii librave të shkruara me këtë titull është shumë i madh, por ataqë janë zbuluar deri në ditët e sotme janë 63. Disa prej këtyrelibrave janë të botuara, si p.sh.: Kitabu’z-Zuhd, nga Ebu HamzaSabit b. Dinar (150/768); Kitabu’z-Zuhd, nga Abdullah b.Mubarek (181/797); Kitabu’z-Zuhd, nga Ahmed b. Omer ed-Dahhak (211/826); Kitabu’z-Zuhd, nga Ahmed b. Hanbel(241/855); Kitabu’z-Zuhdi’l-Kebir, nga Ebu Bekr Ahmed el-Bejhaki (458/1066) 51 , kurse disa ende janë në dorëshkrim. 52b. a) Veprat biografike sufike (Tabakatet)Veprat të cilat në mënyrë të drejtpërdrejtë i trajtojnë parimet dherregullat e Tesavvufit dhe japin njohuri të hollësishme për jetëndhe veprimtarinë e sufijve të mëdhenj, janë kronikat sufike tëemërtuara si Tabakat. Më të njohurat në mesin e tyre janë:– Tabakatu’s-Sufijje, e shkruar nga Muhammed b. Husejn el-Ezdi es-Sulemi (412/1021). 5350515253Kitabu’z-Zuhd ka qenë njëri nga kapitujt përbërës të përmbledhjeve tëhaditheve të emërtuara si Xhami, në të cilët hadithet e Pejgamberit a.s.kanë qenë të klasifikuara në bazë të temave të tyre. Më vonë këta kapitujjanë shkruar edhe si libra të posaçëm. Shih: Koçyigit, Talat, HadisTarihi, Ankara 1988, f. 213.Për më gjerë shih: Bejhaki, Kitabu’z-Zuhdi’l-Kebir, red. Amir AhmedHajdar, Bejrut 1408/1987, f. 47-56; Yilmaz, H.Kamil, Tasavvuf HadisSerhleri ve Konevi’nin Kirk Hadis Serhi, Stamboll 1990, f. 17-30; Ugur,Mucteba, Hadis Ilimleri Edebiyati, Ankara 1996, f. 17; Hafizovi},Re{id, po aty, f. 39-42.Sezgin, Fuat, GAS, I,531; Ozturk, Yasar Nuri, Tasavvufun Ruhu veTarikatlar, Stamboll 1988. f. 76.Kjo vepër është më e njohura dhe më e përdorura në mesin e veprave tëkëtij lloji dhe ka shërbyer si burim në shkrimin e kronikave tëmëvonshme sufike. Sulemiu në veprën e tij sufijtë i ka ndarë në pesëgrupe, duke filluar prej shekullit II pas hixhretit. Në katër grupet e paraflet për jetën e nja njëzet sufijve ndërsa në grupin e fundit flet për jetën enjëzet e tre sufijve. Sulemiu në veprën e tij nuk flet për zahidët e kohëssë as’habëve, tabi’inëve dhe tebe’i tabi’inëve, pasi për ta, siç thotë vetëai, ka folur në veprën e quajtur Tabakatu’z-Zuhhad, vepër e cila nuk kaarritur deri në ditët e sotme. Shih: Arberry, Arthur, Sufism, Londër 1956,f. 69; Schimel, Annemarie, Tasavvufun Boyutlari, përkth në turq. EnderGurol, Stamboll 1982, f. 83. Kjo vepër është botuar dy herë. Një herë

Zhvillimi historik i Tesavvufit 29– Hiljetu’l-Evlija ve Tabakatu’l-Asfija, e shkruar nga EbuNuajm el-Isfahani (430/1038). 54– Tabakatu’s-Sufijje, është përkthimi i veprës së Sulemiut nëpersisht me disa shtesa nga ana e përkthyesit Abdullah el-Ensariel-Herevi (481/1088). 55– Sifatu’s-Safve, e shkruar nga Ebu’l-Ferexh Ibnu’l-XhevziAbdurrahman Ali (595/1198). 56– Tedhkiretu’l-Evlija, e shkruar nga njëri prej letrarëve klasikëmuslimanë me nam Feriduddin Ebu Hamid Muhammed b.Ibrahim el-Attar (v.589-632/1193-1234 ?). 57545556është botuar në Evropë edhe atë Sulami, Tabakat as Sufiyya (Classes ofthe Sufis), red. J. Pedersen, Leiden 1960, dhe një herë në Kajro, Sulemi,Tabakatu’s-Sufijje, red. Nureddin Sheribe, Kajro 1406/1986; Sulemi,Tabakat, red. Nureddin Sheribe, f. 53; Yilmaz, H. Kamil, po aty. f. 66.Vepra e Isfahaniut është kronika më e gjerë sufike e shkruar deri më sot.Ai, duke filluar prej ditëve të para të Islamit e deri në shekullin IV pashixhretit, flet në mënyrë mjaft të hollësishme për jetën dhe veprën e 689zahidëve, abidëve dhe sufijve. Për dallim nga Sulemiu, Isfahaniu fillonme sahabet, gjegjësisht me Ebu Bekrin dhe në veprën e tij flet edhe përfemrat sufije në periudhat të cilat i ka përfshirë. Kjo vepër e Isfahaniutpërmban edhe një numër bukur të madh të haditheve të Pejgamberit dhetransmetuesit e tyre. Ebu Nuajm el-Isfahani, Hiljetu’l-Evlija vetabakatu’l-Asfija, Kajro 1407/1987; Yilmaz, H. Kamil, po aty. f. 66;Bardakçi, Mehmet Necmettin, Sosyo-Kulturel Hayatta Tasavvuf, Isparta2000, f. 38.Hereviu në këtë vepër sufijtë i ka diskutuar në gjashtë grupe, kurse kafilluar me personin i cili i pari është emërtuar me nofkën es-sufi, EbuHashim es-Sufiun. Herevi, Abdullah, Tabakatu’s-Sufijje, bot. MehdiTevhidi, Teheran 1336/1917; Yilmaz, H.Kamil, po aty. f. 66; Turer,Osman, Anahatlariyla Tasavvuf Tarihi, f. 31.Kjo vepër është version i shkurtuar i veprës së Ebu Nuajmit. Ibnu’l-Xhevziu këtë vepër, siç thotë edhe vetë, e ka shkruar për t’i plotësuarmangësitë e Hiljetu’l-Evlija-së. Ai në fillim të veprës së tij ka përmenduredhe dhjetë dobësitë e veprës së Ebu Nuajmit. Ibnu’l-Xhevziu për dallimnga Ebu Nuajmi ka bërë ndarjen e sufijve sipas krahinave ku kanë jetuardhe ka përmendur vitin e vdekjes së tyre. Njëkohësisht edhe ka tërhequrvërejtjen për përcjelljet të cilat janë apokrife dhe të pasakta. Pas njëpërshkrimi të gjerë të jetës dhe veprës së Pejgamberit a.s. duke filluarprej as’habëve, Ibnu’l-Xhevziu flet për 1031 asketë dhe sufij. Në vepërflitet edhe për jetën e 32 femrave sufijje. Shih: Ibnu’l-Xhevzi, Sifatu’s-Safve, përg. Abdulhajj Habibi Kandehari, f. 6..

30 Kllapia e Tesavufit– Tabakatu’l-Evlija, e shkruar nga Omer b. Ali b. AbdullahSiraxhuddin Ebu’l-Hafs el-Endelusi (804/1402), i njohur menofkën Ibn Mullakin. 58– el-Kevakibu’d-Durrijje, e shkruar nga Abdurrauf Munavi(1031/1622). 59575859Kjo vepër e cila është shkruar në gjuhën persiane flet për jetën, gjendjetkuptimore, qerametet (vepra të jashtëzakonshme), sjelljet, bisedat dhemendimet e sufijve të mëdhenj. Edhe pse vepra e tij në masë të madhe ungjason veprave të Sulemiut dhe Isfahaniut, Tedhkire e Attarit ështëvepra e parë origjinale e këtij lloji e shkruar në persishte, në të cilën kahagjiografi (menkabe) për sufijtë, të cilat nuk mund të hasen në veprat elartpërmendura. Stili poetik dhe letrar i kësaj vepre ka bërë që ajo të jetënjëra nga veprat më të njohura në qarqet sufike, posaçërisht në trojet eAzisë së Vogël dhe të Ballkanit. Në veprën e Attarit duke filluar prejXha’fer es-Sadikut e deri te Husejn b. Mansur el-Hallaxhit janë përfshirë72 sufi. Më vonë nga ana e autorëve tjerë veprës i janë shtuar edhe 25sufi të tjerë. Tedhkiretu’l-Evlija është botuar disa herë. Herën e parë sëb`u me edicion kritik është botuar nga ana e R. Nicholson, TheTadhkiratu’l Awliya of Shaykh Faridu’ddin Attar, I-II (“PersianHistorical Texts”), Londër-Leiden 1905-1907. Disa herë është botuar nëIndi. Vepra ka edhe katër përkthime në gjuhën osmane dhe disa në atëturke. Për më gjerë shih: Xhami, Abdurrahman, Nefehatu’l-Uns, përkth.në osm. Lamii Çelebi, Stamboll 1289, f. 668-670; Avfi, Muhammed,Lubabu’l-Elbab, bot. E. G. Browne, II, Londër-Leiden 1903, f. 337;Feriduddin el-Attar, Tezkiretu’l-Evliya, përkth. në turq. SuleymanUludag, Stamboll 1985, f. 9-23. Në lidhje me përkthimin në gjuhënosmane të kësaj vepre është punuar edhe një temë e doktoraturës. Shih:Feriduddin el-Attar, Tezkiratu’l-Evliya, përg. Orhan Yavuz, Ankara1988.Vepra në masë të madhe i përgjason veprës së Sulemiut por është shumëmë e pasur se ajo. Autori duke filluar prej shekullit II hixhri, gjegjësishtprej Ibrahim b. Ed’hemit e deri në shekullin IX hixhri, deri teShehabeddin el-Konevi (787/1385), flet për jetën e 577 sufijve.Tabakatu’l-Evlija’ja përbëhet prej dy kapitujve: a) Kapitulli ijetëshkrimeve të sufijve, ku sufijtë janë të radhitur në mënyrë alfabetikenë bazë të emrave të tyre. Së bashku me sufijtë e mëdhenj janëpërmendur edhe shokët ose bashkëkohasit e tyre. b) Kapitulli i shtojcave,ku sufijtë janë përmendur në bazë të nofkave të tyre, po ashtu sipasradhitjes alfabetike. Shih: Ibnu’l-Mullakkin, Tabakatu’l-Evlija, bot.Nureddin Sheribe, Kajro 1393/1973.Munaviu në këtë vepër në shekullin XI hixhri ka vazhduar traditën eshkrimit të kronikave sufike, e cila kishte filluar qysh në shekullin IV.Munaviu në Hyrjen e veprës së tij bën krahasimin e muxhizes dhe

Zhvillimi historik i Tesavvufit 31– Reshahatu Ajnu’l-Hajat, e shkruar nga Kashifi Safijuddin Alib. Husejn (909/1503). 60– Lemezat-i Hulvijje ez Lemezat-i Ulvijje, e shkruar ngaHulvizade Mahmud Xhemaleddin (1064/1654). 61– Nefehatu’l-Uns Min Hadaratai’l-Kuds, e shkruar ngaNureddin Abdurrahman b. Ahmed Xhami (898/1492) 62– Themeratu’l-Fuad fi’l-Mebdei ve’l-Mead, e shkruar nga SariAbdullah Efendi (1071/1661). 63– Bahru’l-Velaje, e shkruar nga Mollazade Shejh SulejmanKustendili (1235/1820). 6460616263qerametit, si përgjigje ndaj mutezilëve, i klasifikon qerametet dhe jepsqarime të hollësishme për to. Në Pjesën e parë brenda tetë kapitujve fletpër jetën dhe veprën e Pejgamberit a.s., ndërsa në Pjesën e dytë, dukefilluar prej Ebu Bekrit r.a. e deri te sufijtë e kohës së tij, në njëmbëdhjetëgrupe, flet për jetën e 797 sufijve. Shih: El-Munavi, el-Kevakibu’d-Durrijje fi Teraxhimi’s-Sadati’s-Sufijje, I-II. red. M. Hasan Rebi’, Kajro1357/1938.Kjo vepër e shkruar në gjuhën persiane duke filluar prej JusufHemedaniut e deri në kohën kur ka jetuar autori, flet për jetën e të gjithëshejhëve të cilët bëjnë pjesë në zinxhirin (silsile) e shejhlerëve tëTarikatit Nakshibendi. Ali b. Husein el-Kashifi, Reshahat Ajn el-Hajat(Can Damlalari), përsht. N. Fazil Kisakurek, Stamboll 1978.Kjo vepër fillon prej katër halifeve, katër imamëve të medhhebeve,dymbëdhjetë imamëve e Ehl-i bejtit, ndërsa më pas flet për shejhët dhehalifet e tyre të Tarikatit Halveti.Vepra e Abdurrahman Xhamiut është shkruar në gjuhën persiane dheështë një lloj i shtojcës së veprave të Sulemiut dhe Hereviut. Në Nefahatështë shkruar jeta dhe vepra e 616 sufijve, prej të cilëve 34 janë femra.Ndërsa në Hyrjen autori ka sqaruar disa koncepte dhe çështje mjaft tërëndësishme të Tesavvufit. Në një pjesë të Hyrjes, ai flet edhe përproblemet filozofike të Tesavvufit. Shih: Abdurrahman Xhami,Nefehatu’l-Uns-Evliya Menkibeleri, përkth. Lamii Çelebi, përg. S.Uludag-M. Kara, Stamboll 1995.Kjo vepër është shkruar në gjuhën osmane dhe përbëhet prej pesëkapitujve dhe një pasthënieje. Autori veprën e fillon me sqarimin emomenteve të krijimit të njeriut të parë, Ademit a.s., më pas flet për disaterma dhe koncepte të dijes sufike, për jetën dhe veprën e një numri tëkonsiderueshëm të sufijve dhe në fund librin e mbaron me një pasthënieku e diskuton filozofinë e Tesavvufit. Sari Abdullah Efendiu në veprën etij ka edhe citate prej veprave të ndryshme poetike të letërsisë sufike.Shih: Sari Abdullah Efendi, Semeratu’l-Fuad, përsht. Y. KenanNecefzade, Stamboll 1967..

32 Kllapia e Tesavufit– Tabakatu’l-Kubra, e shkruar nga Abdulvehhab esh-Sha’rani(973/1565). 65– Sefine-i Mevlevijan, e shkruar nga Sakib Mustafa Dede(1148?1735). 66b. b) Veprat enciklopedike– Guldeste-i Rijad-i Irfan, e shkruar nga Sejjid Ismail Belig(1142/1729). 6764656667Në këtë vepër mjaftë vëllimore autori ka dhënë njohuri për jetën e 1001sufiu duke filluar prej Imam Xhafer es-Sadikut e deri në kohën kur kajetuar autori. Një pjesë e jetëshkrimeve është marrë nga veprat e tjera tëshkruara më parë, por pjesa e fundit është origjinale. Kjo vepër karëndësi të posaçme për studiuesit e Tesavvufit në rrethanat ballkanike,meqë përmend edhe emrat e një numri të konsiderueshëm të sufive tëcilët kanë vepruar në viset ballkanike. Bahru’l-Velaje është vepra e parëbiografike sufike e cila është shkruar në turqishte. Shih: Bursali MehmedTahir, Osmanli Muellifleri, I, 88; Yilmaz, Ali, Kostendilli SuleymanSeyhi, Ankara 1989.Sufijtë në këtë vepër janë diskutuar në tri pjesë. Në pjesën e parë janëpërmendur jetëshkrimet e 377 sufive prej as’habëve, tabi’inëve, tebe’itabi’inëve dhe muxhtehidëve. Pjesa e dytë përbëhet prej jetëshkrimeve të120 sufive të cilët kanë jetuar në Egjipt në shekullin XVI, ndërsa nëPjesën e fundit autori flet për aktivitetet e 90 sufijve të kohës së vet.Sha’raniu ka edhe një vepër të titulluar Tabakatu’s-Sugra në të cilënduke filluar prej mufessirit të shquar Xhelaluddin Sujutiut flet edhe përjetën dhe aktivitetet e100 sufijve të kohës së vet. Shih: Esh-Sha’rani,Abdulvehhab, Levakihu’l-Envar fi Tabakati’s-Sadati’l-Ahjar, përg. A.Hasen Mahmud, Kajro 1414/1993; Imam Sha’rani, Veliler Ansiklopedisi(et-Tabakatu’l-Kubra), përkth në turq. Abdu’l-Kadir Akçiçek, Stamboll1407/1986.Në këtë vepër është prezentuar jetëshkrimi i shejhëve të TarikatitMevlevi të cilët kanë qenë në post në Teqenë Mevlevite në Konjë si dhenë teqetë tjera të mëdha Mevlevite në botën islame. Në këtë vepër flitetedhe për disa femra poete të cilat kanë qenë ithtare të këtij tarikati. SakibMustafa Dede, Sefine-i Nefise-i Mevlevijan, Kajro 1283/1866.Në këtë vepër janë të përfshira jetëshkrimet e 491 personave të shquar nëjetën shoqërore të Shtetit Osman të cilët kanë lindur ose kanë vepruar nëqytetin e Bursës. Vepra përfshin edhe jetëshkrimet e një numri tëkonsiderueshëm të sufijve të mëdhenj të cilët kanë jetuar në ShtetinOsman, deri në periudhën kur ka jetuar autori. Shih: Ismail Belig,Guldeste-i Rijad-i Irfan ve Vefejat-i Danishveran-i Nadiredan, Stamboll

Zhvillimi historik i Tesavvufit 33– Tibjanu Vesaili’l-Hakaik fi Bejani Selasili’t-Taraik, e shkruarnga Haririzade Muhammed Kemaleddin (1299/1882). 68– Sefine-i Evlija-ji Ebrar fi Sherh-i Esmar-i Esrar, e shkruar ngaOsmanzade Husein Vassaf (1348/1929). 69– Sefinetu’s-Safi, e shkruar nga Ahmed Safi Beu (1344/1926). 70– Osmanli Muellifleri, e shkruar nga Bursali Mehmed Tahir(1925). 71686970711302; Abdu’l-Kadiroglu, Abdu’l-Kerim, Bursali Ismail Belig, Ankara1985.Kjo vepër përbëhet prej tre vëllimeve të mëdha dhe ende është nëdorëshkrim. Vepra ka afro 1020 faqe dhe në të sipas radhitjes alfabetikejanë të përmendura të gjitha tarikatet, duke filluar prej themelimit të tyree deri në shekullin XIX kur ka jetuar autori. Njëkohësisht në vepër janëtë veçuara tarikatet dhe nëndegët e tyre. Janë të përmendura vitet evdekjes së shejhëve të cilëve u përmendet emri si dhe veprat e tyre.Haririzade, Muhammed Kemaleddin, Tibjanu Vesaili’l-Hakaik,Biblioteka “Sulejmanije”, Pjesa e Ibrahim Efendiut, nr. 432; Çiçek,Yakup, Haririzade Mehmed Kemaleddin Hazati, Eserleri ve TibyanuVesaili’l-Hakaik fi beyani Selasili’t-Taraik Muhtevasi, (temë edoktoraturës e pabotuar, Stamboll 1982).Kjo vepër është mjaft vëllimore dhe përbëhet prej pesë vëllimeve tëmëdha. Në të janë të përmendura jetëshkrimet e afro 2000 njerëzve tëshquar në lëmin e Tesavvufit. Sufijtë e përmendur kryesisht janë tëviseve të Anadolisë dhe të Ballkanit. Autori krahas jetës së sufijve kapërmendur edhe veprat e tyre dhe bibliotekat në të cilat gjenden ato, kadhënë planet e disa teqeve dhe fotografitë e tyre. Në vepër së paripërmendet një tarikat i caktuar, parimet e tij dhe më pas flitet përpërfaqësuesit dhe jetëshkrimet e tyre. Vetëm vëllimi i parë i kësaj vepreështë përshtatur në turqishten e sotme dhe është botuar, ndërsa pjesatjetër ende është në dorëshkrim. Husein Vassaf, Sefine-i Evlija-ji ebrar fiSherhi Esmar-i Esrar, Biblioteka Sulejmanije, pjesa e Dorëshkrimeve tëDhuruara, nr.2309; Huseyin Vassaf, Sefine-i Evlija I, përsht. M. Akkusdhe A. Yilmaz, Stamboll 1990.Kjo vepër është një enciklopedi biografike e përgjithshme, e përbërë prejtetëmbëdhjetë vëllimeve. Në te janë të përfshira në hollësi temat eTesavvufit, letërsisë klasike, kulturës së përgjishme dhe historisë. AhmedSafi, Sefinetu’s-Safi, Xherrahpasa Tip Tarihi Enstitusu, nr. 2096(dorëshkrim); Tosun Necdet, “Kultur Tarihimize Isik Tutan Muhim BirKaynak: Sefinetu’s-Safi”, në Revista e ILAM, nr. 2, Korrik-Dhjetor, f.177-190.Kjo vepër përbëhet prej gjashtë kapitujve të përfshirë në tre vëllime. Nëvëllimin e parë janë të përfshira jetëshkrimet e sufijve dhe të ulemasë.

34 Kllapia e Tesavufitb. c) Veprat didaktike, filozofike dhe parimore sufike– Er-Riaje li Hukukil-lah, e shkruar nga Ebu Abdullah Haris b.Esed Muhasib (243/867). 72– El-Luma, e shkruar nga Ebu Nasr Abdullah b. Ali es-Serraxhet-Tusi (378/988). 737273(dijetarëve fetarë), në vëllimin e dytë jetëshkrimet e poetëve, ndërsa në tëtretin, jetëshkrimet e historianëve, mjekëve, matematikanëve të cilët kanëvepruar në Shtetin Osman. Të gjithë personat janë të radhitur në mënyrëalfabetike. Bursali, Mehmed Tahir, Osmanli Muellifleri, I-III, Stamboll.Er-Riaje është njëra ndër veprat e para burimore të shkruara tëTesavvufit dhe paraqet një vepër etike-filozofike të Tesavvufit. Vepraështë e shkruar në nëntë kapituj. Kapitulli i parë flet për personat që kanëkujdes në obligimet ndaj Allahut dhe për kryelartësinë. Në kapitullin edytë bëhet fjalë për njohjen e vetes dhe për atë se me kë duhet tëshoqërohet njeriu që ta njohë veten. Në kapitujt vijues flitet përpërpjekjen kundër epshit, për qibrin dhe dëmet e tij, mashtrimin, zilinëetj. Siç shihet edhe prej përmbajtjes Er-Riaje është një ndër kryeveprat efilozofisë etike dhe sufike. Shih: Mahmud, Abdulhalim, Ustadhu’s-sairinel Haris b. Esed el-Muhasibi, Kajro 1983; Smith, M. An Early Mystic ofBagdad, Londër 1935; Muhasibi, er-Riaje li Hukuki’llah,përg. A.Mahmud, Kajro 1990; Aydin, Huseyin, Muhasibi’nin Tasavvuf Felsefesi,Ankara 1976.Vepra e Ebu Nasr Serraxhit është një ndër veprat kryesore e cila sqaronteorinë e Tesavvufit, mirëpo në veprat klasike shumë pak përmendet emrikësaj vepre. Këtë vepër për herë të parë e ka botuar R. Nicholson, TheKitabu’l-Luma’ fi’t-Tasawwuf of Abu Nasr al-Saraj,. Pas tij atë e kaplotësuar dhe përmirësuar A. J. Arberry, Pages From the Kitabu’l-Luma’of Abu Nasr al-Sarraj. Tekstin e plotë të kësaj vepre e kanë botuarAbdulhalim Mahmudi dhe Taha Abdulbaki Sururi në Kajro në vitin1960. Shih: es-Serraxh, Kitabu’l-Luma’ fi’t-Tasavvuf, bot. A. Mahmuddhe T. A. Surur, Kajro 1380/1960. Kjo vepër është përkthyer dhekomentuar edhe në turqishte nga ana e Hasan Kamil Yilmaz’it, me titull:es-Serraxh, el-Luma’, Islam Tasavvufu, Stamboll 1996. El-Lumapërbëhet prej Hyrjes dhe dymbëdhjetë kapitujve. Në Hyrje flitet përTesavvufin, vendin e tij në mesin e disiplinave tjera shkencore,përkufizimin e sufiut dhe Tesavvufit, gjenezën e fjalës Tesavvuf etj. Nëkapitullin e parë bëhet fjalë për dy termat themelore të Tesavvufit, hal(gjendje kuptimore) dhe makam (pozitë kuptimore). Në kapitullin e dytëdiskutohet qasja e sufive ndaj Kur’anit dhe bëhet komenti sufik-simbolik(ishari) i disa ajeteve të tij. Në kapitujt tjerë me radhë bëhet fjalë përkuptimin e Pejgamberit te sufijtë, nxjerrjen e përfundimeve (hukm) prejKur’anit dhe Sunnetit, zuhdin (asketizmi) e as’habëve, gjendjet dhe

Zhvillimi historik i Tesavvufit 35– Kutu’l-Kulub, e shkruar nga Ebu Talib Muhammed b. Ali b.Atijje el-Mekki (389/996). 74– Et-Taarruf li Medhhebi Ehli’t-Tasavvuf, e shkruar nga EbuBekr Muhammed b. Is’hak Kelabadi 398/1008. 757475edukatën e sufijve, mirësjellja e këmbimit të letrave dhe poezive tësufijve, çështjen e dhikrit (përkujtimit) dhe semasë (oratoriumi mistik),vexhdin (ekstazën), thelbin dhe dallimet ndërmjet muxhizes dhe qerametitetj. El-Luma është vepra themelore dhe literatura bazë për studiuesit eTesavvufit dhe për ata që kanë dëshirë të njihen me sistematikën dhebrendinë thelbësore të kësaj disipline. Shih: Es-Serraxh, el-Luma’, IslamTasavvufu, përkth. në turq. H. Kamil Yilmaz, Stamboll 1996, IX-XVI.Vepra e Ebu Talib el-Mekkiut është vepër e cila me të madhe ka ndikuarnë botëkuptimet e sufijve të lartë siç janë Imam Gazaliu e Abdu’l-KadirGejlaniu. Të gjitha çështjet sufike që përmenden në këtë libër janë tëprovuara me hadithe të transmetuara nga Pejgamberi a.s., dhe në shikimtë parë vepra duket si përmbledhje e haditheve të Pejgamberit a.s. VepraKutu’l-Kulub përbëhet prej dyzetë e tetë kapitujve. Në këta kapituj janëtë përpunuara temat themelore të Tesavvufit, përkujtimi dhe përmendja eAllahut xh.sh. (dhikr-i evrad) dhe provat e tyre, edukata e leximit tëKur’anit dhe mirësitë e kësaj vepre, vetëkontrolli (muhasebetu’n-nefs),makamet, halet, durimi, shpresa, frikërespekti, pëlqimi, namazi, agjërimidhe tema të tjera që përkojnë me praktikën dhe sjelljen islame. Shih: EbuTalib el-Mekki, Kutu’l-Kulub fi Muameleti’l-Mahbub, red. S. NesibMekarim, Bejrut 1995; Ebu Talib el-Mekki, Kutu’l-Kulub (KalplerinAzigi), përkth. në turqishte Yakup Çiçek, Stamboll 1998.Kelabadiu veprën e tij e fillon me lëvdata për sufijtë e vërtetë dheqortime për ata sufij që janë larguar prej rrugës së Sheriatit. Taarrufiështë vepra e parë e cila në mënyrë sistematike informon për tematkryesore të Tesavvufit dhe në mënyrë mjaft të argumentuar i mbron tëvërtetat e akaidit sunnit. Taarrufi përbëhet prej shtatëdhjetë e pesëkapitujve. Në kapitujt e parë flitet për mangësitë e disa sufijve,përkufizimet e Tesavvufit dhe emrat e disa sufijve. Prej kapitullit të pestëe deri në kapitullin e tridhjetë bëhet fjalë për bazat e akaidit islam, përcilësitë e Allahut, të pamurit e Allahut në ahiret, kadanë dhe kaderin,shpirtin, melekët, pejgamberët, muxhizen, qerametin etj. Pas kapitullit tëtridhjetë flitet për halet, pendimin, zuhdin, durimin, varfërinë kuptimore(fakr), modestinë, devotshmërinë, sinqeritetin, falënderimin. Paskapitullit të pesëdhjetë flitet për termat filozofikë dhe psikologjikë tëTesavvufit si vexhd (ekstazë), fena-beka (shkrirje dhe qëndrimkuptimor), shuhud-gajbeh (prania dhe mosprania kuptimore) etj. Nëshumë raste thëniet e Kelabadiut aspak nuk dallohen nga ato të EbuHanifes në Fikhu’l-Ekber ose të Maturidiut në Kitabu’t-Tevhid, saqë nëkrahasimin e tyre është punuar edhe një temë e magjistraturës. Shih:.

36 Kllapia e Tesavufit– er-Risaletu’l-Kushejrijje, e shkruar nga Ebu Kasim Abdu’l-Kerim b. Hevazin el-Kushejri (465/1073). 76– Keshfu’l-Mahxhub, e shkruar nga Ebu’l-Hasan Ali b.Osman b.Ebi Ali el-Xhullabi el-Huxhviri (465/1072). 777677Yilmaz, Nusrettin, Kelabazi’nin Tasavvuf ve Akid AlanindakiGorusleriyle Maturidi’nin Mukayesesi (temë e magjistraturës) Kajseri1990. Po ashtu: Kelabadi, et-Taarruf, red. M. Emin en-Nevavi, Kajro1412/1992; Muhammed Mustemli Buhari, Sherhu’t-Taarruf liMedhhebi’t-Tasavvuf, red. Muhammed Rushen, Teheran 1363; Kelabazi,Dogus Devrinde Tasavvuf-Taarruf, përkth. në turqishte SuleymanUludag, Stamboll 1979.Kjo është vepra më e njohur klasike në mesin e sufive. Në të bëhet njëbaraspeshë e sheriatit dhe tarikatit, prandaj edhe zë vend të rëndësishëmnë historinë e mendimit islam. Vepra e Kushejriut përbëhet prej Hyrjesdhe katër kapitujve kryesorë. Në Hyrje flitet për shkaqet e shkrimit tëveprës dhe kritikohen sufijtë e kohës të cilët janë larguar nga binarët eTesavvufit. Në kapitullin e parë sqarohet terminologjia e Tesavvufit, sip.sh., termat vakt, hal, makam, kabd, bast, vexhd, tevaxhud, vuxhud,varid, shahid, nefs, ruh etj. Në kapitullin e dytë radhiten makamet dhehalet si baza të etikës sufike. Në këtë kapitull sqarohen pesëdhjetë e treparime të sjelljes sufike. Ja disa prej tyre: tevbe, muxhahede, halvet,takva, vera, zuhd, havf, rexha, velajet, dua, fakr etj. Në kapitullin e tretëflitet gjithashtu për halet dhe qerametet. Në pjesën e katërt bëjnë pjesëjetëshkrimet e 83 sufijve, duke filluar prej Ibrahim b. Ed’hemit e deri teIbn Ata Ruzbariu. Për më gjerë shih: Kushejri, er-Risale, red. M. Zerrikdhe A.A. Baltaxhi, Bejrut 1413/1993; Kushejri, Kuseyri Risalesi, përkth.S. Uludag, Stamboll 1991; al-Qushajri, Principle of Sufism (Rislah al-Qushayriyyah), përkth në anglisht B. R. Von Schlegel, Berkeley 1990;Besjuni, Ibrahim, el-Imamu’l-Kushejri, Siratuhu, Asaruhu veMedhhebuhu fi’t-Tasavvuf, Kajro 1392/1972.Konsiderohet si vepra më e vjetër sufike e shkruar në gjuhën persiane.Kjo vepër përbëhet prej dy pjesëve kryesore. Në pjesën e parë, pasHyrjes në gjashtë kapitujt e parë sqarohen disa terma të Tesavvufit. Prejkapitullit të shtatë deri në kapitullin e trembëdhjetë flitet për jetën dheveprën e 114 sufijve, duke filluar prej kohës së Pejgamberit a.s. Nëpjesën e dytë e cila fillon me kapitullin e katërmbëdhjetë, së parisqarohen dymbëdhjetë shkolla të Tesavvufit, si p.sh., Muhasibijje,Kassarijje, Xhunejdijje, Hakimijje etj., ndërsa më pas flitet për parimet esjelljes sufike, termat e teorisë dhe praktikës sufike etj. Shih: Huxhviri,Keshfu’l-Mahxhub, përgatiti për shtyp Abdulhadi Kandil, Bejrut 1980;Huxhviri, Keshfu’l-Mahxhub, red. Kasim Ensari, Teheran 1375;Huxhviri, Keshfu’l-Mahxhub-Hakikat Bilgisi, përkth. në turqishte S.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 37– Avarifu’l-Maarif, e shkruar nga Shihabuddin Ebu Hafs Omerb. Abdullah Suhreverdi (632/1234). 78– el-Futuhatu’l-Mekkijje, e shkruar nga Ebu AbdullahMuhammed b. Ali Ibn Arabi (638/1240), i njohur në qarqetsufike si Shejhu’l-Ekber (Shejhu më i madh). 79Përveç llojeve dhe veprave të sipërpërmendura, sufijtë gjatëhistorisë islame kanë shkruar edhe një numër bukur të madh tëpërmbledhjeve me poezi, prozë poetike, tefsireve ishari(ekzegjezave sufike), etj., të cilat në masë të madhe janë përdorësi nga vetë sufijtë ashtu edhe nga dijetarët tjerë. Pikërisht përkëtë të gjithë ata që kanë dëshirë ta studiojnë Tesavvufin si njërealitet i pashmangshëm i historisë së njerëzimit, ose më ngushtëi historisë islame pas Pejgamberit a.s., ose kanë nevojë të kenë7879Uludag, Stamboll 1982; Huxhviri, The Kashf al-Mahjub, The OldestPersian Treatise on Sufism (E.J.W. Gibb Memorial) London 1911.Vepra e sipërpërmendur është njëri prej doracakëve (ilmihalëve)kryesorë për të gjitha tarikatet. Avarifi është shkruar në periudhën pasformimit të tarikateve, prandaj edhe rëndësi të posaçme në të i kushtohetpraktikës sufike. Suhreverdiu të gjitha temat e përmendura në librin e tij ika të përforcuara dhe provuara me hadithe të transmetuara ngaPejgamberi a.s. Vepra për respekt ndaj moshës së Pejgamberit a.s. ështëshkruar në 63 kapituj. Disa prej tyre janë: Burimi i disiplinës sëTesavvufit, Virtytet e disiplinës së Tesavvufit, Makami i Shejhut,Bontoni i udhëtimit, Semaja e sufive (vallëzimi mistik), Etika e sufive,Rregullat e abdestit, Dobitë e agjërimit etj. Shih: Suhreverdi, Avarif,Bejrut 1403/1983; Suhreverdi, Avarifu’l-Maarif, përkth. në persisht. E.A.Isfahani, Teheran 1374; Suhreverdi, Avarifu’l-Maarif-TasavvufunEsaslari, përg. H.Kamil Yilmaz-Irfan Gunduz, Stamboll 1409/1989;Suhrawardi, The “Awarifu’l-Maarif” Writen in the Thirteenth Century byShaikh Shabuddin Umar bin Muhammed-i Suhrawardi, përkth. nëanglishte H. Wilberforce Clarke, Nju-Jork 1981.Kjo vepër përbëhet prej frymëzimeve që i kanë ardhur autorit gjatëqëndrimit në Mekke dhe është vepra kryesore e tij. Futuhati përbëhet prej560 kapitujve të tubuar në 37 pjesë që ai i quan sifr. Kjo vepër përmbandituri dhe njohuri për teoritë ontologjike dhe epistemologjike të sufive,botëkuptimet e tyre metafizike dhe kozmologjike si dhe disa çështje tëekzo-ezoterikës së Tesavvufit. Shih Kilic, M. Erol, “el-Futuhatu’l-Mekkiyye”, në “Enciklopedia Islame e Dijanetit të Turqisë”, XIII, 253;Ibn Arabi, el-Futuhatu’l-Mekkijje, red. Osman Yahya-Ibrahim Medhkur,Kajro 1405/1985..

38 Kllapia e Tesavufitopinion të tyre rreth kësaj çështjeje, e kanë të domosdoshme t’idiskutojnë këto vepra të shkruara në qarqet sufike.2. TERMINOLOGJIA DHE KARAKTERISTIKATTHEMELORE TË TESAVVUFITSiç u tha edhe më sipër, njeriu që nga fillimi i qëndrimit të tij nëkëtë botë është orvatur të vendosë lidhje me thelbin e tij dhe tëgjejë rrugët e afrimit deri te ai. Si çdo disiplinë tjetër teologjikedhe filozofike, ashtu edhe Tesavvufi ka zhvilluar mënyra dhetrajta nëpërmjet të cilave do të ketë mundësi të afrohet deri te kyqëllim. Edhe në mendimin sufik, si në përgjithësi në akidenislame, Zoti është realiteti i vetëm i qenësisë.Sufijtë në vrojtimin dhe përkapjen e realitetit të qenësisë dhe nëafrimin me Zotin, si dy qëllime parësore të disiplinës sëTesavvufit, kanë zhvilluar një terminologji të vrullshme, e cilanjëkohësisht paraqet edhe karakteristikat themelore tëTesavvufit.Klasifikimi i karakteristikave dhe terminologjisë së Tesavvufitduke filluar prej burimeve klasike e deri te ato të sotmet ështëbërë në mënyra të ndryshme, 80 por ne këtu do të bëjmë njëklasifikim eklektik të literaturës së Tesavvufit në lidhje me këtëçështje.2.1. Termet psikologjike të TesavvufitArsyeja (akl), shpirti (ruh), zemra (kalb) dhe uni (nefs) janënocione që përmenden në Kur’an dhe koncepte kryesore tëpsikologjisë njerëzore, që në çdo shkencë shoqërore janëdiskutuar në bazë të funksionit të tyre në hierarkinë e shkencësgjegjëse. Tesavvufi këtyre termave u kushton rëndësi të80Në lidhje me terminologjinë e Tesavvufit, për më gjerë shih: Kushejri,er-Risale, f. 200; Huxhviri, Kehsfu’l-Mahxhub, f. 517; Kashani,Abdurrezzak, Istilahatu’s-Su,fijje, f. 43 e tutje; Serraxh, el-Luma’, f. 171-172; Eraydin, Selçuk, Tesavvufi dhe Tarikatet, f. 75 e në vazhdim;Yilmaz, H.Kamil, Hyrje në Tesavvuf, f. 127 e tutje.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 39posaçme në vendosjen e relacionit ndërmjet Zotit, njeriut dhegjithësisë. Disa prej sufijve në qendër të sistemit të tyre kanëvendosur zemrën, disa të tjerë unin, ndërsa të tretët kanëvendosur shpirtin dhe në bazë të kësaj kanë zhvilluarmetodologjinë e procesit edukativ-arsimor të tyre.Njeriu është qenie e vetëdijshme, por edhe krijesë e cila e dallondhe e vlerëson këtë vetëdije. Pikërisht për këtë edhe ai kamundësi ta kontrollojë veten. Sikur të mos kishte një aftësi tëtillë, atëherë në veprat e tij nuk do të mund të kërkoheshinkarakteristika etike. Fuqia e ndërgjegjes njerëzore është nëkorelacion me gradën e vetëdijësimit të tij. Për aq sa njeriu do tëjetë i vetëdijshëm për qenësinë e tij, për aq do të ketë mundësit’i dallojë shkaqet e vërteta dhe ato të rrejshme të sjelljeve të tij.Personat që ideal kryesor e kanë arritjen e etikës superiore dhe tëpërsosur, gjithmonë bëjnë llogarinë e veprave dhe sjelljeve tëveta. 81 Kur’ani a.sh., në lidhje me këtë thotë: “Ne do t’u bëjmëatyre të mundshme që të shohin argumentet Tona në horizontedhe në veten e tyre deri që t’u bëhet e qartë se ai është ivërtetë...”. 82Qëllimi i procesit edukativ sufik është që njeriut t’i mundësojëpërdorimin e drejtë të arsyes, të zbusë zemrën e ngurtësuar, qëshpirtit i cili e ka harruar Zotin t’ia përkujtojë Atë, ta pastrojëunin dhe ta motivojë trupin për zbatimin e rregullave dheparimeve fetare. 83a) Akl (Arsyeja)Fjala akl rrjedh nga paskajorja arabe u-k-l dhe ka këto kuptimegjuhësore: kapje, mbajtje, pengim, përkapje, mënjanim,818283Gungor, Eroll, Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak, Stamboll 1995, f. 63-64.Kur’an, 41:53.Ky realitet është përfaqësuar edhe në ajetin kur’anor ku thuhet: “Ashtusiç dërguam nga gjiu i juaj të dërguar t’u lexojë ajetet tona, t’ju pastrojë,e t’ju mësojë librin dhe traditën, e edhe t’ju mësojë atë që nuk e dinit”.Kur’an, 2:151..

40 Kllapia e Tesavufitmbështjellje, lidhje e devesë me litar, tërheqje, vendstrehim dhefrenim i dëshirave dhe pasioneve të epshit. 84Termi akl në fillim më tepër është përdorur në trajtën e lidhjessë devesë, por më vonë është bërë emërtim i forcës shpirtërorepër vendosjen e marrëdhënieve midis ndjenjave dhe mendimevesi dhe midis kuptimeve dhe ngjarjeve. Akli ose arsyeja ështëforcë e cila përgatit fushën për pranimin dhe kapjen e diturisëdhe si rrjedhim është e kundërta e injorancës. Arsyeja ështënjëra ndër karakteristikat kryesore që njeriun e dallojnë ngagjallesat e tjera. Në një numër të madh të gjuhëve, me terminarsye është kuptuar aftësia për ta dalluar të mirën nga e keqja. 85Arsyeja si dhunti e dhuruar njeriut nga ana e Fuqisë Krijuesepërmendet në trajta të ndryshme në më se 750 vende nëKur’anin a. sh., edhe atë me një theks të posaçëm mbi rëndësinëe saj për aktivitetet e qenies së krijuar në formën më të përsosur.Sipas Kur’anit, arsyeja është ndihmësi kryesor për njeriun në tëmenduarit 86 , në pranimin e këshillave dhe mësimeve 87 , në tëudhëzuarit (hidajet) 88 , në shpëtimin prej injorancës dhepastrimin e zemrës prej shkurtpamësisë 89 . Për pasojë arsyejaështë njëri nga dy themelet me të cilët njihet feja dhe mendihmën e së cilës mund të bëhen analiza dhe sinteza nëpërjetimin e përvojës së brendshme dhe të jashtme. Aftësia përdallimin e së mirës prej të keqes dhe të bukurës nga e shëmtuara,848586878889Halil b. Ahmed, Kitabu’l-Ajn, (I-VIII), Bejrut 1988, I,159; Xhevheri, Essihah,Kajro 1982,V,1769-1772; Ibn Faris, Muxhemu Mukajisi’l-Luga,Kajro 1969, IV,69-72; Ibn Manzur, Lisanu’l-Arab, Kajro pa datë,IV,3046.Halil b. Ahmed, po aty, I,159; Ragib el-Isfahani, Mufredatu Elfadhi’l-Kur’an, Bejrut 1998, f. 341; Yakit, Ismail, “Mevlana’da Akil ve AklinKritigi”, SDUIF, nr. 3. Isparta 1996, f. 1. Aftësia e arsyes për dallimin esë drejtës nga e shtrembëra, së mirës nga e keqja, së bukurës nga eshëmtuara në veprimet e njeriut, konsiderohet si funksion kryesor dhe ipashmangshëm në përcaktimin e vlerave etike, estetike dhe shoqërore.Bolay, Suleyman Hayri, “Akil”, në “Enciklopedia Islame e Dijanetit tëTurqisë”, II, 238.Kur’an, 38:29; 28:51.Kur’an, 20:54; 39:21.Kur’an, 2:171; 39:17-18.Kur’an, 2:172.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 41gjegjësisht arsyeja, njeriut i mundëson të jetë i vetëdijshëmpërballë parimeve dhe rregullave fetare.Sufijtë e periudhës së parë nuk kanë diskutuar shumë në lidhjeme arsyen, por ata më tepër janë ndalur rreth nevojës për të nëzbatimin e parimeve fetare dhe etike. Nga spektri i vlerësimitetik ata arsyen e kanë konsideruar si begati e dytë menjëherë pasbesimit. Sipas tyre fusha e arsyes është bota fizike, ndërsavendbanimi i saj është zemra. 90Haris el-Muhasibiu, njëri prej sufijve të parë, pranon të vërtetate arsyes së bashku me të vërtetat e shpalljes dhe në lidhje mearsyen thotë: “Arsyeja është një aftësi, një dritë e largpamësisëtë cilën Allahu xh.sh. e ka vendosur në zemrat e njerëzve për t’isprovuar ata. Me të sillet argumenti, me të dallohen e mira dhe ekeqja. Allahu i ka krijuar arsyet dhe ato ua ka ndarë njerëzve.Kur ata kërkojnë diçka e kërkojnë me arsye dhe me të lergohenprej gjërave të liga. Me të vetmohen (zuhd), me të inkuadrohennë rrugën e drejtë dhe me të ngrihen në grada të larta”. 91 Aiarsyen e konsideron si kusht për pranimin e ibadeteve dhe pohonse namazi, agjërimi, haxhxhi dhe çdo mirësi e cila bëhet pameditim dhe përkushtim mendor nuk është e pranuar. Ai që kaarsye, thotë Muhasibiu, e respekton Allahun, ndërsa personi qënuk e respekton më të Madhin, nuk ka mend. 92Sufiu andaluzian Ibn Meserre njëlloj si edhe Muhasibiu arsyen esheh si një aftësi, karakter, të cilin njeriu e sjell me lindjen.Arsimimi i njeriut mundëson që kjo aftësi potenciale të marrëformën aktuale. Arsyeja, thotë Ibn Meserre, është dhunti e Zotitpër njeriun, për t’ia shndritur errësirat e kësaj bote dhe për tadrejtuar në rrugën e drejtë. Arsyeja vendos, dallon, e ndanë tëmirën nga e keqja, hulumton, pengon hamendjen dhe pasionetepshore dhe është ndër aftësitë kryesore në arritjen e njohjes sëFuqisë krijuese. 93 Ai gjithashtu pohon se në qoftë se emocionetdhe pasionet dalin para arsyes atëherë njeriu pandërprerë bën90919293Uludag, Suleyman, “Akil”, në EIDT, II, 246-247.Haris el-Muhasibi, El-Vesaja, Bejrut 1986, f. 251-252.Po aty, f. 129-130.Muhammed ibn Meserre, El-Munteka min Kelami Ehli’t-Tuka, përkth. nëturqishte M. Necmettin Bardakçi, Stamboll 1999, f. 208..

42 Kllapia e Tesavufitgabime. P.sh., Kur’ani disa persona i karakterizon si njerëz qënuk mendojnë 94 , jo pse nuk kanë mend, por për shkak semendjen nuk e përdorin në mënyrë racionale. Si pasojë e kësajqëndrimet e tyre kanë karakter iracional. 95Ebu Talib el-Mekkiu thotë se arsyeja është aftësi e përkapjes sëdallimit, krahasimit dhe vlerësimit midis të bukurës dhe tëshëmtuarës. Nëse nuk ka arsye nuk ka as përgjegjësi. Por arsyejaështë e kufizuar dhe nuk ka mundësi t’i vlerësojë gjërat evrojtimit shpirtëror dhe metafizik. 96 Relacionin ndërmjetbesimit, dijes dhe arsyes Mekkiu e sqaron me metaforën ellambës: “Në të gjitha zemrat tubohen tre kuptime: besimi, dijadhe arsyeja. Këto janë vende të bindjes (jakin). Në momentinkur tubohen në zemër i mënjanojnë zërat e pandërprerë tëskepsës. Fuqia dhe ndritja e pastër e zemrës i ngjasojnë zjarritbrenda llambës. Në të llamba është arsyeja, vajguri është dija,ndërsa fitili është besimi. Sa do të jetë i fortë fitili, aq dritë do tëbëjë llamba”. 97Gazaliu arsyen e karakterizon si rrënjë, vend dhe burim të dijes.Ai thotë se dija arrihet me arsye. 98 Dija për arsyen është si frutipër pemën, rrezja për Diellin dhe të parit për syrin. Nëpërmjetsaj arrihet lumturia në këtë dhe në botën tjetër. 99Mevlana Xhelaluddin Rumiu thotë se arsyet e njerëzve dallohennjëra prej tjetrës: “Flatrat e melekëve janë të ngjashme me arsyete njerëzve. Ndërmjet arsyeve njerëzore ka shumë dallim”. 100 Aigjithashtu thotë edhe atë se arsyeja e njeriut është e kufizuar dhese nuk ka mundësi të përfshijë çdo gjë. Posaçërisht ajo është e949596979899100Kur’an, 2:12, 44; 3:69; 26:28; 59:14.Sipas Ibn Meserres njohja e Allahut është rezultat i arsyes së pastër.Besimi në Allahun është pasojë e njohjes së vërtetë të Tij. Nëse arsyejaështë e drejtë, vërtetohet besimi dhe zemra i futë nën kontroll të gjithaorganet dhe i shërben Allahut xh.sh. Njeriu i përsosur bën që arsyeja t’izotërojë pasionet, ndërsa ai që lejon që pasionet ta drejtojnë arsyen nukështë i përsosur. Ibn Meserre, po aty, 209.Ebu Talib Mekki, Kutu’l-Kulub, Kajro, 1306 h., I,114.Po aty, I, 116.Gazali, Ihjau Ulumi’d-Din, Kajro 1957, III, 4.Po aty, I, 82.Mevlana, Mesnevi, Stamboll 1990, I, 1537.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 43pafuqishme në fushën e metafizikës, pasi në këtë fushë zotërondashuria (ashku) e jo mendja. 101Si përfundim i kësaj që u cek, mund të thuhet se mendësia esufijve nuk është mendësi e pastër në kuptim filozofik. Për taedhe shpallja, frymëzimi dhe ndjenjat janë burime të dijes saedhe arsyeja. Arsyeja në thelb është e kufizuar, prandaj krye nëvete nuk e arrinë dot të vërtetën. Pikërisht për këtë sufijtë krahasarsyes e vendosin edhe termin kur’anor “fuad”, që sipasdomethënies përfaqëson përmasën psikologjike të arsyes. Lidhurme këtë, nga mendimet e cekura të disa sufijve shihet edhe njëmospërputhje e përkufizimeve apo ideve të tyre për arsyen,sepse sipas disave arsyeja ndihmon për ta njohur Zotin, ndërsasipas të tjerëve ajo është e kufizuar.b) Kalb (Zemra)Zemra në të gjitha mendimet fetare dhe mistike konsiderohet siepiqendër e natyrës njerëzore dhe përfaqëson substancënndritëse të realitetit qenësor të njeriut. Në aspekt gjuhësor d.t.th.,kthim i diçkaje nga njëra në anën tjetër, nga një gjendje nëgjendje tjetër. Zemra e njeriut pandërprerë e përjeton këtëndërrim të gjendjeve, prandaj edhe e ka marrë këtë emër. 102Kur’ani a.sh. zemrën e cilëson si “e vërtetë” 103 , “krenare” 104 ,“adhuruese” 105 , “mëkatare” 106 , “e qetësuar me besim” 107 , “eneglizhuar prej përkujtimit të Allahut” 108 , “e sëmurë” 109 , “eudhëzuar” 110 , “e aftësuar për të kuptuar” 111 , “e devotshme” 112 ,“vendbanim i besimit” 113 , “çështje për racionalizim” 114 . Të101102103104105106107108109110111112113Yakit, po aty. f. 9Ragib el-Isfahani, f. 681-682.Kur’an, 29:46; 37:84.Kur’an, 40:35.Kur’an, 50:33.Kur’an, 2:283.Kur’an, 2:260; 13:28; 16:106.Kur’an, 18:28.Kur’an, 33:32.Kur’an, 64:11.Kur’an, 7:179.Kur’an, 22:32.Kur’an, 49:14..

44 Kllapia e Tesavufitgjitha këto shprehje qartë e tregojnë rëndësinë që Fjala Hyjnoreia kushton zemrës. Sufijtë zemrën e përkufizojnë si njësubstancë ndritëse e cila gjendet mes shpirtit dhe frymës. 115Njerëzit vlerësohen në bazë të besimit ose mohimit të cilin ekanë në zemër, e jo në bazë të veprave sipërfaqësore të tyre. Ataaspak nuk janë të pyetur në formimin e tyre trupor dhefizionomik. Mirëpo, rasti nuk është i tillë me zemrën. Njeriu kamundësi që ta pastrojë zemrën dhe të dalë para Allahut xh.sh.me brendi të pastër prej të shëmtuarës dhe njollave të liga. 116Sufijtë zemrën e kanë konsideruar si organ më të rëndësishëmnë trupin e njeriut. Zemra është mbret, thonë ata, ndërsa organettjera janë ushtarë. Nëse zemra është e mirë edhe organet tjerajanë të mira; nëse ajo është e keqe atëherë edhe të tjerat janë tëkëqija. 117 Për ta pastruar zemrën prej ligësive siç janë rrena,përgojimi dhe kotësia, nevojitet përmendja e pandërprerë eAllahut dhe adhurimi i Tij. 118Ebu Talib Mekkiu, Ihvanu’s-Safa dhe Gazaliu zemrën e shohinsi organ më i ngritur. Ajo është vendpranim i shpalljes dhefrymëzimit, prandaj nëse ajo është e mirë i tërë trupi është imirë. Nëse personi e ndanë zemrën vetëm për Allahun, atëherëatë e ka përdorur si duhet. Zemra përsoset vetëm nëpërmjetpastrimit të unit njerëzor. Si rezultat i pastrimit të unit, njeriu isheh të vërtetat e botës metafizike. 119Ibn Arabiu thotë se zemra është mjet për bartjen e dijesezoterike, ose vend ku pasqyrohet kjo dije. Mirëpo, ky mjet nuk114115116117118119Kur’an, 22:46.Muhammed Ali et-Tahanevi, Keshshafu Istilahati’l-Funun, Bejrut 1996,II,1335.Mevlana Xhelaluddin Rumi, Fihi ma Fih, Stamboll 1994, f. 169.Shihni hadithin e Pejgamberit a.s. në këtë kontekst: Buhari, Iman, 39;Muslim, Muthakat, 107; Ibn Maxhe, Fiten, 14; Ahmed b. Hanbel,Musned, IV,270; Darimi, Buju’ 1.Ibn Meserre thotë se vepra të mira nuk konsiderohen ato vepra që bëhenvetëm me trup, por të mira janë veprat që bëhen me zemër e trup. Allahunjerëzit i ka obliguar me ibadete ekzoterike (namaz, agjërim, zeqat), por ika obliguar edhe me ibadete ezoterike, të zemrës. Adhurimi kryesor izemrës është që të hapet para Lartmadhërisë së Allahut xh.sh. IbnMeserre, el-Munteka, 229.Ebu Talib Mekki, po aty, I, 125-126; Gazali, po aty, III, 5-6.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 45është organi i zemrës që gjendet në gjoks, por është aftësia eabsorbimit të Frymës hyjnore dhe prezentimit të saj nëpersonalitetin e njeriut. Kjo zemër është pjesë e pandashme earsyes absolute (akl-i kul-l), të përdorur në terminologjinë e IbnArabiut. 120Sufijtë zemrën e kanë konsideruar si vendbanim të Allahutxh.sh., vend ku pranohen frymëzimet metafizike, aftësi për t’upërqëndruar në vërtetësinë e ekzistencës. Pikërisht për këtë edhekanë zhvilluar një letërsi vëllimore me rregulla për pastrimin ezemrës nga ligësitë e epshit.c) Ruh (Shpirti)Fjala “ruh” në aspektin gjuhësor ka domethënien e “erës sëfreskët që u jep jetë trupit, frymës, gëzimit, qetësisë, energjisëlëvizëse, pushimit, aromës”. 121 Shpirti si qenësi e ndritur ecnëpër trup ashtu si drita e llambës që ndriçon dhomën, ose si ujiqë shpërndahet nëpër të gjitha pjesët e drurit. 122Shpirti (ruh) në Kur’an është përdorur në këto kuptime:shpallje 123 , Isai a.s. 124 , Xhebraili a.s. 125 , fuqi dhe ndihmë 126 .Diku në vend të ruhut për shpirtin është parapëlqyer terminefs. 127 Në bazë të asaj që thuhet në këto ajete, shpirti ështëkrijesë ose pasqyrim i Allahut xh.sh. Nuk është rastësi dhecilësi, por është substancë dhe thelb. Përderisa shpirti është nëtrup, ai ka jetë. Mirëpo gjallëria nuk është prej shpirtit, por prejZotit. Allahu xh.sh., në Kur’an thotë se njerëzit shumë pak janëtë informuar për çështjet e shpirtit. 128 Shpirti i njeriut me njërën120121122123124125126127128Afifi, Ebu’l-Ala, Muhyiddin Ibnu’l-Arabi’nin Tasavvuf Felsefesi, përkth.në turqishte Mehmet Dag, Ankara 1974, f. 108.Xhevheri, po aty, I,367-371; Ragib el-Isfahani, po aty, f. 369-371; IbnManzur, po aty, III,1763-1771.Gazali, po aty, III,3Kur’an, 42:52; 40:15.Kur’an, 4:171.Kur’an, 2:97; 16:102.Kur’an, 58:22.Kur’an, 3:185; 89:27; 75:2; 12:53; 6:93; 91:7.Kur’an, 17:85; Kelabazi, po aty, f. 99; Kushejri, po aty, f. 223; Huxhviri,po aty, f. 390;.

46 Kllapia e Tesavufitanë është i drejtuar kah Zoti (Hakk), ndërsa me tjetrën kahpopullata (halk). 129Njëri prej sufijve të mëdhenj, Suhreverdiu në lidhje me shpirtinthotë. “Shpirti i njeriut nuk është as trup e as që i përket trupit.Nuk është as brenda e as jashtë kësaj bote. Nuk është i bashkuare as i ndarë. Bashkimi dhe ndarja janë cilësi të trupave. Shpirti iemërtuar si qenie me arsye është substancë e dritës e cila nukmund të përkufizohet. Shpirti i njeriut është një prej dritave tëAllahut xh.sh., dhe nuk ka as anë e as vend. Lindja e tij ështëprej Allahut dhe perëndimi është në Allahun. Shpirti nuk ështëZot, nuk është as pjesë e Zotit dhe si pasojë nuk është etern”. 130Ibn Arabiu shpirtin e konsideron si një substancë të thjeshtë (jotë përbërë), e cila nuk është e ngjashme me substancat e errëtadhe komplekse materiale që e përjetojnë ndryshimin dhevdekjen. Shpirti gjithnjë është i gatshëm ta pranojë dijen dheasnjëherë nuk lodhet nga absorbimi i ideve abstrakte. Sipas tijshpirti nuk është as aksident e as trup, por është substancë që ipërket botës metafizike. Ai është një fuqi si intelekt i parë,fryma universale dhe shpirti i pastër. 131Ebu Bekr Vasitiu thotë se shpirtrat janë në dhjetë grada. Këtograda përfaqësojnë një hierarki etike dhe në krye të tyre zënëvend ithtarët e Tesavvufit. Ata janë: 1. Shpirtrat e njerëzve tësinqertë të burgosur në errësirë, 2. Shpirtrat e të devotshëmve, 3.Shpirtrat e ithtarëve të tarikatit (murid), 4. Shpirtrat e atyre që endjekin Sunnetin, 5. Shpirtrat e njerëzve besnikë, 6. Shpirtrat edëshmorëve, 7. Shpirtrat e njerëzve të dashuruar dhe tëpërmalluar në Zotin, 8. Shpirtrat e njohësve (arif), 9. Shpirtrat etë dashuruarve dhe ashikëve, 10. Shpirtrat e miqve të Zotit dhetë varfërve kuptimorë (dervishë dhe fukara). 132129130131132Shah Velijullah Dehlevi, Huxhxhetullahi’l-Baliga, përkth. në turqishteMehmet Erdogan, Stamboll 1994, I, 57-60.Suhreverdi Shihabeddin Jahja, Nur Heykelleri, përkth. në turqishte SaffetYetkin, Stamboll 1995, f. 8-11.Afifi, po aty, f. 112Huxhviri, po aty, f. 393.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 47Në letërsinë sufike shpirti është frymë e Allahut xh.sh. nënjeriun, e cila gjithmonë ka dëshirë dhe përmallim për t’u kthyernë burimin e vet, është urdhër i Zotit.d) Nefs (Uni)Fjala nefs në aspektin gjuhësor d.t.th. frymëmarrje, fryerje eerrës, person, vetë, thelbi i diçkaje, gjallëri, shpirt, zemër, sy,zgjerim, gëzim, qetësim dhe mjet për racionalizim. Nefsi ështëkomponentë e domosdoshme për gjallërinë e njeriut, kafshëvedhe bimëve 133 .Kur’ani a.sh., fjalën nefs e përdorë në kuptime të personit,njeriut, gjallërisë 134 , pëshpëritjes brenda njeriut 135 , ndjenjës,pasionit dhe dëshirës e cila e urdhëron të keqen 136 , shpirtit tënjeriut 137 , zemrës dhe kraharorit 138 . Në një ajet nefsi ështëkarakterizuar në këtë mënyrë: “O ti shpirt i bindur plotësisht!Kthehu te Zoti yt i vetëkënaqur e i pranuar (radijeh dhemerdijjeh)” 139 . Ata që e pastrojnë nefsin dhe e stolisin me cilësitë mira Allahu xh.sh., i karakterizon si të shpëtuar 140 , dhe përsendërtimin e kësaj rregulle i porositë që të përpiqen dhe bëjnëstërvitje kuptimore (muxhahede) 141 .133134135136137138139140141Xhevheri, po aty, III,984-985; Ibn Faris, po aty, f. 460-461; Ibn Manzur,po aty, VI,4500-4504; Gazali, po aty, III,4.Kur’an, 2:48, 123, 233, 281; 3:25, 30, 145, 161, 185; 5:32, 45; 6:98, 151;7:189.Kur’an, 50:16.Kur’an, 12:53; 79:40; 91:7.Kur’an, 6:12; 39:42.Kur’an, 3:154; 7:205; 12:77; 41:53.Kur’an, 89:27-28.Kur’an, 87:14; 91:9.Kur’an, 29:69. Në terminologjinë e disiplinave të ndryshme islame nefsiështë përdorë në kuptime jo identike me njëri-tjetrin. Secila prejdomethënieve gjuhësore të kësaj fjale ka gjetur vendin e vet në njërënprej disiplinave shkencore islame. Në filozofinë islame, posaçërisht nëveprat e filozofëve peripatetikë (meshshai) duke u bazuar edhe nëklasifikimin e Aristotelit, nefsi ka kuptimin e anës psikologjike të shpirtitdhe ndahet në tre grupe: bimor (nebati), shtazor (hajvani) dhe njerëzor(insani). [arif, M.M., Historija Islamske Filozofije, përkth. nëboshnjakisht, Hasan Susiç, Zagreb 1988, I, 492..

48 Kllapia e TesavufitIbn Arabiu bën një klasifikim të ngjashëm për nefsin dhe atë endanë në tre grupe: bimor (nebati), shtazor (hajvani) dheracional (akli). Sipas tij, nefsi i njeriut është dimensioni njëjës iNefsit Universal (nefs-i kul-li). Në fjalorin e Ibn Arebiut terminefs kryesisht përdoret për dimensionin racional të nefsit dhe metë nënkuptohet fuqia mendore dhe medituese e njeriut. IbnArabiu në pikëpamje të nefsit dhe ruhut është dualist. Për tënefsi paraqet përmasën njerëzore të shpirtit, ndërsa ruhu,përmasën hyjnore të tij. 142Sufijtë nefsin e kanë diskutuar në shtatë kategori, edhe atë: nefs-iemmare, levvame, mulhime, mutmainne, radije, merdijje dhekamile. Pesë prej këtyre kategorive janë të përmenduratekstualisht në Kur’an ndërsa dy të tjerat janë të nxjerra ngakomentet sufike të Kur’anit. Tesavvufi me termin nefs,nënkupton unin ose epshin njerëzor, gjegjësisht cilësitë e ligadhe sjelljet e shëmtuara të njeriut. Nefsi është kuptimi ku janë tëtubuar realiteti njerëzor dhe fuqitë e epshit dhe hidhërimit 143 ;është fshehtësi dhe burim i sjelljeve të liga i vendosur në trupine njeriut. Ndërsa burim i virtyteve të mira është shpirti (ruh).Koordinuesi i ruhut është mendja, ndërsa i nefsit hamendja. 144Prej sufijve të parë, Haris el-Muhasibiu thotë se nefsi mund tënjihet shpejtë, pasi atë që e miraton nefsi gjithsesi nuk e miratonAllahu xh.sh., dhe anasjelltas. Puna e nefsit është që njeriun talargojë nga respekti ndaj Zotit dhe ta udhëzojë në gjërat me tëcilat nuk është i kënaqur Ai. Si rrjedhim ai është burim i tëgjitha ligësive. 145 Mendim të ngjashëm shpreh edhe Xhunejd el-Bagdadiu. 146Tustariu, pasionet dhe dëshirat e nefsit i sheh si mëkate të mëdhadhe personit i cili duke e përmendur Allahun përpiqet të largohetprej tyre, në zemër i lindë një dritë, prej të cilës ik me të madheshejtani. 147142143144145146147Afifi, po aty, f. 124.Gazali, po aty, III,4.Kushejri, po aty, f. 75, Huxhviri, po aty, f. 309.Haris el-Muhasibi, Er-Riaje li Hukukillah, Kajro 1990, f. 258-261.Kushejri, po aty, f. 121.Suhreverdi, Ebu Hafs Shihabeddin Omer, Avarifu’l-Maarif, përkth. nëturqishte H. Kamil Yilmaz-Irfan Gunduz, Stamboll 1990, f. 575.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 49Ibn Meserre vendos një lidhje ndërmjet nefsit dhe shqisave dheflet për ndikimin e shqisave në nefsin. Sipas tij, shqisa kryesoreështë shqisa e të parit. Vendi i syrit në trup i ngjason vendit tëDiellit në gjithësi. Nëse syri shikon gjërat e ndaluara e largonnjeriun nga Allahu xh.sh. E njëjta ndodh edhe me shqisattjera. 148Nefsi ka tri fuqi lëvizëse, fuqinë racionale (kuvve-i aklijje),fuqinë e hidhërimit (kuvve-i gadabijje) dhe fuqinë e epshit(kuvve-i shehevijje). Këto fuqi vazhdimisht kërkojnë prej njeriutqë të shkojë në skajshmëri, mirëpo më e preferuar është që tëndiqet rruga e mesme (itidal). 149 Ibn Meserre pohon se edukimi iunit kërkon më tepër përpjekje se edukimi i trupit. Nëse njeriunuk e dallon hallallin dhe haramin dhe zhytet në ujërat e nefsit,atëherë bie më poshtë edhe prej shkallës së kafshëve. 150Mendimet e sufijve në lidhje me nefsin janë të karakterit se nefsigjithnjë e kërkon të keqen dhe njeriu pandërprerë duhet tëpërpiqet që mos të bie në prangat e tij. Në këtë relacion janë tëparapara rregulla dhe parime të posaçme me ndihmën e të cilavesufiu ka mundësi të lirohet prej mbështjelljes së nefsit. Madjeedhe tarikatet të cilat kanë pasur opinion parësor pastrimin enefsit, janë emërtuar si tarikate nefsani.Feriduddin el-Attari në veprën e tij “Mantiku’t-Tajr” në lidhjeme nefsin thotë: “A mund të ecni bile një hap në këtë rrugë /Përderisa merreni me qenësinë ose hiçin? / Zhdukuni derisa tëmerrni qenësinë prej Hakkut. / Si të arrijë Ekzistenca Absolutete ju / Nëse ju ende jeni të okupuar me nefsin?” 1512.2. Termat e gjendjeve dhe pozicionimeve sufike (makametdhe halet)Pjesën dërrmuese të terminologjisë së Tesavvufit e përbëjnëtermat që kanë të bëjnë me pozicionimet kuptimore dhe gjendjetshpirtërore të sufijve gjatë procesit edukativ-arsimor sufik. Pasiplatformat e përjetuara nga ana e udhëtarit shpirtëror (salik)148149150151Ibn Meserre, El-Munteka, f. 215.Po aty, f. 217Po aty, f. 221.Sayar, Kemal, Sufi Psikolojisi, Stamboll 200, f. 97-98..

50 Kllapia e Tesavufitgjatë përvojës mistike janë shumë të ngjashme me njëra-tjetrëndhe në nuanca shumë të holla dallohen prej njëra-tjetrës,shpeshherë letrarët e Tesavvufit dhe rrugët e ndryshme tëTesavvufit i kanë përzier halet dhe makamet. Si rrjedhimpërderisa për njërën palë një piedestal kuptimor ështëkonsideruar hal, për një grup tjetër ka mund të konsiderohet simakam dhe anasjelltas. Pikërisht për këtë nuk mund të bëhet njëdallim i përpiktë ndërmjet halit dhe makamit dhe si pasojë ekësaj ekziston një numër i madh përkufizimesh për to.Fjala makam, d.t.th. gradë, vendqëndrim, shkallë dhe pozitë. Nëterminologjinë e Tesavvufit me makam nënkuptohen edukatadhe sjellja që e cilësojnë sufiun si dhe pozita deri te e cila ai kaarritur nëpërmjet adhurimit, stërvitjes kuptimore dhe askezës. 152Makamet arrihen me dëshirë dhe me përpjekjen e sufiut, prandajedhe janë qëndruese. 153Hali është mirësi e Allahut dhe shpërblim për udhëtarinshpirtëror nga ana e Tij. Hali nuk përfitohet me përpjekje dhemund, por është kuptim i cili mbillet në zemër. Halet nuk janë tëpërhershme por janë kalimtare. Ato janë momente të cilat sufiu ipërjeton në trajtë të gëzimit ose dëshpërimit, relaksimit oseshtrëngimit, frikës ose emocionimit. 154Në bazë të përkufizimeve të ndryshme që u janë bërë këtyre dytermave, shihet qartë se makamet janë pozita kuptimore përpërfitimin e të cilave sufiu duhet të përpiqet dhe t’i kryejë tëgjitha obligimet që kërkohen në procesin edukativ-arsimor sufik(sejr-i suluk) në trajtë të adhurimeve ekzoterike (namaz,agjërim, zeqat) dhe atyre ezoterike (rijadat, muxhahede, dhikr).Nga ana tjetër, halet janë përjetime dhe emocionime të cilatAllahu xh.sh. ia mundëson personit i cili në mënyrë të denjë, nëbrendi dhe në formë, e ka zbatuar adhurimin dhe përkushtiminndaj Tij.152153154Serraxh, po aty, f. 41; Kushejri, po aty, f. 182; Huxhviri, po aty, f. 289.Xhurxhani, Kitabu’t-Ta’rifat, Kajro 1991, f. 254; Uludag, Suleyman,Tasavvuf Terimleri Sozlugu, Stamboll 1995, f. 345; Cebecioglu, Ethem,Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sozlugu, Ankara 1997, f. 314.Serraxh, po aty, f. 41; Kushejri, po aty, f. 183; Huxhviri, po aty, f. 289;Xhurxhani, po aty,f. 94.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 51Klasikët e Tesavvufit kanë bërë klasifikime ku makamet dhehalet janë përmendur në grupe nga dhjetë terma, ose nga shtatë,madje në disa raste edhe në shifra shumë më të mëdha. 155 Nekëtu do të përmendim vetëm disa nga më të rëndësishmet:a) Dhikri (Përkujtimi)Dhikri është e kundërta e harresës dhe në aspekt gjuhësor d.t.th.,të përkujtosh diçka, nder, këshillë, namaz, lutje, lëvdatë, rrjedhjee diçkasë nga gjuha, përhershmëri, mbrojtje e gjërave tëmemorizuara, përmendje e Allahut etj. 156Në terminologjinë e Tesavvufit me dhikr nënkuptohet përkujtimii Allahut, moslargimi i Tij nga kujtesa dhe përmendja epandërprerë e Allahut xh.sh. Në praktikën sufike me dhikrnënkuptohet shprehja e fjalëve ose teksteve të caktuara në numërdhe vende të caktuara, në grup ose individualisht, me ose pa zë,nga ana e ithtarëve të tarikatit.Dhikri është trajta më e përsosur e veprimit të brendshëm, ështëthelbi i ibadetit dhe i fesë, dhe si i tillë është i pranishëm në tëgjitha sistemet mistike. Ai gjithashtu bën pjesë në mesin etemave për të cilat flitet në shumë vende të Kur’anit a.sh. Ja disaprej ajeteve kur’anore që flasin për dhikrin:“Pra ju më kujtoni Mua, Unë ju kujtoj juve...” 157 , “O ju qëbesuat, përkujtoni Allahun sa më shpesh” 158 , “E, besimtarë tëvërtetë janë vetëm ata, të cilëve kur përmendet Allahu urrëqethen zemrat...” 159 , “Për ata që Allahun e përmendin mepërkujtim kur janë në këmbë, kur janë ulur, kur janë të shtrirëdhe thellohen në mendime rreth krijimit të qiejve dhetokës...” 160 , “... e ti përmende Zotin tënd shumë dhe madhëroje155156157158159160Serraxh, po aty, f. 43-52, 53-68; Ruzbihan el-Bakli, Kitab Meshrebu’l-Ervah, Stamboll 1974. Në këtë vepër makamet sufike janë të prezentuarasi 1001.Halil b. Ahmed, po aty, I,236-237; Ibn Faris, po aty, II,358-359; Ragibel-Isfahani, po aty, f. 179; Ibn Manzur, po aty, II,1507-1509.Kur’an, 2:152.Kur’an, 33:41.Kur’an, 8:2.Kur’an, 3:191..

52 Kllapia e Tesavufitmbrëmje e mëngjes” 161 , “... shumëpërmendësit dheshumëpërmendëset e Allahut, Allahu ka përgatitur falje dheshpërblim të madh” 162 .Për dhikrin flet edhe Pejgamberi a.s. në një numër të madh tëhaditheve: “Nëse një grup e përkujton Allahun, melekët irrethojnë dhe mëshira e Zotit i kaplon” 163 ; “Përmendeni aqshumë Allahun saqë t’ju thonë se jeni të marrë” 164 ; “A dëshironit’ju lajmëroj për veprën më të mirë? Përkujtimi i Allahut” 165 ;“Dallimi në mes shtëpisë ku përmendet Allahu dhe asaj ku nukpërmendet është si i gjalli me të vdekurin” 166 .Hasan el-Basriu, si njëri prej zahidëve (asketëve) të parë të cilëtpër udhërrëfyes të jetës së tyre kishin zgjedhur Kur’anin dheSunnetin, thotë se pasioni kuptimor duhet të kërkohet në namaz,në këndimin e Kur’anit dhe në përkujtimin e Allahut. Personatqë nuk ndiejnë kënaqësi prej këtyre gjërave, thotë ai, zemrat ikanë të ngurta. 167 Të mendimit të ngjashëm për dhikrin janëedhe Ebu Talib Mekkiu 168 dhe Kushejriu, i cili flet për dhikrin epërhershëm (dhikr-i daimi). 169Gazaliu për dhikrin thotë se është njëri prej ibadeteve më tërëndësishme pas këndimit të Kur’anit. Përkujtim me vlerë ështëai që bëhet me zemër e me gjuhë. Përkujtimi i vazhdueshëm,thotë Gazaliu, në zemrën e njeriut e lindë dashurinë ndaj Allahutxh.sh. 170Nisur nga ajetet e Kur’anit, hadithet e Pejgamberit a.s. dhetradita e brezave të parë, dhikri është bërë njëri nga parimetthemelore të Tesavvufit islam. Me institucionalizimin eTesavvufit në tarikate, disa prej tarikateve kanë qenë tëmendimit se përkujtimi duhet të bëhet pa zë (hafi), si Melamijtë161162163164165166167168169170Kur’an, 3:41.Kur’an, 33:35.Muslim, Deavat, 8.Ahmed b. Hanbel, Musned, III, 68,71.Tirmidhi, Deavat, 6.Buhari, Deavat, 66/1Kushejri, po aty, f. 371.Ebu Talib Mekki, po aty, I,14.Kushejri, po aty, f. 367-370.Gazali, po aty, I, 295.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 53dhe Nakshibendijtë, ndërsa disa të tjerë kanë mbajtur anën sepërkujtimi është më i vlefshëm nëse bëhet me zë (xhehri), siRifaijtë dhe Kadirijtë. Disa prej tarikateve dhikrin e bëjnë dukeqëndruar në këmbë si Mevlevijtë (sema) dhe Kadirijtë (devran),ndërsa të tjerët e bëjnë ulur.b) Tevbe (Pendimi)Tevbe në aspektin gjuhësor d.t.th., kthim prej mëkatit duke upenduar për gabimin e bërë. Tevbeja është trajta më e çiltër ekërkimit të faljes dhe ndjesës. 171 Ibn Abbasi thotë se pendimi isinqertë (tevbe nasuha) është: “Pendim me zemër, kërkim indjesës me gjuhë dhe vendosje që me trup të mos bëhet më aimëkat”. 172Tevbe d.t.th., kthim në respektimin e Allahut xh.sh., pas kryerjessë një mëkati ose gabimi. Ky kthim, nëse është i sinqertë, mevete përmban edhe llogarinë e unit (nefs-i muhasebe) dhedëshirën që edhe një herë të mos kthehet në atë vepër të gabuar.Në procesin edukativ-arsimor sufik tevbeja është makami i parëi depërtimit të sufiut në rrugën e njëshmërisë dhe shpëtimit tëpërqëndruar në mënyrën e jetesës sufike. Pikërisht për këtë edherituali i inkuadrimit në një tarikat fillon me pendimin përmëkatet e bëra dhe pendimin për ato punë të mira që ka paturmundësi t’i bëjë dhe nuk i ka bërë. Si rrjedhim i kësaj sufijtëtevben e kanë ndarë në tre grupe: 1. Tevbeja e njerëzve tërëndomtë - pendim prej mëkateve; 2. Tevbeja e të zgjedhurve -pendim për kohën që e kanë kaluar në neglizhencë dhe 3.Tevbeja e më të zgjedhurve - pendim për veprat e mira që nëmomente të caktuara nuk janë bërë. 173Në Kur’an ka një numër të madh ajetesh, në të cilat njeriu thirretqë të pendohet sinqertisht për mëkatet e bëra: “Pendohuni tëgjithë te Allahu o besimtarë, në mënyrë që të gjeni shpëtim” 174 ,“O ju që keni besuar, pendohuni tek Allahu me një pendim të171172173174Xhevheri, po aty, I, 91-92; Ragib el-Isfahani, po aty, f. 76; Ibn Faris, poaty, I, 357; Ibn Manzur, po aty, I, 454.Ebu Talib Mekki, po aty, I, 179.Kushejri, po aty, f. 230-231.Kur’an, 24:31..

54 Kllapia e Tesavufitsinqertë” 175 , “E kush pendohet pas punës së keqe dhepërmirësohet, s’ka dyshim, Allahu, ia pranon atij pendimin,Allahu është që falë shumë, është mëshirues” 176 , “E për sa ipërket atij që është penduar, që ka besuar dhe ka bërë vepra tëmira, ai le të shpresojë se është nga të shpëtuarit” 177 .Edhe Pejgamberi a.s. që nga fillimi i ka këshilluar shokët e vet sidhe brezat e ardhshëm që të pendohen për gabimet e bëra dhe tënisin prej fillimi në përkushtimin ndaj Allahut xh.sh. Madje ainë një hadith të vetin ka thënë se ai që pendohet për shkak tëgabimeve, është sikur aspak të mos ketë bërë gabime. 178Sufijtë që prej shekujve të parë pas Pejgamberit a.s. kanë folurpër pendimin e sinqertë si një shkallë nismëtare për nënshtrimine mëtutjeshëm ndaj Allahut xh.sh. Dhunnun el-Misriu thotë setevbeja e cila nuk i çrrënjosë mëkatet është pendim igënjeshtarëve, 179 kurse Jahja b. Muadhi thotë se një mëkat i bërëpas pendimit, është më i shëmtuar se shtatëdhjetë mëkate të bërapara pendimit. 180 Tustariu në komentin e ajetit “O ju që kenibesuar pendohuni në Allahun me një pendim të sinqertë”, thotë:“Pendim i sinqertë d.t.th., të mos bësh më mëkat. Për arsye sepersoni i penduar është një prej miqëve dhe të dashurve. Mikunuk bën vepër që e hidhëron Mikun”. 181Kushejriu pohon se tevbeja e cila porositet në ajetet e Kur’anitdhe hadithet e Pejgamberit a.s. dhe është grada e parëshpirtërore në procesin edukativ-arsimor sufik, d.t.th., zgjim izemrës prej kotësisë dhe vetëdijësim i personit për gjendjenaktuale të tij. 182Allahu njerëzve ua urdhëroi tevben, thotë Ibn Arabiu, për shkakse i do dhe i ndien të afërt ata. Allahu ka dëshirë që njerëzit të175176177178179180181182Kur’an, 66:8.Kur’an, 5:39.Kur’an, 28:67.Buhari, Deavat, 3; Tirmidhi, Deavat, 38; Ahmed ibn Hanbel, Musned,I,338; Ibn Maxhe, Zuhd, 30.Serraxh, po aty, f. 68; Kushejri, po aty, f. 79-80.Kushejri, po aty, f. 81.Sehl b. Abdullah et-Tusteri, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Adhim, Kajro 1329, f.105.Kushejri, po aty, f. 77-79; Suhreverdi, po aty, f. 593-594.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 55jenë të lumtur. Pendimi i njerëzve është përgjigje për dashurinëdhe ashkun e Allahut xh.sh. 183c) Zuhd (Askeza)Zuhdi është njëri nga termat kryesorë të Tesavvufit dhe nëaspektin gjuhësor d.t.th., mosanim, mosdëshirë, mosinteresim,largim, mosorientim drejt diçkaje, mangësi e diçkaje, e kundërtae dëshirës, pasionit dhe lakmisë për këtë botë. 184Zuhdi është një prej karakteristikave themelore të Tesavvufitislam dhe në terminologjinë e kësaj disipline d.t.th., vendosuripër mospërfillje të kësaj bote dhe gjërave që kanë të bëjnë me të.Zuhdi në vete përmban analiza të thella të llogarisë së unit dheparaqet rrugën më të sigurt të vajtjes së shpirtit njerëzor nëpërsosuri. Ai paraqet një veprimtari që njeriut ia mundësonpërkujtimin e origjinës së tij dhe e kaplon me dashurinë eAllahut xh.sh..Termi zuhd përmendet vetëm në një vend në Kur’anin a.sh. 185 ,ndërsa ajetet që flasin për parapëlqimin e ahiretit në krahasimme këtë botë janë të shumta. 186 Edhe Pejgamberi a.s. kapreferuar një jetë e cila nuk do të jetë e dhënë tepër paskënaqësive të kësaj bote ose, thënë ndryshe, që pushtim kryesornuk do ta ketë mirëqenien vetëm në këtë botë. Në përkufizimin eTesavvufit islam, zahid (asket) është personi i cili në zemër nukka dashuri ndaj kësaj bote, e që nuk do të thotë person që ështëlarguar në tërësi nga obligimet e kësaj bote dhe është bërë barrënë shpinën e dikujt tjetër.Hasan el-Basriu për zuhdin thotë: “Të mos jeshë i dhënë paskësaj bote dhe të shikosh me mospëlqim në gjërat e kësajbote”. 187 Ebu Talib Mekkiu pohon se zuhdi i të pasurve dallohetprej zuhdit të të varfërve. Zuhdi i të pasurit, thotë ai, është flakjanga zemra e dashurisë ndaj pasurisë. Ndërsa zuhdi i të varfërit183184185186187Ibn Arabi, el-Futuhatu’l-Mekkijje, II, 183-187.Xhevheri, po aty, II,481; Ragib el-Isfahani, po aty, f. 552; Ibn Manzur,po aty, III,1876-1877; Xhurxhani, po aty, f. 130.Kur’an, 12:20.Kur’an, 3:22, 117, 185; 4:77, 94; 6:32; 8:67; 9:38.Kushejri, po aty, f. 95..

56 Kllapia e Tesavufitështë të mos i lakmojë gjërat që nuk i ka, por të jetë i kënaqurme atë që e ka. 188Gazaliu thotë se zuhdi del në pah me dije, gjendje kuptimore(hal) dhe vepra. Gjendja e zuhdit është lakmia ndaj gjërave mëtë ngritura kuptimisht se ato që posedohen. 189Mevlana Xhelaluddin Rumiu zuhdin e kupton si mosvendosje ekësaj bote në zemër dhe thotë se personi që nuk e fut në zemërdynjanë është asket. 190Nëse bëhet një analizë e thuktë e veprimtarisë së tarikateve dheteqeve të ndryshme gjatë historisë dhe merren parasyshaktivitetet e tyre në aspekt të kësaj bote, atëherë qartë mund tëpërfundohet se Tesavvufi islam zuhdin nuk e ka kuptuar si jetëpasive, pa veprimtari shoqërore, por e ka kuptuar si veprimtari ecila në thelb e ka për qëllim plotësimin e dëshirës së Allahutxh.sh., thënë shkurt, cak të vërtetë ka dëshirën e Allahut ndërsatë gjitha gjërat tjera janë mjete për arritjen deri te ky cak.d) Mehabbet (Dashuria kuptimore)Në bazë të letërsisë sufike mehabbeti është një prej gjendjevekuptimore që paraqitet në të gjitha momentet e përvojës sufike.Ai paraqet një gjendje të shijuar të udhëtarit shpirtëror që nukmund të shprehet me fjalë. Mehabbeti nuk arrihet me përpjekjenga ana e njeriut por është dhuratë nga Allahu.Folja h-b-b prej të cilës rrjedh termi mehabbet në aspektgjuhësor ka këto kuptime: pastërti dhe çiltërsi, lartësi dhepasqyrim, lidhje dhe përqëndrim, thelbi i diçkaje, mbrojtje dheruajtje, dashuri. 191 Të gjitha këto kuptime janë të nevojshme për188189190191Ebu Talib Mekki, po aty, I,248.Gazali, po aty, IV,212-213.Ai në Mesnevi thotë si vijon: “Ç’është dynjaja? Të jeshë neglizhent ndajZotit... Pejgamberi a.s. thotë se sa pasuri e bukur është pasuria qëharxhohet në rrugë të Allahut. Depërtimi i ujit brenda në anije ështëshkatërrim për anijen, ndërsa të qënit e ujit nën anije e mundësonlundërimin e saj. Vetëm për shkak se Sulejmani e hodhi dashurinë epasurisë nga zemra, e mori emrin i varfër (kuptimor). Edhe puna ështëhakk edhe shërimi, por edhe derti”. Mevlana, Mesnevi, I,983-991.Ibn Faris, po aty, II,26-28; Ibn Manzur, po aty, I,742-746; Suad el-Hakim, El-Muxhemu’s-Sufi, Bejrut 1981, f. 301.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 57një dashuri të sinqertë në Allahun xh.sh., për arsye se mehabbetiështë çiltërsia e dashurisë dhe emocionimi i dëshirave të zemrësndaj të Dashurit. Mehabbeti është një lloj kelamullahu.Dashuria kuptimore në trajta të ndryshme të termit mehabbetështë përmendur në tetëdhjetë e disa ajete, mirëpo ajeti të cilinsufijtë e kanë konsideruar si argument të drejtpërdrejtë të kësajtematike është: “E nga njerëzit ka asish që në vend të Allahutbesojnë idhujt, që i duan ata, sikur Allahun, po dashuria e atyreqë besuan Allahun është shumë më e fortë...” 192Pejgamberi a.s. dashurinë e ka konsideruar mjaft të afërt mebesimin. Ai në një hadith të vetin thotë: “Ju nuk do të besonipërderisa unë për ju nuk jam më i dashur se fëmijët tuaj, familjajuaj dhe të gjithë njerëzit e tjerë”. 193Sufijtë mehabbetin e kanë përkufizuar në bazë të gjendjes sëtyre shpirtërore, prandaj edhe janë paraqitur terma dhepërkufizime të ndryshme të dashurisë. Disa prej tyre janë: alaka- ngjitja e zemrës për të Dashurin; irade - dëshira e drejtimit kahi Dashuri; vudd - dashuri e pastër, e kulluar; shegaf - vërshimi idashurisë prej zemrës; tetejjum - dashuri adhuruese teorike;teabbud - dashuri adhuruese praktike; heva - dashuri e cilamotivon rrjedhjen e lotëve; shevk - përmallim ndaj të Dashurit;mehhabbet - humbja e cilësive personale dhe cilësimi me cilësitëe të Dashurit; ashk - dashuri e cila unjëson dashuruesin dhe tëDashurin.Mehabbeti si një prej pozitave më të larta të gnostikëve (arif)është dhuratë e Allahut xh.sh. dhe cilësi e besimtarëve. Allahu ika cilësuar ata me këtë cilësi. Dashuria e besimtarit ndaj Allahutështë në relacion të drejtë me besimin e tij. Pikërisht për këtëdashuria e të dashuruarve në Allahun është shkallë-shkallë. 194Kurtubiu në tefsirin e tij përcjell fjalët e sufiut të njohur, Sehl b.Abdullah et-Tustariut i cili në lidhje me dashurinë thotë: “Shenjae dashurisë në Allahun është dashuria në Kur’anin. Shenja edashurisë në Kur’an është dashuria në Pejgamberin. Shenja edashurisë në Pejgamberin është dashuria në Sunnetin e tij.192193194Kur’an, 2:165.Buhari, Iman, 8; Muslim, Iman, 69,70.Ebu Talib Mekki, po aty,I, 50..

58 Kllapia e TesavufitShenja e dashurisë në Allahun, Kur’anin, Pejgamberin dheSunnetin është dashuria në ahiretin. Shenja e dashurisë nëahiretin është dashuria e robit ndaj vetvetes. Shenja e dashurisëndaj vetvetes është shikimi i ftohtë në botën, ndërsa shenja ekësaj të fundit është konsumimi prej kësaj bote vetëm i asaj qëështë e domosdoshme”. 195Xhunejd Bagdadiu thotë se dashuria është braktisje e cilësivepersonale dhe cilësim me cilësitë e të Dashurit, si dhe dashurindaj asaj që Allahu e do për robërit e Tij dhe mospërfillje e asajqë Ai nuk e do për robërit e Vet. 196 Imam Shibliu thotë sedashuria është emërtuar si “mehabbet” për shkak se i djeg nëzemër të gjitha gjërat tjera përveç Allahut. 197 Dhunnun el-Misriupohon se shenja e personit i cili është i dashuruar sinqerisht nëAllahun është ndjekja e moralit, veprave, urdhrave dhe traditëssë Pejgamberit a.s. 198Gjendja shpirtërore e mehabbetit (dashurisë kuptimore) ështëkurora e gjendjeve të tjera në segmentin hierarkik të gnozësmetafizike si dhe themel epistemologjik i procesit të dijes sufikedhe si e tillë është tërheqëse e mëshirës së Allahut xh.sh. 199195196197198199Sahmerani, Esad, Tasavvuf, Mensei ve Istilahlari, përkth. n. turq.Muharrem Tan, Stamboll 2000, f. 110.Sulemi, po aty, f. 163.Kushejri, po aty,f.499Sulemi, po aty, f. 21.Ruzbihan Bakliu, personi në të cilin Allahu hedh një grimcë të dashurisëbëhet pasqyra e Allahut dhe secili që shikon në fytyrën e tij dashurohetnë më të Madhin. Bakli, Ruzbihan, Kitab Meshrebu’l-Ervah, Stamboll1984, f. 45. Në këtë kontekst transmetohet edhe një hadith i Pejgamberita.s. në të cilin thuhet: “Ka disa prej robërve të Allahut që edhe pse nukjanë pejgamberë dhe dëshmorë në Ditën e Gjykimit pejgamberët dhedëshmorët do të kenë lakmi për pozitat e tyre në praninë hyjnore.As’habët e pyetën: ‘Kush janë këta dhe çka janë veprat e tyre? Nalajmëro që ne të shoqërohemi me ta’. Pejgamberi a.s. tha: ‘Këta janënjerëz të cilët e duan njëri-tjetrin për hirë të Allahut edhe pse nuk kanëafërsi familjare në mes vete. Betohem se fytyrat e tyre janë si drita dheata qëndrojnë mbi një vend me dritë. Kur të gjithë njerëzit frikohen këtajanë të qetë, kur të gjithë të tjerët janë të dëshpëruar ata nukdëshpërohen’, dhe më pas e lexoi këtë ajet: “Ta keni të ditur se tëdashurit e Allahut (evlijatë) nuk kanë frikë e as kurrfarë brengosjeje”.Buhari, Rikak, 38; Ibn Maxhe, Fiten, 16.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 59e) Havf (Frika)Frika në terminologjinë e Tesavvufit ëshrë emërtuar në disamënyra. Disa prej këtyre termave që i cilësojnë trajtat endryshme të frikës janë: havf (frikë), kabd (shtrëngim), hashje(frikë e tepërt), hejbe (dridhje nga frika), vera (frikërespekt),takva (devotshmëri) etj. Kur’ani a.sh., këta terma i ka përdorursi sinonime të frikës, mirëpo në kontekst të ajeteve ku gjendenato përfaqësojnë edhe gjendje të ndryshme psikologjike dhemetafizike. P.sh., Havf - është përdorur në kuptim të shqetësimittë zemrës prej diçkaje që do të ndodh në të ardhmen dhe nuk dotë jetë sipas dëshirës së njeriut 200 : “Ta keni të ditur se tëdashurit e Allahut (evlijatë) nuk kanë as frikë e as brengosje”;kabd - është përdorë në kuptim të shtrëngimit dhe shqetësimit tëzemrës së njeriut për shkak të largësisë së madhe të tij që ka meKrijuesin 201 : “...Allahu shtrëngon dhe çliron dhe kthimi i juajështë vetëm tek Ai”. 202 Vera - largim prej gjërave të dyshimtanga frika se mos zhytet në të ndaluarat, mosdhunim edhe i tëdrejtave më të vogla të njerëzve të tjerë. Gjithashtu ka kuptiminedhe të largimit prej gjërave që nuk e interesojnë personin 203 etj.Rëndësia e frikës në disiplinën e Tesavvufit shihet edhe nga vetëqëndrimet e sufijve të lartë rreth kësaj çështjeje. Fjala e shokuttë Pejgamberit a.s., Muadh b. Xhebelit: “Zemra e besimtarit nukqetësohet derisa ta lë pas shpine frikën prej xhehennemit” 204 , kaqenë udhërrëfyese për sufijtë në çështjen e frikës ngamosrespektimi me përpikëri i urdhrave të Allahut xh.sh.Xhunejd el-Bagdadiu thotë: “Në çdo frymëmarrje e përjetojgjendjen e frikës se mos po ndëshkohem nga ana e Allahutxh.sh.”. Ebu Sulejman Daraniu pohon se nëse frika largohet prejnjë zemre atëherë ajo zemër është e mjerë, ndërsa Dhunnun el-Misriu thotë se përderisa frika nuk e lagë zemrën e njeriut, ainuk mund të pijë prej gotës së dashurisë. 205200201202203204205Serraxh, po aty, f. 58; Mustafa Kara, “Havf”, në EIDT, XVI, 529.Uludag, Sulejman, Tasavvuf Terimleri Sozlugu, f. 291.Kur’an, 2:245Serraxh, po aty, f. 70-71.Kushejri, po aty, f. 265.Suhreverdi,po aty, f. 619..

60 Kllapia e TesavufitFrika prej Allahut xh.sh., në disiplinën e Tesavvufit paraqitet sirezultat i gnozës sufike (ma’rifet). Pikërisht për këtë thuhet seme rritjen e njohjes rritet edhe frika dhe në fund paraqitettakvaja si baraspeshë pedante e sjelljes etike. Frika prej Allahutka qenë epiqendër e veprimit në shkollën sufike të Basrës e cilaudhëhiqej nga sufiu dhe dijetari me famë Hasan el-Basriu.f) Vexhd (Ekstaza)Termi vexhd rrjedh nga rrënja “v-xh-d” që d.t.th.: gjetje e gjësësë humbur, hidhërim, dëshpërim, ankesë, bollëk dhe pasuri,potencial, dashuri e tepërt. 206Vexhdi në terminologjinë e Tesavvufit paraqet hapjen dheemocionimin e zemrës së udhëtarit shpirtëror gjatë vrojtimit tëpasqyrimeve eterne të Allahut xh.sh., kalimin e tij prej vetes dheqëndrimin bashkë me më të Madhin. Si rrjedhim udhëtarishpirtëror i përjeton fenanë (shkrirjen kuptimore) dhe bekanë(përhershmërinë e besimit), “gjetjen e Allahut dhe shlyerjen ecilësive fizike të tij (sufiut)”. 207Në Tesavvufin islam dhe në disa sisteme tjera mistike ekstazaështë mjet e assesi qëllim. Qëllimi i jetës së mistikut nuk ështëekstaza por është vendi deri te i cili arrihet nëpërmjet saj. Në njëanekdotë të përcjellë nga Huxhviriu thuhet: “Një ditë ImamShibliu në gjendje të ekstazës erdhi te Imam Xhunejdi dhe evërejti se ai ishte i dëshpëruar. E pyeti se pse ishte i dëshpëruar,ndërsa Xhunejdi i tha: Ai që kërkon do ta gjejë! Kurse Shibliu iupërgjigj: Jo, ai që e gjenë do ta kërkojë. Xhunejdi kishte tëdrejtë, thotë Huxhviriu, për arsye se ai fliste për ekstazën(vexhd), ndërsa Shibliu bënte fjalë për ekzistencën (vuxhud) dhepohonte se njeriut nuk i kalon dëshpërimi përderisa nuk shkrihetnë Qenien të cilën e adhuron. 208Pika e fundit e vexhdit në Tesavvufin islam është Tevhidi(vërtetimi i njëshmërisë së Allahut). Domethënia e Tevhidit nuk206207208Halil b. Ahmed, po aty, IV,169; Xhevheri, po aty, II,547; Ibn Faris, poaty, VI,86-87; Ibn Manzur, po aty, VI,4769-4770.Serraxh, po aty, f. 375; Kelabazi, po aty, f. 169; Kushejri, po aty, f. 57-58; Huxhviri, po aty, f. 569-570; Xhurxhani, po aty, f. 278.Gungor, Erol, Islam Tasavvufunun Meseleleri, f. 124.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 61është inkarnim ose unjësim me Zotin, por është njohje enjëshmërisë së Tij. Si rrjedhim njohja e cila paraqitet si rezultat ivexhdit, njeriun e abstrahon nga vetvetja dhe bota që e rrethondhe ai nuk ndjenë asgjë tjetër përveç Allahut xh.sh. Kështu Zotiparaqitet si i vetmi Sundues dhe i Pranishëm në arenën eekzistencës. Kjo d.t.th., që njeriu të mos shohë asgjë dhe nëmendimet e tij të mos ketë asgjë përveç Allahut. 209Në bazë të përcjelljeve ekzistuese dihet se Pejgamberi a.s., disaprej sahabëve dhe brezit të tabi’inëve gjatë leximit të disaajeteve të Kur’anit kanë përjetuar gjendje të ekstazës. 210Prej sufijve Amr b. Othman el-Mekkiu thotë se vexhdi nukmund të sqarohet me fjalë. 211 Ibn Arabiu thotë se gjendja evexhdit nuk duhet të kërkohet nga njeriu, për arsye se bëhetshkas për mburrjen e tij. Vexhdi është kalim i rastësishëm igjendjeve transcendentale përreth zemrës së njeriut. Ndërsavuxhud d.t.th., gjetja e Zotit në momentin e vexhdit (ekstazës).Në atë moment udhëtari shpirtëror shlyhet nga uni i tij. Vexhdiështë moment i rastit, prandaj edhe nuk dihet se kur dhe ku kamundësi të paraqitet. 212 Mevlana Xhelaluddin Rumiu nëmomentin e vexhdit e shprehë përmes semasë (vallëzimmistik). 213Njëshmëria deri te e cila çon vexhdi është ngadhënjimi iekzistencës absolute mbi ekzistencën individuale dhe humbja edualitetit midis njeriut dhe Zotit. Gjatë përjetimit të vexhditsufijtë flasin edhe fjalë të pamatura që mund të mos jenë nëkontekst të Sheriatit islam. Kur’ani dhe Sunneti janëudhërrëfyesit kryesorë në bazë të të cilëve mund të vendosimpër gjendjen, pozicionimet dhe sjelljet e sufijve të caktuar, se ajanë ata brenda kornizave të Islamit ose jo. Njëri prej sufijve menam, Sehl b. Abdullah Tustariu, në këtë kontekst ka thënë: “Çdoekstazë e cila nuk dëshmohet me Kur’an dhe Sunnet është209210211212213Kelabazi, po aty, f. 56.Gazali, po aty, II,294-295.“Vexhdi është fshehtësi e besimtarëve me besim të fortë, të cilën nukmund ta sqarojnë me fjalë. Në momentin e paraqitjes së vexhdit humbetfunksioni i të gjitha organeve shqisore të njeriut”. Serraxh, po aty, f. 375.Ibn Arabi, po aty, II,705-707.Mevlana, Mesnevi, I,3-4..

62 Kllapia e Tesavufitbesëtytni”. 214 Pikërisht për këtë edhe sufijtë dijen dhe njohjensufike (irfan, ma’rifet) e kanë konsideruar si më të ngritur sevexhdin (ekstazën).2.3. Çështjet e filozofisë së TesavvufitSiç u tha edhe më sipër, në shekujt e parë Tesavvufi paraqitet sireagim i njerëzve të devotshëm kundër jetës luksoze dhe tëpamatur të udhëheqësve muslimanë të Dinastisë Emevite. Sipasojë edhe temat dhe diskutimet e para sufike kanë të bëjnëkryesisht me çështjet e sjelljes shembullore dhe ndjekjes sëpërpiktë të Sunnetit të Pejgamberit a.s. Është kjo periudha kuredhe disiplinat e tjera islame nuk kanë marrë formën esistematizuar dhe të kodifikuar. Shekujt III dhe IV hixhri kanëqenë vendimtarë në sistematizimin e disiplinave islame,përfshirë edhe Tesavvufin. Në këtë periudhë, kur ende nuk janëtë themeluara tarikatet si institucione sufike, në botën islameekzistojnë qendra të ndryshme sufike në të cilat theks i posaçëmvihet mbi njërën prej qasjeve që më vonë do ta prezentojëtërësinë e metafizikës, kozmologjisë, antropologjisë dheeskatologjisë sufike. P.sh., shkolla e Basrës rëndësi të posaçme ikushtonte frikës (Hasan el-Basriu) dhe dashurisë (Rabia el-Adevijje); shkolla e Kufës jetës askete (Ebu Hashim); shkolla eMedines ndjekjes së përpiktë të traditës së qytetit të Medines(Said b. Musejjeb); shkolla e Horasanit mbështetjes-tevekkul(Shekik Belhi).Ndërsa duke filluar prej fillimit të shekullit V/XI, posaçërishtme veprimtarinë e Gazaliut, sufijtë kanë depërtuar edhe nëçështjet më të vështira të disiplinave filozofike. Çështjet eepistemologjisë dhe të gnoseologjisë (irfan, marifetullah), tëontologjisë dhe të kozmologjisë (vuxhud ve meratibuh) do tëjenë çështjet më të diskutuara si probleme filozofike në qarqetsufike të sufijve në Lindje (Bagdad, Damask, Horasan, Belh,Konjë) dhe Perëndim (Saragozë, Seviljë, Kordobë). Letërsiasufike brenda ekzistimit të saj mijëvjeçar do të arrijë të zhvillojënjë filozofi të pashembullt e cila në shumë segmente do t’i214Serraxh, po aty, f. 301.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 63posedojë karakteristikat dhe veçoritë e saj dalluese. Filozofiasufike dallohet në atë se ajo nuk është vetëm njohje teorike eveçuar vetëm për vete, por është ngushtë dhe fort e lidhur përjetën dhe përvojën e brendshme të sufijve të caktuar. Nëkorpusin e çështjeve të filozofisë së Tesavvufit është diskutuarpërpjekja integrative për afrim me Fuqinë Krijuese(muxhahede), zbulimin metakozmik të realitetit ekzistues(keshf), prezentimin e gjendjeve të jashtëzakonshme (qeramet),fjalët e pamatura, vërshuese të sufijve në gjendje të ekstazës(shatahat) si dhe çështja e dijes dhe njohjes sufike (ilm ve’lma’rife)dhe çështja e njëshmërisë së ekzistencës (Vahdet-ivuxhud). Ne këtu do të ndalemi vetëm në dy çështjet e fundit.a) Dija dhe Njohja Sufike (ilm ve’l-ma’rife)Çështja e dijes dhe njohjes është diskutuar nga ana e shumëmendimtarëve në historinë e mendimit njerëzor. Si në shumëdisiplina të tjera shkencore edhe në tesavvuf dija dhe njohja janëprej karakteristikave bazë të pikëvështrimit të tyre ndaj realitetitekzistues. Mendimtarët sufijë, si pjesëtarë të Islamit të cilëtveten ia kanë përkushtuar kultivimit me theks të posaçëm tëanës shpirtërore të fesë, në vend se të merren me rezultatet epjesërishme të arritura nga përkapja dhe intuita, janëpërqëndruar në kuptimin e tërësishëm të thelbit të gjërave. Për taarritur këtë dije dhe njohje, sufijtë kanë zhvilluar metoda dheteknika të posaçme. Dija dhe njohja sufike në masë të madhedallohen nga disiplinat tjera në aspektin e vendit të diturisë nëarritjen e arsimit cilësor. Përderisa në disiplinat tjera dëshirohetqë nëpërmjet dijes të arrihen sjellje të caktuara pozitive, nëtesavvuf qëllimi është që nëpërmjet sjelljeve pozitive të arrihendija dhe njohja e vërtetë. 215 Thënë shkurt, te të parat dija emotivon sjelljen, ndërsa te e dyta sjellja e motivon dijen.Tesavvufi në kontekst të dijes përdorë dy terma kryesorë: ilmdhe ma’rifet.Termi ilm rrjedh prej rrënjës arabe “a-l-m” që d.t.th., dije,mësim, përkapje e realitetit të gjësë, kuptim, njohje, vërtetim i të215Fidan, Nurettin, Okulda Ogrenme ve Ogretme, Ankara 1986, f. 3.

64 Kllapia e Tesavufitditurës, përforcim, shenjë, e kundërta e injorancës, cilësi me tëcilën përkapen gjërat e përgjithshme dhe ato të pjesërishme. 216Ndërsa termi ma’rifet rrjedh prej rrënjës arabe “a-r-f” që d.t.th.,intuitë, përvojë e brendshme, ndiesi, përkapje e shkallëzuar nëbazë të përvojës jetësore, kuptim, absorbim, njohje e realitetit. 217Në Tesavvufin islam dija (ilmi) është diskutuar në tri kategori:ilme’l-jakin, ajne’l-jakin dhe hakka’l-jakin. Dy kategoritë e paranë tesavvuf nënkuptojnë dituritë evidente dhe të arrituranëpërmjet shqisave, dituritë racionale dhe dituritë e përcjellura,ndërsa kategoria e tretë e përfaqëson diturinë të cilën sufiu earrinë në pelegrinazhin e tij drejtë Fytyrës Hyjnore si atdhe iamshueshëm i diturisë ezoterike. 218Sufijtë krahas dijes racionale dhe të përcjellur, rëndësi tëposaçme i kanë kushtuar edhe frymëzimit dhe kanë ndjerënevojën e sqarimit të dijes së përfituar në këtë mënyrë. Atathonë se edhe dija e përfituar si rezultat i frymëzimit burimin eka te Zoti, mirëpo dallohet nga Shpallja e Pejgamberit, përshkak se Pejgamberi a.s. ka mundësi ta shohë melekun që ia sjelldijen, ndërsa sufiu atë e përjeton si një moment të transferuar nëzemrën e tij. Kjo mënyrë e përfitimit të dijes në Tesavvufinislam është emërtuar si ilm-i huduri (Intuitë). 219216217218219Xhevheri, po aty, V,1990-1991; Ibn Manzur, po aty, IV, 3082-3085;Xhurxhani, po aty, f. 177.Edhe prej vetë domethënies së këtyre dy termave nënkuptohet se atoflasin për dy çështje të ndryshme. Ma’rifeti arrihet nëpërmjet përvojësjetësore dhe më tepër vë theks mbi dijen dhe njohjen e arritur nëpërmjetintuitës dhe meditimit (hadth ve’t-tefekkur). Nga ky aspekt ma’rifeti nëtesavvuf, siç do të shihet edhe më poshtë, do të përfaqësojë dijen dhenjohjen të cilën sufijtë e përfitojnë gjatë përjetimit të gjendjeve tëndryshme shpirtërore, nëpërmjet përvojës së brendshme dhe në mënyrëtë drejtpërdrejtë nga Zoti. Stërvitja kuptimore e cila bëhet pas pastrimitdhe kristalizimit të zemrës e përgatit personin për pranimin efrymëzimeve hyjnore të cilat janë rreze të dijes dhe njohjes sufike(ma’rifet). Xhevheri, po aty, IV, 1400-1402; Ragib el-Isfahani, po aty, f.331-332; Ibn Manzur, po aty, IV, 2897.Huxhviri, po aty, f. 532-533; Hafizovi}, Re{id, po aty, f. 299.Dija dhe njohja në përvojën e sufijve janë diskutuar prej burimeve tëndryshme dhe si rezultat i platformave kuptimore të sufijve të caktuar,prandaj edhe përkufizimet dhe sqarimet e tyre janë bërë në mënyra tëndryshme. Ata asnjëherë fenë nuk e kanë konsideruar si një subjekt të

Zhvillimi historik i Tesavvufit 65Tesavvufi islam përveç dijes sistematike të arritur nëpërmjetprocesit arsimor që kryesisht ka të bëjë me anën e dukshme tëKur’anit dhe Sunnetit, përqëndrohet edhe në ezoterikën e ajetevedhe haditheve si një mundshmëri e qasjes. Rruga më e mirë edijes dhe njohjes, thonë sufijtë, është besimi. 220 Gnostikët (arif)këtë dituri e arrijnë pa përkapje shqisore, pa vrojtim të jashtëm,pa përshkrim dhe pa perde.Thënia e mëposhtme e Bajezid Bistamiut tregon qartë sa ai i kakushtuar rëndësi dijes: “Tridhjetë vjet bëra përpjekje për pastrimtë unit (muxhahede-i nefs). Nuk pashë asgjë më të vështirë sedija dhe ndjekja e saj. Sikur të mos ishte polemika ndërmjetdijetarëve, kurrë nuk do të kisha mundur të shkoj përpara, por dotë mbetesha aty ku jam”. 221 Daja i Xhunejd el-Bagdadiut, SerijjSakati, nipit të vet i ka thënë: “Allahu së pari të bëftë dijetar nëhadith e pastaj sufi, e jo më parë sufi e më pas muhaddith(shkencëtar i hadithit)”. 222 Ai, nëpërmjet të kësaj thënieje kashprehur brengosjen e tij për mundësinë e devijimit të personavetë cilët inkuadrohen në ezoterikën pa patur formacion sistematikshkencor.220221222diturisë, por sipas tyre feja do të ketë kuptim vetëm nëse jetësohet.Sqarimet dhe komentet e apologjetëve dhe juristëve islamë i kanëshqetësuar sufijtë për dy shkaqe: a) Nuk kanë arritur ta shohin relacionine kuptimit të fesë si sistem i rregullave ekzoterike me përmasën e besimitthelbësor, dhe b) Mospërjetimin e asaj që u preferohet të tjerëve.Kundërthënia që në fillim është paraqitur si mosmarrëveshje ndërmjetformës së njërës anë dhe ndiesisë në anën tjetër, më vonë e ka nxjerrë nëdritë ndarjen e dijes në ekzoterne (dhahir) dhe ezoterne (batin). Ajni,Muhammed Ali, Tasavvuf Tarihi, Stamboll 1341, f. 191; Gungor, Erol,po aty, f. 98. Një ndarje të këtillë të dijes e shohim edhe në sistemet etjera mistike-filozofike. Ja çka thotë B. Russell si një kritik filozofik nëlidhje me këtë çështje: Metafizika është dëshirë që bota të konceptohet sinjë tërësi nëpërmjet të mendimit. Kjo dëshirë është zhvilluar mebashkimin ose largimin e dy animeve të mendimtarëve në historinë e tëmenduarit. I pari prej tyre është misticizmi ndërsa e dyta shkenca. Disamendimtarë kanë fituar famë me njërën ndërsa disa të tjerë me tjetrën.Por më të mëdhenj janë ata që i kanë bashkuar të dyja. Shih: Russel, B.Mysticizm and Logic, f. 54.Gungor, Erol, po aty, f. 125.Sulemi, po aty, f. 70.Gazali, po aty, I,22..

66 Kllapia e TesavufitSehl b. Abdullah et-Tustariu thotë se vepra është falënderim përditurinë, ndërsa shtimi i diturisë është falënderim për veprën. 223Ebu Sulejman Daraniu ua tërheq vërejtjen ithtarëve të vet nëlidhje me dijen e arritur nëpërmjet të frymëzimit dhe thotë:“Shpeshherë në zemër ditë me radhë më paraqitet dija ehakikatit, por nuk lejoj që ajo të depërtojë në zemrën time parase të sjellë dy dëshmitarë nga Kur’ani dhe Sunneti”. 224Tema kryesore e njohjes sufike është inkuadrimi në diturinë eZotit. Qëllimi i sufiut është që para kalimit në botën tjetër tëqëndrojë në praninë hyjnore (mushahede) dhe të njoftohet mekarakteristikat e dijes hyjnore në mënyrë të drejtpërdrejtë ngaburimi. Epistemologjia dhe ontologjia në disiplinën e Tesavvufitshkojnë paralelisht, që d.t.th., se sa më lartë ngrihet udhëtarishpirtëror në aspekt të platformave ekzistenciale, aq më tepërshtohen edhe dituria dhe njohja e tij. Epistemologjia dhegnoseologjia sufike në trajtë më të çiltër janë sqaruar në veprat eImam Gazaliut. Ai në njërën anë e ka analizuar dijen mistike siproblem i epistemologjisë, ndërsa në anën tjetër pohon se edheka pranuar dije të këtij lloji. Dijet që nuk janë të obligueshmepër çdonjërin, thotë Gazaliu, në zemrën e njeriut vijnë nëmënyra të ndryshme. Ndonjëherë në zemër hedhen ashtu qëedhe zemra nuk e di se nga i vijnë. Ndërsa në disa raste ajo e kaburimin e njohur dhe mjetet e dukshme për udhëtarin shpirtëror.Zemra, thotë Gazaliu, ka kapacitet të pranimit të pasqyrimit realtë çdo gjëje që ekziston. Realitetet e diturisë (hakaiku’l-ilm)barten nga Levh-i Mahfudhi (Pllaka e mbrojtur) në zemrën enjeriut, ashtu siç barten pasqyrimet nga një pasqyrë në tjetrën.Perdeja ndërmjet dy pasqyrave ndonjëherë hiqet me dorë, kursendonjëherë me ledhatimin e erës. Si rrjedhim, ngrihet perdja mes223224Sulemi, po aty, f. 207.Serraxh, po aty, f. 146. Thënia e disa sufijve, posaçërisht të kohëve tëmëvonshme se me arrdhjen e frymëzimit nga Zoti lirohet nga zbatimi irregullave të Sheriatit, si namazi, agjërimi etj., është vetëm se përfaqësimi injorancës dhe asgjë tjetër, meqë është parim sufik që asnjë dije ema’rifetit nuk ka mundësi të suspendojë dijen pejgamberiane e as që kamundësi ta kundërshtohet me dijen kur’anore.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 67Pllakës së mbrojtur dhe zemrës dhe disa nga dituritë që gjendenaty reflektohen në zemrën e njeriut. 225E tërë kjo që u tha, tregon qartë se dija dhe njohja sufike theks tëposaçëm vënë mbi përmasën kuptimore të dijes dhe pronësimittë saj në mënyrë të drejtpëdrjetë nga Burimi i dijes.Subjektiviteti maksimal i dijes dhe njohjes sufike në njërën anëka dhënë dijetarë dhe gnostikë të lartë, mirëpo ka ndodhur edhetë paraqiten persona të cilët duke e keqpërdorur subjektivitetin efrymëzimit, kanë vendosur frone të heterodoksisë maksimale. 226b) Njëshmëria e Qenësisë (Vahdet-i vuxhud, Teomonizmitranscendental)Çështja e qenësisë dhe relacionet ndërmjet segmenteveekzistuese në platformën fizike dhe metafizike, kanë qenë prejproblemeve kryesore të diskutuara në qarqet religjioze dhefilozofike në të katër anët e botës. Meqë thelbi i qenësisë nukdihet nga askush tjetër përveç Allahut xh.sh., mendimtarët endryshëm, të bazuar në sistemet e tyre filozofike, apologjetikeose mistike, kanë zhvilluar teori të ndryshme rreth thelbit tëqenësisë.Termi “qenësi” (vuxhud) në thelb ka dy domethënie, edhe atë:1. Qenësi konceptuale, infinitive, absolute që d.t.th., mendimipër të qënit (vuxhud bi ma’na el masdari, vuxhudu’l-mutlak).225226Gungor, Erol, po aty, f. 110-115.Njëri prej sufijve me peshë, Jahja b. Muadhi, në lidhje me sufijtë e cekëtdhe sipërfaqësorë thotë: “Dijetarët neglizhentë janë të orientuar nëmirësitë e kësaj bote, gjithnjë janë pranë veprave të lehta, sillen përrethburrështetasve dhe e kanë traditë që të flasin fjalë të liga për dijetarët evërtetë. Rrugë e tyre janë urrejtja dhe zilia. Për ta përfituar besimin enjerëzve këta janë të gatshëm të bëjnë çdo gjë. Sufijtë sipërfaqësorë ilëvdojnë të gjitha veprat e personave në pozitë, edhe pse ato mund të jenëtë liga. Ndërsa nëse dikush bën një vepër të mirë, por e njëjta është nëkundërshtim me interesat e tyre, ata e kundërshtojnë. Sufijë injorantëjanë ata që pa mësuar dituri dhe edukatë pranë një udhërrëfyesi të lartë,pa i shijuar vështirësitë e stërvitjes kuptimore dhe përpjekjes, kanëveshur xhuben e sufiut dhe vetëm pse në formë u përngjajnë sufijve kanëdëshirë të konsiderohen prej tyre”. Huxhviri, po aty, f. 212..

68 Kllapia e Tesavufit2. Qenësi në aspekt të të qënit real dhe konkret, relativ (vuxhudbi ma’na mevxhudi, Vuxhudu’l-idafi). 227Si pasojë në historinë e mendimit islam, mënyra e të qënit ështëdiskutuar në tri kategori:a) Qenësia e domosdoshme (Vaxhibu’l-vuxhud): Qenësia qëekziston nga vetja, në të qënit nuk ka nevojë për dikë tjetër,eterne, e domosdoshme, larg prej ndryshimit, copëzimit dhemangësimit, e amshueshme dhe një. Qenësi të këtillë kavetëm Allahu xh.sh.b) Qenësia e mundshme (Mumkinu’l-vuxhud): Qenësia e cila tëqënit e vet ia ka borxh dikujt tjetër, në thelb joekzistuese, ekrijuar ose e vërshuar prej Fuqisë Krijuese më vonë, engjarë, me mundësi për të ndryshuar, copëzuar dhemangësuar, e përkohshme dhe më tepër se një. Në këtëkategori bëjnë pjesë të gjitha gjërat tjera përveç Allahutxh.sh.c) Paqenësi, hiçi (Mumteniu’l-vuxhud, adem): E kundërta e tëqënit. Koncept i cili kurrë nuk është ditur, nuk ka lëvizur dhenuk është përkapur në fizikë dhe metafizikë. Ashtu siçndahej qenësia në dy kategori bazë, ashtu edhe paqenësiandahet në dy kategori themelore: 1. Paqenësia absolute(adem-i mutlak), çështje e cila nuk mund të parafytyrohetose përkapet, dhe 2. Paqenësia relative (adem-i idafi), tëqënit potencial (bi’l-kuvve) dhe joaktual (bi’l-fi’l). P.sh.,ekzistimi potencial i fruteve në kokrrën e farës.Gjithashtu edhe trajta e daljes ose krijimit të qenësisë sëmundshme prej asaj absolute ka qenë shkas për paraqitjen emendimeve të ndryshme mes dijetarëve islamë. Përderisa njëgrup i mendimtarëve kanë qenë të mendimit se Fuqia Krijuesekrijon prej asgjëje, creation ex nihilo (kelamistët); grupi tjetërkanë qenë ithtarë të emanacionit filozofik të trashëguar ngasistemi filozofik antik (filozofët peripatetikë muslimanë), ku nukka krijim prej asgjëje, pasi ajo nuk mund të konceptohet, por kadalje, vërshim prej Inteligjencës primare (Aklu’l-evvel); ndërsatë tretët (sufijtë) janë të mendimit se qenësia reale është Një dhe227Afifi, Ebu’l-Ala, Muhyiddin Ibn Arabi’de Tasavvuf Felsefesi, përkth. nëturq. Mehmed Dag, Stamboll 1999, f. 27.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 69kjo qenësi i takon vetëm Allahut xh.sh., ndërsa të gjitha gjëratpërveç Allahut xh.sh.(masivallah) janë hije, kontura, pasqyrime,reflektime të Qenësisë Një të Allahut xh.sh.. 228Vahdet-i vuxhud d.t.th. pranim i Personit të Zotit (dhat) sitranscendent, ndërsa i emrave dhe cilësive (esma ve’s-sifat) tëTij si imanente. Mospranim i kurrfarë ekzistence reale tjetërpërveç Zotit, por konsiderim i tyre si pasqyrime (texhel-lijat) tëemrave dhe cilësive të Zotit dhe verifikim i gjithë kësaj jo nëmënyrë spekulative por nëpërmjet përvojës ezoterike dhezbulimit (mukashefe).Sipas sufijve vahdet-i vuxhudi paraqet trajtën më të përsosur tëtevhidit. Kjo teori është e pranishme në thëniet e sufijve tëcaktuar që prej ditëve të para të aktiviteteve mistike brendashoqërisë islame, por është sistematizuar nga ana e doajenit tëTesavvufit filozofik Muhjuddin ibn Arabiut. 229228229Tevhidi ose njëshmëria e Allahut xh.sh., është parimi kryesor i preferuarnga ana e Fuqisë Krijuese në të gjitha përmasat e Shpalljes hyjnore qënga fillimi i ekzistencës mbi faqen e dheut. Duke filluar prej Ademit a.s.e deri te Pejgamberi i fundit, Muhammedi a.s. si dhe pas tij deri në Ditëne Kijametit, motoja “Nuk ka zot tjetër përveç Allahut” ka qenë thelbi iligjit të tyre. Madje edhe disiplinat shkencore madje edhe artistike islamejanë të thurura rreth mendimit të njëshmërisë së Allahut. Sufijtë që ngafillimi në veprat, poezitë dhe thëniet e transmetuara nga ata, rëndësi tëposaçme i kanë kushtuar idesë së Tevhidit. Nëse pak më me vëmendjeanalizohet thelbi i mendimit dhe metodës sufike, atëherë Tesavvufi lirishtmund të emërtohet si “disiplinë e njëshmërisë brenda sistemit edukativdhe metodës sufike”. Më gjerë për çështjen e qenësisë shih: [arif,M.M. Historija Islamske Filozofije, I-II, Zagreb 1988;Hafizovi}, Re{id, Ibn Arabijevo Filozofsko-Teolo{koU~enje o Logosu, Sarajevë 1993; Eraydin, Selçuk, po aty; Yilmay,H.K., po aty; Afifi, Ebu’l-Ala, po aty; Schimel, Annemarie, po aty.Ndërsa në lidhje me përmasën e tevhidit në veprat e sufive shihni:Kushejri, po aty, f. 473-477; Ismail Hakki Bursevi, Sherh-i Kelime-iTevhid, f. 80-94; Nijazi Misri, Risale-i Tevhid, f. 95-103.Sipas Ibn Arabiut, qenësi reale ka vetëm Allahu xh.sh., ndërsa gjëratpërveç Allahut janë vetëm hije, përsiatje ekzistenciale të cilat paraqiten sirezultat i pasqyrimit dhe vërshimit hyjnor (texhel-li, fejd). Në relacion meZotin gjithësia nuk është parim por është pasqyrim i cili në të njëjtënkohë tregon qartë papërgjashmërinë e Realitetit Hyjnor dhendryshueshmërinë personale prej Fuqisë Vërshuese emanative. Ai pohon.

70 Kllapia e TesavufitParimin e njëshmërisë së qenësisë Ibn Arabiu dhe një numër ikonsiderueshëm i sufijve tjerë, e përdorin jo vetëm në aspekt tëtë qënit por edhe në aspekt të të njohurit dhe dijes, gjegjësishtontologjia dhe epistemo-gnoseologjia e tyre ec në trajtëparalele. 230Sufijtë pohojnë se tevhidi i vërtetë mund të sendërtohet vetëmnëse Zoti pranohet si “I adhuruar” (Ma’bud), “Veprues” (Fail)dhe “Qenësi” (Vuxhud) i vetëm. Në çështjen e adhurimit tëgjithë dijetarët islamë janë të mendimit se askush nuk mund tashoqërojë Zotin në adhurim. Ndërsa në çështjen e të qënit tëZotit si Veprues i vetëm ka mendime të ndryshme në mesin edijetarëve muslimanë, por që në nuanca të vogla dallohen mesvete. Nëse merret parsysh parimi se asgjë nuk ka mundësi takufizojë dëshirën dhe fuqinë e Allahut, nuk mbetet asgjë tjetërqë edhe si Veprues i vetëm të pranohet vetëm Allahu xh.sh.Edhe pse në shikim të parë duket se rezultati i dy çështjeve tëpara automatikisht e lindë pasojën logjike të njëshmërisë sëqenësisë, për shkak të prekshmërisë së çështjes dhe vështirësisëshprehëse dijetarët islamë nuk janë ndalur në këtë çështje,ndërsa në mesin e sufijve kësaj çështjeje i është rrekur vetëm230se Realiteti Hyjnor është thelb që prezentohet në të gjitha nivelet eqenësisë, i kapërcen kufijtë e piedestaleve ontologjike nëpërmjettranscedencës shembullore të Tij. Termi vahdet-i vuxhud nuk ështëpërdorur nga ana e Ibn Arabiut. Dr. Suad Hakim është shkencëtar i cili ika analizuar veprat e Ibn Arabiut dhe ai pohon se në veprat e shkruaranga ana e tij nuk mund të haset në këtë term. Por, këtë term për sistemine Ibn Arabiut e kanë përdorur mendimtarët e mëvonshëm ose, thënë mëmirë, dijetarët që e kanë ndjekur sistemin e tij, si p.sh., SadreddinKoneviu në veprën e tij Miftahu’l-Gajb. Për më gjerë shih: Dr. SuadHakim, el-Mu’xhemu’s-sufi, el-hikme fi hududi’l-kelime,Bejrut 1981, f.1154; Chodkiewitz, Michel, Epitre sur l’Unicite Absolue, Paris 1982; f.25; Ahmet Avni Konuk, Fususu’l-Hikem Tercume ve Serhi, përgatiturpër shtyp nga Mustafa Tahrali dhe Selçuk Eraydin,Stamboll 1999, I, 47.Shih: Muhjuddin ibn Arabi, Fususu’l-Hikem, Kajro 1309; Affi, Ebu’l-A’la, Fususu’l-Hikem ve’t-Ta’likatu alejh, Kajro 1946; A. Avni Konuk,po aty; Burkhardt, Titus (Ibrahim), La Sagesse des Prophetes, Paris1955; Ismail Fenni, Vahdet-i Vucud ve Muhyiddin Arabi, Stamboll 1928;Hafizovi}, Re{id, po aty; Eraydin Selçuk, Tesavvufi dheTarikatet.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 71elita sufike. 231 Ata kanë pohuar se që të tri kategoritë elartpërmendura të tevhidit janë reale, por se mund të përthithenvetëm nëpërmjet shijimit dhe gjendjeve kuptimore.Problemi kryesor i cili duhet të zgjidhet në çështjen enjëshmërisë së qenësisë është përcaktimi i relacionit ndërmjetqenësisë së Krijuesit dhe të krijesave. Nëse këto i konsiderojmësi dy ekzistenca, e para ekzistenca e Zotit dhe e dyta ekzistencae krijesës, atëherë, thonë sufijtë, do të paraqitej shirku(politeizmi), ashtu siç paraqitet shirku nëse pranojmë se ka dy tëadhuruar (ma’bud) ose dy veprues (fail). Gjithashtu do tënevojitej që të ketë një vijë ndarëse ndërmjet të dy ekzistencave,gjë që do ta kufizonte qenësinë e Allahut i cili ështëGjithëpërfshirës dhe i Pakufishëm. Qenësia e Zotit ështëabsolute dhe universale dhe assesi nuk mund të jetë e kufizuardhe e përpjesshme. Ja si Ebu’l-A’la Afifiu e shprehë këtëmendim të Ibn Arabiut: “Ibn Arabiu në aspekt të përgjasimit tëAllahut (teshbih) thotë se çdo gjë është Hakk (Realitet), porassesi nuk e thotë të kundërtën, gjegjësisht nuk thotë se Allahuështë çdo gjë. Allahu është Një-shi prapa shumësisë dheRealiteti prapa dukshmërisë. Nga aspekti i abstrahimit hyjnor(tenzih) Ai edhe pse është në çdo gjë, sërish është mbi çdogjë”. 232231232A. Avni Konuk, po aty, f. 50.Afifi, po aty, f. 36, 38. Në relacionin mes Zotit dhe gjithësisë, Ibn Arabiuu afrohet më tepër filozofëve se sa mistikëve. Këtu na paraqiten teori tëcilat na e përkujtojnë teorinë e ideve të Platonit, mësimet iluministe(ishraki) për ekzistencën inteligjibile (vuxhudu’dh-dhihni), teorinëskolastike për identifikimin e substancës (xhevher) dh aksidentit (arad)në mësimet kelamiste. Para se të ndodhin gjërat, thotë ai, ato kanë qenëtë pranishme në potencialitetin e Absolutit. Ato përfaqësojnë përmbajtjene Intelektit Hyjnor si ide të ngjarjes së mëpasshme. Këto realiteteinteligjibile janë të emërtuara si paratrajta primare (fiktive) të gjërave(a’jan-i thabite). Dija e Zotit për to është identike me vetënjohjen e Tij.Është gjendje e vetëdijes dhe vetëshpalljes ku Zoti në Vete i sheh“trajtat” e caktuara të thelbit personal. Këto gjendje janë pozita latente tëIntelektit Hyjnor. Ato njëkohësisht janë ide inteligjibile në IntelektinHyjnor dhe trajta specifike të thelbit zotëror. Ibn Arabiu paratrajtat ikonsideron si joekzistuese për shkak se nuk kanë qenësi të jashtme si dhenuk kanë ekzistencë të ndarë nga Thelbi Hyjnor. Ato janë shkaqe dhe.

72 Kllapia e TesavufitVështirësia e përkapjes racionale të vahdet-i vuxhudit dhe drojanga zhytja në sistemin panteist, kanë bërë që një grup i sufijve tambrojnë idenë e njëshmërisë së vrojtimit ose vizionit (vahdet-ishuhud). Sistematizues i mendimit të vahdet-i shuhudit ështëshejhu i tarikatit Nakshibendi në Indi, Ahmed Sirhindi ImamRabbani (v.1034/1624). 233Për fund mund të thuhet se çështjet e filozofisë së Tesavvufit,posaçërisht vahdet-i vuxhudi kanë një gjuhë specifike në çdoparaqitje të saj: të ngjarësisë ose emanacionit, shpalljes osefrymëzimit, gojores ose letrares, urtisë ose qenësisë, që ka qenëe domosdoshme që të rrezatojë prej Burimit Hyjnor. Ky ështëburimi nga i cili janë furnizuar sufijtë me nam si Ibn Arabiu,Abdu’l-Kerim Xhili, Imam Rabbani etj. 2343. INSTITUCIONET E TESAVVUFITQytetërimet kanë përmasat e tyre religjioze, etike dhe mistike.Në disa raste parimet religjioze ngadhënjejnë mbi të tjerat dhelëmenjtë e ndryshëm të shoqërisë rregullohen në bazë të këtyreparimeve. Ndërsa në disa raste të tjera ato bëhen vetëm shtytësdhe gjeneratorë të lëvizjeve dhe aktiviteteve shoqërore, osemadje edhe mund të injorohen në tërësi. Islami si një sistem233234prototipe të dukshmërisë. Kur këto gjendje aktualizohen paraqitet bota edukshme. Njëshi zbulohet në shumësi ashtu si një objekt që pasqyrohetnë pasqyra të ndryshme, çdo pasqyrë paraqet fotografi të caktuar në bazëtë mundësive dhe aftësive pranuese të saj. Arena e amshueshme eqenësisë nuk është asgjë tjetër përveç se ripërtërirje e pandërprerë ekrijimit (halk-i xhedid) ose ripërtërirje e llojeve (texheddud-i emthal).[arif, M.M, po aty, I,418.Vahdet-i shuhud d.t.th., të shohësh një Qenie, gjegjësisht në vështrimin etij sufiu të mos shohë gjë tjetër pos Njëshit. Teoria e njëshmërisë sëvrojtimit nuk e mohon ekzistencën e gjërave, por pohon se në horizontine dukshmërisë së sufiut i cili ka arritur në gradën e shkrirjes kuptimore(fena) duket vetëm Zoti dhe drita e Tij i largon nga horizonti të gjithaqenësitë relative tjera, ashtu siç e bën atë Dielli me yjet. Po aty, f. 243.Shih Rezymenë e veprës Ibn Arabijevo FilozofskoTeolo{ko U~enje o Logosu, të Re{id Hafizovi}, f. 193-198.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 73hyjnor në vete ka tubuar dhe ka zhvilluar të gjitha elementetmateriale dhe kuptimore të një qytetërimi të përsosur. Pikërishtpër këtë muslimanët, botëkuptimin qytetërues të zhvilluarnëpërmjet parimeve të revelatës hyjnore, e kanë pranuar sisistem jetësor. Të gjithë popujt të cilët e pranuan këtë fe upërpoqën që mendimet, botëkuptimet, artin, politikën ta bazojnëmbi themelet e këtyre parimeve me burim hyjnor. Si rrjedhim,shumë i vogël ka qenë dallimi ndërmjet botëkuptimit fetar tëburrështetasit me atë të mësimdhënësit të lartë (muderris),arkitektit, kaligrafit dhe mistikut.Karakteri dhe filozofia e këtillë e shoqërive islame ka krijuarinstitucione të ndryshme fetare, arsimore dhe kulturore. Disaprej institucioneve në fjalë me kalimin e kohës ndryshuan,ndërsa disa prej tyre e vazhduan jetën e tyre deri në ditët esotme.Analiza objektive dhe filozofike-historike e institucioneveislame si: hilafeti, sistemi juridik (kada), vakëfi, shkolla(medrese), tarikati dhe teqetë etj. do të nxirrte në dritë formën epastër të këtyre institucioneve dhe ndryshimet të cilat ato i kanëpësuar deri më sot.Tarikatet dhe teqetë janë dy institucione të sistematizimit tëbotëkuptimit mistik brenda muslimanëve, të cilat, deshëm apojo, kanë ekzistuar shekuj me radhë dhe vazhdojnë së ekzistuarinë tërë territorin islamik.3.1 Tarikati (Rruga sufike)Tesavvufi i cili në shekujt e parë të historisë islame pasPejgamberit a.s., ishte i organizuar në formë të grupeve tëcaktuara të zahidëve (asketë) dhe në shkollat sufike me theks tëposaçëm në ndonjërin prej parimeve bazë të qasjes mistike ndajrealitetit ekzistues, duke filluar prej shekullit VI/XII filloi tëinstitucionalizohet në rrugë specifike mistike të emërtuara sitarikate. Besimi i sufijve se rrugët e afrimit deri te Zoti janë tëpanumërta, është shoqërorizuar nëpërmjet tarikateve dhemetodave të ndryshme të tyre. Siç u tha më lartë, Tesavvufiislam si një përmasë e qytetërimit islam në sistemin e besimitështë pjesëtar i tërësisë së nënqiellit islam, por mënyra e.

74 Kllapia e Tesavufitndryshme e jetësimit të vlerave shtesë (nafile) dhe sistematizimii tyre në trajtë të rregullave (adab) dhe ritualeve (erkan) ka bërëqë të paraqiten një numër i madh i tarikateve, degëve dhenëndegëve të tyre.Tarikat është fjalë arabe e cila d.t.th. rrugë të cilës duhet ecur,metodë e cila duhet të ndiqet, gjendje dhe pozitë. Në fillimtarikati kishte kuptim të largimit prej dynjasë për ta fituarahiretin dhe të rrugës e cila do të ndiqej në edukimin e fuqiveshpirtërore, kontrollimin e shtytësve të unit dhe të karakteritnjerëzor. Ndërsa më vonë, me tarikat nënkuptohej tërësia erregullave dhe parimeve etike-sociale të ndjekura nga ana epersonave që marrin edukatë shpirtërore nën kontrollin e njëshejhu dhe brenda një teqeje të caktuar. 235Qëllimi i tarikatit është që t’i nxjerrë në pah vlerat shpirtëroreme origjinë hyjnore të fshehura në brendinë e ithtarit të tarikatit(murid) dhe t’ju ndihmojë atyre ta gjejnë Allahun xh.sh. Mënyrae kësaj qasjeje kryesisht është marrë prej jetës së shokëve tëPejgamberit a.s., kurse në veçanti sjelljet dhe botëkuptimet ekatër halifeve të drejtë. Pikërisht për këtë edhe zinxhiri ishejhëve, që në tarikat është i domosdoshëm për personin i cili eudhëheqë një institucion sufik, ka vazhduar deri te njëri prej dyhalifeve, te Ebu Bekri ose Aliu r.a., dhe tarikatet në bazë tëhallkës së parë në zinxhirin e tyre janë emërtuar si Bekrijje oseAlijje. 236Tarikatet si institucione të edukimit dhe arsimimit të hapur dhetë përgjithshëm, shpeshherë kanë depërtuar edhe deri nëinstancat më të larta shtetërore dhe kanë qenë katalizatorë mespopullatës dhe administratës. Pothuajse të gjithë shejhët kanëqenë të diplomuar në institucionet e larta arsimore (medresetë)të shoqërisë islame dhe kanë pasur njohuri të larta në lëmenjtë endryshëm të shkencave islame.Në periudhat e para të themelimit të tarikateve shejhët emëdhenj sufikë janë konsideruar si autoritete të larta të shoqërisëislame dhe mendimet e tyre janë konsideruar si bazë e jetës235236Gunduz, Irfan, Osmanlilarda Devlet/Tekke Munasebetleri, Stamboll1989, f. 15.Eraydin, Selçuk, Tesavvufi dhe Tarikatet, f. 314-315.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 75shpirtërore në shoqëritë muslimane. Ndërsa më vonë disa prejtyre duke u bazuar vetëm në anën folklorike të traditave, dokevedhe ritualeve kanë zhvilluar një psikologji të dëmshme tëimitimit të verbër dhe kanë mundësuar një praktikë heterodoksee cila nuk është aspak në korelacion me parimet islame. 237Tarikatet në bazë të metodologjisë së tyre ndahen në tre grupe:1. Tarik-i ahjar - rrugë shpirtërore në të cilën përparohet vetëmnëpërmjet namazit, agjërimit, leximit të Kur’anit, haxhxhitdhe xhihadit të pandërprerë. Personat që e ndjekin këtë rrugëkanë nevojë për më tepër përpjekje se sa dy grupet e tjera.2. Tariki-i ebrar - rrugë shpirtërore në të cilën përparohetnëpërmjet përpjekjes (muxhadele) dhe stërvitjes kuptimore(rijadat). Përpjekja dhe stërvitja në këtë rrugë kanë përqëllim që personi të largohet prej sjelljeve të liga dhe tëfurnizohet me më të mirat.3. Tarik-i shuttar - është rruga e shkrirjes, ekstazës (fena,vexhd), përkushtimit (teslimijjet), meditimit (tefekkur) dhefalënderimit (shukr). Personat që ecin në këtë rrugë (salik)përpiqen që ta pastrojnë unin e tyre dhe të ngrihen sa mëlartë shpirtërisht. 238Ndërsa në bazë të metodave të edukimit dhe arsimimit mistik,tarikatet ndahen në dy grupe dhe atë tarikate shpirtërore dhe të“unit”.1) Tarikatet shpirtërore (ruhanijje) - Këto tarikate bazë tësistemit të tyre e kanë shpirtin dhe nëpërmjet kryerjes sëfarzeve, sunneteve, ibadeteve nafile, përkujtimit të237238Aq sa është i gabuar mendimi i qasjes heterodokse ndaj parimeve islame,aq është i dëmshëm edhe përqëndrimi i vrojtimit në praktikën e shejhëvetë caktuar dhe në bazë të tyre përfundimi rreth çështjeve të rëndësishmetë Tesavvufit islam. Tesavvufi dhe tarikatet si botëkuptim dhe institucionkanë qenë pjesë përbërëse e jetës së një numri të madh të dijetarëve, tëcilët konsiderohen autoritete në disiplina të ndryshme shkencore, siHasan el-Basri, Seid b. Musejjeb, Imam Gazali, Xhelaluddin Sujuti,Ismail Hakki Bursevi, etj., dhe një qasje kategorike negative do t’i lintejashtë analizës së qytetërimit islam jo vetëm mistikët muslimanë poredhe një numër të madh të dijetarëve të tjerë në lëmenjtë e ndryshëm tëshoqërisë muslimane gjatë historisë.Eraydin, Selçuk, Tesavvufi dhe Tarikatet, f. 24..

76 Kllapia e Tesavufitpandërprerë të Allahut xh.sh. dhe lidhjes kuptimore (rabita)përpiqen ta arrijnë pastërtinë shpirtërore. Zinxhiri i shejhëveqë u përkasin këtyre tarikateve te Pejgamberi a.s., lidhetnëpërmjet Ebu Bekrit r.a. Në procesin edukativ-arsimorsufik (sejr-i suluk) të këtyre tarikateve ka disa shkallë qëduhet të kalohen edhe atë:a) Kalb (zemra) - Është vendbanim i dashurisë për Allahunxh.sh., dhe mjet ndërmjet përmasës lëndore dheshpirtërore të qenësisë. Është burim i fshehtësive dheshpirtit dhe vendpasqyrim i dashurisë për Allahun. Kalbi,gjithashtu është qendër e njohjes, dashurisë, durimit dheqëllimit.b) Ruh (shpirti) - Është vendi i diturisë së Allahut dhe mjetmes përmasës shpirtërore dhe të fshehtë të qenësisë.Është substanca më kristalore e trupit të njeriut nërelacion me botën hyjnore. Shpirti është derë e cila hapetpër ngritje drejt botës së padukshme (gajb). Ai ështëqendër e mëshirës, relaksimit dhe gëzimit në trupin enjeriut.c) Sir (sekreti) - Është brendia e shpirtit dhe vend ivrojtimit të pasqyrimeve hyjnore. Ai është më i lartë sekalbi dhe ruhu. Pranohet si vend i krenarisë, urrejtjes dheqeshjes në personalitetin njerëzor.d) Hafi (fshehtësia) - Është përmasa e brendshme e sekretit(sir). Është fshehtësia potenciale në personalitetinnjerëzor. Kjo shkallë paraqet mjetin ndërmjet botëssekrete dhe botës së atributeve hyjnore, gjegjësisht ështërepetitor i pasqyrimeve zotnore të Fuqisë Krijuese.Karakterizohet si shkallë e dëshpërimit, frikës dhe qarjes.e) Ahfa (metafshehtësia) - Është brendia e fshehtësisë dhesekreti i padukshmërisë. Konsiderohet si dituri që i takonvetëm Allahut xh.sh. Karakterizohet si vend i guximitdhe trimërisë.f) Letaif-i nefs (Shëmbëlltyra e unit) - Është vend i lëvizjes,jetës dhe vullnetit në personalitetin e njeriut.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 77g) Letaif-i kul-l (Shëmbëlltyra e tërësisë) - Është tërësia etrupit të njeriut dhe mashtrimi i organeve në ndjekjen edëshirave të epshit.Zotërimi i këtyre shkallëve dhe kapërcimi i tyre bëhet nëpërmjetekzorcizmave (vird) të posaçëm të emrave të Allahut xh.sh., dhesi rezultat arrihet në pastrimin e fundmë të shpirtit të njeriut ngatë gjitha njollat e kësaj bote dhe kthimin e tij në origjinalitetinparazanafillor.2) Tarikatet e unit (nefsanijje) - Janë tarikatet që bazë tësistemit të tyre e kanë unin dhe që kanë zhvilluar njëmetodologji të caktuar në luftën kundër pasioneve dhelakmive negative të unit njerëzor. Dhikri në këto tarikateështë me zë (xhehri). Zinxhiri i shejhëve të tyre arrin deri tePejgamberi a.s., nëpërmjet të Aliut r.a. Personi (saliku) i cilie zgjedhë këtë rrugë duhet që nëpërmjet shtatë pozitave tapastrojë unin e tij. Këto pozita (makame) janë:a) Nefs-i emmare - Është uni që e urdhëron të keqen dhezemrën e tërheq nga e liga. Saliku në këtë pozitë veten ekonsideron si më të ulët në qenësi dhe mundohet që t’iheshtë pëshpërimat e brendshme të epshit të tij.b) Nefs-i levvame - Është uni që pendohet për gabimet ebëra dhe që e fajëson veten. Herë pas here e urdhëron tëkeqen, por shpejt pendohet dhe kthehet e bën vepra tëmira.c) Nefs-i mulhime - Është uni që frymëzohet nga një intuitëe brendshme për të keqen si e keqe dhe për të mirën si emirë. Ai i kahëzon veprat e njeriut në bazë të këtijfrymëzimi, e kundërshton shejtanin dhe pasionet epshoretë paligjshme.d) Nefs-i mutmainne - Është uni i shndritur me dritën ezemrës, i pastruar prej cilësive të liga dhe me etikë tëpërsosur. Ai është i bindur se do të përgjigjet para Zotitpër veprat e bëra. Veprat e mira i bën me dashuri dhesinqeritet.e) Nefs-i radije - Është uni që tregon kënaqësi për të gjithagjendjet në këtë botë. Ai nuk ngren krye në asnjë.

78 Kllapia e Tesavufitfatkeqësi të kësaj bote por gjithmonë është i nënshtruarpranë Fuqisë Krijuese.f) Nefs-i merdijje - Është uni me të cilin është i kënaqurAllahu xh.sh.g) Nefs-i kamile - Është uni që ka arritur pozitat më të lartashpirtërore. Saliku në këtë pozitë është i përsosur dhemund të bëhet udhërrëfyes për të tjerët. 239Edhe tarikatet shpirtërore edhe ato të unit kanë për qëllim qëshoqërinë njerëzore ta zbukurojnë me njerëz të sjellshëm, tëmoralshëm dhe të ndritur. Metodat e lartpërmendura kanëpërmasën e tyre edukative-arsimore sociale si dhe atë metafiziketë afrimit dhe shkrirjes në Allahun xh.sh. Nëse pak më mekujdes përcillen termat e përdorur në rreshtat e mësipërm, do tëshihet se të gjitha ato janë terma kur’anore ose terma tëpërdorura në thëniet e Pejgamberit a.s. Çdo tentim që kjoterminologji dhe këto parime të nxirren nga orientimi i tyrekur’anor dhe i Sunnetit, është në kundërshtim me vetë parimet eTesavvufit islam.Një numër i madh i tarikateve të paraqitura në botën islame ipërkasin njërit prej grupeve të lartpërmendura, por ato janëemërtuar kryesisht në bazë të themeluesit të tyre ose në bazë tëemrit të shejhëve të lartë brenda një tarikati të caktuar, të cilëtkanë bërë ndryshime në trajtën e ritualeve dhe manifestimeve tëposaçme për Tesavvufin, si dhikrin, sejr-i sulukun etj.Tarikatet më të njohura dhe më të përhapura në botën islame qëe kanë vazhduar jetën e tyre deri në ditët e sotme janë:1. Tarikati Kadirijje - i themeluar nga Abdu’l-KadirGejlaniu (v.1078/1166).2. Tarikati Jesevijje - i themeluar nga Hoxha AhmedJeseviu (v.562/1167).3. Tarikati Rifaijje - i themeluar nga Ahmed er-Rifaiu(578/1182).4. Tarikati Kubrevijje - i themeluar nga Nexhmuddin Kubra(v.618/1221).5. Tarikati Suhreverdijje - i themeluar nga Ebu Hafs OmerShehabuddin es-Suhreverdiu (v.632/1234).239Yilmaz, Kamil, Hyrje në Tesavvuf, f. 194-195.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 796. Tarikati Çishtijje - i themeluar nga Muinuddin Hasan el-Çishtiu (v.633/1236).7. Tarikati Ekberijje - i themeluar nga Muhjuddin ibnArabiu (v.638/1240).8. Tarikati Shazilijje - i themeluar nga Ebu’l-HasanShazeliu (v. 659/1260).9. Tarikati Bedevijje - i themeluar nga Ahmed el-Bedeviu(v.675/1276).10. Tarikati Desukijje - i themeluar nga Ibrahim Desukiu(v.676/1277)11. Tarikati Mevlevijje - i themeluar nga MevlanaXhelaluddin Rumiu (v.672/1273).12. Tarikati Bektashijje - i themeluar nga Haxhi BektashVeliu (v.669/1271).13. Tarikati Nakshibendijje - i themeluar nga MuhammedBahauddin Nakshibendi (v.791/1389).14. Tarikati Bajramijje - i themeluar nga Haxhi BajramVeliu (v.833/1429).15. Tarikati Halvetijje - i themeluar nga ana e Omer Halvetiu(v.800/1397).16. Tarikati Sadijje - i themeluar nga Saduddin el-Xhibaviesh-Shejbaniu (v. 700/1301).3.2 Teqetë dhe ZavijetTeqetë janë vende ku është punuar, analizuar, përjetuar mendimisufik islam dhe prej nga më vonë i është prezentuar popullatës.Ato si institucione të Tesavvufit dhe pjesë përbërëse tëqytetërimit islam paraqesin institucione bamirëse në të cilatbanojnë ose qëndrojnë ithtarët e tarikatit (muridë, muhibë), tëcilët nën kontrollin lëndor dhe kuptimor të një shejhu të caktuarpërpiqen ta zbukurojnë moralin dhe etikën e tyre në bazë tëparimeve sufike islame. 240Teqetë e para i hasim qysh në shekujt e parë pas Pejgamberit a.s.në formë të ribateve. Ribatet në fillim ishin kazerma ushtarake240Kara, Mustafa, Din Hayat Sanat Açisindan Tekkeler ve Zaviyeler,Stamboll 19990, f. 50..

80 Kllapia e Tesavufitperiferike të ushtrisë muslimane. Mirëpo me çlirimin e vendevetë reja ato mbetën në brendi dhe funksioni i tyre ushtarak morifund. Pas braktisjes së këtyre vendeve nga ana e ushtarëve në tovendosen sufijtë e ri dhe dervishët, i meremetojnë dhe në tozhvillojnë biseda fetare. 241Më vonë në qendrat dhe vendet periferike të botës islame si dhetë vendeve joislame janë ndërtuar ndërtesa të posaçme, që në tënjëjtën kohë paraqesin edhe një lloj të arkitekturës islame, tëcilat varësisht nga tarikati, forma, madhësia janë emërtuar sizavije, hankah, ribat, mevlevihane, kalenderhane, dergah, pirevi,sofihane, kadirhane, asitane etj. 242Me kalimin e kohës teqetë kanë devijuar prej qëllimeve parësoretë themelimit të tyre dhe nën ndikimin e vet kanë marrë njëpjesë bukur të madhe të të gjitha shtresave të shoqërisë islame.Shpeshherë teqetë janë vizituar edhe për atë se janë konsideruarsi vende të sigurta ku njerëzit do të iknin prej përleshjeve,anarkisë, pushtimeve dhe torturave të ndryshme të bëra mendërrimin e pushteteve. 243Është e vërtetë e pamohueshme se teqetë gjatë historisë islamekanë ndikuar në jetësimin e parimeve islame, por atonjëkohësisht kanë treguar sukses të madh edhe në përhapjen eIslamit. Islamizimi i fiseve turke, i popujve të Azisë Jugore,viseve të Azisë së Largët, një pjese bukur të madhe të brendisësë Afrikës, pjesëve të caktuara të Ballkanit dhe në kohët më tëreja një numri bukur të mirë të mendimtarëve të shekullit XX,është bërë nëpërmjet teqeve dhe shejhëve të ndershëm që kanëvepruar në to. 244Në periudhat e para medreseja (shkolla e lartë) dhe teqeja siinstitucione të dijes dhe asketizmit, të dashurisë ndaj dijes dhe241242243244Në raste nevoje ribatet e shndërruara në teqe e kanë luajtur edhe rolin etyre të parë, ashtu që në momente të sulmit armiqësor, dervishët banorëtë ribateve të parët janë ballafaquar me armikun. Shih: Koprulu, Fuad,“Ribat”, në “Vakiflar Dergisi”, nr. II, Ankara 1942, f. 267-278.Në lidhje me emërtimet e ndryshme të teqeve shih: Yilmaz, H.Kamil,Hyrje në Tesavvuf, f. 220-221.Kara, Mustafa, po aty, f. 57.Në mesin e dijetarëve që nëpërmjet të Tesavvufit e kanë pranuar Islaminbëjnë pjesë: Rene Guenoni, Fritjouf Schouni, Titus Bruckhardt etj.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 81devotshmërisë, kanë qenë në marrëdhënie të ngushta mes vete.Afërsia ideore ndërmjet teqesë dhe medresesë është shprehuredhe në ndërtimin e tyre afër njëra-tjetrës, madje në disa vendeedhe në një kompleks të njëjtë. 245Teqetë në periudhën e Abasidëve, Selçukëve, Gaznevive (Indi) esidomos Osmanëve, kanë luajtur rol mjaft të rëndësishëm nëthemelimin, zhvillimin dhe ngritjen e këtyre shteteve islame.Funksionet e teqeve në shoqëritë islame mund të radhiten siçvijon:a) Teqetë kanë qenë institucione për ndihmë sociale, ku tëvarfërit kanë patur mundësi të ushqehen falas. Pothuajse çdokompleks i teqeve në vete ka patur edhe imaretin, vend kuështë ndarë ushqim falas tri herë në ditë.b) Ato kanë qenë qendra në të cilat janë zhvilluar dhe kultivuardisiplina të ndryshme sportive dhe gjimnastikore, si p.sh.,Teqeja e Shigjetarëve (Okçular Tekkesi).c) Kanë shërbyer si mysafirhane për të huajt dhe udhëtarët. Atakanë patur mundësi që deri tri ditë të flejnë dhe të ushqehenfalas nëpër teqe.d) Teqetë gjithashtu kanë qenë edhe strehimore për varfanjakët,për pleqtë e mbetur pa përkujdesje etj.e) Kanë qenë qendra ekonomike, tregtare dhe zejtare.Posaçërisht shoqatat sufike-zejtare të futuvvetit dheahijve. 246f) Kanë shërbyer edhe si filiale periferike nëpërmjet të cilaveështë bartur autoriteti shtetëror deri në viset më të largëtarurale. 247Në periudhat e para të Shtetit Osman medreseja dhe teqeja ikanë ndihmuar njëra-tjetrës dhe kanë qenë në marrëdhënie tëmira mes vete. Është e njohur se një numër i madh i shejhëve tëtarikateve të ndryshme kanë marrë edukim sufik pasi që i kanëkryer mësimet e larta në medresetë e ndryshme të botës islame.Por me dobësimin e Shtetit Osman dhe të institucioneve brendatij, edhe medreseja edhe teqeja i kanë humbur vlerat thelbësore245246247Kara, Mustafa, po aty, f. 81.Për më gjerë shih: Yilmaz, Kamil, po aty, f. 224.Për më gjerë shih: po aty; Kara, Mustafa, po aty, f. 60-63..

82 Kllapia e Tesavufitpër të cilat ishin të themeluara dhe përderisa në medresetë filloitë mbretërojë imitimi i verbër i të parëve, në teqetë posti ishejhut filloi të kalojë nga babai në birin, ose ka kaluar në duarte njerëzve të cilët as për së afërmi nuk i kanë plotësuar kushtetpër të qenë në atë pozitë. Një dukuri e këtillë ka kontribuar qëteqetë ta humbin funksionin e tyre të vërtetë dhe një numër ikonsiderueshëm i tyre, sidomos në vendet periferike, të largohenedhe nga parimet themelore islame si namazi, agjërimi etj. 248Si përfundim shkaqet e prishjes dhe heterodoksisë së teqeve nëperiudhat e fundit të Shtetit Osman mund të radhiten siç vijon:1) Me paraqitjen e ngecjes në shtetin dhe institucionetshoqërore osmane dhe pamundësinë e ndjekjes sëzhvillimeve intelektuale në botë, ngecja është paraqitur edhenë teqetë si pjesë përbërëse e shoqërisë osmane.2) Paraqitja e konflikteve midis medreseve dhe teqeve,posaçërisht pas shekullit XVIII.3) Mosmarrëveshjet midis tarikateve të ndryshme.4) Përdorimi i shejhëve dhe tarikateve të ndryshme nga ana eudhëheqësve shtetërorë, gjë që ka rezultuar me vendosjen e248Nëse krahasohet me institucionet tjera si ushtrinë, medresenë, vakëfinetj., teqeja është larguar më tepër prej binarëve të vet. Shkaku kryesor iparaqitjes së heterodoksisë, posaçërisht në teqetë është mbizotërimi ipërmasës metafizike në kuptimin dhe prezentimin e gjërave. Teqetë dheshejhët janë dobësuar ndërsa parimet që u kanë konvenuar shejhëve tëcaktuar kanë mbetur të njëjta. Sa për ilustrim do të përmend vetëm një:Parim i Tesavvufit është që muridi të qëndrojë para shejhut si kufomapara larësit (gassal). Është e vërtetë se sistemi edukativ i Tesavvufit ekërkon një gjë të tillë, por në të njëjtën kohë kërkon që edhe shejhu tëjetë murshid-i kamil, të jetë udhërrëfyes i përsosur, t’i ketë të gjithacilësitë pozitive që përmenden në Kur’an dhe Hadith. Nëse njëra anë nuki plotëson këto kushte, dtth., dervishi ose shejhu, atëherë automatikishtbie poshtë sistemi i edukimit dhe paraqiten shejhë e dervishë që as për sëafërmi nuk kanë gjë të përbashkët me Tesavvufin e vërtetë. Në këtëkontekst dëshiroj që të tërheq vërejtjen edhe në atë se vlerësimet tonarreth Tesavvufit dhe tarikateve nuk duhet të bëhen në bazë të rasteveheterodokse të kohës së fundit, të cilat ndoshta i kemi edhe në bollëk, porduhet të kihet parasysh Tesavvufi si ide e lartë e cila ka kontribuar nëngritjen intelektuale të një numri të madh të dijetarëve muslimanë gjatëhistorisë islame.

Zhvillimi historik i Tesavvufit 83shejhëve të papërgatitur, nga të cilët janë dhënë edhepërfundime në kundërshtim me parimet e Tesavvufit islam.5) Kalimi i shejhllëkut prej babait në birin (evladijet) pakërkuar zotësi (ehlijet), zakonisht me një të kaluar tëdyshimtë.6) Rol vendimtar në prishjen e teqeve kanë luajtur edhepersonat me mendime tepër liberale, materialiste, pozitiviste,të cilët për këtë ose atë shkak kanë depërtuar në teqetë dhekanë ndikuar me mendimet e tyre në shejhët dhe dervishëtpa formacione profesionale sufike. 249Tarikatet dhe teqetë janë institucione me rëndësi të cilat në masëtë madhe kanë ndikuar në formimin, zhvillimin dhe ngritjen enjë numri të madh të shteteve që janë themeluar në territorinislamik. Ato gjithashtu kanë ndikuar edhe në pastrimin thelbësortë shumë njerëzve dhe dijetarëve gjatë historisë. Por, për fat tëkeq, në masë të madhe sot nuk mund të pohohet një gjë e tillë.Pikërisht për këtë teqetë dhe tarikatet duhet të bëjnë njëautokritikë, t’i analizojnë çështjet diskutabile dhe në parim epraktikë të vazhdojnë të qëndrojnë nën ombrellën e Kur’anit dhetë Sunnetit.249Gunduz, Irfan, Osmanlilarda Devlet/Tekke Munasebetleri, f. 165-170..

PJESA E DYTËTESAVVUFI NË BALLKAN1. Depërtimi i tarikateve dhe themelimi i teqeve të para në visetballkanike (shekujt XIII-XVIII)Ballkani nga një numër i madh historianësh dhe kulturologëshkonsiderohet si udhëkryq i ballafaqimit të qytetërimit lindor dheatij perëndimor. Ai ka qenë urë kaluese për transferimin ekulturës, qytetërimit dhe ideve religjioze lindore në Perëndimpor edhe anasjelltas. Pozita gjeostrategjike e Ballkanit është etillë që ka tërhequr të gjitha shtetet e mëdha që të vendosen atydhe ta kenë atë nën kontroll.Pas vërshimit të fesë islame prej Gadishullit Arabik dhe kalimittë saj në Evropë dhe Azi të Vogël edhe muslimanët kanëmenduar për përcjelljen e idesë islame në viset ballkanike. Nëperiudhën paraosmane, edhe pse në mënyrë më tepërindividuale, haset në ekzistimin e muslimanëve në visetballkanike. 250Si faktorët kryesorë 251 që kanë ndikuar në përhapjen masive tëIslamit dhe pranimin e administratës osmane nga ana e popujve250251Për më gjerë shih: Had`ijahi}, Muhamed, Islam iMuslimani, Sarajevë 1977; “Neki pojavni obliciIslamske Civilizacije u nas”, në “Argumenti”, nr. 2, Rijekë1982, f. 212-220; Ibrahimi, Nexhat, Islami në trojet iliro-shqiptare gjatëshekujve, Shkup 1419/1998.Përveç këtyre faktorëve ideologjikë, gjithsesi në pranimin e administratësosmane kanë ndikuar edhe faktorët historikë, etnikë, kulturorë,ekonomikë, socialë etj. Si më të theksuar mund të përmenden:1) Përleshjet mes Kishës Katolike dhe asaj Ortodokse dhe paraqitja enjë anarkie dhe disharmonie në jetën dhe organizimin fetar të viseveballkanike.

86 Kllapia e Tesavufitballkanikë (posaçërisht shqiptarët dhe boshnjakët) janë:Bogomilizmi dhe botëkuptimi mistik i bogomilëve dhedepërtimi i sufijve të parë paraosmanë.1.1. Bogomilizmi dhe botëkuptimet mistike të bogomilëveKisha katolike ose ajo ortodokse shekuj me radhë nuk kanëarritur të vendosin plotësisht hierarkinë kishtare në visetballkanike. Posaçërisht viset jugore dhe lindore të Ballkanit kanëpatur një krishterim tejet sipërfaqësor. Pikërisht për këtë edhedepërtimi i fraksioneve tjera krishtere ose ideologjive tjera nëkëto vise ka qenë më i lehtë. Në një gjendje të këtillë në njëpjesë të konsiderueshme të Ballkanit ka depërtuar dhe kandërtuar folenë një fraksion dualist i krishterë me ndikim tëmadh maniheist, i cili është emërtuar si Bogomilizëm. 252Një numër i madh i misionarëve me botëkuptime maniheiste dheariuse (monoteiste të krishtere) duke patur edhe mbështetjen eShtetit Sasanid-persian, kanë depërtuar në shoqëritë e krishtera2522) Gjendja tepër e vështirë ekonomike e popullatës dhe persekutimi ipandërprerë i tyre nga ana e feudalëve bizantinë, serbë dhe klerit tëkrishterë.3) Organizimi i dobët dhe i zbehur politik dhe administrativ.4) Struktura ushtarake e vendeve të Ballkanit dhe inkuadrimi i njerëzvenë mënyrë të pandërprerë në luftërat ndërmjet shteteve fqinje.5) Ekzistimi i disa fiseve turke të cilat shekuj më parë kishin ardhur sëbashku me sllavët dhe ishin vendosur në këto troje si p.sh., avarët,peçenegët, kumanët, etj.Shih: Oztuna Yilmaz, Osmanli Devleti Tarihi 2, Medeniyet Tarihi,Ankara 1998, f. 262; Ayverdi Samiha, Turk Tarihinde Osmanli Asirlari,f. 268; Dogustan Gunumuze Buyuk Islam Tarihi, X,315-16; Uzunçarsili,Ismail Hakki, Osmanli Tarihi, II,312. Kopanski Ataullah Bogdan,Osmanli Barisi ve “bati meselesi”, Ankara 200, f. 13. Imamovi},Mustafa, Historija Bo{njaka, Sarajevë f. 998, f. 113.Ideologjia dualiste që ishte bazë e bogomilëve me nuanca të vogladalluese ekzistonte edhe te albigenët, katharjenët etj. Shih: Mandi},O. Dominik, Bogomilska Crkva Bosanskih Krstjana,Çikago 1962; Dragojlovi}, Dragoljub, Bogomilstvona Balkanu i u Maloj Aziji i BogomilskiRodona~elnici, Beograd 1974; Ra~ki, Franjo,Bogumili i Patareni; Okiç, Tajib, Les Kristians(Bogomiles parafaits de Bosna).

Tesavvufi në Ballkan 87ballkanike dhe aty kanë filluar ta përhapin idenë e tyre. 253 Nëfillim të shekullit X, prifti bullgar Bogumil i ndikuar nga ana ekulturës së vjetër lindore dhe idesë monoteiste ariuse themeloinjë fraksion të ri të krishterë, në të cilin Zoti ishte një, Isai a.s.ishte i dërguari i Tij, nuk kishte nevojë për kishë, në realitet erefuzonte në tërësi hierarkinë ekzistuese kishtare dhe kryqin ekonsideronte si simbol të besimit të gabuar. 254Bogomilizmi nuk është fe e posaçme e as lëvizje politike, porështë dukuri kritikuese e botëkuptimit fetar zyrtar të kishës.Thënë shkurt, është reagim ndaj teprimit dhe intrigave brendahierarkisë kishtare të asaj kohe. 255 Kjo ide është paraqitur si253254255Këtë rrezik e ka vërejtur edhe administrata romake ashtu që në vitin 296perandori Dioklecijanus ka dhënë urdhrin që duhet të pengohet sëmundjae cila vjen nga Lindja dhe e cila ka për qëllim ta çmendë popullin e qetëtë Romës. Shih: Petranovi}, B. Bogomili, CrkvaBosanska i Krstjani, Zarë 1876, f. 151, 171.Mandi}, Dominik, Bogomilska Crkva BosanskihKrstjana, f. 25. Pas kësaj bogomilët janë përhapur në Bullgari,Maqedoni, Serbi, Shqipëri dhe Bosnjë. Mendimet monoteiste dhesynimet refuzuese të hierarkisë kishtare në ideologjinë bogomile kanëndikuar që të shqetësohen kisha katolike dhe ajo ortodokse dhe tëkërkojnë prej udhëheqësve shtetërorë që të marrin masa ndëshkuese përithtarët e këtij fraksioni. Papa III Inonenci mbretit hungarez Emerik ishkruante: “...Vëllai i jonë i dashur, Bernardi ka përjashtuar prej Splitinumër të madh të Bogomilëve. Bogomilët të cilët kanë ikur prej Spliti ika pranuar trimi boshnjak Kulin Bani dhe u është bashkangjiturmendimeve të tyre”. Përveç tij letra deri te mbretërit ballkanikë kanëdërguar edhe Papa Grguri IX, Inonenci IV, Ivani XXII etj., origjinalet etë cilave ekzistojnë edhe sot. Mandi}, po aty, f. 37. Korrespondenca ezhvilluar ndërmjet priftërinjve katolikë dhe udhëheqësve shtetërorë nëlidhje me bogomilët është bartur edhe në Kishën ortodokse.Kryepeshkopi Teofilakt mbretit bullgar Petar (927-969) i ka thënë seaktivitetet katolike kundër bogomilëve janë pozitive dhe ka kërkuar që tënjëjtën gjë duhet ta bëjnë edhe ortodoksët. Shih: Petrovskij, N.M. “PismoPatrijarha Konstantinopolskoga Theofilakta carju Bulgarij Petru”, në“Izvestija Otdel Ruskoga i Slavenskoga Imper”. Akademija Nauka,XVIII, 3, St. Petersburg 1913, f. 361-68.Dukuri të tilla hasen në të gjitha shoqëritë, sidomos në rastet kurudhëheqja shtetërore dhe fetare largohen prej fundamenteve kryesore tëideologjisë gjegjëse. Paraqitja e lëvizjeve asketike (zuhdiane) në shekujte parë pas Pejgamberit a.s. ka qenë reagim ndaj jetës së shfrenuar të disa.

88 Kllapia e Tesavufitvazhdim i idesë mistike e cila ka ekzistuar në botën e krishterënë trajta të ndryshme duke filluar prej Armenisë e deri nëFrancën Jugore. Bogomilizmi, edhe pse ka marrë emrin eBogumilit, nuk është shpikje e një individi ose shoqërie, porështë dalje në pah e përvojës mistike për shkak të padrejtësisë nërajon. 256Karakteristika kryesore e lëvizjes bogomile është gnosticizmi. 257Teoria dhe praktika bogomile në masë të madhe ishte e bazuarnë botëkuptimin gnostik. Nëse lihen anash dokumentet zyrtare tëkishës katolike ose ortodokse të cilat i komentojnë në mënyrësubjektive parimet e bogomilëve, shihet qartë se parimet dhemënyra e adhurimit te ata në masë të madhe bazohet në themelemistike. 258 Sipas tyre Zoti dhe thelbi i qenësisë mund tëkuptohen vetëm nëpërmjet zbulimit dhe frymëzimit që depërtonnë zemër dhe që janë më të sinqertë se dija spekulative. 259Njeriu është i përbërë prej shpirtit si pjesë e realitetit hyjnor dheanës së errët të tij, trupit. Çdo gjë materiale (trupore), thonëbogomilët, është e rrethuar me ligësi dhe është në kundërshtimme shpirtin dhe kuptimin. Ademi është krijuar prej shkëndisë sëdritës së amshueshme të Hyjit. Shpëtimi i shpirtit prej prangavemateriale dhe unjësimi i tij në më të Madhin, gjegjësisht ngritja256257258259udhëheqësve të shtetit emevit. Shih: Eraydin, Selçuk, Tesavvufi dheTarikatet, f. 54.Për më gjerë shih: Angelov, D., Bogomilstvo v Blgarija, f. 120-121;Obolensky, D., The Bogomils, f. 52, 139; Runcinam, S., The MedievalManichee, II,25.Gnosticizmi ose “Irfanijje” - është rrymë filozofike-mistike e cilafrymëzimin dhe zbulimin e konsideron si burim të diturisë. Në etimologjitermi gnosticizëm rrjedh prej fjalës greke gnosis që d.t.th. dije, njohje,kurse në literaturën islame është përdorur në formë të irfanijjes që poashtu d.t.th. dije dhe njohje. Gnosticizmi është rrymë e cila çështjetkryesore të historisë së mendimit, si Zotin, gjithësinë, çështjet fetare, idiskuton duke u bazuar në frymëzimin dhe kontemplacionin e jo nëshqisat dhe përkapjet lëndore. Shih: “Irfanijje”, në EIDT, VII,361.Schmidt, C, Histoireet Doctrine di la Secte Cathares, II, 265. Autori ikësaj vepre bogomilët i konsideron si një fraksion i gnosticizmitkatarjen.; Filipov, N. Proizvod i Su{}nost naBogomilstvoto, II,135.Mandi}, D., po aty, f. 58.

Tesavvufi në Ballkan 89e ndashmërisë midis Krijuesit dhe krijesës, është qëllimi kryesori jetës. Ngritja shpirtërore në rrugën drejt origjinës e paraqetetikën përfundimtare dhe idealin jetësor të gjinisë njerëzore.Bogomilët bartjen e mëkatit të Ademit dhe Havasë prej brezi nëbrez e kanë konsideruar si pengesë për vendosjen e platformësshpirtërore, prandaj edhe e kanë refuzuar dhe nuk kanë marrëpjesë në ritualet kishtare. Sipas tyre, tërheqja dhe lutja në vetmiështë mënyra më e mirë e adhurimit. Zoti është Një, thonëbogomilët, ndërsa Isai, Shpirti i Shenjtë janë vetëm pasqyrime tëZotit. 260Ontologjia dhe epistemologjia e bogomilëve dhe e sufijve tëcilët më vonë do të vendosen në viset ku kanë jetuar bogomilët,si dhe e botëkuptimit fetar të Shtetit Osman i cili do të sundojënjë periudhë të gjatë në viset ballkanike, kanë pasur shumë pikatë ngjashme dhe të përbashkëta. Sipas mendimit tonë, mendimisufik i dervishëve të parë të vendosur në viset ballkanike, kandikuar me të madhe në pranimin e Islamit nga ana e ithtarëvebogomilë. Por kjo nuk do të thotë se është shkaku i vetëm, pasinë këtë proces të islamizimit, sidomos të shqiptarëve dheboshnjakëve, kanë ndikuar edhe faktorë të tjerë politikë,ekonomikë, socialë etj.Edhe praktika fetare dhe hierarkia institucionale e bogomilëveështë mistike dhe në masë të madhe e ngjashme me praktikëndhe hierarkinë institucionale të tarikateve. Nëse një individ kadëshirë të bëhet bogomil duhet të japë betimin dhe nëceremonialin e përgatitur enkas për pranimin e ithtarit të ri,simpatizanti qëndron i ulur në gjunjë para udhëheqësit shpirtërortë emërtuar si gjysh (djed) dhe duke e vënë dorën mbi Ungjillbetohet se nuk do të dalë prej fjalës dhe urdhrit të udhëheqësit tëvet. 261260261Ra~ki, Franjo, po aty, f. 503.Mandi}, D., po aty, f. 325. Bogomili i ri para gjyshit përgigjet nëpyetjet: A je gati ta pranosh spiritualitetin e Isait? A pendohesh prejmëkateve që i ke bërë deri më sot dhe a betohesh duke e vënë dorën mbilibër se nuk do t’i përsërisish ato? A betohesh se gjatë tërë jetës tënde dotë keshë kujdes në pastërtinë e brendshme dhe të jashtme? Nuk do tëvrasësh njeri, nuk do të vjedhësh, etj.? A betohesh se do të qëndrosh nëfjalët që i dhe? Po aty..

90 Kllapia e TesavufitBogomilët rëndësi të veçantë i kanë kushtuar edhe pastërtisë sëbrendshme dhe të jashtme. Ata para çdo lutjeje i kanë pastruarpjesët e caktuara të trupit. Varfëria kuptimore ka patur rëndësi tëposaçme në ideologjinë bogomile. Priftërinjtë bogomilë nukkanë pranuar pagesa për detyrat fetare të tyre dhe pasurinë e tyreua kanë ndarë të varfërve. Nuk kanë pirë verë, nuk kanë ngrënëmish derri, kanë agjëruar, ashtu që kanë ngrënë ushqim vetëmnjë herë në ditë edhe atë pas perëndimit të diellit. Bogomilëtjanë lutur pesë herë ditën dhe katër herë natën. Në lutjet e tyrejanë përkulur disa herë dhe disa herë kanë rënë me ballë përtoke. Ndonjëherë, gjatë lutjes, kanë lëvizur para-prapa mekokën, saqë edhe kanë kaluar në trans.Lideri i bogomilëve është emërtuar si gjysh. Gjyshi ështëzgjedhur nga ana e 12 senatorëve dhe në post ka qëndruar derinë fund të jetës. 262Torturat të cilat kisha katolike dhe ortodokse i kanë ushtruar mbibogomilët nëpërmjet mekanizmave shtetërore dhe ngjashmëritëteorike, praktike dhe institucionale të bogomilëve me fenëislame dhe në veçanti me botëkuptimin mistik islam të sufijve tëparë paraosmanë, kanë qenë prej faktorëve të cilët e kanëndihmuar procesin e pranimit të Islamit nga ana e popujve nëviset ballkanike.1.2. Depërtimi i sufijve të parë paraosmanëNë vitet e themelimit të Shtetit Osman në Anadoli, shtetet ekrishtera të Ballkanit ishin brenda një kaosi të paparë të inicuarnga përleshjet ndërfraksionale dhe ndëretnike. Para depërtimit tëushtrisë osmane në këto vise, platforma e shëndoshë ideologjikedhe karakteri sistematik dhe i përshtatshëm për natyrën e njeriuti fesë islame si fe zyrtare e Shtetit Osman, popujve dheshoqërive të kacafytyra ballkanike u ka prezentuar njëalternativë konstruktive teologjike dhe pragmatike.Është fakt i pamohueshëm se botëkuptimi islam i shtetit dheshoqërisë osmane ishte i gatuar me shijen e idesë së lartë sufikenë themelin e së cilës mbizotëronte parimi i edukimit të shpirtit262Po aty, f. 218. Praktikë të ngjashme kanë edhe bektashijtë.

Tesavvufi në Ballkan 91dhe unit njerëzor, si dhe prezentimi i botëkuptimit fetar tëpërshtatshëm me aftësitë dhe natyrën e lindur njerëzore.Njerëzit janë të krijuar me natyra, karaktere dhe temperamentetë ndryshme nga njëri-tjetri. Çdo njeri në vete paraqet një tërësimikrokozmike, por në të njëjtën kohë ai ka nevojë edhe përshoqërim dhe ndërtim të strukturave ndihmëse të nduarnduarta.Për pasojë njeriu nuk mund të paramendohet si njësi asociale.Sufijtë e tarikateve të ndryshme shumë mirë e kanë kuptuar këtëhollësi të personalitetit njerëzor dhe në njërën anë kanë punuarnë ndërtimin thelbësor të individit, ndërsa në anën tjetërnëpërmjet të themelimit të teqeve kanë vepruar edhe nësocializimin e njerëzve. Si rrjedhim ata individëve dhe shoqërivetë përleshura ballkanike u kanë prezentuar një platformë mjaft tëpërshtatshme ideologjike dhe shoqërore.Popullata vendase ballkanike e cila u takonte etnikumeve,kulturave, traditave të ndryshme dhe e cila ishte e shtypur nënpushtetet romake, hungareze dhe serbe, në masë të madhe kapranuar sistemin e prezentuar nga ana e dervishëve udhëtues tëvendosur në vendet periferike dhe të qeta të territoritballkanik. 263Para ardhjes së osmanëve, në vise të caktuara të Ballkanit kanëardhur grupe të dervishëve udhëtues (sejjah) dhe popullatës sështypur në njërën anë ua kanë sqaruar parimet islame, kurse nëanën tjetër ua kanë prezentuar një botëkuptim tolerant tëndërtimit të shoqërisë njerëzore, gjë të cilën ata nuk e kishinpërjetuar. Si rrjedhim mund të thuhet se vise të caktuara tëBallkanit u njoftuan ose edhe i pranuan parimet islame ende pashkelur këmba e ushtarëve në to. Me fjalë të tjera, popullataishte psikologjikisht e përgatitur për pranimin e fesë dheadministratës së re. 264263264Barkan, Omer Lutfi, “Osmanli Imparatorlugunda Bir Iskan veKolonizasyon Metodu Olarak Vakiflar ve Temlikler, Istila DevirlerininKolonizator Turk Dervisleri ve Zaviyeler”, në “Vakiflar Dergisi”, nr.II,Ankara 1964, f. 279-353.Birge, John Kingsley, Bektasilik Tarihi, përkth. në turq. RehaÇamuroglu, Stamboll 1991, f. 57; Okiç, Tajib, “Bir Tenkidin Tenkidi”, nëAUIFD, nr. II, Ankara 1953, f. 221-255..

92 Kllapia e TesavufitRoli vendimtar i tarikateve dhe teqeve në pranimin dhevendosjen e Islamit në viset ballkanike, shihet edhe nga fakti sepothuajse në të gjitha qendrat dhe udhëkryqet brenda hapësirësballkanike kanë ekzistuar teqe dhe zavije. 265 Teqetë nëaktivitetet e tyre ekonomike dhe shoqërore, në masë të madhenuk kanë bërë ndarje të popullatës në bazë të etnicitetit, fesë dhegjuhës, prandaj edhe kanë qenë të vizituara nga ana e shtresavetë gjera të popullatës vendase. Dervishët duke u përzier me tëgjitha shtresat e shoqërisë kanë arritur që ata t’i njoftojnë meparimet thelbësore islame dhe që është më me rëndësi, t’i flakinparagjykimet ndaj Islamit të inicuara nga ana e institucionevekishtare. Përreth teqeve të themeluara nga ana e dervishëve, mekalimin e kohës janë themeluar fshatra dhe qytete dhe teqetëjanë shndërruar në qendra fetare, kulturore dheartistike.Vendbanimet e themeluara përreth teqeve në tëshumtën e rasteve janë emërtuar me emrin e dervishëvethemelues të teqeve në ato vise, si p.sh., Lagjja e Shehlerëve 266 ,Fshati i Dervishëve 267 , Lagjja e Teqes 268 etj. Në bazë të tëdhënave të prezentuara në defterët e regjistrimit të popullsisë(tahrir) në periudhën osmane, shihet se përreth këtyre teqevedhe zavijeve janë vendosur edhe individë jomuslimanë, të cilëtmë vonë e kanë pranuar Islamin dhe në defterë janë regjistruar si“Filani biri i Abdullahut”. 269265266267268269Një pjesë e këtyre teqeve me kalimin e kohës janë rrënuar, ndërsa disa tëtjera me qëllim janë rrënuar nga ana e sistemeve komuniste osenacionaliste të shteteve ballkanike. Mirëpo një numër i konsiderueshëm ityre kanë mbetur deri në ditët tona. Si p.sh. Teqeja Harabati Baba nëTetovë, Teqeja Halvetiane e Blagajit, Teqeja Halveti-Hajati në Strugëdhe Ohër, Teqeja Halvetiane në Prizren, Teqeja Bektashiane në Gjakovë,Teqeja Bektashiane e Krujës etj.Një lagje e katundit Vrutok të Gostivarit e mban këtë emër. Ndërsa tëngjashme ka në tërë territorin e përfshirë nga ana e Shtetit Osman.Katund rreth katër-pesë kilometra larg qytetit Pazarxhik të Bullgarisë.Lagjja ku gjendet kompleksi Harabati Baba Teqe në Tetovë.Në administratën osmane disa herë emrat e baballarëve të personave tëcilët e kanë pranuar Islamin nuk janë shkruar si emra të krishterë porështë përdorur emri Abdullah që d.t.th. Rob i Allahut. Shih: Barkan, poaty, f. 303

Tesavvufi në Ballkan 93Gjatë analizimit të veprimtarisë së dervishëve të parë në visetballkanike shihet se ata në shoqëri nuk janë prezentuar vetëmme petkun fetar, por njëkohësisht e kanë punuar edhe tokën,kanë themeluar tregje dhe fshatra dhe janë marrë me shkencëdhe art. Në vitet e para të themelimit obligim parësor i teqeve kaqenë që ta punojnë tokën, të mbjellin, të korrin dhe prodhimett’ia ndajnë popullatës së varfër. Në këtë mënyrë ato janëpërpjekur që shoqërive që nuk e kishin përjetuar dashurinë,respektin dhe mëshirën, me një dashuri njerëzore të bazuar nëparimet hyjnore t’ua bëjnë të kapshëm Islamin dhe përmasënsufike të tij. Përveç funksionit mbarëshoqëror të sufijve, atakanë punuar edhe në ndërtimin e personalitetit të individëve tëcaktuar dhe drejtimin e tyre në pranimin e Fuqisë Krijuese dherregullimin e jetës në bazë të parimeve të prezentuara në Kur’andhe Sunnet.Personi i cili e ka prezentuar këtë përmasë të botëkuptimit sufikdhe që është pranuar nga muslimanët dhe nga të krishterët nëviset ballkanike është Sari Salltëku (v. 1264). Në lidhje me jetëndhe veprën e Sari Salltëk Dedeut ekzistojnë një numër i madhgojëdhënash dhe mitesh. 270Emrat e shumicës së dervishëve të cilët dihet se janë nisur prejAnadolisë për në Ballkan nuk janë të njohur. Ndërsa SariSalltëku në gojëdhënat hagjiografike (menkabe) na paraqitet siperson i cili ka vizituar shumë shtete të Evropës Juglindore dheka vepruar në to. Në dorë nuk kemi kurrfarë të dhënash tëshkruara në lidhje me ekzistimin dhe veprimtarinë e këtij sufiutë madh, ndërsa e tërë ajo që dihet është marrë prej gojëdhënavevendore, përcjelljeve gojore, varreve dhe tyrbeve. Sipas disahulumtuesve, Sari Salltëku nuk është person i cili vërtetë kaekzistuar, por në emrin e tij është prezentuar veprimtaria dhepërvoja e sufijve të cilët dy shekuj me radhë kanë vepruar në270Emri i vërtetë i Sari Salltëkut sipas Evlija Çelebiut është (Sejahatname,Stamboll 1314, I,659) Mehmed Buhari, ndërsa sipas Salltuknames ështëSherif Hizir. Shih: Okiç, Tajib, Sari Saltik’a Ait Bir Fetva, në AUIFD,Stamboll 1952, I,48..

94 Kllapia e Tesavufitviset ballkanike. 271 Pikërisht për këtë edhe shumica e tarikateveballkanike Sari Salltëkun e konsiderojnë nga radhët e veta. Porështë më se e vërtetë se Sari Salltëku më tepër famë ka fituar nëmesin e bektashive dhe në Ballkan është më tepër i njohur sipjesëtar i tarikatit bektashi.Në lidhje me jetën dhe veprën e këtij personaliteti të shquar tëhistorisë islame të dhënat më të vjetra të shkruara i hasim nëUdhëpërshkrimin e Ibn Batutës 272 , në Oguznamen e SejjidLlokmanit 273 si dhe në Udhëpërshkrimin e Evlija Çelebiut. 274Respekti i gjithanshëm i shoqërive ballkanike, si i atyre krishtereashtu edhe i atyre muslimane ndaj personalitetit të SariSalltëkut, ka bërë që për varrin e tij të flitet në shtatë vende tëndryshme. Madje thuhet që varri i tij gjendet edhe në oborrin edisa kishave. Sari Salltëku kishte depërtuar brenda në viset ekrishtera prandaj disa herë kishte qenë i detyruar që ta fshehëidentitetin e tij musliman. Në lidhje me këtë çështje nëSaltukname është shkruar: “... Ai e dinte gjuhën dhe fenë e tëkrishterëve sa një prift i tyre...” 275 , “... Ai njëzet e një vjet nëpetkun e krishterë ka thirrë në fenë islame dhe ka qenë përpjekësnë rrugën e Zotit (muxhahid fi sebilillah)...” 276 .Në bazë të përshkrimeve të Evlija Çelebiut, Sari Salltëku pastajka kaluar në Ballkan (Rumeli) e prej aty në Gdanjsk, ku kakthyer në Islam 150.000 tatarë. Prej aty është nisur për nëMoskë ku ka kthyer në Islam gjithashtu një numër të madh tëjomuslimanëve. 277271272273274275276277Hasluck, F. W., Anadolu ve Balkanlarda Bektasilik, Stamboll 1995, f.155-56.Tuhfetu’-Nudhdhar fi Garaibi’l-Emsar ve Axhaibi’l-Asfar, përkthyer nëfrengjitshte nga C. Defrenery dhe Dr. B.R. Sanguinethi, Paris 1854, II,416.Ixhmali Ahvali Ali Selçuk Ber Muxhibi Nakli Oguzname-i Sejjid Lokman,Helsingfors 1854.Evlija Çelebi, Sejahatname, Stamboll 1314, I,659-660; II,133-139;III,366-369, 481.Evlija Çelebi, Seyahatname, III,366.Koprulu, Fuad, Anadoluda Selçuk Tarihi, në “Belleten”, VII,434.Evlija Çelebi, Seyahatname, I,659-660. Në gojëdhënën ekzistuese përSari Salltëkun aktiviteti i tij është i përshkruar në këtë mënyrë: “SariSalltëku është shoku i nxënësit (murid) të Hoxhë Ahmed Jeseviut, Haxhi

Tesavvufi në Ballkan 95Personaliteti i Sari Salltëkut më vonë është përvetësuar nga anae tarikatit bektashi, mirëpo nuk është e saktë nëse ai ështëbektashi ose jo. Në bazë të përcjelljeve të “Salltuknames” dhe“Sejahatnames” së Evlija Çelebiut, Sari Salltëku ishte një sunnii vërtetë dhe një muxhahid i cili e kishte propaguar Islamin nëviset joislame. 278Përveç shtatë mbretërive të përmendura nga ana e EvlijaÇelebiut dhe në përcjellje prej tij nga Haslucku 279 , gjurmët ekëtij personaliteti të shquar hasen edhe në trojet shqiptare. Edhepse gojëdhëna hagjiografike e Sari Salltëkut në origjinë ështëanadoliane, në mesin e shqiptarëve ajo ka shumë tipare dhenuanca folklorike shqiptare. 280Brenda trojeve shqiptare në gjurmët e Sari Salltëkut haset nëMalin e Sari Salltëkut 600 metra sipër Krujës, ku gjendet edheTeqeja e Sari Salltëkut. Aty gjenden “gjurmët e këmbës” së tij.Gjurmë identike, për të cilat mendohet se janë të Sari Salltëkut,ka edhe në vendin Guricaj pranë Durrësit, në vendin e quajturGjerman në rrethin e Opojës, në Fushën e Zejnel Agës nëperiferi të Pejës, në fshatin Prilep të Deçanit etj. 281278279280281Bektash Veliut, i cili ka ardhur në pallatin e Sulltan Orhanit dhe me 70ithtarë të vet është dërguar në Evropë. Në udhëtimin e tij ai i ka vizituarKrimenë, Moskën, Poloninë etj. Në Gdanjsk ka vrarë Shën Nikollën dheduke u veshur me petkun e tij ka kthyer në Islam një numër të madh tënjerëzve.... Para se të vdiste është bërë i shenjtë (evlija) dhe ka porositurqë kufoma e tij të vihet në shtatë tabutë. Ai e dinte se shtatë mbretëri dotë dëshirojnë që ta kenë tabutin e tij. Ajo që porositi vërtetë edhe u bë.Çdo mbret mori njërin prej tabuteve dhe kur i hapën panë se në secilinprej tyre kishte nga një kufomë”. Hasluck, F.W., Anadolu ve BalkanlardaBektasilik, Stamboll 1995; Evlija Çelebi, Seyahatname, II,137.Okiç, Tayyib, Sari Saltuk’a Ait bir Fetva, në AUIFD, I, 51, Stamboll1957.Shtatë mbretëritë pronare të tabutit të Sari Salltëkut janë: Moska,Polonia, Bohemia, Suedia. Edreneja, Moldavia dhe Dobruxha.Tirta, Mark, Prania e kulturës arabo-islame në mite, rite e besimepopullore shqiptare, në “Feja, kultura, tradita islame ndër shqiptarët”,Prishtinë 1995.Në lidhje me praninë e Sari Salltëkut në mesin e shqiptarëve për më gjerëshih: Kaleshi, Hasan, Legjendat shqiptare për Sari Salltukun,“Përparimi”, 1/1967, f. 86-103; Tirta, Mark, po aty; Ibrahimi, Nexhat,Islami në trojet iliro-shqiptare në periudhën paraosmane, Shkup 1997..

96 Kllapia e TesavufitGojëdhëna për ekzistimin e varrit të Sari Salltëkut në shumë visetë Evropës, nga një aspekt i tregon aktivitetet e sufijve të parë tëcilët kanë depërtuar në viset ballkanike para ardhjes së ShtetitOsman. Emri i Sari Salltëkut do të ketë përmbledhur në veteaktivitetin e një numri të madh të sufijve dhe misionarëveislamë, të cilët kanë vepruar në këtë periudhë në vise tëndryshme të Evropës.Përveç dy faktorëve të rëndësishëm, bogomilëve dhe sufijveudhëtues, në depërtimin dhe vendosjen e Islamit dhe ShtetitOsman në viset e Evropës rol të rëndësishëm kanë luajtur edhefiset paraosmane turke të vendosura në viset e Ballkanit siavarët, peçenegët, kipçakët, kumanët etj. Gjithashtu paraqitja eanarkisë shoqërore me dobësimin e Bizantit në shekujt XIII dheXIV, do të ndikojë që popullata vendase ballkanike të kërkojëndihmë prej Shtetit Osman i cili me një hov të madh ishte dukeu përhapur në të katër anët e botës së asaj kohe. 282Omer Lutfi Barkani duke u bazuar në shumë dokumentearkivore, pohon se një numër i madh i këtyre sufijve në vendetku kanë propaguar fenë islame kanë ndërtuar edhe teqetë e tyre.Në rrethin e teqeve ata e kanë punuar tokën dhe kanë ngriturvendbanime të reja. Sa për ilustrim mund ta përmendim fshatin eJegan Reisit në Mallkara. Ky fshat është ngritur përreth teqesësë Shejhut Ahi Isa dhe pasardhësve të tij, vend të cilin sulltanMurati I ia ka dhuruar Jegan Reisit. 283 Në vitet vijuese teqe tëngjashme janë ndërtuar në Shumnu, Varnë, Dobruxhë,Dimetokë, Serez etj. 2841.3. Tesavvufi në Shtetin Osman (Anadoli dhe Ballkan) deri nëshekullin XVIIINëse dëshirojmë që objektivisht t’i analizojmë sukseset e ShtetitOsman, i cili një kohë të gjatë ka sunduar me një pjesë të madhe282283284Dogustan Gunumuze Buyuk Islam Tarihi, Komision, Stamboll, X,146.Barkan, Omer Lutfi, “Osmanli imparatorlugunda bir iskan vekolonizasjon metodu olarak Vakiflar ve temlikler”, në “VakiflarDergisi”, I, 279-353.Yilmaz, Kamil, Aziz Mahmud Hudayi, Hayati-Eserleri-Tarikati,Stamboll 1990, f.13

Tesavvufi në Ballkan 97të territorit botëror, gjithsesi duhet të ndalemi në shqyrtimin einfrastrukturës së këtij shteti. S’ka dyshim se fshehtësia esuksesit të tij mbështetej në kulturën religjioze, drejtësinë si dhenë institucionet shoqërore, kulturore, shkencore, politike,ushtarake dhe ekonomike të themeluara gjatë jetësdisashekullore të Shtetit Osman. Edhe Tesavvufi, si pjesë ekulturës shpirtërore, ka ndihmuar në krijimin e sigurisë, paqesdhe përhapjen e fesë islame gjatë kësaj periudhe.Duke filluar prej periudhave të para, sufijtë kanë pasur përqëllim që thelbësisht ta përthithin thelbin e Islamit dhe ndjenjat,mendimet dhe sjelljet e tyre t’i drejtojnë në bazë të dëshirës sëAllahut dhe Pejgamberit të Tij, ndërsa për obligim parësor ekanë konsideruar propagimin e Islamit në viset që nuk janënjohur me të. Që këtu një numër i madh i sufijve dukesakrifikuar prej pasurisë, familjes dhe mundit të tyre, kanëudhëtuar nëpër vise të ndryshme të botës, kanë thirrë në fe dhejanë bërë shkas që njerëzit e atyre viseve ta njohin dhe tapranojnë Islamin. 285Një numër i madh i popujve botërorë, në mesin e të cilëve edheshqiptarët, Islamin e kanë përqafuar nëpërmjet dimensionit të tijsufik të pastër. Turqit në periudhën e parë të depërtimeveushtarake të shtetit Emevit kanë dhënë rezistencë të paparë,mirëpo më vonë me merita të posaçme të Hoxha AhmedJeseviut, themeluesit të tarikatit Jesevi dhe ithtarëve të tijpërqindja e madhe e tyre e ka pranuar Islamin. Shoqëria turke285Shih: Tahrali, Mustafa, “Batidaki Ihtida Hadiselerinde TasavvufunRolu”, në “Uluslararasi Birinci Islam Arastirmalari Sempozyumu”, 9Eylul Universitesi, 16-18 Eylul 1985, Izmir, f. 141-146; Turer, Osman,“Bati’nin Islam’i Tanimasinda Tasavvuf’un Rolu”, në “Tanimi,Kaynaklari ve Tesirleriyle Tasavvuf”, përg. Coskun Yilmaz, Stamboll1991, f. 143; M. Ayni, në veprën e tij Haci Bayram Veli, Stamboll 1343,f. 111-112, duke transmetuar prej Louis Masignonit në lidhje mendikimin e sufijve në islamizimin e viseve të ndryshme të botës, thotë:“Islami formën e tij universale dhe mbarënjerëzore e ka marrë nëpërmjetsufijve. Islami është bërë ndërkombëtar me shëtitjen e sufijve tëtarikateve të ndryshme në viset joislame. Ashtu që dervishët e tarikateveÇishtijje, Shuttarijje, Nakshibendijje, etj., kanë depërtuar deri në Indi dheishujt e Malajës dhe aty duke e mësuar gjuhën e fiseve vendase prejbrenda i kanë çliruar ata dhe ua kanë mësuar fenë islame”..

98 Kllapia e Tesavufitdhe viset të cilat e kanë pranuar Islamin nëpërmjet turqve, nëveçanti shqiptarët, në të gjitha strukturat shoqërore kanë qenë nëmarrëdhënie të pandërprerë me personalitetet sufike dhe në njëmënyrë janë harmonizuar me Tesavvufin.Aktiviteti i palodhshëm i sufijve në mesin e turqve në Azinë eMesme pas emigrimit të një numri të madh të fiseve turke nëAnadoli ka vazhduar edhe aty. Personalitete sufike me emër siMevlana Xhelaluddin Rumi (v.672/1273), Muhjuddin ibn Arabi(v.638/1240), Evhaduddin Kirmani (v.634/1237), FahruddinIraki (v.688/1289), Muejjiduddin Xhundi (v.691/1292),Sadreddin Konevi (v.673/1274), Saduddin Fergani (v.699/1300),Sejjid Burhanuddin Muhakkik Tirmidhi (v.639/1241), ShejhNexhmuddin Daje (v.654/1256), Haxhi Bektash Veli, JunusEmre etj., duke filluar prej qyteteve më të mëdha e deri në visetmë rurale të Anadolisë, e kanë bartur idenë e lartë monoteisteislame dhe kanë përgatitur infrastrukturën metafizike të ShtetitOsman.Aktiviteti i bujshëm sufik është shtrirë në të gjitha viset eAnadolisë ku janë ndërtuar teqe e zavije të shumta, të cilat nëmënyra dhe forma të ndryshme i kanë shërbyer popullatës. Përpasojë, fiset endacake, gjysëmendacake dhe të qytetëruaraturkmene, nën ndikimin e fortë të Tesavvufit islam janëpërgatitur për ndërtimin e një qytetërimi i cili një periudhë tëgjatë do të ndikonte mbi rrjedhat historike njerëzore. 286Mbretërit e Shtetit Selçuk kanë patur respekt të posaçëm ndajsufijve dhe në vendet e riçliruara kanë ndërtuar teqe dhe atyre ukanë dhuruar vakëfe të bollshme. Në periudhën e themelimit dhezhvillimit të Shtetit Selçuk në Anadoli janë ndërtuar shumë teqe.286Në lidhje me rolin e sufijve në islamizimin e Anadolisë për më gjerëshih: Baran, Ismet, “Anadolu’nun Islamlasma ve Turklesme SurecindeMutasavviflar”, në “MEB Din Ogretimi Dergisi”, no. 32 (1992), f. 84-90;Golpinarli, Abdulbaki, Melamilik ve Melamiler, Stamboll 1931, f. 3-29;Iz, Mahir, Tasavvuf, Stamboll 1969, f. 139-150; Bausani, A., “Religion inthe Seljug Period”, në “The Cambridge History of Iran”, v. 5, Cambridge1968, f. 296; Ayas, Mehmed Rami, Turkiyede ilk tarikat zumrelesmeleriuzerine din sosyolojisi açisindan bir arastirma, Ankara 1991, f. 37;Barkan, Omer Lutfi, po aty; Çetin Osman, Anadoluda IslamiyetinYayilmasi, Stamboll 1990; Eraydin Selçuk, Tesavvufi dhe Tarikatet.

Tesavvufi në Ballkan 99Gjithashtu në periudhën e Selçukëve rol të rëndësishën në jetënshoqërore të popullatës anadoliane kanë luajtur edhe shoqëritësufike-zejtare të emërtuara si Ahi. 287Shekulli XIII është periudha kur realitetet sufike me njëintensitet të shtuar janë përvetësuar nga ana e popullatës islamedhe kur aktivitetet e tarikateve të ndryshme kanë patur njëgjallëri të veçantë. Njerëzit dhe shoqëritë të shqetësuara ngapushtimet dhe shkatërrimet barbare të mongolëve dhe tëshpërqëndruara nga boshllëku i autoritetit politik i cili kishtengjallur anarki në botën islame, prehjen dhe ngushëllimin egjetën nën kulmin shpirtëror të tarikateve. Shtyllat e këtij kulmishpirtëror në aspekt filozofik dhe spekulativ i përbënteMuhjuddin ibn Arabiu; në aspekt të edukatës, dashurisë, artitdhe estetikës Mevlana Xhelaluddin Rumiu; në aspekt tëorganizimit dhe aksionit Haxhi Bektash Veliu; ndërsa në aspekttë solidaritetit shoqëror dhe strukturimit ekonomik Ahi Evreni;në aspektin letrar Junus Emre etj. Nën ndikimin e personave tëpërmendur dhe qarqeve të vendosura rreth tyre, mendimi dheidealet sufike janë vendosur në shoqërinë e atëhershmeanadoliane dhe për një kohë të shkurtër kanë hedhur themeletmendore, shoqërore dhe shpirtërore të Shtetit Osman. 288Anadolia përbënte themelin gjeografik dhe shoqëror të ShtetitOsman. Ai në periudhën e themelimit të këtij shteti në vetekishte sintetizuar animet e shumëngjyrshme të viseve tëndryshme të botës islame dhe ishte bërë një arenë e aktivitetevetë përhershme të tarikateve dhe rrymave të ndryshme të botësislame. 289287288289Kara, Mustafa, Din Hayat Sanat Açisindan Tekkeler ve Zaviyeler,Stamboll 1990, f. 154.Kara, Mustafa, po aty, f. 147-158.Në këtë periudhë në Anadoli idenë e vahdet-i vuxhudit filozofik tësistematizuar nga ana e Ibn Arabiut e kanë vazhduar Fahruddin Iraki,Nexhmuddin Daje dhe Sadreddin Koneviu. Në anën tjetër teqetëmevleviane kanë qenë qendra të arteve të ndryshme. Në Anadoli në këtëkohë kishte edhe grupe turkmene të cilat ende ishin të reja në Islam dhenë praktikën e tyre islame kishin edhe elemente të feve të tyre tëmëparshme pagane. Për ta më së tepërmi janë interesuar bektashinjtë dheprej tyre kanë bërë ushtarët më të susksesshëm të Shtetit Osman. Shih:.

100 Kllapia e TesavufitNë periudhën e themelimit të Shtetit Osman në shoqërinëanadoliane vepronte edhe një organizëm sufik-zejtar i quajtur“Ahillëk”. 290 Themeluesi i Shtetit Osman, Osman Gaziu, ngaana e ahijve është emërtuar si Gazi dhe ka qenë i martuar me tëbijën e kryeshejhut të ahive Shejh Edebaliut. 291 Një numër imadh i regjistrave të popullsisë (tahrir defterleri) në periudhat esulltanëve të parë flet se ata shumë vende u kanë dhuruarshejhëve ahi. 292 Ibn Batuta në vizitën e tij Anadolisë në vitet epara të shekullit XIV është takuar me ahijtë dhe në“Udhëpërshkrimin” e tij me lëvdata flet për ahijtë, teqetë dherespektin e tyre në popullatë. 293 Ahijtë kanë qenë nëmarrëdhënie të nduarnduarta me shumë tarikate. Kështu, atakanë qenë në marrëdhënie të drejtpërdrejta me Mevlevijtë,Rifaijtë, Halvetijtë, e në veçanti me Bektashijtë. 294Relacionet e sulltanëve dhe udhëheqjes shtetërore osmane metarikatet e ndryshme në Anadoli kanë vazhduar edhe në Ballkan.Si raste të posaçme përmenden: Teqeja e Ahi Musës në Galipol,Teqeja e Mallkarës, Teqeja e Abdall Xhunejdit në Dimetokë,etj. 295Sulltanët osmanë shejhët dhe dervishët i kanë konsideruar siautoritete me rëndësi prandaj edhe janë konsultuar me ta.Pikërisht për këtë, dervishët i hasim në shumë lëmenj tëshoqërisë osmane. Si në themelimin e shtetit ashtu edhe më vonëtarikatet, teqetë dhe zavijet kanë shërbyer si institucione290291292293294295Yilmaz, Kamil, po aty, f. 15-16; Bardakçi Mehmet Nexhmettin, Sosyo-Kulturel Hayatta Tasavvuf, Isparta 2000, f. 222-223; Ocak, A.Yasar,Osmanli Imparatorlugunda Marjinal Sufilik Kalenderiler (XIV-XVIIyuzyillar), Ankara 1992, f. 74-75.“Është e domosdoshme të përmendet se Organizata e Ahijve me degët esaj në të gjitha anët e Anadolisë, dukshëm ka ndikuar në themelimin dhezhvillimin e Shtetit Osman”, Omer, Lutfi Barkan, po aty, f. 282-283.Bayram Mikail, Ahi Evren ve Ahi Teskilatinin Kurulusu, Konya 1991, f.102.Barkan, Omer Lutfi, po aty, f. 18.Ibn Batuta, Tuhfetu’n-Nudhdhar fi Garaibi’l-Emsar, Kajro 1928, I,181,185,187.Eflaki, Ahmed, Ariflerin Menkibeleri, përkth në turq. T. Yazici, Ankara1989, I, 302-303, 421-423; II, 169-173, 232-233.Bardakçi, M.N., Sosyo-Kulturel Hayatta Tasavvuf, f. 226.

Tesavvufi në Ballkan 101edukative-arsimore, si forca për ruajtjen e rendit, institucioneshoqërore dhe si qendra artistike-shkencore.Në periudhën e sundimit të Sulltan Osmanit, Orhanit dheMuradit I shumë shejhë të tarikateve janë ngritur deri në postetmë të larta në administratën osmane. Ndër ta janë: ligjëruesi ihutbes në hapjen solemne të Ulu xhamisë në Bursë, HamiduddinAksaraji (v.815/1412), i njohur si “Somunxhu Baba”. 296 Nëkohën e sulltan Jilldirim Bajezidit prej Buhare në Bursë kaardhur Emir Buhariu. Ai në Bursë ka themeluar një teqe dheështë afruar shumë me dijetarët e Bursës. Atë Sulltani e kamartuar me të bijën dhe kjo martesë i ka afruar edhe më shumërelacionet ndërmjet shtetit dhe teqesë. Si rezultat i kësaj që u thanë shekullin XV në Shtetin Osman më tepër janë përhapurtarikatet Ekberijje, Bistamijje, Zejnijje, Halvetijje, Kadirijje,Rifaijje dhe Mevlevijje. 297Në periudhën e Sulltan Muradit II është tarikati Bajrami ithemeluar nga ana Haxhi Bajram Veliut (v. 833/1429). HaxhiBajram Veliu dhe halifet e tij Akshemsettini (v.863/1459), OmerDede Sikkini (v.880/1475), Akbijik Mexhzubi (v.860/1456),Jazixhioglu Mehmed (v.855/1451) dhe Ahmed Bixhani(v.858/1454) bëjnë pjesë në sufijtë më të shquar të shekullitXV. 298Në pjesën e dytë të shekullit XV Molla Abdullah Ilahi(v.896/1490) ka sjellur në Stamboll Tarikatin Nakshibendi. 299Tarikati Halveti në Shtetin Osman ka depërtuar nëpërmjethalifeve të themeluesit të dytë të këtij tarikati, Sejjid JahjaShirvaniut (v.869/1464), edhe atë: Xhemal Halvetiut(v.899/1493), Sunbul Sinanit (v.936/1529), Merkez MuslihuddinEfendiut (v.959/1552), Dede Omer Rusheniut (v.892/1486),Ibrahim Gulsheniut (v.840/1533) dhe Ummi Sinanit(v.958/1551). 300296297298299300Yilmaz, Kamil, po aty, f. 21.Bardakçi, M. N., po aty, f. 223.Cebecioglu Ethem, Haci Bayram Veli, Ankara 1994, f. 27-30.Bursali Mehmed Tahir, Osmanli Muellifleri, I,202.Tashkopruzade, Esh-Shekaiku’n-Numanijje, f. 162-164; Bursali MehmedTahir, Osmanli Muellifleri, I, 80..

102 Kllapia e TesavufitShekulli XVI nga aspekti i ngjarjeve sufike është përplot meraste kundërthënëse ndërmjet grupeve sufike dhe atyreortodokse islame. Burimet që flasin për shekullin XVI kanëregjistruar se gjatë kësaj periudhe një numër i konsiderueshëm ishejhëve është përmbajtur nga ana e Shtetit Osman, ndërsa nëanën tjetër shteti ka ekzekutuar tre shejhë të mëdhenj të tarikatitMelami. Gjithashtu dijetarët e famshëm të kësaj periudhe, tëcilët kanë arritur të bëhen edhe shejhu’l-islam, si Ibn Kemali,Ebussuudi, në disa burime prezentohen si dashamirë tëTesavvufit, ndërsa në disa të tjera si kundërshtues të tij. 301Sufijtë e kësaj periudhe kanë qenë dijetarë me emër dhe njerëzme ndikim në shoqërinë osmane, prandaj edhe kanë marrë pjesënë të gjitha shtresat administrative, si qendrore ashtu edheperiferike të Shtetit Osman. Pothuajse çdo sulltan kishteparasysh që pranë vetes të ketë një shejh të ngritur.Duke patur parasysh ndikimin shpirtëror të shejhëve mbiushtarët, kur janë nisur sulltanët për në luftë me vete kanë marrëedhe një shejh me emër. 302 Kronologu i njohur i shekullit XVI,Latifiu, kështu e përshkruan Stambollin e kohës së tij: “Numri ixhamive dhe teqeve në Stamboll është shumë i madh. Në çdolagje ka dergjahe (teqe) të larta dhe zavije (teqe të vogla) tëbukura, ku të devotshmit dhe dervishët asketë e përkujtojnëemrin e Allahut dhe nëpërmjet dëshmisë largohen prej të gjithaformave të pazotësisë. Ata e pastrojnë unin e tyre, i shpërlajnëzemrat, shpirtit ia shtojnë shpirtërinë ndërsa zemrës dritën”. 303301302303Ongoren, Resat, Osmanlilarda Tasavvuf, Anadolu’da Sufiler, Devlet veUlema (XVI Yuzyil), Stamboll 2000, f. 14.Kur Javuz Sulltan Selimi është nisur ta pushtojë Egjiptin, me vete kapatur disa shejhë dhe rrugës e ka ndërtuar tyrben e Muhjuddin ibnArabiut në Damask. Sulltan Sulejman Kanuniu me vete e ka marrë ShejhMuslihuddin Efendiun në luftë kundër hungarezëve, Sulltan Mehmeti IIIe ka marrë Shemseddin Ahmed Sivasiun etj. Për më gjerë shih Ongoren,Resat, po aty, f. 267-273; Bardakçi, M.N., po aty, f. 237.Latifi, Evsaf-i Stamboll, përg. Nermin Summer-Pekin, Stamboll 1977, f.37. Në shekullin XVI në vilajetin e Anadolisë ka patur 623, në tëKaramanit 272, në të Rumelisë 205, në të Dijarbekrit 57, në Dhulkadrijje14, në Livanë e Pashasë 67, në të Silistrës 20, në Çirmen 4 teqe. Shih:Omer Lutfi Barkan - Ekrem Hakki Ayverdi, Stamboll Vakiflari TahrirDefterleri (943/1546 yillarina aid), Stamboll 1970; Faroghi, S. “Social

Tesavvufi në Ballkan 103Tarikati më i përhapur në Shtetin Osman në shekullin XVI kaqenë tarikati Halveti. Ky tarikat i mirëpritur edhe ngaadministrata osmane nëpërmjet shejhëve dhe dervishëve të vetka arritur të përhapet në të gjitha viset e Anadolisë dhe tëBallkanit. Dervishët e këtij tarikati kanë thirrur në fe dhe e kanëedukuar në bazë të parimeve sufike popullatën e Shtetit Osman,duke filluar prej lagjeve të ndryshme të Stambollit, në Amasja,Tokat, Çorum, Erzurum, Dijarbekir, Konja, Izmir, Beograd,Shkup, Prizren, Shkodër, Sarajevë, Mostar etj. 304Tarikati Nakshibendi i themeluar nga ana e Shejh BahauddinNakshibendiut (v.791/1389) në Anadoli dhe Rumeli (Ballkan)është përhapur nëpërmjet Molla Ilahiut (Abdullah Simaviutv.896/1491) dhe halifeve të tij. Fama e Molla Ilahiut për njëkohë të shkurtër është përhapur në të gjitha viset e ShtetitOsman dhe Stambolli është bërë qendra e dytë e nakshibendive304mobility among the Otoman Ulema in the late sixteenth century”, në“International Journal of Middle East Studies”, 4/52 (1973), f. 204-218.Shih: Ongoren Resat, po aty; ^ehaji}, D`emal, Dervi{kiRedovi u Jugoslovenskim Zemljama, Sarajevë 1986, f. 83 enë vazhdim. Degët e Tarikatit Halveti të cilat kanë vepruar në këtëperiudhë janë: Dega e Habib Karamaniut e prezentuar me Shejh Davudin(v.913/1507/8), Shejh Xhemaleddin Is’hak Karamani (Xhemal Halife)(v.933/1526-27 etj; Dega Xhemalijje e përfaqësuar nga ana e ÇelebiHalifesë (v.899/1493/94) dhe nëndegët: Sunbulijje e përfaqësuar ngaSunbul Sinani (v.943/1536), Akshehirli Xhemal Efendiu (v.943/1536),Shejh Maksud Dedeu (v.970/1562-63), Shejh Çavdarli Ahmed Dedeu(v.979/1571-72), Merkez Efendiu (v.959/1551-52), Jakub Efendiu(v.979/1571) dhe Shabanijje e përfaqësuar nga Shejh Shaban Veliu(v.976/1569); Dega Ahmedijje e themeluar nga Jigitbashi AhmedShemseddin Marmaraviu (v.910/1504-05) dhe nëndega Sinanijje epërfaqësuar nga Ibrahim Ummi Sinani (v.976/1568); Dega Rushenijje ethemeluar nga Dede Omer Rusheniu (v.892/1487) dhe nëndegaGulshenijje e përfaqësuar nga Shejh Ibrahim Gulsheniu (v.940/1533-34)dhe Shejh Hasan Zarifiu (v.977/1569-70); Dega Shemsijje e themeluardhe përfaqësuar nga Shemseddin Ahmed Sivasiu (v.1006/1597-98). ShihOgke, Ahmed, Ahmed Semsettin-i Marmaravi, Hayati, Eserleri,Gorusleri, Stamboll 2001..

104 Kllapia e Tesavufitpas Semerkandit. 305 Molla Ilahiu një kohë të caktuar ka qëndruarnë Stamboll 306 , pastaj ka kaluar në Rumeli dhe është vendosurnë vendin e quajtur Vardar Jenixhe (Genica) 40 km. largSelanikut, në teqenë të cilën për hir të tij e ka ndërtuarkomandanti i njohur Evrenoszadeja dhe aty ka vazhduar t’ithërrasë njerëzit në fenë islame. 307 Mendimi sufik të cilin ështëpërpjekur ta prezentojë në viset e Ballkanit nuk është me rëndësivetëm nga aspekti i tarikatit Nakshibendi, por vlen si epiqendëre botëkuptimit të tërësishëm sufik në Ballkan. Ai ka ndikuarmjaft në vendosjen e botëkuptimit të vahdet-i vuxhudit(njëshmëria e qenësisë) në Ballkan. Ai njëkohësisht është edhekomentuesi i parë i veprës Varidat të Shejh Bedreddinit. 308Periudha e veprimit të Molla Ilahiut është mjaft me rëndësi ngaaspekti i pengimit të depërtimit të heterodoksisë sufike nëplatformat vendosëse të administratës osmane, e në veçanti asajperiferike në Ballkan. Molla Ilahiu me mbrojtjen e Tesavvufit tëpastër sunnit ortodoks ka ndihmuar prezentimin e vërtetë tëTesavvufit. Aktiviteti i këtillë i Molla Ilahiut dhe ithtarëve të tijështë mirëpritur edhe nga Porta e Lartë dhe ata janë ndihmuarmaterialisht nga buxheti shtetëror. 309Tarikati Nakshibendi i cili në Shtetin Osman ka filluar me MollaIlahiun më vonë ka vazhduar me Emir Ahmed Buhariun305306307308309Algar, Hamid, “The Naqshibandi Order: A Preliminary Survey of it’sHistory and Significance”, në “Studia Islamica”, XLIV, Paris 1976, f.140.Lamii Çelebi, Nefehat Tercumesi, f. 461-462.Evlija Çelebiu gjerë e gjatë flet për ndikimet e Molla Ilahiut në VardarJenixhe dhe rrethinë (Sejahatname, VII, 175-176). Bursali MehmedTahiri e ka vizituar tyrben e tij në këtë qytet në periudhën e fundit tëshettit Osman, ndërsa historianët e artit Semavi Eyice dhe Ekrem HakkiAyverdi në vizitat që ia kanë bërë Greqisë pas Luftës së Dytë Botërorenuk kanë hasur në asnjë gjurmë të kësaj tyrbeje. Në lidhje me jetën dheveprën e Molla Ilahiut Shih: Kara-Algar, “Abdullah-i Ilahi”, në“Enciklopedia Islame e Dijanetit”, I, 111-112.Po aty.Mardin Sherif, “The Naqshibendy Order in Turkish History”, në “Islamin Modern Turkey - Religion, Politics and Literature in a Secular State”,përg. R. Toppes, Londër 1991.

Tesavvufi në Ballkan 105(v.922/1516), Muslihuddin Tavil, Abid Çelebi (v.902/1497,Lutfullah Uskubi 310 , Lamii Çelebi (v.974/1566) etj.Një tarikat tjetër me rëndësi i cili ka qenë mjaft aktiv nëshekullin XVI në Shtetin Osman është Tarikati Bajramijje ithemeluar nga ana e Haxhi Bajram Veliut (v.833/1430), sëbashku me nëndegët e tij: Shemsijje, Melamijje dheXhelvetijje. 311Shekulli XVII është periudha kur Shteti Osman ka qenë më izgjeruar dhe me autoritet në tre kontinente. Në këtë shekull nëShtetin Osman aktivitet më të vrullshëm kanë patur tarikatetHalvetijje, Mevlevijje, Bajramijje, Xhelvetijje, Nakshibendijje,Kadirijje dhe Bektashijje.Tarikati Halvetijje si tarikat ortodoks më i përshtatur përrrethanat e njeriut ballkanik në jetën shoqërore të Ballkanit,është prezentuar nëpërmjet katër degëve kryesore: Rushenijje,Xhemalijje, Ahmedijje dhe Shemsijje. 312310311312Është një dervish prej nxënësve të Molla Ilahiut në Vardar Jenixhe i cilimë vonë ka marrë mësim edhe prej Emir Ahmed Buhariut dhe më vonëështë kthyer në vendlindje në Shkup dhe aty ka themeluar teqenë e tij.Shih: Han, Abdulmexhid b. Muhammed, el-Hadaiku’l-verdijje fi hakaikiexhillai’n-Nakshibendijje, Kajro 1308; Hoxha Saduddin, Taxhu’t-Tevarih, Stamboll 1279-80, II,593.Bayramoglu Fuat-Azamat Nihat, “Bayramiyye”, në “EnciklopediaIslame e Dijanetit”, V,269-273.Degën Rushenijje e ka prezentuar nëndega Gulshenijje dhe shejhët enjohur Durmush Dedeu (v.1026/1617), Mahmud Xhemaleddin HulviEfendiu (v.1063/1654), Sinan Efendiu (v.1070/1659-60), Hasan Amidiu(v.1019/1620); dega Xhemalijje është përfaqësuar nëpërmjet nëndegëveKarabashijje dhe Nasuhijje dhe shejhët e njohur Nexhmeddin HasanEfendiu (v.1019/1610), Adli Hasan Efendiu (v.1026/1617), IsmailEfendiu (v.1097/1685/86); dega Ahmedijje është prezentuar nëpërmjet tënëndegëve Sinanijje e themeluar nga Ibrahim Ummi Sinan (v.976/1568),Ushshakijje e themeluar nga Hasan Husameddin Ushshaki(v.1001/1593), Xhahidijje e themeluar nga Ahmed Xhahidi Efendiu(v.1070/1660), Ramazanijje e themeluar nga Ramazan Mahfi Efendiu (v.1025/1616), Xherrahijje e themeluar nga ana e Nureddin XherrahiEfendiu (v.1131/1719) dhe Misrijje e themeluar nga Nijazi Misri Efendiu(v.1105/1694); dega Shemsijje e prezentuar nga ana e AbdulmexhidSivasiut (v.1049/1639). Në lidhje me Tarikatin Halveti në shekullin XVIInë Anadoli shih: Yilmaz, Necdet, Osmanli Toplumunda Tasavvuf, SufilerDevlet ve Ulema, Stamboll 2001..

106 Kllapia e TesavufitAktivitet të konsiderueshëm në shekullin XVII ka patur edheTarikati Mevlevi i themeluar nga ana e Mevlana XhelaluddinRumiut (v.672/1273). Përveç teqesë qendrore të emërtuar siasitane në Konjë, me kushte përafërsisht të njëjta janë themeluaredhe teqe në Afjon, Manisë, Eskishehir, Galipol, Kastamonudhe Stamboll, ndërsa në viset tjera si në Tokat, Sivas, Amsja,Kutahja, Izmir, Sarajevë, Shkup janë themeluar teqe më tëvogla. 313Teqetë mevleviane në tërë Shtetin Osman kanë qenë qendrafetare, intelektuale, artistike dhe prej tyre kanë dalur shumëpoetë, kaligrafë, muzikantë dhe artistë të profileve tëndryshme. 314Tarikati Bajrami në shekullin XVII në Ballkan është përfaqësuarnëpërmjet degës Melamijje. Meqë në shekullin XVI ishinekzekutuar disa prej shejhëve Melami, ata në shekullin XVIIkanë vepruar më me kujdes. Në mesin e shejhëve Melami tënjohur të kësaj periudhe bëjnë pjesë: Abdullah EfendiBosneviu 315 , Lamekani Husein Efendiu (v.1034/1625), BeshirAga (v.1073/1663), Haxhi Bajram Kabaji (v.1037/1628). 316313314315Shih: Golpinarli, Abdulbaki, Mevlana’dan Sonra Mevlevilik, Stamboll1983, f. 151-152.Erdogru, Akif, “Konya Mevlevi Dergahi’nin Mali Kaynaklar ve IdaresiUzerine Dusunceler ve Belgeler”, në “Belgeler (TTK)”, XVII (1996)Ankara 1997, f. 41.Në lidhje me jetën dhe veprën e Bosneviut shih: Shejh Mehmed Efendi,Vekajiu’l-Fudala, përg. Abdu’l-Kadir Ozcan, Stamboll 1989, I, 146;Bursali Mehmed Tahir, Osmanli Muellifleri, I, 43; Mehmet Surejja,Sicill-i Osmani Yahud Tezkire-i Mesahir-i Osmaniyye, III,367; Kartal,Abdullah “Bursada Bosnali Bir Melami Abdullah Bosnevi, Hayati,Eserleri ve Bir Kasidesi”, UUIFD, VII,279-311; ^ehaji}, D`emal,“[ejh Abdullah Bo{nak, “Abdi Bin Muhammed el-Bosnevi”, në “Zbornik Radova Islamskog Teolo{kogFakulteta u Sarajevu”, I, 75-81 (1982);Had`ibajri}, Fejzullah, “O jednom filozofskomtraktatu {ejha Abdullaha”, në “Prilozi”. No..32-33, Sarajevë 1984, f. 65-87; “Uvodne tesavvufskeinterpretacije Abdullaha Bo{njaka”, në “Anali”,I,35-46, Sarajevë 1972; “Tesavvufsko-tarikatskapoema Abdullaha Bo{njaka”, në “Anali”, II-III,

Tesavvufi në Ballkan 107Gjithashtu edhe Tarikati Xhelveti në shekullin XVII ka qenëprej tarikateve i cili ka ndikuar në shoqërinë anadoliane dheballkanike në aspekte shoqërore, politike dhe ekonomike. Njënumër i konsiderueshëm i administratorëve periferikë të ShtetitOsman në këtë periudhë kanë qenë muridë të themeluesit të këtijtarikati, Aziz Mahmud Hudajiut. 317Thënë shkurt, shekulli XVII ka qenë periudha kur në të gjithaviset e Shtetit Osman me të madhe janë ndërtuar teqe halvetiane,është themeluar tarikati Xhelveti, Mevlevijtë janë shndërruar nëtarikat të shtetit dhe kur mendimet e Muhjuddin ibn Arabiut dheMevlana Xhelaluddin Rumiut kanë patur ndikim të madh nëshoqëri.2.1 Rrethanat sufike në shekullin XVIII dhe XIXShekulli XVIII është shekulli kur Shteti Osman ka filluar t’ipërjetojë humbjet dhe tërheqjet e para prej viseve ballkanike dhekur ka filluar periudha e ngecjes në këtë shtet. Me tërheqjen eautoritetit shtetëror edhe një numër i konsiderueshëm itarikateve ka qenë i detyruar të largohet prej këtyre viseve. Nëshekullin XVIII tërheqja është bërë prej disa krahinave tëHungarisë së sotme. Pas tërheqjes së Shtetit Osman të gjithamonumentet, objektet fetare dhe çdo gjë që përkujtonte ShtetinOsman dhe Islamin atje janë shkatërruar.Edhe në shekullin XVIII në Shtetin Osman tarikat më i përhapurka qenë Tarikati Halveti me degët dhe nëndegët e përmenduramë lartë dhe me një numër të madh të shejhëve, muridët e tëcilëve janë përhapur deri në viset më të largëta të Shtetit Osmandhe botës islame. Prej Tarikatit Nakshibendi në këtë periudhëkanë vepruar degët Ahrarijje dhe Kassanijje. 31831631731821-32, Sarajevë 1974; Kara Mustafa, “Abdullah Bosnevi”, në“Enciklopedia Islame e Dijanetit”, I, 87.Golpinarli, Abdulbaki, Melamilik ve Melamiler, f. 40-181.Në lidhje me Aziz Mahmud Hudajiun dhe Tarikatin Xhelveti shih:Yilmaz, Kamil, Aziz Mahmud Hudayi ve Celvetiyye Tarikati, Stamboll1982.Shih: Muslu Ramazan, Osmanli Toplumunda Tasavvuf (18 Yuzyil),Stamboll 2003..

108 Kllapia e TesavufitNë shekullin XVIII në shoqërinë osmane mjaft aktiv ka qenëTarikati Kadiri i përfaqësuar nëpërmjet degëve Eshrefijje,themeluar nga Eshrefoglu Rumi (v.874/1469) dhe Rumijje,themeluar nga ana e Ismail Rumiut (v.1041/1631). 319Tarikati Bektashi zhvillimin dhe depërtimin e tij masiv nëpërshtresat e shoqërisë osmane e ka filluar në shekullin XVIII.Tarikati Sadijje i themeluar nga ana e Saduddin Muhammed el-Xhibavi esh-Shejbaniut (v.700/1300) në Damask, në shoqërinëosmane ka depërtuar në shekullin XVIII edhe atë nëpërmjetdegëve Vefaijje, themeluar nga ana e Shejh Ebu’l-Vefa Shamiudhe Selamijje, themeluar nga Sejjid Abdusselam Shejbaniu(v.1165/1751-52). 320 Përveç këtyre degëve të Tarikatit Sadijje nëtrojet shqiptare ka vepruar edhe dega Axhizijje e themeluar ngaSulejman Efendi Shkodrani Axhizi Baba 321Edhe pse shekulli XVIII paraqet fillimin e rënies praktike tëShtetit Osman, Tesavvufi dhe tarikatet kanë luajtur rol tërëndësishëm në qetësimin e popullatës dhe kanë qenë sikatalizatorë ndërmjet shtetit dhe popullatës së shqetësuar. 322Fundi i shekullit XVIII dhe shekulli XIX është periudha kurshtetet e industrializuara të Perëndimit kanë bërë gara mes vetepër uzurpimin e kolonive të ndryshme. Përderisa evropianëtishin të orientuar në Afrikë, në veçanti Afrikën Veriore, Jemendhe Indi, Rusia ishte e interesuar për Kaukazin dhe Azinë eMesme. Shumica e këtyre vendeve të kolonizuara përbëhej prejpopullatës muslimane, fuqitë shtetërore të të cilave nuk duruangjatë përballë fuqive të modernizuara të shteteve të mëdha, porrezistenca e tyre vazhdoi dhe qendra kryesore organizative tëkëtyre vendeve u bënë teqetë. Madje në bazën e lëvizjeve përmëvetësi të shumicës së këtyre kolonive, qartë shihen elementete Tesavvufit dhe të institucioneve të tij. Pikërisht për këtë lirishtmund të thuhet se shekulli XIX ka qenë shekull i rezistencëssufike ndaj padrejtësive të shteteve kolonizuese.319320321322Po aty, f .298-308.Isin, “Sa’dilik”, DBIA, VI,391-392.Bursali, Mehmed Tahir, Osmanli Muellifleri, I,123-124.Gunduz, Irfan, Osmanlilarda Devlet-Tekke Munasebetleri, Stamboll1984, f. 142.

Tesavvufi në Ballkan 109Rusia në vitin 1783 e ka pushtuar Krimenë dhe është nisur përt’i pushtuar viset e Kaukazit, mirëpo aty është ballafaquar merezistencën e ithtarëve të tarikatit Nakshibendi. 323 Lufta kundërrusëve e filluar nga ana e shejhut Nakshibendi Shejh Mansurit(v.1208/1793) ka qenë e drejtuar nga ana e shejhëveNakshibendi Halidi. Më vonë Shejh Shamili njëzet vjet sëbashku me muridët e vet i është kundërvënë pushtimit rus tëDagestanit dhe Çeçenisë. 324Themelues i Xhemijjetu’l-Ensarit në Indi dhe organizatori imuslimanëve kundër kolonizatorëve anglezë është Shejhu’l-Hind Mahmud Hasan Dijobendi (1851-1920), i cili ka qenëmurid i shejhut të njohur të Tarikatit Çishtijje, Shejh HaxheImadullah Taheneviut (1817-1899). 325Prej gjysmës së dytë të shekullit XVIII, tarikatet Nakshibendi,Kadiri, Halveti, Rifai dhe Shazili janë shtrirë edhe në Indonezi,Sumatër, Malajzi dhe në vendet e tjera të Azisë Juglindore dhepopullatën e këtyre vendeve e kanë njoftuar me parimet islame.Ndërsa në shekullin XIX po këto tarikate kanë qenë bartëse tërezistencës kundër kolonizimit hollandez dhe anglez. Në mesin esufijve të njohur të kësaj periudhe në këtë territor janë HaxhiSheriatullahi (v.1840) dhe Titu Miri (v.1831). 326Kryengritjet e njëpasnjëshme në krahinën Sinkjang të Kinës nëgjysmën e parë të shekullit XIX, kanë qenë të udhëhequra ngaana e sufijve të njohur të kësaj krahine. Në mesin e tyre është injohur emri i Haxhe Nakshibendi Xhihangirit. 327Historia islame e shekullit XIX në Kontinentin e Afrikës ështëpërplot me ngjarje sufike. Tarikatet dhe rrymat sufike në Afrikë323324325326327Shih: Benningsen, Aleksander, Mystics and Commissars, Sufism in theSoviet Union, Berkli 1985; Gokçe Cemal, Kafkasya ve OsmanliImparatorlugunun Kafkasya Siyaseti, Stamboll 1979; Baddeley, J.F.,Ruslarin Kafkasyayi Istilasi ve Seyh Samil, Stamboll 1989.Gammer, Moshe, Muslim Resistance to the Star: Shamil and theConquest of Chechenia and Daghestan, f. 39-46.S.A.a.Rivgi, A History of Sufizm in India, Nju-Delhi 1978.Gursoy, I. Hakki, “Endonezyada Islamiyet”, në “Enciklopedia Islame eDijanetit”, II,198-199.Fletcher, Joseph, “Çinde Islam Tarikatleri”, përkth në turq. OsmanTurer, në “AUIFD Erzurum”, no. 9, Erzurum 1990, f. 304-320..

110 Kllapia e Tesavufitnë shekullin XIX kanë luajtur dy role vendimtare. Ato në njërënanë kanë penguar përpjekjet e misionarëve të ndryshëm tëkrishterë për konvertimin e popullatës autoktone afrikane,ndërsa në anën tjetër nëpërmjet të medreseve dhe teqeve e kanëbartur Islamin në viset e pashkelura të Afrikës. 328Simboli i rezistencës kundër kolonizimit të Nigerisë ka qenëOsman Dan Fodio (v.1233/1817), ithtar dhe shejh i TarikatitKadiri, më pas i atij Halveti dhe Shazili. 329Ithtarët e degës Darkavijje të tarikatit Shazili të udhëhequr ngaana e Ahmed ed-Darkaviut (v.1239/1823) kanë luajtur rol tërëndësishëm në formimin e botëkuptimit të mëvetësisë nëMaroko dhe Algjeri. Kryengritjen e organizuar kundërfrancezëve në Algjeri e ka udhëhequr Tarikati Tixhanijje ithemeluar nga ana e Ahmed et-Tixhaniut (v.1231/1815). 330Tarikati Zijanijje dhe themeluesi i tij Ibn Ebi Zijan janëpërkujdesur për arsimimin e popullatës së Marokos dhesigurimin e rrugëve të tregtisë prej hajnave në shekullin XIX.Ata gjithashtu kanë realizuar edhe projektet për ujitjen dhepunimin e qëlluar të tokës në këto vise. 331Tarikati Senusijje është themeluar nga ana e Sejjid Muhammedb. Ali es-Senusiut (v.1276/1859) dhe ka prezentuar një disiplinëdhe organizim të pashoq në Afrikën Veriore. Sistemi tregtarintern, struktura e tyre shoqërore dhe aradhat ushtarake tëformuara nga ata janë bërë simbole të rezistencës kundërimperializmit perëndimor në këto vise. 332328329330331332Jamil M. Ebu’n-Nasr, The Tijaniyya, Oxford 1965, f. 2-7; përkthimi iveprës në turqishte është bërë nga ana e Kadir Ozkose’së me titull SonDone Tasavvuf Akimlarindan Ticaniyye ve Tekrur Hareketi, Ankara2000.Martin, B.G., Somurgecilige Karsi Afrikada Sufi Direnis, përkth. në turq.Fatih Tatlilioglu, Stamboll 1988, f. 25-53.Jamil M. Ebu’n-Nasr, po aty, f. 5.Kara, Mustafa, “Sazeliyye”, në “Mezhepler ve Tarikatlar Ansiklopedisi”,Stamboll 1987, f. 87.Shih: Kadir Ozkose, Muhammed es-Senusi, Hayati, Eserleri, Hareketi,Ankara 1999.

Tesavvufi në Ballkan 111Tarikati Mirganijje i themeluar nga ana e Muhammed Osman el-Mirganiut (v.1269/1853) është përhapur dhe e ka përcjellurIslamin në Somali, Eritre dhe Sudan. 333Këto tarikate që kanë vepruar në këto vite jashtë Shtetit Osmanme autoritetet e tyre materiale dhe shpirtërore kanë ndikuar nëbashkimin dhe organizimin e popullatës islame e cila kishtembetur në mëshirën e forcave imperialiste. Udhëheqësit e këtyretarikateve nuk kanë qenë vetëm shejhlerë, por njëkohësisht edhemësues, gjykatës mes palëve të kacafytyra, mjekë, komandantëushtarakë, etj. Me një fjalë, ata ishin epiqendra e veprimit tëshoqërive të tyre. Pothuajse të gjitha këto tarikate dheudhëheqësit e tyre kanë qenë të lidhur ngushtë për parimet eSheriatit dhe në shoqëritë e tyre aspak nuk kanë lejuar që ithtarëte tarikatit të ndjekin heterodoksinë.Rol sintetizues dhe katalizator në mesin e fiseve të Irakut Veriordhe Anadolisë Lindore ka luajtur shejhu i njohur i TarikatitNakshibendi, Mevlana Halid Bagdadiu (v.1242/1827). Ai dhehalifet e tij popullatën kozmopolite të këtij nënqielli e kanëtubuar rreth ombrellës së tarikatit të vet dhe nëpërmjet shejhëvetë ngritur intelektualisht ka arritur që të pajtojë gjaqet, të bëjëndarjen e trashëgimisë ashtu siç duhet dhe të zgjidhë një numërtë madh të çështjeve problematike. Për një kohë të shkurtër degaHalidijje e Tarikatit Nakshibendi është përhapur në të gjithaviset e Shtetit Osman dhe është shndërruar në njërin prejtarikateve më të parapëlqyera nga shteti dhe popullata. 334Në shekullin XIX në viset ballkanike, si në Serbi, Bullgari,Greqi etj., kanë filluar kryengritjet kundër Shtetit Osman dhe mekëtë pozita e tarikateve dhe teqeve në këto vise dallohet ngaviset e tjera. Shumica e shejhëve së bashku me ithtarët e tyrekanë filluar të largohen prej këtyre viseve së bashku me ushtrinëosmane, pasi që popullata joislame vendase ka treguar njëagresivitet të paparë ndaj tyre. Kështu një numër i madh i teqevekanë mbetur të zbrazura dhe në disa prej tyre janë vendosurshejhë të pakualifikuar të cilët të shkëputur nga qendra, në të333334Martin, B.G., po aty, f. 231-233.Memis, Abdurrahman, Halid-i Bagdadi ve Andolu’da Halidilik, Stamboll1999, f. 94-97..

112 Kllapia e Tesavufitshumtën e rasteve e kanë keqpërdorur idenë e lartë të Tesavvufitislam. Megjithatë një numër i konsiderueshëm i teqeve nëBosnjë, Kosovë, Shqipëri dhe Maqedoni deri në dhjetëvjeçarët eparë të shekullit XX por edhe më vonë do të vazhdojnë të kenëndikim në popullatën e këtyre viseve në aspektet sociale,edukative dhe kulturore.Tarikatet më të përhapura në dy shekujt e fundit në visetballkanike do të jenë Mevlevijtë, Bektashijtë, Halvetijtë,Rifaijtë, Kadirijtë, Sadijtë, Melamijtë, për të cilat më hollësishtdo të flasim më pas.Njëra prej ngjarjeve më me rëndësi sufike të shekullit XIX ështëngritja dhe suspendimi i jeniçerëve në vitin 1826 dhe mbyllja etë gjitha teqeve bektashiane në Shtetin Osman. Gjithashtu ShtetiOsman në këtë periudhë do të themelojë qendrën e të gjithateqeve të tarikateve të ndryshme në Stamboll, e quajtur MexhlisiMeshajih, ndërsa qendrat e saj në periferi do të emërtohen siEnxhumen-i Meshajih. Shteti Osman nëpërmjet këtyreorganizmave do të mundohet që të vendosë kontroll mbi teqetë,posaçërisht mbi ato në periferi, të cilat ishin larguar prejmësimeve dhe parimeve themelore të Tesavvufit islam. Nëkthimin e ortodoksisë në teqetë e tarikateve të ndryshme, përveçbektashive, në masë të madhe rol pozitiv do të luajë edheTarikati Nakshibendi me kuadrin e tij mirë të përgatitur nëpikëpamje intelektuale. 3352.2. Rrymat sufike të përfaqësuara në Ballkan në shekullinXVIII dhe XIX dhe përfaqësuesit e tyrea) Gjendja politike dhe shoqërore në Ballkan në shekullin XVIIIdhe XIXMe nënshkrimin e Marrëveshjes së Karlovcit në vitin 1699, kafilluar periudha e rënies së Shtetit Osman. Pas kësajmarrëveshjeje Shteti Osman është tërhequr prej një pjese tëmadhe të Hungarisë, gjegjësisht prej Budimit, Kanizhës,335Më gjerë për Tesavvufin në shoqërinë osmane në shekullin XIX shih:Yucer, Hur Mahmut, Osmanli Toplumunda Tasavvuf (XIX. Yuzyil),Stamboll 2003.

Tesavvufi në Ballkan 113Varadinit, Timishoarës. Pas marrëveshjes së bërë me Venedikunështë tërhequr edhe prej Hercegnovit, Kninit, Sinjit.Përveç luftërave që i kishte me Austro-Hungarinë, Venedikundhe Iranin, Shteti Osman ka hapur edhe frontin me Rusinë. PorSulltan Ahmedi III dhe sadrazami i tij, Damat Ibrahim Pasha mekohë kanë vërejtur rrezikun e luftimit në këtë periudhë dhe janëorientuar në investimin e projekteve të ripërtërirjes së shoqërisëosmane në aspektet ekonomike, industriale dhe kulturore.Periudha e nisur nga Sulltan Ahmedi III dhe e udhëhequr ngasadrazam Damat Ibrahim Pasha do të emërtohet si “Lale Devri”(“Periudha e tulipanëve”). Gjatë kësaj periudhe qeveria osmaneështë munduar të qëndrojë larg luftërave, rëndësi të posaçme ika kushtuar bartjes së zbulimeve të reja shkencore në shoqërinëe vet, janë përkthyer një numër i konsiderueshëm i veprave ngagjuhët evropiane, është themeluar shtypshkronja e parë nëShtetin Osman e kështu me radhë. 336Në shekullin XVIII krahina (eyalet) e Bosnjës përbëhej prej pesësanxhaqeve: Bosnja, Hercegu, Zvorniku, Kilisi dhe Bihaçi. PasMarrëveshjes së Karlovcit shumë vende të krahinës së Bosnjësjanë marrë nga ana e Venedikut. Ndërsa me Marrëveshjen ePozharevcit (1718) Banati, Sremi dhe Smedereva kanë kaluarnën pushtetin austriak. 337 Shumica e luftërave ndërmjet ShtetitOsman dhe Shtetit Austriak si dhe Venedikut janë bërë nëkrahinat e Zvornikut, Shkodrës, Beogradit dhe Smederevës.Gjatë këtyre luftërave pjesa e madhe e banorëve të krishterë tëviseve të lartpërmendura kanë luftuar kundër Shtetit Osman,ashtu që dalëngadalë kanë filluar kryengritjet dhe keqtrajtimet epopullatës muslimane nga ana e të krishterëve. Pas vitit 1768 nëorganizimin e popullatës vendase kundër Shtetit Osman me tëmadhe ka ndihmuar edhe politika pansllaviste e Rusisë. Sirezultat i kësaj ndihme malazezët nën udhëheqjen e Danilo336337Kjo periudhë ka zgjatur shkurt pasi Sulltan Ahmedi III është shkarkuarnga posti, ndërsa Damat Ibrahim Pasha është vrarë nga ana ekryengritësve. Shih: Ayverdi, Samiha, Turk Tarihinde Osmanli Asirlari,f. 447-449.Oztuna, Yilmaz, Baslangiçtan Zamanimiza Kadar Turkiye Tarihi, f. 34-39..

114 Kllapia e TesavufitPetroviçit janë ngritur në kryengritje dhe kanë vrarë numër tëmadh të muslimanëve si dhe kanë rrënuar disa xhami e teqe.Mirëpo më vonë valiu i Bosnjës, Danaxhi Mehmed Pasha, meushtrinë e tij është nisur prej Bosnjës dhe e ka shuar kryengritjene tyre. 338Dobësimi i Shtetit Osman dhe humbja e kontrollit në qendrën eshtetit, kryengritjet e njëpasnjëshme të jeniçerëve dhe humbjetnë fushën e luftës, do të shkaktojnë edhe një numër të madh tëngjarjeve në Maqedoni. Në vitin 1704 Mitropoliti i Selanikut,Methodios, do të kërkojë ndihmë nga Cari rus kundër ShtetitOsman, por pas humbjes së ushtrisë ruse nga ushtria osmanedëshirat e tij do të bien në ujë. Në vitin 1736 kryepeshkopi iOhrit, Josefi, do të kërkojë ndihmë prej ushtrisë austriake.Ushtria austriake edhe pse në vitin 1737 do ta marrë Nishin dhedo të arrijë deri në Kosovë dhe Maqedoni, këtu do tëballafaqohet me rezistencë të fortë nga popullata vendase eudhëhequr nga ana e prefektit të Prizrenit, Hasan Beut, dhe do tëmposhtet. 339Mosmarrëveshjet dhe trazirat e paraqitura në Ballkan do tapërfshijnë edhe Shqipërinë. Në pjesën e madhe të viseveshqiptare përkundër aristokracisë ushtarake do të paraqitetaristokracia feudale, e cila duke i zgjeruar pronat e veta tokësoredo të krijojë njësitë e veta udhëheqëse të emërtuara sipashallëqe. Pashallëku nuk ka qenë ndarje administrativeosmane, por ka qenë ndarje e pastër territoriale. Udhëheqësit epashallëqeve dita-ditës kanë marrë vende të reja dhe e kanëzgjeruar pashallëkun e vet. 340 Si rezultat i forcimit të kësajmënyre të udhëheqjes, janë paraqitur dy pashallëqet kryesore, ai338339340Uzunçarsili, I.H., Osmanli Tarihi, IV/I, 569, 570. Diplomati francezFerrieres de Souveboeuef në memoaret e tij të botuara në vitin 1792 nëParis, “Memoires historiques et politiques de mes voyages foites depuis1782 jusque’en 1789 en Turquie, en Parse et ene Arabie”, me lëvdataflet për çetat malazeze të cilat kanë vrarë popullatën e pafajshmemuslimane.Uzunçarsili, po aty, IV/I, 269-270.Inalcik, Halil, “The Nature of Traditional Society, Readings in TurkishPolitics”, në Robert E. Word N.J. and A. Rostow (red.), “PoliticalModernisation in Japan and Turkey”, Princeton 1964, f. 9.

Tesavvufi në Ballkan 115i Bushatlinjve në Veri të Shqipërisë në Shkodër dhe i Ali PashëTepelenës në Jug në Janinë. 341Trazirat e filluara në shekullin XVIII do të vazhdojnë meintensitet të shtuar në shekullin XIX. Gjatë këtij shekullishumica e shteteve të Ballkanit do të mëvetësohen nga ShtetiOsman dhe do të mundohen të çrrënjosin çdo shenjë të kulturësdhe qytetërimit osman e me të edhe islam, në viset të cilat do t’imarrin nën administrim të vetin.Që prej fillimit të depërtimit në viset ballkanike, Shteti Osmanështë përpjekur që të ndërtojë një botëkuptim islam të lirë i cililehtë është përvetësuar nga ana e popullatës vendase. Përkundërpolitikës së deriatëhershme bizantine, ata kanë mundësuarinkuadrimin e të gjitha shtresave popullore në rrjedhat e ShtetitOsman, realitet ky që në veçanti ka qenë i dukshëm tekshqiptarët dhe boshnjakët. Pikërisht për këtë një pjesë e madhe eshqiptarëve, boshnjakëve dhe popujve tjerë e kanë përqafuarIslamin dhe nëpërmjet tarikateve të ndryshme e kanë ruajturedhe kulturën autentike të veten. Popullata e cila nuk e kapranuar Islamin, në Shtetin Osman i ka gëzuar të gjitha të drejtate veta në vlerësim të kohës kur ka jetuar. Kjo mënyrë e sjelljesishte e porositur nga ana e parimeve fetare islame të prezentuaranë Kur’anin Famëlart. Mirëpo me tërheqjen e Shtetit Osman,kroatët, serbët, bullgarët dhe të tjerët nuk kanë patur aspakkonsideratë për të drejtat elementare të popullatës muslimane ecila ka mbetur në këto vise.Gjendja e këtillë e paraqitur sidomos në shekullin XIX, me tëmadhe ka ndikuar edhe në jetën sufike, tarikatet dhe teqetë.Teqetë të cilat deri në fillim të shekullit XIX kanë qenë qendratë letërsisë, muzikës, kaligrafisë, udhërrëfyese për popullatën,qendra të kulturës dhe qytetërimit, pas kësaj nuk kanë mundur taruajnë identitetin e tyre. Për pasojë, një numër i madh itarikateve, në veçanti bektashijtë, kanë humbur shumë ngaorigjinaliteti i Tesavvufit islam.341Danismend, Ismail Hami, Izahli Osmanli Tarihi Kronolojisi, IV,103;Plomer Wiliam, The Diamond of Janina Ali pasha, 1741-1823, Londër1970, f. 60..

116 Kllapia e TesavufitTARIKATET DHE TEQETË E TYREPërvoja mistike dhe përmasa e dashurisë e prezentuar nëbotëkuptimin sufik islam, është bërë shkas për pranimin eIslamit nga shumë popuj të botës. Kjo mënyrë e prezentimit të tëvërtetave fetare islame, në masë të madhe ka qenë e dukshmeedhe në pranimin e Islamit nga ana e popujve ballkanikë.Simpatinë të cilën tarikatet e kanë patur në shoqërinë arabe,persiane dhe turke, e kanë hasur edhe me depërtimin e tyre nëviset e Ballkanit.Tesavvufi ka filluar të depërtojë në Ballkan që nga shekulli XIII,mirëpo ndikim dhe zgjerim më të madh ka patur në shekujtXVIII dhe XIX. Në vendet e Ballkanit të cilat ne i kemihulumtuar në këtë studim, 342 tarikate më aktive kanë qenë:Mevlevi, Nakshibendi, Halveti, Kadiri, Rifai, Sa’di, Bektashidhe Melami. Prezentimin e parimeve, mësimeve dhe reflektimittë tyre në viset ballkanike do ta fillojmë me Tarikatin Mevlevi sitarikat i cili më herët ka themeluar qendra dhe institucione nëkëto troje, ndërsa do ta mbarojmë me Tarikatin Melami, i cili nëperiudhën e fundit të shekullit XIX nëpërmjet shejh SejjidMuhammed Nuru’l-Arabiut ka prezentuar aktivitet të vrullshëmnë viset e Maqedonisë dhe të Kosovës.1. TARIKATI MEVLEVITarikati Mevlevi është themeluar nga fundi i shekullit XII nëKonjë dhe rrethinë nga Mevlana Xhelaluddin Rumiu(v.672/1273), ndërsa trajtën përfundimtare e ka marrë në kohëndhe me veprimtarinë e të birit të Mevlanës, Sulltan Veledit(v.712/1312). Zinxhiri i shejhëve (silsile) të Tarikatit Mevlevideri te Pejgamberi a.s. arrin nëpërmjet Aliut r.a., prandaj edheemërtohet si Tarikati Alijje. Mirëpo, ka studiues të cilët thonë qëka edhe një silsile tjetër e cila deri te Pejgamberi a.s. arrin342Bosnja dhe Hercegovina, Serbia, Kosova, Maqedonia dhe Shqipëria.

Tesavvufi në Ballkan 117nëpërmjet Ebu Bekrit r.a., dhe Tarikatin Mevlevi e konsiderojnësi sintezë të rrugëve Alijje dhe Bekrijje. 343Në formimin e Mevlanës si sufi dhe në tarikatin e tij më vonë,ndikim të rëndësishëm kanë patur disa persona, në krye të tëcilëve pa dyshim qëndron Shemsi Tebriziu. Shemsi Tebriziuishte një sufi i cili në Konjë, në bazë të përcjelljeve, kishteardhur nga Damasku. Ai një ditë gjatë qëndrimit të tij në Konjëishte ulur pranë një godine dhe ishte thelluar në meditim.Atypari ka kaluar Mevlana dhe është ulur përballë tij. Pasi qëqëndruan një kohë të gjatë përballë njëri-tjetrit pa thënë gjë,Shemsi Tebriziu tha: “Ku qëndron dallimi mes thënieve të EbuJezid Bistamiut: “Madhërohem sa famëlartë jam” dhe “Nënxhupin tim nuk ka gjë tjetër përveç Allahut” dhe thënies sëPejgamberit: “Zemra ime ndryshket, prandaj nga shtatëdhjetëherë kërkoj falje prej Allahut?” Mevlana iu përgjigj: “Ebu Jezidiishte një evlija i lartë i cili i mahnitur prej bukurisë dhetërheqshmërisë së gradave të larta kuptimore kishte thënë fjalë tëpamatura, ndërsa Pejgamberi a.s. për çdo ditë kalonte nëpërshtatëdhjetë gradë të tilla dhe pas kalimit prej çdonjërës prej tyree falënderonte Allahun. Kur ngjitej në gradën më të lartë eshihte se ajo është më e lartë se e para dhe kërkonte falje prejZotit pse ka qenë i kënaqur me gradën e parë.”Pas kësaj përgjigjeje të Mevlanës ata janë përqafuar dhe kanëvendosur të mos ndahen më. Mevlana dhe Shemsi ditë të tërakanë kaluar të vetmuar prej njerëzve duke u zhytur në thellësitëe qenësisë. Sjellja e këtillë e Mevlanës pas takimit me Shemsinmjaft i ka brengosur nxënësit dhe të afërmit e tij, saqë ata kanëvendosur ta dëbojnë Shemsin nga Konja. Edhe pse Shemsi do tëdëbohet nga Konja, mendimet dhe mënyra e shprehjes sëdashurisë hyjnore tek ai do të bëhen parimet kryesore tëTarikatit Mevlevi. 344Pas Shemsi Tebriziut, Mevlana mendimet e tij do t’i diskutojëdhe veprën e tij kryesore “Mesnevi” do ta shkruajë me dy343344Ahmet Rif’at, Mir’atu’l-Mekasid fi def’i’l-Mefasid, Stamboll 1293, f. 22.Eflaki, Ahmet, Ariflerin Menkibeleri, Stamboll 1987, I, 84-85; Eraydin,Selçuk, Tesavvufi dhe Tarikatet, f. 336-7..

118 Kllapia e Tesavufitmuridët e tij, Salahuddin Zerkubiun dhe Husamuddin Çelebiun,të cilët i ka konsideruar si pasqyrime të personalitetit të Shemsit.Tarikati Mevlevi do të zë një vend të rëndësishëm në shoqërinëosmane që prej themelimit të Shtetit Osman. Shekuj me radhëky tarikat është pranuar me simpati nga ana e administratorëvedhe popullatës osmane. Periudha prej shekullit XII deri nëshekullin XV është periudhë e formimit dhe strukturimit të këtijtarikati dhe epokë kur janë sistematizuar adabet (ritet) dheerkani (parimet) në këtë tarikat. Në këtë periudhë TarikatiMevlevi ka zhvilluar një organizim qendror, ndërsa qendra nëKonjë ka dhënë formën përfundimtare të manifestimeve tëdhikrit (ajin) nëpër teqetë mevlevite në botën islame. 345Që prej themelimit qendër e Tarikatit Mevlevi ka qenë Asitaneja(teqe qendrore) në Konjë. 346 Në këtë teqe pas birit të Mevlanës,Sulltan Veledit, në post janë ulur bijtë e tij brez pas brezi. Sirezultat i kësaj tradite, ka dalur në pah Pozita e Çelebive.Çelebijtë kanë qenë udhëheqës administrativë të asitanes nëKonjë dhe i kanë vendosur shejhët e teqeve tjera mevleviane nëbotën islame. Por me kalimin e kohës kompetencat e tyre janëzvogëluar. 347Mevlevijtë nga aspekti i zbatimit të parimeve të Sheriatit janëndarë në dy krahë: krahu i parë i emërtuar si Krahu i Veledit përparim ka patur askezën dhe ndjekjen e përpiktë të Sheriatit,ndërsa krahu i dytë i emërtuar si Krahu i Shemsit ka ndjekur mëtepër karakteret ezoterike (Batinijje) dhe nuk ka paturkonsideratë në zbatimin e rregullave të Sheriatit islam.Udhëheqësi i parë i asitanes në Konjë, Sulltan Veledi, kavendosur raporte të mira me administratorët e Shtetit Osman dheka mundësuar që teqesë në Konjë t’i dhurohen shumë vakëfe sidhe të hapen teqe të tjera në Amasja, Erzinxhan, Kirshehir.Duke filluar prej shekullit XIV e deri në shekullin XVI teqemevleviane do të hapen në Nigde, Tokat, Kutahja,345346347Isin, Ekrem, “Mevlevilik”, DBIA, V,422; Golpinarli, Abdulbaki,“Mevlevilik”, IA, VIII,166.Kuçuk, S., XIX Asirda Mevlevilik ve Mevleviler, Stamboll 2000, f. 23.Çelebi, Celaleddin, “Çelebi Efendi”, në “Enciklopedia e Dijanetit”,VIII,261.

Tesavvufi në Ballkan 119Afjonkarahisar, Kajro, Algjer, Konjic, Sarajevë, Plovdiv, Kretë,ndërsa pas shekullit XVI edhe në Selanik, Shkup, Beograd,Halep, Nish, Serez, Vodin etj. 348Mevlevihanet (teqetë mevlevite) në aspekt të funksionit dhepërfshirjes së tyre ndahen në dy grupe. Grupin e parë e përbëjnëteqetë e mëdha në përbërjen e të cilave ka dhoma të vetmisë(çilehane), dhoma për zbatimin e vallëzimit mistik (semahane),tyrbe, mysafirhane dhe kuzhinë që emërtohen si asitane, ndërsagrupin e dytë e përbëjnë teqetë më të vogla që janë emërtuar sizavije. 349Botëkuptimi sufik i zhvilluar nga ana e Mevlana XhelaluddinRumiut (v.672/1273) themelet i ka patur në mendësinë asketiketë Belhit, në botëkuptimin e vahdet-i vuxhudit të Andaluzisë dhenë sintezën organike të tyre me dashurinë hyjnore të frazuar nëpoezinë teozofike të Horasanit. 350 Si rrjedhim i kësaj sinteze,Mevlana dhe ndjekësit e rrugës së tij i kanë rrokur tematuniversale dhe të përjetshme të mesazhit të cilin Islami ia kasjellë njerëzimit dhe me përjetimin aktiv të dashurisë hyjnoredhe transit meditues kanë ndihmuar përhapjen e fesë islame nëviset joislame. 351Tradita shpirtërore e Mevlanës është trajtësuar në idetë për fenëe dashurisë, për të Dashurin, në mallëngjimin e zemrës dhegëzimin e shpirtit, në shkëputjen prej unit, në mëshirën hyjnoreetj. Ai nëpërmjet dashurisë dëshiron t’i hapë dyert e botëvemahnitëse shpirtërore dhe njeriun ta bëjë të amshueshëm, ndërsajetën pa dashuri e konsideron vdekje më të madhe. 352Parimet e Tesavvufit islam si vahdet-i vuxhudi, rikrijimi ipërhershëm (halk-i xhedid), nënshtrimi para dëshirës sëAbsolutit, janë pjesë të pandara të mënyrës së adhurimit nëveprat e Mevlanës dhe në Tarikatin Mevlevi. Tarikati Mevlevidallohet prej tarikateve të tjera me mënyrën e përkujtimit të348349350351352Uzluk, Nafiz, “Mevlevi Hilafetnameleri”, në “Vakiflar Dergisi”, IX, 384-389; Golpinarli, po aty, f. 335.Yucer, Hur Mahmut, Osmanli Toplumunda Tasavvuf (XIX Yuzyil), f.272.Can, Sefik, Mevlana, Stamboll 1995, f. 31.Kara Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi., f. 294.Shih: Hafizovi}, Re{id, Temeljni Tokovi Sufizma, f. 413-414..

120 Kllapia e TesavufitAllahut (dhikrit) dhe ata si manifestim themelor të përkujtimit tëAllahut, qenësisë dhe thelbit të njeriut e zbatojnë semanë(vallëzim mistik). 353 Një karakteristikë tjetër dalluese e tarikatitMevlevi është Çileja. Çileja është izolimi i dervishëve mevlevidhe qëndrimi në vetmi 1001 ditë, ndërsa në tarikatet tjera kyizolim zgjat 40 ditë. 354Mevlana Xhelaluddin Rumiu në shekullin XIII e ka sintetizuarbotën e tij të brendshme dhe shpirtin e tij me territorin kulturordhe fetar të ekzoterikës shoqërore dhe brenda këtyre kornizavenë vete ka prezentuar karakteristikat kryesore të tipologjisë sënjeriut të përsosur “insan-i kamil”. Portreti mendor dheshpirtëror i këtillë është vazhduar nga ana e muridëve të tij dheështë bartur edhe në viset ballkanike si pjesë e Shtetit Osman.Shekulli XV është koha kur Shteti Osman është vendosur dhe kazënë vend në pjesën më të madhe të vendeve ballkanike,njëkohësisht është edhe koha kur Tarikati Mevlevi ishte formuardhe sistematizuar nga aspekti i metodologjisë, parimeve, teorivedhe praktikës sufike. Më lartë përmendëm se muridët eMevlanës dhe Sulltan Veledit kishin hapur teqe në mbarëterritoret e Shtetit Osman. Pas teqeve të themeluara në viset endryshme të Anadolisë, kanë filluar me veprimtari edhe teqe të353354Në lidhje me hollësitë e semasë shih; Eraydin, Selçuk, Tesavvufi dheTarikatet, f. 348.Për më gjerë në lidhje me Mevlevijtë shih: Evlija Çelebi, Seyahatname, I,442-444; Sakib Dede, Sefine-i Nefise-i Mevlevijan, Kajro 1283, I-III;Haririzade, Tibjanu’l-Vesail, III, vr. 148; Brown, J.P., The Darvishes orOriental Spiritualism, Londër 1927, f. 469; Çelebi, A.Halet, Mevlana veMevlevilik, Stamboll 1952; Tokin, Fituzan Husrev, “Mevlevilik”, në“Turk Dusuncesi”, VII,4-37 (1957), f. 23-28; Golpinarli, Abdulbaki,“Mevlevilik”, IA, VIII, 164-171; po ai, Mevlevilik Adabi ve Erkani,Stamboll 1963; po ai, Mevlanadan Sonra Mevlevilik; Yazici Tahsin,“Mawlawiyya”, EI, VI, 883-887; Isin, Ekrem, “Mevlevilik”, DBIA,V,422-430; Onder, M, Yuzyillar Boyunca Mevlevilik; Goyunç, Nejat,“Osmanli Devletinde Mevleviler”, në “Belleten” LV/213 (1991), f. 356;^ehaji}, D`emal, Dervi{ki redovi u Jugoslovenskimzemljama, f. 22-34; Popoviç, Alexandre, “Les Mevlevihanes Dans leSud Est Europeen” në “Les Derviches Balkaniques Hier et Aujourdhui”,Stamboll 1994, f. 265-270; Kiel, Machiel, Ottoman Architecture InAlbania 1385-1912.

Tesavvufi në Ballkan 121ndërtuara në qytete me rëndësi në Rumeli (Ballkan). Mendërtimin e teqesë mevleviane në Sarajevë në shekullin XV,Bosnjë e Hercegovina është inkuadruar në rrethin e teqevemevleviane në botën islame. Në bazë të dokumenteve arkivoreshihet se në këtë kohë teqe mevleviane janë hapur edhe nëKonjic, Beograd, Shkup, Nish, Manastir, mirëpo Teqejamevleviane e Sarajevës ka qenë në krye të tyre nga aspekti ipozitës dhe veprimtarisë sufike. 355 Kjo teqe është ndërtuar nëvitin 1462 nga Is’hakoglu Isa Beu. Në vakufnamen e Isa Beutpërmendet se përveç teqesë aty ka edhe kuzhina për të varfërit(imaret). Një kopje e kësaj vakufnameje gjendet në Regjistrin edokumenteve të vjetra të vakëfeve (Kujud-i kadime). 356 Nëvakufnamen e teqesë nuk përmendet se cilit tarikat i takon kjoteqe, ndërsa gojëdhënat hagjiografike dhe disa poezi të shkruaramë vonë tregojnë se teqeja i ka takuar Tarikatit Mevlevi. Nëbazë të vakufnames teqeja ka qenë e ndërtuar në vendin equajtur Shehova Korija dhe ndërtuesi i teqesë për mirëmbajtjene saj ka dhuruar tri shtëpi, një stallë, një hamam, një urë dhekëto bashkë me teqenë i ka ndërtuar që të strehohen dhe tëushqehen të varfërit, nxënësit, luftëtarët dhe udhëtarët. Ushqimettë cilat kanë tepruar sipas porosisë së vakufnames u janë ndarëbonjakëve të qytetit. 357 Teqeja mevleviane në Sarajevë ka paturnjë qyshk të bukur ku esnafët dhe zanatçinjtë e Sarajevës dhe tërrethinës janë tubuar për bisedë dhe ua kanë ngjeshur brezinmjeshtërve të rinj. Këto tubime janë emërtuar si “kushanma”.355356357Shih: Yesilzade Mehmed Salih Efendi, Rehber-i Tekaja, Bibl.Sulejmanije, no.1035; Anonim, Asitane-i alijje ve Bilad-i selasede kainolan mevcut ve muhterik olmus tekkelerin isim ve sohretleri ve mukabeleiserife gunleri bejan olur, Stamboll 1256; [abanovi}, Hazim,“Vakufnama Isa Bega Is’hakovi}a za njegovezadu`bine u Sarajevu”, në “Prilozi”, II, Sarajevë 1951, f. 7-29.Kujud-i Kadime, defter no. 629, f. 653; Ayverdi Ekrem Hakki,Avrupa’da Osmanli Mimari Eserleri, Yugoslavya, II, 389; “Prepisvakufnama u Sid`ilu Sarajevskog kadije MustafaSalim Efendi-zade iz godine 1254/1838”, në “Bibl. GaziHusref Beut” Sixhill, no. 77, f. 51-52.Shih: Kujud-i Kadime, defter no. 629, f. 653; ^ehaji}, D`emal,Dervi{ki redovi u Jugoslovenskim zemljama, f. 28..

122 Kllapia e TesavufitBisedat dhe tubimet e këtilla do të bëhen praktikë e nënqiellitballkanik dhe do të organizohen në formë të “sërave” nga tëgjitha shtresat e shoqërisë. 358Evlija Çelebiu (1071/1659) pasi që përmend se në Sarajevë nëkohën e tij ka patur 47 teqe, flet për Teqenë e Isa Beut. Ai thotëse teqeja e Isa Beut ka një kopsht shumë të bukur, semahane tëgjerë, mejdan, 70-80 dervishë, ballkon për instrumentalistët dhekuzhinë për të varfërit. 359358359Kushanma d.t.th., ngjeshje e brezit dhe në vise të ndryshme të ShtetitOsman ka qenë emërtim i manifestimit për inkuadrimin e anëtarëve tërinj në shoqëritë sufike-zejtare të emërtuara si ahi. Trajta e ngjashme ekëtij manifestimi edhe në shoqërinë ballkanike tregon ecjen paralele tëshoqatave ahije me ato sufike në viset e Ballkanit. Tek ahijtë mjeshtriamanifestohej nëpërmjet ngjeshjes së brezit kandidatit të ri nga ana eshejhut të teqesë. Brezi i ngjeshur simbolizonte kujdesin që do ta tregojëmjeshtri në mbrojtjen e dorës së tij, epshit të tij dhe gjuhës së tij ngagjërat e ndaluara, që në literaturën e tarikatit është frazuar në moton“eline, beline, diline sahip ol”. Në fillim të manifestimit kandidati përmjeshtër para delegacionit të zgjedhur të mjeshtërve i ka paraqiturpunimet e tij. Delegacioni i ka analizuar dhe studiuar punimet e tij, mëpas i ka vënë në një trastë dhe ia ka mbyllur grykën. Pastaj kandidati sëbashku me një udhërrëfyes është nisur drejt delegacionit dhe kapërshëndetur me fjalët: Esselamu Alejkum ja ehli sheria, Esselamualejkum ja ehli tarika, Esselamu alejkum ja ehli hakika dhe Esselamualejkum ja ahli ma’rife. Kandidati pas përshëndetjes i puthte duart emjeshtërve më të vjetër dhe betohej me Kur’an se do të jetë i ndershëmnë mjeshtërinë e tij. Pastaj të pranishmëve u prezentoheshin punimet ekandidatit duke lexuar ilahi dhe kaside. Si p.sh. “Huu... Piri dhe mjeshtriynë... për dashuri të Pejgamberit dhe për hir të shpirtrave të gjithëmjeshtërve të kaluar me ashk huuu”. Kur kandidati ia puthte dorënzëvendësit të shejhut (Kahja), ai e vente dorën e vet mbi supin e djathtëtë kandidatit për mjeshtër dhe thoshte: “... bëhu durimtar, tolerant,mbështetu në Zotin, mos ha haram, mbaji të pastra duart dhe prehërin,mos zgjat dorë në pasurinë që s’është e ytja, mos harro të mirën që ta kabërë dikush, fal atë që të bën të keqe, ec Zoti të ndihmoftë...”. Pas kësajmjeshtrit të ri i ngjeshej brezi dhe në vesh i tregoheshin imtësitë e zanatit.Atëherë shejhu thoshte: “Me ashk për seften e parë” dhe mjeshtrit epranishëm i blenin me çmime të larta punimet e mjeshtrit të ri, ashtu qëai me paratë e tubuara të çelte punëtorinë e tij. Shih: Bayram Sadi,“Ahilige Genel Bir Bakis, Ahlak ve Hosgoru”, në “Erdem”, II, 587-88.Evlija Çelebiu përmend se në teqe ka patur edhe një dervish i cili i kafryer najit dhe ka patur shkrim shumë të bukur i cili është quajtur Hattat

Tesavvufi në Ballkan 123Teqeja Mevleviane e Sarajevës dhe veprimtaria e vrullshmeartistike në të, është bërë temë edhe për një numër të madh tëpoezive të shkruara për Sarajevën. Poeti i Sarajevës, ReshidEfendiu, në një poezi kushtuar Sarajevës së rrënuar nga ana ePrinc Eugenit nga Savoja, me lëvdata flet për TeqenëMevleviane si çerdhe e urtisë dhe shkencës. Ai kompleksin eteqesë në aspekt shpirtëror e krahason me sarajet më me nam tëbotës islame. Ai gjithashtu flet edhe për shejhun e urtë të teqesëi cili duke u zhytur në thellësitë teozofike të “Mesnevisë” kaprezentuar margaritarë të çmueshëm nga gjuha e tij. Ai flet edhepër semanë dhe ritualet të cilat në teqe janë bërë me përcjellje tëmuzikës mistike. 360Teqeja Mevleviane në Sarajevë ka patur vend të rëndësishëm nëjetën shoqërore të Sarajevës dhe megjithëse disa herë ështërrënuar sërish është rindërtuar. Mulla Mustafa Basheskiu thotëse teqeja për herë të parë është rindërtuar në vitin 1196/1782. 361Pas këtij rindërtimi teqeja është meremetuar edhe disa herë. 362360361362Mustafa. Shih: Evlija Çelebi, Seyahatname, V,431; ^ehaji}, D`., poaty, f. 29.Hand`i}, Mehmed, “Sarajevo u turskoj Pjesmi”, në“Glasnk IVZ”, XI, 10,(1943), f. 235-243; ^ehaji}, D`., po aty, f.29.Mulla Mustafa Ba{eskija, Ljetopis (1746-1804) përg. MehmedMujezinovi}, Sarajevë 1968, f. 275; po ai, “Musafirhana itekija Isa Bega Is’hakovi}a u Sarajevu”, në “Na{eStarine”, III, Sarajevë 1956, f. 247. Në kronikën e Basheskisë ështëpërmendur edhe një mbishkrim portal i meremetimit të teqesë, ku thuhet:“Kad bunije hadhe’l-bina lis-salikin (E ndërtoi këtë godinë për udhëtarëtshpirtërorë) / Sare vakfen ma’beden li’l-mevlevi (dhe u bë faltore vakëfpër mevlevijtë) / Dame ma’muren bi hizbi’dh-dhahirin (u meremetua ngaekzoteristët) / Ensede’r-Razi tarihu’l-bina- (e poetizoi Raziu datën egodinës) / Menzilu’l-ushshaki daru’s-airin” (vendin e ashikëve dheshtëpinë e udhëtarëve shpirtërorë).Në vargun e fundit sipas llogaritjes së vlerës numerike së shkronjave deldata e meremetimit 1196/1781-1782.Valiu i Bosnjës, Mehmed Salih Vexhihi Pasha (1835-1840) në vitin1252/1836 prej themeli e ka rindërtuar teqenë dhe afër saj ka ndërtuaredhe një xhami. Për Imam të xhamisë e ka caktuar Lutfullahzade OsmanEfendiun. Pas kësa teqeja edhe disa herë është meremetuar dhe kavepruar deri në vitin 1924. Prej vitit 1924 e deri në vitin 1957 ndërtesa e.

124 Kllapia e TesavufitSe kush kanë qenë shejhët e Teqesë Mevleviane në Sarajevë nukka të dhëna të hollësishme, por në bazë të një poezie të shkruarnga ana e poetit Sebleti 1662/63 dhe të dhënave gojore, thuhetse shejhë të parë në këtë teqe kanë qenë Sulltan Ahmedi dheAbdal Mahmudi. Tyrbet e këtyre dy shejhëve kanë qenë në njëkodër afër Shehova Korisë në anën e majtë të lumit Milacka. 363Në shekullin XVIII dhe XIX në këtë teqe si shejhë kanëshërbyer: Shejh Abdylfettah (v.1709), Piri Shejh (v.1757-58),Shejh Ataullah (v.1759) Shejh Saraç Ahmed (v.1770/71), ShejhMustafa (v.1777), Sheho Çilingir (v.1798/99), Shejh Salih Dede,Shejh Osman Dede (v.1814), Shejh Lutfullah (v.1860)Muhammed Fikri (v.1879), Shejh Ruhi (v.1898). 364Teqeja Mevleviane e Isa Beut sot nuk ekziston dhe në vendin kuka qenë teqeja janë të ndërtuara shtëpi dhe një pikë karburanti.Në vitin 1999 në Sarajevë është themeluar një fondacion i cili dotë përgatitë kushtet për rindërtimin e teqesë në vendin e saj. 365Në bazë të një epitafi që ekziston edhe sot e kësaj dite pohohetse përveç Teqesë së Isa Beut, në Sarajevë një dervish mevlevi iquajtur Haxhi Mahmud ka ndërtuar edhe një teqe mevleviane.Vendi i kësaj teqeje nuk dihet, por ekziston vetëm epitafi kuthuhet:“Haxhi Mahmudi është ai që ndërtoi Teqenë mevleviane pakundërvlerëKëtë e dëgjova unë dhe ia shkrova datën, jeta e pafund u bëpër të strehim”. 366363364365366teqesë ka ekzistuar mirëpo në të njëherë janë vendosur dervishët bektashie pastaj ata rifai dhe më pas është braktisur fare. Ndërsa në vitin 1957është rrënuar. Shih: ^ehaji}, D`emal, po aty, f. 30.Mujezinovi}, M., “Musafirhane i Tekija Isa BegaIs’hakovi}a”, në “Na{e Starine”, III, 247.Sakib Dede, Kitab-i Sefine-i nefise i mevlevijan, Stamboll 1283, II, 115-116.Fondacioni për jetësimin dhe mbrojtjen e Teqesë së Isa Beut në mars tëvitit 2000 ka organizuar edhe një simpozium në lidhje me TarikatinMevlevi në Bosnjë dhe ndërtimin e teqesë.Në origjinal është: Haci Mahmud ol ki ihya eyledi asitan-i mevleviyyi bibedel, isitup hatif didi tarihini oldu daru’l-isa ona mahal”. Sipasdyvargëshit, viti i vdekjes së ndërtuesit është llogaritur 1060/1650. Shih:Ayverdi, Ekrem Hakki, po aty, II,387.

Tesavvufi në Ballkan 125Përveç Sarajevës dokumentet historike flasin edhe për një teqemevleviane në Mostar. Shejh Fevzi Efendiu (v.1747) i cili kalindur në Blagaj afër Mostarit, pas kryerjes së mësimeve të lartanë Mostar dhe Stamboll është kthyer në Mostar dhe aty kathemeluar një teqe mevleviane ku edhe ka shërbyer si shejh.Shejh Fevziu i Mostarit i ka bërë edhe disa komente“Mesnevisë” dhe ka shkruar për domethëniet e vallëzimitmistik. 367 Në Bosnjë dhe Hercegovinë ka patur edhe një teqemevleviane në Konjic. 368Pas mbylljes së Teqesë së Isa Beut në Sarajevë ka pushuarveprimtaria institucionale e Tarikatit Mevlevi. MirëpoMevlevizmi si një mënyrë e botëkuptimit të realiteteve fetare, kavazhduar në jetën dhe veprimtarinë e shumë familjeve dheqarqeve me nam në Bosnjë dhe Hercegovinë. Rëndësia të cilënshejhët dhe dervishët mevlevi ia kanë kushtuar artit, ka ndikuarnë veprimtarinë e një numri bukur të mirë të poetëve dheshkrimtarëve të kohës së vonshme. Mësimet e Mesnevisë deri nëvitin 1924 janë mbajtur në Teqenë Mevleviane. Pas mbylljes sëteqesë mësimet nuk janë ndërprerë por kanë vazhduar nëpërshtëpi private dhe si rezultat i kësaj janë përkthyer dy pjesët epara të Mesnevisë në boshnjakishte. 369Në Serbi ka patur dy teqe mevleviane, njëra prej tyre ka qenë nëBeograd, ndërsa tjetra në Nish. 370 Edhe Aleksandër Popoviçipohon se në periudhën osmane në Beograd dhe Nish ka paturnga një teqe mevleviane. 371 G. Marjanoviçi duke folur përinfrastrukturën dhe arkitekturën e Beogradit në periudhënosmane, thotë se në anën e sipërme të Kalasë së Beogradit ka367368369370371Hasandedi}, Hivzija, “Mostarske Muftije”, në “Glasnik IVZ”, 9-10/1975, Sarajevë 1975, f. 8-9.Golpinarli, A., po aty, f. 335.Mësimet e Mesnevisë prej teqesë janë transferuar në shtëpinë e HaxhiMujaga Merhemiçit. Kapitujt e Mesnevisë pikësëpari janë lexuar nëpersishte, është folur për kuptimet e tyre dhe sipas nevojës janë sqaruartermat e vështira dhe komplekse të tekstit. Pas vdekjes së HaxhiMujagës, mësimet i ka vazhduar Fejzullah Efendi Haxhibajriçi.Golpinarli, A. po aty, f. 335.Popoviç, Alexandre, Les Derviches Balkaniques Hier et Aujourdhui, f.265..

126 Kllapia e Tesavufitpatur një teqe e cila ka ekzistuar deri në fund të shekullit XIXdhe një tyrbe e cila është rrënuar në vitin 1961. 372Gjysma e dytë e shekullit XIX ka qenë periudha kur serbët pasfitimit të pavarësisë kanë rrënuar çdo element të kulturës islamenë viset e tyre. Si rezultat i një veprimi të këtillë jonjerëzor, kanëpësuar edhe një numër i madh i teqeve që janë objekte serioze tëarkitekturës islame.Në Kosovë teqe dhe dervishë të Tarikatit Mevlevi ka patur nëPejë dhe Gjakovë. Teqeja mevleviane e Pejës ka vepruar deri nëvitin 1930. Atëherë shejhu i teqesë, Ismail Efendiu, ka emigruarnë Turqi dhe teqeja e cila ka qenë shtëpi private ështëmbyllur. 373 Prof. Jashar Rexhepagiqi bën fjalë edhe për një teqemevleviane në Gjakovë, pa dhënë hollësi për vendin dheveprimtarinë e saj. 374Në territorin e Maqedonisë së sotme teqe mevleviane ka paturnë Manastir, Shtip, Veles, Kriva Pallankë dhe Shkup. 375 Nëperiudhën e shekullit XVIII dhe XIX Tarikati Mevlevi ka qenëtarikat i klasës administrative, prandaj edhe teqetë e vendeve tëvogla janë mbyllur.Veprimtaria më e bujshme e mevlevive është përqëndruar nëqytetin e Shkupit, ndërsa sema’ja (vallëzimi mistik) i cili ështëkarakteristikë e këtij tarikati është prezentuar edhe në qytetettjera. Në vitet 1818-1821 udhëpërshkruesi gjerman Johann KarlWeyand ka kaluar nga Greqia nëpër Maqedoni dhe është ndalurtë flejë në qytetin e Manastirit. Ai në veprën “Lohann KarlWeyand’s Reisen durch Europa, Asien und Afrika von dem jahre1818 bis 1821”, flet për disa grupe të dervishëve në Manastir, tëcilët janë lutur duke u rrotulluar në trajtë të sistematizuar. Aikëtë ritual të semasë ua ka përngjarë vallëzimeve hinduse. Merëndësi është ajo që ne prej memoareve të tij kuptojmë se në ato372373374375Marjanovi}-Vujovi}, G., “Devoja~ko Turbe”, në“Glasnik Grada Beograda”, XV, 1968, f. 247-257.Hafiz, Nimetullah, “Eski Yugoslavyada Mevlana ve Mevlevilik”, në“Bildiriler”, Ankara 2000, f. 500.Rexhepagiqi, Jashar, Dervishët, Rendet dhe Teqetë, Pejë 1999, f. 217.Shih: Golpinarli, Abdulbaki, Po aty; Popoviç, Alexandre, Les DervishesBalkaniques, f. 270; Ayverdi, Ekrem Hakki, po aty, III, 371;Elezovi}, Gli{a, Turski Spomenici, I, 683.

Tesavvufi në Ballkan 127vite në Manastir është kultivuar semaja si një formë e dhikritmevlevit.Në Shkup në afërsi të Bit Pazarit ka patur një teqe mevleviane, ecila është rrënuar në vitin 1955. Njohuritë e para në lidhje mekëtë teqe i jep Evlija Çelebiu i cili e ka vizituar Shkupin nëgjysmën e dytë të shekullit XVII. Ai thotë se në Shkup ka njëzetteqe, në mesin e tyre edhe Konaku i Pashës, i cili me urdhrin eMelek Ahmed Pashës është shndërruar në teqe mevleviane. 376Në bazë të të dhënave të prezentuara në raportin e Mexhlis-iMeshajihit të Shkupit në vitin 1939, nga fundi i shekullit XIX nëmevlevihanen e Shkupit është dërguar Husein Dedeu nga Konja.Pas tij në post janë ulur Mustafa Dedeu dhe Abdulbaki Dedeu,po ashtu të dërguar nga Konja. Në vitin 1267 (1850-51), pasvdekjes së shejhut të teqesë Abdulfettah Efendiut, në teqe shejhështë bërë Nijazi Efendiu nga Elbasani i cili dyzetë vjet kaqëndruar në këtë detyrë. Pas tij në vitin 1307/1889-90 në postështë ulur i biri, Ali Efendiu. Shejhu i fundit i Teqesë Mevlevitenë Shkup ka qenë Shejh Hakki Efendiu i cili në vitin 1954 sëbashku me dorëshkrimet dhe librat me rëndësi të teqesë ështëshpërngulur në Turqi. Teqeja ka pasur edhe shumë vakëfe, sip.sh., tre mullinj të gurit, një dyqan, një shtëpi, 3500 donum tokëetj. 377Çdo ditë të premte, deri në pushtimin nga ana e bullgarëve, nëkëtë teqe është zbatuar semaja. Në bazë të pohimeve të GlishaElezoviçit, Sulltan Reshadi në vitin 1909 gjatë vizitës së tijShkupit e ka ndihmuar materialisht Teqenë Mevleviane të këtijqyteti. 378Nëse bazohemi në përvojën sufike të viseve ballkanike përrethShqipërisë, atëherë lirisht mund të themi se Tarikati Mevlevi kapatur ithtarë të vet edhe në Shqipëri. Mirëpo gjatë hulumtimevetona nuk arritëm që me përpikëri të themi se ku dhe cilat teqe nëShqipëri kanë qenë teqe mevleviane. Shumica e teqeve nëBallkan gjatë ekzistimit të tyre disashekullor kanë ndërruar dorë376377378Evlija Çelebi, Seyahatname, V, 556; Ayverdi, E.H., po aty, III, 391.Ayverdi, E.H., po aty, III, 391; ^oli}, Liljana, Dervi{kiredovi u Skoplju, f. 49.Elezovi}, Gli{a, Turski Spomenici, I,683..

128 Kllapia e Tesavufitdhe ka ndodhur që të kalojnë prej administrimit të një tarikati nëudhëheqjen e tarikatit tjetër. Pikërisht për këtë edhe puna më erëndë në studimin e teqeve dhe grupeve sufike në Ballkan ështëpërcaktimi se cilit tarikat ose dege të tarikatit dhe teqeje itakojnë ato. Por në bazë të hulumtimeve që i ka bërë prof.Ekrem Hakki Ayverdi në dokumentet arkivore në Stamboll, aipohon se një teqe mevleviane ka patur në Elbasan. Nëse këtë endërlidhim me faktin se shejhët e fundit të Teqesë Mevleviane tëShkupit kanë qenë nga Elbasani, mund të pohojmë se në Elbasanka patur mevlevi dhe teqe mevleviane. 379Një udhëpërshkrues i huaj flet për dervishët vallëzues, që megjasë janë mevlevi, edhe në Petrelë. 380 Në bazë të dokumenteveekzistuese shihet se me tërheqjen e Shtetit Osman nga Shqipëria,aty nuk ka mbetur as teqeja mevleviane. 381Si te popujt e tjerë ballkanikë ashtu edhe te shqiptarët MevlanaXhelaluddin Rumiu dhe vepra e tij “Mesnevi”, kanë patur vendtë posaçëm. Disa prej poetëve shqiptarë në periudhën osmane sidhe në atë pasosmane kanë shkruar poezi në të cilat kanë qenë tëfrymëzuar në mënyrë të drejtpërdrejtë nga veprat e Mevlanës.P.sh., doajeni i letërsisë shqiptare, Naim Frashëri, në “Dhembjete Fyellit” në mënyrë të drejtpërdrejtë është frymëzuar ngatetëmbëdhjetë vargjet e para të “Mesnevisë” kushtuar Naj-it. 382Në fund të diskutimit të mevlevive në viset tona, le tëpërmendim një shejh mevlevi dhe njëkohësisht komentues i“Mesnevisë” së Mevlanës, i cili rrjedh nga trojet tona dhekonsiderohet si figurë e e rëndësishme në historikun e këtij379380381382Ayverdi, Ekrem Hakki, po aty, IV, 393. Për Teqenë Mevlevite tëElbasanit flet edhe Nathalie Clayer, L’Albanie, pays des derviches, Lesordres mystiques musulmans en Albanie a l’epoquel post ottomane(1912-1967), Berlin 1990, f. 13.Riedl, Richard, “Die tanzenden derwische von Tirana”, në “OstereicheRundchau”, 11, f. 230-231.Popoviç, Alexandre, Balkanlarda Islam, përkth në turq. Komisioni,Stamboll 1995, f. 21 dhe 55.Naimi në Dhembjet e fyellit thotë: Pa dëgjo fyellin ç’thotë / Tregonmërgimet e shkreta / Qahet nga e zeza botë / Me fjalë të vërteta.Ndërsa Mevlana Xhelaluddin Rumiu në poezinë kushtuar Naj’it: Dëgjoçka thotë naji, ai ankohet nga ndarja / Mua që kur më prenë ngakallamishtja, gra e burra rënkuan nga vaji im.

Tesavvufi në Ballkan 129tarikati. Bëhet fjalë për Adni Rexhep Dedeun i cili ka lindur nëSerez. Aty i ka marrë mësimet e para dhe ka marrë dorë (intisab)nga shejhu i Teqesë Mevleviane në Serez, Ramazan Dedeu. Pasvdekjes së shejhut ai është ulur në postin e tij. Pas një kohe tëcaktuar është nisur për në Konjë për ta vizituar tyrben eMevlanës dhe aty është tërhequr në halvet. Duke qenë në Konjënë shoqërim të një muridi tjetër i ka thënë disa vargje:“Ky Ashiku në çdo vend e sheh bukurinë e të Dashuritdy sytë e mi të lagur qajnë për kopshtin e dashurisë”.Përderisa Adni Dedeu ka qëndruar në Konjë, Teqeja Mevlevianee Beogradit ka mbetur pa shejh. Prej shejhut të teqesë kryesorenë Konjë, Abdulhalim Dedeut, është kërkuar që të dërgojë njëshejh atje. Ai pa një pa dy e ka dërguar Adni Rexhep Dedeun, icili edhe ka vdekur aty nga fundi i shekullit XVIII.Tri vepra të Rexhep Adni Dedeut janë ruajtur deri më sot. Veprae tij e parë është përmbledhja e poezive e emërtuar si“Divan”. 383 Në këtë përmbedhje ka 7 poezi ku lëvdohetMevlana, 1 poezi e cila e lëvdon Shemsi Tebriziun dhe 1 poezipër Abdulhalim Dedeun, shejhun e Teqesë së Konjës. Nëpërmbledhje ka edhe 28 poezi të tjera ku lëvdohet Pejgamberia.s.Vepra e dytë e Adni Rexhep Dedeut është një trakt me titullSherh-i Kasaid-i Urfi. Ky trakt është koment i poezive tëshkruara nga poeti persian Urfi Shirazi në Divanin e tij.Vepra e tretë dhe më e rëndësishme e Adni Rexhep Dedeut ështëkomenti i tij poetik i “Mesnevisë” i titulluar “Nahl-i Texhel-li”.Kjo vepër përbëhet prej 74 faqeve dhe në bazë të traditës sëshkrimit klasik fillon me vargje të cilat në trajtë verifikueseflasin për ekzistencën dhe njëshmërinë e Allahut xh.sh. Më pasvazhdon me vargjet lëvduese për Pejgamberin a.s. Pas këtyrevargjeve tregon se shkaku i shkrimit të kësaj vepre është që tanjoftojë popullatën me thellësitë e “Mesnevisë”. Në vargjetvijuese ai i ka tubuar të gjithë dyvargëshat e “Mesnevisë” në tëcilët përmendet ashku dhe për secilin prej tyre ka shkruar ngapesë dyvargësh koment. Ja disa prej tyre:383Dorëshkrimi i Divanit është në Bibliotekën e “Dil Tarih CogragfyaFakultesi” të Universitetit të Ankarasë no. 272. dhe ka 110 fletë..

130 Kllapia e TesavufitKjo vepër është kopsht i botës së ashkutËshtë gjeth i gjelbër i vreshtës së drejtësisëKopshti ynë le të jetë vendtubim për ashikëtPërkujtim për ta le të jetë gjethi ynë i gjelbërShumë vepra lexova dhe pashëAsnjërës prej tyre këtë nuk mund t’ua përngjashKy shkrim imi flet për ashkunNjë trajtë virgjine është shkrimi imA ka dhembje e cila i ngjason ashkutA ka njeri që nuk është djegur nga ashkuZjarr i madh është ashkuFlakë e paparë është ashkuKy është zjarri që ra mbi çdo sendKëtë e simbolizoi Hazreti Mevlana. 3842. TARIKATI NAKSHIBENDIHistoriku i Tesavvufit, Tarikatin Nakshibendi e njeh si një rrugësufike e cila nëpërmjet muridëve të vet është përfaqësuar nëAzinë Juglindore, Kinë, Azinë e Mesme, Gadishullin Indian, nëAnadoli, Lindjen e Mesme, Afrikën Veriore, në Ballkan dhe mënë fund në botën perëndimore, duke ndikuar dukshëm nëmënyrën e jetesës dhe kulturën e popujve të këtyre viseve.Karakteristikat dalluese të këtij tarikati janë: ndjekja e “rrugës sëmesme” në pikëpamjet sufike; zbatimi i përpiktë i parimeve tëSheriatit islam; ndjesia e posaçme për çështjet politike lokale384Vepra Nahl-i Texhel-li është dorëshkrim dhe ende nuk është botuar. Shih:Adni Rexhep Dede, Nahl-i Texhel-li, Bibl. e posaçme e Muzeut tëMevlanës, No. 2094. Për jetën e tij shih: Sadettin Nuzhet Ergun, TurkSairleri, Stamboll 1945, I, 257.

Tesavvufi në Ballkan 131dhe globale dhe, si e fundit, harmonizimi i parimeve memjediset socio-kulturore dhe ndjesia e veçantë për ndryshimetdhe zhvillimet shoqërore, pa prekur në normat fundamentaleislame.Tarikati Nakshibendi emrin e ka marrë nga sufiu i njohur iBuharës në shekullin XIV Shejh Haxhe Bahauddin MuhammedNakshibend Buhariu (v.791/1389). Tarikati emrin e ka marrënga Shejh Bahauddin Nakshibendi, mirëpo shumica e studiuesveatë nuk e konsiderojnë si themelues të këtij tarikati dhe thonë seky tarikat, edhe pse nuk ishte i emërtuar me këtë emër,ekzistonte në botën islame me parimet dhe metodat e njëjta.Ndërsa Bahauddin Nakshibendiu ka kontribuar që tarikati tëmarrë trajtën e kristalizuar dhe të forcohet në krahasim metarikatet tjera ekzistuese në Azinë e Mesme.Janë dy sufijtë të cilët në historikun e këtij tarikati konsiderohensi hedhës të parë të themeleve të kësaj rruge sufike islame: i pariprej tyre është babai shpirtëror i Tarikatit Nakshibendi, ShejhJusuf Hemedani (v.1140), ndërsa i dyti është nxënësi kuptimor iHemedaniut dhe arkitekti i karakteristikave themelore, doktrinëssufike dhe praktikës mistike në Tarikatin Nakshibendi, ShejhAbdulhalik Guxhduvaniu (v.1220). Tetë prej njëmbëdhjetëparimeve kryesore të tarikatit të emërtuara si “Kelimet-ikudsijje” janë të konstatuara nga ana e Guxhduvaniut, 385 kursekarakteristika dalluese e këtij tarikati nga të tjerët, dhikri pa zë(dhikr-i hafi), për herë të parë është praktikuar nga ana eGuxhduvaniut. Guxhduvaniu pohon se është murid iHemedaniut, mirëpo dallimi kohor midis tyre tregon se aifizikisht nuk ka qenë murid i Hemedaniut, por kuptimisht oseshpirtërisht është lidhur për lartësinë kuptimore të tij. Lidhja përshpirtërinë e një shejhu të lartë i cili ka jetuar më herët në385Këto parime që origjinalin e kanë në persishte janë: 1. Vukuf-i Zamani -kujdes që koha të kursehet vetëm për Zotin, 2. Vukuf-i Adedi - kujdes nënumrin e përkujtimeve (dhikr), 3. Vukuf-i Kalbi - zgjuarsia e zemrës, 4.Hush der dem - kujdes gjatë frymëmarrjes, 5. Nazar ber kadem - Ulja eshikimeve, 6. Sefer der vatan - udhëtimi kuptimor, 7. Halvet derenxhumen - vetmi brenda shoqërisë, 8. Jad kerd - përkujtimi ndaj Zotit,9. Baz Gesht - Kthim kah Zoti, 10. Nigah Dasht - Mbrojtje ngapëshpërimat e unit, 11. Jad Dasht - përqëndrim në përmendjen e Zotit..

132 Kllapia e Tesavufittraditën e Tesavvufit është emërtuar si “uvejsijjet”, 386 që d.t.th.,se Guxhduvaniu është udhëzuar nga shpirtëria e Hemedaniutdhe është bërë halife i tij. Më vonë edhe BahauddinNakshibendiu në këtë mënyrë është bërë halife i AbdulhalikGuxhduvaniut dhe i ka vazhduar parimet dhe metodatedukative-arsimore sufike të filluara nga ai.Bahauddin Nakshibendiu i cili ka qenë nxënës i një dervishi tëquajtur Emir Kulal, e ka stabilizuar shoqërinë nakshibendiane nëAzinë e Mesme dhe e ka përgatitur terrenin për përcjelljen ekësaj ideje në viset tjera të botës. Ai së bashku me shejhët dhedervishët e tarikatit Jesevi janë misionarët më të rëndësishëm tëfesë islame në Azinë e Mesme, ndërsa shumica e popujve dhefiseve turke, mongole, tatare etj., Islamin e kanë pranuarnëpërmjet tyre.Personi i parë i rëndësishëm pas Bahauddin Nakshibendiut nëkëtë tarikat është Ubejdullah Ahrari (v.895/1490). Ahrari kapatur kontakte dhe marrëdhënie të mira me mbretin tatarTimurin dhe me ndihmën e tij ka arritur që krahas ndikimitshpirtëror të ketë edhe ndikim shoqëror në Semerkand dherrethinë. Në kohën e Ubejdullah Ahrarit Tarikati Nakshibendi kapatur pozitë shumë të volitshme ekonomike dhe shoqërore.Njëkohësisht Ahrari me mish e me shpirt është përpjekur qëtarikati i tij dhe paria udhëheqëse e shtetit të mos largohen ngaparimet e Sheriatit islam, saqë prej halifeve të vet ka kërkuar qënëse vërejnë diçka të tillë, të ushtrojnë trysni mbipushtetmbajtësit.Shejh Ahmed Sirhindi Imam Rabbaniu (v.1034/1624) kakontribuar që Islami dhe Tarikati Nakshibendi të kenë pozitëmjaft të përshtatshme në Gadishullin Indian. Imam Rabbaniu, icili në literaturën islame konsiderohet si ripërtërirësi i386Tesavvufi Uvejs el-Kareniun e konsideron si as’hab të Pejgamberit, edhepse ai jetoi në kohën e Pejgamberit, shkoi ta vizitojë atë në shtëpi por nukarriti të shihet dhe në bazë të normave të shkencës së Hadithit ai nukmund të konsiderohet si as’hab i Pejgamberit. Në realitet sufijtë pohojnëse Uvejsi fizikisht nuk është takuar me Pejgamberin a.s. por shpirtërishtka qenë me të. Si rrjedhim i këtij sqarimi, emri i këtij njeriu të lartë ështëbërë emërtim për lidhjen kuptimore mes shejhut dhe muridit të cilët nukkanë jetuar në të njëjtën periudhë kohore.

Tesavvufi në Ballkan 133mijëvjeçarit të dytë (muxhedid-i elf-i thani), ka ndikuar dukshëmnë kthimin e parimeve islame në udhëheqjen e shtetit Babur nëIndi. Udhëheqja e këtij shteti kishte filluar një përpjekjesinkretizuese për bashkimin e disa feve të Gadishullit Indian nënjë fe të vetme, mirëpo veprimtaria dhe aktiviteti i palodhshëm iImam Rabbaniut dhe muridëve të tij do të depërtojë deri nëparinë udhëheqëse dhe do të arrijë që ta pengojë këtë përpjekjetë tyre.Shejhu i fundit Nakshibendi me ndikim të madh në botën islameështë Mevlana Halid Bagdadiu (v.1241/1826). Mevlana HalidBagdadiu ka arritur që mësimet e Tarikatit Nakshibendi t’ipërhapë në Siri, viset kurde të Irakut, të Anadolisë, më vonëedhe në tërë Shtetin Osman. Muridët e Mevlana HalidBagdadiut të cilët do të emërtohen si Nakshi-Halidi, me stafin egjerë të intelektualëve fetarë në shekullin XIX do të arrijnë që tëluajnë rol vendimtar në mbrojtjen e parimeve islame brendaqarqeve sufike dhe me plot të drejtë do të emërtohen nga ana eorientalistëve si tarikat më ortodoks islam.Modeli jocentralist i këtij tarikati dhe strukturimi në baza lokalete Tarikati Nakshibendi kanë mundësuar që ky tarikat tëdepërtojë edhe në shumë pjesë të Ballkanit.Në shekullin XVIII dhe XIX Tarikati Nakshibendi në visetballkanike më tepër ka qenë i përfaqësuar në Bosnjë dheHercegovinë. 387387Më gjerë në lidhje me Nakshibendijtë shih: Lamii Çelebi, NefahatTercumesi, Stamboll 1289; Sari Abdullah, Themeratu’l-fuad fi’l-mebdeive’l-mead, Stamboll 1288, f. 127-133; Mehmet Esad Erbili, Mektubat,Stamboll 1338 (1920); Husein Vassaf, Sefinetu’l-Evlija, II,1-240; SeyyidAbdulhakim Arvasi, Rabita-i Serife, Stamboll 1342; Algar, H. “Silentand vocal dhikr in the Nakshibandi Order”, në “Ahten des VII.Kongresses fur Arabistik und Islamwissenchaft”, Gottingen 1974, f. 39-46; po ai, “Bibliographical Notes on the Naqshibendi Tariqat”, në“Essay on Islamic Philosophy and Science”, Albany 1975; po ai, “TheNaqshibendi Order: A Preliminary Study of its History au Significance”,në “Studia Islamica”, XVIV (1976), f. 123-152; Damvel, W. David,“The Spread of Naqshbandy Politic Throught in the Islamic World”, në“Naqshibandis”, Stamboll-Paris 1990, f. 269-287; Isin, “Naksibendilik”,DBIA, VI, 31-39; ^ehaji}, D`., po aty, f. 34-78; Hafizovi},R., po aty, f. 425-430..

134 Kllapia e TesavufitNuk dihet me saktësi se kur Tarikati Nakshibendi ka depërtuarnë Bosnjë, mirëpo në bazë të dokumenteve arkivore të ushtrisëosmane, disa studiues kanë pohuar se në ushtrinë e Fatihut, ecila është nisur për ta çliruar Bosnjën në gjysmën e dytë tëshekullit XV, ka patur numër të madh të muridëve Nakshibendisë bashku me shejhët e tyre. Madje për disa prej tyre thuhet seedhe e kanë humbur jetën në luftë. 388Për periudhën e parë të Tarikatit Nakshibendi në Bosnjë kashumë pak të dhëna. Nga kjo periudhë deri më sot si argumentepër ekzistimin e këtij tarikati kanë mbetur vetëm dy epitafe të dybashkëkohasve të Sulltan Fatihut, Ajni dhe Shemsi Dedesë, tëcilët në bazë të gojëdhënës kishin ardhur bashkë me të përçlirimin e Sarajevës. Në mbishkrimet e tyre është shkruar se atakanë qenë muridë të Tarikatit Nakshibendi dhe se aty kishinardhur së bashku me Sulltan Fatihun. 389Teqeja e parë nakshibendiane në Bosnjë është Teqeja e Gazivenë Sarajevë. Në bazë të disa të dhënave ajo është ndërtuar paraçlirimit të Sarajevës, në vitin 1459. 390 Teqeja e Gazive më vonëështë përmendur në disa berate dhe dokumente të tjeraosmane. 391 Në shekullin XIX, Teqeja e Gazive ka vepruar siteqe e Tarikatit Kadiri, për shkak se në të për shejh është emruarDervish Sulejman Halifeja i cili ka qenë prej Tarikatit Kadiri.Në shekullin XV komandanti ushtarak osman me origjinëboshnjake, Iskender Pasha Jurishiçi, në bregun e majtë të lumitMilacka do të ndërtojë teqenë nakshibendiane e cila do ta mbajë388389390391Sulltan Fatihu me çlirimin e Stambollit ka sendërtuar një ëndërr tëkahmotshme të muslimanëve dhe gjatë tërë periudhës së sulltanatit të tijai pranë vetes i ka mbajtur sufijtë dhe shejhët me nam të kohës së vet.Pikërisht për këtë edhe shejhët së bashku me muridët e tyre kanë marrëpjesë në shumë luftëra së bashku me Sulltan Fatihun. Shih: Gunduz,Irfan, Osmanlilarda Devlet/Tekke Munasebetleri, Stamboll 1989, f. 42-43.Mujezinovi}, M., Islamska Epigrafika u Bosni i Hercegovini,Sarajevë 1974, I, 406; ^ehaji}, D`., po aty, f. 35.[abanovi}, H., Teritorijalno {irenje i gradevnirazvoj Sarajeva u XVI stolje}u, Knj.XVI,Odeljenje istorijsko-filoloskih nauka, Sarajevë1965, f. 34-39.^ehaji}, D`., po aty, f. 36-37;

Tesavvufi në Ballkan 135emrin e tij. Ai përveç ndërtimit të teqesë ka lënë edhe një numërtë madh të vakëfeve për të. 392 Sasia e madhe e vakëfeve kamundësuar që kjo teqe të mbetet në këmbë deri në Luftën e DytëBotërore.Në veprimtarinë e teqesë në shekullin XIX aktivitet të vrullshëmka treguar Shejh Arif Kurdiu, i cili njëkohësisht ka qenë edhemuderris në Medresenë Misrijje në Sarajevë. Ai në vitin 1880është shpërngulur në Turqi. 393Në Sarajevë në periudhën e shekujve XVIII dhe XIX kanëvepruar edhe disa teqe të tjera si Teqeja Jediler e rigjallëruar ngaana e Shejh Sejfullah Ebu Lejsit, Teqeja e Mlinit (Mulirit) dheTeqeja e Shejh Hasan Kaimiut 394 .Koski Mehmed Pasha ka ndërtuar një teqe nakshibendiane edhenë Mostar. Ai në lagjen Malo Tepe ka ngritur një teqe dhe nëvakufnamen e saj ka urdhëruar që shejhu i saj të jetë njeri dijetari shkencave të Sheriatit dhe praktikues i përpiktë i ibadeteve. Ainjëkohësisht ka kërkuar që shejhu të premteve dhe për bajramettë ligjërojë në xhami. Teqeja e Koski Mehmed Pashës kavepruar deri në vitin 1924, ndërsa objekti saj është rrënuar nëvitin 1950 dhe në vend të saj është ndërtuar një park. 395Tarikati Nakshibendi në përhapjen e tij në Bosnjë në shekujtXVIII dhe XIX hov të madh ka marrë me Shejh Husein BabaZukiçin dhe muridët e tij. Ai ka ndërtuar një teqe në Vukeljiçi të392393394395Ka ndërtuar një kuzhinë (imaret), misafirhane, një urë, 11 dyqane dhe kaurdhëruar që në teqe për çdo ditë të zihet gjellë dhe t’ju ndahet tëvarfërve. Shih: Bejti}, A., “Skender Pa{ina tekija”, në“Novi Behar”, V.XVI, no.2, 1944, f. 24.Përveç Shejh Kurdit në këtë teqe si shejhë kanë vepruar Shejh IbrahimHalife, Shejh Mehmedi, Shejh Mulla Mustafa Braço, Shejh Salih, ShejhBekir Aga Ragib-zade, Shejh Osman, Shejh Haxhi Mehmed Potogi.Shih: ^ehaji}, po aty.Kjo teqe nga disa studiues është konsideruar si teqe kadirite. Shih:[ami}, Jasna, “Kaimi, bosanski pjesnik, mistik iz17 vijeka, uvodna kasida Divana”, në “Tre}iprogram radio Sarajeva”, 1979, f. 24.Hasandedi}, H., “Kulturno-istorijski spomenici uMostaru iz Turskog doba”, në “Preporod”, no.16/71. 15. VIII.1973. f. 13; ^ehaji}, po aty, f.49..

136 Kllapia e TesavufitFojnicës, e cila në periudhën e mëvonshme do të jetë qendër ejetës fetare, kulturore dhe shoqërore në Bosnjë. Shejhët e teqesëjanë munduar që të vendosin raporte të mira edhe mepushtetmbajtësit dhe administratorët vendorë dhe mjaft kanëndikuar që ata të sillen në bazë të normave të Sheriatit dhe t’indihmojnë teqesë nga buxheti shtetëror ose nga pasuria e tyreprivate. Pas Husein Baba Zukiçit në teqe shejh është bërë ShejhMuhammed Mejli. Ai ishte nisur nga Anadolia për të gjetur njëudhërrëfyes të përsosur dhe kishte ardhur deri në Beograd ku iakishin preferuar Shejh Abdurrahman Sirriun, shejhun e Teqesësë Oglavakut dhe muridin e Shejh Husein Baba Zukiçit. Pasi qëe ka kryer sejr-i sulukin pranë Abdurrahman Sirriut, ai ështëemëruar për shejh të Teqesë në Vukeliçi. Pas tij shejh janë bërë:djali i tij Shejh Hasani, pas tij djali i tij Muhammedi, ShejhAbdullatifi dhe në fund Shejh Bahauddini. 396Muridi i Shejh Husein Baba Zukiçit, Abdurrahman Sirriu, kandërtuar një teqe në Oglavak të Fojnicës dhe me aktivitetin e tijtë palodhshëm atë e ka shndërruar në qendër vizituese si për tëvarfërit dhe skamnorët, ashtu edhe për udhëheqësit vendorë tëBosnjës dhe Hercegovinës në shekullin XIX. Teqeja me tëmadhe është ndihmuar edhe nga Porta e Lartë edhe nga vetëadministratorët vendorë. Pas vdekjes së Shejh Sirriut në vitin1846, atë në post e kanë trashëguar bijtë e tij. Familja e ShejhSirriut, më vonë e njohur si familja Sikiriç, ka luajtur rol tërëndësishëm në zhvillimin kulturor të Bosnjës deri në kohët evonshme. 397Përveç teqeve të përmendura, teqe nakshibendiane në Bosnjëdhe Hercegovinë ka patur edhe në vetë qytetin e Fojnicës, nëVisoko, në Travnik, në Foçë, në Konjic, në Mostar dhe disa teqemë të vogla të ngritura në disa fshatra të Bosnjës nga muridët edy teqeve kryesore në Vukeljiçi dhe Oglavak. 398396397398Shih: ^ehaji}, D`., po aty, f. 51-55; Sikiri}, S., “KrozTekije i Samostane”, në “Narodno Jedinstvo”, no. 267, 1920, f.2.Shih Sikiri}, S., po aty.^ehaji}, po aty.

Tesavvufi në Ballkan 137Edhe pse jo aq sa në Bosnjë, Tarikati Nakshibendi ka qenë ipërhapur edhe në Serbi. Evlija Çelebiu në “Sejahatnamen”përmend numër të madh të teqeve në Beograd, Uzhicë, Leskoc,Vranje, Nish, Novi Pazar, mirëpo nuk flet për atë se cilit tarikat itakonin ato. Supozohet se Teqeja e cila sipas planit urbanistik tëBeogradit të vitit 1863 ka qenë në skajin ku janë bashkuar rrugët“Gospodar Jovanova” dhe “Riga” është Teqeja Nakshibendianee ndërtuar nga ana e Koski Mehmet Pashës. 399Përveç Beogradit edhe në qytetin e Nishit, Teqeja e ZahideBaxhisë ka qenë Teqe Nakshibendiane. 400 Përveç Nishit dheBeogradit teqe nakshibendiane ka patur edhe në Vranjë. 401Nga dokumentet që arritëm t’i analizojmë, nuk hasëm në teqe tëcilat kanë vepruar si teqe nakshibendiane në Kosovë dheShqipëri në periudhën e shek. XVIII dhe XIX. Ndërsa më vonë,në periudhën e shekullit XX në Kosovë kanë vepruar dhevazhdojnë të veprojnë disa teqe të cilat veten e konsiderojnënakshibendi. 402Më lartë përmendëm se Molla Ilahiu (v.895/1491) prejStambollit është shpërngulur në qytetin Vardar Jenixhe(Genitsa) dhe aty ka vazhduar me aktivitetet e tij për përhapjen eIslamit. 403 Mendimet sufike të Molla Ilahiut do të ndikojnë me tëmadhe në trajtësimin e mendimit të përgjithshëm sufik tëBallkanit dhe ato do të bëhen pasuri e të gjitha tarikateve nëBallkan. Ai në kohët më të vështira e ka komentuar veprën“Varidat” të Shejh Bedreddinit dhe ka argumentuar vijën eSheriatit në këtë vepër të filozofisë sufike. 404399400401402403404Evlija Çelebi, Seyahatname, V, 378; Niki}, Lj., “Priloziistoriji Beogradskih d`amija”, në “Glasnik GradaBeograda”, VII, 1960, f. 145-150.Edhe kjo teqe përmendet nga ana e Evlija Çelebisë, V, 363.Yucer, Hur Mahmut, OsmanliToplumunda Tasavvuf (19.Yuzyil), f. 49.Shih: Rexhepagiqi, Jashar, Dervishet, Rendet dhe Teqete, f. 196-197.Gunduz, Irfan, po aty, f. 51-52.Vepra Keshfu’l-Varidat li talibi’l-kemalat ve gajeti’d-derexhat e MollaIlahiut është koment i veprës Varidat të Bedreddin Simavnaliut. MollaIlahiu në komentin e kësaj vepre ka shfrytëzuar veprat e Ibn Arabiut,Mevlanës dhe Attarit. Kjo vepër e Molla Ilahiut është punuar si temë e.

138 Kllapia e TesavufitLutfullah Uskubi është muridi i Molla Ilahiut në Vardar Jenixhesi dhe Emir Buhariut në Stamboll. Ai pasi ka përfunduar sejr-isulukin pranë këtyre dy shejhëve të mëdhenj, është kthyer nëShkup dhe brenda mureve të kalasë ka themeluar një teqe ku eka vazhduar aktivitetin e vet. 405 Teqeja e themeluar nga ana eLutfullah Uskubiut është teqeja e parë nakshibendiane në këtovise. 406 Teqeja e Lutfullah efendiut e ka bartur TarikatinNakshibendi në Maqedoni, mirëpo më vonë ky tarikat tokë mëpjellore ka gjetur në Bosnjë dhe aty është zhvilluar më tepër.Në gjysmën e dytë të shekullit XVIII në qytetin e Koçanit(Koçine) ka vepruar një teqe nakshibendiane. Kjo teqe e cila eka mbajtur emrin e themeluesit të saj Shejh Mehmedit, kavepruar deri në vitin 1933. Në vitin 1933 shejhu i fundit i teqesë,Shejh Hasani, është shpërngulur në Turqi dhe teqeja ështëmbyllur. Teqeja përmendet edhe në Salnamen e Vilajetit tëKosovës të vitit 1314/1896. Kjo teqe sot nuk ekziston. 407Në njërin prej qyteteve më të mëdha të Maqedonisë Lindore dheqytetin i cili në periudhën osmane është konsideruar si qytet ixhamive dhe teqeve, në Shtip 408 , në lagjen Xhumali, Aziz Babaka ndërtuar një teqe nakshibendiane. 409 Kjo teqe e cilapërmendet edhe në Salnamen e Vilajetit të Kosovës të vitit1314/1896, ekziston edhe sot e kësaj dite dhe gjendet në lagjen“Radarski Pat”.405406407408409magjistraturës nga ana e Ekrem Demirliut në Universitetin e Marmarasë,Fakulteti Teologjik.Taskopruzade, Esh-Shekaik, f. 364.Evlija Çelebiu thotë se ky person ka qenë vaiz dhe hatip në Xhaminë eJahja Pashës dhe se ka ndërtuar teqenë në Kalanë e Shkupit.Seyahatname, V, 560.Teqenë e përmend edhe etnologiu bullgar Muhammed Gadzanov, Shih:“Mohamedani pravoslavni i mohamedani sektanti v. Makedonija”, në“Makedonski Pregledi”, Sofje 1925, I, 4, f. 59-66.Evlija Çelebiu thotë se në qytet ka patur 2240 shtëpi dhe 24 lagje tëmuslimanëve. Në mesin e këtyre lagjeve e përmend edhe lagjen“Xhumali”., Seyahatname, VI, 121.\or|evi}, Tihomir, Na{ narodni `ivot, Beograd 1984, f.400.

Tesavvufi në Ballkan 139Jahja Babai në vitin 1880 ka ndërtuar një teqe nakshibendianenë Veles. Teqeja është rrënuar gjatë Luftës së Parë Botërore, portyrbeja e Jahja Babës ekziston edhe sot e kësaj dite. 410Në lagjen “Teqe” të Tetovës në fund të shekullit XIX ka vepruarnjë teqe nakshibendiane. Shejhu i parë i teqesë ka qenë ShejhMustafa. Teqeja sot është e rrënuar dhe është pronë private enipërve të Shejh Mustafës.3. TARIKATI HALVETITarikati Halveti është tarikati më i përhapur në Ballkan gjatëperiudhës osmane. Në veçanti në shekujt XVIII dhe XIXnëpërmjet këtij tarikati në shumë vise të Ballkanit, e si pjesë e tijedhe në trojet shqiptare, është prezentuar botëkuptimi sufik ifesë islame.Tarikati Halveti duke filluar prej shekullit XVI ka qenë rrugamistike më e përhapur në botën islame. Ky tarikat ështëthemeluar nga ana e nxënësit dhe muridit të Ibrahim ZahidGejlaniut, Omer el-Halvetiut (v.750/1349).Halveti (vetmia) ishte njëra nga trajtat më të preferuara nëpastrimin dhe edukimin e unit nga ana e sufijve që nga periudhatmë të hershme dhe pranohej si një nga parimet themelore të jetësaskete. Mirëpo themeluesi i Tarikatit Halveti, Omer el-Halvetiuatë e ka bërë themel të jetës sufike dhe e ka sistematizuar nëformë të tarikatit të veçantë.Edhe pse themelues i Tarikatit Halveti është Omer el-Halvetiu,vendosja e parimeve themelore dhe përhapja e këtij tarikati në tëkatër anët e botës është bërë nëpërmjet kryeplakut të dytë, pirithani, të këtij tarikati, Sejjid Jahja Shirvaniut (v.862/1457 ose868/1463-64) dhe halifeve të tij.Tarikati Halveti pas Sejjid Jahja Shirvaniut është ndarë në katërdegë kryesore:410Had`ivasiljevi}, Jovan, Prilep i njegova okolina,Beograd 1902, f. 38..

140 Kllapia e Tesavufit1. Dega Xhemalijje - e themeluar nga Xhemal Halvetiu(v.899/1493).2. Dega Rushenijje - e themeluar nga Dede OmerRusheniu (v.892/1486).3. Dega Ahmedijje - e themeluar nga Ahmed Shemseddinb. Isa Marmaraviu (v.910/1504) dhe4. Dega Shemsijje - e themeluar nga Shemseddin AhmedSivasiu (v.1006/1597).Duke i marrë për bazë këto katër degë dhe themeluesit e tyre,Tarikati Halveti është degëzuar edhe në shumë nëndegë të tjera,varësisht nga koha dhe vendi i veprimit. 411Procesi edukativ-arsimor sufik (sejr-i suluk) në Tarikatin Halvetibëhet nëpërmjet përkujtimit të shtatë emrave të Allahut xh.sh.(esmau’s-seb’a), edhe atë: La ilahe illallah, Allah, Hû, Hakk,Hajj, Kajjum, Kahhar. Shumica e studiuesve të Tesavvufit këtëtarikat e përkufizojnë si rrugë e pushtimit me dëshminë enjëshmërisë së Allahut nëpërmjet shtatë emrave me qëllim tëpastrimit të shpirtit dhe unit. Disa prej shejhëve të mëvonshëmhalveti, në bazë të vlerësimeve të veta, e kanë shtuar ose e kanëpakësuar zikrin e këtyre emrave. Dede Omer Rusheniu i kashtuar emrat: Vehhab, Fettah, Vahid, Ahad, Samed; kurseShemseddin Sivasiu emrat: Kadir, Kavijj, Xhebbar, Malik,Vedud dhe secili për vete e kanë shtuar numrin e tyre nëdymbëdhjetë emra.Halvetijtë përballë shtatë emrave të Allahut që i përkujtojnë nëritualet e zikrit, kanë vendosur shtatë cilësi të unit njerëzor(nefs). Shtatë cilësitë e nefsit janë:1. Nefs-i emmare - nefsi nxitës për të keqe2. Nefs-i levvame - nefsi pendues3. Nefs-i mulhime - nefsi i frymëzuar4. Nefs-i mutmainne - nefsi i qetësuar5. Nefs-i radije - nefsi kënaqës6. Nefs-i merdijje - nefsi i kënaqur7. Nefs-i kamile - nefsi i përsosur. 412411Për ndarjen skematike të degëve dhe nëndegëve të tarikatit Halveti shih:Uludag, Suleyman, “Halvetiyye”, në “Enciklopedia Islame e Dijanetit”,XV, 392-393.

Tesavvufi në Ballkan 141Proporcionalisht me zhvillimin dhe ngritjen e gradave të unit,ngrihen dhe zhvillohen edhe stërvitjet (rijada), ekzorcizmat(evrad), procesi edukativ (suluk), platforma ontologjike(mertebe-i vuxhud), gjendja shpirtërore (hal), drita (nur) etj.Disa sufij janë të mendimit se ndërmjet Allahut dhe njeriut kashtatëdhjetë mijë perde, disa prej drite e disa të errëta. Secilaprej shtatë gradëve përkon me nga dhjetë mijë perde dhe në fundtë procesit edukativ sufik, muridi arrin të shkrihet nënjëshmërinë e Allahut xh.sh. dhe të ekzistojë vetëm me të (fenafil-lah ve beka bil-lah).Rituali i dhikrit me zë i cili bëhet në ditë të caktuara në teqetëhalvetiane është i emërtuar si darb-i esma. Përveç përkujtimit nëteqe, muridët halveti kanë edhe përkujtime dhe ekzorcizmaindividuale që i praktikojnë në çdo moment të jetës së tyre. 413Parimet e sipërpërmendura kanë qenë dhe janë pjesë përbërësetë Tarikatit Halveti dhe degëve e nëndegëve të tij në të gjithaviset deri ku është shtrirë. Edhe popujt dhe viset e Ballkanit sipjesë përbërëse të mozaikut bukur përfshirës të Halvetijve në412413Për më gjerë për gradat e nefsit shih: Yilmaz, H.Kamil, Hyrje nëTesavvuf, përkth. Metin Izeti, f. 195-196.Për më gjerë në lidhje me Tarikatin Halveti shih: Sari Abdullah,Themeratu’l-Fuad, f. 138-148; Mahmud Xhemaleddin el-Hulvi,Lemezat-i Hulvijje ez Lemezat-i Ulvijje, përg. Mehmet Serhan Taysi,Stamboll 1993, f. 345-350; Kemaleddin Haririzade, Tibjanu’l-Vesaili’l-Hakaik fi Bejani selasili’t-Taraik, I-III, Bibl. Sulejmanijje, Fatih, no.430-432, I, fl. 344a; Huseyin Vassaf, Sefine, III, 93-94; Yazici, T.,“Fetihten Sonra Stamboll’da Ilk Halveti Seyhleri - Çelebi MuhammedCemaleddin, Sunbul Sinan ve Merkez Efendi”, në “Istanbul EnstitusuDergisi”, II (1956), f. 87-113; Trimingham, John, S., The Sufi Orders inIslam, Oxford 1998, f. 74-79; Araz, N., Anadolu Evlijalari, Stamboll1972; f. 56-61, 262-275, 292-301, 432-436; Erajdin S., Tesavvufi dheTarikatet; Serin, R. Islam Tasavvufunda Halvetilik ve Halvetiler,Stamboll 1984; Kara Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, f. 288-289;Yilmaz, H.Kamil, Hyrje në Tesavvuf; Tanman, “Halvetilik”, DBIA, III,533-535; Uludag, Sulejman, “Halvetiyye”, EID, XV, 392-395; OngorenResat, Osmanlilarda Tasavvuf (XVI), f. 27-110; Yilmaz, Necdet, OsmanliToplumunda Tasavvuf (XVII), f. 53-249;Muslu Ramazan, OsmanliToplumunda Tasavvuf (XVIII), f. 63-221; Yucer, Hur Mahmut, OsmanliToplumunda Tasavvuf (XIX), f. 125-240..

142 Kllapia e Tesavufitkulturën dhe qytetërimin e tyre, kanë mjaft elemente të këtijtarikati.Teqetë e para halvetiane në Bosnjë i hasim pas shekullit XVI.Teqeja e parë halvetiane në Bosnjë është ndërtuar nga ana eushtarakut dhe administratorit boshnjak me emër në ShtetinOsman, Gazi Husref Beut, 414 brenda viteve 1520-1530.Kjo teqe sot nuk ekziston dhe në bazë të një plani të prezentuarnga Çiro Truhelka ka qenë ndërtesë këndrejte, e ngushtë dhe egjatë, me kopsht të gjatë e të ngushtë. Në të dy anët e kopshtit kapatur nga shtatë dhoma të vogla në të cilat kanë banuar nga dydervishë. 415 Në Vakufnamen e shkruar nga vetë Gazi HusrefBeu kërkohet që në këtë teqe për shejh të vendoset një shejh iTarikatit Halveti i cili do të jetë i sinqertë, me sjellje të mirë,bujar, takva, i veshur me rroba të devotshmërisë, i përqëndruarnë rrugën e Sheriatit, që do të ecë në rrugën e evlijave, do të ketëkujdes në urdhrat dhe ndalesat e Sheriatit, do t’i urdhërojëdervishët të falin namaz me xhemaat, të lexojnë Kur’an, tëngadhënjejnë mbi pëshpëritjet e nefsit dhe të jenë me sjellje dhemoral të mirë. 416414415416Gazi Husref Beu ka lindur në vitin 1480. Tetëmbëdhjetë vjet ka qenëSanxhakbej i Bosnjës dhe ka ndihmuar mjaft në çlirimin e vendevepërreth dhe përfshirjen e tyre në kufijtë e Shtetit Osman. Krahasaktiviteteve të bujshme në fushën ushtarake Gazi Husref Beu ka ndërtuaredhe një numër të madh të objekteve fetare, tregtare dhe kulturore në dhepërreth Sarajevës. Kompleksi i ndërtuar nga ai në qendër të Sarajevësështë bërë simbol i këtij qyteti dhe me ndërtesat e tij ka ndihmuar nëzhvillimin e shumanshëm të Sarajevës. Gazi Husref Beu ka vdekur më23 Safer 948/18 qershor 541 në Sarajevë dhe është varrosur në tyrben tëcilën më parë e ka ndërtuar vetë brenda xhamisë së tij. Shih: Ba{agi},S., Gazi Husrevbeg, Sarajevë 1908; Truhelka, ]iro,Gazi Husrevbeg, njegov `ivot i njegovo doba,Sarajevë 1912; Spomenica Gazi Husrevbegove 400godi{njice, Sarajevë 1932; Okiç, Tayyib, “Gazi Husrev Bey”,EID, XII, 453-454.Truhelka, ]iro, po aty, f. 176-78.Spaho, Fehim, Prevod Gazi Husrevbegove Vakufname iz 1531 godine,“Spomenica”, f. 18-19; Clayer Nathalie, Mystiques Etat & Societe, LesHalvetis dans l’aire balkanique de la fin du XVe siecle a nous jours, f.97.

Tesavvufi në Ballkan 143Gazi Husref Beu si edhe shumë udhëheqës dhe administratorëvendorë të asaj kohe, kanë qenë të ndikuar prej Tarikatit Halvetipër shkak se ky tarikat me përpikëri i ka ndjekur parimet esheriatit islam, por edhe për atë se shejhët e këtij tarikati kanëqenë shumë të afërt me Portën e Lartë. Në këtë periudhë nëpushtet ishte Sulltan Sulejman Kanuniu i cili kishte marrëdhënieshumë të afërta me shejhët e Tarikatit Halveti. Ai ka ndihmuarnga buxheti shtetëror ndërtimin e disa teqeve, si p.sh. Teqesë sëIbrahim Ummi Sinanit (v.976/1568), njëri prej shejhëve tëmëdhenj halveti dhe themelues i degës Sinanijje në Topkapi tëStambollit; dervishët dhe teqetë kanë qenë të liruara prej tëgjitha tatimeve; atyre u është dhënë rrogë nga buxheti shtetëror,si p.sh., Shejh Hasan Zarifiu (v.977/1569-70), shejh i degësGulshenijje të Tarikatit Halveti; numër i konsiderueshëm ishejhëve kanë qenë të obliguar me punë edhe brenda sarajit tëSulltanit, p.sh., shejhu i Tarikatit Sadijje, Sadi b. Is’hak Çelebiu(v.947/1540) ka qenë njëri prej këshilltarëve kryesorë të SulltanSulejmanit. Po ashtu kur Sulltan Sulejmani është nisur në luftë,ai me vete ka marrë shejhë të caktuar që ta ngrenë moralin eushtrisë së tij, p.sh., kur është nisur në luftën e tij të parë për taçliruar Beogradin (927/1521), me vete e ka marrë JorganxhiEmir Efendiun (v.977/1569), në luftën e Sigetvarit (1566) mevete e ka marrë shejhun halveti Nureddinzade Efendiun(v.981/1574); disa prej shejhëve kanë qenë shokë të ngushtë meSulltan Sulejmanin, si p.sh., shejhu Sinani Merkez Efendiu(v.959/1552). 417Duke filluar prej gjysmës së dytë të shekullit XIX, ndikimi iTarikatit Halveti është dobësuar dhe Teqeja Halvetiane e GaziHusref Beut ka kaluar në duart e shejhëve Nakshibendi. 418417418Raportet e Sulltan Sulejmanit me shejhët e ndryshëm i argumentojnëedhe beratët dhe fermanët e shumtë të tij që i ka lëshuar në favor tëshejhëve. Shih: Basbakanlik Osmanli Arsivi 735 numarali Tapu TahrirDefteri; Topkapi Sarayi Muzesi Osmanli Saray Arsivi Katalogu:Hukumler-Beratlar, fash. II, no. E.I-12476, Ankara 1988, f. 156: Barkan,po aty, f. 307, 309, 314, 319, 325.Tradita e ndërrimit të shejhëve të tarikateve të ndryshme është traditë eteqeve në trojet ballkanike. Pikërisht për këtë edhe është pothuajse epamundur që me saktësi të tregohet përkatësia e teqeve të caktuara në.

144 Kllapia e TesavufitNdryshimi i dytë me rëndësi i cili ka ndodhur në këtë teqe ështëshndërrimi i saj në Medrese. Pas vitit 1860 në ndërtesën e teqesënë vend të dervishëve kanë filluar të banojnë nxënësit emedresesë. Raste të ngjashme të shndërrimit të teqeve nëmedrese do të hasen edhe në vise të tjera të Ballkanit. Mirëpoedhe pse teqeja është shndërruar në medrese, në të nuk ështëndërprerë tradita intelektuale sufike, gjegjësisht, është bërëzikër, janë lexuar veprat sufike si “Mesnevija” e Mevlanës dhe“Fususu’l-Hikemi” i Ibn Arebiut. 419Personat që kanë qenë të angazhuar si shejhë në këtë teqe nëshekujt XVIII dhe XIX janë: Shejh Muhammedi, biri i Ahmedit(v.1731), Shejh Sabiti, biri i Muhammedit (v.1765), Ahmedi,biri i Mustafasë (v.1812), Mehmed Velihoxhiçi i quajtur Razi(v.1786), Muhammedi, biri i Ahmedit (v.1852), DervishHashimi (v.1864) Muhammed Haxhijamakoviçi (v.1878), ShejhArif Kurdiu (v.1890). 420Teqeja e dytë halvetiane me rëndësi në Sarajevë është Teqeja eShejh Ibrahim Bistrigiut. Ajo është ndërtuar nga ana e ShejhIbrahim Bistrigiut, 421 i cili ka qenë murid i Teqesë së famshmehalvetiane të Uzhices, gjegjësisht Shejh Muslihuddinit. Kjo teqe419420421Ballkan. Kalimi i Teqesë Halvetiane të Gazi Husref Beut në duart eshejhëve Nakshibendi mund të ketë ndodhur për shkak se nuk ështëgjetur shejh halveti i cili i ka plotësuar kushtet e kërkuara mevakufnamen e Gazi Husref Beut.Leximi dhe sqarimi i njërës prej veprave më të vështira të letërsisëklasike islame, Fususl-Hikem të shkruar nga doajeni i Tesavvufit islam,Muhjuddin ibn Arabiu, ka qenë traditë edhe e viseve tona. Në Bosnjësqarime të Fususit kanë dhënë dr. Shakir Sikiriçi, Shejh Haxhi Husni ef.Numanagiçi, ndërsa dijetari dhe poeti me emër i Shkupit në gjysmën eparë të shekullit XX, Fettah ef. Raufi, ka bërë krahasime të Fususit meveprat filozofike të kohës. Shih: Had`ibajri}, Fejzullah,“Tesavvufsko-tarikatska Poema AbdullahaBo{njaka”, në “Anali Gazi Husrevbegove Biblioteke”, II-III, Sarajevë1974, f. 31; Popoviç, Alexandre, “L’heritage Spirituel D’ibn Arabi DansLes Balkans D’hier et D’aujordhui”, Les Dervishes Balkaniques Hier etAujourd’hui, f. 319.^ehaji}, D`., po aty, f. 87-88.Për jetën dhe veprën e tij shih: Mehmet Surejja, Sicill-i Osmani YahudTezkire-i Mesahir-i Osmaniyye, (përg. Abdu’l-Kadir Yuvali, MustafaKeskin), Stamboll 1995, I, 10.

Tesavvufi në Ballkan 145ka punuar deri në Luftën e Dytë Botërore. Teqeja e ShejhIbrahim Bistrigiut i ka takuar degës Xhemalijje të TarikatitHalveti si edhe ajo e Uzhices. 422Administratori i Travnikut, qyteti i dytë me rëndësi në Bosnjë nëperiudhën osmane, Elçi Ibrahim Pasha, 423 përveç ndërtesave tëtjera me konotacion sakral dhe profan të cilat i ka ndërtuar nëkëtë qytet, ka ndërtuar edhe një teqe halvetiane. Pas ndërtimitteqeja është meremetuar edhe disa herë. Edhe teqeja e ElçiIbrahim Pashës në Travnik në periudhën e fundit ështëshndërrruar në medrese dhe në të duke filluar prej vitevetridhjetë të shekullit XIX në postin e shejhut janë ulur pjesëtarëte familjes së njohur intelektuale boshnjake Korkut, të cilëtnjëkohësisht kanë qenë edhe myftinj të Travnikut dhemësimdhënës (muderrisë) në medrese. 424Përveç Sarajevës dhe Travnikut në Bosnjë teqe halvetiane kapatur edhe në Vishegrad, Bijelinë, Rudo dhe Tuzlën eposhtme. 425Në Hercegovinë, në afërsi të Mostarit në vendin e quajtur Blagajka vepruar një teqe halvetiane shumë e bukur, e cila ka mbeturnë këmbë deri në ditët e sotme. Kjo teqe është ndërtuar paraardhjes së Evlija Çelebiut në këto vise në shekullin XVII. EvlijaÇelebiu e përshkruan si një vend mahnitës përreth lumit Buna,në të cilën dervishët (ushshak) diskutojnë për tema të ndryshmefetare. 426 Këtë teqe të bukur e ka ndërtuar muftiu i Mostarit,Zijauddin Ahmed b. Mustafa, i cili njëkohësisht ka qenë edhemurid i Shejh Hasanit dhe Shejh Isait, bijve të Shejh422423424425426Për shejhët e kësaj teqeje shih: ^ehaji}, po aty, f. 90-91.Në Sixhill-i Osmani për këtë person thuhet si vijon: El-haxh IbrahimPasha ka qenë nga Egribozi. Në vitin 1111/1699-1700 është dërguar si idërguar i posaçëm në Austri dhe në kthim e sipër është emëruarguvernator i Temishvarit dhe Janovës dhe ka vdekur në vitin 1708. Shih:Sicill-i Osmani, I, 111.Mujezinovi}, M. Turski Natpisi u Travniku, në “PriloziOrijentalne Filologije”, XIV-XV, 166-168; ^ehaji}, po aty, f. 96;Bejti}, A., Dervi{ M. Korkut kao kulturni i javniradnik, Sarajevë 1974, f. 18.^ehaji}, po aty, f. 96-97.Evlija Çelebi, Seyahatname, VI, 475..

146 Kllapia e TesavufitMuslihuddinit të Uzhices. Teqeja e Blagajit një herë ështërindërtuar nga Omer Pasha Latasi në vitin 1851, kurse për sëdyti në vitin 1952 nga ana e Entit për Mbrojtjen e MonumenteveKulturore të Bosnjës. 427 Ekzistojnë supozime se në këtë teqeështë varri i Sari Salltëkut. 428Përveç Teqesë së Blagajit në Hercegovinë si teqe halvetianekanë vepruar edhe teqetë e Konjicit (Belgradçik) dhe Pruscit(Akhisar). 429Tarikati Halveti ka qenë mjaftë aktiv dhe i përhapur edhe nëSerbi, dhe atë sidomos në shekullin XVIII. TrekëndëshiBeograd-Çaçak-Uzhice si rezultat i ndërtesave dhe arkitekturësfetare në to, ka marrë trajtën e qyteteve orientale. Në të gjithakëto vise ka patur edhe teqe, mirëpo në këtë periudhë qendër eTesavvufit e në veçanti e Tarikatit Halveti ka qenë Uzhica.Numri i madh i shejhëve të qyteteve dhe krahinave përreth kanëqenë nga Uzhica. 430Teqeja Halvetiane-Xhemalijje e Uzhices është lidhur përqendrën në Stamboll nëpërmjet Bali Efendiut nga Sofja(v.960/1553) dhe halifeve të tij. Bali Efendiu i Sofjes ka qenëhalife i shejhut të njohur halveti të Stambollit, Kasim Çelebiut(924/1518). Pasi që ka vepruar si shejh një kohë të caktuar nëTeqenë e Semerxhi Ibrahim Efendiut në Stamboll, Bali Efendiuka shkuar në Sofje dhe deri në vdekje e ka thirrë popullatën eviseve të ndryshme ballkanike në Islam. Bali Efendiu i Sofjes ika shkruar një koment të bukur veprës “Fususu’l-Hikem” të IbnArabiut. 431Postnishini i Teqesë Halvetiane të Uzhices sejr-i sulukin e kaplotësuar pranë halifit të Bali Efendiut Kurt Mehmed Efendiut 432427428429430431432Bejti}, Alija, Spomenici Osmanlijske arhitektureu Bosni i Hercegovini, në “Prilozi Orijentalne Filologije”, III-IV, Sarajevë 1953, f. 297.Okiç, Tayyib, Sari saltik’a Ait Bir Fetva, AUIFD (1952), I, 52.^ehaji}, po aty, f. 98, 101.Musi}, Omer, “Tre}a Poslanica [ejha Muhammeda izU`ica”, në “Prilozi”, VIII-IX, Sarajevë 1958, f. 13; Clayer, Nathalie,po aty, f. 186.Husein Vassaf, Sefine, III, 227.Bursali, Osmanli Muellifleri, I, 145.

Tesavvufi në Ballkan 147dhe më vonë është kthyer në Uzhice, ku ka ndërtuar një teqe dheështë bërë shejh i saj. Për një kohë të shkurtër teqeja e tij do tëshndërrohet në qendër e cila do t’i shqetësojë edheadministratorët osmanë në Beograd.Gjatë udhëtimit të tij nëpër Serbi, Evlija Çelebiu e ka vizituaredhe këtë teqe dhe thotë që Shejh Hasani, i biri i ShejhMuslihudiinit, i cili në këtë periudhë ka qenë shejh i teqesë, kapatur 20.000 muridë, ndërsa për shejhun thotë se ka qenë dijetar,evlija dhe shejh i mirë. 433 Pas Shejh Hasanit në vend të tij kakaluar vëllai i tij, Shejh Isa. Pas pushtimit të Uzhices nga ana eaustriakëve, Shejh Isa është larguar prej Uzhices. 434Nga mesi i shekullit XVIII në teqenë e Uzhices shejh ka qenëShejh Muhammed Muhjuddin Mustafa i njohur si ShejhMuhammed, i cili ka qenë në konflikt të pandërprerë meadministratorët osmanë në Beograd, Sejjid Mehmed Pashën dheSherif Halil Jusuf Pashën. Në disa letra të cilat ua ka dërguarvalive të Beogradit, Shejh Muhammedi ua tërheq atyre vërejtjense nuk duhet ta akuzojnë atë, sepse ai është njeri i cili vepron nëbazë të rregullave të Librit të Allahut dhe Sunnetit tëPejgamberit dhe se ata vetë duhet të përmirësohen, përndryshezullumet dhe udhëheqja e padrejtë e tyre do të bëjnë qëBeogradi, i cili është i njohur si vend i luftës në rrugë të Zotit, tëshndërrohet në vend të trazirave. 435Në bibliotekën e Manastirit të françeskanëve në Mostar ështëruajtur në dorëshkrim një poezi e Shejh Muhammedit medymbëdhjetë bejite (dyvargësh), në të cilën ai i akuzon valijtë eBeogradit për tirani dhe zullum. Disa prej vargjeve të poezisë nëpërkthim të lirë janë:433434435Evlija Çelebi, Seyahatname, VI, 415.^ehaji}, po aty, f. 107.Në lidhje me letrat e dërguara të Shejh Muhammedit të Uzhices valive tëBeogradit shih: Musi}, Omer, “Poslanica [ejhaMuhammeda U`i~anina Beogradskom Valiji MuhammedPa{i”, në “Prilozi”, II (1952), f. 185-194; po ai, “Tre{aPoslanica [ejha Muhammeda iz U`ica”, në “Prilozi”, VIII-IX, (1958-59), f. 192-202; po ai, “Jo{ dva pisma izkorespodencije U`i~kog [ejha Muhammeda”, në “Prilozi”,XII-XIII (1962-63), f. 249-254..

148 Kllapia e TesavufitA e patë shenjën e një tradhtieQë u paraqit në botë nga drejtuesit e SheriatitQanë melekët në qiell e besimtarët në tokëPër zullumin që iu bë fakiritKush pati din e iman e shtrinë për tokeNdërsa në Beograd trilluan një serë mashtrimeshPor fakiri gjithnjë konsullton LibrinPastaj i ngjitet veprës.Zalim Halili me tiranin u konsultuaPa besnikëri iu bashkangjit zullumit... 436Përveç Uzhices edhe Beogradi ka qenë një prej qendrave tëTarikatit Halveti. Evlija Çelebiu në mesin e 17 teqeve tëBeogradit e përmend edhe Teqenë Halvetiane të drejtuar ngaShejh Kuruxhuzade. Evlija Çelebiu thotë se Kuruxhuzadeja kaqenë një shejh i mirë dhe i devotshëm dhe murid i MahmudEfendiut nga Yskydari i Stambollit. Kjo teqe ka vepruar deri ngamesi i shekullit XVIII dhe është përmendur edhe në vakufnamene defterderit të Beogradit, Ahmed b. Ibrahimit në vitin1153/1740. 437 Në mesin e shejhëve halveti të cilët kanë vepruarnë Beograd përmendet edhe Hamza Dedeu. Ai ka qenë murid ithemeluesit të nëndegës Sinanijje të degës Ahmedijje tëTarikatit Halveti, Ibrahim b. Abdurrahman Halvetiut(v.976/1568) dhe e ka bartur këtë tarikat në Beograd. PërveçBeogradit në disa burime përmendet se teqe halvetiane ka paturedhe në Krushevc, Nish, Vranjë dhe Leskoc. 438436437438Shih: Musi}, Omer, “Tre}a Poslanica”, f. 201Evlija Çelebi, Seyahatname, V, 372.Munir-i Belgradi, Silsiletu’l-Mukarrebin, dorëshkrim në Bibl. eSulejmanijjes në Stamboll; ^ehaji}, po aty, f. 105; StambollBasbakanlik Osmanli Arsivi 6675; Kujud-i Kadime, 757;Had`ivasiljevi}, Jovan, “Ju`na Stara Srbija,Kumanovska Oblast”, Beograd 1909, f. 52; Clayer, Nathalie, poaty, f. 272.

Tesavvufi në Ballkan 149Tarikati Halveti është një ndër tarikatet më të përhapura nëKosovë. Në mesin e shumë degëve dhe nëndegëve të këtijtarikati, në Kosovë kanë qenë të pranishme këto: Karabashijje,Xherrahijje, Hajatijje dhe Sinanijje. 439Qyteti i Prizrenit në periudhën osmane si dhe më pas ka qenë njëprej qendrave me rëndësi të jetës sufike dhe të pranisë sëtarikateve të ndryshme në Kosovë e më gjerë. Pothuajse të gjithatarikatet e përhapura në Ballkan i kanë patur teqetë e tyre nëPrizren.Teqeja Halvetiane në qendër të Prizrenit 440 është themeluar ngaana e Pir Osman Babai. Pir Osman Babai ka lindur në fshatinVezhë të Lumës. 441 Pas përfitimit të mësimeve të para nëvendlindje, Shejh Osman Babai ka shkuar në Serez dhe aty e kambaruar sejr-i sulukin pranë shejhut të njohur Halveti-Karabashitë Serezit, Pir Husejin Siroziut (v.110/1698-99) dhe është kthyernë Prizren në fillim të shekullit XVIII, ku dhe e ka themeluarteqenë. Teqeja e themeluar nga ana e Shejh Osman Babait kaqenë çerdhja dhe qendra e Tarikatit Halveti-Karabashi në trojetshqiptare.Pas Shejh Osmanit në Teqenë Halveti-Karabashi në Prizrenkanë shërbyer këta shejhë: Shejh Ahmed b. Shejh Osmani (shek.XVIII), Shejh Sinan b. Shejh Osmani (v.1223/1808-09), ShejhHusein b. Sinani (v.1218/1803-04), Shejh Xhemaluddini, ShejhShehabuddini, Shejh Alaudin b. Shehabuddini (v.1918), ShejhHuseini (v.1926), Shejh Hasani (v.1955), Shejh Nexhatiu. 442Përveç Teqesë Halveti-Karabashi në Prizren kanë vepruar edhetri teqe halvetijje-sinanijje, nëndegë e cila është themeluar nga439440441442Shumica e shejhëve të teqeve të Ballkanit kanë patur ixhazete prej disatarikateve, prandaj edhe është vështirë që të përcaktohet me saktësi secila teqe cilës degë ose nëndegë i takon. Këto që i përmendëm janëvetëm ato të cilat arritëm t’i përcaktojmë në bazë të disa të dhënave,ndërsa ka mundësi që të kenë qenë të pranishme edhe degët e tjera.Teqeja Halvetiane e Prizrenit është një teqe e bukur e cila ka hyrje nga tëdy anët. Në brendi të mureve të teqesë ka një avli të bukur me shatërvan.Ndërtesa e teqesë është njëkatëshe me semahane të ndarë.Rexhepagiç, Jashar, po aty, f. 160.Shih: ^ehaji}, po aty, f. 115; Clayer, Nathalie, po aty, pjesa eshtojcave..

150 Kllapia e Tesavufitana e Ibrahim Ummi Sinanit (v.976/1568). 443 Teqeja e parësinanijje është themeluar nga ana e Kutub Shejh Musait ngaHorosani 444 në fillim të shekullit XVII. Kutub Musa Efendiuështë murid i Dervish Efendiut të Shkodrës, Dervish Efendiuështë murid i postnishinit të teqesë Bukagili të Shkupit, ShejhHasan b. Mehmedit (v.1562); Shejh Hasani është murid i ShejhVeli Dedeut, shejhut të Teqesë së Vardarit në Shkup, ndërsa ky ifundit është murid i halifes së Ummi Sinanit dhe themeluesit tëTeqesë Sinanijje në Ejup të Stambollit, Shejh Nasuh Efendiut(v.976/1568). 445 Pas Shejh Musait në post në këtë teqe janë ulur:Shejh Hasani, Shejh Mahmudi, Shejh Muhammedi, Shejh AkibOmeri, Shejh Ismaili, Shejh Mustafai, Shejh Abdulfettahu,443444445Haririzadeja në Tibjan thotë se Ummi Sinani ka lindur në Bursë,Tibjanu’l-Vesail, II, 142; ndërsa Bursali Mehmed Tahiri përmend edhenjë përcjellje se Ummi Sinani ka lindur në Prizren, Osmanli Muellifleri,I, 20.Në mesin e dervishëve ka mjaft gojëdhëna hagjiografike (menkibe) nëlidhje me jetën dhe veprën e Kutub Shejh Musës. Në njërën prej tyrethuhet: “Tre shejhë të çmuar të Arabisë janë nisur ta vizitojnë Prizrenindhe posaçërisht Kutub Shejh Musën. Kur i janë afruar Prizrenit, njëri prejtyre ka thënë në vete se do të ishte shumë mirë në qoftë se kur tëmbërrijmë në konak te shejhu të ketë groshë me pastërmë. I dyti kadëshiruar në vete të ketë bukë të ngrohtë, ndërsa i treti rrush. Shejh Musaka qenë duke ndenjur në postin e tij dhe i ka lexuar mendimet e tyre, kathirrë oxhakçiun e vet dhe i ka thënë që për darkë të përgatisë groshë mepastërmë, të shkojë te bukëpjekësi dhe t’i thotë të nxjerrë bukë të ngrohtapër darkë dhe në fund i ka thënë që të shkojë në vreshtë dhe të marrërrush. Oxhakçiu i ka bërë të gjitha këto, mirëpo meqë ka qenë dimër, kamenduar se si do të gjejë rrush në vreshtë. Që mos ta thyejë fjalën eShejhut, ka shkuar në vreshtë dhe ka vërejtur se çdo rrënjë ka qenëpërplot me rrush. Ka marrë pak dhe është kthyer. Kur kanë ardhurmysafirët, Shejh Musa u ka thënë: “Është e logjikshme të kërkohet bukëdhe groshë, mirëpo ç’të çoi të kërkosh rrush në këtë stinë të dimrit”.Ditën e nesërme oxhakçiu përsëri ka shkuar për të mbledhur rrush,mirëpo aty s’ka gjetur gjë. Është kthyer dhe e ka pyetur Shejhun se çkaka ndodhur me rrushin, e ai i është përgjigjur: “Çdo ditë nuk është dje”.Menkibe të ngjashme ka edhe për shejhët e tjerë të mëdhenj në botënislame. Një menkibe e ngjashme tregohet edhe për Aziz MahmudHudajiun, themeluesin e Tarikatit Xhelveti. Shih: Yilmaz, H. Kamil, AzizMahmud Hudayi, Hayati, Eserleri, Tarikati, Stamboll 1990, f. 79-80.Clayer, Nathali, po aty, pjesa e shtojcave.

Tesavvufi në Ballkan 151Shejh Ismaili, Shejh Omeri, Shejh Vehbiu, Shejh Abdurrahmani,Shejhzade Mahmudi. 446Teqeja e dytë e Sinanijve në Prizren është Teqeja e Shejh AliRexhep Koros e themeluar në vitin 1768. Përveç këtyre teqevesinanijje në Prizren në kohët më të vonshme ka filluar meveprimtari edhe një teqe sinanijje e themeluar nga ana e ShejhShaban Shishkos.Si teqe më të vjetra halvetiane në Kosovë përmenden edheteqetë halvetiane të Rahovecit, Damjanit, Mitrovicës, Gjakovës,Deçanit dhe Gjilanit. 447Tarikati Halveti me degët e tij ka qenë mjaft i përhapur edhe nëMaqedoni. Shejh Salih Babai i lindur në fshatin Shat të Prizrenitdhe murid i Teqesë Halveti-Karabashi të Prizrenit, në bregun edjathtë të lumit Vardar në Shkup ka themeluar një teqe të këtijtarikati. Edhe në këtë teqe posti ka kaluar nga babai në birin dheshejhë kryesisht kanë qenë bijtë e Shejh Salih Babait. 448 Teqejaka patur numër të konsiderueshëm të muridëve edhe ngaMaqedonia Lindore.Në shekullin XVII në Shkup është themeluar edhe një teqehalvetiane nga ana e Adem Babait e cila ka mbajtur emrinZinxhirli Tekke. Përveç Adem Babait në këtë teqe shejhë kanëqenë edhe: Shejh Haxhi Sulejmani, Shejh Ebu Beqiri, ShejhHaxhi Osmani, Shejh Ali Efendiu, Shejh Mustafa Kenziu, ShejhAli Fahriu. Shejhu i fundit i teqesë, Mehmed Ferid Sulejmani,ka qenë halveti-xherrahi. 449446447448449^ehaji}, po aty, f. 116.Shih: Rexhepagiç, po aty, f. 160-165.Shejhu i fundit i kësaj teqeje e cila është rrënuar në periudhën komunisteka qenë Shejh Hajdari, babai i Shejh Erollit, shejhut të Teqesë Rifaijje nëShkup. Shih: Galaba Palikru{eva, “Dervi{kiot redHalveti vo Makedonija”, në “Zbornik na [tipskiotNaroden Muzej”, I (1958-59), Shtip, f. 111; Clayer, po aty, f. 215;Kumbarad`i Lidija, Osmanliski Spomenici voSkopje, f. 133.Palikru{eva, po aty, f. 113; Masuloviç Marsol Liljana etÇolançevska Olga, Propos Recueitis et Documents Sur des Tekke deSkopje Disparus, në “Anatolia Moderna”, IV; Derviches Des Balkans,Disparitons et Renaissances, Paris 1992, f. 80..

152 Kllapia e TesavufitNë Shkup kanë vepruar edhe dy teqe sinanijje. E para prej tyreështë Teqeja e Velijuddin Vardarit. Kjo teqe është themeluarnga fundi i shekullit XVI dhe ka vepruar deri në fund tëshekullit XIX. Themelues i kësaj teqeje është muridi i UmmiSinanit, Abdulhadi Vardari. 450 Kjo teqe përmendet edhe në dytreberate me të cilat është eëmruar shejhu i kësaj teqeje. Njëriprej berateve mban datën 5 Dhilhixhxhe 1220/25 Janar 1806,ndërsa të tjerët janë të viteve 1833, 1836 dhe 1878. 451Teqeja e dytë Sinanije në Shkup është themeluar nga IplikçiHasan Efendiu dhe quhet Bukagili. Kjo teqe ka qenë afërxhamisë së Jahja Pashasë dhe është rrënuar nga tërmeti i vitit1963. Shejhë të kësaj teqeje kanë qenë: Shejh Dervish Efendiu,Shejh Shit Efendiu, Shejh Terzili Ali Efendiu, Shejh IbrahimBukagili, Haxhi Abbas Babai, Shejh Ibrahimi, ShejhBahaeddini, Shejh Halidi, Shejh Ibrahimi, Shejh Abbasi dheShejh Kadri Efendiu. 452Përveç këtyre teqeve në Maqedoni teqe halvetiane ka patur edhenë:- Veles - teqenë e ka themeluar Shejh Mehmeti, murid iTeqesë Halveti-Karabashi të Prizrenit. 453- Matejç të Kumanovës - teqe halvetiane dhe tyrbe eOsman Babës.- Vaksincë të Kumanovës - teqeja është përmendur nëRaportin e Ulema Mexhlisit të Shkupit në vitin 1939.- Kriva Pallankë - që përmendet në një silsilename(fletushkë që përmban emrat e dervishëve të një tarikatiose teqeje) që gjendet në Arkivin e Shkupit.- Kratovë dhe Koçanë- Shtip - etnologu bullgar Gadzanov ka përmendur se nëkëtë qytet ka dy teqe halvetiane, njëra karabashijje,ndërsa tjetra sinanijje. 454450451452453454Clayer, po aty, shtojca.^ehaji}, po aty, f. 116.Masuloviç-Çolançevska, po aty, f. 75; Clayer, po aty, f. 152, 172:Palikru{eva, po aty, f. 112.Gadzanov, D. “Mohamedani pravoslavni i Mohamedani sektanti vMakedonija”, në “Makedonski Pregledi”, I, 4, f. 61.

Tesavvufi në Ballkan 153- Në Banjsko të Strumicës ka patur një teqe xherrahijje ethemeluar nga Ismail Babai. 455- Në Gostivar ka patur një teqe halvetiane e cila kavepruar deri në vitin 1951. Shejhu i fundit i teqesë kaqenë Shejh Ismaili. 456- Në Rahçe të Shkupit ka patur një teqe xhelvetiane. Nëkëtë teqe shejh ka qenë Hafiz Ahmed Xhevdet EfendiRashçeviu. 457Dega më e përhapur e Tarikatit Halveti në Maqedoni s’kadyshim se ka qenë Dega Hajatijje. Dega Hajatijje ështëthemeluar nga Pir Mehmed Hajatiu (v.1180/1766-67) dhe ështënëndegë e Degës Ramazanijje-Ahmedijje të Tarikatit Halveti. 458Pir Mehmed Hajatiu ka lindur në Buharë, ku ka marrë mësimet epara dhe është vendosur në Edrene. Prej Edrenesë ka shkuar nëSerez pranë Husein Baba Siroziut dhe aty e ka përfunduar sejr-isulukin e tij. Me rekomandimin e Husein Baba Siroziut ështënisur për në viset e Maqedonisë së sotme dhe është ndalur nëKërçovë. Në vitin 1667 ka ardhur në Ohër, mirëpoadministratorët e qytetit nuk e kanë lejuar që të ndërtojë teqebrenda në qytet. Ai ka ndërtuar një teqe jashtë qytetit, por nukështë pajtuar me mendimin e udhëheqësve të qytetit, prandaj kashkuar tre herë në Stamboll për t’u ankuar. Në fund i është lejuarqë të ndërtojë teqenë pranë Medresesë së Ohrit. 459 ShejhMehmet Hajatiu në Teqenë e Ohrit ka përgatitur edhe dervishëpër teqetë e tjera anembanë territorit shqiptar. Teqeja Halveti-Hajati e Ohrit njëkohësisht është edhe teqe qendrore (asitane) ekësaj dege. Pas themeluesit të teqesë, Pir Mehmed Hajatiut, nëkëtë teqe në post janë ulur këta shejhë: Shejh Osmani, ShejhAbdu’l-Kerim b. Osmani, Shejh Abdulhadiu, Shejh Mehmedi,455456457458459Ayverdi, E.H., po aty, III, 243.Trifunovski, J.F., Skopski Derven, Beograd 1952, f. 34.Had`ibajri}, F., “Pred 40 godi{njicu smrti HafizAhmed D`evdet Efendi Ra{~eli”, “Preporod”, 12 (212),Sarajevë, 15 qershor 1979, f. 12.Shih: Uludag, Suleyman, “Halvetiyye”, klasifikimi skematik, në EID,XV, 392-393.Tevfik, Mehmet, Manastir Vilajetinin Tarihçesi, Manastir 1327/1910-11,f. 88..

154 Kllapia e TesavufitShejh Ismail Hakkiu, Shejh Zekerijja, Shejh Mustafai, ShejhJahja. 460Teqeja Hajatijje e Ohrit si qendër e madhe sufike ka ndikuar nëzhvillimin sufik, kulturor të Ohrit si dhe të qyteteve përreth tij.Dervishët e kësaj teqeje më vonë kanë hapur teqe në Strugë,Kërçovë, Manastir, Shtip, Gjirokastër, Elbasan etj.Përveç kësaj teqeje në Ohër si teqe halvetiane ka vepruar edheTeqeja e Shejh Hasanit e cila ka qenë aktive deri në Luftën eParë Botërore. 461Teqeja Halveti-Hajati e Strugës është themeluar nga ana e HasanDedeut, murid i birit të Pir Mehmed Hajatiut, Shejh Osmanit. 462Pas Hasan Dedeut në post të kësaj teqeje janë ulur: ShejhKadriu, Shejh Arifi, Shejh Rifati, Shejh Mustafai, ShejhKemali. 463Më sipër përmendëm se Pir Mehmed Hajatiu në fillim ështëndalur në Kërçovë. Ai është vendosur në Xhaminë e Is’hak Beutdhe aty ka ndikuar që imami i xhamisë së bashku me nxënësit etij të hyjnë në tarikatin e tij dhe më vonë të themelojë një teqe tëkëtij tarikati në Kërçovë. Teqeja e dytë Halveti-Hajati nëKërçovë është themeluar nga ana e Çullu Babës. Teqenë e tretëtë këtij tarikati e ka themeluar Shejh Abdu’l-Kerimi. Përveçteqeve brenda në Kërçovë një teqe halveti-hajati ka patur edhenë fshatin Zajas, themelues i së cilës është Shejh Selimi. Kjoteqe më vonë është shndërruar në xhami, por në oborrin e sajjanë tyrbet e Shejh Selimit dhe Shejh Mustafait. 464460461462463464^ehaji}, po aty, f. 113; Palikru{eva, po aty, f. 115; Clayer, po aty,shtojca. Pas Shejh Jahjës në post është ulur Shejh Kadriu, ndërsa pas tijteqeja ka mbetur pa shejh.\or|evi}, T., Na{ narodni `ivot, f. 393.Kjo teqe është mjaft aktive edhe në ditët e sotme dhe funksionon në bazëtë rregullave të Sheriatit. Në teqe përveç manifestimeve të veçanta tëTarikatit Halveti-Hajati, falen pesë kohë namaz, ka të vendosur dyimamë dhe zhvillohen edhe shumë aktivitete të tjera fetare.Në periudhën e fundit dhikrin në teqenë e Strugës e udhëheq Shejh Arifinga Ohri. I biri, Ilhan efendiu është njëri prej dy imamëve të teqesë.Clayer, N. et Popoviç, A., po aty, IV, 47. ^ehaji}, po aty, f. 114;Palikru{eva, po aty, f. 117.

Tesavvufi në Ballkan 155Halifeja i Shejh Osmanit të Ohrit, Abdi Baba, në Mëhallën eEpërme të Shtipit ka ndërtuar një teqe halveti-hajati. Dervishët ekësaj teqeje e kanë përhapur Tarikatin Halveti edhe në qytetetdhe fshatrat tjera të Maqedonisë Lindore. 465Dhikri dhe ritualet e Tarikatit Halveti-Hajati janë pothuajse tënjëjta me ato të degëve të tjera të këtij tarikati. 466Në periudhën e parë të depërtimeve osmane në Shqipëri,Tarikati Halveti ka qenë më i përhapur se tarikatet tjera. Nëperiudhën e sundimit të Sulltan Bajezidit II, nga vitet 1490-95,Mirahor Iljas Beu në Korçë ka ndërtuar një teqe halvetiane. Kjoteqe ka kontribuar mjaft në pranimin e Islamit nga ana epopullsisë vendase. 467Në shekullin XVI teqe halvetiane ka patur në Delvinë, Vlorë dheBerat. 468 Në shekullin XVIII, nën ndikimin e konsiderueshëm tëteqeve halveti-karabashi të Prizrenit dhe halveti-hajati të Ohrit,në Shqipëri në masë të madhe janë përhapur këto dy degë tëhalvetijjes, ndërsa më pak është përhapur dega sinanijje.Në Shqipërinë Veriore, në Has, teqe halveti-karabashi kathemeluar halifeja i Shejh Sinanit të Prizrenit Shejh Hasani iHasit. Në periudhën e shekullit XIX teqe halvetiane ka paturedhe në Lumë dhe Kukës. 469 Shejh Jusufi nga Peshkopia kahapur një teqe halvetiane në këtë qytet.465466467468469Palikru{eva, po aty, f. 117.Në lidhje me dhikrin, metodën, ilahitë dhe kasidetë që këndohen në këtoteqe shih: Jahja, Abbas, Makedonya’da Tekkeler ve Tekke Musikisi, temëe magjistraturës pranë Fakultetit Teologjik të Universitetit Marmara nëStamboll, Stamboll 2001, f. 83-100.Evraki-Kujud-i kadime, deft. 758, f. 96. Sami Frashëri në Kamusu’l-A’lam në lidhje me këtë person thotë: Qyteti i Korçës është ndërtuar nëkohën e Iljas Beut i cili ka qenë edukator i Sulltan Bajezidit II dhe iafërm i Sulltan Mehmed Fatihut II. Iljas Beu aty e ka blerë një manastirdhe në vendin e tij ka ndërtuar një xhami, medrese, imaret (kuzhinë) dheteqe dhe në këtë mënyrë i ka hedhë themelet e këtij qyteti...” Sh. Sami,Kamusu’l-A’lam, V, 3919.Clayer, N., L’Albanie pays des derviches, f. 13.Clayer, po aty, f. 138; Hasluck, Margaret, The Unwriten Law in Albania,Cambridge Univ. Press, 1954, f. 178..

156 Kllapia e TesavufitNë Tiranë si teqe halvetiane ka vepruar Teqeja e Shejh AliPazarit i cili ka qenë murid i Pir Osman Babait të Prizrenit. 470Pas Shejh Aliut në post në këtë teqe janë ulur: Shejh Ahmedi,Shejh Mahmudi, Shejh Aliu, Shejh Hasani, Shejh Ahmedi. 471Përveç kësaj teqeje, Shejh Uvejsi, muridi i Shejh HaxhiAbdulhadi b. Abdu’l-Kerimit nga Ohri, në gjysmën e dytë tëshekullit XIX ka ndërtuar një teqe halveti-hajati në Tiranë, e cilado të veprojë deri në Luftën e Dytë Botërore. Pas Shejh Uvejsitnë post janë ulur Shejh Hajdari, Shejh Mustafa dhe në fundShejh Adili. 472Muridët e Pir Husein Siroziut (v.1110/1698-99), Shejh OsmanBabai dhe Pir Mehmet Hajatiu, themeluan teqetë në Prizren dheOhër, ndërsa muridi i tretë i tij, Shejh Garibi, në fshatin Çaj kathemeluar Degën Halveti-Akbashi të Tarikatit Halvetian. Teqejae ndërtuar nga Shejh Garibi është konsideruar si asitane e kësajdege. 473Në qytetin e Elbasanit ka patur tri teqe halvetiane, dy prej tëcilave kanë vepruar deri në Luftën e Parë Botërore. EvlijaÇelebiu thotë se në Elbasan ka patur 11 teqe, ndërsa me emër ipërmend këto: Teqenë Xhelveti të Sinan Pashës, Teqenë eXhamisë së Hunqarit dhe Teqenë e Haxhi Hasanit. 474 EkremHakki Ayverdi thotë se në regjistrat Kujud-i kadime në lidhjeme qytetin e Elbasanit janë të përmendura Zavijeja e MehmedEfendi Halvetiut dhe në regjistrin e vitit 1134/1721-22 në lagjene Perviz Agës në Elbasan është regjistruar Teqeja e ShejhMehmed Efendiut. 475470471472473474475Vakufnameja e teqesë është regjistruar më 21 Shevval të vitit 1166/16Shkurt 1705. Shih Ayverdi, E.H., po aty, IV, 388.Kjo teqe është qendra e halvetijve të Shqipërisë dhe tash udhëhiqet ngaana e Shejh Muammer Pazarit. Teqetë tjera halvetiane të Shqipërisë janëtë lidhura për këtë teqe.Shih: Clayer, Nathalie, Mystiques Etat & Societe, Les Halvetis, f. 298.Po aty, f. 256-310; Elsie, Robert, “Islam and the dervish sects ofAlbania, An introduction to their history, development and currentsituation”, në “Islamic Quarterly”, XIII/4 (1998), Londër, f. 266.Evlija Çelebi, Sejahatname, VIII, 725.Ayverdi, E.H., po aty, IV, 399.

Tesavvufi në Ballkan 157Halvetijtë kanë vepruar edhe në Shqipërinë Jugore. Në Berat kapatur dy teqe halvetiane. Njëra ishte pranë Xhamisë së Hunqarit.Për këtë teqe flet edhe Evlija Çelebiu dhe thotë se ajo ka patur40 dhoma ku kanë banuar dervishët. 476Teqeja e ndërtuar nga ana e Bajezidit II së bashku me xhaminëështë meremetuar nga ana e Kurt Ahmed Pashës dhe në te sishejh është caktuar Shejh Hasani. Në hyrjen e semahanes (vend idhikrit) ka një mbishkrim portal (kitabe) ku thuhet:“Pronari i të mirave dhe bamirësive Kurt Ahmed Pasha. Allahuia lehtësoftë çdo gjë që don. Falënderimet i takojnë QeniesTënde të pastër, ndërsa Muhammedit të zgjedhur i qoftë bekimidhe shpëtimi Yt. Edhe familjes dhe shokëve të tij margaritarë.Kurt Ahmedi e ngriti këtë ndërtesë të bukur si prag të dashurisë.Zoti e bekoftë historikun e kësaj teqeje halvetiane. Viti 1196”. 477Përveç Beratit, teqe halvetiane në qytetet e jugut ka patur edhenë Korçë, Pogradec, në fshatin Shëngjergj, në Leskovik, nëPërmet, në Tepelenë ka patur katër teqe halvetiane, në Vlorë kaqenë teqeja halvetiane e Jakup Efendiut 478 , në Gjirokastër kaqenë zavijeja e Ali Xhennet Gulsheniut e cila është përmendurnë regjistrin e vitit 1085/1669-70, Delvinë etj. 479Tarikati Halveti në viset ballkanike në masë të madhe ka qenë ipranishëm nëpër qytete dhe është ndihmuar nga ana eadministratorëve vendorë të Shtetit Osman. Vija e drejtë sunnitee këtij tarikati ka ndikuar në përhapjen e këtij tarikati në mesin eshtresës intelektuale ballkanike. Siç u përmend hollësisht edhemë lart, një numër i konsiderueshëm i shejhëve përveç detyrës476477478479Evlija Çelebi, Sejahatname, VIII, 693; Meksi, Aleksandër, “Ndërtimet ekultit musliman në Shqipëri” në “Studime Historike”, 1980/1, Tiranë, f.220-221.Teksti origjinal është: “Sahibu’l-Hajrat ve’l-hasenat Kurt Ahmed PashaJesserellahu hajre ma jesha. Sanashukr-u bi-aded ej zat-i pakindir guvahAhmed-i Muhtar’a ja Rabb kil salat ile selam. Al-u as’habina hem kionlar durur nur-i Huda. Kurt Ahmed kildi bu dergah-i ishki hosh bina.Barekallah habedha tarihi halvet hanikah. Sene 1196. Shih Ayverdi, poaty, IV, 392.Për teqenë e Jakub Beut dhe dervishët që kanë banuar në të flet edheEvlija Çelebiu. Gjithashtu e përmend edhe pusin e Iljas Pashës parateqesë. Shih: Evlija Çelebi, Sejahatname, VIII, 706.Shih: Clayer, po aty, f. 202-267;.

158 Kllapia e Tesavufitsë tyre në teqetë kanë punuar edhe si mësimdhënës (muderrisë)në medrese. Teqetë halvetiane njëkohësisht kanë qenë edheçerdhe të poetëve të periudhave të ndryshme.4. TARIKATI KADIRITarikati Kadiri është njëri ndër tarikatet më të vjetra dhe më tëpërhapura në botën islame. Themeluesi i këtij tarikati ështëAbdu’l-Kadir Gejlaniu, famën e të cilit e kanë arritur pak njerëznë historinë islame. Krahas kësaj ai dhe mendimet e tij janëmirëpritur edhe nga refuzuesit më të ashpër të mendimit dhepraktikës sufike në botën islame. P.sh. Ibn Tejmijje është injohur me thëniet e tij kundër Tesavvufit, por edhe ai i karespektuar emrin dhe veprat e Abdu’l-Kadir Gejlaniut.Tarikati Kadiri konsiderohet si institucion i rendit të parë nëpërhapjen dhe zgjerimin e fesë islame nëpërmjet metodave tëdashurisë dhe respektit. Ky realitet shihet qartë edhe nëvlerësimet e Thomas Anoldit në veprën e tij për historikun ezhvillimit dhe zgjerimit të Islamit në botë.Themeluesi i Tarikatit Kadiri, Abdu’l-Kadir Gejlaniu ka lindurnë vitin 470/1077 dhe ka vdekur në vitin 561/1165, gjegjësishtka jetuar 91 vjet. Lindja, jeta dhe vdekja e tij nëpërmjetllogaritjes së ebxhedit është përmbledhur me disa fjalë tejet tëurta. Në lidhje me vitin e lindjes, moshën dhe vitin e vdekjes sëtij është shkruar ky varg: “Lindi me ashk (dashuri), jetoi meqemal (përsosuri) dhe vdiq me qemal-i ashk (dashuri tëpërsosur)”. Fjala ashk sipas llogarisë së ebxhedit e jep numrin470 që është viti i lindjes së tij. Fjala qemal e jep numrin 91 qëtregon moshën e tij. Ndërsa fjala qemal-i ashk e jep numrin 561që është viti i vdekjes së tij. 480480Ebxhedi është emërtim i vlerësimit numerik të alfabetit arab. Ky sistem ivlerësimit numerik është përdorur në prezentimin e datave të vdekjes apolindjes së personave si dhe në datat e ndërtimit, meremetimit të objektevetë arkitekturës islame. Shkronjat sipas vlerave numerike janë të radhituranë tetë fjalë, edhe atë: ebxhed, hevvez, kelemen, sa’fes, kareshet,thehadh, dadhig. Shkronjat e para prej hemzes e deri te kafi i prezentojnë

Tesavvufi në Ballkan 159Abdu’l-Kadir Gejlaniu në letërsinë e Tesavvufit pranohet sishejh më i madh (gavth, kutub). Ai është edhe sejjid edhesherif. 481 Pas ardhjes në Bagdad ka mësuar fikhun dhe hadithinpara dijetarëve me famë të asaj kohe si Ebu Zekerijja et-Tebrizidhe Ebu Bekr el-Muzaffer. Më vonë e zgjodhi rrugën eTesavvufit dhe u tërhoq në vetmi (halvet) përreth njëzet e pesëvjet. Më vonë edhe ka marrë dorë (intisab) prej sufiut të njohurtë asaj kohe Ebu’l-Hajr Muhammed b. Muslim ed-Debbas(v.525/1130).Abdu’l-Kadir Gejlaniu ka ligjëruar në teqe dhe në xhami dhe nëmesin e dëgjuesve të tij ka patur edhe jomuslimanë, të cilët mëvonë të ndikuar prej ligjëratave të tij e kanë pranuar Islamin.Thuhet që ka ndodhur që xhamia të mos i nxë njerëzit dheshejhu të ligjërojë nën qiell të hapur. 482Pas Abdu’l-Kadir Gejlaniut mendimet dhe praktikën e tij nëmasë të madhe në viset e ndryshme të botës islame i kanë barturbijtë dhe nipat e tij. Në mesin e tyre më i njohuri është Ibrahimi(v.592/1195).Abdu’l-Kadir Gejlaniu çështjeve sufike u është afruar në trajtëpraktike. Ai nuk thellohet tepër në prapavijën filozofike, nukdiskuton anët deskriptive të çështjeve por më tepër ndalet nëbazat dhe rezultatet e tyre. Ai në vete i ka ngërthyer të gjithacilësitë që duhet t’i ketë një udhërrëfyes i përsosur (murshid-ikamil). Ja disa cilësi të nxjerra prej bisedave dhe fjalimeve të tij:1. Ai është në rrugën e Pejgamberit a.s. E ka ndjekur atë nëhaje, pije dhe sjellje.481482numrat prej 1-100, ashtu që prej 1-9 është sistemi tek, ndërsa prej 10-100sistemi çift. Gjegjësisht pas numrit 10 vazhdon 20, 30, 40, ..... Kur arrihetnë numrin 100 vazhdohet me 200, 300, 400..... Numri i fundit është1000.Sejjid d.t.th. i ndershëm. Në terminologjinë islame përdoret për personatqë janë të gjenealogjisë së Huseinit r.a.; ndërsa sherif d.t.th. i ndershëmdhe përdoret për personat gjenealogjia e të cilëve rrjedh nga Hasani r.a.Abdu’l-Kadir Gejlaniu nga i ati ka qenë gjeneaolgjia e Huseinit r.a.,ndërsa nga e ëma nga gjenealogjia e Hasanit r.a..Ligjëratat e tij më vonë janë përmbledhur në veprën e tij el-Fethu’r-Rabbani..

160 Kllapia e Tesavufit2. Ai është roje e derës së drejtësisë. Popullin e thirrë drejt tëVërtetës. Është thirrës në rrugë të Allahut. Njerëzit i kathirrë ta respektojnë Zotin e jo atë.3. Ai është vetëm këshillues. Është larg prej unit dhe popullit.4. Për njerëzit është si uji që pastron. Si fanari që e tregonrrugën. Të mirën e bën pa kundërvlerë. Ai u shërbennjerëzve për hir të Zotit. Ndërsa për hipokritët ështëhidhërim i Zotit mbi ta. Është zjarr.5. Atyre që vijnë tek ai ua mëson mangësitë e kësaj bote. Ataqë dëshirojnë të thellohen në dashurinë e Allahut ishoqëron.Në realitet, ai Fikhun dhe Tesavvufin i sheh si plotësues të njëritjetritdhe vendos një urë kaluese mes këtyre dy disiplinave. Aigjatë prezentimit të mendimeve sufike nuk e lë pas dore as anënekzoterike të tyre. Gjatë sqarimit të rregullave të drejtësisëislame flet edhe për ezoterikën e tyre. Në prezentimin e Islamitnuk bazohet vetëm në metodat mistike por ndalet edhe nëmënyrën e bartjes së trashëgimisë profetike nëpërmjetdisiplinave të tjera shkencore islame. Me një fjalë, ai kabashkuar medresenë me teqenë (ribatin). Për tarikatin e tij thotë:“Tarikati ynë është ndërtuar mbi Kur’anin dhe Sunnetin.Karakteristikat e rrugës sonë janë: qetësia e zemrës, bujaria,ndarja e bollshme e lëmoshës dhe durim i vuajtjeve”.Dhikri në Tarikatin Kadiri bëhet me zë (xhehri) dhe në këmbë(kijami). Në dhikrin i cili bëhet në këmbë dervishët radhitenpranë njëri-tjetrit dhe duke u përkulur e ngritur e bëjnë dhikrinnë formë të dallgëve. Prandaj edhe dhikri i tyre është emërtuar sidallgë, demdeme ose devran (rrotullim). Dhikri fillon meleximin e Fatihasë nga ana e Shejhut, ndërsa pastaj të gjithë sëbashku fillojnë me Kelime-i tevhidin dhe përmendjen e emritAllah (ism-i xhelal). Lexohen ilahije dhe kaside dhe pastajngrihen në këmbë dhe fillojnë edhe të bëjnë dhikr edhe tërrotullohen. Dhikri mbaron me du’a.Tarikati Kadiri duke filluar prej themeluesit, bijve, nipave dhemuridëve të mëvonshëm është përhapur në një territor mjaft tëgjerë. Dervishët kadiri janë shtrirë deri në Siri, Afganistan, Indi,Irak, Bullgari, Shqipëri, Serbi, Bosnjë, Kosovë, Maqedoni,

Tesavvufi në Ballkan 161Afrikën Veriore, Kaukazin Verior, Azinë e Mesme, TurkistaninLindor, Pakistan, Indonezi, Kinë etj.Tarikati Kadiri në viset e Anadolisë ka depërtuar nga mesi ishekullit XV nëpërmjet të Eshrefoglu Abdullah Rumiut(v.874/1469), ndërsa në Stamboll dhe në Ballkan në shekullinXVII nëpërmjet Ismail Rumiut (v.1041/1631-32). 483Tarikati Kadiri në Bosnjë është përhapur nëpërmjet Teqesë sëSilahdar Mustafa Pashës ose, siç është emërtuar në popull,Teqesë së Haxhi Sinanit. Në bazë të disa të dhënave teqeja ështëndërtuar nga ana e babait të Silahdar Mustafa Pashës, HaxhiSinanit me dëshirën e Sulltan Muradit IV. Sulltan Muradi njëditë pranë vetes e thirri vezirin dhe mikun e tij të ngushtë,Silahdar Mustafa Pashën dhe e ka pyetur se a ka ndonjë qytet tëmadh brenda territorit të Shtetit Osman në të cilin nuk ka teqe tëmadhe. Veziri i ka thënë që teqe ku përveç ritualeve të tarikatitdo të ketë vend edhe për udhëtarët, të varfërit, nxënësit dheluftëtarët nuk ka në Sarajevë. Atëherë Sulltani i ka dhënë urdhërdhe i ka dërguar para Haxhi Sinanit që të ndërtojë një teqe tëmadhe në Sarajevë. Në bazë të një të dhëne tjetër, ndërtues iteqesë është vetë Silahdar Mustafa Pasha por me dëshirën ebabait të tij Haxhi Sinanit. Në dokumentet osmane teqejapërmendet me emrin e Silahdar Mustafa Pashës.Në gojëdhënë për këtë teqe thuhet se Haxhi Sinani ka blerë vendnë anën e majtë të lumit Milacka për ta ndërtuar teqenë, mirëponjë zë në ëndërr e ka urdhëruar që teqenë ta ndërtojë në vendinku gjendet sot.Që nga themelimi teqeja ka qenë e pasur me shumë vakëfe, porpas vitit 1878 të gjitha këto vakëfe i janë marrë dhe ka mbijetuar483Në lidhje me Abdu’l-Kadir Gejlaniun dhe tarikatin e tij shih: HoxhazadeAhmed Hilmi, Hadikatu’l-Evlija (Silsile-i Meshajih-iKadirijje), Stamboll1318; Vixhdani, Tomar-i Turuk-i Alijjeden: Kadirijje, f. 85-160; Vassaf,Sefinetu’l-Evlija, I, 51-184; Muharrem Hilmi Efendi, Kadiri YoluSaliklerin Zikir Makamlari, Ankara 1976; Margolioth, S., “Kadirijja”EI2, IV, 380-83; po ai, “Kadirijje”, EI, VI, 50-54; Azamat, Nihat,“Kadiriyye”, EID, XXIV, 131-136; Isin, “Kadirilik”, DBIA, IV, 372-377; Gurer, Dilaver, Abdu’l-Kadir Geylani, Hayati, Eserleri, Gorusleri,Stamboll 1999; “Journal of the history of Sufism”, 1-2, Stamboll 2000(Special issue: The Qadiriyya Order)..

162 Kllapia e Tesavufitme ndihmat nga popullata. Teqeja e Haxhi Sinanit në Sarajevëështë meremetuar disa herë. Në Luftën e Dytë Botërore teqejaështë bombarduar, ndërsa në vitin 1952 është rikonstruar dhe eka kthyer formën origjinale.Teqeja e Haxhi Sinanit në Sarajevë përveç aktiviteteve sufike kaqenë edhe çerdhe e shkencës, artit, poezisë etj. Në teqe janëlexuar shumë vepra filozofike dhe poetike si dhe janë shkruarpoezi. Në hyrje të Teqesë ka një ilahi në gjuhën turke. 484Në mesin e shejhëve të cilët kanë shërbyer në këtë teqe nëshekujt XVIII dhe XIX bëjnë pjesë: Shejh Mehmed Tokadi,Shejh Hajruddini, Shejh Shakiri, Shejh Hasan Aga Dolagija,Shejh Mehmedi (v.1855), Shejh Salih Cvancika (v.1874-75),Shejh Ed’hem Cvancika (v.1910).Dhikri në Teqenë e Haxhi Sinanit është bërë në bazë të usulit tëpërgjithshëm Kadiri. Ilahitë dhe kasidetë janë lexuar pas dhikrit.Dhikri kryesisht është bërë netëve të hëna dhe të premte si dheme rastin e netëve të mëdha dhe Muajit të Mevludit. 485Përveç Teqesë së Haxhi Sinanit në Bosnjë, teqe kadiriane kanëvepruar edhe në Zvornik dhe në Jajce dhe Travnik. 486484485486Teksti origjinal i ilahisë është: “Tekkegah-i kesretin sanman hemanmihmaniyiz / Bir numuneyiz ki beyt-i vahdetin pinhaniyiz / Biz gedizsureta amma cihanin sultaniyiz / Salikan-i Seyh Abdu’l-KadirGeylaniyiz”. Që d.t.th. “Teqenë mos e konsidero si vend të masës, por nejemi udhëtregues / Jemi shembull dhe pishtarë të vatrës së njëshmërisë /Në formë jemi jo të mirë, por jemi mbretër të botës / Jemi salikë të ShejhAbdu’l-Kadir Gejlaniut”.Në lidhje me Teqenë e Haxhi Sinanit në Sarajevë shih: Sikiri}, [.,“Sarajevske Tekije”, në “Narodna Uzdanica”, I,78; Mujezinovi}, Mehmet-Mato Bi{ko, “KonzervacijaHad`i Sinanove Tekije u Sarajevu”, në “Na{eStarine”, VI, Sarajevë 1959, f. 161, Mujezinovi},Mehmet, Epigrafika Sarajeva, f. 247; ^ehaji}, poaty, f. 123; Kalabi}, Mehmed, “Had`i SinanovaTekija”, në “Glasnik Zemaljskog Muzeja”, II, 143-44: Ayverdi, po aty, II, 388; Ba{eskija,Ljetopis, f. 177; Kartoteka Arhiva Gazi Husrevbegove Biblioteke, B-1141.Shih: ^ehaji}, po aty, f. 132-35.

Tesavvufi në Ballkan 163Si në Bosnjë ashtu edhe në Serbi në periudhën osmane ka paturnumër të madh të teqeve. Në “Sejahatnamen” e Evlija Çelebiutpothuajse në çdo qytet të Serbisë përmendet nga një teqe osezavije. Mirëpo pas kryengritjeve serbe dhe dëbimit të ShtetitOsman dhe muslimanëve prej viseve të Serbisë, shumica ekëtyre teqeve janë djegur dhe shkatërruar.Evlija Çelebiu në Beograd e përmend Teqenë e Dervish MehmetHorosaniut të ndërtuar nga ana e Abali Mehmet Pashës, për tëcilën supozohet se ka qenë teqe kadiriane. Tyrbeja e cila ka qenënë oborrin e teqesë edhe sot e kësaj dite është në lagjen“Studentski Trg”. 487 Përveç Beogradit teqe kadiriane ka paturedhe në Nish, Leskoc, Vranjë, etj. 488Në mesin e vendeve të hulumtuara në këtë studim më tepërkadirinj dhe teqe kadirije ka patur në Kosovë. Tarikati Kadiri nëKosovë ka depërtuar nga mesi i shekullit XVII dhe në veçantiështë zhvilluar në shekujt XVIII dhe XIX.Teqeja e parë dhe më e vjetër kadirijje në Kosovë është Teqeja eShejh Hasan Efendiut e cila gjendet në rrugën “Kurili” nr. 19 nëPrizren. Teqeja është ndërtuar nga mesi i shekullit XVII nga anae Shejh Hasanit, birit të Shejh Maksudit nga Horosani. 489 Nëgojëdhënën për shejhët e parë të kësaj teqeje thuhet se ShejhHasani në fillim të shekullit XVII pikësëpari është vendosur nëShkup e pastaj ka ardhur në Prizren dhe aty ka themeluar teqenëkadirite. Pas Shejh Hasanit në postin e shejhut në këtë teqe janëulur këta shejhë: Shejh Mahmud b. Shejh Hasani, Shejh Mustafab. Shejh Mahmudi, Shejh Mahmud b. Shejh Mustafa, ShejhEjjub b. Shejh Mustafa, Shejh Jahja b. Shejh Mahmud, ShejhMustafa b. Shejh Jahja, Shejh Hasan b. Shejh Ejjub, ShejhMuhjuddin b. Shejh Hasan, Shejh Hasan b. Shejh Muhjuddin,487488489Evlija Çelebi, Seyahatname, V, 375; “Beograd u XIX veku”, në “BiltenGrada Beograda”.Ayverdi, po aty, III.Kjo teqe prej vitit 1977 është regjistruar si thesar i patundshëm kulturor.Shih: Rexhepagiqi, Jashar, po aty, f. 167..

164 Kllapia e TesavufitShejh Bedruddin b. Shejh Muhjuddin dhe shejhu i fundit ShejhAbdulkadër b. Shejh Bedruddin. 490Teqeja e dytë kadirijje në Prizren është Teqeja e ShejhMehmedali Arapit. Teqeja gjendet pranë tyrbes së GyzxhyMehmet Efendiut, prandaj edhe është e emërtuar si Teqeja eGyzxhy Mehmet Efendiut. Pas themeluesit Shejh MehmedaliArapit, në postin e shejhut është ulur Hizri Tamniku. 491Qyteti dytë i Kosovës ku ka qenë mjaft i përhapur TarikatiKadiri është Gjakova. Në fillim të shekullit XVIII në këtë qytetHaxhi Shejh Islami ka ndërtuar një teqe kadirite. 492Në gjysmën e dytë të shekullit XIX në Mitrovicë Haxhi ShejhKadriu ka themeluar një teqe kadirijje, e cila do të jetë shumëaktive më vonë. Ky shejh me autoritet në Mitrovicë teqenë e kaudhëhequr gjashtëdhjetë vjet. 493 Përveç teqeve të theksuara, teqekadirijje në Kosovë ka patur edhe në: Rahovec, Lubizhdë (Has),në Pejë, në Prishtinë (Teqeja e Shejh Mehmed Efendi Sezaiut),në Vushtrri, etj. 494Në Maqedoni, në bazë të hulumtimeve tona, teqe kadirite kapatur në Shkup, Ohër, Dibër dhe fshatin Sopot të Kumanovës.Teqeja Sinanije e Dyqanxhikut, e cila deri në shekullin XVIII kavepruar si teqe sinanijje-halvetijje, duke filluar prej mesit të këtijshekulli e ka vazhduar aktivitetin si teqe kadirite.Në raportin e Ulema Mexhlisit të Shkupit theksohet se në Ohërka patur një teqe kadirite. 495 Një teqe kadirite është regjistruaredhe në Dibër. 496490491492493494495496Shih: ^ehaji}, po aty, f. 137; Rexhepagiqi, po aty, f. 167; Teqeja ështënjëkatëshe dhe e meremetuar. Përbëhet nga sofa, dy dhoma të dervishëvedhe semahaneja. Pranë teqesë është edhe tyrbeja e Shejh Mahmudit.Rexhepagiqi, po aty, f. 168.Në Gjakovë ka edhe disa teqe të tjera më të reja kadirite, edhe atë: Teqejae Shejh Azizit, Teqeja e Haxhi Shejh Shaban Xërxës, e Shejh XhaferSadikut.Pas vdekjes së Shejh Kadriut në post janë ulur: Ahmed Mustafa Efendiu,Hamdi efendi Terziqi, Eshref Terziqi dhe Zeqir Ferhati.Shih: ^ehaji}, po aty, f. 138; Rexhepagiqi, po aty, f. 166-174.Izvje{taj o radu Ulema Med`lisa u Skoplju, Sarajevë1941.Ayverdi, E.H., po aty, III, 30.

Tesavvufi në Ballkan 165Tarikati Kadiri në Shqipëri në shekujt XVIII dhe XIX nuk kaqenë i prezentuar sa Halvetijtë, Bektashijtë dhe Sa’dijtë. ZijaShkodra në veprën e tij për esnafet shqiptare ka analizuarrelacionin dhe marrëdhëniet midis Tarikatit Kadiri dhe Esnafitshqiptar (ahive) dhe ka përmendur Beratin, Elbasanin, Tiranëndhe Peshkopinë si vende ku kanë vepruar kadirijtë oseahikadirijtë. 497Në shumicën e qyteteve të Shqipërisë por edhe të viseve të tjeratë Ballkanit tarikatet dhe teqetë kanë qenë ngushtë të lidhura meesnafët e profesioneve të ndryshme. Përderisa në Anadoli ahijtësi shoqata mistike-zejtare më tepër kanë qenë të afërta mebektashinjtë, në Shqipëri afërsia e tyre krahas bektashinjve kaqenë evidente edhe me kadirijtë. Ja si e ka vlerësuar këtërelacion z. Zija Shkodra: “Ahikadirizmi dhe bektashizmi qenëdy nga sektet më të përhapura të dervishëve në vendin tonë. Sinjëri ashtu edhe tjetri luajtën një rol të dorës së parë në drejtiminshpirtëror dhe në atë esnafor të zejtarëve. Rituali i dhënies sëtestireve mbështetej pothuajse krejtësisht në projektrregulloren eEvren Veliut, udhëheqësit të sektit të dervishëve ahinj. Përtabakët, sikurse e pamë, drejtuesi i këtij sekti, ahi-babai, ishtenjëkohësisht edhe udhëheqësi shpirtëror i këtyre esnafeve. Enjëjta ndodhte edhe me bektashinjtë, të cilët nën drejtimin epasuesve të Haxhi Bektashit, mbajtën nën kontroll dhefrymëzuan shekuj me radhë esnafet e kondakçinjve,leshpunuesve, takijexhinjve, etj. Ideologjia dhe botëkuptimifetar i esnafeve s’mund të ishin pra veçse ato të këtyre sekteve,të cilat, megjithëse mbështeteshin në parimet themelore tëislamizmit, lejuan liri më të madhe fetare dhe veprimi”. 498Tarikati Kadiri dhe teqetë e këtij tarikati kanë ndikuar dukshëmedhe në edukimin dhe ngritjen intelektuale të popullatës në visete lartpërmendura. Teqeja e Haxhi Sinanit në Sarajevë, Teqeja eShejh Kadrisë në Mitrovicë, e Shejh Mehmed Sezaiut nëPrishtinë, Teqeja e Tabakëve në Elbasan kanë qenë qendra ngakanë dalë një numër i madh i poetëve dhe dijetarëve tëprofesioneve të ndryshme.497498Shkodra, Zija, Esnafet Shqiptare (Shek. XV-XX), f. 148, 209, 269.Po aty, f. 274..

166 Kllapia e Tesavufit5. TARIKATI RIFAITarikati Rifai së bashku me Tarikatin Kadiri janë ndër tarikatet epara dhe më të vjetra. Themeluesi i këtij tarikati, Ahmed er-Rifaiu, ka vdekur vetëm disa vite pas Abdu’l-Kadir Gejlaniut.Ahmed b. Ali el-Mekki b. Jahja er-Rifai (512-578/1118-1182)është themelues i Tarikatit Rifai. Burimet Ahmed er-Rifaiun eprezentojnë si dijetar, shkencëtar të hadithit, jurist dhe ekzegjet.Botëkuptimi sufik i tij ka qenë ngushtë i lidhur për Kur’anin dheSunnetin e Pejgamberit a.s. Ai në lidhje me kuptimin e Islamitthotë: “Feja Islame është tërësi e përbërë prej dhahirit(ekzoterikë) dhe batinit (ezoterikë). Ezoterika është thelbi iekzoterikës; ekzoterika është lëvozhgë e ezoterikës, nëse nukekziston ezoterikja nuk ekziston as ekzoterikja. Zemra nukqëndron dot pa trupin, kurse trupi pa zemër kalbet. Disiplina eTesavvufit është disiplinë ezoterne dhe merret me rregullimin ezemrës. Tarikati është Sheriat dhe hakikati askund nuk ekundërshton Sheriatin. Tarikati dhe hakikati të prezentuar nëtesavvuf nuk janë marrë nga jashtë, por janë kuptim dhe urti ethelbit të Sheriatit. Tesavvufi nuk do të thotë vetëm veshje errobave të leshta, xhupit dhe taxhit. Tesavvuf d.t.th. thellim nëxhupin e dëshpërimit, taxhin e drejtësisë dhe rrobat embështjelljes me Zotin. Nëse zemra mbushet me frikë, trupi meedukatë, nefsi me brengë, uni me shkrirje dhe gjuha me dhikr,atëherë sendërtohet rruga e vërtetë e Tesavvufit. Vetëm me këtësjellje kanë kuptim taxhi dhe xhupi dervishian”. 499Burimet e Tesavvufit atë e përshkruajnë si sufi modest, kryeulurdhe të varfër. Të gjitha këto terma janë përdorë si sinonime tëmodestisë së tij. Ahmed er-Rifaiu ka më tepër se njëzet vepra tëshkruara. 500Edhe Tarikati Rifai si edhe tarikatet tjera me kalimin e kohës nëmjedise të caktuara ka përjetuar disa ndryshime dhe prishje tëcilat nuk janë në pajtim me mësimet islame dhe me mësimet ethemeluesit të këtij tarikati. Sot kur përmendet Tarikati Rifai,499500Eraydin, S., Tesavvufi dhe Tarikatet, f. 416.Për veprat e tij shih: po aty, f. 418.

Tesavvufi në Ballkan 167para syve na paraqiten disa shfaqje të çuditshme të lozjes mezjarr, të shpuarjes së trupit me gjilpëra të gjata, përqafim igjarpërinjve etj. Të gjitha këto rituale janë futur më vonë dhe mendikimin e disa kulturave të huaja dhe as për së afërmi nuk kanëasgjë të përbashkët me Tesavvufin islam. Ahmed er-Rifaiu përtarikatin e vet thotë: “Tarikati ynë është larg risive dhebesëtytnive; adhurimi ynë është larg fodullëkut; zemra jonë nuki lidhet kujt pos Zotit, jemi të ulur në unin i cili nuk i bëhet robepshit; kapitali ynë është sinqeriteti dhe tregtia jonë janëaktiviteti dhe lëvizja”.Pastrimi i nefsit dhe mundimi i vetes për të arritur grada të lartashpirtërore nga këndi i Tarikatit Rifai shihet në këtë mënyrë:“Nëse Allahu dëshiron që një njeri ta fusë në mesin e miqve tëVet, atë së pari e konfronton me mundimet që paraqiten nga unii tij. Në momentin kur edukohet uni e futë në sprovë me fëmijëte tij. Nëse e kalon edhe këtë sprovë, atëherë sprovohet memundime dhe tortura. Nëse edhe këtu kalon me sukses,sprovohet me fatkeqësi të kësaj bote, më pas të qiellit dhe nëfund i mundëson të ngrihet në gradat më të larta të qenësisë”.Tarikati Rifai është disiplinë islame e cila mbështetet në parimete mëposhtme:1. Besimi në njëshmërinë e Allahut2. Pranimi i Kur’anit si burim i përgjegjësive fetare3. Ndjekja e Sunnetit të Pejgamberit a.s.4. Përkujtimi i pandërprerë i Zotit dhe dëgjimi i botës sëbrendshme5. Dashuria6. Ndjekja e sistematikës jetësore të dijetarëve të brezave tëparë7. Respekti ndaj shokëve të Pejgamberit a.s.8. Besimi në caktimin absolut të Allahut xh.sh.9. Meditimi i thellë rreth gjithësisë dhe gjallesave në të10. Dhikri i hapur me shokët11. Moralizimi me moralin e Pejgamberit a.s.12. Kërkimi i diturisë dhe lexim i pandërprerë i Kur’anit13. Largimi nga fama dhe dukja e tepërt pranë njerëzve14. Largimi nga bisedat e tepërta dhe të kota.

168 Kllapia e Tesavufit15. Largimi nga risitë fetare.Rituali i pranimit të dervishëve të rinj në Tarikatin Rifai, si dhenë një numër të madh të tarikateve të tjera, me ndryshime nënuanca të vogla bëhet në këtë mënyrë: Shejhu, kandidatit i thotëqë të marrë abdest dhe të falë dy reqate namaz si simbol ikthimit të tij drejt Allahut dhe pendimit nga mëkatet. PastajShejhu ulet në gjunjë dhe kthehet kah kibleja. Të njëjtën gjë ebën edhe kandidati, por gjunjtë i bashkon me ato të Shejhut.Shejhu e kap për dore kandidatin, i lexon tre Fatiha, ajetin 10 tëSures Fet’h dhe hadithin e Pejgamberit në lidhje me zotimin. Mëpas thotë: “A më zotoheni ju sipas këtyre kushteve”? Nëse merrpërgjigje pozitive, atëherë lexon ajetin 91 të Sures Nahl, i ciliflet për mosprishjen e zotimit.Rituali i dhikrit te rifaijtë fillon me Fatihanë. Pas Fatihasëdervishët e ulur në formë të gjysmëhënës dhe në gjunjë lexojnëevradet (ekzorcizma). Pas një duaje të shkurtër ngriten nëkëmbë dhe radhiten në radhë përballë njëri-tjetrit. Shejhu ipërcakton emrat e Zotit të cilat do të përmenden dhe kryesuesi idhikrit (reis) fillon me dhikrin. Dervishët lexojnë ilahije dhekaside sipas tempit të dhikrit. Dhikri në këmbë i rifaive ështëtejet i lëvizshëm.Tarikati Rifai është paraqitur në Irak, por më vonë ështëpërhapur në shumë vise të botës. Në Anadoli ka qenë ipranishëm që nga shekulli XIII, mirëpo kulmin e përhapjes e kaarritur në shekullin XVIII dhe shekullin XIX nëpërmjet degëveSajjadijje, Marufijje dhe Ulvanijje. 501Tarikati i themeluar nga ana e Ahmed er-Rifaiut është përhapurnë një territor tejet të gjerë edhe në viset ballkanike. Nëshekullin XIX dervishët e Tarikatit Rifai më së tepërmi kanë501Në lidhje me Ahmed er-Rifaiun dhe tarikatin e tij shih: Tahrali, Mustafa,Ahmad al-Rifai (512-578-1118-1182) sa vie, son oeuvre et sa tariqa(temë doktorature e pabotuar), Sorbonne-Nouvelle-Paris 1973; Muslu,Ramazan, po aty; Yucer, Hur Mahmut, po aty; Tahrali, Mustafa, “Ahmeter-Rifai”, në EDT, II, 127-130; Yilmaz, H. Kamil, po aty; Eraydin, poaty; Margoliouth, D. S., “Ahmet Rifai”, IA, I, 203-204; Kenan Rifai,Ahmet er-Rifai, Stamboll 1340; Inançer, Tugrul, “Rifailik, Rifailikte ZikirUsulu ve Musiki”, DBIA, VII, 329.

Tesavvufi në Ballkan 169qenë të përhapur në Kosovë dhe Maqedoni, shumë pak nëShqipëri dhe pothuajse aspak në Bosnjë dhe Serbi. 502Dega Sajjadijje e themeluar nga nipi i Ahmed er-Rifaiut,Izzeddin Ahmed es-Sajjad, i cili në shekullin XIX në Anadolidhe Stamboll është bartur nëpërmjet Ebu’l-Hudasë, ka luajtur roltë rëndësishëm në jetën shoqërore dhe fetare të Kosovës.Haxhi Shejh Musa Muslihuddin Bellanica është shejhu i parë irifaive në Kosovë. Ai ka lindur në Suharekë dhe pas përfitimit tëmësimeve të para në Prizren, shkollimin e ka vazhduar nëStamboll, ku edhe i është zotuar shejhut rifai të Stambollit,Mustafa Efendiut. 503 Pas kthimit në Kosovë ai është vendosur nëGjakovë dhe aty ka themeluar teqenë rifaijje. Teqeja rifaite eGjakovës ka luajtur rol të rëndësishëm në zhvillimin e kulturësnë Gjakovë dhe më gjerë. Themeluesi i teqesë, Shejh Musai, katë shkruara shumë ilahi dhe kaside. Pas Shejh Musait në postështë ulur Shejh Ademnuriu i cili ixhazetin për shejh e ka marrënga Shejh Xhemaleddini i Stambollit, kurse pas tij shejh ështëbërë Shejh Danjalli.Teqenë e dytë rifaite në Kosovë e ka ndërtuar halifeja i ShejhMusës, Shejh Xhemali në Rahovec. Nga fundi i shekullit XIXështë ndërtuar dhe ka vepruar edhe një teqe rifaite në Prizren.Teqeja është themeluar nga Shejh Hasan Hysni Rifaiu. Traditëne rifainjve në Prizren e ka vazhduar familja e Shejh Xhemalit.Përveç qyteteve të përmenduar teqe rifaite në Kosovë ka paturedhe në Mitrovicë, Pejë dhe Gjilan. 504502503504Aleksandër Popoviçi duke u bazuar në një artikull të Muderizoviçitpohon se në fillim të shekullit XX në Sarajevë ka patur një vend ku janëtubuar dervishët rifai. Shih: Popoviç, Alexandre, Un Ordre Derviches EnTerre D’Europe, Lausanne 1993, f. 61-74.Ky Mustafa Efendiu me gjasë është Sejjidu’l-Haxhxh Mustafa Efendiu,themeluesi i Teqesë Dugumlu Baba. Shih: Tanman, “Dugumlu BabaTekkesi”, DBIA, III, 107-108.Shih: ^ehaji}, po aty, f. 152; Rexhepagiqi, po aty, f. 189-194;Popoviç, Alexandre, po aty, f. 79; Ayverdi, po aty, III, 316-317;Halimi, Kadri, “Dervi{ki redovi i njihova kultnamesta na Kosovu i Metohiji”, në “Glasnik Muzeja Kosova iMetohije”, II, Prishtinë 1951, f. 199..

170 Kllapia e TesavufitNë shekullin XIX teqe rifaijje në Maqedoni ka patur në Shkup,Veles, Manastir, Vallandovë dhe Koçanë.S’ka dyshim se teqeja më e rëndësishme dhe më aktive erifainjve në Maqedoni është Teqeja Rifaijje e Shejh Mehmed b.Ismail Efendiut. Siç kuptohet nga vakufnameja e saj, teqejaështë themeluar në vitin 1233/1817 nga ana e Mehmed b.Ismailit. 505Mehmed b. Ismaili është prej fshatit Grupçin të Tetovës. Ai sifëmijë ka ardhur në në Shkup ku e ka kryer medresenë dhe kapunuar si arkëtar. Në Shkup është njohur me Shejhun arab SejjidHaxhi Hatif dhe ka hyrë në Tarikatin Rifai. Dervish Mehmedinjë kohë të gjatë i ka shërbyer shejhut të tij dhe në fund ka marrëixhazet për të shërbyer si shejh në teqe. Pas diplomimit parashejhut ai ka blerë një shtëpi në lagjen e Hatunxhikëve dhe atë eka shndërruar në teqe rifaite. Teqeja edhe sot e kësaj dite ështëaktive dhe gjendet në të njëjtin vend. Pas vdekjes së ShejhMehmed Efendiut në vitin 1238/1822 në post është ulur i biriShejh Sa’duddini. Shejh Sa’duddini ka qenë dijetar dhe poet. Ainë teqe ka ndërtuar dy çezme dhe ka shkruar dy mbishkrime(kitabe). Në kitaben mbi çezmen thuhet kështu: “Shiko në këtëçezme të thatë! Kush është Haxhi Sa’duddini/ Dhe mebashkangjitje gjallëro atë shejh të kohës/ Në zi ishte në kohënkur e ndërtoi atë/ Ai me të i gëzoi shpirtrat e heronjve tëQerbelasë/ Me një llogari e nxorra unë datën e plotë/ Përdashuri të Hasanit dhe Huseinit le të rrjedhë ky ujë rrjedhës/ Nëfillim të muajit Muharrem viti 1265/1848.” 506Kitabeja e dytë e shkruar nga ana e Shejh Sa’duddinit gjendet nëtyrben dhe është e shkruar në gjuhën persiane: “Në kopshtin evirtytit dhe njohjes së dymbëdhjetë pirave/ Vijnë e shkojnëdervishët me zemra të lënduara/ Në këtë moment edhe Shejh505506Vakufnameja gjendet në: Evkaf Kuyud-i Kadime, deft. 758, f. 65 dhedeft. 757, f. 7-18. Shih: Ayverdi, po aty, III, 292; Marsol LilianaMasuloviç, Structure et impact de la confrerie des Rifais a Skopje, Paris1982, f. 42; Popoviç, po aty, f. 145.Teksti origjinal është: “Bu kuru çesmeyi bak! El-Hac Sa’duddin kim /hem himmet eyle ihya idup ol seyhi zeman / Meh matemde idi çunki sebilitti dem / Kerbela erleri ruhuni kildi sadan / bir hesapte çikarup bendekemali tarih / Haseneyn askina cari ola bu mai revan / fi gurre m.1265.”

Tesavvufi në Ballkan 171Sa’duddini biri i Shejh Mehmedit/ Ec nëpër rrugën që kalonpranë Mëshiruesit të Lartësuar/ Nëse thua që dëshiroj të të njoh,dije që unë jam kull i Luanit të Zotit/ Vendi i Shejh Sa’deddinitqoftë më i larti, mëso datën e kalimit të tij/ Tyrben për dashuri tëZotit e ndërtoi Sejfullah beu/ Sa vend i bukur është ai për vizitë/Prej meje merr datën e vdekjes 2 Shaban 1269/ Tyrbeja ështëndërtuar në vitin 1273/1857”. 507Në shekullin XIX në qytetin e Manastirit kanë vepruar tri teqerifaite. Teqeja e parë ka qenë në afërsi të Tyrbes së Hasan Babësdhe është quajtur Teqeja e Lokantës. Thuhet që kjo teqe ështëndërtuar në kohën e Sulltan Selimit III (1789-1805). 508 Këtë teqee përmend edhe Haslucku. 509Haslucku përmend edhe një teqe rifaite në Manastir të ndërtuarnë vitin 1276/1859 nga ana e Shejh Nazmi Efendiut. 510 ShejhNazmiu këtë teqe e ka ndërtuar në Lagjen e Muhaxhirëve sëbashku me shokun e tij Shejh Sërriun. 511Nipi i Shejh Mehmedit, themeluesit të Teqesë Rifaite në Shkup,Mehmed Bakiri ka themeluar një teqe rifaite në Manastir. 512507508509510511512Teksti origjinal është: “Be bag-i fazl-u irfan-i duvazdeh hazreti piran /Hemi ayende mirevend dervisan-i dilrisan / Der in dem Sheyh Saduddinibn Shejh Mehmed hem / Guzer kerd zin guzergah ba xhivar-i hazret-irahman / Eger guji tura gulam-i Shir-i Jezdanem/ Mekani Sa’d Shejha’la buved tarih-i rihlet dan / Bina kerd mir Sejfullah bina tyrbe ra lillah/ Çi xhaj-i hubb zijaret gah, zeman tarih-i abistan Rihlet fi 2 Shaban1269, binaji tyrbe 1273”. Shih: Bo{kov, V. - Is’hak, F,“Rifaiskoto Teke vo Skopje”, Glasnik INI, II, Shkup 1958, f.179-191; Ayverdi, po aty, III. 293; Marsol, po aty, f. 63-66;Bogoevi}, Lidija, Osmanliski Spomenici vo Skopje,f. 130-131.Tevfik, Mehmet, “Kratka Istorija Bitolskog Vilajeta”, në “Bratstvo”XXVII, Beograd, 1933, f. 54.Hasluck, F. W., Christianity And Islam Under The Sultans, Nju-Jork1973, f. 356.Hasluck, po aty, f. 356.Teqeja është përmendur edhe në defterin 172, f. 40 të Evkaf Kujud-iKadimes.Popoviç, A., po aty, f. 110..

172 Kllapia e TesavufitTeqe rifaite në Maqedoni ka patur edhe në Dibër 513 , në fshatinJurukhane të Vallandovës 514 , në fshatin Karaslar të Velesit 515 ,Kavadar 516 .Tarikati Rifai në Shqipëri ka patur teqe në Kavajë, Tiranë,Elbasan, Berat, Shkodër etj. 517 Në periudhën e fundit nëShqipëri ndikim të posaçëm kanë patur muridët e Shejh Musëstë Gjakovës.6. TARIKATI SADINë mesin e tarikateve të cilat kanë qenë aktive dhe meveprimtarinë e tyre kanë ndikuar në formimin e jetës fetare,kulturore dhe shoqërore në viset ballkanike, në veçanti nëshekujt XVIII dhe XIX, bën pjesë edhe Tarikati Sadi. Ky tarikatështë themeluar në Damask nga Saduddin Muhammed el-Xhibavi (v.700/1300). Gjatë jetës së themeluesit dhe pas tijtarikati është përhapur në Siri dhe Egjipt, ndërsa në ShtetinOsman Tarikati Sadi ka depërtuar në fillim të shekullit XVIIInëpërmjet themeluesit të degës Vefaijje, Shejh Ebu’l-VefaShamiut dhe themeluesit të degës Selamijje të këtij tarikati,Sejjid Abdusselam Shejbaniut (v.1165/1751-52). Në shekullinXVIII Tarikati Sadi ka qenë tejet i organizuar dhe nëpërmjetkatër teqeve kryesore në Stamboll, Tashliburun, Mirza Baba,Kadem-i Sherif dhe Teqenë e Abdusselamit, ka arritur që të zëvend prijës në jetën sufike të Stambollit. Shejhët sadi të cilëtkanë qenë postnishin të këtyre katër teqeve, me aktivitetin e tyredhe me edukimin dhe arsimimin e shejhëve të ri kanë ndikuar nëpërhapjen e këtij tarikati në shumë vise të Ballkanit.513514515516517Had`ivasiljevi}, Jovan, “Grad Debar u vremeoslobo|enja 1912 godine”, Beograd 1940, f. 49.Popoviç, A, po aty, f. 112.Trifunovski, J., “O tekijama u donjem slivu Bregalnice”, në “Prilozi”,XII-XII, f. 256.Ayverdi, po aty, III, 84.Clayer, N., L’Albanie pays des derviches, f. 150-162; Popoviç, A., UnOrdre, f. 46-59.

Tesavvufi në Ballkan 173Degët e Tarikatit Sadi: Vefaijje, Selamijje dhe Axhizijje, janëndikuar mjaft edhe prej nënqiellit sufik në Shtetin Osman dhe sipasojë në ritualet e dhikrit kanë përdorë edhe instrumentemuzikore mistike.Tarikati Sadi e preferon dhikrin në këmbë (kijami). Siç bëhet nëtarikatet tjera të cilat e preferojnë këtë lloj të dhikrit, edhe këtudervishët radhiten në radhë karshi njëri-tjetrit dhe duke elëkundur kokën djathtas-majtas sillen në rreth. Në fillim dukeqenë ulur Shejhu e fillon dhikrin me leximin e Fatihasë. Më paslexohet evradi sadi (ekzorcizma) e komponuar me komponim tëposaçëm, i cili dallohet nga ai Rifai. Pas kësaj lexohet Kelime-itevhidi dhe bëhet duaja e cila përfundon me leximin e Fatihasë.Më pas dervishët dhe Shejhu ngrihen në këmbë dhe fillon dhikri.Gjatë dhikrit përkujtohen emrat Hû, Hajj, Allah, Daim, Kajjum,etj. Pas përkujtimit të këtyre emrave kalohet në dhikrin e zemrës(dhikr-i kalbi) pa i përmendur emrat e Allahut veç e veç. Gjatëpërkujtimit të emrit Allah (Lafz-i Xhelal) përdoret zileja (halile).Dhakirët (dervishët) gjatë dhikrit lexojnë ilahije dhe kaside nëkoordinim me tempin e dhikrit. 518Ithtarët e Tarikatit Sadi në qendrën e këtij tarikati në Damask, nëxhaminë e njohur Emevijje, kanë organizuar ritual të dhikrit pasnamazit të xhumasë. Ndërsa në Stamboll ky ritual ështëorganizuar në xhaminë Ajasofja në Natën e Kadrit. 519Disa prej hulumtuesve të Tesavvufit kanë konsideruar seTarikati Sadi është degë e Tarikatit Rifai, por shumica janë tëmendimit se ai është tarikat në vete me veçori dalluese nga aiRifai. 520518519520Dhikri i sadive ka një veçori: në momentin kur fillohet me dhikrin ezemrës, atëherë në mejdanin e dhikrit futen të sëmurët dhe fëmijët evegjël, të cilët kanë kërkuar shërim prej shejhut për sëmundje tëndryshme psikosomatike. Shejhu edhe bën dhikër edhe sillet përreth tyredhe lutet. Kjo është emërtuar si devsije. Shih: Inançer, Tugrul, “Sadilik,Sadilikte Zikir Usulu ve Musiki”, DBIA, VII, 394.Po aty.Depponti, Copolani, Triminghami si dhe Çehajiçi të ndikuar prej tyrepohojnë se Tarikati Sadi është degë e Rifaive, mirëpo Browni,Margoliouthi dhe numri i madh i studiuesve muslimanë janë të mendimit.

174 Kllapia e TesavufitNë Bosnjë dhe Hercegovinë nuk është hasur në teqe sadijje,ndërsa në Serbi supozohet të ketë patur një teqe sadijje nëBeograd. Në oborrin e teqesë ka patur edhe një tyrbe. Tyrbejaështë ndërtuar në vitin 1783 nga Defterdar Hysni Aga përShejhun e sadive, Shejh Mustafanë. 521 Në qytetin e Nishit halifii Axhizi Babës, Shejh Mehmet Harabati Baba (v.1169/1755-56),ka ndërtuar një teqe sadijje. Gjithashtu edhe Vranja dhe Leskocikanë qenë dy qendra në Serbi në të cilat kanë vepruar sadijtë.Në viset shqiptare Tarikati Sadi ëshë përhapur nëpërmjetSulejman Efendi Shkodranit. Sulejman Efendi Shkodrani, injohur me nofkën “Axhizi”, ka lindur në Shkodër dhe pasmësimeve të para të fituara në vendlindje ka shkuar në Stambollku ka kryer medresenë dhe më vonë ka hyrë në tarikat, dukemarrë dorë prej Shejhut Ibrahim Ebu’l-Vefa, i cili njëkohësishtështë edhe themeluesi i degës Vefaijje të këtij tarikati. ShejhSulejman Axhizi Baba ka vdekur në vitin 1150/1727-38. Ka tëshkruara disa trakte (risale) dhe një Divan (përmbledhje tëpoezive). 522Pas kthimit nga Stambolli, Sulejman Axhizi Baba ështëvendosur në Gjakovë dhe aty në fillim të shekullit XVIII kathemeluar një teqe. Në Teqenë e Madhe të Gjakovës ai i ka lënëdy djemtë e tij, Danjallin dhe Lutfiun, ndërsa vet me djalin më tëvogël është transferuar në Prizren. Danjalli ka qenë shejh dheimam në Teqe, ndërsa djali tjetër Lutfiu ka shërbyer si muezzinnë Xhaminë e Hadumit në Gjakovë. 523 Pas Shejh Danjallit në521522523se është tarikat në vete. Shih: Margoliouth, “Sadijje”, IA, X, 47; Yucer,H. Mahmut, po aty, f. 561.Shih: Zamolo Divna \uri}, Beograd kao orijentalnavaro{ pod Turcima 1521-1867, f. 72.Bursali Mehmed Tahir, Osmanli Muellifleri, I, 123-124.Prof. Rexhepagiqi në librin e tij ka përmendur edhe gjenealogjinë ehartuar nga ana e Shejh Muhammedit, sipas të cilës ardhja e ShejhSulejmanit në Gjakovë është në vitin 1582, që nuk përputhet me tëdhënat enciklopedike osmane. Të dhënat për ardhjen e Shejh Sulejmanitnë Kosovë në shekullin XVI të prezentuara në librat e mëvonshëm tëshkruar nga Vefa Karahoda, Shejh Sulejman Axhize Baba; MuhammedShehu, Shejh Shefqeti dhe Teqeja e Madhe në shërbim të Zotit, nëshërbim të popullit dhe Shejh Ismail Halit Agës, Tarikati islamik Saadi,

Tesavvufi në Ballkan 175Teqenë e Madhe në Gjakovë në post janë ulur edhe shumëshejhë të cilët kanë luajtur rol të rëndësishëm në ngritjen fetare,kulturore dhe artistike të Gjakovës. 524 Përveç Teqesë së Madhenë Gjakovë kanë vepruar edhe dy teqe sadijje: Teqeja eZejnelabidinit dhe ajo e Shejh Eminit. Nëpër fshatrat e Gjakovëska patur edhe disa teqe sadije, të cilat kanë vepruar nëkoordinim me Teqenë e Madhe të Gjakovës.Shejh Sulejmani në Prizren në vendin e quajtur Marash kandërtuar një teqe të re dhe mjaft të bukur. Teqeja është rrënuarnë vitin 1950 nga ana e sistemit komunist. Sot në vendin ku kaqenë teqeja, në Marash, në pjesën e pasme të Xhamisë sëMaksut Pashës është Tyrbeja e Shejh Sulejman Axhizi Babës.Brenda tyrbes ka dhjetë sënduqe (varre). Në Tyrben e AxhiziBabës ka një mbishkrim (kitabe) i cili në përkthim të lirë ka këtëkuptim:“Shejh i përsosur, pir i takuar me Zotin dhe pasqyrë ereflektimit HyjnorGjegjësisht Sulejman Efendiu është absorbues i sekretit tëshkrirjes në ZotinShejh i vetëm i kohës së tij në shkencë dhe urtiRuajtës i sekretit, trashëgues i diturisë së pejgamberit tëmadhMe përkujtim dhe meditim bëri lutjet Sadijje derisaArriti dhe njohu sekretin e Sa’deddinitPasi u zbrit ajeti “Çdo gjë që është në të është kalimtare”Ai priste fjalën “kthehu tek Unë” me dëshirë të plotëNë fund e tërhoqi kah Vetja atë dashuria e të DashuritJa Hu tha dhe u transferua në botën e përhershme dheabsolute524kryesisht janë të bazuara në të dhëna gojore ose dokumente interne,prandaj edhe vështirë mund të pranohen si reale.Për shejhët që kanë shërbyer në këtë teqe shih: Rexhepagiqi, J. po aty, f.177; ^ehaji}, po aty, f. 149-150..

176 Kllapia e TesavufitZogu i shpirtit rrëshqiti prej trupit dhe me kënaqësi fluturoiandejSinqeriteti i tij e bëri të afërt me urdhrin e ZotitViti 1160/1747” 525Teqe Sadijje në Kosovë ka patur edhe në Gjilan, në Marevc tëNovobërdës, në Nesalcë të Bujanocit etj.Tarikati Sadi në Maqedoni ka depërtuar në fund të shekullit XIXme emigrimin e banorëve muslimanë të Vranjes dhe Leskocitprej Serbisë Jugore dhe vendosjen e tyre në Maqedoni. Vefa525Në lidhje me Axhizi Babën ekziston edhe një menkibe e bukur, në tëcilën thuhet: Pas kryerjes së studimeve në Stamboll, Axhizi Baba kaqëndruar edhe pak për të fituar përvojë pune. Gjatë kësaj kohe nëStamboll ka qëndruar edhe halifi i Tarikatit Sadi, Shejh Ibrahimi. ShejhIbrahimi ka qenë shumë i varfër dhe ka lypur për të ngrënë një kafshatëbuke, ndërsa natën e ka kaluar në avlinë e xhamisë “Aja Sofja”. Brendakohës është sëmurë vajza e Sulltanit dhe ai i ka thirrur të gjithë mjekët eshtetit që ta shërojnë, mirëpo askush nuk ka patur sukses. Dikush prejparisë mbretërore ia ka përmendur Sulltanit Shejh Ibrahimin, kurse ai panjë pa dy ka dërguar njerëz që ta sjellin atë në pallat. Shejhu e ka shëruarvajzën. Sulltani i gëzuar ka dashur që t’i japë dhurata shejhut, mirëpo ainuk ka pranuar assesi. Axhizi Baba ka dëgjuar për këtë lajm dhe sëbashku me shokun e tij Abdusselamin kanë shkuar që ta vizitojnëShejhun. Pasi që e kanë gjetur shejhun në xhami, ai i ka pyetur se pse ekërkojnë, ndërsa këta i kanë thënë se kanë dëshirë të bëhen muridë të tij.Shejhu ua ka tërhequr vërejtjen se ata janë të pasur dhe se nuk kanëmundësi të bëhen muridë të një të varfëri, mirëpo ata nuk kanë dëgjuar.Pas kësaj shejhu u ka thënë: “Nëse doni të bëheni muridë të mi, atëherënesër ejani para se të lindë dielli dhe përgatituni për një udhëtim tëlargët”. Të nesërmen Axhizi Baba dhe Abdusselami janë përgatitur, nëbrez kanë futur lira të arit dhe kanë ardhur te xhamia. Prej aty së bashkume shejhun kanë shkuar në bregdet. Shejhu e ka hedhur posteqinë e tijmbi ujë dhe i ka thirrë edhe ata të hipin në të. Sa janë ulur posteqia kafilluar të fundoset. Të frikësuar kanë kërkuar nduhmë prej shejhut, ndërsaai u ka thënë që t’i hedhin gjarpërinjtë (lirat) që i kanë në brez, se vetëmashtu shpëtojnë dot. Ata i kanë hedhur lirat, janë ulur në post dhe janëpranuar për muridë. Një ditë Shejh Ibrahimi i ka thirrë pranë vetes dheAxhizi Babën e ka urdhëruar të hapë një teqe në Rumeli kurseAbdusselamin në Stamboll.

Tesavvufi në Ballkan 177Baba kishte ardhur së bashku me emigrantët dhe në lagjen“Tabhane” të Shkupit ka themeluar një teqe Sadijje.Muridët e Shejh Axhizi Babës Tarikatin Sadi e kanë bartur edhenë Shqipëri dhe kanë themeluar teqe në Leskovik, Tepelenë,Gjirokastër, Tiranë, Tropojë, etj. 5267. TARIKATI BEKTASHIHistoriku i Tarikatit Bektashi fillon me jetën dhe veprën ethemeluesit të tij, Haxhi Bektash Veliut. Haxhi Bektash Veliuështë një sufi i madh i cili është edukuar dhe arsimuar nga ana eshejhëve dhe baballarëve të Tarikatit Jesevi. Për jetën e këtijpersoni që do të lërë gjurmë të rëndësishme në historinë islametë shekullit XIII dhe më pas dimë shumë pak. E tërë ajo qëtransmetohet në lidhje me jetën e Haxhi Bektash Veliut ështënxjerrë nga gojëdhënat e shumta të cilat ekzistojnë në lidhje mekëtë person të lartë. Burimet më të vjetra që japin njohuri përjetën e Haxhi Bektash Veliut janë Vilajetnamet e shkruara dyshekuj pas vdekjes së tij nga ana e muridëve të tij. 527Haxhi Bektash Veliu ka ardhur në Anadoli në vitet 20-30 tëshekullit XIII, kur në këto vise ishin vendosur shumë familje tëikura nga pushtimi mongol. Ky emigrim i gjerë i popullatës mevete kishte sjellë edhe probleme të shumta shoqëroreekonomike.Veprimtaria e Haxhi Bektash Veliut në Anadolikryesisht do të jetë e përqëndruar në këto mjedise në periferi dhenë mesin e atyre familjeve të cilat kishin ikur nga Azia eMesme. 528 Pas ardhjes në Anadoli ai vendoset në një qytezë tëqetë të quajtur Suluxha Karahojuk dhe aty qëndron deri nëvdekje.Haxhi Bektash Veliu ka disa vepra me rëndësi të cilat na e bëjnëtë mundur që qartë ta shohim dhe kuptojmë botëkuptimin e tij,526527528Shih: Hasluck, F. W., po aty.Në lidhje me të dhënat në këto burime shih: Izeti, Metin, TarikatiBektashijan, Tetovë 2001, f. 42-43.Për ardhjen e tij në Anadoli shih: Izeti, po aty, f. 45-46..

178 Kllapia e Tesavufitrrugën dhe karakteristikat e saja të trasuara nga ana ethemeluesit të këtij tarikati. 529Një numër i konsiderueshëm i hulumtuesve të vonshëm tëTarikatit Bektashi, sidomos orientalistët perëndimorë, janëmunduar që Haxhi Bektash Veliun ta prezentojnë si një sufi i cilika qenë i lidhur ngushtë me disa fraksione heterodokse tëTesavvufit shiit, siç janë, babaijtë, kalenderijtë, batinijtë etj.Njëkohësisht duke u bazuar në literaturën e vonshmebektashiane ose për shkak të keqkuptimit të simboleve tëpoezisë klasike apo është bërë me ndonjë prapavijë, ështëplasuar teza se në Tarikatin Bektashi namazi, agjërimi, zeqatirefuzohen, kurse bazë janë dashuria dhe mirësia.Një vlerësim i tillë është i pamundshëm kur të merren parasyshveprat kryesore të Haxhi Bektash Veliut. Veprat dhe mendimet etij tregojnë qartë se ai është një sufi me karakteristika tëshekullit XIII në Anadoli, i cili ka qenë i frymëzuar nga i njëjtiburim si edhe Nexhmuddin Daje, Mevlana Xhelaluddin Rumiu,Evhaduddin Kirmaniu, Sadreddin Koneviu etj. Për dallim nga tësipërpërmendurit, Haxhi Bektash Veliu si edhe Junus Emrejakanë shkruar dhe folur në gjuhën e popullit dhe gjithnjë kanëpatur parasysh rrethanat shoqërore-politike të banorëve të viseverurale. Por është e vërtetë se ky person i lartë, për jetën e të cilitka shumë pak të dhëna të sakta, është keqpërdorur edhe ngafuqitë destablizuese të kohës së vet, por edhe nga rrymatarmiqësisht të disponuara ndaj Islamit nga fillimi i shekullit XIXe këndej.Propaganduesit batini të shekullit XIV, për të shpëtuar prejndjekjeve të Shtetit Osman, janë inkuadruar në teqetëbektashiane dhe vende-vende që prej atëherë kanë arritur që tëdevijojnë në çështjet me rëndësi prej mësimeve të pastra tëHaxhi Bektash Veliut.Ndërsa Haxhi Bektash Veliu dhe ithtarët e vërtetë të tij kanëqenë njerëz me besim të sinqertë, të cilët për udhërrëfyes e kanëpranuar Muhammedin a.s., kurse jetën e tyre e kanë formuar nëbazë të kallëpeve të devotshmërisë së Hazreti Aliut r.a.529Për veprat e Haxhi Bektash Veliut shih: po aty, f. 51-53.

Tesavvufi në Ballkan 179Themeluesi i një tarikati të madh, ithtarët e të cilit kanë pasurmbështetjen e plotë të Shtetit Osman deri në shekullin XIX,assesi nuk mund të paramendohet se ka qenë larg themeleve tëfesë islame.Veprat kryesore të Haxhi Bektash Veliut në mënyrë mjaft tëqartë këshillojnë se rruga e tarikatit doemos kalon nëpër fushat eSheriatit. Jo vetëm në Tarikatin Bektashi por edhe në të gjithatarikatet tjera, në poezinë sufike, Sheriati dhe Tarikati janëprezentuar krahas njëri-tjetrit dhe asnjëherë nuk janë ndarë.Personi i cili dëshiron të lidhet për një tarikat - pa marrëparasysh cilin, - pikësëpari duhet të ketë njohuri për ibadetet,gjegjësisht për praktikën fetare, t’i praktikojë ato tërësisht nëjetën e tij, kështu që të plotësohet pozita e parë e tij, Sheriati, epastaj të kalojë në pozitën e dytë, Tarikatin, që është një pozitëtë cilës nuk i bëhet propagandë, por hyhet me praninë endjenjave shpirtërore të larta, frymëzimin, ëndërrën etj. Pozita etretë është marifeti, gjegjësisht njohja e disa vlerave të lartametafizike, në të cilat nuk mund të arrijë çdo njeri. Kjo pozitëarrihet vetëm me shtimin e ibadeteve dhe përmendjen epandërprerë të Allahut xh.sh. Hakikati është pozita e fundit kunjeriu ndjen një kënaqësi të jashtëzakonshme dhe në horizontnuk sheh asfarë ekzistence tjetër përveç Allahut xh.sh. Kalimiprej një pozite në tjetrën nuk e çliron njeriun nga obligimet epozitës së mëparshme, prandaj edhe ai i cili është në pozitën mëtë lartë është i obliguar të falë namazin, të agjërojë ramazanin, tëjapë zeqatin e kështu me radhë.Ja pra, këto janë katër momentet të cilat Haxhi Bektash Veliu në“Makalatin” e tij i prezenton si katër dyer: sheriati-tarikatihakikati-marifeti.E njëjta filozofi është prezente edhe në rregullat dhe konditatbektashiane të mëvonshme. P. sh. personi i cili përgatitet për tëhyrë në Tarikatin Bektashi (talib) gjatë ceremonialit të pranimit(ikrar ajini) merret nga qendra e dhomës (dar) dhe në çdo katërhapa drejt murshidit me radhë i thotë këto fjalë:- Esselamu alejkum o të ndritur të sheriatit- Esselamu alejkum o udhëheqës të tarikatit- Esselamu alejkum o të përsosur të marifetit.

180 Kllapia e Tesavufit- Esselamu alejkum o sulltanë të hakikatit. 530Duke filluar prej viteve të para të shekullit XIV, TarikatiBektashi është në lidhje të ngushtë me ushtrinë osmane, madjenjë numër i konsiderueshëm i dervishëve bektashi para ushtrisëosmane është vendosur në vendet në të cilat më vonë do të nisetushtria osmane dhe kanë përgatitur terrenin për islamizimin ekëtyre viseve ose, thënë shkurt, i kanë përfituar zemrat enjerëzve.Piri i dytë i Tarikatit Bektashi është Ballëm Sulltani. Edhe ai kabërë disa ndryshime në mënyrën e zbatimit të riteve dhe erkanitbektashi; e ka sistematizuar dhe disiplinuar organizimin e teqevedhe ka formuar grupin e myxherredëve (të pamartuarit), të cilëttërë jetën e tyre do t’ia kushtonin tarikatit. Pas Ballëm SulltanitTarikati Bektashi me bekimin e Portës së Lartë me të madheështë përhapur në Anadoli dhe Ballkan. Prej kësaj kohe jeniçerëtjanë inkuadruar në teqenë bektashiane.Paraqitja dhe prania e propagandave margjinale sufike (hurufi)në Anadoli nga fundi i shekullit XVI do të ndikojë edhe nëmësimet e Tarikatit Bektashi. Këto ideologji me themelejoislame, do të ndikojnë që bektashinjtë dalëngadalë të largohenprej mësimeve të Haxhi Bektash Veliut. Si rezultat i kësaj nëvitin 1826 do të suspendohet formacioni jeniçer prej ushtrisëosmane dhe me një ferman të Sulltan Mahmudit II, në vitin1827, do të mbyllen teqetë bektashiane.Tarikati Bektashi prej vitit 1827 e deri në vitin 1925 ka vepruarnë formë gjysmëilegale, me përjashtim të periudhës sëAbdylhamitit II, i cili ka qenë mjaft i afërt me grupin eDedebaballarëve të Tarikatit Bektashi. Veprimi i plotë ilegal ibektashive dhe mbyllja e kryegjyshatës, gjegjësisht Teqesë sëHaxhi Bektash Veliut në Turqi, fillon prej vitit 1925. Në këtë vitParlamenti Kombëtar i Turqisë merr vendimin për mbylljen e tëgjitha teqeve dhe tarikateve në territorin e Turqisë. Atëherëkryegjyshi bektashi, Salih Nijazi Dedeu (me origjinë shqiptare),kaloi në Shqipëri dhe me ndihmën e shtetit të atëhershëm dhembretit e vazhdoi aktivitetin e tij në Shqipëri. 531530531Shih: po aty, f. 56.Shih: po aty, f. 60-66.

Tesavvufi në Ballkan 181Viset ballkanike, e në veçanti viset shqiptare janë tejet tërëndësishme nga aspekti i Tarikatit Bektashi. Në bazë tëdokumenteve ekzistuese Tarikati Bektashi në Ballkan kadepërtuar nëpërmjet baballarëve të hershëm bektashi tëkurorëzuar në emrin e Sari Salltukut dhe nëpërmjet tëbaballarëve të dërguar prej teqesë së Sejjid Ali Sulltanit nëDimetokë. Gjithsesi rol vendimtar për praninë e bektashive nëBallkan ka luajtur edhe relacioni jeniçer-bektashi. Si rezultat ikëtij relacioni në çdo vend ku kanë depërtuar jeniçerët, kanëdepërtuar edhe bektashinjtë.Evlija Çelebiu gjatë vizitës së tij në Bosnjë në gjysmën e dytë tëshekullit XVII ka hasur vetëm në një teqe bektashiane në qytetine Çajniçes. 532 Përveç kësaj teqeje një teqe bektashiane ka paturedhe në lagjen “Golobërdo” në Sarajevë dhe një në BanjaLlukë. 533Në Serbi teqe bektashiane ka patur në Beograd. Kjo teqe ështëndërtuar nga ana e Mehmet Pasha Jahjapashiqit. Për këtë teqeflet edhe Evlija Çelebiu dhe thotë se gjatë vizitës së tij Beograditnë këtë teqe shejh ka qenë Dervish Mehmedi. 534 PërveçBeogradit edhe në Nish ka patur teqe bektashiane. EvlijaÇelebiu pohon se Teqeja Koprybashi në Nish ka qenë teqebektashiane. Duke folur për të ai përmend edhe Tyrben e SeferBabës e cila ka qenë pranë kësaj teqeje. 535Evlija Çelebiu gjatë vizitës së tij në Kosovë në shekullin XVIIka hasur në teqe bektashiane në Mitrovicë, Dupnicë dheKaçanik. Ai pohon se në teqenë bektashiane të Mitrovicës, eemërtuar si Teqeja e Mustafa Babës, ka patur edhe një tyrbe dhese teqeja ka qenë shumë e vizituar nga ana e qytetarëve. 536 Pasiqë përmend Teqenë bektashiane të Kaçanikut, Çelebiu flet edhepër Tyrben Kirklar të cilën e kanë vizituar gjatë kthimit për në532533534535536Evlija ^elebi, Putopis, Odlomci o Jugoslovenskimzemljama, Sarajevë 1979, f. 402.^ehaji}, po aty, f. 168-69.Evlija Çelebi, Sejahatname, V, 381.Po aty, V, 426.Evlija Çelebi, po aty, V, 547..

182 Kllapia e TesavufitShkup. Për sa i përket Teqesë së Dupnicës, ai thotë se në oborrine kësaj teqeje ka patur edhe një tyrbe të Hussam Dedeut. 537Në Prishtinë si teqe bektashiane ka vepruar teqeja e vendosur nëafërsi të xhamisë Piri Nazir, ku tash ka mbetur vetëm tyrbeja. Nëtyrben gjendet varri i Isa Dedeut, njërit prej postnishinve të kësajteqeje.Nga fundi i shekullit XIX Adem Vexhhi Babai do të themelojënjë teqe bektashiane në Prizren. Vexhhi Babai ka qenë një ndërshejhët më aktivë të kësaj periudhe në trojet shqiptare dhe kamarrë pjesë pothuajse në të gjitha organizatat shoqërore tëthemeluara në fillim të shekullit XX.Në gjysmën e dytë të shekullit XIX, Shejh Shemseddin Babai kathemeluar Teqenë bektashiane të Gjakovës e cila dhjetëvjeçarëme radhë, sidomos në gjysmën e dytë të shekullit XX, do tëluajë rol vendimtar në ekzistencën e Tarikatit Bektashi në trojetshqiptare. Përveç Shemseddin Babait në këtë teqe kanë shërbyeredhe këta baballarë: Abdylgani Babai, Haxhi Adem Babai,Adem Vexhhi Babai, Baba Qazimi. 538Aktiviteti më i bujshëm i Tarikatit Bektashi në trojet eMaqedonisë së sotme është prezentuar duke filluar prej gjysmëssë dytë të shekullit XVIII e deri në fund të shekullit XIX.Inkuadrimi i disa udhëheqësve vendorë në Tarikatin Bektashi nëkëtë periudhë kohore, do të ndikojë në zhvillimin pa pengesë tëaktiviteteve bektashiane si dhe në ndërtimin e shumë teqeve dhezavijeve të reja bektashiane. 539Aktivitetin e përbashkët të udhëheqësve vendorë me baballarëtbektashi e shohim qartë në Teqenë Harabati Baba në Tetovë.Rexhep Pasha dhe Abdurrahman Pasha me tërë fuqinë dhemundësitë e tyre kanë ndihmuar në organizimin si material ashtuedhe fetar sa më të ngritur të Teqesë Harabati Baba dhe kjo teqenë kohën e tyre ka lulëzuar. Mirëpo largimi i disa baballarëve tëmëvonshëm bektashi nga parimet bazë islame do të ngjallë537538539Po aty, V.556.Për më gjerë për Teqenë e Gjakovës shih: Rexhepagiqi, po aty, f. 213-215.Birge, J.K., Bektasilik Tarihi, përkth. në turq. Reha Çamuroglu, Stamboll1991, f. 83.

Tesavvufi në Ballkan 183aversion te populla e gjithmbarshme islame ndaj këtij tarikatidhe do të ndikojë në pakësimin e ithtarëve të këtij tarikati nëTetovë dhe më gjerë.Hulumtimet dhe dokumentet në lidhje me kohën e themelimit tëTeqesë Harabati Baba janë të ndryshme. Sipas disa burimeve, tëcilat duken si më të sakta, teqenë e ka themeluar Sersem AliDedeu 540 , ndërsa në kohën e Harabati Babait teqeja ështëshndërruar në kompleks dhe ka arritur kulmin e zhvillimit të saj.Disa të tjerë pohojnë se teqeja është themeluar në kohën eHarabati Babait, i cili në vendin ku është ndezur kandili iSersem Ali Dedeut e ka themeluar teqenë. Pikërisht për këtëedhe teqeja përmendet me dy emra: Sersem Ali Dede dheHarabati Baba. Është me rëndësi të theksohet se në ngritjen eteqesë Harabati Baba, kontribut të madh kanë dhënë baballarëtMehmet Harabati Baba, Ahmet Baba, Haxhi Emin Baba, BabaQazimi etj. 541Në Teqenë Harabati Baba të Tetovës përveç ritualeve fetarerëndësi e posaçme i është kushtuar artit, letërsisë, muzikës dhepikturës. Ky realitet më së miri shihet edhe nga mbishkrimetportale, epitafet, poezitë e shkruara dhe pikturat në muret eobjekteve të teqesë etj. 542Përveç Teqesë Harabati Baba në rrethin e Tetovës kanë vepruaredhe teqetë bektashiane të Javer Babës dhe Kojun Babës.540541542Sersem Ali Dedeu ka qenë tetovar dhe ka shërbyer si vezir në Portën eLartë në kohën e Sulltan Sulejmanit, i cili njëkohësisht edhe ka qenë imartuar me motrën e Sersem Ali Dedeut, Mahi Devranin. Mirëpo mëvonë ai është larguar prej detyrës dhe është tërhequr në teqenë kryesorebektashiane në Kirshehir, ku ka arritur deri në postin e Kryegjyshit. Shih:Noyan, B., po aty, f. 45.Emrat dhe veprimtarinë e baballarëve bektashi pas periudhës së shekullitXVIII, duke u bazuar në dorëshkrimet e Baba Qazim Bakallit, i ka dhënëz. Ali Vishkoja në monografinë e tij për Teqenë Harabati. Shih: HarabatiTeqe e Tetovës dhe veprimtaria në të në periudhën e kaluar, f. 35-38.Në lidhje me mbishkrimet dhe përkthimet e tyre në shqip shih, Vishko,Ali, po aty. Ndërsa në lidhje me muzikën fetare mistike në teqe shih:Jahja Abbas, Makedonya’da Tekkeler ve Tekke Musikisi (temë emagjistraturës e pabotuar), Stamboll 2001, f. 62-75..

184 Kllapia e TesavufitNë Shkup ka patur dy teqe bektashiane: Teqeja e Mustafa Babëse ndërtuar në fillim të shekullit XIX dhe Teqeja e SulejmanBabës.Në Manastir ka vepruar Teqeja e Husein Babës, në Shtip eHamza Babës, në Veles e Haxhe Babës, në Kërçovë eMuharrem Babës, në Makedonski Brod e Hidir Babës, në Dibëre Ali Pashës, në fshatin Kanatlar të Prilepit e Dikmen Babës. 543Prishja e raporteve ndërmjet formacionit jeniçer dhe ShtetitOsman, mëvetësimi i Pashallëkut të Janinës në krye me AliPashë Tepelenën dhe mbyllja e teqeve bektashiane në qendrat eShtetit Osman pas periudhës së Sulltan Mahmudit II, do tëndikojnë që një numër i madh i baballarëve bektashi tëshpërngulen në Shqipëri dhe Shqipëria të bëhet parajsë ebektashinjve. Gjendja e këtillë dhe heterodoksia e paraqitur nëTarikatin Bektashi pas këtyre trazirave do të inicojë që shumëstudiues perëndimorë të merren me këtë çështje. 544 Shumica ekëtyre studiuesve janë paraqitur me mendimin se shqiptarët kanëbotëkuptime liberale fetare dhe këto botëkuptime janë ujdisurme heterodoksinë bektashiane, ose është thënë se me pranimin eTarikatit Bektashi shqiptarët nuk janë larguar prej traditave tëvjetra të tyre. Këto dhe vlerësimet e ngjashme janë vlerësime tëcilat mund të nxirren prej rrethanave shoqërore në disa pjesë tëtrojeve shqiptare pas gjysmës së dytë të shekullit XIX. Porlirisht mund të pohohet se para kësaj periudhe Tesavvufi nëpërgjithësi në trojet shqiptare nuk ka qenë i tillë dhe në veçantinë shekujt XIV, XV, XVI, XVII dhe XVIII me të madhe kandikuar në islamizimin e shqiptarëve. Një gjë e tillë nuk mund tëpohohet edhe nëse e pranojmë se bektashinjtë gjithmonë kanëqenë heterodoksë, pasi në trojet mbarëshqiptare ithtarët bektashikurrë nuk kanë qenë më tepër se 15 %.543544Për teqetë bektashiane të cilat veprojnë sot në trojet e Maqedonisë shih:Izeti, Metin, po aty.Birge, John, Kingsley, The Bektashi Order of Dervishes, Londër 1965;Hasluck, F. W., Christianity And Islam Under The Sultans, Nju-Jork1973; Bartl, Peter, Die Albanischen Muslime zur Zeit der nationalenUnhabhaugigheit (1878-1912), Visbaden, Otto Harasowirtch, 1968;Popoviç, Alexandre, L’islam Balkanique, Visbaden 1986; Clayer,Nathalie, L’Albanie pays des dervishes, Berlin 1990.

Tesavvufi në Ballkan 185Në periudhat e para të vendosjes osmane në Shqipëri nëdokumentet nuk haset në ekzistimin e teqeve bektashiane. EvlijaÇelebiu Shqipërinë e ka vizituar në shekullin XVII dhe aspak nëmënyrë direkte nuk flet për teqe bektashiane siç i përmendë meemra ato në Bosnjë, Serbi, Bullgari etj. Evlija Çelebiu në njëvend flet për takimin e tij me një grup njerëzish të cilët nuk ikanë dashur Muavijen, Jezidin dhe emevijtë, nuk kanë veshurrroba të kaltra dhe nuk kanë pirë bozë. 545 Disa prej studiuesve,duke u bazuar në këto thënie të Çelebiut, kanë pohuar se këtogrupe kanë qenë bektashi. Mirëpo, duhet pasur parasysh faktinse emevijtë, e në veçanti Jezidi, nuk janë simpatikë as përtarikatet tjera; madje për shkak të vrasjes së nipit të Pejgamberita.s. Huseinit r.a. askush nga popujt muslimanë ballkanikëfëmijëve të vet nuk ia ka lënë emrin Jezid. Pikërisht për këtëedhe nuk mund me siguri të pohohet se këto grupe kanë qenëbektashi, por kanë mundur të jenë edhe ithtarë të tarikateve tjera.Evlija Çelebiu përmend dy teqe të abdalanëve në Elbasan dhePogradec. 546Themelimi i teqeve bektashiane në mënyrë sistematike dheorganizimi institucional i Tarikatit Bektashi në Shqipëri ështëbërë në periudhën e mëvetësimit të Pashallëkut të Janinës, gjatësundimit të Ali Pashë Tepelenës (1790-1822). 547 Në kohën e AliPashës teqe bektashiane janë hapur në shumë vise të ShqipërisëJugore, madje edhe në fshatrat e krishtera të Himarës të cilët ekanë pranuar Tarikatin Bektashi dhe kanë hyrë nën mbrojtjen eAli Pashës. 548Teqetë kryesore bektashiane që kanë vepruar në trojet eShqipërisë në shekujt XVIII dhe XIX janë:- Teqeja e Haxhi Jahja Babait në Krujë, është ndërtuar nga fundii shekullit XIX. Përveç kësaj teqeje në Krujë në bazë tësimboleve bektashiane në disa varreza është pohuar se ka paturedhe një teqe tjetër bektashiane, e cila ka vepruar nëdhjetëvjeçarët e parë të shekullit XVIII, 1130/1717 - 1141/1728-545546547548Evlija Çelebi, po aty, VIII, 679.Po aty, 680, 745.Birge, po aty, f. 83.Hasluck, po aty, f. 589..

186 Kllapia e Tesavufit29. 549 Në Krujë gjenden edhe Tyrbeja dhe Teqeja e SariSalltukut, për të cilat folëm në pjesën e parë.Haslucku e ka vizituar Krujën në fillim të shekullit XX dhepohon se Kruja ka qenë qyteti me përqëndrim më të madh tëbektashinjve në Shqipërinë Veriore. 550 Në shekullin XIX kavepruar edhe një eqe bektashiane në Fushëkrujë. Teqeja ështëthemeluar në vitin 1790 nga ana e Ibrahim Shemimi Babait. 551Shemimi Babai është edukuar dhe arsimuar në TeqenëBektashiane të Velesit (Koprulu), ndërsa në kohën e Ali PashëTepelenës ka ardhur në Krujë dhe me ndihmën e Pashait e kathemeluar këtë teqe. Shemimi Babai është prej figurave kryesoretë përhapjes së Tarikatit Bektashi në trojet shqiptare. Disa prejhulumtuesve kanë pohuar se edhe Ali Pasha ka qenë murid itij. 552Me ndihmën e Ali Pashës, Shemimi Baba ka themeluar teqebektashiane edhe në Melçan, në Elbasan dhe Koshtan tëTepelenës. Në Melçan e ka vendosur muridin e tij BabaAbdullah Melçanin, në Elbasan Xhefai Babain, ndërsa nëKoshtan Sadik Babain 553- Teqeja e Baba Aliços në Berat, është themeluar në fillim tëshekullit XIX nga ana e Baba Aliços dhe në oborr e ka edhetyrben e themeluesit. 554- Teqeja e Xhefai Babait në Elbasan, është themeluar nga ana emuhibit të Shemimi Babait, Xhefai Babait në vitet e para tëshekullit XIX. Pas Xhefai Babait në post janë ulur edhe MustafaKeshfi dhe Ali Hakki Babai. 555- Teqeja e Nasibi Tahir Babait në Frashër, është themeluar nëvitin 1825 nga Nasibi Tahir Babai. Pas tij në post janë ulur BabaAlushi, Baba Mustafa Kenziu, Baba Shemiu dhe Baba Abedini.Sami Frashëri në lidhje me Nasibi Tahir Babain thotë: “NasibiTahir Babai është prej gjyshërve bektashi dhe poet i cili ka549550551552553554555Birge, po aty, f. 82.Hasluck, po aty, f. 439.Hasluck, po aty, f. 551.Birge, po aty.Baba Rexhepi, Mistiçizma Islame dhe Bektashizma, f. 209.Clayer, L’Albanie pays des dervishes, f. 254.Baba Rexhepi, po aty, f. 251.

Tesavvufi në Ballkan 187lindur në vendlindjen time në Frashër. Pasi që ka shëtitur dhe kavizituar shumë vise të largëta është kthyer në fshatin e tij dhe atyka themeluar një zavije, e cila me kalimin e kohës është rriturdhe sot është një teqe e madhe. Ai ka vdekur në vitin 1250 h.dhe tyrbeja e tij gjendet pranë teqes. Përveç një numri të madh tëpoezive në gjuhën shqipe, ka edhe shumë gazele në turqishtedhe persishte. Gjatë kthimit për në vendlindje në qytetin eLeskovikut, kur dijetarët e qytetit kanë dashur ta sprovojnë, aika shkruar një kaside si përgjigje për ta.” 556- Teqeja e Asim Babait në Gjirokastër, është themeluar ngaMuhammed Asim Babai nga Yskydari, i cili në Gjirokastër kaardhur nga qendra bektashiane në Suluxhakarahojuk. AsimBabai është halife i Ali Dedeut të Dimetokës. Ai ka vdekur nëvitin 1796 në Gjirokastër dhe tyrbeja e tij ka qenë ndër më tëvizituarat në këtë qytet. Pas Asim Babait në këtë teqe në postjanë ulur Hasan Baba Turku, Sulejman Baba, Ali Baba Gega,Haxhi Jahja Baba, Ibrahim Baba, Husein Baba Elbasani, HaxhiAli Hakki Baba, Selim Ruhi Baba. 557- Teqeja e Ismail Babait në Glavë të Beratit, është themeluar ngaIsmail Babai nga fundi i shekullit XIX. Pas tij në post janë ulurMedeni Babai dhe Qamil Babai. 558- Teqeja e Baba Kamberit në Kiçok të Përmetit.- Teqeja e Sadik Babait në Koshtan të Tepelenës. Në këtë teqepas Sadik Babait kanë shërbyer edhe Muharrem Babai, BabaKaso, Baba Ahmedi dhe Baba Shefqet Koshtani.- Teqeja e Kasim Babait në fshatin Kuç të Bilishtit. Teqeja ështëndërtuar në kohën e Muradit II nga ana e Kasim Babait, ndërsanë vitin 1878 në vendin e kësaj teqeje e cila është rrënuar,Ibrahim Babai ka ndërtuar një teqe të re. 559556557558559Sh. Sami, Kamusu’l-A’lam, VI, 4580.Baba Rexhepi, po aty, f. 242; Clayer, po aty, f. 281.Hasluck, po aty, f. 544; Clayer, po aty, f. 300.Hasluck, po aty, f. 547; Birge, po aty, f. 82-83; Baba Rexhepi, po aty, f.354..

188 Kllapia e Tesavufit- Teqeja e Baba Abidinit në Leskovik, është ndërtuar nga ana epoetit të njohur Baba Abidin Leskovikut në fund të shekullitXIX. Pas tij në post janë ulur Baba Saiti dhe Baba Rizai. 560- Teqeja e Baba Musait në Maricaj të Gjirokastrës, ështëndërtuar nga ana e Baba Musait, por është djegur nga grekët dhenë vitin 1900 është rindërtuar. 561- Teqeja Bektashiane e Martaneshit, është themeluar nga fundi ishekullit XIX nga Baba Huseini. Pas tij në post janë ulur, BabaJashari, Baba Hajdari, Baba Xhaferi, Baba Lutfi Xhani dhe BabaFaja Martaneshi. 562- Teqeja e Madhe Bektashiane e Melçanit, është themeluar nëvitin 1815 nga Baba Huseini. Pas Husein Babait në post janëulur Baba Abdullah Melçani, Baba Ademi, Baba Alushi, BabaHuseini dhe Baba Zylfoja. 563- Teqeja Bektashiane e Prishtës, e themeluar në fillim tëshekullit XIX nga Baba Tahiri. Pas tij në post janë ulur BabaXhaferi, Baba Shabani, Baba Huseini, Baba Kamberi dhe BabaIljasi.- Teqeja Bektashiane e Shembërdhenjit, e themeluar nga BabaHorasani në gjysmën e parë të shekullit XIX. Tyrbeja e BabaHorasanit është në oborrin e teqesë. 564- Teqeja Bektashiane e Turanit, e themeluar nga Salih BabaElbasani. 565Tarikati Bektashi në periudhën e fundit ka marrë hov të madh tëpërhapjes në mbarë trojet shqiptare. Posaçërisht pas vitit 1826Shqipëria dhe viset shqiptare janë bërë vendstrehim i bektashive560561562563564565Hasluck, po aty, f. 545; Baba Rexhepi, po aty, f. 272.Hasluck, po aty, f. 542.Hasluck, po aty, f. 551, Haslucku pohon se në pjesën malore tëMartaneshit ka patur edhe një teqe tjetër bektashiane, e cila ështëndërtuar në kohën e Ballëm Sulltanit, por ajo është rrënuar nga ana eserbëve.Baba Rexhepi, po aty, f. 239; Hasluck, po aty, f. 546-7; Clayer, po aty, f.363.Po aty, f. 311.Clayer, po aty, f. 412. Përveç këtyre teqeve gjithsesi ka edhe teqe të tjerasi p.sh., Teqeja e Peqinit, e Çermenikës, e Mallakastrës, e Skraparit, eTomorrit, e Vlorës, e Kukësit etj.

Tesavvufi në Ballkan 189të cilët janë ndjekur nga ana e Shtetit Osman. Teqetëbektashiane në gjysmën e dytë të shekullit XIX janë bërë çerdhetë kryengritjes ndaj Shtetit Osman. Rol të rëndësishëm në këtëkanë luajtur edhe misionarët politikë perëndimorë të cilët siudhëpërshkrues me muaj të tërë kanë qëndruar nëpër teqetëbektashiane në tërë territorin e banuar me shqiptarë. Mirëpotërheqja e Shtetit Osman prej Ballkanit nuk ka qenë aspak nëdobi të bektashinjve. Pas ndarjes së trojeve shqiptare, qendratbektashiane jashtë Shqipërisë janë braktisur dhe shumica ebektashive ose është inkuadruar në mesin e popullatës tjetër oseka emigruar në Shqipëri. P.sh., Teqeja Harabati Baba ështëmbyllur në vitin 1912 dhe, nëse veçohen dy-tri vitet e shërbimittë Baba Qazimit dhe Dervish Musës, gjatë Luftës së DytëBotërore dhe pas saj kjo teqe ka mbetur e mbyllur për ibadet 80vjet të tëra. 5668. TARIKATI MELAMIMendimi i melametit i konceptuar në trajtë të “Paraqitjes sëmirësive dhe mosfshehjes së ligësive”, në Tesavvufin islamështë hasur pothuajse te të gjithë asketët dhe sufijtë brendaterritorit islam. Mirëpo Horasani ka qenë vendi ku duke filluarprej shekullit II h. sufijtë me nam, si Ibrahim b. Ed’hemi,Abdullah b. Mubareku, Fudajl b. Ijadi, Shekik Belhiu,Muhammed b. Eslem et-Tusiu dhe të ngjashmit e kanëpraktikuar mendimin e melametit në formë të kundërshtimit tëdëshirave të unit, nënçmimit të anës epshore në personalitetin enjeriut, moskushtim rëndësi veprave të bëra me epiqendër nëmbështetjen e plotë në Fuqinë Krijuese. Lirisht mund të thuhetse mendimi i melametit ka futur në jetën dhe shoqërinë islamepërpjekjen maksimale kundër fodullëkut të ibadetit dhepraktikimit për sy e faqe.566Më hollësisht për bektashinjtë shqiptarë në periudhën e re shih: Izeti,Metin, po aty, f. 74 e në vazhdim..

190 Kllapia e TesavufitKrahas botëkuptimit të melametit si parim i përbashkët përpërvojën sufike në tërësi, disa prej sufive atë e kanë marrë përbazë të Tesavvufit të tyre dhe e kanë sistematizuar dheinstitucionalizuar në trajtë të tarikatit.Duke filluar prej shekullit VIII e deri në fund të shekullit XIXmelamijjen e hasim në tri periudha kryesore, edhe atë:1. Melamijja e periudhës së parë ose Kassarijja. Ky tarikat ështëthemeluar nga ana e Ebu Salih Hamdun b. Ahmed el-Kassaritdhe është paraqitur si reagim ndaj jetës luksoze të shoqatavesufike-zejtare në periudhën e pushtetit të Abbasidëve. HamdunKassari dhe ithtarët e tij kanë parapëlqyer largimin prej të gjithanevojave të kësaj bote, nënçmimin e vetes, prezentimin eligësive personale vetëm me qëllim që Allahut xh.sh. t’i afrohensa më të pastër. 5672. Melamijja e periudhës së dytë ose Bajrami-Melamijje. Ështëthemeluar si një degë e Tarikatit Bajrami të Haxhi BajramVeliut, nga ana e muridit të tij Dede Omer Sikkiniut(v.880/1745). Dede Omer Sikkiniu ka refuzuar çdo trajtë tëritualit të tarikatit, çdo formë dhe mënyrë të veshjes së posaçmesufike dhe në vend të manifestimeve të sistematizuara kapërvetësuar bisedën si metodë të tarikatit të vet. Ai me këtë kahedhë edhe themelet e periudhës së dytë të melamive. DedeOmer Sikkiniu dhe ithtarët e tij janë larguar prej të gjithamomenteve të cilat e ngrenë unin e njeriut, por në anën tjetërrëndësi të posaçme i kanë kushtuar organizimit administrativ tëtarikatit të tyre. Dede Omer Sikkiniu është kutub 568 i parë,ndërsa pas tij në këtë post do të ulen Bunjamin Ajjashi, Pir AliAksaraji, Ismail Mashukiu, Ahmed Sarbaniu, HusameddinAnkaraviu, Hamza Baliu, Hasan Kabaduzi etj. Shumica eshejhëve melami janë kundërshtuar me administratën e Shtetit567568Isin, “Melamilik”, DBIA, V, 380.Termi “Kutup” në Tesavvuf d.t.th., shejh më i madh, ndërsa në TarikatinMelami ka kuptim pak më specifik dhe d.t.th. autoritet shpirtëror i cili kamarrë përsipër udhëheqjen e këtij organizmi mistik dhe i cili kavazhdimësinë historike. Përafërsisht janë në statut të njëjtë si edheKryegjyshët e bektashive.

Tesavvufi në Ballkan 191Osman, prandaj edhe disa prej tyre janë ekzekutuar nga ana eSulltanit me fetvanë e shejhulislamit. 5693. Melamijjeja e periudhës së tretë ose Melamijje Nurijje. Ështësistematizuar nga ana e Sejjid Muhammed Nuru’l-Arabiut(v.1305/1882) në gjysmën e dytë të shekullit XIX dhe ështëpërhapur në shumë vise të Gadishullit Ballkanik. Ithtarë të SejjidNuru’l Arabiut ka patur edhe në mesin e shtresave të lartaintelektuale të Stambollit në gjysmën e dytë të shekullit XIX. 570Në viset që janë temë e këtij studimi e hasim melamijjen eperiudhës së dytë të prezentuar në personalitetin dhe ithtarët enjërit prej kutubëve të Tarikatit Melami, Hamza Baliut(v.969/1561-62), në trajtë të Melamive Hamzavi në Bosnjë dhemelamijjen e periudhës së tretë të prezentuar në personalitetindhe ithtarët e Sejjid Muhammed Nuru’l Arabiut në Maqedonidhe Kosovë.Themeluesi i Melamijje Hamzavijjes është Shejh Hamza Baliunga Bosnja. 571 Vendlindja e Hamza Baliut është fshati Orloviçafër Vllasenicës në Sanxhakun e Zvornikut. Që në moshën e reHamza Baliu është bërë murid i Husameddin Ankaraviut(v.964/1557) dhe pas tij ka kaluar në postin e tij. Veprimtarinë etij sufike Hamza Baliu e ka vazhduar në vendlindjen e tij, nëzavijen të cilën e ka ndërtuar në fshatin e tij. Për një kohë tëshkurtër ai përreth vetes ka tubuar me mijëra ithtarë. Disa prejithtarëve i ka tubuar prej kafeneve, ndërsa një numër bukur imadh i tyre kanë qenë edhe prej shtresave të larta të shoqërisëboshnjake të asaj kohe.Dijetarët e Bosnjës e kanë paditur atë me pretekst se ai është ipashkolluar dhe se nuk ka njohuri në lidhje me çështjet fetare,prandaj edhe nuk ka mundësi që t’i thirrë të tjerët në Islam. Nëfund edhe Hamza Baliu si paraardhësit e tij është ekzekutuar ngaShteti Osman në vitin 969/1561-62 në Tahtakale të Stambollit.569570571Bolat, Ali, Bir Tesavvuf Okulu Olarak Melametilik, Stamboll 2003.Shih: Dogrul, Omer Riza, Islam Turk tarihinde Ilk Melamet, Stamboll1950; Koprulu Fuad, Turk edebiyatinda Ilk Mutasavviflar, Ankara 1993,f. 346-349; Golpinarli Abdulbaki, Turkiyede Mezhepler ve tarikatlar,Stamboll 1969, f. 246-269; po ai: Melamilik ve Melamiler, Stamboll1931; Sunar, Xhavit, Melamilik ve Bektasilik, Ankara 1977.Atai, Zejl-i Shekaik, f. 70-71..

192 Kllapia e TesavufitPrej citateve të Ataiut kuptohet qartë se edhe pas vdekjes sëHamza Baliut, në Bosnjë ka vazhduar lëvizja e tij. 572Themelet e periudhës së tretë të melamijjes i ka hedhur SejjidMuhammed Nuru’l Arabiu (v.1305/1882) i cili është me origjinëarabe dhe ka lindur në Kajro. Pas përfitimit të mësimeve të paranë familje, është regjistruar në Universitetin e Az’harit dhe atyështë afruar mjaft me profesorin e tij Hasan Kuvejsiun. HasanKuvejsiu e ka dërguar Muhammed Nuru’l Rabiun në Anadoli,mirëpo ai pa u ndalur shumë atje ka shkuar në Ballkan dhe karënë në kontakt me grupet Nakshijje-Melamijje në Serez dheSelanik. Ai ka marrë dorë në Tarikatin Nakshibendi prej ShejhJusuf en-Nakshibendiut të Janinës, ndërsa nëpërmjet të ShejhIbrahimushshemarikiut është lidhur për tarikatet Halvetijje,Ekberijje dhe Uvejsijje. Në vitin 1249/1833-34 është emëruar simuderris në Medresenë e Koçanit dhe është njoftuar me pjesën emadhe të dijetarëve islamë të kësaj ane. Në vitin 1255/1839 kaardhur në Shkup dhe ka marrë dorë prej shejh KazanliAbdulhalik Efendiut. Në vitin 1266/1849 me ftesë nga valiu iShkupit, Selim Pasha, ka qëndruar gjashtë muaj në Stamboll.Pas kësaj edhe dy herë ka qëndruar nga gjashtë muaj nëStamboll, herën e parë me ftesë të kryeshefit të policisë, HusniPashës, ndërsa herën e dytë me ftesë të valiut të Bosnjës, TopallOsman Pashës.Në vitin 1287/1870 duke qenë në Kavadar ka proklamuar seështë bërë kutub. Ka vdekur në vitin 1305/1882 në Strumicë. 573572Më gjerë për Hamzavijtë shih: Atai, Nevizade, Zejl-i Shekaik, f. 65;Golpinarli, A. Melamilik ve Melamiler, f. 73; Ocak Ahmet Yasar,Osmanli Toplumunda Zindiklar ve Mulhitler (15-17 yuzyillar), Stamboll1998, f. 273; Had`ijahi}, M., “Udio Hamzevijja uatentatu na Mehmet Pa{u Sokolovi}a” në “Prilozi”, 1955,f. 325; po ai, “O Progonu Hamzevija u Bosni 1573 godine” në “Prilozi”,1970-71, f. 68; Mehinagi}, Ibrahim, “^etirineobjavljena izvora o Hamzevijama iz sredine XVIvijeka”, në “Prilozi”, XVIII-XIX, 1968-69, f. 217-266; Okiç, Tajjib,“Quelques documents concernant les Hamzavites”, në “InternationalCongress of Byzantinits”, Leiden 1957, f. 281; Algar, Hamid, “TheHamzeviyye, A Deviant Movement In Bosnian Sufism”, në “IslamicStudies”, 36, 2-3 (1997), f. 243-261.

Tesavvufi në Ballkan 193Sejjid Muhammed Nuru’l Arabiu i ka komentuar veprat metematikë të vahdet-i vuxhudit të Muhjuddin ibn Arabiut, ShejhBedreddinit, Nijazi Misriut, Haxhi Bajram Veliut, Ahmed b.Idrisit etj. Ai ka qenë njohës i mirë i Tesavvufit islam, prandajedhe ka patur numër të madh të ithtarëve në Stamboll dheBallkan. Në mesin e halifeve të tij në Stamboll bëjnë pjesë:Shejhu i Teqesë së Pazarit në lagjen “Shehremini” të Stambollit,Ahmed Safi Efendiu, shejhu i Teqesë së Tarsusit në lagjen“Mevlanakapi” në Stamboll, Abdu’l-Kerim Efendiu, Ali UrfiEfendiu, muderrisi i Medresesë së Fatihut, Shejh AbdullahHulusi Efendiu, Shejh Maksud Efendiu, vaizi i Xhamisë sëBejazidit, Hafiz Abdurrauf Efendiu, Shejh Kemal Efendiu,Vehbi Efendiu, autori i veprës “Tibjan”, Haririzadeja dhenxënësi i tij Mehmed Tahir Burseviu. 574Muhammed Nuru’l Arabiu ka vepruar në Maqedoni dhe ka paturnumër të madh muridësh edhe në viset e Maqedonisë dhe tëKosovës. Halifet e shejhut në këto vise kanë qenë: AbdurrahimFedai Efendiu 575 , Salih Rif’at Efendiu nga Shtipi 576 , FilintilizadeHoxha, Mahmud Efendi Shkupjani 577 , Faik Mehmed Beu 578 ,Haxhi Sulejman Beu 579 , Haxhi Abdu’l-Kadir Beu 580 , Ali Riza573574575576577578579Shih: Golpinarli, A., po aty, f. 232-242; Isin, Ekrem, “Melamilik”,DBIA, V, 386; Çiçek, Yakup, Haririzade Mehmet Kemaleddin, Hayati,Eserleri ve Tibyanu Vesailil-Hakaik, (temë e pabotuar e doktoraturës) f.12-23.Yucer, po aty, f. 402; Isin, po aty, V, 384-386; Golpinarli, po aty, f. 302-339.Ka qenë nga Prizreni dhe halifi kryesor i shejhut. Ka shërbyer si muderrisnë Shkup dhe ka vdekur në rrugë në Kanalin e Suezit gjatë kthimit prejhaxhit. Ka disa vepra: Risale-i Vehbijje, Kaside-i Nunijje, Hedijjetu’l-Haxhxh, Tefsiru Sureti’l-Kevther, etj. Halifet më të njohur të tij janë:Abdulehad Efendiu, Haxhi Hafiz Abdurrauf Efendiu nga Shkupi dheJunus Efendiu nga Prishtina.Pasi që ka marrë dorë prej shejhut ka ndërtuar një teqe në Shtip. Kavdekur në vitin 1326/1908.Ka qenë prej ulemasë së Shkupit dhe ka vdekur në vitin 1310/1892 nëHixhaz.Ka qenë nga Strumica dhe pas vdekjes së shejhut është bërë shejh nëteqenë e tij. Ka vdekur në vitin 1319/1901 në Selanik.Ka qenë prej aristokratëve të Strumicës dhe shejhu shpesh ka ndenjur nëkonakun e tij. Ka vdekur në vitin 1889..

194 Kllapia e TesavufitVasfi Efendiu 581 , Elmas Efendiu 582 , Xhengori MustafaEfendiu 583 , Hafiz Topall Baba Gjakovari 584 , Topall RexhepEfendi Prizrenasi. 585Teqe melamite në Maqedoni dhe Kosovë janë themeluar në këtoqytete:- Strumicë - ka patur dy teqe. Në njërën ka qëndruar MuhammedNuru’l Arabiu dhe pas vdekjes është varrosur aty ku e ka edhetyrben. Pas shejhut në post është ulur Faik Beu. Pas tij teqenë eka udhëhequr Haxhi Valdeja. Teqeja e dytë është udhëhequr ngadjali i shejhut Sherif Efendiu. Pas vdekjes së tij në vitin 1905 nëtë shejh është bërë Haxhi Abish Beu, në kohën e të cilit teqejaështë mbyllur nga bullgarët.- Dojran - në Dojran dhe në fshatin Dedeli të Dojranit kavepruar nga një teqe melamite.- Veles - ka patur vetëm një teqe melamite.- Kavadar - teqenë e Kavadarit e ka themeluar Haxhi Abdu’l-Kadir Beu.- Shtip - teqenë e Shtipit e ka ndërtuar muridi i shejhut SalihRif’at Efendiu.- Shkup - teqeja melamite në Shkup është themeluar nga dhëndridhe halifi kryesor i shejhut Abdurrahim Fedai Efendiu. Pas tijshejh janë bërë Haxhi Kemal Efendiu dhe djali i tij HakkiEfendiu.- Manastir - teqeja rifaite e Vranjevcit të Manastirit me kalimin eshejh Ali Riza Efendiut në Tarikatin Melami ka vepruar si teqemelamite.580581582583584585Ka qenë nga Strumica dhe vëlla i Sulejman Beut. Është vendosur përshejh të Teqesë së Kavadarit. Ai e ka shpëtuar teqenë që të mos e djeginbullgarët. Ka vdekur në moshën 95 vjeçare.Ka qenë shejh i Teqesë Rifaite të Manastirit. Ka vdekur në vitin1331/1913.Ka ndërtuar një teqe në vendlindjen e tij në katundin Dedeli të Dokranit.Ka vdekur në vitin 1906.Ka qenë shejh i Teqesës së Dojranit. Ka vdekur në vitin 1907.Ka qenë gjakovar dhe në teqenë e tij i ka dhënë ixhazet Haxhi AdemEfendi Prizrenasit dhe Hasan Efendiut. Ka vdekur në vitin 1902.Është shejhu i parë i Teqesë Melamite të Prizrenit dhe ka punuar simësues në shkollën e mesme të qytetit.

Tesavvufi në Ballkan 195- Prizren - muridi i shejhut Haxhi Rexhep Efendiu ka ndërtuarnjë teqe melamite në Prizren. Pas tij në post është ulur ShejhSejfuddini, ndërsa pas tij Shejh Omer Lutfi Paçarizi. 586- Gjakovë - Hafiz Sulejman Baba Gjakovari ka themeluar njëteqe melamite në Gjakovë. 587586587Shejh Omer Lutfi Paçarizi ka qenë edhe poet dhe shkrimtar. Ka tëshkruara disa vepra për fëmijë në turqishte. Pas tij në post janë ulur:Shejh Kamil Tosko, Shejh Salih Efendiu, Shejh Hilmi Efendiu, ShejhHamdi Kaçamaku, Shejh Haxhi Iljas Bardhi, Shejh Haxhi Idrisi, HafizRidvani, Shejh Idris Maksudi dhe Haxhi Jakub Muçeziu.Shih: Golpinarli, Abdulbaki, po aty, f. 301-323..

PJESA E TRETËMARRËDHËNIET SHOQËRORE TË TARIKATEVE MESHOQËRITË BALLKANIKE NË SHEKUJT XVIII DHEXIXSi në Anadoli ashtu edhe në Ballkan mënyra osmane e jetesësme vete ka sjellë një sintezë të ndikimit reciprok të strukturavetë ndryshme shoqërore dhe ndërtimit të një shoqërie mebotëkuptim të qytetërimit kozmopolit, multikulturor dhemultidimensional. Në pranimin e botëkuptimit islam dhemënyrës osmane të jetesës nga ana e shoqërive dhe grupeve që ukanë takuar feve, kulturave dhe traditave të ndryshme, nëvendosjen e raporteve pozitive ndërmjet Shtetit Osman dhepopullatës vendase dhe në sistematizimin brenda shoqërive tëposaçme, rol vendimtar ka luajtur kultura e Tesavvufit,gjegjësisht teqetë dhe dervishët e tarikateve të ndryshme.Në periudhën osmane Tesavvufi përveç brenda popullatës sërëndomtë është përhapur edhe në mesin e administruesve dhedijetarëve vendorë. Trajtat e sjelljes sociale të vendosura meshtresat e ndryshme shoqërore nga ana e sufijve dhe uniteti iqëllimeve të sufijve, administruesve dhe dijetarëve, edhe mëtepër i ka afruar këto shtresa të shoqërisë me njëra-tjetrën.Teqetë në fillim janë ndërtuar në periferi të qyteteve dhevendbanimeve, në vendet e zgjedhura nga vetë dervishëtudhëtues, ndërsa më vonë, me ndihmën e posaçme të Portës sëLartë, ato janë ndërtuar në vende të cilat kanë qenë më tëpërshtatshme për praktikimin e obligimeve të udhëzimit(irshad). Këto ndërtesa përveç përmasave sufike kanë ndihmuaredhe në largimin e pengesave të ndryshme për tregti me këtovise, në bartjen e mendimeve dhe ideve prej qendrës në periferi,

Marëdhëniet shoqërore të tarikateve... 197kanë shërbyer si vendstrehime për të pashpresët etj. D.t.th.teqetë janë inkuadruar pothuajse në të gjitha shërbimet përpërforcimin e jetës shoqërore dhe bartjen e idesë islame deri nëviset më të largëta.Si në pjesën tjetër të botës islame ashtu edhe në Ballkan teqetëkanë patur fushë të gjerë të veprimit. Ato gjatë periudhësosmane kanë shërbyer si shkolla, vende për mjekim, vende përrekreim, pushimore, qendra për arte të bukura, ndërtesa letrare,faltore etj. 5881. SUFIJTË DHE ULEMAJAOsmanët që nga ditët e para të depërtimit në viset ballkanike ekanë ditur se nuk do të mjaftojë që vetëm ushtarakisht tëvendosen aty. Pikërisht për këtë, në favor të qëndrimit dheveprimtarisë pozitive fetare-shoqërore të tyre në këto visebrenda nevojave kanë ndërtuar medrese, teqe, zavije, imareteetj., dhe kështu kanë kontribuar në sistematizimin e jetësshoqërore.Në viset ballkanike raportet ndërmjet sufijve dhe ulemasë kanëndjekur vijën e qendrës së Shtetit Osman, respektivishtStambollit. Ashtu si në Stamboll që ndërmjet medresesë dheteqesë në pjesën më të madhe kohore ka patur raporte të miradhe herë pas here për shkak të arsyeve të ndryshme janëparaqitur mosmarrëveshje, ashtu edhe në Bosnjë, Serbi, Kosovë,Maqedoni dhe Shqipëri në të shumtën e rasteve janë barturdukuritë e këtilla.Duke filluar prej shekullit XV në të shumtën e rasteve sufijtëdhe ulemaja në viset tona nuk kanë patur mosmarrëveshje tëmëdha, përkundrazi, një numër i madh i dijetarëve kanë qenëmuridë të tarikateve të ndryshme dhe aty kanë shërbyer nëudhëzimin e drejtë të popullatës. Në anën tjetër edhe shumë sufitë ngritur kanë shërbyer si mësimdhënës (muderrisë) në588Për më gjerë shih: Kara, Mustafa, Din Hayat Sanat Açisindan Tekkelerve Zaviyeler, f. 178..

198 Kllapia e Tesavufitmedresetë e themeluara në qytete të ndryshme. Mirëpo edhe psenë raste të rralla ka ndodhur që të ketë mosmarrëveshje ndërmjetkëtyre dy institucioneve bartëse të jetës shoqërore osmane. 589Në relacionet ndërmjet teqesë dhe medresesë, përveç mënyrësidentike të të menduarit, shpeshherë ka ndodhur që aktivitetet etë dy institucioneve të zhvillohen në të njëjtën ndërtesë. Disaprej teqeve në Bosnjë, Maqedoni dhe viset e tjera, gjatëveprimtarisë kanë shërbyer edhe si medrese, madje disa prej tyrenë periudhën e fundit janë shndërruar plotësisht në medrese.P.sh., Hanikahu (teqe) i Gazi Husrev Beut në Sarajevë dukefilluar prej shekullit XIX ka shërbyer si medrese.Shumica e shejhëve dhe dervishëve të tarikateve të ndryshme nëviset ballkanike deri në gjysmën e dytë të shekullit XIX së parikanë kryer medresetë e pastaj janë inkuadruar në obligimet etyre nëpër teqetë. Më pas ata i kanë gërshetuar dituritë e tyreekzoterike me ato ezoterike dhe kanë zhvilluar mësime sufike nëfrymën e ehli-sunnetit. Tradita e këtillë sidomos ka vazhduar tekMevlevijtë, Nakshibendijtë dhe Halvetijtë. 590Një poet sarajevas në poemën e tij për Sarajevën pas rrënimevetë bëra nga ana e Eugenit nga Savoja, Teqenë Mevleviane tëSarajevës e ka karakterizuar si arkë e diturive dhe si burim idijetarëve. 591Shejh Arif Kurdiu i cili në vitin 1285/1868 kishte ardhur ngaStambolli në Sarajevë si shejh i teqesë së Skender Pashës,589590591Në lidhje me marrëdhëniet ndërmjet teqesë dhe medresesë në periudhënosmane shih: Gunduz, Irfan, Osmanlilarda Devlet-Tekke Munasebetleri,Stamboll 1989, f. 70-85; Ongoren, Resat, “Osmanli’da Sufilerin FarkliToplum Kesimleriyle Iliski Tarzlari”, në “Islam Arastirmalari Dergisi”, f.13-18; Yilmaz, Necdet, Osmanli Toplumunda Tasavvuf, Sufiler, Devletve Ulema, Stamboll 2001, f. 451-457; Kara, Mustafa, po aty, f. 79-117.Hanikahu i ndërtuar nga ana e Koski Mehmed Pashës në Mostarnjëkohësisht ka shërbyer edhe si medrese. Shejhu i kësaj teqeje, ShejhFevziu nga Mostari, në medrese ka ligjëruar për veprën Mesnevi tëMevlana Xhelaluddin Rumiut. Përveç kësaj, në këtë hankah-medresekanë ligjëruar edhe dijetarët me emër të periudhës së fundit, si AbdullahEfendi Rixhanoviçi, Hamza Efendi Puziçi, Hasan Efendi Nametaku etj.Shih: Çehajiç, po aty, f. 49.Hand`i}, Mehmed, “Sarajevo u Turskoj Pjesmi”, në“Glasnik IVZ”, viti XI, no. 10, f. 238.

Marëdhëniet shoqërore të tarikateve... 199njëkohësisht ka shërbyer edhe si muderris në MedresenëMisrijje dhe më vonë në atë të Gazi Husref Beut.Në mesin e muridëve të themeluesit të Teqesë së Vukeliçit,Husein Baba Zukiçit, ka patur kadi (gjykatës), mual-limë dhemuderrisë (mësimdhënës).Traditën e tij e kanë vazhduar halifejae tij Shejh Abdurrahman Sirriu dhe muridi i tij Mejli Baba. 592Në shekullin XIX në relacionet ndërmjet medresesë dhe teqesënë viset e sipërpërmendura është paraqitur një dukuri e re. Njënumër i konsiderueshëm i teqeve janë shndërruar në medreseklasike. Mirëpo, në këto medrese krahas lëndëve të tjera janëlexuar dhe analizuar edhe veprat sufike me rëndësi, si “ElMunkidhu mine’d-Dalal” e Gazaliut, “Fususu’l-Hikem” e IbnArabiut, “Mesnevija” e Mevlanës etj.Shejhët dhe muridët e tyre në teqetë e ndryshme të trojeveshqiptare, si në Shqipëri Kosovë dhe Maqedoni, gjithashtu kanëqenë të kyçur në proceset arsimore të vendeve ku kanë vepruar.Në mesin e më të shquarve mund të përmenden Shejh Abdu’l-Kadir Efendiu i Mitrovicës, Shejh Mehmed Sezai Efendiu dhemuridi i tij Faik Efendiu, Shejh Shefqeti, muridi i SejjidMuhammed Nuru’l-Arabiut, Sulejman Baba Gjakovari,themeluesi i Teqesë Halveti-Hajati në Ohër, Pir Mehmed Hajati,muridi i tij dhe themeluesi i Teqesë Halveti-Hajati të Kërçovës,Shejh Ademi, shejhu melami i Shkupit, Shejh AbdurrahimEfendiu etj. 593Siç thamë edhe më sipër, sufijtë dhe ulemaja herë pas here janëkonfrontuar mes vete. Në Bosnjë tarikati i cili më së tepërmi kapatur probleme me shtresën e ulemave është Tarikati Hamzavi-Melami dhe dervishët e tyre. Disa prej dervishëve të këtijtarikati janë ekzekutuar pas vendimeve (fetva) të lëshuara nga592593^ehaji}, po aty, f. 56.Shih: Rexhepagiqi, po aty; Vokrri, Abdullah, Shkollat dhe arsimi nëKosovë ndërmjet dy luftërave botërore (1918-1941), Prishtinë 1990;Shejh Muhammed Shehu, Shejh Shefqeti dhe Teqeja e Madhe, Gjakovë1418/1998; Kaleshi, Hasan, Kontributi i shqiptarëve në dituritë islame,1411/1991..

200 Kllapia e Tesavufitana e disa ulemave të njohur të Bosnjës, si p.sh., Hasan KafiPrushçakut, Molla Bali Efendiut etj. 594Në fillim të shekullit XIX, Ilhami Baba Zhepçeviu për shkak tëmendimeve të tij është shpallur murted (renegat) nga ana eulemasë së Travnikut dhe është ekzekutuar me vendimin e valiuttë Bosnjës, Ali Xhelaluddin Pashës. 595Pashallëqet e formuara në fund të shekullit XVIII dhe fillim tëshekullit XIX në Shqipëri kanë kërkuar përmbajtje edhe ngaaspekti fetar. Përderisa bektashinjtë e kanë përmbajtur Ali PashëTepelenën, shumica e tarikateve tjera kanë qëndruar afërBushatlinjve. Në këtë periudhë disa prej baballarëve bektashinjjanë syrgjynosur prej territorit të Pashallëkut të Shkodrës. 596Si fund mund të thuhet se ulemaja më së shumti është afruar meTarikatet Nakshibendi dhe Halveti. Por, edhe në mesin etarikateve të tjera ka patur fytyra të shquara të ulemasë islame.2. SHEJHËT DHE ADMINISTRUESIT VENDORËQë nga ditët e para të themelimit të Shtetit Osman, sufijtë eardhur në Anadoli nga viset e ndryshme të botës islame janëmbajtur afër udhëheqësve shtetërorë. Mendimet e tyre kanëndikuar në shumë fusha të organizimit shoqëror të shtetit tëposaformuar osman. Si më parë te selçukët, ashtu edhe teosmanët dervishët i janë bashkangjitur ushtrisë në çlirimin evendeve të ndryshme në Anadoli dhe Ballkan dhe më vonë janëvendosur në pjesët e pabanuara të vendeve të çliruara. Ata pasvendosjes janë marrë me bujqësi, blegtori, zejtari etj., dhe janëpërpjekur për ndërtimin, zhvillimin dhe vendosjen e familjeve tëreja përreth teqeve të tyre. Një numër i konsiderueshëm i këtyre594595596Hand`i}, A., “O Progonu Hamzevija usjeveroisto~noj Bosni 1582”, në “^lanci i Gra|a”,Tuzlla 1975, f. 15.Rrugën e Ilhamiut prej Zhepçes e deri në Travnik e ka përpunuar ReshadKadiçi në romanin e tij Ilhamijin put u smrt.Shih: Baba Rexhepi, po aty, f. 275.

Marëdhëniet shoqërore të tarikateve... 201teqeve është vendosur në pjesët kufitare me shtetet e tjera dhe ikanë ndihmuar aktivitetet ushtarake të Shtetit Osman. 597Fjalët e fundit të themeluesit të Shtetit Osman, Osman Gaziutdrejtuar djalit të vet Orhan Gaziut para vdekjes, e tregojnë qartërëndësinë që udhëheqja osmane ia ka kushtuar rendeve sufikedhe udhëheqësve të tyre. Ai të birit i tha: “Për atë që nuk e dikonsultohu me ulemanë dhe mos u nis askund pa marrëmendimin e evlijave”. 598 Ky botëkuptim i sulltanëve të parë tëShtetit Osman, në masë të madhe ka vazhduar deri në periudhate fundit.Besimi dhe konsiderata që patën fituar sufijtë në sytë esulltanëve dhe administruesve të shtetit, bënë që pjesadërrmuese e udhëheqësve të inkuadrohen ose të zgjedhen ngamesi i sufijve dhe më pas ata të ndihmojnë materialisht dheshpirtërisht në përhapjen e Tesavvufit dhe tarikateve nëterritorin e çliruar dhe të udhëhequr nga ana e Shtetit Osman.Shumica e shtetarëve kanë ndërtuar teqe dhe zavije për sufijtë,herë pas here kanë shkuar në teqe dhe kanë kërkuar hajërduanë eshejhëve, i kanë konsultuar me ta disa prej çështjeve shtetëroreme rëndësi, e kështu me radhë. 599Qëllimi i përbashkët dhe unik i shtetit dhe teqesë ka ndikuar nëzhvillimin e marrëdhënieve pozitive të nduarnduarta ndërmjetShtetit Osman dhe organizmave sufike. Shteti organizmat sufikei ka konsideruar si element shoqëror i cili përveç përmasësreligjioze ka patur edhe përmasën e ruajtjes dhe konsolidimit tëadministratës osmane në viset periferike, ose thënë ndryshe,kanë shërbyer si katalizatorë mes shtetit dhe popullsisë. 600597598599600Shih: Barkan, Omer Lutfi, po aty, f. 288-289; Ongoren, Resat, po aty, f.10.Gunduz, Irfan, po aty, f. 16.Kara, Mustafa, po aty, f. 165-169; Gunduz, Irfan, po aty, f. 120.Në lidhje me këtë Sulltan Abdulhamiti II thotë: “Tradita osmane është qësulltani të informohet për gjendjen e popullatës së pari prejguvernatorëve dhe administruesve të tij, kurse më pas të njëjtat informatat’i marrë edhe prej teqeve të vendosura në të katër anët e shtetit dhe nëbazë të tyre të udhëheqë shtetin”. Bozdag, Ismet, Abdulhamitin NotDefteri, f. 81..

202 Kllapia e TesavufitNë qendër të shtetit në Stamboll, sulltani dhe udhëheqësit e tjerënë masë të madhe kanë qenë në marrëdhënie pozitive meshejhët, dervishët dhe vendqëndrimet e tyre, teqetë. Praktika engjashme haset edhe në territoret ballkanike (Rumeli) të ShtetitOsman.Në pjesët e mëparshme folëm se dervishët dhe teqetë kanëluajtur rol pozitiv në vendosjen e Islamit në viset ballkanike. Paspërfshirjes së këtyre viseve nën udhëheqjen e Shtetit Osman,administruesit vendorë janë përpjekur që të kenë marrëdhënie tëmira me shejhët dhe dervishët, përveç rastit të hamzevimelamivenë Bosnjë.Njëri prej udhëheqësve dhe ushtarakëve të parë osmanë në visettona, Isa Beu, biri i Is’hak Beut, ka ndërtuar Teqenë Mevlevitenë Sarajevë dhe ka lënë disa objekte vakëf për mirëmbajtjen esaj. 601 Traditën e tij e kanë vazhduar edhe disa udhëheqës tëtjerë vendorë të Bosnjës, si p.sh., Salih Vexhihi Pasha, FadilPasha, Mazhar Osman Pasha, Iskender Pasha Jurishiç, GaziHusref Beu, Haxhi Sinan Aga, Muhsinzade Muhammed Pasha,Koski Mehmed Pasha, Omer Pasha Latasi, Elçi Ibrahim Pashaetj. 602Përndjekja e udhëheqësve të lartë të Tarikatit Melami nga ana ePortës së Lartë ka ndikuar që ata të ndiqen, madje edhe tëekzekutohen edhe në Bosnjë. Pas ekzekutimit të Hamza Baliutnë Stamboll, me të madhe janë ndjekur ithtarët e tij në mbarëterritorin e Bosnjës dhe Hercegovinës. Si rezultat i kësaj nëdokumente përmendet ekzekutimi i 12 dervishëve hamzavimelaminga ana e administruesve vendorë të Bosnjës. 603601602603[abanovi}, Hazim, “Vakufnama Isa bega Is’hakovi}aza njegove zadud`bine u Sarajevu”, në “Prilozi”, II,Sarajevë 1951, f. 29.Shih: Mujezinovi}, Mehmed, “Musafirhana i tekijaIsa bega Is’hakovi}a u Sarajevu”, në “Na{eStarine”, III, Sarajevë 1956, f. 247; Sikiri},S., “Sarajevske tekije”, në “Narodna Starina”,Zagreb 1927; f. 27; Truhelka, ]iro, GaziHusrevbeg, njegov `ivot i njegova doba, Sarajevë1912; Ba{eskija, M.M., Ljetopis, f. 172.Hand`i}, A., po aty, f. 42.

Marëdhëniet shoqërore të tarikateve... 203Në vitin 1821 me urdhrin e valiut të Bosnjës, Ali XhelaluddinPashës, për shkak të elementeve heterodokse në ligjëratat e tijdhe nxitjes së popullatës për kryengritje, në Travnik ështëekzekutuar Ilhami Baba Zhepçeviu.Në shekullin XVIII nga ana e valive të Beogradit është ndjekurdhe internuar nga vendbanimi dhe teqeja e tij Shejh Muhammedii Uzhices. Njëkohësisht valiu ka dërguar edhe ushtri kundër tij, ecila e ka djegur dhe shkatërruar në tërësi teqenë e tij. 604Administruesit osmanë të viseve të Kosovës dhe Maqedonisëgjithashtu kanë mbajtur relacione të mira me shejhët dhedervishët e viseve të veta. Në mesin e muridëve të Tarikatit Sadidhe themeluesit të tij Sulejman Axhizi Babës ka patur shumëushtarakë, vali dhe udhëheqës të qyteteve kosovare. Rasti është injëjtë më vonë edhe me shejhun e Teqesë Rifaite të Gjakovës,Haxhi Shejh Musa Bellanicën, Shejh Mehmed Sezaiun ePrishtinës, Teqenë Mevlevite të Shkupit, Teqenë Halveti-Hajatitë Ohrit, Strugës, Kërçovës. Në mesin e ithtarëve të TeqesëRifaite të Shkupit përmendet administruesi i Shkupit, SejfullahBeu, i cili ka ndërtuar edhe një tyrbe në oborrin e teqesë.Shndërrimi i Teqesë Harabati Baba në Tetovë në një komplekstë madh është bërë me ndihmën e muhibëve bektashi KoxhaRexhep Pashës dhe birit të tij Abdurrahman Beut. Ata teqesë iakanë shtuar objektet e kuzhinës, konakut, mejdanit, mesxhidit.Gjithashtu e kanë rindërtuar Xhaminë e Larme dhe kanëndërtuar një verore-kala në kodrën Balltepe të Tetovës. Në vitin1242/1825-26 Tetovën e ka vizituar një poet i Qipros i quajturAshik Kenzi dhe ka shkruar një poemë në lidhje meAbdurrahman Pashën dhe veroren e tij (kalanë). 605Themeluesi i Pashallëkut të Janinës, Ali Pashë Tepelena, kaqenë bektashi dhe muhib i Shemimi Babait. Ai pashallëkun e vete ka shndërruar në një vend dominues të bektashinjve dhe ka604605Musi}, Omer, “Poslanica [ejha Muhammeda u`i~aninaBeogradskom valiji Mahmud Pa{i”, në “Prilozi”, II, 1951, f.185-194.Harid Fedai, “Kibrisli Asik kenzi’nin rumeli Destanlari”, në“Milletlerarasi Rumeli Turk Kulturu Sempozyumu”, Shkup 23-25 Mars1998, Shtojca-1..

204 Kllapia e Tesavufitndërtuar teqe në shumë vise të banuara me shqiptarë, si p.sh., nëManastir, Shkup, Korçë, Janinë, Krujë, Trikallë, Melçan, Turan,Leskovik, Berat etj. 606 Ali Pashë Tepelena përveç për bektashitëka ndërtuar edhe teqe për sadijtë dhe halvetijtë.3. THEMELIMI I QYTETEVE DHE TEQETËQytetet janë të vjetra sa edhe qytetërimet e lashta. Pikërisht përkëtë edhe në viset ku kanë ekzistuar qytetërimet e vjetra kagjurmë të qyteteve të tyre. Përveç qytetërimeve më të vjetraështë realitet se në Ballkan një periudhë mjaft të gjatë ka qenë ivendosur edhe qytetërimi islam osman. Prezentimi i qytetërimitislam osman në tokën pjellore kulturore ballkanike, ku janëgërshetuar disa qytetërime të lashta, ka nxjerrë në pah qytete meveçori orientale-oksidentale.Është e njohur se Shteti Osman, pas depërtimit ushtarak në visetballkanike, ka motivuar transferimin e dervishëve, zejtarëve,tregtarëve dhe së bashku me ta edhe të popullatës anadoliane nëkëto vise. Ardhja dhe pranimi i elementeve kulturore të tyre ngaana e pjesës dërrmuese të popullatës vendase, do të ndikojëdukshëm në ndryshimin e strukturës fizike të qyteteveekzistuese. Ndërsa në viset e pabanuara do të fillojnë tëparaqiten qytete të reja me veçori orientale.Qyteti dhe struktura e tij në periudhën osmane në viset tonashumë pak është hulumtuar. Mirëpo, ekziston një e vërtetë se njënumër i madh i qyteteve të Bosnjës, Kosovës, Maqedonisë dhepjesërisht të Shqipërisë ende i mbajnë simbolet dhe veçoritë etipit të qytetit osman. Dervishët dhe teqetë e tyre kanë ndikuardukshëm në ristruktuimin e qyteteve ekzistuese dhe themelimine qyteve të reja në viset ballkanike. 607Përreth teqeve dhe zavijeve të ndërtuara në viset pjellore dheudhëkryqet tregtare të viseve ballkanike, janë vendosur familje606607Clayer, Nathalie, “Miti i Ali Pashës dhe bektashinjtë (ose mendime përnjë histori kombëtare të bektashinjve shqiptarë)”, në “Përpjekja”, 15-16,Tiranë, janar-dhjetor 1999, f. 39.Barkan, po aty, f. 279-280.

Marëdhëniet shoqërore të tarikateve... 205dhe fise të ndryshme dhe në këtë mënyrë janë ndërtuar qytete tëreja. Qendrat sufike duke i kushtuar rëndësi të posaçme sjelljessë mirë, komplimentit, dashurisë ndërnjerëzore, urtisë, artit kanëndikuar që përreth teqeve të tyre të vendosen njerëz prej feve,etnikumeve dhe statuseve të ndryshme shoqërore.Në bazë të regjistrimit të vitit 1455 Sarajeva quhej Trgovishtedhe kishte vetëm 59 familje. Në Sarajevë ka dy epitafe të cilat itakojnë kësaj periudhe, epitafet e Ajni dhe Shemsi Dedeut. Sirrjedhim mund të thuhet se në këtë periudhë në Sarajevë kapatur teqe të cilën e kanë udhëhequr këta dy shejhë. Përveç sajnë shekullin XV është themeluar edhe Teqeja Mevlevite e IsaBeut. Më vonë përreth këtyre teqeve do të ndërtohet qendra evilajetit të Bosnjës, Sarajeva.Shembuj të ngjashëm të ndërtimit dhe zhvillimit të qyteteve pasndërtimit të teqeve kemi edhe në qytetin e Rogaticës, Visokos,Zvornikut, Skendervakufit, etj. 608Rolin e teqeve në themelimin, ngritjen dhe zhvillimin e qytetevee shohim edhe në rastin e teqeve sinanije-halvetijje në Shkupdhe Prizren, në Teqenë Harabati Baba në Tetovë, në TeqenëXhelvetijje në Berat, në aktivitetin e ahikadirijve në Elbasan, nëteqetë halveti-hajati në Kërçovë, Strugë dhe Ohër etj.4. SUFIJTË DHE POPULLATASufijtë dhe tarikatet e tyre janë zgjeruar në shumë fusha të jetësshoqërore të viseve ballkanike dhe kanë ndikuar në formiminshoqëror të shtresave të ndryshme të shoqërisë ballkanike.Sufijtë kanë qenë në marrëdhënie të mira me dijetarët dheadministruesit, por asnjëherë nuk e kanë mbajtur veten largbrengave të popullatës së rëndomtë.Teqetë, të njohura në popullatë si vende të dervishëve, kanëqenë vende ku është sendërtuar edukimi i unit njerëzor. Përveç608Hand`i}, Adem, “O ulozi dervi{a u formiranjugradskih naselja u Bosni u XV stolje}u”, në “Prilozi”,XXXI, Sarajevë 1981, 172..

206 Kllapia e Tesavufitkësaj ato në mënyrë të drejtpërdrejtë ose tërthorazi janëinkuadruar në të gjitha fushat e jetës shoqërore dhe me metodate posaçme të tyre i kanë sistematizuar aktivitetet e ndryshme tëshoqërisë. Si rrjedhim teqetë dhe zavijet janë bërë vende kupërveç qetësisë shpirtërore janë plotësuar edhe shumë nevojamateriale të popullatës.Teqetë, si vende ku janë bashkuar shumë institucione shoqërore,në relacionet e tyre me popullatën në viset ballkanike kanëvepruar si konaqe, spitale, qendra specializimi, qendra arti,vende qetësimi, vende pikniku, strehimore për pleqtë etj.Pothuajse në të gjitha teqetë në viset tona një herë ose dy herë nëjavë janë mbajtur ligjërata për popullatën. Tradita të këtillavazhdojnë edhe sot e kësaj dite në disa prej teqeve.Pranë ose brenda teqeve janë ndërtuar kuzhina (imarete) ku janëushqyer të varfërit, endacakët, pleqtë, skamnorët. Ky aktivitet iteqeve ka ndikuar në rritjen e simpatisë ndaj tyre në shoqëritëballkanike.Herë pas here shejhët e teqeve kanë përdorur afërsinë e tyre meadministruesit shtetërorë dhe kanë ndikuar në përmirësimin egjendjes së popullatës në mjedise të caktuara.Njerëzit të cilët kanë përjetuar tronditje psikike ose kanë qenë tësëmurë prej sëmundjeve psikosomatike kanë gjetur prehje nëteqe. Teqeja kadirite e Haxhi Sinanit në Sarajevë ka qenë enjohur për këtë aktivitet.Teqetë gjithashtu kanë shërbyer edhe si qendra ku janë mësuarzeje të ndryshme. Janë të njohura shoqatat mistike-zejtare tëahijve në sistematizimin e zejeve dhe përgatitjen e mjeshtërve tërinj.5. TESAVVUFI DHE LETËRSIA ALAMIADETarikatet ithtarëve të vet përveç edukatës shpirtërore u kanëmundësuar edhe ngritje në shumë arte. Teqetë si vende tëmendimit dhe idesë së lartë kanë qenë vende të paraqitjes dhekultivimit të shumë dijetarëve, mendimtarëve, artistëve dhepoetëve. Sufijtë e viseve ballkanike rëndësi të veçantë i kanë

Marëdhëniet shoqërore të tarikateve... 207kushtuar poezisë. Shejhët dhe dervishët e këtyre viseve kanëshkruar poezi në të cilat i kanë prezentuar nevojat dhe vuajtjet epopullatës, kanë shkruar poezi klasike për dashurinë hyjnore,për ritualet dhe rregullat e tarikateve të veçanta etj., dhe në këtëmënyrë kanë krijuar një letërsi të teqesë me vlera të lartaartistike.Pjesa dërrmuese e poezive janë shkruar në gjuhën persiane dheturke. Mirëpo, në veçanti në periudhat e fundit kemi edhedervishë të cilët kanë shkruar në gjuhën e popullatës vendase,shqip ose boshnjakisht. Në mesin e poetëve sufi të viseve tonamund të përmenden Mevlana Atai nga Shkupi, Is’hak Çelebiunga Shkupi, Hareviu, Xhelali Çelebiu dhe La’liu nga Manastiri,Tuluiu nga Tetova, Suxhudiu, Suzi Prizrenasi, Shem’iPrizrenasi, Mesihi nga Prishtina, Gurbi Dedeu nga Novi Pazari,Shejh Muslihuddini nga Uzhica, Shejh Kaimiu nga Bosnja,Ahmed Ibn Abdullah el-Bosneviu, Nergisiu, Ali Dede Bosneviu,Shejh Fevziu i Mostarit, Shejh Abdurrahman Sirriu, etj. 609Ndikimin e Tesavvufit dhe tarikateve e shohim qartë edhe nëpoezinë e poetëve të njohur të poezisë bejtexhinje. Muçi Zade,Nezim Frakulla, Ali Ulqinaku, Muhamed Çami Kyçyku, MullaHysein Dobraçi, Tahir Gjakova, Dalip Frashëri, Mulla Sali Pata,Shejh Mala etj., e përbëjnë plejadën e shkrimtarëve shqiptarë tëcilët kanë shkruar me alfabet arab dhe në poezitë e të cilëve609Për më gjerë shih: Blan, Otto, Bosnich-Turkische Sprahdenkmoler,Lajpcig 1968, f. 45; Lehfelh, Werner, Das serbokroatische Aljamiadoschrifumder Bosnich-Hercegovinichen Muslime, Munih 1969, f. 13;Kale{i, Hasan, “Prilog poznavanju albanskeknji`evnosti iz vremena preporoda”, në “Godi{njakBalkanolo{kog Instituta”, knj. I, Sarajevë 1957,f. 352-388; po ai, “Albanska alhamijadoknji`evnost”, në “Prilozi”, XVI-XVII (1966-67),Sarajevë 1970, f. 52; Hukovi}, Muhammed,Alhamijado knji`evnost i njeni stvaraoci,Sarajevë 1986; Nametak, Abdurrahman, HrestomatijeBosanske alhamijado knji`evnosti, Srajevo 1981; Elsie,Robert, Historia e Letërsisë Shqiptare, Pejë 2001; Salihu, Hajdar, Poeziae Bejtexhinjve, Prishtinë 1987; Isen, Mustafa, Sehi Bey Tezkirem HestBehist, Stamboll 1980, f. 195; Hysa, Mahmud, Alamiada Shqiptare,Shkup 1997..

208 Kllapia e Tesavufitqartë shihen ndikimet e elementeve sufike islame. Në qarqetsufike është shkolluar edhe pena e dalluar e letërsisë shqiptare,Naim Frashëri. Mendimet, qëndrimet dhe botëkuptimet ndajngjarjeve dhe gjendjeve të ndryshme historike-shoqërore nëveprën e tij, Naimi i trajton në pajtim me filozofinë e vet sufikeislame. 610610Për më gjerë shih: Izeti Metin, “Pasqyrimi i vlerave sufite-bektashianenë poezinë e Naimit”, në “Përmbledhje punimesh të Fakulteti iShkencave Islame – Shkup”, I, 1, Shkup 2002, f. 79-92.

SONUÇBalkanlar başlangıçta Bizans ile Roma, ardından Osmanlıdünyâsı ile Batı arasında köprü vazîfesini yapmış, târih boyuncabirkaç kavmin ve kültürün doğudan batıya doğru göçüşünesahne olmuştur. Bu sebeple farklı dönemlere âit değişikkavimleri, kültür ve medeniyetleri bir arada barındırmaözelliğini de kazanmıştır.Osmanlıların Balkanlara yerleşmesinde tarîkat şeyhleri vedervişler önemli görevler üstlenmişler ve Osmanlı fetihlerininBalkanlardaki öncüleri ve ilk mîmarları olmuşlardır. BalkanlarOsmanlı ordusunun gelip askerle fethetmesinden çok daha öncetarîkat mensupları tarafından bir anlamda fethedilmiş, diğer birdeyişle Osmanlılar buraya gelmeden yerli halk psikolojik olarakbu fethe hâzır hâle getirilmiş ve Osmanlı orduları son dereceelverişli bir ortamla karşılaşmıştır.Bosna-Hersek, Sırbistan, Kosova, Makedonya ve Arnavutluk’taĐslâm dîninin ve Osmanlı idâresinin yayılmasında ve özellikleArnavut ile Boşnaklar tarafından toplu şekilde benimsenmesindeiki kolaylaştırıcı unsurun etkili olduğu görülmektedir:1.Bogomilizm ve bu hareketin yapısındaki mistik anlayış.Ortodoks ile Katolik kiliselerin devlet mekanizmalarıaracılığıyla Bogomillere karşı uygulamış oldukları baskı veBogomillerin nazarî , amelî ve müessesevî konularda Đslâmdîniyle, özellikle Balkanlara intikal eden tasavvufî Đslâmanlayışıyla olan benzer yönleri, Bogomil olan Boşnakların ve birbölüm Arnavutların Đslâm dînini kabul etmelerini kolaylaştıranfaktörler arasında sayılabilir.2.Osmanlı öncesi bölgeye yayılan seyyah dervişler.Osmanlılar Balkanlara yerleşmeden önce bölgeye yerleşenseyyah dervişler tarafından Đslâmiyetin ilk tohumları atılmıştır.Tasavvuf anlayışındaki derin insan sevgisi, yüksek hoşgörü vekarşılıksız hizmet müslümanlarla hırıstiyanlar arasında sevgi vekaynaşma zemîninin kurulmasında etkili olmuş ve dervişlerin

210 Kllapia e Tesavufityol kavşakları ile boş topraklarda kurdukları tekke ve zâviyeleretrâfında zamanla köyler oluşarak buraları birer dîn, eğitim,kültür ve sanat merkezleri hâline gelmiştir. Balkanlarda Osmanlıöncesinde tasavvuf anlayışının bu yönünü temsil eden vehakkında birçok efsânenin dilden dile dolaştığı, müslümanlararasında sevildiği kadar hırıstiyanlarca da benimsenmiş olanşahıs hiç şüphesiz Sarı Saltık (ö.1264)’tır. Bâzı târihçiler SarıSaltık’ın gerçek bir şahsiyet olmadığını ve onun ismindebölgede iki asır boyunca faâliyet göstermiş bütün sûfîlerintecrübelerinin toplandığını ifâde etmişlerdir. Bu sebeple bölgedefaâliyet göstermiş değişik tarîkatlar ve tekkeler onun ismiyleözdeşleşmiştir.Osmanlı devletinde XVII. yüzyılda başlayan “Duraklama”devri Karlofça Antlaşması’nın (h.1111/1699) imzâlanmasıylason bulmuş ve bundan sonra Osmanlının Avrupa’dan, dahadoğrusu Balkanların belirli bölgelerinden çekilme süreci ve“Gerileme” dönemi başlamıştır. XIX. yüzyıla gelindiğindeOsmanlı Đmparatorluğu kuruluşundan îtîbâren, iktisâdî, içtimâî,askerî ve toplumsal hayâtın birçok alanında en sıkıntılı döneminiyaşamaktaydı. Osmanlı Devletinin genelinde yaşanan buhuzursuzluklar Balkanlarda özellikle daha kuzeyde bulunanHırvatistan, Macaristan, Voyvodina bölgelerinde epeycehissedilmiş ve müslümanların bu yerlerden tamâmenuzaklaştırılmasıyla sonuçlanmıştır.Osmanlılar başlangıçtan îtîbâren Balkanlarda hoşgörülü ve halktarafından kolayca kabul edilebilecek bir Đslâm anlayışıgeliştirmişlerdi. Yabancı bir yönetim düzeninin (Bizans Devleti)aracı olarak ortaya çıkan Hırıstiyan Ortodoksluğu’nun aksineOsmanlılar insanların bireyler olarak eşitliğini ortayakoymuştur. Bu sebeple Balkan insanı kendilerine sâdece vicdanve ibâdet özgürlüğünü sağlamakla kalmayan, aynı zamandaĐslâm dâiresi içerisinde kendi otantik halk kültürlerini vekimliklerini korumalarına imkân tanıyan Mevlevî,Halvetî, Rifâî,Melâmî, Bektâşî, Sa’dî vb. gibi tasavvuf akımlarınıbenimsemişlerdir. Gayr-ı müslimlere verilmiş mutlak dînî vekültürel hürriyetler Đslâm dîninin ehl-i kitâba karşı öngördüğüdavranma şeklidir. Ancak buna karşın XVIII. yüzyıldan

Sonuç 211başlayan isyanlardan sonra Balkanlardaki gayr-ı müslimlermüslümanlara karşı benzer bir anlayış geliştirmemişlerdir.Hırvat, Sırp, Rum, Ulah, Arnavutlar arasından müslüman olanlarsenelerce veya asırlarca kardeşleri tarafından cezâyı hakketmişhâinler olarak görülmüş ve fırsat ellerine geçtiğinde Osmanli veIslam adına mevcut olan her şeyi yıkmışlardır.XVIII. ve XIX. yüzyılda Bosna-Hersek, Sırbistan, Kosova,Makedonya ve Arnavutluk’ta temsil edilen tasavvuf akımlarıMevlevîlik, Nakşibendîlik, Halvetîlik, Kādirîlik, Rifâîlik,Sa’dîlik, Bektâşîlik ve Melâmîlik’tir.Anadoluda kurulan Mevlevî tekkelerini Balkanların değişikyerlerinde tesis edilen Mevlevî tekke ve zâviyeleri tâkip etmiştir.Bu yıllardan başlayarak Saraybosna, Mostar, Konjic(Belgradçık), Belgrad, Niş, Üsküp, Manastır, Đlbasan’ daMevlevî tekkeleri kurulmuştur. Faâliyet bakımından iseSaraybosna, Üsküp ve Đlbasan Mevlevî tekkeleri ön sıralarda yeralmıştır. XX. yüzyılda Mevlevî tekkelerinin değişik sebeplerdendolayı kapatılmasından sonra da Mevlevîlik bir dînî tezâhürolarak Bosna –Hersek, Makedonya, Kosova ve Arnavutluk’tahayâtını devam ettirmiştir. Günümüzde bile aydın kesimlerarasında entellektüel planda bu geleneği devam ettiren şahıs vegruplar vardır.Nakşibendîlik bu bölgelere Sultan Fâtih zamânında girmiştir.Molla Đlâhî (ö.896/1491) ve Emîr Buhârî’nin (ö.922/1516)müritlerinden olan Lutfullâh Üskübî, XVI. yüzyılın başlarındaÜsküp’te bir Nakşî tekkesi kurmuştur. Fakat Nakşibendîlik dahasonraki asırlarda Makedonya’dan çok Bosna-Hersek’te yayılmışve verimli zemin bulmuştur. XVIII. ve XIX. yüzyılNakşibendîliğin Bosna-Hersek’te altın dönemidir. Şeyh HüseyinBaba Zukiç (ö.1799-1800) ve müritleri tarafından temsil edilenNakşibendîlik ehli sünnet akîdesine ve Kur’ân ile Sünnetprensiplerine sıkı bağlı olduğundan dolayı Bosna-Hersektoplumunun bütün kesimlerine yayılmıştır.Halvetîlik, Balkanlarda ve özellikle çalışma konumuzu teşkileden Bosna-Hersek, Sırbistan, Kosova, Makedonya veArnavutluk’ta tasavvuf anlayışını ve Đslâmiyeti yayan tasavvufîakımların önde gelenlerindendir. Bosna-Hersek’te Gāzi Hüsrev.

212 Kllapia e TesavufitBey hankāhı, Sırbistan’da Ujiçe Halvetî tekkesi, Kosova’daSaraçhâne Halvetî-Karâbâşî tekkesi, Makedonya’da OhriHalvetî Hayâtî tekkesi ve Arnavutluk’ta Tiran ve Đlbasan Halvetîtekkeleri Halvetîlik adına en çok faâliyet gösteren tekkelerdir.Bu dönemde Makedonya, Kosova ve Arnavutluk bölgelerine hasolan Hayâtîlik kolu ve Arnavutluk’a has olan Akbâşîlik kolukurulmuş ve günümüze kadar faâliyetlerine devam etmiştir.Çalışma konumuz olan bölgelerin dînî,sosyal ve kültürelhayâtında etkili bir tasavvuf akımı da Kādirîliktir. KādirîlikSaraybosna Hacı Sinan, Mitroviçe, Prizren, Yakova, Priştine,Đlbasan, Tiran, Peşkopeya Kādirî tekkelerinde temsil edilmiştir.Bu dönemlerde Arnavutluk’ta Kādirî tekkeleri Ahî merkezleriolarak da faâliyet göstermiş ve bir nevî Ahi-Kādirî birleşimiolarak hareket etmiştir.Rifâîlik, çalışma konumuzu teşkil eden bölgelerden Kosova,Makedonya ve Arnavutluk’ta faâliyet göstermiştir. Bu dönemdeRifâîlik adına ün yapan tekkeler arasında Yakova Rifâî tekkesi,Üsküp Rifâî tekkesi, Đlbasan ve Đşkodra Rifâî tekkeleri yeralmaktadır.XVIII. yüzyılda Şeyh Süleymân Âcizî Baba (ö.1150/1737-38)tarafından Kosova’nın Yakova ve Prizren şehirlerinde kurulanSa’dîliğin Âcizîlik kolu o yıllardan başlayarak günümüze kadarKosova başta olmak üzere Arnavutluk ve Makedonya’da da birhayli tekkede temsil edilmiştir.Arnavutların arasında epeyce mürîdi olan Bektâşîlik Arnavutluk,Kosova ve Makedonya’da XVIII. yüzyılın sonu ve XIX.yüzyılın başlarından îtîbâren, daha doğrusu bu dönemdedevletten bağımsız hareket etmek isteyen Tepedelenli MehmetAli Paşa, Kalkandelenli Recep ve Abdürrahman Beylerin büyükyardımları ve destekleri sâyesinde birçok bölgeye yayılmış vetekkeler kurmuştur. XIX. yüzyılın sonlarında birçok Bektâşîbabası ve dervişi Arnavut isyancı birliklerine katılarakOsmanlı’nın Balkanlardan uzaklaştırılması için tüm güçleriyleçaba sarfetmiştir.XIX. yüzyılda Makedonya’da kurulan diğer bir tarîkat iseMuhammed Nûru’l-Arabî’nin başlattığı Üçüncü Devre

Sonuç 213Melâmîliğidir. Üçüncü Devre Melâmîliği hem bürokrasi hem deulemâ arasında kendisine geniş bir yer bulmuştur.Osmanlı Devletinin kuruluşundan îtîbâren tasavvuf erbâbı iledâimâ iyi ilişkilerde olmaya çalışan idâreciler XVIII. ve XIX.yüzyılda çalışma konumuzu teşkil eden bölgelerde de aynışekilde devam etmişlerdir. Bölge idârecileri gönül ehli olansûfîlerin zaman zaman ziyâretlerine gider, vaazlarını dinler,nasîhatlarına kulak verirlerdi. Bu samîmî ilişkiler netîcesindeidâreciler bâzı tarîkatlara tekke ve vakıflar tesis etmiş, kimilerinivergiden muaf tutmuş, bâzılarına hazîneden maaş bağlamıştır.Genel olarak meşâyiha gösterilen bu hürmet bâzan yeriniistenmeyen olaylara da bırakmıştır. Bu dönemde şeyhlerdenbâzıları sürgüne gönderilmiş, bâzıları da îdâm edilmiştir.XVIII. ve XIX. yüzyılda Bosna-Hersek, Sırbistan, Kosova,Makedonya ve Arnavutluk’ta faâliyet gösteren şeyhlerin çoğuzâhirî ilimlere de vâkıf idiler. Đçlerinden büyük bir kısmımedrese ilimlerini tahsil etmişlerdi. Mutasavvıfların ilme verdiğideğer ulemânın da kendilerine karşı yakın olmalarınısağlamıştır.Tekkeler sâdece dînî hayatla bağlı kalmamış, fikir, felsefe,mîmârî, şiir ve mûsîkî başta olmak üzere bütün güzel sanatlarael uzatmış ve gelişmeleri için zemîn hazırlamıştır.Arnavutların ve Boşnakların XVIII. ve XIX. yüzyıldageliştirdikleri Arap harfleriyle yazılmış (Alhamiyado) edebiyâtıdoğrudan tekke ve tasavvufun etkisi altında gelişmiştir.Tekke ve zâviyeler belirli şehirlerin kuruluşu ve gelişmelerindede etkili olmuştur.Balkanlardaki tekkelerde dervişlerin bütün diğer faâliyetlerinyanında sohbet ve vaaz yoluyla halkı irşâd etmeye çalıştıkları dagörülmektedir. Bütün bunlar mutasavvıfları halkla iç içeyaşamaya, onların dertleriyle ilgilenmeye ve samîmîmünâsebetler kurarak gönüllerini Đslâma ve tasavvufaısındırmaya yardımcı olmuştur.Netîce olarak denebilir ki çalışma konumuzu teşkil edenbölgelerde yaşayan fert ve toplumların âdet, gelenek ve hayatdüzeninin hemen de her safhasında Türk-Đslâm tasavvuf anlayışıve belirtileri büyük ölçüde mevcut görünmektedir..

REZIMENa po~etokot od osmanskata era Balkanot ja odigra ulogata naprenesuvawe na isto~nata i zapadnata kultura, a podocna i navospostavuvaweto na kulturnite odnosi pome|u Osmanskata dr`ava izapadniot svet. Istovremeno, balkanskata arena be{e svedok naemigracijata na golem broj od narodite i kulturite od Istok kon Zapad iobratno. Kako posledica na toa ja dobi karakteristikata na so`ivot me|uraznite nacii, kulturi i civilizacii pod isto nebo.Tarikatskite {ejhovi i dervi{ite odigraa zna~ajna uloga vovospostavuvaweto na Osmanskata dr`ava na balkanskite prostori iistovremeno bea prvite arhitekti na osmanskite pohodi na Balkanot.Balkanskite prostori se oslobodija preku dervi{ite u{te pred da stapnevojni~kata noga ili, poinaku ka`ano, lokalnoto balkansko naseleniebe{e psiholo{ki podgotveno od strana na dervi{ite za prifa}aweto nanovata vera i vodstvo.Za {ireweto na islamskata vera i osmanskoto vodstvo na prostorot naBalkanot, osobeno za masovnoto prifa}awe na islamot od strana naalbancite i bo{wacite, me|u drugoto zna~ajna uloga odigraa dvaolesnitelni faktori:1. Bogumilstvoto i negoviot misti~en pogled na svetot. Torturite ipritisocite na katoli~kata i pravoslavnata crkva vrz bogumilskitesledbenici so pomo{ na dr`avnite mehanizmi, kako i teoretskite,prakti~ni i organizaciski sli~nosti na bogumilcite so islamskata vera,osobeno so islamskiot sufiski pogled na svetot na prvite islamskimisioneri na Balkanot be{e faktor za prifa}aweto na Islamot od stranana bo{wacite i del od albancite.2. Patuva~kite sufii naseleni na Balkanot vo pred-osmanskiot period.Prvite semiwa na islamskata vera na organiziran i sistematski na~in naBalkanot gi poseaja patuva~kite sufii, i toa vo periodot pred doa|awetona osmanliite. Qubovta kon ~ovekot, slu`eweto bez nadomestok isufiskata tolerancija izgradija edna katalizira~ka sredina me|umuslimanite i balkanskite hristijani, taka {to tekiite izgradeni na raznimesta od Balkanskiot Poluostrov se opkru`ija so ku}i, koi podocna

Rezime 215prerasnaa vo sela i gradovi i slu`eja kako verski, edukativni,obrazovni, kulturni i umetni~ki centri. Glavniot pretstavnik naTesavufot na ovie prostori e Sari Saltuk (p. 1264). Toj zavzemaposebno mesto vo balkanskata kultura kako kaj muslimanite taka i kajhristijanite i ostanuva da postoi kako `iv mit na ovie prostori.Osmanliite na Balkanot od samiot po~etok so sebe donesoa edenpogled na svetot poln so tolerancija i pravdina. Nasproti vizantiskotohristijansko iskustvo na porane{nite vodstva, osmanliite se obidoa davospostavat ontolo{ka i socijalna ednakvost me|u lu|eto. Tokmuporadi ova eden del od balkanskoto naselenie gi prifatija tarikatitemevlevii, halvetii, rifaii, melamii, bekta{ii, sadii i dr., kaj koi osvenslobodata na bogoslu`eweto i misleweto imaa mo`nost da gi so~uvaati nivnite avtenti~ni kulturi, bidej}i slobodata i tolerancijata konhristijanite e imperativ i kuranski na~in na odnesuvawe. Me|utoa,posle vostanijata koi zapo~naa vo XVIII vek nemuslimanite ne japoka`aa istata tolerancija kon muslimanite. Muslimanite odbalkanskite prostori od toga{ pa navamu se smetaa za predavnici koija zaslu`uvaat najvisokata kazna i nasekade i vo sekoja prigoda beazlostavuvani, izma~uvani a i se {to potsetuva{e na Islamot iOsmanskata dr`ava be{e uni{teno.Po izgradbata na mevleviskite tekii vo Anadolija, golem broj takvitekii bea izgradeni i na Balkanot. Po~nuvaj}i od XV vek mevleviskitekii se izgradija vo Saraevo, Mostar, Kowic, Belgrad, Ni{, Skopje,Bitola, Elbasan i na drgi mesta. Najaktivni me|u niv bea mevleviskitetekii vo Saraevo, Skopje i Elbasan. Po prestanokot so rabota izatvoraweto na mevleviskite tekii vo XX vek, poradi razni pri~ini,mevlevizmot go prodol`i svojot `ivot kako edna verska pojava isostaven del na umetni~kata kultura na balkanskite narodi. Do dendene{en postojat intelektualni krugovi koi se pod vlijanie na ovojtarikat.Tarikatot Nak{ibendi na Balkanot prodrel vo periodot na SultanotFatih. Lutfullah Uskubi, muridot na Molla Ilahi (p. 896/1491) i naEmir Buhari (p. 922/1516), na po~etokot od XVI vek izgradi ednonak{ibendisko teke vo Skopje. No vo podocne`nite vekovinak{ibendiskiot tarikat poplodna po~va najde vo Bosna iHercegovina, a XVIII i XIX vek pretstavuvaat zlatno doba na ovojtarikat. [ejhot Husein Baba Zuki} (p. 1799-1800) i negovite muridi,stoej}i cvrto privrzani kon na~elata na ehli-sunnetot, go pretstavuvaaovoj tarikat vo Bosna i Hercegovina i stignaa dotamu da imaat vlijaniei vrz najvisokite sloevi na bo{wa~koto naselenie..

216 Kllapia e TesavufitTarikatot Halveti e najrasprostranet tarikat na balkanskite prostori.Gazi Husrev Begovoto Teke vo Saraevo, Halvetiskoto Teke vo U`ice,Teketo Halveti-Karaba{i vo Sara~hane – Prizren, Teketo Halveti-Hajati vo Ohrid i halvetiskite tekii vo Tirana i Elbasan bea me|unajaktivnite tekii na ovie prostori. Vo ovoj period vo Ohrid sevospostavi grankata Hajati a vo Albanija grankata Akba{i kako dveposebni granki na halvetiskiot tarikat na albanskite prostori.Tarikatot Kadiri ima{e o~igledno vlijanie vrz verskiot, op{testveniot ikulturniot `ivot na balkanskite prostori. Tarikatot Kadiri bilpretstavuvan so: Haxi Sinanovoto Teke vo Saraevo, tekiite voMitrovica, Prizren, \akovica, Pri{tina, Elbasan, Tirana, Pe{kopeja,Debar. Kadirizmot vo Albanija dejstvuva{e vo sorabotka so esnafskiteorganizacii na ahiite so {to se postigna edna sinteza nare~ena“ahikadirizam”.Tarikatot Rifai najaktiven bil na Kosovo, Makedonija i Albanija. Me|unajpoznatite rifaiski tekii mo`e da se spomnat onie vo: \akovica,Skopje, Elbasan, Skadar, Tirana i dr.Tarikatot Sadi na albanskite prostori e pretstaven so grankata Axizije,osnovana od strana na skadarecot [ejh Sulejman Axizi Baba (p.1150/1737-38).Tarikatot Bekta{i najmnogu privrzanici pridobil me|u albancite i toavo XVIII i XIX vek so sestrana pomo{ od Ali Pa{a Tepelena i drugitepa{i polu-nezavisni od Osmanskata dr`ava.Eden drug aktiven tarikat vo Makedonija i na Kosovo e i Melamijje-iNurijje osnovana od Muhammed Nuru’l-Arebi.Vo XVIII i XIX vek sufiite vo golema merka imaa dobri odnosi sodr`avnoto vodstvo. Ovie poslednite od vreme na vreme doa|aa daslu{aat predavawa kaj sufiite, se sovetuvaa so niv i baraa nivenblagoslov. No se slu~uvalo nekoi {ejhovi koi se pobunile protivop{testvenite nepravdi da bidat progoneti pa duri i pogubuvani.[ejhovite i dervi{ite isto taka odr`uvaa dobri odnosi i so u~enite lu|e iulemata. Golem broj na {ejhovi imaa zavr{eno medresi, no imnogumina od u~enite lu|e zemale raka kaj {ejhovite.Tekiite ne ostanale zatvoreni samo vo verskiot `ivot tuku bilepro{ireni i vo filozofijata, arhitekturata, poezijata, muzikata, ubaviteumetnosti itn. Alhamiado literaturata na albancite i bo{wacite vogolema merka bila pod vlijanie na islamskiot sufiski pogled na svetot inegovite glavni pretstavnici.Kako zaklu~ok mo`e da se re~e deka islamskiot sufiski pogled nasvetot mo`e da se primeti vo site sferi na op{testveniot i individualen`ivot na balkanskoto naselenie vo osmanskiot period. No, ovoj pogled

Rezime 217na svetot, koj be{e tolku prisaten vo `ivotot na lu|eto, podocna sopovlekuvaweto na Osmanskata dr`ava i pojavata na heterodoksijata,osobeno me|u balkanskite tarikati kako bekta{iite, kadiriite, rifaiite, iotstapi mesto na edna o~igledna antipatija me|u muslimanite naBalkanot kon tarikatite.Tesavufot pretstavuva najidealno formirawe na ~ovekot blizok doBoga, zatoa i onie koi }e re{at da bidat negovi sledbenici treba da giimaat predvid patokazite prezentirani vo Kuranot, Sunnetot idolgovekovnoto iskustvo na pro~uenite sufii kako Abdu’l-KadirGejlani, Ahmed er-Rifai, Imam Gazali, Xelaluddin Sujuti i dr..

SUMMARYThe Balkan region has always played the role of the connectingbridge in the transference at the beginning of the eastern andwestern culture and latter in the setting of the cultural relationsbetween the Ottoman State and western world. At the same timethe Balkan arena has witnessed the internal migration of largenumber of peoples and cultures from east to west and vice versa.As a consequence this region gained the quality of shapingdifferent nations, cultures and civilizations under the same sky.The Sheikhs of the tariqats (mystic branches of main stream)and the dervishes have played an important role in the setting ofthe Ottoman State in the Balkan territories and at the same timehave been the architects of the liberation process of theseterritories by the Ottomans. The Balkan’s territories have beenliberated through dervishes long before the soldiers stepped inor, in other words, Balkan’s indigenous population waspsychologically prepared by the dervishes to accept the newreligion and the new leadership.Among other things, two facilitating factors have played animportant role in the spreading of Islam and Ottoman leadershipin the Balkan area, especially in the massive acceptance of Islamby the Albanians and Bosnians,:1. The Bogumilism and the mystical worldview of thismovement. The tortures and oppressions by Catholic andOrthodox churches against the Bogomil followers through thestate mechanisms, on one hand, and the theoretical, practical andorganizational similarities of bogomils with Islam, especiallywith the Islamic Sufi worldview of the first Muslim missionariesin Balkan on the other, have been a major factor in theacceptance of Islam by the Bosnians and partly by Albanians.

Summary 2192. The traveling Sufis settled in Balkans in the pre-Ottomanperiod. The first seeds of the Islamic faith in an organized andsystematic manner have been planted in Balkans by the Sufitravelers long before the arrival of the Ottomans. Love towardman, the unconditional service and the Sufi tolerance havecreated a catalytic settings between the Muslims and theChristians in the Balkans, so that the tekkes that were erected indifferent regions of the Balkan Peninsula were surrounded byhouses, that latter extended to become villages and cities andhave served as religious, educative, cultural and artistic centers.The most important representative in this region of the Tesavvufis Sari Salltuk (d.1264). He has a special place in Balkan’sculture both for Muslims and Christians and still continues to bea vivid myth in these regions.Since the beginning the Ottomans brought the awareness oftolerance and justice in the Balkan region. In contrary with theByzantine experience of the previous leadership, the Ottomanstried to establish the ontological and social equity amongpeople. For this reason a good part of the inhabitants of theBalkans embraced the Mawlawiyya, Khalwatiyya, Rifaiyya,Malamiyya, Bektashiyya, Sadiyya and other tariqats, that despitegiving people the possibility to preserve the freedom of worshipand thought, they have had also the chance to preserve their ownauthentic culture, due to the fact that the freedoms and tolerancetoward the Christians is an imperative and a Qur’anic manner ofbehavior. Whereas after the disputes that started in the XVIIIcentury, the non-Muslims have not demonstrated the sametolerance toward the Muslims. The Muslims of the Balkansregion in that period have been considered as traitors who havedeserved capital punishment and have been persecuted andtortured everywhere and in every situation, while every thingthat reminded of Islam and Ottoman State was banished.Following the Mawlawi tekkes established in Anatolia a largenumber of such tekkes have also been set up in the Balkans.Since the XV century the Mawlawi tekkes were build inSarajevo, Mostar, Konjic, Belgrade, Nis, Skopje, Bitola, Elbasanetc., among which the most active being the tekkes of Sarajevo,.

220 Kllapia e TesavufitSkopje and Elbasan. After ceasing their activity and closing ofMawlawi tekkes in the XX century, for different reasons, theMawlawism continued its life as a religious phenomenon and anintegrative part of the artistic culture of the Balkan populations.Even nowadays some intellectual circles which were influencedby this tariqat can be found.The Naqshbandi tariqat penetrated into the Balkans at the timeof Sultan Fatih. The murid (follower) of Molla Elahi (d.896/1491) and Amir Bukhari (d. 922/1516), Lutfullah Uskubi, atthe beginning of the XVI century build up a Naqshbandi tekkein Skopje. But later on, this tariqat found a more fertile soil inBosnia and Herzegovina, and the XVIII and XIX centuries markthe golden period of this tariqat. Sheikh Husein Baba Zukiç (d.1799-1800) and his murids, sticking closely to the principles ofEhli Sunnah, represented this tariqat in Bosnia and Herzegovinaand managed to influence even the highest strata of Bosniansociety.The Khalwati tariqat is the most spread in the Balkans region.The Tekke of Gazi Husrev Beg in Sarajevo, the Halveti tekke ofUzhitse, the Halveti Karabashi tekke of Sarachanes in Prizren,the Halveti-Hayati tekke of Ohrid and the Halveti tekkes ofTirana and Elbasan were among the most active tekkes in theregion. At this period in Ohrid was established the Hayatiyyabranch of the Halveti tariqat while in Albania the Akbashiyya astwo different branches in the Albanian territories.The Qadiri tariqat has had a notable influence in the religious,social and cultural life of the Balkans region. The Qadiri tariqathas been presented in the tekkes of Haji Sinan in Sarajevo,Mitrovica, Prizren, Gjakova, Prishtina, Elbasan, Tirana,Peshkopeja, Dibra. The Qadiri tariqat in Albania has operated incooperation with the noble organizations of akhis forming a newfusion called “akhiqdirism”.The Rifai tariqat has been more active in Kosova, Macedoniaand Albania. Among the most known Rifai tekke are: the Rifaitekke of Gjakova, Skopje, Elbasan, Shkodra, and Tirana.

Summary 221The Sadi tariqat in the Albanian territories was represented bythe Ajiziyyah branch established by the Albanian SheikhSuleyman Axhizi Baba from Shkodra (d. 1150/1737-38).The Bektashi tariqat has gained more fellows in Albania duringthe XVIII and XIX centuries, with a clear help by Ali PashaTepelena and other half-independent pashas by the OttomanState.Another tariqat active in Macedonia and in Kosova, is theMalamiyya-i Nuriyya founded by Muhammad Nuru’l-Arebi.In the XVIII and XIX century, the largest part of the Sufis hashad good relations with the state leaders. But also time aftertime these leaders approached to them attending to theirlectures, advices, and asking for their blessing. But hashappened also that some Sheikhs have raised up against thesocietal injustices and were secluded or executed. The Sheikhand the Sufis have had also good relations with the ulama andscholars. A considerable number of Sheikhs have accomplishedthe madrasahs and, on the other hand, most of the scholars havebeen taught by the Sheikhs.The tekkes were not closed only within the religious life butthey also extended to philosophy, architecture, poetry, music,and fine arts. The alamiada literature of Albanians and Bosniansto a greater extent has been influenced by the mysticunderstanding of Islamic Sufis and their major representatives.At the end it can be said that the Sufi understanding of Islam canbe noticed in all individual and group aspects of life of theBalkan peoples during the Ottoman period. But this worldview,so present at that time in the lives of people, latter on with thewithdrawal of the Ottoman State and appearance of theheterodoxy, especially in the Balkan’s tariqats as Bektashiyya,Qadiriyya and Rifaiyya, left the place to an evident antipathy ofBalkan Muslims toward the tariqats. The Tasawuf presents themost ideal shaping of man close with God, and thus those whodecide to become its followers should have into considerationthe milestones presented in the Qur’an, Sunnah and centurieslong experience of the renowned Sufis like Abdulqadir Gaylani,Ahmad Rifai, Imam Ghazali, Jalaluddin Suyuti etc..

222 Kllapia e Tesavufit

BIBLIOGRAFIAA. Rıfkı, Bektâşî Sırrı, I-III, Đstanbul 1325.A.Hâlet Çelebi, Mevlânâ ve Mevlevîlik, Đstanbul 1952.ABDÜLKADĐROĞLU, Abdülkerîm, Halvetîlik’in ŞâbâniyyeKolu, Şeyh Şâbân-ı Velî ve Külliyesi, Ankara 1991.ADIVAR, Adnan, Osmanlı Türklerinde Đlim, Đstanbul 1982.AHMED, Refik, Âlim ve Sanatkârlar (haz. V. Çabuk),Ankara1980.____________, “Osmanlı Devrinde Râfizîlik ve Bektâşîlik”,“Darülfünûn Edebiyât Fakültesi Mecmûası”, IX, sy. 2 (1932),s.21-59.AHMED, Rif’at, Mir’âtü’l-Mekāsid fî Def’il-Mefâsid, Đstanbul1293.AHMETI, Bajrush, Perandoria Osmane dhe përhapja e Islamitnë trojet shqiptare dhe viset fqinje, Prishtinë 1997.AKDAĞ, Mustafa, Türkiye’nin Đktisâdî ve Đçtimâî Târihi, I-II,Đstanbul 1995.___________,“Türkiye Târihinde Đçtimâî BuhranlarSerisinden: Medreseli isyânları”, ĐÜĐFM, XI, sy.1-4, 1949-1950, s.361-387.AKKUŞ, Mehmed, “19. Asırda Bir Bektâşî Đcâzetnâmesi”,“Tasavvuf”, Ankara 1999, s.26-35.ALBAYRAK, Sâdık, Son Devir Osmanlı Ulemâsı, I-V, Đstanbul1996.ALGAR, Hamid, “The Naqshbandi Order: A PreliminarySurvey of its History and Significance”, “Studia Islamica”,XLIV, Paris 1976, p.123-152.______________, “Political Aspects of Naqshbandy History”,“Naqshbandis”, p.123-152.______________, “A Brief History of the Naqshbandy Order”,“Naqshbandis”, p.3-44.

224 Kllapia e Tesavufit______________, “Nakshbandiyya”, EI², VII, 934-939.______________, “Some Notes on the Naqshbandi Tariqat inBosnia”, “Die Welt des Islam”, XIII, 1972, p.168-203.ALI, Turabi, Historia e përgjithshme e Bektashinjëvet, Tiranë1929.ALIA, Tasim, Rumiu dhe thesaret e letërsisë, Tiranë 1997.ALPAN, Necip, Prizren Birliği ve Arnavutlar, Ankara 1978.ALTINOK, Baki Yaşar, Hacı Bayrâm Velî, Bayrâmîlik,Melâmîler ve Melâmîlik, Ankara 1995.ANDREJEVI], Borislav, “ArhitektonskaBa{tina Vranja”, “Vranjski Glasnik”, XII-XIII, 75-84.ANU BiH, Ahkâmu’ş-şikâyet defteri: VIII-1313,1231/1816;104-IX-2713, 1258/1842;207-VII-54/4, 1216/1801; 67-IX-25/1,1251/1835; III, 1765-1778; 251-121-109/2, 1120/1708;127-325-60-3, 1181/1768.ANONĐM, “Rufaije”, “Behar” 1/2 Sarajevo 1900.________, “Vdekja e kryetarit të sektıt Rufaı”, “Tomorri”, f.207, Tiranë 1941.________, “Haxhi Shejh Danjoll Shehu, Rufai Gjakove”,“Bilten Hu”, Prizren 1981, f. 39-41.ARBAŞ, Hamid, “Mevlevî Sanatçılar”, “Osmanlı”, XI, 93-99.ARKIVI I KOSOVËS, Fond Gli{a Elezovi}, 12.Dokumenti: Tekii vo Skopje.ARHIV NA MAKEDONIJA, Fond Ulema Mexlis, Dokument:84-85.ARNOLD, T.W., The Preaching of Islam, the Propagation ofthe Muslim Faith, Karachi 1979.ASIMOV, Muxhait, Tekija Halveti, Rahovec, Prishtinë 1951.ASLANAPA, Oktay, Türk Sanatı, Đstanbul 1992.AŞKAR, Mustafa, Niyâzî-i Mısrî ve Tasavvuf Anlayışı, Ankara1998.AŞIKPAŞAZÂDE, Derviş Ahmed, Aşıkpaşazâde Târihi,Đstanbul 1332.ATÂÎ, Nev’îzâde, Hadâiku’l-Hakāik fî Tekmileti’ş-Şekāik, (nşr.haz. Abdülkadir Özcan), II, Đstanbul 1989.ATALAY, Besim, Bektâşîlik ve Edebiyâtı, Đstanbul 1340.

Bibliografia 225ATALAR, Münir, “Osmanlı Pâdişahları”, A.Ü.Đ.F.D., XXIV,Ankara 1981, s.439-444.AYAS, M. Râmi, Türkiye’de Đlk Tarîkat ZümreleşmeleriÜzerine Din Sosyolojisi Açısından Bir Araştırma, Ankara 1970.AYNÎ, M. Ali, Hacı Bayrâm Velî, Đstanbul 1343.AYVANSARÂYÎ, Hâfız Hüseyin, Hadîkatü’l-Cevâmî, I-II,Đstanbul 1281.AYVERDĐ, Ekrem Hakkı, Avrupa’da Osmanlı Mîmârî Eserleri,I-IV, Đstanbul 1981.AYVERDĐ, Sâmiha, Türk Târihinde Osmanlı Asırları, Đstanbul1999.AZAMAT, Nihat, “Hacı Bayrâm-ı Velî”, DĐA, XIV, 442-447.AZEMOVI], Z. – MU[OVI], E., “[ejh MuhammedU`i~anin, Knji`evmik i Borac iz XVIIIveka”, “U`i~ki Zbornik”, IV, s. 81-88.BABA Rexhepi, Mistiçizma islame dhe Bektashizma, Tiranë1995.BABĐNGER, Franz, Osmanlı Târih Yazarları ve Eserleri, (çev.Coşkun Üçok), Ankara 1992.___________, “Ewliyâ Tchelebi’s Reisewege in Albanien”,“Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen,XXXIII”, Berlin 1930, s. 31.BAJÇINCA, Isa, “Probleme të përkthimit te teksteve islame negjuhën shqipe”, “Feja, kultura dhe tradita islame ndërshqiptarët”, Prishtinë 1995.BAJRAKTAREVI], Danilo, “Kosovski Tip”,“Zbornik Filozofskog Fakulteta u Pri{tini”,VIII, Prishtinë 1976.BALAGIJA, Abdusselam, Les Musulmans Yougaslaves, Alger1940.BALI], Ismail, Kultura Bo{njaka, Wien,1973.___________, Das Unbekannte Bosnien Europas Brucke zürĐslamischen Weld, Köln 1992.BANARLI, Nihat Sami, Resimli Türk Edebiyâtı Târihi, I-II,Đstanbul 1983.BANDIRMALIZÂDE, Ahmed Münib, Mir’âtü’t-Turuk,Đstanbul 1306..

226 Kllapia e TesavufitBARDAKÇI, Mehmet Necmettin, Sosyo-Kültürel HayattaTasavvuf, Đsparta 2000.BARKAN, Ömer Lütfi-AYVERDĐ Ekrem Hakkı, ĐstanbulVakıfları Tahrîr Defteri, Đstanbul 1970.BARKAN, Ömer Lütfi, “Osmanlı imparatorluğunda Bir Đskânve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler, I: ĐstilâDevirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”, VD,sy.1 (1942) Đstanbul 1974, s.279-353.BARTL, Peter, Millî Bağımsızlık Hareketleri EsnâsındaArnavutluk Müslümanları (1878-1912),(çev. Ali Taner),Đstanbul 1998.BA[AGI], Safvet, Gâzi Husrev Beg, Sarajevo1908._______________, Znameniti Hrvati Bo{njaci iHercegovci u Turskoj Carevini, Zagreb 1931.BA[ESKIJA, Mulla Mustafa, Ljetopis (1764-1804), (përg. për botim: MehmedMujezinovi}), Sarajevo 1968.BAYAR, Muharrem, “Bolvadin Mevlevîhânesi ve PendârîKāarî Ahmed dede”,TAD, yıl:2, sy.2 (Mayıs 1996), s.225-231.BAYRAM, Sadi, “Anadolu’da Đlk Sûfîler ve Hz. Zeynel ÂbidînAli er-Rufâî Soyu Hakkında Yeni Hipotezler”, “I. Kayseri veYöresi Târih Sempozyumu Bildirileri”, (11-12 Nisan1996),Kayseri 1997, s. 27-34.BAYRAMOĞLU, Fuat – AZAMAT, Nihat, “Bayramiyye”,DĐA, V,269-273.BEGOVI], M., Organizacija Islamske VjerskeZajednice u Kraljevini Jugoslaviji, Beograd1968.BEJTI], Alija, Dervi{ M. Korkut kaokulturni i javni radnik, Sarajevo 1974.___________, “Skender Pa{ina Tekija”, “NoviBehar”, XVI, Sarajevo 1944.___________, Spomenici Osmanlijske Arhitekture u Bosni iHercegovini, Sarajevo 1957.____________, “El~i Ibrahim pa{in vakuf uTravniku”, “El-Hidâje”, V/7, Sarajevo 1942,s.169-179.

Bibliografia 227BELACI, Câhid, XV-XVI Asırlarda Osmanlı Medreseleri,Đstanbul 1976.BELĐĞ, Đsmâil, Güldeste-i Riyâz-ı Đrfân ve Vefeyât-ıDanışverân-ı Nâdirân, Bursa 1302.BENKOVI], @arko, “Bogomilstvo iIslamizacija”, “Argumenti”, s. 2, Rijeka1981.BĐRGE, John Kingsley, Bektâşîlik Târihi, (çev. RehaÇamuroğlu), Đstanbul 1991.BO[KOV, Van~o-ISHAK, Fetah, “Rifaiskoto teke vo Skopje”,“Glasnik na Institutot za Nacıonalna Istorıja”, II/1, Skopje 1958,s.179-191.BOZDAĞ, Đsmet, Abdülhamit’in Not Defteri,Đstanbul 1975.BURSALI, Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, Đstanbul 1338.BUTUROVI], Dervi{, “Dvije Konji~keVakufname”, GVIS, Sarajevo 1966.CAN, Şefik, Mevlânâ, Đstanbul 1995.CARL, Wet, Kelâmî Dergâhından Hâtıralar, (çev. E.Cebecioğlu), Ankara 1993.CASTELLAN, Georges, Historia e Ballkanit, (përkth. ArbenPuto dhe Luan Omari), Tiranë 1994.CLAYER, Nathalie, “Bektâşîlik ve Arnavut Ulusçuluğu”, (çev.Orhan Koloğlu), “Toplumsal Târih”, sy.2, Şubat 1994.________________, Mystiques Etat et Sociéte, Les Halvetisdans l’aire balkanique de la fin du Xve siécle â nos jours,Leiden 1994._________________, L’Albanie, pays des derviches, Berlin1990._________________, “Les ordres mystiques musulmans etl’informatique”, “Lettre d’information”, no.7, Paris, EHESS,June 1987, p.35-43.CLAYER, N., - POPOVIÇ, A., “Sur les traces des derviches deMacedoine Yougaslave”, “Anatolia Moderna-Yeni Anadolu”,IV, “Derviches des Balkans, disparitions et renaissances”, Paris-Đstanbul 1992, p. 13-63.CEBECĐOĞLU, Ethem, Hâcı Bayrâm Velî ve Tasavvuf Anlayışı,Ankara 1994..

228 Kllapia e Tesavufit__________________, Tasavvuf Terimleri ve DeyimleriSözlüğü, Ankara 1997.CERRAHOĞLU, Abdürrahman, Dünkü ve Bugünkü Melâmîler,Đstanbul 1984.CHOUBLĐER, Max, “Les Bektachis et la Roumelie”, “Revuedes Etudes Islamiques”, 1, Paris 1927, p. 427-453.CORDĐGNANO, P. Fulvio, “Condizioni religiosse del popoloalbanese”, in “Albania, A cura dell instituto di studi adriatici“,Venecia 1939, p.76-81.COŞAN, Esad, Hacı Bektâş-ı Velî’nin Makālâtı, Ankara trz.COURTADE, P., L’Albanie, notes de voyage et documents,Paris 1950.ÇALIKOĞLU, M. Asım, Sünbül Efendi ve Merkez Efendi,Đstanbul 1960.]EHAJI], D`emal, Dervi{ki redovi uJugoslovenskim zemljama, Sarajevo 1986._______________,“Dru{tveno-politi~ki,religiozni, knji`evni i drugi aspektidervi{kih redova u Jugoslovenskimzemljama”, POF, XXXIV, Sarajevo 1985._______________, “Dervi{ki redNak{ibendija” GVIS, 1982/2, Sarajevo 1982,s.153-170._______________, “Neke karakteristikeu~enja D`elaluddina Rumija i nastanakdervi{kog reda Mevlevija u Bosni iHercegovini”, POF, XXIV, Sarajevo 1974.ÇELEBĐ, Elvan, Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsibi’l-Ünsiyye,(yay. Đ.E. Erünsal - A.Y. Ocak), Đstanbul 1984.^ELI], D`emal, “Musafirhana BlagajskeTekije”, “Na{e Starine”, I (1953), s.189-193.ÇETĐN, Osman, Anadolu’da Đslâmiyetin Yayılışı, Đstanbul 1990.ÇETĐNER, Yılmaz, Bilinmeyen Arnavutluk, Đstanbul 1966.ÇĐÇEK, Yakup, Harîrîzâde Mehmed Kemâleddin Hayâtı,Eserleri ve Tibyânu vesâili’l-hakāik fî beyâni selâsili’t-tarâik,Muhtevâsı, Kaynakları, (basılmamış doktora tezi), Đstanbul1982.

Bibliografia 229^OLI], Liljana, Dervi{ki redovi u Skoplju,Beograd 1994.^URI], Hajrudin, Muslimansko {kolstvo uBosni i Hercegovini do 1918, Sarajevo 1983.DAKA, Palok, “Bibliografi retrospektive e shtypit periodikshqiptar e mbi Shqipërinë e viteve 1848-1944”, “StudimeHistorike”, Tiranë 1974.DAMREL, David W., “The Spread of Naqshbandy polıtıcalThought in the World”, “Naqshbandis”, Đstanbul-Paris 1990,p.269-287.DANIŞMEND, Đsmâil Hâmi, Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi,I-VII, Đstanbul 1971-72.DANIEL, Odile, “La comunauté musulmane dans le mouvementculturel albanais, de la fin du 19éme au debut du savoir dans lemonde musulman péripheriqué”, Paris 1985.DANIEL, Odile - POPOVIÇ, Alexandre, “Les statuts de lacomunauté musulmane albanaise (Sunnits et Bektachis) de1945”, “Journal Asiatique”, CCLXV/3-4, Paris 1985, p. 273-306.DEGRAND, A., Souvenirs de la Haute-Albanie, Paris 1901.DE JONG, Fred, Aspects of the organization of the BektachiSect in Albania, Strasbourg 1986.DEMĐRCĐ, Mehmed, “Şehzâdeler Dönemi Manisa’sındaTasavvufî Muhit”, KAM, yıl 24, sy. IV (1995), s.25-33._________________, “Türkiye’de Çağdaşlaşma SürecindeTarîkatlar”, “Türkiye Günlüğü”, sy. 45, Mart-Nisan 1997.DEMĐRCĐOĞLU, Ziya, Şeyh Şabân-ı Velî ve Postnişinleri,Kastamonu 1990.DERMAN, Uğur, “Mevlevîlik’te Sanat”, “Mevlânâ Güldestesi”,Ankara 1974, s. 59-70.DERVISHI, Nuri, “Themistokli Gërmenji në fshatin Vincan”,Tiranë 1962.DĐRĐMTEKĐN, F., “Belgrad’ın Đki Muhâsarası”, “ĐstanbulEnstitüsü Dergisi”, II, (1956), s. 51-86.DITTMER, K., Riten des Rufaî Orders in Sarajevo, Berlin 1939.DIZDAR, Hamid, “Pjesnik Hasan Kâimija vo|apobunjenih seljaka i zanatlija u XVIvijeku”, GVIS, Sarajevo 1954..

230 Kllapia e Tesavufit\OR\EVI], Tihomir, Na{ Narodni @ivot,Beograd, 1984.\URI], Petar, “Dervi{ki Obredi uJugoslaviji”, “Kultura Istoka”, GornjiMilanovac, 1987.\UR\EV, Branislav, “Re~ dve o TurskojVlasti u Crnoj Gori u XVI Veku”,“Pregledi”, Zagreb 1959.DOBRA^A, Kasim, “Tuhfetu’l-Musallîn veZübdetu’l-Hâşiîn”, “Anali Gazi HusrevbegoveBiblioteke”, II-III, Sarajevo 1974.DOĞAN, Ahmed Işık, Osmanlı Mîmârisinde Tarîkat Yapıları,Tekke, Zâviye ve Benzeri Nitelikteki Fütüvvet Yapıları, Đstanbul1977.DOĞRAMACI, Baha, Niyâzî-iMısrî, Ankara 1988.DRAGOJLOVI], Dragoljub, Bogomilstvo naBalkanu i u Maloj Aziji i bogomilskirodona~elnici, Beograd 1974.EFLÂKÎ, Ahmed, Âriflerin Menkıbeleri, (çev. Tahsin Yazıcı), I-II, Đstanbul 1987.ELEZOVI], Gli{a, “Dervi{ki RedoviMuslimanski, Tekije u Skoplju”, “StaraSrbija”, Skoplje 1925._______________, “O imenima i poretkustarijih muslimanskih porodica u Skoplju”,“Zbornik za etnografiju i folklor Ju`neSrbije i susednih oblasti,” I, Skopje 1931._______________, “Turski spomenici uBeogradu”, “Ju`na Srbija”, Beograd 1924.ELSIE, Robert, “Islam and the dervish sects of Albania, Anintroduction to their history development and current situation”,“Islamic Quarterly”, XIII/4, London 1988.____________, Historia e Letërsisë shqiptare, (përkth.Abdurahman Muftiu), Pejë 2001.EMECEN, Feridun M., “Saruhanoğulları ve Mevlevîlik”,“Ekrem Hakkı Ayverdi Hâtıra Kitâbı”, Đstanbul 1995, s. 282-297.___________________, “Bosna Eyâleti”, DĐA, VI,296.

Bibliografia 231ERARSLAN, Cezmi, II. Abdülhamid ve Đslâm Birliği, Đstanbul1992ERAYDIN, Selçuk, Tasavvuf ve Tarîkatlar, Đstanbul 1994.ERDOĞAN, Muzaffer, “Đstanbul Mevlevîhâneleri”, “ĐÜEFGüneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi”, IV-V, 1975-76,Đstanbul 1976, s. 25-29.ERDOĞDU, M. Akif, “Konya Mevlevî Dergâhı’nın MâlîKaynakları ve Đdâresi Üzerine Düşünceler ve Belgeler”,“Belgeler TTK”, XVII, sy. 21 (1996), Ankara 1997, s.41-70.ERGĐN, Osman, Türkiye Maârif Târihi, I-III, Đstanbul 1939-41ERGÜN, Sâdettin Nüzhet, Türk Şâirleri, Đstanbul 1936-45.___________________, Bektâşî Şâirleri ve Nefesleri, Đstanbul1944.ESRAR DEDE, Tezkire-i Şuârâ-yı Mevleviyye, (tahkik edenĐlhan Genç, doktora tezi), Erzurum 1986.EŞREFOĞLU, Rûmî, Müzekki’n-Nüfûs, (haz. AbdullahUçman), Đstanbul 1996.EVLĐYÂ ÇELEBĐ, Seyâhatnâme, I-X, Đstanbul 1314 (1896)-1938 ._______________, Seyâhatnâme, (nşr. Zuhuri Danışman), I-XV, Đstanbul 1969-1971._______________, Seyâhatnâme,(haz.Y.Yoldaş Demircanoğlu),Đstanbul 1989._______________, Putopis, Odlomci oJugoslovenskim zemljama, (përg. Hazim[abanovi}) Sarajevo 1984.EYĐCE, Semâvi, “Đlk Osmanlı Devrinin Dînî-Đçtimâî BirMüessesesi Zâviyeler ve Zâviyeli Câmiler”, “Đktisat FakültesiMecmuası”, Ekim 1962-Şubat 1963, c.23, sy.1-2, Đstanbul 1963,s. 3-80._____________, “Gazi Hüsrev Bey Külliyesi”, DĐA, XIII, 454-458.FAENSEN, Johennes, Die albanische nationalbeweigung,Berlin 1980.FAJI], Zejnil, “Stanje sakralnih iprosvjetnih objekata u Sarajevu razaranihza vrijeme provale Eugena Savojskog”,.

232 Kllapia e Tesavufit“Anali Gazi Husrevbegove Biblioteke”, VII-VIII, Sarajevo 1982, s. 89-108.FAROQHĐ, Suraija, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam,Đstanbul 1998._______________, “Çatışma Uzlaşma ve Uzun DönemliBektâşî Düzeni ve Osmanlı Devleti (16.-17. yüzyıl)”, “HacıBektâş Velî Araştırma Dergisi”, sy.12,(Kış 1999), (çev. DeryaÖcal), s. 149-160.FEJZI], Fahira, “Muslimani nadomakOhridskog Jezera, “Preporod”, 17/480,1.9.1990, s.4-5.FERAJ, Hysameddin, Skicë e diplomacisë shqiptare, Tiranë1998.FIĞLALI, Ethem Rûhi, Türkiye’de Alevîlik-Bektâşîlik, Ankara1991.FILIPOVI], Nedim, Princ Musa i [ejhBedreddin, Sarajevo 1921.FLOGI, T., “Kujtime Kryengritjes së vitit 1914”, “DokumenteHistorike”, I/4, Elbasan 1924.FINDIKLILI, Đsmet Efendi, Tekmiletü’ş-Şakāik fî Hakki Ehli’l-Hakāik, (nşr. Abdülkadir Özcan) V, Đstanbul 1989.FRASHËRI, Kristo, The History of Albania, Tiranë 1964.FRASHËRI, Naim, Vepra, Prishtinë 1986.GADZANOV, D., “Mohamedani pravoslavni i mohamedanisektanti v. Makedonija”, “Makedonski Pregledi”, I/4, Sofia1920.GARNETT, Lucy M. J., Mysticizm and Magic in Turkey,London 1912.GA[I, A{ik, “Ne{to o Melamijama kod nas”,GVIS, Sarajevo 1983.GIBB, H.A.R. - BROWN, Harold, Đslamic Society andCivilization on Moslem Culture in the Near East, London-NewYork-Toronto, 1957.GILFEDING, Aleksandar, Putovanje po Hercegovini, Bosni iStaroj Srbiji, Sarajevo 1982.GILLIER, A., Gréce et Turquie, Notes de voyage L’empire,Janina, Đthaque, Delphes le parnasse, Athenos, “Greecs etTurcs”, Paris 1877.

Bibliografia 233GJINI, Gasper, Srpsko-Prizrenska Biskupijakroz stolje}a, Zagreb 1966.GÖKBĐLGĐN, Tayyib, Rumeli’de Yörükler, Tatarlar ve Evlâd-ıFâtihân, Đstanbul 1957.GÖLPINARLI, Abdülbaki, “Đslâm ve Türk Đllerinde FütüvvetTeşkîlâtı ve Kaynaklar”, ĐÜĐFM, sy.I-IV (1949-1950), s. 6-354.____________________, Melâmîlik ve Melâmîler, (tıpkıbasım),Đstanbul 1992.____________________, Mevlâna’dan Sonra Mevlevîlik,Đstanbul 1983.____________________, “Mevlevîlik”, ĐA, VIII, 164-171.___________________, Yûnus Emre ve Tasavvuf, Đstanbul1992.___________________, Vilâyetnâme-i Hacı Bektâş, Đstanbultrz.GÖYÜNÇ, Nejat, “Osmanlı DevletindeMevlevîler”, “BelletenTTK”, LV, sy.213 (1991) Ankara 1991, s.351-358.GRAP^ANOVI], Mustafa, “Muslimanski vjerskiobjekti u Bijeljini”, GVIS, 1983/5,Sarajevo 1983, s. 714-721.GÜLCAN, Ali, Karaman Mevlevîhânesi, Mevlevîlik veKaramanlı Mevlevîler, Karaman 1975.GÜNDOĞDU, Cengiz, Bir Türk Mutasavvıfı Abdülmecid Sivâsî,Ankara 2000.GÜNDÜZ, Đrfan, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münâsebetleri,Đstanbul 1984._____________, Gümüşhânevî Ahmed Ziyâeddin (ks.) Hayâtı,Eserleri-Tarîkat Anlayışı ve Hâlidiyye Tarîkatı, Đstanbul 1984.GÜNEŞ, Mustafa, Eşrefoğlu Rûmî Hayâtı, Eserleri veDîvânından Seçmeler, Ankara 1999.GÜRER, Dilâver, Abdülkādir Geylânî, Hayâtı, Eserleri,Görüşleri, Đstanbul 1999.HAD@IBAJRI], Fejzulah, “Rifaiska TekijaRiza Babe Karkina na Bakijama”, “O tekijamaiz tekija“, Sarajevo 1979._____________________, “Tasavvuf, tarikat itekije na podru~ju Starje{instva iz BiHdanas”, GVIS, 42/3, Sarajevo 1959..

234 Kllapia e Tesavufit_____________________, “Uvodne TesavvufskeInterpretacije Abdullaha Bo{njaka”, “AnaliGazi Husrevbegove Biblioteke“, I, Sarajevo1972.____________________,“Tasavvufskotarikatskapoema Abdullaha Bo{njaka”,“Anali Gazi Husrevbegove Biblioteke“, II-III, Sarajevo 1974.___________________, “Pred 40 godi{njicusmrti Hafiz Ahmet D`evdet efendiRa{~evija”, “Preporod“, 15 juni 1979, s.2.HAD@IJAHI], Muhamed, “Neki pojavni obliciIslamske civilizacije u nas”, “Argumenti“,br. 2 , Rijeka 1982, s. 212-220.____________________, Islam i Muslimani, Sarajevo 1977.____________________, “Hamzevije u svijetluposlanica u`i~kog {ejha”, POF, III-IV,(1952-53) s. 215-227.HAD@IJAMAKOVI], Muhamed, “Dvije pjesme [ejhSejfuddina Iblizovi}a”, “Anali GaziHusrevbegove Biblioteke“, VII-VIII,Sarajevo 1982, s. 29-33.HAD@IVASILJEVI], Jovan, Grad Debar u vremeoslobo|enja 1912 godine, Beograd 1940.____________________, Prilep i njegova okolina, Beograd1902.____________________, Po Tetovskoj oblasti, Beograd 1938.____________________, Ju`na Stara Srbija,Kumanovska Oblast, Beograd 1909.HAFĐZ, Nimetullah, “Yugoslavya’da Bektâşî Tekkeleri”,“Çevren”, sy. 11, Priştine 1996.________________, “Prizren’de yeni bulunan birkaç Türkyazıtı”, “Belleten”, XXXIX/154, Nisan 1975, s.225-232._______________, “Yugoslavya’da Mevlevî Tekkeleri”,“Mevlânâ ve Yaşama Sevinci”, Ankara 1978, s.173-178.HAFĐZ, Tacida, “Kosova’da Türbeler”, POF, XXX, Sarajevo1980, s.189-201.

Bibliografia 235HARĐD, Fedâî, “Kıbrıslı Âşık Kenzî’nin Rumeli Destanları”,“Milletlerarası Rumeli Türk Kültürü Sempozyumu”, Üsküp 23-25 Mart 1998.HALICI, Feyzi, “Ahilik ve Mevlevîlik”, Türk Kültürü ve Ahilik,“XXI. Ahilik Bayrâmı Sempozyumu Tebligleri”, (13-15 Eylul1985), Đstanbul 1986, s. 163-169.HALIMI, Kadri, “Dervi{ki redovi i njihovakultna mesta na Kosovu i Metohiji”,“Glasnik Muzeja Kosova i Metohije”,Prishtinë 1957.HAMIDOVI], D`evat, Prusac i njegoveznamenitosti, Sarajevo 1978.HAMMER, Baron Joseph Von, Büyük Osmanlı Târihi, I-X,Đstanbul 1989-93.HAND@I], Adem – HAD@IJAHI], Muhammed, “Oprogonu Hamzevija u Bosni 1573 godine”,POF, XX-XXI, Sarajevo 1974, s. 51-70.HAND@I], Adem, “O formiranju nekih gradskihnaselja u Bosni u XVI stolje}u (ulogadr`ave i vakufa)”, POF, XXV, Sarajevo 1977._______________, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo1975._______________, “O ulozi dervi{a uformiranju gradskih naselja u Bosni u XVstolje}u”, POF, XXXI, Sarajevo 1981._______________, “Jedan savremeni dokumenato [ejhu Hamzi iz Orlovi}a”, POF, XVIII-XIX,Sarajevo 1973.HAND@I], Mehmed, Islamizacija Bosne iHercegovine, Sarajevo 1940._________________, “Sarajevo u turskojpjesmi”, GVIS, XI, Sarajevo 1944._________________, Knji`evni rad bosanskohercegova~kihmuslimana, Sarajevo 1934._________________, “Mirad`ija SabitaU`i~anina”, GVIS, VIII/7, Sarajevo 1940,s.266-271..

236 Kllapia e TesavufitHÂNÎ, Abdülmecîd b. Muhammed, el-Hadâiku’l-verdiyye fîhakāiki ecillâi’n-nakşibendiyye, Kahire 1308.HARÎRÎZÂDE, Kemâleddin, Tibyânu vesâili’l-hakāik fî beyâniselâsili’t-tarâik, I-III, Süleym. Ktp., Fâtih, nr. 430-432.HASANDEDI], H., Spomenici kulture turskogdoba u Mostaru, Sarajevo 1980.________________, “Prilozi za istorijuBlagaja na Buni u doba Turske vladavine”,“Godi{njak”, XIX,Sarajevo 1970, s.235-265.HASLUCK, F.W., Anadolu ve Balkanlar’da Bektâşîlik, (çev.Yücel Demirel), Đstanbul 1995._______________, Christianity and Islam under the Sultans, I-II, Oxford 1973.HASLUCK, Margaret, The Unwritten Law in Albania,Cambridge University Press 1954.HEPER, Sâdettin, Mevlevî Âyinleri, Konya 1974.HOCA, Sâdeddin Efendi, Tâcü’t-tevârîh, I-II, Đstanbul 1279-1280.HUKOVI], Muhammed, Alhamijado Knji`evnost injeni stvaraoci, Sarajevo 1988.HULVÎ, Mahmud Cemâleddin, Lemezât-ı Hulviyye ez Lemezât-ı‘Ulviyye, (haz.Mehmet Serkan Tayşi), Đstanbul 1993.HYSA, Mahmud, Alamiada Shqiptare, I-II, Shkup 2000.IŞIN, Ekrem, Đstanbul’da Gündelik Hayât, Đstanbul 1995.__________, “Bayrâmîlik”, DBĐA, II,104-107.__________, “Bektâşîlik”, DBĐA, II,131-137.__________, “Celvetîlik”, DBĐA, II, 394-396.__________, “Kādirîlik”, DBĐA, IV,372-377.__________, “Melâmîlik”, DBĐA, V,380-386.__________, “Mevlevîlik”, DBĐA, V,422-430.__________, “Nakşibendîlik”, DBĐA, VI,31-39.__________, “Rifâîlik”, DBĐA, VII,325-331.__________, “Sünbülîlik”, DBĐA, VII,107-112.__________, “Şâbânîlik”, DBĐA, VII, 223-224.IBRAHIMI, Nexhat, Islami në trojet iliro-shqiptare gjatëshekujve, Shkup 1419/1998.ILI], D., Hodi \i{a, Beograd 1932.

Bibliografia 237IMAMOVI], Mustafa, Historija Bo{njaka,Sarajevo 1996.INALCIK, Halil, “Othoman Methods of Conquest”, “StudiaIslamica”, 1955.INANÇER, Ö.Tuğrul, “Kādirilik’te Zikir Usûlü ve Mûsikî”,DBĐA, IV,377-78._________________, “Rifâîlik’te Zikir Usûlü ve Mûsikî”,DBĐA, VII, 329.ĐNCĐCĐYAN, P.L. - ANDREASYAN, H.D., “Osmanlı RumelisiTârih ve Coğrafyası”, “Güneydoğu Avrupa AraştırmalarıDergisi”, 2-3, Đstanbul 1973-74.ĐSEN, Mustafa, “Heşt Behişte Göre Yugoslavya Sınırları ĐçindeDoğan Şâirler”, “Çevren”, sy. 32, Prishtine 1981._____________, “Künhü’l-Ahbâr’a Göre Yugoslavya SınırlarıĐçinde Doğan Şâirler”, “Çevren”, sy.38, Prishtinë 1983._____________, Sehi Bey Tezkiresi, Heşt Behişt, Đstanbul 1980.ĐSKENDER, Riza, “Kosova’daki Melâmî TekkelerindeMevlânâ’ya âit Gelenekler”, “I. Milletlerarası MevlânâKongresi (3-5 Mayıs 1987) Tebligleri”, Konya 1998, s. 109-116.ĐŞTĐP, Mehmet Ali, Tasavvuf ve Halvetîlik, Đstanbul 1968.ĐZ, Mahir, Tasavvuf, Đstanbul 1969.IZETI, Metin, Tarikati Bektashian, Tetovë 2001.JASTREBAR, Ivan, Stara Srbija i Albanija, Beograd 1904.JIREÇEK, Konstantin, Die Romanen in deu Staden Dalmatiensdes Muttellalles , Wien 1902.JONG, F. De, “Khalwatiyye”, EI², IV, Leiden 1978.KABAKLI, Ahmed, Türk Edebiyâtı, Đstanbul 1978.KADI], Muhammed Enverî, Kronika, GaziHusrevbegova Biblioteka No. 91.KADI], Re{at, Ilhamijin put u smrt,Sarajevo 1989.KALABI], Mehmed Efendi, “Had`i SinanovaTekija”, GZM, II, Sarajevo 1905.KALESHI, Hasan, Kontributi i shqiptarëve në dituritë islame,Prizren 1411/1991.______________, “Legjendat shqiptare për Sari Salltukun”,“Përparimi“, I, Prishtinë 1962..

238 Kllapia e Tesavufit______________, “Arnavut Hikâyelerinde Türk Tesirleri”,“Türk Dünyâsı Araştırmaları Dergisi”, II, Y.2, Ekim 1980.______________, “Über Die Chalwetiyye in Jugoslavien”Kaleshi-Kissling, 1980, s.13-17._____________, “Das Chalwet Kloster in Prizren und ScheikhNedzati”, Kaleshi-Kissling, 1980, s. 17-18._____________, “Die Bektâshijje unter den Albanien”,Kaleshi-Kissling, “Islam Jugoslavien, Kosova”, Gottingen 1980.KALLAJXHI, Xhevat, Bektashizmi dhe Teqeja Shqiptare nëAmerikë, New York 1964.KARA, Mustafa, Bursa’da Tarîkatlar ve Tekkeler, Bursa1990,1993._____________, “Bâlî Efendi Sofyalı”, DĐA, V,20-21._____________, Din Hayât Sanat Açısından Tekkeler veZâviyeler, Đstanbul 1977._____________, Tasavvuf ve Tarîkatlar Târihi, Đstanbul 1985._____________, “Medeniyet Târihimizde Tekkeler veZâviyeler”, “Türk Yurdu”, XVIII (50), sy.127-128 (488-489),Mart-Nisan 1998, s.108-115._____________, “Şehirleşmek ve Dervişleşmek”, “Đlim veSanat”, sy. 48, (Mayıs-Temmuz 1998), s.49-56.KARA, Mustafa - ALGAR, Hamid, “Abdullâh Đlâhî”, DĐA, I,110-112.KARA\OZOVI], Adem, Zbirka savjeta i uputa,Sarajevo 1970.KARAHAN, Abdülkadir, Đslâm Türk Edebiyâtında Kırk Hadis,Ankara 1991.KARAHODA, Vefa, Shejh Sulejman Axhize Baba, Prizren-Gjakovë 1997.KARAL, Enver Ziya, “Ahmed III”, ĐA, I,165-168.KARÇĐÇ, Fikret, “Gazi Husrev Bey Külliyesi”, DĐA, XIII,454-457.KARTAL, Abdullah, “Bursa’da Bosnalı Bir Melâmî, AbdullâhBosnevî, Hayâtı, Eserleri ve Bir Kasîdesi”, “UludağÜniversitesi Đlâhiyât Fakültesi Dergisi”, VI, Bursa 1994, s. 297-311.

Bibliografia 239KASUMOVI], Ismet, “Traktat otrascedentalnom ljudstvu Ali dede Bo{njaka”POF, XXXI, Sarajevo 1981, s. 99-110.KÂTĐP ÇELEBĐ, Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn,(nşr. Kilisli Muallim Rif’at-Şerâfeddin Yaltkaya), I-II, Đstanbul1360-62/1941-43.KATUNDI, Goni, Mësimi i gjuhës shqipe në Vakëfet, Tiranë1962.KAZANCIGĐL, Aykut, Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji,Đstanbul 2000.KAZANCIGĐL, A. - SOLOK, V., Türk Bilim TârihiBibliyoğrafyası, Đstanbul 1981.KEMĐKSĐZ, Mehmet, Semâ ve Devrân Risâlesi, (M.Ü.S.B.E.yüksek lisans tezi), Đstanbul 1997.KEMURA, Sejfuddin, “Sarajevske d`amije idruge javne zgrade turske dobe”, GZM Bosnei Hercegovine, XII/1, Sarajevo 1910.KEMURA, Sulejman, Prvi srpski ustanak podKara|or|em od godine 1219/1804 do1279/1862, Beograd 1958.KERÂMETLĐ, Can, Galata Mevlevîhânesi, Đstanbul 1977.KILIÇ, Mahmud Erol, “Yedi tepeli Şehrin Tekkeleri veMuhyiddîn Efendi’nin “Tomâr-ı Tekâyâ’sı”, “ĐstanbulArmağanı”, 3, Đstanbul 1997, s.259-274.KINALIZÂDE, Hasan Çelebi, Tekiretu’ş-Şuarâ, I-II, (nşr. haz.Đbrahim Kutluk), Ankara 1981.KIEL, Machiel, “Some little known noments of Ottoman TurkichArchitecture in the Macedonian Province”, “Güney-DoğuAvrupa Araştırmaları Dergisi”, 4-5 (1975-76), Đstanbul 1976,s.153-196.____________, Ottoman Architecture in Albania, 1385-1912,Đstanbul 1990.____________, “Sarı Saltık ve Erken Bektâşîlik ÜzerineNotlar”, (çev. Fikret Elpe), “Türk Dünyâsı AraştırmalarıDergisi”, II, Aralık 1980.KĐSSLĐNG, H.J., “Halvetî Tarîkatı I-III” (çev. M. SerhanTayşi) , “Bilim ve Sanat Vakfı Bülteni”, sy. 29 ve 34, Đstanbul1993-94..

240 Kllapia e TesavufitKOCA, Turgut, Bektâşî Nefesleri ve Şâirleri, Đstanbul 1990.KONUR, Himmet, Đbrâhim Gülşenî Hayâtı, Eserleri, Görüşleri,Đstanbul 2000.KOPANSKĐ, Ataullah Bogdan, Balkanlar’da Osmanlı Barışı ve“Batı Meselesi”, (çev. Mazlum Uyar), Ankara 2000.KORKUT, H.D.M., Travnik (1464-1878), Travnik 1961.KÖPRÜLÜ, M.Fuad, Türk Edebiyâtında Đlk Mutasavvıflar,Ankara 1981.KRASNIQI, Nehat, “Dy dokumente gjenealogjıke tërëndësıshme”, “Dıturia Islame”, f. 59, Prishtinë 1994.KRE[EVLJAKOVI], Hamdija, “Sarajevskekulturno-prosvjetne i religiozne ustanove”,“Ve~ernja Po{ta”, Sarajevo 1926._______________________, Kapetanije u Bosni i Hercegovini,Sarajevo 1954._______________________, Esnafi ı Obrti u Bosni iHercegovini, Sarajevo 1961.KUBA, Ludvig, Çteni o Bosne o Hercegovini, Praçe 1937.KUFRALI, Kasım, “Molla Đlâhî ve Kendisinden SonrakiNakşibendiyye Muhîti”, “Edebiyat Fakültesi Türk Dili veEdebiyâtı Dergisi”, III,sy.1-2, (30 Kasım 1948), s.129-151.KUMANLĐOĞLU, H. Fehmi, Seyyid Muhammed Nûru’l-Arabî(Hayâtı, Şahsiyeti ve Tasavvufî Görüşleri), Đzmir 1995.KUMBARAXI, Bogoevi} Lidija, Osmanliski Spomenici vo Skopje,Skopje 1998.KÜÇÜK, Hasan, Osmanlı Devletini Târih Sahnesine ÇıkaranKuvvetlerden Tarîkatlar, Đstanbul 1980.KÜÇÜK, Sezâî, XIX. Asırda Mevlevîlik ve Mevlevîler,(M.Ü.S.B.E. basılmamış doktora tezi), Đstanbul 2000.KÜLÇE, Süleymân, Osmanlı Târihinde Arnavutluk, Đzmir 1944.LALAJ, Ana, “Roli i Islamit në formimin e unitetit kombëtarshqiptar”, “Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët”,Prishtinë1995.LA’LÎZÂDE, Abdülbâkî, Tarîkat-ı Aliyye-i Bayrâmiyye’denTâife-i Melâmiyye’nin An’ane-i Đrâdetleri, Đstanbul 1281.LAMĐÎ ÇELEBĐ, Nefehâtü’l-Üns Tercümesi, Đstanbul 1993.LATĐFÎ, Evsâf-ı Đstanbul (haz.Nermin Sumer-Pekin), Đstanbul1977.

Bibliografia 241LAYISH, Aharan, “Waqfs and Sûfî Monasteries in the OttomanPolicy of colonizaztion. Sultan Selîm’s Waqf of 1516 in Favourof Dayr–al Asad”, “Bulletin of the School of Oriental andAfrican Studies”, c.50 (1987), London 1987, p.61-89.LE GALL, Dina, The Ottoman Naqshbandiya in the Pre-Mujaddidi Phase: A study in Islamic Religion, Culture and itsTransmission, Princeton University 1992.LEWIS, Bernard, Istanbul and the Civilization of the OttomanEmpire, Norman University of Oklahoma Press 1963.LEWĐS, G.H., “Bayrâmiyye”, EI², I, 1137.LEVENT, Agah Sırrî, Türk Edebiyâtı Târihi, Ankara 1988.LOGORECI, Anton, The Albanians, Europe’s forgottensurvivors, Colorado 1975.LÜTFĐ, Ahmed Efendi, Târih-i Lütfi, Đstanbul 1874.MACEDONIA 4000 YEARS OR GREEK HISTORY ANDCIVILIZATION, Athina 1988.MAGLAJLIJA, Abdullah, “[ejh Sejfuddinefendi Hrnji}”, “Preporod”, XVIII, 1/393, 1Januar 1987, Sarajevo 1987.MALCOLM, Noel, Povijest Bosne, Zagreb-Sarajevo 1985.MALOKU, Ahmed, Ata gabo unë qorto, Prishtinë 1996.MALTEZI, Luan, Beteja e Fushë Kosovës dhe shqiptarët,Tiranë 1999.MANDI], O. Dominik, Bogomilska CrkvaBosanskih Krstjana, Chicago 1962.MARGOLĐOUTH, D.S., “Kadiriyye”, ĐA, VI,50-54.___________________, “Kadiriyya”, EI², IV, 380-383.MARINOV, Vasil, “Prinos kam izu~avaneto na bita i kulturata naturskoto naselenie v Severo-Isto~na Balgarija”, “Izvestija naetnografija i Muzej”, Sofia 1955, s.95-216.MARTIN, B.G., “A short History of the Khalwati Order ofDervishes”, “Scholars, Saints and Sufis: Muslim ReligiousIsntitutions in the Middle East since 1500”, (ed. Nikki R.Keddie), Berkeley Los Angeles London 1972, s.275-305.MAŞULOVIÇ, Marsol Liliana - ÇOLANÇEVSKA, Olga,“Propos recueillis et documents sur des tekke de Skopjedisparus” “Anatolia Moderna-Yeni Anadolu”, IV, Dervichesdes Balkans, disparitions et renaissances, Paris-Đstanbul 1992..

242 Kllapia e TesavufitMAŞULOVĐÇ, Marsol Liliana, Structure et impact de laconferie des Rifâis de Skopje, Paris 1982.MAYER, Hans George, “Đçtimâî Târih Açısından OsmanlıDevletinde Ulemâ-Meşâyih Münâsebetleri “, (çev. HüseyinZamantılı), KAM, yıl 9, sy. IV (1980), s.48-68.MECDÎ, Mehmed Efendi, Hadâiku’ş-şekāik, (Taşköprizâde, eş-Şekāiku’n-nu’mâniyye tercümesi, nşr. haz. Abdülkadir Özcan),Đstanbul 1989.MEHINAGI], Ibrahim, “^etiri neobjavljenaizvora o hamzevijama iz sredine XVIvijeka”, POF, XVIII-XIX (1968-69), Sarajevo1973, s. 217-266.MEHMED, Paşa, Nişancı Târihi, Đstanbul 1290.MEHMED , Sirâceddin, Mecma’ı Şuarâ ve Tezkire-i Udebâ,(haz. Mehmet Arslan), Sivas 1994.MEHMED, Süreyya, Sicill-i Osmânî Yâhud Tezkire-i Meşâhir-iOsmâniyye, I-IV, Đstanbul 1308.________________, Sicill-i Osmânî Yâhud Tezkire-i Meşâhir-iOsmâniyye (haz. Ali Aktan, Abdülkadir Yuvalı, MustafaKeskin), Đstanbul 1995.MEHMED Şemseddin, Yâdigâr-ı Şemsî (Bursa Dergâhları),(haz. Mustafa Kara - Kadir Altınsoy), Bursa 1997.MEHMEDOVSKI, M. - KALESHI, H., Vakufnama na Hava, Skopje1962.MEKSI, Aleksandër, “Ndërtimet e Kultit Musliman nëShqipëri”, “Studime Historike”, Tiranë 1980, s. 189-223.MELIKOFF, Irenne, Le Destan d’Umur Pacha, Paris 1954.MEMĐŞ, Abdürrahman, Hâlidi Bağdâdî ve Anadolu’daHâlidîlik, Đstanbul 1999.MI^IJEVI], Senad, “Tekija Pir MuhammedHajati u Ohridu”, “Preporod”, 2/346,Sarajevo 15.1 1985, s.12.MILO[EVI], Sne`ana, “Ode bokser u dervi{e”,“Bazar”, Beograd 1986.MLADENOVI], M., “No} dervi{a” “IlustrovanaPolitika”, Beograd 1973.MODERN HISTORY OF MACEDONIA 1830-1912, Selanik1988.

Bibliografia 243MORĐNA, Đrfan, “Kosova Salnâmesinde Kalkandelen Kazâsı(1894)”, “Çevren”, sy .16, Priştine 1977.MOSTARAC, Fevzi, Bulbulistan (urednik]ehaji} D`emal), Sarajevo 1973.MOUSSET, Albert, L’Albanie devant l’Europe, Paris 1930.MUDERIZOVI], Riza, “[ta su to dervi{i”,“Jugoslovenska Po{ta”, s. 499, Sarajevo1931.MUHYÎ-YĐ GÜLŞENÎ, Menâkıb-ı Đbrâhim Gülşenî veŞemlelizâde Ahmed Efendi Şîve-i Tarîkat-ı Gülşeniye (yay. Haz.Tahsin Yazıcı), Ankara 1982.MUJEZINOVI], Mehmed, Mjesto @ivota, GVIS,IV, Sarajevo 1981.____________________, “Kaligrafski zapisi uSinanaovoj Tekiji u Sarajevu i njihovakonzervacija”, “Na{e Starine”, V,95-104.___________________, Islamska EpigrafikaBosne i Hercegovine, Sarajevo 1974.MUSLU, Ramazan, XVIII. Asırda Anadolu’da Tasavvuf ,(M.Ü.S.B.E. basılmamış doktora tezi), Đstanbul 2002.MU[I], Omer, “Poslanica [ejha MuhammedaU`i~anina Beogradskom Valiji MuhammedPa{i”, POF, II (1951), Sarajevo 1952, s.185-194.______________, “Tre}a poslanica [ejhaMuhammeda iz U`ica”, POF, VIII-IX (1958-59), Sarajevo 1960, s. 192-202.______________, “Jo{ dva pisma izkorespodencije U`i~kog [ejha Muhammeda”,POF, XII-XIII (1962-63), Sarajevo 1965, s.249-254.______________, “Had`i Muhammed Sejfuddin[ejh Sejfija-pjesnik iz Sarajeva”, “AnaliGazi Husrevbegove Biblioteke”, VII-VIII,Sarajevo 1982, s.5-27.MU[OVI], Ejup, Muslimansko Stanovni{tvoSrbije od pada despotovine (1459) i njegovasudbina, Kraljevo 1992..

244 Kllapia e Tesavufit_______________, “Dervi{i u Novom Pazaru”,“Novopazarski Zbornik”, XVIII, Novi Pazar1993.MUVEKKĐT, Sâlih Sıdkı, Târih-i Bosna, yazma eser OĐS nr.1164.MYDERIZI, Osman, “Letërsia shqipe me alfabetin arab”,“Buletin për shkencat shoqërore”, III, Tiranë 1955._________________, “Letërsia fetare e Bektashive”, “Buletinpër shkencat shoqërore”, III, Tiranë 1955._________________, “Një dorëshkrim shqip i panjohur iGjirokastrës”, “Buletin për shkencat shoqërore”, XI, Tiranë1958.NAKI^EVI], Omer, Hasan Kafija Pru{~akPionir Arapsko Islamskih Nauka u Bosni iHercegovini, Sarajevo 1977.NAMETAK, Alija, Islamski kulturni spomeniciTurska perioda u Bosni i Hercegovini,Sarajevo 1979.NAMETAK, Abdurrahman, Hrestomatije BosanskeAlhamijado Knji`evnosti, Sarajevo 1981.NAMETAK, Fehim, Fadil Pa{a [erifovi},pjesnik i epigrafi~ar Bosne, Sarajevo 1980.NAYIR, Zeynep, Osmanlı Mîmârlığında Sultan AhmedKülliyesi ve Sonrası (1609-1690), Đstanbul 1975.NAZIR, Đbrâhim, Beyân-ı Tarîkat-ı Gülşenî, (nşr. HimmetKonur), “Tasavvuf”, yıl 1, sy. 3 (Nisan 2000), s.70-79.NEDELJKOVI], Branislav, Istorija Ba{tinskeSvojine u Novoj Srbiji do kraja 18 veka do1931, Beograd 1936.NOLI, F.S., Historia e Skënderbeut, Tiranë 1962.NORRIS, H.T., Islam in the Balkans, religion and a SocietyBetween Europe and the Arap World, London 1993.NOUMANN, Cristopher K., “19. Yüzyıla Girerken KonyaMevlevî Âsitânesi ile Devlet Arasındaki Đlişkiler”, TAD, II,Milletlerarası Osmanlı Devletinde Mevlevîhâneler Kongresi, yıl.2, sy. 2 (Mayıs 1996), s.161-179.NOYAN, Bedri, Bütün Yönleriyle Bektâşîlik ve Alevîlik, Đstanbul1998.

Bibliografia 245NÛMAN, Đbrahim, “Đlk Devir Türk Sûfî MerkezlerininMâhiyetleri ve Mîmârîlerinin Menşei Hakkında”, VD, XIX(1985) , s.31-43.NURO, Kujtim, Dokumente osmane në arkivet shqiptare, Tiranë2000.OBOLENSKY, D., The Bogomils, Cambridge 1948.OCAK, Ahmed Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar veMülhidler (15.-17. Yüzyıllar), Đstanbul 1998._________________, Babâîler Đsyânı, Đstanbul 1980._________________, “Zâviyeler”, VD, XII(1978), s. 247-269._________________, “Anadolu Heterodoks Türk SûfîliğininTemel Taşı: Hacı Bektâş-ı Velî el-Horasânî (?-1271)”, “YûnusEmre, Nasrettin Hoca ve Hacı Bektâş Velî DüşüncesindeHoşgörü”, Ankara 1995, s. 185-201._________________, “XVI.-XVII. Yüzyıllarda Bayrâmî(Hamzavî) Melâmîleri ve Osmanlı Yönetimi”, “Belleten TTK”,LXI, sy. 230 (Nisan 1997), s.93-110.________________, Kültür Târihi Kaynağı OlarakMenâkıbnâmeler, Ankara 1997.OĞUZ, Muhammed Đhsan, Hazreti Şabân-ı Velî ve MustafaÇerkeşî, Đstanbul 1993.OĞUZOĞLU, Yusuf, “Mevlânâ Vakfının ve Zâviyelerinin 17.Yüzyıldaki Durumu”, “Mevlânâ”, (haz. Feyzi Halıcı), trz.OKIÇ, Tayyib, “Quelques documents inédits concernant lesHamzevites”, “Proceedings of the Twenty Second Congress ofOrientalists”, Leiden 1957.____________, “Sarı Saltık’a Âit Bir Fetva”, A.Ü.Đ.F.D., sy.I,Ankara 1952.____________, “Gâzi Husrev Bey”, DĐA, XIII, 453-454.OSMANOĞLU, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid, Đstanbul1994.OY, Aydın, “Kalkandelen’de Harâbâtî Baba Tekkesi”,“Çevren” 4, Priştine 1980.OYTAN, M.Tevfik, Bektâşîliğin Đçyüzü, I-II, Đstanbul 1983.ÖGEL, Bahâettin, Đslâmiyetten Önce Kültür Târihi, Ankara1994..

246 Kllapia e TesavufitÖNGÖREN, Reşat, Osmanlılar’da Tasavvuf, Anadolu’daSûfîlik, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl), Đstanbul 2000.________________, “Osmanlı’da Sûfîlerin Farklı ToplumKesimleriyle Đlişki Tarzları”, “Đslâm Araştırmaları MerkeziDergisi”, sy.III, Đstanbul 1999.ÖNSAY, Rifat, Osmanlı Sanâyii ve Sanâyileşme Politikası,Ankara 1988.ÖZDAMAR, Mustafa, Dersaâdet Dergâhları, Đstanbul 1994.ÖZDEMĐR, Rifat, “Osmanlı Devleti’nin Tarîkat, Tekye veZâviyelere Karşı Tâkip Ettiği Siyâset”, “Ankara ÜniversitesiOsmanlı Târihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi”,Ankara 1994, s.259-310.ÖZTUNA, Yılmaz, Başlangıcından Zamânımıza Kadar BüyükTürkiye Târihi, I-XIV, Đstanbul 1978.______________, Rumelini Kaybımız, Đstanbul 1990.ÖZTÜRK, Yaşar Nuri, Kutsal Gönüllü Velî Kuşadalı ĐbrâhimHalvetî, Hayâtı, Tasavvufî Düşünceleri, Mektupları, Đstanbul1982._________________, Târihi Boyunca Bektâşîlik, Đstanbul 1990._________________, Tasavvufun Rûhu ve Tarîkatlar, Đstanbul1992.PAKALĐN, Mehmed Zeki, Osmanlı Târih Deyimleri veTerimleri Sözlüğü, I-III, Đstanbul 1983.PALIKRUSHEVA, Galaba - TOMOVSKĐ, Krum, “Les Tekkesen Macedoine au XVIII e et XIXe siècle”, “Atti del SecondoCongresso Đnternationale die Arte Turca” (Venezia 26-29 sett.1963) Napoli 1965, s.203-211.PALIKRU[EVA, G., “Dervi{kiot red Halveti vo Makedonija”,“Zbornik na [tipskiot Naroden Muzej”, I, [tip 1958.PAVLOVI], D., “Gde je u Beogradu zasedavaoProvitelstvuju}i savjet serbski”, “GlasnikMuzeja Grada Beograda”, Beograd 1954.PEÇEVÎ, Đbrâhim Efendi, Peçevî Târihi, I-II, (haz. Bekir SıtkıBaykal), Ankara 1981.PETRANOVI], B, Bogomili Crkva Bosanska iKrstjani, Zadar 1867.PETROVI], Momçilo, “Dervi{ i @ivot”,“Intervju”, Beograd 16. o3.1984, s.38-39.

Bibliografia 247PIRRAKU, Muhamet, “Gjurmë të veprimtarisë letrare shqipeme alfabet arab në Kosovë”, “Gjurmime Albanologjike”, IX,Prishtinë 1979.PLANA, Şefket, “Kosova ve Makedonya Türbeleriyle ĐlgiliEfsâneler”, “Çevren”, 59, (Mayıs-Haziran 1987), s.21-29.PLOMER, Wiliam, The Diamond of Janina Ali Pasha 1741-1823, London 1970.POPOV, N., Srbija i Turska od 1861-1867, Beograd 1879.POPOVĐÇ, Alexandre, Balkanlar’da Đslam, (çev. Komisyon),Đstanbul 1995.__________________, “La comunauté musulmane d’Albaniedans la période post ottomane” “Zeitschrift für Balkanologie”,XIX/2, Berlin 1983, p.151-216.__________________, “Les ordres mystiques musulmans duSud-Est Européen dans la période post ottomane” in Popoviç-Weinstein ed. Paris1985._________________, Un Ordre de Derviches en Terred’Europe La Rifaiyya, Laussanne 1983._________________, Les Derviches Balkaniques Hier EtAujourdhui, “Đssis”, Đstanbul 1994.PRISHTA, A., Bektashinjtë e Shqipërisë, Korçë 1921.PULAHA, Selami, Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shekujveXV-XVI, Tiranë 1984.RA^KI, Franjo, Bogomili i Patareni, Zagreb1923.RADI], A., “Na{i Turci”, “Novi behar” XIII,Sarajevo 1940.RAPI, \er|, “O porodi~noj zadruzi-tekiji”,“Sociologija sela”, 47, Zagreb 1975.RED@I], Husrev, Studije o IslamskojArhitektonskoj Ba{tini, Sarajevo 1983.REP^I], R., O prvom Srpskom Ustanku,Beograd 1954.REVNAKOĞLU, Cemâleddin Server, “Kādirîlik’in Đstanbul’aGelişi ve Yayılışı”, “Yeni Târih Dünyâsı”, I, 6 (1953); I,7(1953), s. 254-256; 300-301.RIEDL, R., “Die Tanzenden Derwische von Tirana”,“Östereichische Rundschau”, 11, Wien 1907, p. 230-231..

248 Kllapia e TesavufitRĐFÂÎ, Kenan, Ahmed er-Rifâî, Đstanbul 1340.RIZAJ, Skender, “Institucionet themelore politikoadministrativetë Perandorisë Osmane”, “Horizonte Historike”,f. 2, Prishtinë1977.______________, Kosova gjatë shekujve XV, XVI, XVII,Prishtinë 1982.SÂDIK, Vicdânî, Tomâr-ı Turuk-ı Aliyye (Tarîkatlar Silsilesi)(haz. Đrfan Gündüz), Đstanbul 1995.SÂKIB, Mustafa Dede, Sefîne-i Nefîse-i Mevlevîyân, I-III,Kahire 1283.SALIH, Asim Rustem Beyzâde, “IstorijaSkoplja, Skoplje u pro{losti” “PrivredniGlasnik”, Beograd 1920.SALIHU, Hajdar, Poezia e Bejtexhinjve, Prishtinë 1982.SAMARD@I], Radovan, Sulejman i Roselana,Beograd 1976.SÂMĐ, M. Şemseddin, Kâmûsu’l-A’lâm, I-VI, Đstanbul 1306-16/1889-93.SARAJLI], [emsuddin, Mi i Bli`nji Istok,Sarajevo 1935.SARI, Abdullah Efendi, Semerâtü’l-Fuâd fi’l-Mebdei ve’l-Meâd, Istanbul 1288.SEHÎ, Tezkire-i Sehî, Đstanbul 1325.SELÂNĐKÎ, Mustafa Efendi, Târih-i Selâniki, I-III, (haz.Mehmet Đpşirli), Đstanbul 1989.SELENICA, Teki, Shqipnia më vitet 1927, Tiranë 1928.SELMANI, Aliriza, “Shkollat fetare islame në Kazanë eGjilanıt”, “Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët”,Prishtinë 1995.SETON, H.Watson, Nacije i Dr`ave, Zagreb1980.SIKIRI], [akir, “[ejh Ârif Sidkî”, GVIS,IV, Sarajevo 1942.____________, “Pobo`ne pjesme [ejhAbdurrahman Sirrija”, GVIS, IX, Sarajevo1941.

Bibliografia 249____________, “Derviskolostorok es szentsirok Bosniaben”, “Turan” 2/9, 10. dec.1918, Budapest.____________, “Sarajevske tekije”, “NarodnaUzdanica”, Zagreb 1927.SOLOVJEV, Aleksandar, Jesu li BogomiliPo{tovali Krst, Sarajevo 1948.SPAHO, Fehim, “Jo{ nekoliko dokumenata ou`i~kom {ejhu”, POF, XVIII-XIX (1968-69),Sarajevo 1973.STIPÇEVIQ, Aleksandër, Ilirët: Historia, jeta, kultura, simbolete kultıt, Prishtinë 1990.SUNAR, Cavit, Melâmîlik ve Bektâşîlik, Ankara trz.SHKODRA, Zija, Esnafet shqiptare (shekujt XV-XX), Tiranë1973.SHPUZA, Gazmend, Kuvendime për Historinë Kombëtare,Tiranë 2000.SHUTERIQI, Dh., Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850, Tiranë1965[ABANOVI], Hazim, Bosanski Pa{aluk,Sarajevo 1978.__________________, Knji`evnost MuslimanaBiH na orijentalnim jezicima, Sarajevo1973.__________________, “Vakufnama Isa BegaIshakovi}a za njegove zadu`bine uSarajevu”, POF, II, Sarajevo 1951, s.7-29._________________, Kraji{te Isa BegaIshakovi}a, Sarajevo 1964.[AMI], Midhat, Francuski Putnici u Bosni iHercegovini u XIX Stolje}u (1836-1878), iNjihovi Utisci u Njoj, Sarajevo 1987.SHEHU, Xhemal, “Tekija Rufai në Prizren”, “Bilten Hu”, nr. 3-4, Prizren 1982, f.3-8.SHEJH, Ismail Aga, Tarikatet islamike, Saadizma, Tropojë1995.SHEJH, Muhammed Shehu, Shejh Shefqeti dhe Teqeja e Madhe,Gjakovë 1418/1998..

250 Kllapia e TesavufitSHEKER, Mehmet, Fetihlerle Anadolu’nun Türkleşmesi veĐslâmlaştırılması, Ankara 1991.SHELLEY, Cristopher, “Abdullah Efendi Comentator on theFusûs al-Hikem”, “Journal of the Muhyiddin Ibn ArabiSociety”, XVII, Oxford 1995.SHEYHÎ, Mehmed Efendi, Vekāyiu’l-Fudalâ, I-II, (haz.Abdülkadir Özcan), Đstanbul 1989.[IDAK, Jaroslav, “Problem Bosanske Crkve uNa{oj Historiografiji”, “Rad JA”, Zagreb1954.[UKRI], Nijaz, Mjesto i utjecaj Tasavvufana Razvoj Islamske Kulture u Nas, Zagreb1989.____________, Islamska Zajednica u Bosni iHercegovini nakon Oslobo|enja, Sarajevo1995.TAHRALI, Mustafa, Ahmed el-Rifâ‘î (512-578/1118-1182) savie, son oeuvre et sa tariqa, (basılmamış doktora tezi), SorbonneNouvelle-Paris1973.________________, “Ahmed er-Rifâî”, DĐA, II, 127-130.________________, “Muhyiddîn Đbn Arabî ve Türkiye’yeTe’sirleri”, KAM, yıl.23, sy. I (1996), s.26-35.________________, Tasavvuf Târihi Ders Notları (basılmamış).TALI], H., “Odluka o prestanku rada tekijau NR BiH”, GVIS, III/5-7, (maj-juni 1952).TANASKOVI], Darko, La situation actuelle del’ordre des Naqshbandis au Kosovo et enMacedoine, Beograd 1990.TANMAN, M. BAHA, “Abdüsselâm Tekkesi”, DBĐA, I,55-57.__________________, “Gülşenîlik”, DBĐA, III,424-444.__________________, “Halvetîlik”, DBĐA, III,533-535.__________________, “Zeynîlik”, DBĐA, VII, 552-553.__________________, “Sinânîlik”, DBĐA, VII, 6-8.TANPINAR, Ahmet Hamdi, Beş Şehir, Đstanbul 1989.TAŞKÖPRĐZÂDE, Îsâmuddin Ahmed, eş-Şakāiku’nnu’mâniyyefî ‘ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye, (inceleme venotlarla neşreden Ahmed Suphi Fırat), Đstanbul 1985.TAYŞÎ, Mehmed Serhan, “Cemâliyye”, DĐA, VII, 318.

Bibliografia 251TEKELĐ, Hamdi, Ahmed Gazzî, Hayâtı ve Tasavvufî Görüşleri,Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisanstezi, Bursa 1991.TEMREN, Belkis, Bektâşîliğin Eğitsel ve Kültürel Boyutu,Ankara 1995.TËRNAVA, Muhamet, Studime për mesjetën, Pejë 2000.TETOVO I TETOVSKO NIZ ISTORIJATA, Komision, Tetovo 1982.TEVFĐK, Mehmed, Manastır Vilâyeti Târihçesi, Manstır 1910-11._______________, “Kratka Istorija Bitoljskogvilajeta (haz. Gli{a Elezovi}), “Bratsvo”,XXVII, Beograd 1933.TOMIC, Jovan, Les Albanais en Vieille Serbie et dans leSandjak de Novi Pazar, Paris 1913.TÖKĐN, Fürüzân Hüsrev, “Mevlevîlik”, “Türk Düşüncesi”, VII,sy.4-37 (1957), s.23-28.TRALJI], Mahmud, “Sedam tekija – sedamstje~i{ta bogobojaznih”, “[ebi Arus”,Sarajevo 1983, s.36-38.TRIFUNOVSKI, Jovan, Kumanovsko-Pre{evskaCrna Gora, Beograd 1951.___________________, “Ov~epoljska Kotlina”,“Zbornik za Narodni @ivot Ju`nih Slovena”,Zagreb 1964.___________________, “O tekijama u Gornjemslivu Bregalnice” POF, XXII-XXIII (1962-63), Sarajevo 1965.___________________, Albansko Stanovni{tvou Socijalisti~koj Republici Makedoniji,Beograd 1988.TRIMINGHAM, J. Spencer, The Sufi orders in Islam, Oxford1971.TRI^KOVI], Radmila, Buna U`i~kog [ejhaMehmeda 1747-1750, Beograd 1976.TRUHELKA, ]iro, “Gazi Husrev Beg, njegov`ivot i njegovo doba”, GZM, Bosne ihercegovine, XXIV, Sarajevo 1912..

252 Kllapia e Tesavufit_______________, “Jo{ o testamentu GostaRadina”, GZM, XXV, Sarajevo 1913.TUĞLACI, Pars, Osmanlı Şehirleri, Đstanbul 1985.TURABI BABA, Literatura e Bektashivet, vjersha të përkthyeraprej shkrimtarëve Bektashinj të vjetër, Tiranë 1927.______________, Historia e përgjithshme e Bektashinjëvet,Tiranë 1929.TURAN, Osman, Selçuklular Târihi ve Türk Đslâm Medeniyeti,Đstanbul 1969.TÜRER, Osman, “Osmanlı Đmparatorluğunda Pâdişâh TarîkatŞeyhi Münâsebetine Dâir Târihi Bir Örnek”, TDA, XXVIII(1984), s.181-194.______________, “Batı’nın Đslâm’ı Tanımasında TasavvufunRolu”, “Tanımı, Kaynakları ve Tesirleriyle Tasavvuf”, (haz.Coşkun Yılmaz), Istanbul 1991, s.143.ULUDAĞ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Đstanbul1991.__________________, “Ahmediyye”, DĐA, II, 171.__________________, “Halvetiyye”, DĐA, XV,392.UKA, Sabit, “Xhamitë, mesxhidet dhe teqetë në sanxhakun eNishit deri në 1878”, “Feja, kultura dhe tradita islame ndërshqiptarët”, Prishtinë 1995.ULUSOY, Celâlettin, Hünkâr Hacı Bektâş Velî ve Alevî BektâşîYolu, Hacı Bektaş 1986.UZLUK, F. Nafiz, “Mevlevî Hilâfetnâmeleri”, VD, IX,313-399.UZUN, Mustafa, “Dede Ömer Ruşenî”, DĐA, IX, 81-83.UZUNÇARŞILI, Đsmâil Hakkı, Osmanlı Târihi, I-X, Ankara1988._________________________, Osmanlı Devletinin SarayTeşkilâtı, Ankara 1965.VAKUFNAME IZ BOSNE i HERCEGOVĐNE, OIS, Sarajevo1955.VASI], Milan, Gradovi pod Turskom vla{}u,Titograd 1975.VASSÂF, Hüseyin, Sefîne-ü Evliyâ-yı Ebrâr, I-IV, Sül. Ktp.,Yazma Bağışlar nr. 2305.

Bibliografia 253_______________, Sefîne-i Evliyâ, (haz. M. Akkuş-Ali Yılmaz),c.I, Đstanbul 1991.VEGO, Marko, Zbornik Srednjovekovnih Natpisa, III, Zagreb1961.VELIU, Dr. Veli, Shqiptarët sipas udhëpërshkruesve frengë tëshekullit XIX, Pejë 1998.VELJA^I], ^edomir, Isto~ni utjecaji iinteres za Indiju u JugoslovenskojKnji`evnosti i Filozofiji, Zagreb 1968.VERA, Anti}, Lokalni Hagiografi vo Makedonija, Skopje 1977VISHKO, Ali, Harabati Teqe e Tetovës dhe veprimtaria në të nëperiudhën e kaluar, Tetovë 1992.VLORA, Ekrem, “Aperçu sur l’histoire des ordres religieux eten particulier du Bektachisme en Albanie”, “Shpirti Shqiptar”,1/3 Torino 1955.VOKOPOLA, Ferit, Kultura islame, Tiranë 1940.VOKRRI, Abdullah, Shkollat dhe arsimi në anën e Llapitbrenda viteve 1878-1944, Prishtinë1995.VRMĐÇA, Raif, Kosova’da Osmanlı Mîmârî Eserleri, I, Ankara1999.VUKANOVI], T.P., “Pre{evo,”, “VranjskiGlasnik”, Vranje 1965.YAHYA, Abbas, Makedonya’da Tekkeler ve Tekke Mûsîkîsi,(M.Ü.S.B.E. basılmamış yüksek lisans tezi), Đstanbul 2001.YAZAR, Nihal, Halvetîliğin Şabâniyye Kolu-Menâkıb-ı Şabân-ıVelî ve Türbenâme, Ankara 1985.YAZICI, Tahsin, “Fetihten Sonra Đstanbul’da Đlk HalvetîŞeyhleri: Çelebi Muhammed Cemâleddin Sünbül Sinân veMerkez Efendi”, “Đstanbul Enstitüsü Dergisi”, II (1956), s.87-113._____________, “Mawlawiyya”, EI², VI,883-887.YILMAZ, H. Kâmil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar”,Đstanbul 1993. Përkthimi në shqip “Hyrje në Tesavvuf”, përkth.Metin Izeti, Tetovë 2002.________________, Azîz Mahmûd Hüdâyî, Hayâtı, Eserleri,Tarîkatı, Đstanbul 1990.YILMAZ, Necdet, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, Sûfîler,Devlet ve Ulemâ, Đstanbul 2001..

254 Kllapia e TesavufitYURD, Ali Đhsan, Fâtih’in Hocası Akşemseddîn, Hayâtı veEserleri, Đstanbul 1972.YÜKSEL, Hasan Avni, Türk-Đslâm Tasavvuf Geleneğinde Rüyâ,Đstanbul 1996.YÜCER, Hür Mahmut, XIX. Asırda Anadolu’da Tasavvuf,(M.Ü.S.B.E. basılmamış doktora tezi), Đstanbul 2001.ZÂKĐR, Şükrü Efendi, Đstanbul Tekkeleri Silsile-i Meşâyihi(haz. Şinasi Akbatu), “Đslâm Medeniyeti”, sy. 4, Haziran 1980,s. 51-96.ZAMOLO, Divna \uri}, Beograd kaoorijentalna varo{ pod Turcima 1521-1867,Beograd 1985.ZAMPUTI, Injac, “Një dorëshkrim Bektashijan i gjysmës sëshekullit XIX (1850-1860)”, “Buletin për shkencat shoqërore”,Tiranë 1955, s. 203-210.ZAPLATA, Rudolf, “Stanica za umnobolne uSarajevu u XVIII stolje}u”, “JugoslovenskiList”, XXX/1936 Sarajevo.ZELYUT, Rıza, Öz Kaynaklarına Göre Alevîlik, Đstanbul 1992.ZRNJI], L., Istorija Srednjega Veka,Beograd 1926.

TREGUESI I PËRGJITHSHËMAa’jan-i thabite, 69Abasidët, 78Abdu’l-Kadir Gejlani, 32, 75,153, 154, 156, 157, 160Abdu’l-Kerim Xhili, 69Abdulhalik Guxhduvani, 127Abdullah b. Mubarek, 183Abdullah Efendi Bosnevi, 102Abdullah el-Ensari el-Herevi, 26,27, 29Abdulvehhab esh-Sha’rani, 13, 29Abdurrahman Pasha, 177, 198Abdurrahman Sirri, 131, 194, 202Abdurrahman Xhami, 27Abdurrauf Munavi, 28Abdusselam Shejbani, 103, 167Abid Çelebi, 100adab, 71, 113adem, 65adem-i idafi, 66adem-i mutlak, 65Afrika, 77, 104, 105Afrika Veriore, 104, 106, 126,155ahi, 78, 94, 95, 96, 117, 159, 160,201Ahi Evren, 95Ahillëk, 95Ahmed b. Hanbel, 25, 41, 49, 51Ahmed b. Omer ed-Dahhak, 25Ahmed Bixhan, 97Ahmed el-Bedevi, 76Ahmed er-Rifai, 76, 160, 161Ahmed Jesevi, 76, 90, 93Ahmed Safi Beu, 31Ahmed Safi Efendiu, 187Ahmedijje, 99, 101, 135, 143, 148ajin, 113Akbijik Mexhzub, 97akl, 36, 37, 42, 45Akshemsettin, 97alem-i mithal, 20alemu’l-gajb, 18Ali Pashë Tepelena, 110, 178,179, 180, 198, 199Alijje, 71, 112Amasja, 98, 114Amr b. Othman el-Mekki, 58Anadoli, 30, 89, 94, 95, 96, 98,107, 116, 128, 131, 155arif, 44, 55, 62Aristoteli, 21, 45ashk, 40, 52, 55, 117, 118, 125,153asitane, 77, 101, 113, 114, 148,151avar, 82, 92Axhizi Baba, Sulejman, 104, 169,170, 171Azia e Largët, 77Azia e Mesme, 93, 104, 126, 127,155, 172Azia e Vogël, 27, 81Azia Juglindore, 105, 126Azia Jugore, 77Aziz Mahmud Hudaji, 102, 145

256 Kllapia e TesavufitBBagdad, 60, 154Bahauddin Nakshibend, 76, 99,126, 127, 128Bajezid Bistami, 63, 112Bajramijje, 76, 100, 101basireh, 18bast, 33batin, 11, 62Bedevijje, 76beka, 33, 57Bekrijje, 71, 112Bektashijje, 76, 101Belh, 60, 114Beograd, 23, 82, 99, 109, 114,116, 121, 124, 131, 132, 134,138, 141, 142, 143, 144, 148,157, 158, 166, 168, 175, 198,220, 222, 223, 224, 227, 230,232, 235, 237, 239, 240, 242,243, 246Beshir Aga, 102Blagaj, 88, 120, 140, 141bogomilët, 82, 83, 84, 85, 86, 92Bogomilizmi, 82, 83Budim, 108Bursa, 96, 145Bursali Mehmed Tahir, 29, 31,97, 99, 102, 145, 169Cçilehane, 114Çishtijje, 76, 93, 105Çorum, 99DDamask, 60, 98, 103, 112, 167,168Damat Ibrahim Pasha, 108, 109Deçan, 91, 146Dede Omer Rusheni, 97, 135Desukijje, 76devran, 50, 155dhahir, 11, 62dhat, 66dhikr, 32, 48, 49, 50, 74, 75, 113,115, 122, 127, 129, 136, 149,150, 152, 155, 157, 161, 162,163, 167, 168dhikr-i daimi, 49dhikr-i evrad, 32Dhunnun el-Misri, 24, 51, 55, 57Dijarbekir, 99Dimetoka, 92, 96, 175Dobruxha, 91, 92dua, 163, 167EEbu Ali Ahmed er-Ruzbari, 22Ebu Bekr Ahmed el-Bejhaki, 25Ebu Bekr Dulef esh-Shibli, 55, 58Ebu Bekr Muhammed b. Is’hakKelabadi, 33Ebu Bekr Muhammed el-Kettani,22Ebu Bekr Vasiti, 43Ebu Bekri r.a., 28, 71, 73, 112Ebu Hamza Sabit b. Dinar, 25Ebu Hashim es-Sufi, 27Ebu Kasim Abdu’l-Kerim b.Hevazin el-Kushejri, 15, 22,33, 34, 36, 43, 45, 46, 47, 49,51, 52, 53, 55, 57, 58, 66Ebu Muhammed Xheriri, 22Ebu Nasr Abdullah b. Ali es-Serraxh et-Tusi, 17, 31, 32, 36,47, 48, 51, 56, 57, 58, 59, 63Ebu Nuajm el-Isfahani, 26Ebu Sa’d Ibn Arabi, 22Ebu Salih Hamdun b. Ahmed el-Kassar, 184Ebu Sulejman Darani, 57, 63Ebu Talib Mekki, 24

Treguesi i përgjithshëm 257Ebu Talib Muhammed b. Ali b.Atijje el-Mekki, 32Ebu’l-A’la Afifi, 42, 43, 45, 65,66, 68Ebu’l-Hasan Ali el-Muzejjen, 22Ebu’l-Hasan Shazeli, 76Ebu’l-Husejn Nuri, 22Ebu’l-Vefa Shami, 103, 167Ebu'l-Hasan el-Huxhviri, 34, 58Ehl-i bejti, 28Ekberijje, 76, 97, 186Emir Buhari, 96, 133Erzurum, 99, 105, 224Eshrefoglu Rumi, 103etika, 34Evhaduddin Kirmani, 94, 172Evlija Çelebi, 89, 90, 91, 118,122, 132, 141, 142, 143, 151,152, 157, 175, 176, 179Evrenoszade, 99FFahruddin Iraki, 94, 95fakr, 33fejd, 67fena, 33, 57, 69, 72, 136fena fil-lah ve beka bil-lah, 136Feriduddin el-Attar, 27, 46, 133fuad, 40Fudajl b. Ijad, 183futuvvet, 78GGadishulli Indian, 126, 128Galipol, 96, 101Gazi Husrev Beu, 193Gaznevi, 78gnoza, 17, 20, 55, 57Hhafi, 50, 127hagjiografi, 25, 27, 89, 91, 117,145hajërdua, 196hakikat, 18, 19, 20, 63, 173, 174Hakikat-i Mutlak, 16Hakimijje, 34Hakk, 43, 47, 53, 68, 135hal, 14, 32, 33, 47, 48, 53, 136halet, 47halk, 43, 69, 115, 204, 205halvet, 33, 124, 135, 154Halvetijje, 76, 97, 101, 186Hamiduddin Aksaraj, 96Hamza Bali, 184, 185, 186, 197hankah, 77, 193Haririzade MuhammedKemaleddin, 30, 145, 187Haris Muhasibi, 18, 24, 31, 38,39, 45, 46Hasan el-Basri, 24, 49, 53, 57, 60havf, 33, 56Haxhi Bajram Veli, 76, 97, 100,184, 187Haxhi Bektash Veli, 76, 90, 94,95, 171, 172, 173, 174, 175Haxhi Sinan, 156, 157, 160, 201Haxhi Sinan Aga, 197hejbe, 56hidajet, 38hikmet, 19Horosan, 145, 158Hulvizade MahmudXhemaleddin, 28Husein Baba Zukiç, 131, 194Husejn b. Mansur el-Hallaxh, 27Iibadet, 22, 23, 38, 48, 50, 73, 131,173, 183, 184Ibn Abbas, 50.

258 Kllapia e TesavufitIbn Ata Ruzbari, 33Ibn Batuta, 96Ibn Haldun, 23Ibn Kemal, 97Ibn Meserre, 39, 41, 46Ibn Mullakin, 28Ibnu’l-Xhevzi, 27Ibrahim b. Ed’hem, 24, 183Ibrahim Bistrigi, 140Ibrahim Desuki, 76Ibrahim Gulsheni, 97, 99Ibrahim Zahid Gejlani, 134Ihvanu’s-Safa, 42ilham, 19ilm ve’l- ma’rife, 60ilm-i ledunn, 19ilmu’l- keshf, 19ilmu’l-batin, 19ilmu’l-ilahi, 19iluminizëm, 68Imam Gazali, 18, 19, 32, 40, 42,50, 53, 64Imam Rabbani, 22, 69India, 27, 69, 78, 93, 104, 105,128, 155Iplikçi Hasan Efendi, 147Iraku, 107, 128Iraku Verior, 107Isa Beu, 116, 118, 119, 120, 197,200ishari, 22, 32, 35ishrak, 19, 20, 68Ismail b. Nuxhejd, 22Ismail Belig, 30Ismail Hakki Bursevi, 66, 72Ismail Rumi, 103, 156itidal, 46Izmiri, 93, 99, 101JJahja b. Muadh, 51, 64Jahja Shirvani, 97, 135jakin, 20, 39, 61Jemen, 104Jesevijje, 76Junus Emre, 94, 95Jusuf Hemedani, 28, 126Kkabd, 33, 56Kadirijje, 75, 97, 101, 156kalb, 36Karlovc, 108, 109Kassarijje, 34kelamullah, 54keshf, 60kipçakë, 92Kitabu’z-Zuhd, 25Kitabu’z-Zuhdi’l-Kebir, 25Konja, 30, 60, 99, 101, 112, 113,114, 122, 124Kordoba, 60Koski Mehmed Pasha, 131, 193Krimeja, 90, 104Kruja, 88, 91Krujë, 180, 198Kubrevijje, 76kuman, 82, 92Kur’an, 15, 24, 32, 36, 37, 38, 39,40, 41, 42, 43, 44, 45, 48, 49,50, 51, 52, 54, 55, 56, 58, 59,62, 72, 79, 80, 89, 111, 117,138, 155, 160, 162kuvve-i aklijje, 46kuvve-i gadabijje, 46kuvve-i shehevijje, 46LLamekani Husein Efendi, 102Lamii Çelebi, 27, 29, 99, 100, 129Latifi, 98Levh-i Mahfudh, 64Lutfullah Uskubi, 100, 133

Treguesi i përgjithshëm 259MMa’ruf el-Kerhi, 22makam, 32, 33, 47, 48Mallkara, 92maniheist, 82marifet, 19, 20, 174masiva, 19masivallah, 66materia prima, 21materia seconda, 21mehabbet, 54, 55mehabbeti, 54, 55Mehmed b. Ismail, 164Melamijje, 100, 102, 184, 185,186Melek Ahmed Pasha, 122menkabe, 25, 27, 89Merkez Muslihuddin Efendi, 97meshshai, 45Mesnevi, 14, 40, 53, 59, 113, 118,120, 121, 124, 125, 193Mevlana Halid Bagdadi, 107, 128Mevlana Xhelaluddin Rumi, 40,41, 53, 59, 76, 93, 95, 101,112, 114, 116, 124, 172, 193Mevlevijje, 76, 97, 101Mirahor Iljas Beu, 150Molla Abdullah Ilahi, 97Mollazade Shejh SulejmanKustendili, 29Mostar, 99, 120, 131, 132, 140,141, 143, 193, 202, 206Muadh b. Xhebel, 9, 57Muejjiduddin Xhundi, 94Muhammed b. Eslem et-Tusi, 183Muhammed b. Husejn el-Ezdi es-Sulemi, 26, 27, 28, 29Muhammedi a.s., 15, 66, 173muhasebetu’n-nefs, 32Muhasibijje, 34Muhjuddin ibn Arabi, 42, 43, 45,52, 58, 67, 68, 69, 76, 95, 139Muinuddin Hasan el-Çishti, 76Mulla Mustafa Basheski, 118mumkinu’l-vuxhud, 65mumteniu’l-vuxhud, 65mushahede, 63Muslihuddin Tavil, 100mutezile, 28muxhahede, 17, 33, 45, 48, 60, 63NNaim Frashëri, 124, 202Nakshibend, 69, 126Nakshibendijje, 76, 93, 100, 101nefs, 33, 36, 43, 44, 45, 46, 50,63, 74, 136, 138, 162Nexhmuddin Kubra, 76nur, 136nurani, 23Nureddin Abdurrahman b. AhmedXhami, 28OOmer Dede Sikkini, 97Omer Halveti, 76Omer Lutfi Barkan, 92, 98Omer Pasha Latas, 141, 197Opojë, 91Osmanzade Husein Vassaf, 30,31, 129, 142Ppeçenegë, 82, 92Pejë, 91, 121peripatetikë, 45, 66Pir Mehmet Hajati, 151Pir Osman Baba, 144, 150Pitagora, 21Platon, 13, 14, 20, 21, 68Prilep, 178primordiale, 16, 17.

260 Kllapia e TesavufitPrizren, 88, 99, 110, 144, 145,146, 147, 150, 151, 158, 163,164, 169, 176, 187, 188, 189,200, 207, 218, 228, 230, 231,242Qqeramet, 27, 28, 33, 60RRabia el-Adevijje, 24, 60rabita, 73Reshid Efendi, 118rexha, 33Rexhep Pasha, 177ribat, 77Rifaijje, 76, 97, 146, 164rijadat, 17, 48, 72ruh, 33, 36, 42, 43, 45Ruzbihan Bakli, 56SSadijje, 76, 103, 138, 168, 170,171Sadreddin Konevi, 67, 94, 95, 172Saduddin el-Xhibavi esh-Shejbani, 76, 103Saduddin Fergani, 94Safijuddin Kashifi, 28Said b. Musejjeb, 60Sakib Mustafa Dede, 30salik, 23, 47, 72, 74, 75, 157Saragozë, 60Sarajevë, 13, 15, 67, 81, 82, 99,101, 102, 114, 116, 117, 118,119, 120, 129, 130, 137, 139,140, 141, 148, 156, 157, 159,160, 163, 175, 193, 197, 200,201, 202Sari Abdullah Efendi, 29Sari Salltëk, 89, 90, 91, 141Schimel, Annemarie, 13, 26, 66Sebleti, 119Sehl b. Abdullah et-Tustari, 46,51, 55, 59, 63sejjah, 87Sejjid Ali Sulltan, 175Sejjid Burhanuddin MuhakkikTirmidhi, 94Sejjid Llokman, 90Sejjid Muhammed b. Ali es-Senusi, 106sejr-i suluk, 48, 73, 75, 135Selanik, 99, 109, 114, 186, 187,235Selçuk, 15, 19, 36, 66, 67, 71, 73,78, 83, 90, 94, 113, 115, 224sema, 32, 50, 59, 115, 118, 122,123Senai, 14Senusijje, 106Serijj Sakati, 63Seviljë, 60Shabanijje, 99shahid, 33shatahat, 60Shazilijje, 76Shehabeddin el-Konevi, 28Shejh Bedreddin, 100, 133, 187Shejh Edebali, 96Shejh Fevzi Efendi, 120Shejh Kadri, 147, 149, 159Shejh Nexhmuddin Daje, 94Shejhu’l-Hind Mahmud HasanDijobendi, 105Shekik Belhi, 60, 183Shemimi Baba, 180, 198Shemsi Tebrizi, 112, 113Shemsijje, 99, 100, 101, 135Shihabuddin Ebu Hafs Omer b.Abdullah Suhreverdi, 34, 43,46, 52, 57, 76Shkodër, 14, 99, 110, 166, 168Shkup, 81, 91, 99, 100, 101, 114,116, 121, 122, 123, 133, 139,

Treguesi i përgjithshëm 261145, 146, 147, 148, 158, 159,164, 165, 166, 171, 176, 178,186, 187, 188, 194, 198, 200,202, 203, 229shuhud-gajbeh, 33Shumnu, 92silsile, 28, 112skolastika, 21, 69sophia perennis, 16Stamboll, 13, 14, 15, 24, 25, 26,27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34,36, 39, 40, 41, 43, 46, 47, 48,55, 56, 62, 65, 67, 71, 77, 87,89, 90, 91, 92, 93, 94, 97, 98,99, 100, 101, 102, 103, 104,105, 106, 107, 108, 112, 113,114, 115, 116, 119, 120, 123,126, 129, 133, 136, 138, 140,141, 143, 145, 148, 150, 156,163, 164, 167, 168, 169, 170,177, 178, 185, 186, 187, 192,193, 196, 197, 202Suhreverdijje, 76Sulejman Efendi Shkodrani, 104,168Sulltan Murad, 96, 156Sulltan Orhan, 90, 96Sulltan Osman, 96Sulltan Veled, 112, 113, 114, 116Sunbul Sinan, 97, 99Sunbulijje, 99Sunnet, 24, 32, 44, 49, 55, 59, 62,63, 75, 80, 89, 142, 155, 160,162Ttabakat, 22, 26takva, 33, 56, 57, 138tevaxhud, 33tevbe, 50, 51, 52tevbe nasuha, 50tevhid, 23, 27, 58, 66, 67, 68, 155,167texhel-li, 66, 67Tokat, 99, 101, 114Tractatus, 20UUbejdullah Ahrar, 128Ummi Sinan, 97, 99, 101, 138,145, 147Vvahdet-i shuhud, 69vahdet-i vuxhud, 60, 65, 66, 67,69, 95, 100, 114, 115, 187vakt, 33Vardar Jenixhe, 99, 100, 133varid, 33, 100, 133Varnë, 92vaxhibu’l-vuxhud, 65velajet, 33vera, 33, 56vexhd, 33, 57, 58, 59, 72vexhdi, 32, 58, 59vuxhud, 33, 58, 59, 60, 65, 67,136vuxhud bi ma’na el masdari, 65vuxhud bi ma’na mevxhudi, 65vuxhudu’l-idafi, 65vuxhudu’l-mutlak, 65WWitgenstein, 20, 21XXha’fer es-Sadik, 27Xhebraili a.s., 42xhehri, 50, 74, 155Xhelaluddin Sujuti, 29Xhelvetijje, 100, 101, 200Xhemal Halveti, 97, 135.

262 Kllapia e TesavufitXhunejd el-Bagdadi, 46, 57, 63Xhunejdijje, 34Zzeqat, 41, 48, 172, 174Zija Shkodra, 159, 160zuhd, 25, 32, 33, 38, 52, 53zavije, 77, 88, 94, 96, 98, 114,157, 177, 181, 192, 196, 199,200