Kushtet e Jetesës dhe Pabarazia në Shqipëri - INSTAT

KUSHTET E JETESËS DHEPABARAZIA NË SHQIPËRIRegjistrimi i popullsisë dhe i banesave 2001

falenderimeNxjerrja e kësaj serie studimesh me karakter social përbën një moment të rëndësishëm nëjetën profesionale të INSTAT.Informacioni i mbledhur gjatë Regjistrimit të Popullsisë dhe Banesave 2001 si dhe të dhënate Anketës së Matjes së Nivelit të Jetesës 2002, u përdorën si burime kryesore të dhënash përtë analizuar fenomene të tilla si migracioni i dekadës së fundit, lëvizja e brendshme e popullsisë,gjendja e tregut të punës, impakti që kanë keto çështje në jetën e grave dhe burrave, nëproblemet e pabarazisë dhe të situatës së nivelit të jetesës, si dhe u përdor në projeksionet epopullsisë për periudhën 2001-2021.Këto studime kanë rëndësi të veçantë për hartuesit e politikave dhe për hulumtues të disiplinavetë ndryshme. Ato mund të përdoren për të kuptuar se si duhet të punohet për zbutjen epabarazisë, si mund të investohet në infrastrukturën e shërbimeve, se si mund të ndihmohenautoritetet lokale për të hartuar politika të veçanta për grupet në nevojë.Studimet gjithashtu hedhin dritë edhe në situatën e objektivave të mileniumit në Shqipëri dhejapin më shumë elemente për monitorimin e tyre të vazhdueshëm. Këto studime janë fryt ibashkëpunimit disamujor të ekspertëve ndërkombëtarë dhe ekspertëve lokale. Gjithashtuato janë edhe dëshmi e një rrjeti lokal studiuesish që fillon të bashkëpunojë me INSTAT, nëanalizimin e fenomeneve sociale.INSTAT përfiton nga ky rast për të falenderuar Agjencinë Zviceriane për Zhvillim dheBashkëpunim, Zyrën për Bashkëpunim dhe Zhvillim të Italisë, të cilët mbështeten dhekoordinuan punën për kryerjen e këtyre botimeve.Milva EkonomiDrejtor i Përgjithshëmkushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 3

1 PËRSHKRIMI I VARFËRISË NË SHQIPËRI 71.1 Përcaktimi i Varfërisë: Përkufizimi dhe Metodologjia 71.2 Përshkrimi i të Dhënave: MMJS dhe Regjistrimi 81.3 Historiku i Varfërisë e i Pabarazisë në Shqipëri: Para dhe Pas Vitit 1990 81.3.1 Niveli i të Ardhurave dhe Pabarazia: Fshat-Qytet; Sektorët Ekonomikë etj 91.3.2 Pabarazitë në Shëndetësi: Përdorimi i Shërbimeve Shëndetësore;Gjendja Shëndetësore e popullsisë 101.3.3 Pabarazitë në Arsim: Dallimet Ndërmjet Fshatit dhe Qytetit,Dallimet Ndërmjet Rajoneve 141.3.4 Pabarazitë në Kushtet e Banimit e të Jetesës 161.4 Nivelet dhe Modelet e Varfërisë e të Pabarazisë 161.5 Karakteristikat Demografike të të Varfërve në Shqipëri 171.6 Karakteristikat Shoqërore të të Varfërve në Shqipëri 182 VARFËRIA DHE PABARAZITË NË SHËNDETËSI 212.1 Gjendja Shëndetësore dhe Pabarazitë (Shëndeti Sipas Vetëvlerësimeve) 222.2 Modelet e Sëmundshmërisë dhe Pabarazia 242.3 Përdorimi i Sistemit Shëndetësor dhe Pabarazitë 272.3.1 Pagesat Jozyrtare dhe Pabarazitë 282.3.2 Përballimi i Kujdesit Shëndetësor 302.4 Vërejtje Përmbyllëse 313 VARFËRIA DHE PABARAZITË NË ARSIM 333.1 Analfabetizmi dhe Arritjet Arsimore 333.2 Mundësia për ta Pasur dhe Frekuentimi në Arsim 353.3 Krahasimi Ndërmjet Arsimit Publik e Privat 373.4 Përballimi Financiar i Arsimit 393.5 Vërejtje Përmbyllëse 394 KUSHTET E BANIMIT DHE PABARAZIA 414.1 Gjendja e Ndërtesave dhe e Banesave në Shqipëri 414.2 Ekzistenca e Shërbimet Bazë dhe Sigurimi i Tyre në Familje 424.3 Vërejtje Përmbyllëse 445 BIBLIOGRAFIA 474 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

përmbajtja e lëndësTABELAT DHE GRAFIKËTTabela 1.3.1-1: Të Ardhurat Reale për Frymë (në Lekë) 10Tabela 1.3.2-1: Treguesit e Shëndetit në Shqipëri 11Tabela 1.3.3-1: Numri i Shkollave dhe Numri i Studentëve që KanëMbaruar Shkollat më 1950-1990 15Tabela 1.6.1: Niveli i Shëndetit dhe i Varfërisë sipas Vetëvlerësimit 19Tabela 2.1: Treguesit e Përdorimit të Kujdesit Shëndetësor në Shqipëri 22Tabela 2.1-1: Shëndeti i Vetëvlerësuar sipas Moshës së të Pyeturve 23Tabela 2.1-2: Shëndeti i Vetëvlerësuar sipas Vendbanimit të të Anketuarve(4 shtresa kryesore të vrojtimit të MMSJ) 24Tabela 2.2-1: Dallimet Rajonale në Shpërndarjen e Incidencës sëSëmundjeve Kronike Gjatë Tre Vjetëve të Kaluar 25Tabela 2.3-1: Përqindja e Shpërndarjes së Vizitave te Personeli Mjekësorkur Dikush Është i Sëmurë 27Tabela 2.3-2: Numri Mesatar i Vizitave në Qendrat e Kujdesit Mjekësornë 4 Javët e Kaluara 27Tabela 2.3-3: Përdorimi i Spitaleve dhe Kostoja 28Tabela 2.3.1-1: Pagesat Jozyrtare Sipas Shumës së Paguar Personelit Mjekësor 29Tabela 2.3-1 : Arsyet Përse nuk Kërkohet Ndihmë Mjekësore dhe nukShkohet në Spital 30Tabela 3.2-1 : Norma e Braktisjes së Shkollës Sipas Nivelit të Arsimit 35Tabela 3.2-2 : Arsyet për Mosregjistrimin në Shkollë (në përqindje) 36Tabela 3.2-3 : Arsyet e Dhëna për Largimin nga Shkolla (në përqindje) 36Tabela 3.3-1 : Ndjekja e Shkollave Publike e Private Sipas RajoneveKryesore të Vendit 37Tabela 3.3-2 : Ndjekja e Shkollës në Shkollat Publike e PrivateSipas Nivelit të Varfërisë 37Tabela 3.4-1 : Kostoja e Arsimit Sipas Rajoneve 38kushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 5

Figura 1.3.1-1: Ndryshimet në Përqindjen e të Ardhurave Reale për Frymë 10Figura 1.3.2-1: Dallimet Krahinore në Treguesin e Vdekshmërisë së Fëmijëvenë Shqipëri më 1989 12Figura 1.3.3-1: Dallimet Rajonale në arsim në Shqipëri në vitet 1970 15Figura 2.1-1: Shëndeti i Vetëvlerësuar për Popullsinë Urbane e Rurale 23Figura 2.1-2: Shëndeti i Vetëvlerësuar për Popullsinë më të Pasurdhe më të Varfër 24Figura 2.2-1: Shpërndarja e Incidencës së Sëmundjeve Kronikenë Tre Vjetët e Kaluar Sipas Tipit të Sëmundjes 25Figura 2.2-2: Dallimet Fshat-Qytet në Shpërndarjen e Incidencës sëSëmundjeve Kronike Gjatë Tre Vjetëve të Kaluar 25Figura 2.2-3: Dallimet në Shpërndarjen e Incidencës së SëmundjeveKronike dhe të Vijës së Varfërisë në Tre Vjetët e Kaluar 26Figura 2.2-4: Shpërndarja Sipas Moshës e Incidencëes së të Ftohtavee Gripit në Katër Javët e Fundit para Vrojtimit 26Figura 2.3-1: Përballimi i Kujdesit Shëndetësor në Përqindje 30Figura 3.1-1: Arritjet Arsimore Sipas Nivelit të Arsimit dhe Gjinisë(Shpërndarja në Përqindje) 34Figura 3.1-2: Norma e Analfabetizmit për Popullsinë 6 Vjeç e Sipër përKatër Rajonet Kryesore 34Figura 3.4-1: Kostoja e Arsimit Sipas Nivelit të Varfërisë 38Figura 3.4-2: Kostoja e Arsimimit Sipas Ndarjes Fshat-Qytet 38Figura 4.1.1: Shpërndarja e Familjeve Sipas Nivelit të Varfërisëdhe Hapësirës së Banimit 42Figura 4.2-1: Tipi i Furnizimit me Ujë dhe Niveli i Varfërisë 43Figura 4.3-1: Tipi i Furnizimit me Ujë për Zonat Rurale dhe Urbane 436 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i1Përshkrimi i Varfërisënë Shqipëri1.1 Përcaktimi i varfërisë:përkufizimi dhe metodologjiaVarfëria është një dukuri komplekse, qëpërfshin dimensione të ndryshme tëdeprivimit, ndër të cilat pamjaftueshmëria emallrave dhe e shërbimeve është vetëm njëraanë e shfaqjes. Varfëria është uri. Të jesh ivarfër do të thotë të mos kesh strehë, të jesh isëmurë dhe të mos kesh mundësi të vizitoheshte mjeku; do të thotë të jesh i papunë dhe tëmos kesh një të ardhme të sigurtë; varfëri dotë thotë të jesh analfabet, të mos keshmundësi për kushte shëndetësore dhe të tëmungojnë shumë shërbime e mjete për jetëne përditshme. Është e vështirë të japësh njëpërkufizim përfundimtar për varfërinë, sepseajo ndryshon nga një periudhë në tjetrën dhenga një vend në tjetrin. Përveç kësaj, varfëriamund të matet dhe vlerësohet në mënyra tëndryshme.Ky punim mbështetet në të dhënat e vrojtimit“Mbikëqyrja dhe Matja e Standardit të Jetesës”(MMSJ), që është kryer në Shqipëri në vitin2002, si dhe nga Regjistrimi i popullsisë sëShqipërisë, të vitit 2001. Nga këto vrojtime janëmbledhur të dhëna për të gjitha dimensionete varfërisë, që nga të ardhurat dhe konsumi,deri te punësimi e shpërnguljet, nga niveliarsimor dhe gjendja shëndetësore epopullsisë deri te masat e nevojshme për këtoshërbime, që nga strehimi dhe cilësia ebanesave e deri te prania e pajisjeve bazë përpopullsinë. MMSJ-ja është një mjet i fuqishëmpër grumbullimin e të dhënave me përmbajtjeshumëdimesionale. Prandaj edhe ne kemindjekur një mënyrë shumëdimesionale përnocionin e varfërisë e të pabarazisë. Do tëhetojmë pabarazitë në nivelin e jetesës sëshqiptarëve jo thjesht në aspektin ekonomik,por edhe gjendjen e shërbimeve të ndryshme,si shëndetësi dhe arsim, gjendjen e strehimit,dhe sesi të gjitha këto ndikojnë mbi nivelin evarfërisë e të gjendjes së shëndetit tëpopullsisë.Lidhur me përcaktimin e konceptit se “kushështë i varfër” në Shqipëri, janë shfrytëzuarstudimet e kryera nga Banka Botërore siraporti: “Shqipëria: Varfëria gjatë Rritjes”(2003) si dhe punimet e INSTAT-it dhe anketimii MMSJ 2002. Në këtë punim janë parashtruardisa nivele të ndryshme të varfërisë dhe nekemi pranuar këtu nivelin “e varfërisë sëpërgjithshme”, të llogaritur mbi bazën e nivelittë konsumit për frymë. Një individ është i varfër,nëse niveli për frymë i konsumit të tij/saj përfrymë në shtëpi është nën nivelin e varfërisë.Përveç kësaj matjeje të varfërisë e tëkushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 7

Përshkrimi i Varfërisë në Shqipëripabarazisë, kemi ndërtuar edhe një matjetjetër të pabarazisë, e cila zbatohet në analizate këtij punimi. Është llogaritur një tregues, qëkrahason 20 për qind të pjesës së varfër tëpopullsisë dhe 20 për qind të pjesës së pasur,bazuar në konsumin e plotë të përgjithshëm.1.2 Përshkrimi i të dhënave:MMSJ dhe RegjistrimiKy studim është kryer duke u mbështetur nëdy grupe kryesore të dhënash. Së pari në tëdhënat e anketës “Mbikëqyrja dhe Matja eStandardit të Jetesës” të vitit 2002 dhe nëRegjistrimin e popullsisë dhe banesave të vitit2001. Të dyja këto grupe të dhënash na janëvënë në dispozicion nga Instituti i Statistikës iShqipërisë. Vrojtimi është në trajtë paneli (ivazhdueshem për disa periudha) dhe punimiynë ka shfrytëzuar të dhënat e etapës së parë.Synimi kryesor i vrojtimit ka qenë të matejvarfëria në fshat dhe niveli i pabarazive.Mendimi për të kryer një vrojtim në trajtë panelisynonte gjithashtu në mbikëqyrjen endryshimeve në nivelin e në modelet evarfërisë në Shqipëri. MMSJ-ja është kryer nënivelin e ekonomisë shtëpiake dhe kagrumbulluar të dhëna si për nivelin e individit,edhe të ekonomisë shtëpiake. Informacioni igrumbulluar përfshin të ardhurat, konsumin,gjendjen shëndetësore dhe shfrytëzimin eshërbimeve shëndetësore, nivelin e arsimimitdhe shfrytëzimin e tij, karakteristikatdemografike të popullsisë, si lindshmërinë,shëndetin riprodhues dhe migrimin,punësimin e veprimtaritë, si dhe mjaft aspektetë tjera të jetës së përditshme.Vrojtimit i janë nënshtruar 3600 ekonomishtëpiake, me gjithsej 16.521 individë. Vrojtimiështë shtrirë në një hapësirë të gjerë dukepërfshirë katër ndarje të mëdha të vendit:verilindjen, pjesën qendrore, jugperëndimindhe Tiranën. Shtresat pasqyrojnë nivelet endryshme të zhvillimit në vend, mjedisin agroekologjik(Banka Botërore dhe INSTAT-i,2003), dallimet ndërmjet fshatit dhe qytetit dhediferencat e shëndetit e të vdekshmërisë sëpopullsisë (Gjonça A. dhe Bobak, B. 1997).Burimi i dytë për informacionin për këtë punimështë Regjistrimi i popullsisë dhe i banesavetë Shqipërisë, i kryer nga INSTAT-i më 2001.Të dhënat e regjistrimit janë shfrytëzuar për tëanalizuar kushtet e strehimit e të banimit, siedhe arsimin.1.3 Historiku i varfërisë e ipabarazisë në Shqipëri: paradhe pas vitit 1990Para rrëzimit të regjimit komunist Shqipëriaka qenë shumë e njohur jo thjesht përpolitikën e ngurtë të qeverisjes dhe përqëndrimin izolues ndaj botës së jashtme, pordhe për emërtimin e saj se kishte një shoqëriegalitare, ku barazia ishte parimi kryesor ipolitikës së shtetit. Kur komunistët morënpushtetin, niveli i varfërisë dhe kushtetekonomike - shoqërore të popullsisë ishin nëgjendje të mjerueshme. Uria ishte e përhapurgjithandej, nga sëmundjet ngjitëse vdisninpothuaj 140 foshnja për një mijë lindje,tuberkulozi dhe malaria e kishin mbërthyervendin, një pjesë e madhe e popullsisë jetonteose në shtëpi të pabanueshme ose nukkishin fare banesë. Prandaj shtetit të rikomunist i dilnin përpara dy problemekryesore: të jepnin zgjidhje të menjëhershmepër gjendjen dhe të punonin për përmirësimine gjendjes ekonomike-shoqërore në afat tëgjatë. Që prej vitit 1990 Shqipëria ka pësuarndryshime të ndjeshme politike e shoqërore.Janë vënë në jetë shumë reforma tërëndësishme, si liberalizimi i çmimeve e itregtisë, privatizimi i ndërmarrjeve në pronësishtetërore dhe privatizimi i sektorëvestrategjikë, zhvillimi i sektorit privat, si dhe8 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i n j ëreforma të tjera në sektorë të ndryshëm, siarsimi, shëndetësia, shërbimet sociale etj.Krahas një përmirësimi të dukshëm në disadrejtime sociale, që është arritur gjatëtranzicionit, ka dëshmi të qarta që tregojnë seekzistojnë pabarazi të ndjeshme në nivelin ejetesës të zonave të ndryshme, sidomos nëfshat. Shkalla e papunësisë, sidomos passituatave të krizave, është rritur menjëherë, siçndodhi në vitin 1993, kur arriti 29,0%. Më 2001ishte e punësuar 77,3 e krahut të punës dhe50,5% e popullsisë së punësuar endepunonte në bujqësi (INSTAT, 2003). Niveli ipapunësisë prej 22,7% është nga më të lartët,po të krahasohet me vendet e tjera të rajonit,kurse gjendja është edhe më e keqe për disarrethe (HDPC, 2002), në të cilat normat epapunësisë arrijnë më shumë se 40%. Nëfshat shkalla e papunësisë është e lartë dheshoqërohet me pabarazi të dukshme nga njërakrahinë në tjetrën. Ka edhe shërbime të tjerabazë, për të cilat shfaqen pabarazi të mëdhanë kushtet e jetesës së popullsisë ndërmjetzonave të ndryshme. Rezultatet e zbërthyeratë Treguesit të Zhvillimit Njerëzor në Shqipërizbulojnë dallime të ndjeshme në nivelin ezhvillimit njerëzor ndërmjet rajoneve tëndryshme të vendit dhe ndërmjet rretheve tëndryshme të po atij rajoni (HDPC, 2002).Paqëndrueshmëria politike në vend dhepasiguria mes shqiptarëve janë bërë pengesëpër zhvillimin e reformave dhe përmirësimine problemeve sociale, që janë në rend të ditës.Shumë prej ndryshimeve të viteve 1990 janëprekur prej kësaj gjendjeje. Nga të dhënatekzistuese është e vështirë të verifikohet lidhjeshkakësore ndërmjet paqëndrueshmërisëpolitike dhe situatës së pasigurisë tëpranishme në vend, megjithatë rezultatet endryshimeve shoqërore e në veçantipabarazia shoqërore në thelb e pasqyrojnëkëtë gjendje.1.3.1 Niveli i të ardhurave dhepabarazia: fshat-qytet; sektorëtekonomikë etj.Përpara viteve 1960 në Shqipëri shkalla epagave ishte e ngjashme me atë të vendevetë tjera komuniste të Europës Lindore.Mendohet se ka pasur diferenca për tëardhurat deri në 4:1 (Schnytzer, A. 1982, f. 113).Pas prishjes me Bashkimin Sovjetik u bënëpërpjekje për barazim, duke i ulur pagat më tëlarta. Synimi ishte të ngushtoheshin diferencatnë nivelin e jetesës ndërmjet zonave fshataree qytetare, si dhe ndërmjet shtresave tëndryshme shoqërore.Në muajin prill 1976 u miratua ligji i ri për“Uljen e pagave të larta, për disa përmirësimenë sistemin e pagave të punonjësve dhe përngushtimin e mëtejshëm të dallimevendërmjet fshatit e qytetit”. Ky ligj sillte dy gjëra:e para, “uljen e pagave të larta, duke bërëgjithashtu disa përmirësime në sistemin epagave dhe të shpërblimeve për punonjësit”.Së dyti, ai mbështeste “zvogëlimin e dallimevetë mëdha ndërmjet zonave fshatare dheqyteteve”. (P. H., “8 Nëntori”, 1982, f. 328).Reforma për barazimin e të ardhurave uvazhdua më tej, sidomos lidhur me dallimetndërmjet zonave fshatare e qyteteve dhezonave të veriut e të jugut. Si rrjedhim, raportindërmjet pagës mesatare të punonjësve dhetë drejtorit të një ndërmarrjeje u bë 1:1,7;raporti ndërmjet pagës mesatare tëpunëtorëve përgjithësisht dhe rrogës së njëdrejtori në ministri arriti 1:2, kurse raportindërmjet pagave më të larta e më të ulëta nënjë sektor të caktuar u bë rreth 1,5:1,65(Bollano, P. 1984, f. 21).kushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 9

Përshkrimi i Varfërisë në ShqipëriTabela 1.3.1-1 Të ardhurat reale për frymë (në lekë)Me gjithë suksesin e arritur në ngushtimin edallimeve ndërmjet zonave fshatare eVitiGjithsejnë %(1960=100)Qytetnë %(1960=100)Fshatnë %(1960=100)qytetare, si edhe ndërmjet zonave fushore emalore, ato asnjëherë nuk u zhdukën krejt.1960 2155 100 2840 100 1738 1001970 2684 124.5 3395 119.5 2193 126.21975 3074 142.6 3691 130 2642 1521980 3191 148.1 3932 138.4 2672 153.71985 3305 153.4 4090 144 2736 156.81990 3640 168.9 4277 150.6 3120 179.5Shënim: Viti 1960 është marrë si bazë (100).Burimi: Vjetari statistikor i Shqipërisë 1991, f. 131Fig. 1.3.1-1 Ndryshimet në përqindjen e të ardhurave reale për frymë200180160140120100801960 1970 1975 1980 1985 1990Gjithsej Qytet FshatFig. 1.3.1-1 dhe tabela 1.3.1-1 (Gjonça, A.2001) na tregojnë se të ardhurat reale gjithsejpër frymë gjatë viteve 1970-1975 janë rritur14,5%, ndërsa për punonjësit e fshatit u rritën20,5 % në krahasim me vetëm 8,7% përpunonjësit e qytetit. Është e qartë se kjopolitikë synonte të zvogëlohej dallimindërmjet zonave rurale e urbane, si dhendërmjet profesioneve. Zbatimi i të gjithakëtyre masave e bëri Shqipërinë vendin meshpërndarjen më të barabartë të të ardhurave.Duke e marrë së bashku me gjithë masat etjera, kjo pati ndikim mbi gjendjenshëndetësore të popullsisë, sidomos nëzonat fshatare. Ngritja e nivelit të jetesës nëzonat rurale ishte me shumë rëndësi për njëvend me 75% të popullsisë në fshat dhe qëpo dilte nga një e kaluar gjysmë feudale.1.3.2 Pabarazitë në shëndetësi:Përdorimi i shërbimeveshëndetësore; gjendja shëndetësoree popullsisëShteti komunist shqiptar që nga viti 1950 ederi më 1990, e kishte në plan të parëpërmirësimin e gjendjes shëndetësore tëpopullsisë: “Shëndeti i popullit (i krahut tëpunës) është në qendër të politikës së shtetit”.(P.H. 8 Nëntori, 1982). Kur e morën komunistëtnë duar pushtetin më 1945, shëndeti ipopullsisë dhe sistemi shëndetësor shqiptarishin në gjendje të mjerë. Para vitit 1940sistemi shëndetësor përbëhej vetëm prej 10spitalesh shtetërore dhe Instituti i Higjienës, ingritur më 1938 në Tiranë. Numri i mjekëveishte shumë i ulët: vetëm 102 mjekë shqiptarëdhe një numër i vogël mjekësh të huaj. Kështunumri i mjekëve (doktorë e dentistë) për10.000 banorë ishte vetëm 1,17, ndërsa numrii shtretërve për 1.000 banorë ishte vetëm 0,98(Tabela 1.3.2-1). Në të gjitha bashkitë kishteambulanca dhe nëpunës të shëndetësisë,ndërsa punonjës shëndetësie kalonin nëpërfshatra për të bërë ekzaminime të nxënësve.Pjesa e shpenzimeve për shëndetësinëpërbënte vetëm 1% të buxhetit të shtetit, qësot mund të krahasohet me shumicën evendeve në zhvillim. Për më tepër, gjendja ubë më e keqe gjatë Luftës II Botërore.Aty nga viti 1947, duke i vënë vetes si synim tapërmirësonte gjendjen, shteti mori masa nëshkallë të gjerë për sigurimet shoqërore eshëndetësore. Pjesa më e madhe emjekimeve (ndonëse jo të gjitha ilaçet)jepeshin falas. U miratuan ligje për të mbrojturnënën e fëmijën dhe u krijua sistemi ipensioneve, si dhe u vunë në zbatim rregullapër kushtet sanitare e për kontrollet, si dhe10 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i n j ëTabela 1.3.2-1. Treguesit e shëndetit në Shqipëri1938 1950 1960 1970 1980 19901. Mjekë për 10.000 banorë 1.1 1.1 3 7.4 16.8 17.12. Shtretër për 1000 banorë 0.98 4.4 5.4 4.1 6.5 5.93. Shpenzimet për shëndetësinë në %të shpenzimeve shtetërore gjithsej 1 4.9 5.9 5.3 5.3 6.64. Konsultime të përgjithshme për 1000 banorë 614 1220 2223 2970 33995. Zgjatja mesatare e jetës (të dy gjinitë) 51.6 62 66.5 68 70.76. Vdekshmëria foshnjore (si probabilitet i vdekjes gjatë foshnjërisë - për1000) 143.1 96.6 89.1 74.1 45.4Shënim: Shifra e shpenzimeve për shëndetësinë i përket vitit 1952.Burimi: Arkivi Shtetëror i Shqipërisë, Vjetari Statistikor i Shqipërisë.për trajtimin e sëmundjeve ngjitëse.Përmirësimet më të mëdha u bënë gjatë viteve1960-1970, duke ngritur me shpejtësiinfrastrukturën dhe me anë të programeve tëkualifikimit. U vunë nën kontroll një vargsëmundjesh endemike (Gjonça, A., Wilson,C. dhe Falikngham, J.C.,1997, Gjonça, A.2001), duke përfshirë malarien, tuberkulozine sifilizin. Rreth viteve 1980 spitali kishte 6,5shtretër për një mijë banorë, krahasuar mevetëm 0,98 më 1938 dhe me 4,4 më 1950. Nëvitin 1990 mesatarja kishte rënë te 5,9 shtretërpër një mijë banorë. Kjo ulje vinte për shkak tëshembjes së sistemit shëndetësor nëShqipëri.Përpjesëtimi i mjekëve e i dentistëve nga 1,1për një mijë banorë më 1938 e 1950 u rrit në16,8 dhe 17,1 përkatësisht më 1980 e 1990.Shtimi i ndjeshëm i infermiereve dhe i mamivenë vitet 1980 pasqyronte përparësinë që i ishtedhënë shërbimit shëndetësor parësor ngaana e shtetit: një zgjidhje me frytshmëri ngaana e kostos për një vend, i cili kishte burimeaq të pakta. Shteti i shtoi shpenzimet përshëndetësinë nga 1% më 1939 te 6,6 më1990. Në të vërtetë kjo ishte një rritje mjaft emadhe, po të mbahet parasysh se atoshpenzime bëheshin kryesisht për kujdesinshëndetësor parësor. Mund të themi seinvestimet e shtetit për kujdesin shëndetësorparësor ishin një parakusht për përmirësimine treguesit të vdekshmërisë në Shqipëri. Më1980 kishte rreth 800 institucione mjekësore,të përhapura në mbarë vendin, kurse shumicae qendrave urbane kishin më shumë se njëspital dhe numri i vizitave të përgjithshme përnjë mijë banorë u shtua nga 153 dhe 614 më1938 e 1950, te 3399 më 1990.Një ngadrejtimet kryesore të politikës shtetërore ishtedërgimi i personelit mjekësor në zonat më tëlargëta të vendit. Tashmë më 1971 thuhej seçdo fshat kishte qendrën e vet shëndetësore.Në fshatra gjendeshin më se 80% tëinstitucioneve mjekësore e shëndetësore.Këto masa qenë jetike për një popullsi, e cilabanonte 75% në fshat (Hall, D. 1994, f. 71).Politikat shëndetësore të regjimit komunistshëndetin e nënës dhe fëmijës ekonsideronin si çeshtje prioritare. Kjo lidhejmbase dhe me shkallën e lartë tëvdekshmërisë foshnjore dhe të vdekshmërisësë nënës që Shqipëria trashëgoi nga Lufta eDytë Botërore. Në vitin 1950 vdekshmëriafoshnjore ishte 143.1%. Për këtë arsyekonsultoret e Nënës dhe Fëmijës u ngritën sinë zonat urbane ashtu dhe rurale. Shëndeti inënës ndiqej periodikisht gjatë dhe mbaslindjes. Çerdhet dhe kopshtet u ngritën në tëgjithë vendin për të lehtësuar punën e punës,por dhe për të siguruar kujdes parësor përfëmijët (Cikuli, Z. 1982).Gjatë viteve 1990 sistemi i kujdesitshëndetësor kishte si tipar kryesor standardine ulët të infrastrukturës dhe cilësinë e dobëttë kujdesit ndaj tyre. Shumë ndërtesa tëkushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 11

Përshkrimi i Varfërisë në ShqipëriFig. 1.3.2-1: Dallimet krahinore në treguesin e vdekshmërisë së fëmijëve në Shqipëri më 198912 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i n j ëkushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 13

Përshkrimi i Varfërisë në Shqipërishërbimeve shëndetësore kishin nevojë përrimëkëmbje dhe për pajisje, ndërkohë kishtezona ku mungonte tërësisht shërbimishëndetësor, kurse banorët përballeshin mevështirësi për të vajtur deri te qendrat më tëafërta shëndetësore për shkak tëinfrastrukturës së dobët. Ndërmjet rretheve kashumë pabarazi në shpërndarjen e pajisjeveshëndetësore dhe madje mungon personelii kualifikuar edhe në ato ekzistuese. Pjesa mëe madhe e këtyre pabarazive pasqyrohen nërezultatet e analizave të të dhënave të MMSJsëtë paraqitura në pjesën 2.Me gjithë vëmendjen e përqendruar tevdekshmëria e fëmijëve e në veçanti foshnjoregjatë periudhës komuniste, përsëri ekzistontepabarazia brenda vendit. Kështu, dallimetndërmjet krahinave për vdekshmërinë ishintë qarta midis zonës më të varfër të verilindjes,të krahasuar me gjendjen pak më të mirë nëzonën jugperëndimore. Kjo shkallë evdekshmërisë krahinore më tepër sesa njëpasqyrim i rrethanave të varfërisë, ishtetregues i pabarazive në arsim, e në veçanti iarsimit të femrave (Gjonça, A. 2001).1.3.3 Pabarazitë në arsim: dallimetndërmjet fshatit e qytetit, dallimetndërmjet rajoneve.Kur shteti komunist erdhi në fuqi më 1945trashëgoi një gjendje të rëndë lidhur me arsimine popullsisë. Mëse 80 për qind e popullsisëishte analfabete. Në vitin 1949 shteti miratoi njëligj që kërkonte zhdukjen e analfabetizmit, dukeu mësuar shkrim e këndim të gjithë njerëzvenga mosha dymbëdhjetë deri në dyzet vjeç(Keefe, E.K. e të tj., 1971, f. 86). Në vitin 1952 uvendos arsimi i detyrueshëm për fëmijët emoshës 7-14 vjeç. Shteti deklaroi se ndërmjetviteve 1955-‘56 analfabetizmi u zhduk te të gjithënjerëzit nën moshën dyzet vjeç. U ngrit njëstrukturë arsimore me shkollën 8-vjeçare dheme arsimin e mesëm 4-vjeçar për të përgatiturpunëtorë të kualifikuar. U hapën shkollat embrëmjes që të rriturve t’u jepej mundësia tavazhdonin ose ta fillonin arsimin pa u shkëputurnga puna (Skendi, S. 1956). Reforma e funditarsimore u bë në vitin 1970. U vendos një sistemi njëjtë me programe të veçanta për shkollëntetëvjeçare e të mesme, u vendos një programstandard lëndësh të shkollës së mesme, i cilipërmbante 55% mësim, 27% punë prodhuese,18% stërvitje ushtarake dhe përgatitje fizike(Hall, D. 1994, f. 75).Po të shqyrtohet frekuentimi i shkollës, del seShqipëria kishte një sistem arsimor me bazëtë gjerë, në të cilin pothuaj 90% e nxënësvepërfundonin shkollën e detyrueshmetetëvjeçare dhe prej tyre 74% vazhdoninshkollën e mesme. Prej këtyre të fundit mëtepër se 40% vazhdonin shkollën e lartë. Sipasshifrave zyrtare, në fund të vitit 1972 kishte700.000 nxënës e studentë, që do të thotë senjë në çdo tre banorë ndiqte ndonjë lloj shkolle(Këllezi, A. 1973, f. 39). Numri i kopshteve tëfëmijëve në qytete u rrit me 112% nga viti 1970deri më 1990, ndërsa në zonat fshatare ushtua 150%. Për të njëjtën periudhë kohe,numri i shkollave fillore në zonat fshatare u rrit31% dhe në qytete 24%. Numri i përgjithshëmi shkollave të mesme u shtua 291%, kurse ishkollave të larta 60%.Një prirje e ngjashme vërehet për numrin enxënësve e të studentëve. Kështu, numri inxënësve që mbaruan shkollat tetëvjeçare përperiudhën 1970-1990 u rrit 74,8%, për shkollate mesme numri u shtua në 914,2% dhe përshkollat e larta 147%. Arsimi jepej falas.Studentët që kishin të ardhura të ulëta nëfamilje kishin të drejtë të merrnin bursë, që umundësonte të kishin falas fjetjen, ushqiminetj. (Marmullaku, R. 1975, f. 79). Ashtu si përgjendjen shëndetësore të popullsisë, edhepër arsimin politika shtetërore përsëri synontetë zvogëlonte pabarazitë ndërmjet krahinavetë ndryshme dhe ndërmjet zonave fshatare dheqyteteve. Zgjerimi i institucioneve arsimore eparashkollore pati zhvillim të shpejtë, mirëpomesataret në shkallë vendi fshehin një14 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i n j ëndryshim sipas rajoneve me një farë dallimi.Vërehet një ndarje rajonale për prirjet dhenivelet ndërmjet verilindjes e jugperëndimit tëvendit. Rrethet e jugut të Shqipërisë si Kolonja,Përmeti, Tepelena dhe Saranda ishin mbimesataren e vendit, ndërsa e kundërtandodhte me rrethet e veriut si Pukë, Mirditë,Gramsh, Kukës dhe Dibër (Golemi, B. dheMisja, V. 1987, f. 184; Sjoberg O. 1991, f. 71).Disa nga arsyet përse zonat malore të veriutmbeteshin prapa nga niveli arsimor mund tëkenë qenë niveli i dobët i urbanizimit, traditat,feja dhe struktura moshore. Ndikimi i këtijkompleksi faktorësh pasqyrohet gjithashtu nëdallimet e vdekshmërisë.Ndërsa frekuentimii shkollës dhe zhdukja e analfabetizmit ishinarritje mbresëlënëse, nuk mund të thuhet enjëjta gjë për cilësinë e arsimit. Shkollat vuaninnga mbingarkesa e nxënësve dhe ngamungesa e mjediseve dhe e materialevemësimore.Fig. 1.3.3-1: Dallimet rajonale në arsim nëShqipëri në vitet 1970Tabela 1.3.3-1. Numri i shkollave dhe numri i studentëve që kanë mbaruarshkollat më 1950-1990.Numri i shkollaveParashkollore Tetëvjeçare Të mesme Të lartaUrbane Rurale Urbane Rurale Gjithsej Gjithsej1950 93 62 82 111 2311960 230 204 132 425 6961970 378 1045 187 1187 13151980 666 2001 212 1347 2808Numri i nxënësve e i studentëve që mbaruan shkollatTetëvjeçare (000) Të mesme (000) Të larta1950 4.3 0.5 -1960 11.2 2.4 6901970 34.6 3.5 16131980 60.4 28 28771990 60.5 35.5 3990Burimi: Vjetari Statistikor i Shqipërisë 1991.Parimi i “mbështetjes në forcat e veta” eshkëputi Shqipërinë nga bota e jashtme. Nëshumicën e fushave të arsimit mungoninspecialistët dhe literatura përkatëse, kursecenzsura, kufizimet dhe mungesa e lirisëpersonale e bënin gjendjen edhe më të keqe.Pabarazitë lidhur me dallimet qytet-fshat dheverilindje kundrejt jugperëndimit ishin tëpranishme kur u shemb komunizmi më 1990(INSTAT, 2003). Megjithatë, arsimi ipërgjithshëm pati një arritje të dukshme nësistemin komunist.Gjatë viteve 1990 gjendjanisi të keqësohej pak nga pak si pasojë endryshimeve të shpejta politike, ekonomikedhe shoqërore që po ndodhnin në vend. Përmomentin sistemi arsimor i Shqipërisëpërballet me një varg problemesh të rënda.Me gjithë përpjekjet pozitive që bën qeveriashqiptare për të përmirësuar legjislacionin,cilësinë e mësimdhënies dhe të mësuesve,si dhe me rënien e nivelit të braktisjes, sistemiarsimor përballet me shumë vështirësi. Kashumë shkolla, sidomos në zonat fshatare,që janë në kushte të këqija fizike dhe umungojnë ngrohja, ndriçimi e mjediset e tjera.Në disa raste ka mungesë mësuesish mearsimin përkatës dhe po shtohen pabarazitëe kushteve të arsimimit ndërmjet zonavefshatare e të qyteteve. Kjo gjendje e veçantëpati pasoja në vitet e ardhshme.kushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 15

Përshkrimi i Varfërisë në Shqipëri1.3.4 Pabarazitë në kushtet ebanimit e të jetesësKushtet e banimit e të strehimit në Shqipërigjithmonë kanë qenë të papërshtatshme.Kurdoherë sektori publik dhe infrastrukturabazë kanë qenë të pamjaftueshme. Përparase të vinin në pushtet komunistët sistemi ikullimit ishte i dobët dhe furnizimi me ujëkufizohej në disa pjesë të vendit, por madjeedhe atje vetëm për disa shtëpi, kryesisht dukeu mbështetur te puset dhe depozitat private.Këtë gjendje e shoqëronin ndërtimet e këqijatë banesave, gjendja tejet e keqe e higjienëse sanitetit jo vetëm në zonat fshatare, por edhenë vendbanimet e pakta qytetare. Këto rrethanae detyruan shtetin komunist ta vinte në qendërtë politikës pas luftës jo thjesht pakësimin edallimeve shoqërore-ekonomike brendavendit, por edhe përmirësimin e kushteve tëstrehimit e të mjediseve brenda vendit.Menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore shtetii shtoi përpjekjet për të rindërtuar 62.000shtëpitë e shkatërruara nga lufta, si dhe për tëndërtuar apartamente e banesa të reja që tëpërballohej rritja e shpejtë e popullsisë.Kështu tashmë në vitin 1970 ishin ndërtuar185.000 apartamente e banesa të reja me njënormë prej 7.400 hyrjesh në vit (Hall, 1994, f.95). Me gjithë këto përpjekje, shtimi i banesavenuk e përballonte normën e lartë të shtimit tëpopullsisë, që shkonte duke u ngritur në këtëperiudhë me më tepër se 3 për qind në vit.Pas viteve 1970 rënia e shtimit të popullsisëdhe shtimi i qëndrueshëm i numrit tëbanesave të reja, e zbuti pak trysninë përkërkesat e strehimit. Me gjithë ndërtimet e reja,asnjëherë nuk u bë riparimi i shtëpive të vjetraekzistuese, të cilat në disa zona të vendit ubraktisën nga familjet.Gjendja e shërbimeve dhe e pajisjeveafatgjate nuk ishte shumë e ndryshme. Ngafundi i viteve 1980 gjysma e popullsisëfshatare nuk kishte ujë të rrjedhshëm. Gjendjaishte edhe më e rëndë për ngrohjen. Përngrohje përdorej vetëm lëndë djegëse engurtë, kryesisht drutë. Në pjesën më të madhetë banesave e të shtëpive në vend nuk kishtengrohje qendrore. Përjashtim bënin zonat afërburimeve të gazit ose të naftës. Po edhe atjefurnizimi ishte i papërshtatshëm. I vetmi“sukses” i shtetit komunist, me të cilinkrenohej, ishte elektrifikimi i gjithë vendit nëvitin 1970. Nga mesi i viteve 1990 pabaraziakryesore në sigurimin e shërbimeve bazëshihej ndërmjet zonave fshatare e qytetare,duke qenë këto të fundit më mirë. Kushtet ejetesës në zonat fshatare ishin tëpapërshtatshme në rastin më të mirë,sidomos lidhur me ujin e rrjedhshëm dhepraninë e pajisjeve të tualetit brenda shtëpive.Me gjithë rritjen e numrit të banesave gjatëviteve të kaluara përpara vitit 1990, në mbarëShqipërinë ndeshej mbipopullimi i banesave.Shumica e hyrjeve të sapondërtuaramesatarisht kishin dy dhoma e një kuzhinëdhe ishin të mbipopulluara. Mëse dy të tretat ebanesave dalin të mbipopulluara edhe nga tëdhënat e vitit 2001. Gjendja duket më e mirënë qytetet kryesore, si Tiranë dhe Durrës.1.4 Nivelet dhe modelet e varfërisë etë pabarazisëVlerësimet për nivelin e varfërisë në Shqipëri,të mbështetura në të dhënat e MMSJ-së, janëbërë nga Banka Botërore dhe INSTAT-i (2003).Janë njehsuar nivele të ndryshme të varfërisë,duke u mbështetur në llogaritjen e konsumittë përgjithshëm të popullsisë shqiptare. Dymë të rëndësishmet prej tyre, që i kemipërdorur në këtë punim, janë niveli i varfërisëushqimore dhe niveli i varfërisë së plotë. Nivelii varfërisë ushqimore është niveli i tëardhurave për frymë në muaj, tëdomosdoshme që një shqiptar të marrëminimumin e sasisë së kalorive. Ky nivelllogaritet në 3.047 lekë. I dyti, niveli më irëndësishëm i varfërisë është niveli i plotë ivarfërisë, që përfshin edhe konsumin eprodukteve joushqimore, llogaritet të jetë 4.89116 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i n j ëlekë për frymë në muaj. Rezultatet tregojnë sesipas vlerësimit 25,4 për qind e shqiptarëve(ose rreth 780.000 shqiptarë) jetojnë poshtënivelit të varfërisë së plotë. Kjo shifër, qëpërfshin një të katërtën e popullsisë shqiptare,është e lartë në krahasim me vendet e tjera tëEuropës Juglindore, por është e ngjashmeme vendet e Azisë Qendrore. Ndërsa pjesa enjerëzve që jetojnë nën vijën e varfërisë sëplotë është e lartë në Shqipëri, përqindja ejetesës nën nivelin e varfërisë ushqimoreështë relativisht e ulët, me vetëm 4,7 për qindtë shqiptarëve, që jetojnë në varfërinë eskajshme (BB dhe INSTAT, 2003).Zonat fshatare të Shqipërisë vijojnë të mbetenpjesa më e varfër e gjithë vendit. Kjo për faktinse pothuaj gjysma e popullsisë shqiptare endeështë fshatare dhe bujqësia ende përbën njënga sektorët kryesorë të ekonomisë. 29,6 përqind e popullsisë fshatare jeton nën vijën evarfërisë, në krahasim me 20,1 për qind tëpopullsisë së qyteteve dhe 17,8 për qind tëpopullsisë së Tiranës. Tabloja e dallimevendërmjet zonave urbane e rurale nuk tregondallime të mëdha, kur merret në shqyrtim vijae varfërisë ushqimore me 5,2 për qind tëpopullsisë fshatare që jeton nën varfërinë eskajshme, ndërsa vetëm 4,8 për qind epopullsisë urbane dhe 2,3 për qind epopullsisë së Tiranës jeton nën këtë vijë tëvarfërisë së skajshme.Siç e kemi përmendur më sipër, MMSJ-ja endan Shqipërinë në Rajonin Verilindor,Shqipërinë Qendrore, Rajonin Juglindor dheTiranën. Nga rezultatet e analizave del qartë,se rrethet malore të verilindjes së vendit janëmë të varfra, me 46 për qind të të varfërve, qëbanojnë në këtë rajon, kurse vetëm 8 për qinde popullsisë së varfër banon në Tiranë.Pothuaj gjysma e popullsisë në zonënverilindore jeton nën vijën e varfërisë me mëshumë se 25 për qind prej tyre, që jetojnë nënvijën e varfërisë së skajshme. Po ashtu si medallimet fshat-qytet, niveli i varfërisë (i tëardhurave) shfaq të njëjtat dallime rajonale sidhe në dhjetëvjeçarët e kaluar. Është merëndësi të nënvizohet, se deri më sot kanëmunguar politikat për t’i zvogëluar pabarazitënë zhvillimin ekonomik rajonal. Me gjithëpërpjekjet gjatë regjimit të kaluar komunist përt’i zvogëluar këto pabarazi, ato ende janë tëpranishme. Madje, janë edhe më të theksuarasot në krahasim me të kaluarën jo sepsethjesht mungojnë politikat për t’i ngushtuarkëto pabarazi, por edhe sepse janë pasojë elëvizjeve migratore, që kanë pasur ndikim nëzhvillimin e disa rajoneve.1.5 Karakteristikat demografiketë të varfërve në ShqipëriVarfëria në këtë fillim shekulli në Shqipëri kaprekur kryesisht moshën e re. Ajo mbizotëronmë shumë në popullsinë fshatare, në familjetme shumë anëtarë dhe me numër të lartëfëmijësh, si dhe mbizotëron te të papunët dhenjerëzit me arsimin më të ulët.Shtresa më e varfër në Shqipëri janë të rinjtë.Më shumë se 55 për qind e popullsisë sëvarfër është nën moshën 25 vjeç, ndërsa kjogrupmoshë përfshin vetëm 33 për qind tëpopullsisë gjithsej. Kjo është në kundërshtimme perceptimin popullor se pjesa më e prekurnga varfëria në vend janë më të moshuarit.Përkundrazi, vetëm 10 për qind e popullsisësë varfër janë të moshës 60 vjeç e lart. Në tëkundërt me popullsinë e të rinjve, që ose ështëe papunë (shih pjesën për papunësinë), osevaret prej familjes, pensionistët kanë të paktënnjë të ardhur minimale (pension të garantuarnga shteti), që vjen si rrjedhim i politikës sëpunësimit të plotë gjatë viteve të kaluara tëkomunizmit për të dyja gjinitë. Ndonëse këtopensione nuk janë të larta, përsëri nëshumicën e rasteve janë mbi nivelin e varfërisësë plotë prej 4.891 lekë për frymë në muaj.Një faktor tjetër që mund ta ketë ndihmuarpërqindjen e ulët të të moshuarve që jetojnënën nivelin e varfërisë mund të jetë norma ekushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 17

Përshkrimi i Varfërisë në Shqipërilartë e emigrantëve dhe të ardhurat që vijnëprej tyre. Të paktën një ndër katër shqiptarëka emigruar gjatë 12 vjetëve të fundit, që ështëmesatarja prej një personi për familje (INSTAT,2003). Ashtu si në shumicën e shoqërivetradicionale, shqiptarët vijojnë të japin përbuxhetin e familjeve të tyre dhe të farefisit nëShqipëri. Kjo është veçanërisht e theksuar përfamiljet, ku pleqtë janë lënë vetëm. Kjo normëe lartë e dërgesave prej emigrantëve mund tëketë ndikuar për nivelin më të ulët të varfërisëmes pensionistëve, krahasuar me grupet etjera të prekshme.Fakti që në Shqipëri shtresa më e prekshmenga varfëria janë të rinjtë, vjen si pasojë pasikëta individë jetojnë në ekonomi shtëpiake tëvarfra dhe, siç e tregojnë analizat e MMSJ-së,janë familje të mëdha me numër të madhfëmijësh. Përsëri këta të rinj të varfër gjendenmë shumë në zonat fshatare, sesa në zonaturbane ose në Tiranë. Shumica e popullsisësë varfër jeton në familje me 7 ose më shumëpjesëtarë. Kjo ka rëndësi kur merret parasyshqë ky grup i popullsisë përfaqëson vetëm 17për qind të popullsisë (Banka Botërore dheINSTAT, 2003). Dallimet gjinore për varfërinënë Shqipëri nuk janë të theksuara. Kështu,përqindja e familjeve me gra si kryetare, tëcilat jetojnë në varfëri, është vetëm 9,3 për qind,kurse përqindja e atyre që nuk jetojnë në varfëriështë vetëm 13,1 për qind.1.6 Karakteristikat shoqërore tëtë varfërve në ShqipëriAshtu siç mund të pritej, varfëria ekstreme prekshtresën e shoqërisë së paarsimuar. Kjolidhje ndërmjet arsimit dhe të ardhuraveekonomike është e dukshme. Të dhënat përShqipërinë paraqesin një model të ngjashëm,që ndeshet në vendet e tjera. Kështu, familjete varfra kanë për kryetar familjeje njerëz memë pak arsim sesa ato që nuk hyjnë në tëvarfrat. Po ashtu, numri mesatar i viteve tëshkollimit për kreun e familjes, që jeton nënjë familje të varfër, është rreth 6,2 vjet, ndërsanumri i viteve për kreun e familjes që jeton nënjë familje jo të varfër është rreth 7,9. Me gjithëkëtë dallim, duhet pranuar se për këtëpabarazia nuk është aq e madhe. Kjo vjen sitrashëgimi nga e kaluara, kur arsimi ishte ipërgjithshëm dhe i detyrueshëm për nivelin earsimit 8-vjeçar. Pabarazia midis shtresaveshoqërore (të varfërve dhe jo të varfërve) bëhetmë i dukshën në frekuentimin e shkollës, nëregjistrimin apo në braktisjen e saj. Ata qëjetojnë në varfëri të skajshme kanë normënmë të ulët të regjistrimit si për sistemin arsimortetëvjeçar, ashtu dhe atë të shkollës sëmesme, krahasuar me pjesën tjetër tëpopullsisë. Me gjithë përqindjen e vogël tëpopullsisë që ndjek shkollat private, ashtu siçmund të pritej, të varfrit nuk e përballojnë dottë paguajnë për shkollat private. Kështu, 99,4për qind e popullsisë së varfër ndjek vetëmshkollat publike.Popullsia e varfër gjithashtu gjendet në njëgjendje shëndetësore më të keqe, sesa ataqë nuk janë të varfër. Kur shqyrtohet dallimindërmjet 20 për qind e më të pasurve me 20%e më të varfërve, popullsia në 20përqindindëshin e poshtëm të konsumit tëpërgjithshëm del se e ka shëndetin më të keqnë krahasim me 20 përqindshin e sipërm.Një përcaktues tjetër i pabarazisë shoqëroreapo i nivelit të varfërisë janë edhe llojet endryshme të sëmundjeve që shfaqen nëgrupet e ndryshme të popullsisë. Kështu, kurvështrohen sëmundjet kronike del se, njerëzitjo të varfër preken kryesisht prej sëmundjevetë mirëqenies (sëmundjet kardiovaskulare),ndërsa popullsia e varfër preket më shumëprej sëmundjeve të varfërisë (sëmundjet etraktit të frymëmarrjes).Ndërkohë që pothuajse gjysma e shqiptarëvee kanë të vështirë të përballojnë kujdesinshëndetësor (45,1%), pabarazia ndërmjet të18 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i n j ëvarfërve dhe jo të varfërve është e dukshmekur vështrohet mundësia për të shfrytëzuarsistemin shëndetësor. Pabarazia nukpasqyrohet në vizitat te ambulancat publike,por kryesisht kur bëhen vizitat te mjeku.Kështu, përqindja e njerëzve në 20 përqind tëkreut që shkojnë për vizitë te një mjek privatështë rreth 11.9, kurse e njëjta përqindje përpjesën e fundit prej 20 për qind të popullsisëështë vetëm 4,9 për qind.Po të shqyrtohet papunësia, popullsia e varfërka pothuaj dyfishin e normës së papunësisëkrahasuar me jo të varfrit. Kështu, norma epapunësisë për të varfrit është te 14,2 për qind,për jo të varfrit te 8,5 për qind dhe më të prekurjanë njerëzit që jetojnë në varfëri të skajshmeme normën te 23,7 për qind (Banka Botëroredhe INSTAT, 2003).Tabela 1.6.1. Niveli i shëndetit dhe i varfërisë sipas vetëvlerësimit.Pabarazia (si tregues ivarfërisë) e mbështetur nëkonsuminShëndeti sipas vetëvlerësimitShumë emirë E mirë Mesatare E varfërShumë evarfërGjithsejMë të varfrit 20% 28.3 40.3 17.4 11.2 2.8 100Më të pasurit 20% 38.4 41.9 13.5 5.5 0.7 100kushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 19

Varfëria dhe Pabarazitë në Shëndetësi20 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i2Varfëria dhe Pabarazitënë ShëndetësiMe shembjen e regjimit komunist, njësojsi në vendet e tjera të Europës Lindore, edheShqipëria pati rënie masive të nivelit të tëardhurave si rrjedhim i amullisë ekonomikenë fillim të viteve 1990. Kjo u paqyrua nëshkurtimet e mëdha të shpenzimeveshtetërore për masat e kujdesit shëndetësor.Kështu, shpenzimet për shëndetësinë sipërqindje e PBB zbritën nga 3,36 për qind më1992 te 1,91 për qind në vitin 2000 (Tabela 2-1). Ndonëse fondet e caktuara për shërbiminshëndetësor janë shtuar më 2001 e më 2002,duke arritur 2,0% dhe 2.7% të PBBpërkatësisht, ky sektor vijon ende të mbetetmjaft larg nga niveli i kënaqshëm i financimit.Qeveria shqiptare, ashtu si të tjerat në EuropënLindore, ka pasur nevojë të madhe për të gjeturfinancime për kujdesin shëndetësor ngafonde shtesë, si tatimfitimi, sigurimet dhendarja e kostos me pacientët (Falkingham,J.C. 2002).Në shumicën e vendeve të EuropësLindore, ku ka nisur të zbatohet reforma nësistemin e shëndetësisë, pagesat jozyrtaredhe nën dorë për kujdesin shëndetësorgjithmonë përbëjnë një rrezik të madh për këtovende. Kjo prirje do të ketë ndërlikime tëmëdha në politikën për reformën e kujdesitshëndetësor dhe, ashtu siç pritet, këto pagesajanë shumë të mëdha dhe do të përbëjnë njëkërcënim për reformën e kujdesit shëndetësornë këto vende (Ensor, T. e të tj., 2000).Shqipëria nuk përbën përjashtim nga kjoprirje. Ajo ka trashëguar nga e kaluarakomuniste një sistem të kujdesit shëndetësortë mbështetur në financimin qendror ngashteti, i cili kishte për qëllim të arrinte mbulimine plotë gjeografik (Gjonça, E. dhe Gjonça, A.,2000). Në vitin 1990 mëse 85 për qind efinancimit jepej prej qeverisë në qendër dhepjesa tjetër prej pagesave me para në dorë(Reynolds, D., 2003). Sistemi përqendrohejkryesisht te kujdesi shëndetësor parësor.Siç është treguar në analizat e mëparshme,sistemi shëndetësor arriti një farë suksesinë përmirësimin e zgjatjes mesatare të jetëssë shqiptarëve përgjithësisht e nëvdekshmërinë e foshnjave e të fëmijëve nëveçanti. Liberalizimi i tregut dhe reforma egjerë ekonomike lindën nevojën përreformimin e sistemit shëndetësor nëShqipëri. Politika shëndetësore synonte sëpari, të parandalohej keqësimi i mëtejshëm ishërbimeve shëndetësore bazë, si dhe tëruhej një sistem i qëndrueshëm i kostos sëleverdishme.Së dyti, ishte me rëndësi që të sigurohejbarazia në sistem dhe të përmirësohejnjëkohësisht cilësia. Disa nga reformatkryesore, që nisën në fillim të viteve 1990, ishinkrijimi i sistemit të sigurimeve shëndetësorekushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 21

Varfëria dhe Pabarazitë në Shëndetësidhe Instituti i Sigurimeve Shëndetësore. Njëmasë tjetër që u mor ishte lejimi i sistemitmjekësor privat paralel. (Gjonça, E. dheGjonça, A., 2000). Ndërsa këto masandihmuan për ta lehtësuar dhënien e kujdesitshëndetësor dhe financimin e pjesshëm tëtij, përkundrazi, ato nuk e ruajtën barazinë dhembulimin e plotë gjeografik me kujdesmjekësor, që ishte trashëguar prej sëkaluarës komuniste. Mundësia për të pasurshërbime shëndetësore është zvogëluarsidomos në zonat fshatare dhe të thella gjatëviteve 1990. Nga 630 qendra shëndetësoreqë veprojnë sot në vend, 50 vlerësohen si tëpapërdorshme. Veç kësaj, nga 2.000ambulanca që nevojiten për mbulimin normaltë popullsisë me shërbime shëndetësore nëmbarë vendin, rreth 1300 prej tyre nukfunksionojnë (Q. e Shq., Strategjia kombëtarepër zhvillimin ekonomik-shoqëror, 2003).Bazuar në këto të dhëna del se shpenzimet eqeverisë u shkurtuan rëndë (Tabela 2-1) dhekjo gjë u pasqyrua në rënien e një varguaspektesh për shëndetin e popullsisë. Numrii mjekëve për 100.000 banorë ka rënë prej171 te 139 në vitin 2000, duke e përmbysurprirjen pozitive përpara vitit 1990. Numri iinfermiereve po ashtu zbriti poshtë. Me hap tëngjashëm ka pësuar rënie numri i shtretërvenë spitale nga 590 më 1990 te 326 në vitin2000, si dhe numri i spitaleve për 100.000banorë nga 4,11 më 1992 te 1,61 në vitin 2000(Tabela 2-1).Tabela 2-1. Treguesit e përdorimit të kujdesit shëndetësor në ShqipëriNuk është për t’u habitur që ndryshimet nëkëto masa për mjekësinë do të kishin pasojaafatshkurtër mbi shëndetin e popullsisë. Dyndarjet vijuese japin gjendjen e shëndetit tëpopullsisë shqiptare në vitin 2002 sipasmatjeve të bëra me vetëvlerësim dhe tërastisjes së sëmundjeve kronike e akute.2.1 Gjendja shëndetësore dhepabarazitë (shëndeti sipasvetëvlerësimeve)Përgjithësisht shqiptarët bëjnë një jetë më tëshëndetshme në krahasim me europianët etjetë lindorë e juglindorë (Gjonça, A. 2001). Atajetojnë gjatë, me zgjatje mesatare rreth 74,5vjet për të dyja gjinitë në vitin 2000 (INSTAT,2003). Këtë zgjatje të madhe të jetës ata ekanë ruajtur madje edhe gjatë viteve 1990.Punime të tjera kanë nxjerrë në pah se kjovjen kryesisht prej përmirësimeve që ndodhëngjatë 50 vjetëve të fundit në sistemin shqiptartë kujdesit shëndetësor, prej përmirësimevenë ushqim, si dhe stilit të shëndetshëmmesdhetar të jetesës, që ekziston tekshqiptarët në krahasim me europianët e tjerë(Gjonça, A. dhe Bobak, B., 1997). Ndërsamatjet e vdekshmërisë mbështeten në tëdhënat e agregate dhe na tregojnë nivelin dhemodelin e vdekshmërisë, ndërkohë që atonuk na tregojnë nivelin e sëmundshmërisësë popullsisë dhe sesi e perceptojnë njerëzitshëndetin e tyre.1990 1 1992 1995 2000 2001 2002Shpenzimet shëndetësore sipërqindje e PBB 3.36 2.38 1.91 2.00 2.70Mjekë për 100.000 banorë 171.02 165.01 130.63 138.89Infermiere për 100.000banorë 499.20 435.09 390.94Shtretër për 100.000 banorë 590.01 401.34 319.22 326.33Spitale për 100.000 banorë 4.11 1.57 1.61Burimi: Zyra Rajonale e OBSH për Europën, Health for All database.Shënimi 1 : Të dhënat për vitin 1990 janë mbështetur te Vjetari Statistikor i Shqipërisë.MMSJ-ja është i pari dhe i vetmi vrojtim, që kambledhur të dhëna për vdekshmërinë përgjithë popullsinë e Shqipërisë. Të dhënat eanalizuara këtu janë matje të vetëvlerësimitpër gjendjen shëndetësore dhe rastisjen esëmundjeve kronike e akute për individët epopullsisë së anketuar. Përveç pasqyrimit tëmodelit të vdekshmërisë së vendit, shqyrtimi itë dhënave për gjendjen e shëndetit me anëtë vetëperceptimit ka dobi të madhe për22 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i dyhartuesit e politikave, pasi në sistemin ekujdesit shëndetësor me orientim tregu, në tëcilin të sëmurët zgjedhin se çfarë të‘konsumojnë’ dhe paguajnë për të, ka rëndësiqë këto shërbime të ndërtohen duke umbështetur në nevojat e tyre. Këto të dhënandihmojnë studiuesit dhe hartuesit epolitikave për të përcaktuar nevojat e kujdesitshëndetësor të popullsisë. Një përfitim tjetërdel nga analiza e këtyre të dhënave: ne jeminë gjendje të masin pabarazitë në fushën eshëndetit mes popullsisë shqiptare, lidhur memundësinë për ta pasur shërbiminshëndetësor, me pagesat e përdoruesve(kush mund t’i përballojë dhe kush jo), si dhelidhur me karakteristikat e tjera të gjendjesekonomike e shoqërore, si të ardhurat, arsimietj. Tabela 2.1-1 tregon shëndetin sipasvetëperceptimit te grupmoshat e të pyeturve.Ashtu siç edhe mund të pritej, kur njerëzitmoshohen, ata bëjnë një matje dhe njëvetëvlerësim të gjendjes së tyre shëndetësore,duke treguar nëse shëndeti i tyre ështëpërmirësuar apo përkeqësuar.Kjo nuk është thjesht pasqyrim i gjendjes sëshëndetit të tyre, por dihet gjithashtu se mundtë jetë një e dhënë e trilluar në moshë tëmadhe. Ndërsa ata që thonë se e kanëshëndetin të mirë ose shumë të mirë, janëbreznitë e moshave të reja, zakonisht nënmoshën 40 vjeç. Kështu, gjithë njerëzit qëthonë se e kanë shëndetin shumë të mirë, 62për qind janë të moshave ndërmjet viteve 10-39, ndërsa vetëm 1,5 për qind të njerëzve memoshë 60 vjet e më sipër thonë se e kanëshëndetin shumë të mirë. Tabloja del tërësishte ndryshme për njerëzit që njoftojnë seshëndeti i tyre është shumë i keq. Të rinjtë(me moshë 10-19 vjeç) përbëjnë vetëm 3,5për qind të këtyre njerëzve dhe ata mbi 60 vjeçpërbëjnë 57,9 për qind.Kur shqyrtohendallimet fshat-qytet, del e qartë që në zonatrurale ka një prirje për të pasur përqindje mëtë lartë njerëzish që vlerësojnë se kanëshëndet shumë të keq. Kështu, përqindja enjerëzve që thonë se e kanë shëndetin shumëTabela 2.1.-1. Shëndeti i vetëvlerësuar sipas moshës së të pyeturveGrupmoshat Shumë i mire I mirë Mesatar I keq Shumë i keq Gjithsej0-9 24.27 20.43 8.43 4.95 1.4 18.3510-19 31.38 19.8 8.09 4.06 3.47 20.3220-39 30.84 28.64 17.46 10.68 15.31 26.0540-59 11.98 23.55 35.3 28.57 21.89 21.9660+ 1.53 7.59 30.71 51.75 57.92 13.33Gjithsej 100 100 100 100 100 100të mirë është më e lartë në zonat urbane (41,1për qind), krahasuar me zonat fshatare (26,6për qind). E kundërta është e vërtetë përnjerëzit që e vlerësojnë se e kanë shëndetintë keq dhe shumë të keq, ku përqindjet ngazonat rurale janë më të larta sesa ato të zonaveurbane, përkatësisht 1,4 për qind (në qytet)dhe 1,6 për qind (në fshat) për shëndetinshumë të keq, kurse 5,75 për qind (në qytet)dhe 8,9 për qind (në fshat për njoftimet meshëndet të keq). Kjo ishte diçka që pritej,sepse siç është treguar më sipër, njerëzit nëzonat rurale përgjithësisht janë më të varfërsesa në zonat urbane. Kjo vërtetohet edhe ngaanalizat e shëndetit të vetëvlerësuar sipasnivelit të varfërisë. Një model mjaft interesantdel gjithashtu, kur shëndeti i vetëvlerësuaranalizohet nga pikëpamja e shpërndarjesrajonale të popullsisë. Kështu, në zonat mepërqindje më të lartë të njerëzve që njoftojnëse kanë shëndet të mirë janë zonat më tëpasura të Tiranës dhe të jugperëndimit.Figure 2.1-1.Shëndeti i vetëvlerësuar për popullsinë urbane eruraleShumë i keqI keqMesatareMirëShumë mirëQytetFshat0 10 20 30 40 50 60në %kushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 23

Varfëria dhe Pabarazitë në ShëndetësiNdërsa përqindja e njerëzve të verilindjes sëvendit, të cilët thonë se e kanë shëndetinshumë të mirë është shumë e vogël, rreth 13.3për qind. Duhet mbajtur parasysh se kjo zonëvështrohet si treva më e varfër e vendit. Qytetii Tiranës, si treva më e pasur e vendit, del nëpah se ka përqindjen më të ulët të njerëzve, tëcilët thonë se e kanë shëndetin të keq oseshumë të keq, përkatësisht 4,2 dhe 1,4 përqind. Gjithashtu ka rëndësi të përmendet qëmodeli i shëndetit të vetëvlerësuar në nivelrajonal pasqyron modelin e dallimeve mesfshatit e qytetit, duke dalë Verilindja engjashme me zonat rurale dhe Tirana me njëmodel të ngjashëm me zonat urbane. Ky dallimrajonal është me shumë rëndësi, jo vetëm nëpërpjekjet për të kuptuar gjendjenshëndetësore brenda vendit, por edhe për tëshpjeguar pjesërisht disa nga prirjet emodelet e migrimit të brendshëm. Dihet sevarfëria në pikëpamje reale, ashtu si dheTabela 2.1-2. Shëndeti i vetëvlerësuar sipas vendbanimit të të anketuarve (4 shtresakryesore të vrojtimit të MMSJ).RajonetFigure 2.1-2. Shëndeti i vetëvlerësuar për popullsinë më tëpasur dhe më të varfërShumë i keqI keqMesatareMirëShumë mirëShendeti i VetëvlerësuarShumë i mirë I mirë Mesatar I keq Shumë i keq GjithsejJugperëndimi 38.2 37 15.3 8.1 1.5 100Qëndra 31.8 42.1 16.8 7.9 1.5 100Verilindja 13.3 61.1 15.5 8.6 1.6 100Tirana 41 41.5 11.9 4.2 1.4 100Më të varfrit 20%Më të pasurit 20%0 10 20 30 40 50 60in %papunësia, janë shkaktarët kryesorë tëlëvizjeve të brendshme në vend gjatë viteve1990, por gjithashtu mundësia për të pasurkujdesin shëndetësor dhe aspekte të tjera tëjetës shoqërore përbëjnë një forcë tërheqësepër njerëzit që jetojnë në zonat, ku këtomungojnë, dhe i shtyjnë të shpërngulen drejtzonave të vendit me shërbime më të mira. Njëtablo e njohur na del, kur të dhënat paraqitennë Fig. 2.1-2 për shëndetin e vetëvlerësuarsipas nivelit të varfërisë, duke krahasuar 20për qind e më të varfërve dhe 20 për qind e mëtë pasurve sipas shpenzimeve të tyre përkonsum. Siç e tregojnë të dhënat, ata që bëjnëpjesë në 20 përqindshin e popullsisë më tëvarfër lidhur me nivelin e varfërisë, vlerësimine shëndetit e kanë gjendje të keqe ose shumëtë keqe shëndetësore dhe e kanë më të lartësesa 20 përqindshi i më të pasurve. Ështëme interes gjithashtu të vihet në dukje se këtotë dhëna pasqyrojnë në një shkallë të madheedhe shpërndarjen fshat-qytet përvetëvlerësimin e shëndetit, duke treguar edhenjë herë se dallimi fshat-qytet i Shqipërisëështë edhe një ndarje në të pasur e të varfër.Megjithatë, ka rëndësi të përmendet sepërgjithësisht edhe popullsia rurale e quanveten të shëndetshme.2.2 Modelet e sëmundshmërisëdhe pabaraziaTë dhënat për sëmundjet kronike gjatë trevjetëve të kaluar tregojnë se ka shtim tësëmundshmërisë sipas moshës për të dyjagjinitë, diçka kjo që ështe e pritshme. Fëmijëtdhe të rinjtë e moshave nga 0 deri 15 vjeçshfaqin përqindjen më të ulët të sëmundjevekronike me 3 dhe 2,6 për qind për meshkujtt efemrat përkatësisht, ndërsa të moshuarit mbi65 vjeç kanë përpjesën më të madhe me 54dhe 58 për qind për burrat e gratë përkatësisht.Ndërsa përqindja e grave të moshës sëmadhe si për sëmundjet kronike, edhe për24 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i dyato akute është më e lartë në krahasim meburrat, kjo nuk mund të thuhet lidhur me vizitatpër të marrë ndihmë mjekësore. Burrat eFigure 2.2-1.Shpërndarja e incidencës së sëmundjevekronike në tre vjetët e kaluar sipas tipit të sëmundjesmoshës 65 vjeç e më lart kërkojnë më shumëndihmë mjekësore dhe shtrohen më shumënë spital sesa gratë. Përqindja e burrave qëkërkojnë ndihmë mjekësore është rreth 77,6Të tjera29%SKV37%për qind, krahasur me 41,5 për qind për gratë,ndërsa shtrimi në spital është 9,6 për qindpër burrat dhe 7,4 për qind për gratë. Fig. 2.2-1 tregon modelin e sëmundjeve sipasnjoftimeve të të anketuarve në MMSJ-në.Incidenti i sëmundjeve kronike në tre vjetët ekaluar tregon qartë modelin e një vendi, qëështë në fazë të përparuar të tranzicionitNervore11%Tëkockave/tëindeve14%Respiratore9%epidemiologjik, duke i pasur sëmundjetkardiovaskulare si grupin më të madh.Ky përfundim mbështet analizat e tjera të kryeranë të kaluarën, që tregon se Shqipëria kakaluar në fazën përfundimtare të tranzicionitepidemiologjik, në fazën e sëmundjeve tëshkaktuara prej njeriut dhe atyre degjeneruese(Gjonça, A. 2001). Megjithatë, ka një incidencëtë lartë të sëmundjeve të frymëmarrjes, që nukpritej lidhur me nivelin e lartë të zgjatjes sëjetës në vend. Në të vërtetë kjo pasqyron niveline varfërisë në vend, pasi sëmundjet efrymëmarrjes janë të tilla, që mbizotërojnë mestë varfërve. Përsëri duhet theksuar, sesëmundshmëria e vetënjoftuar, me nivel tëlartë të sëmundjeve kardiovaskulare dheFigure 2.2-2. Dallimet fshat-qytet në shpërndarjen e incidencëssë sëmundjeve kronike gjatë tre vjetëve të kaluarTë tjeraNervoreTë kockave/tëindeveRespiratoreSKVFshatQytet0 10 20 30 40 50 60relativisht të lartë të sëmundjeve respiratorepasqyrojnë gjendjen paradoksale në Shqipërisi një vend, i cili e ka arritur shëndetin e mirëme kosto relativisht të ulët, por ende ështëvend i varfër me vdekshmëri foshnjorerelativisht të lartë dhe me rastisje të lartë tësëmundjeve respiratore.Kur analizohet modeli i sëmundshmërisësipas dallimeve fshat-qytet dhe sipasvariacionit rajonal, na shfaqet e njëjta tablo.Krahasimi si në nivelin fshat-qytet dhe nëTabela 2.2-1. Dallimet rajonale në shpërndarjen e incidencës së sëmundjevekronike gjatë tre vjetëve të kaluarRajonetSëmundjet kronike në tre vitet e funditSKV Respiratore Koctak/indet Nervore Të tjera GjithsejJugperendimi 38.4 7.4 11.9 10.8 31.6 100Qëndra 35.8 10.4 14.7 11.4 27.7 100Verilindja 23.2 11.8 22.3 11.7 31.1 100Tirana 49.6 6.9 10 5.6 28 100Gjithsej 36.8 9.1 14 10.7 29.5 100nivelin rajonal pasqyron atë që pritej, seincidenti i sëmundjeve kardiovaskulare (SKV)është më i shpeshtë në zonat më të pasura tëkushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 25

Varfëria dhe Pabarazitë në ShëndetësiFigure 2.2-3. Dallimet në shpërndarjen e incidencës sësëmundjeve kronike dhe të vijës së varfërisë në tre vjetët ekaluarTë tjeraNervoreTë kockave/tëindeveRespiratoreSKVTë varfërJo të varfër0 10 20 30 40 50 60vendit, si Tirana, ose në zonat urbane. Ështënjë fakt i njohur se sëmundjet e mirëqenies, siSKV-të mbizotërojnë në zonat urbane, të cilatjanë edhe më të lulëzuara sesa zonat rurale.Nga ana tjetër, incidenti i sëmundjeve tëfrymëmarrjes është më e lartë në rajonet mëpak të pasura, si Verilindja e vendit, dhepërgjithësisht në zonat rurale. Kështu,përqindja e sëmundjeve kardiovaskulare nëTiranë, si treva më e pasur e vendit, është rreth50 për qind, ndërsa në Verilindje, zona më evarfër e vendit, është sa gjysma e kësaj, rreth23,2 për qind. E kundërta del e vërtetë përsëmundjet respiratore, për të cilat përqindjaështë më e lartë në Verilindje (11,8 për qind),krahasuar me Tiranën (6,9 për qind).Figure 2.2-4. Shpërndarja sipas moshës eincidencëes së të ftohtave e gripit në katër javët efundit para vrojtimit60+40-5920-3910-190-90 10 20 30 40në %Kur modeli i sëmundshmërisë analizohetsipas nivelit të varfërisë në vend (Fig. 2.2-3),del e qartë se të varfrit janë më të prekshëmnga sëmundjet respiratore, sesa ngasëmundjet kardiovaskulare. Krahasimi mevarfërinë tregon gjithashtu se jo të varfrit janëmë të prekshëm nga sëmundjetkardiovaskulare. Ky mund të jetë një tregues ifaktit, që Shqipëria po vuan nga ‘barra edyfishtë e sëmundjeve’. Megjithatë, duhettheksuar se kjo nuk është aq e ndjeshme sanë ekonomi të tjera në tranzicion. Kurvështrohen sëmundjet e befasishme në katërjavët e kaluara, tabloja del mjaft e ngjashmenga pikëpamja e pabarazive kundrejt asaj qëështë paraqitur, kur u shqyrtuan sëmundjetkronike. Shfaqja e sëmundjeve të tilla tëbefasishme në katër javët e fundit tregon njëmodel interesant, në të cilin sëmundjetrespiratore (grip e të ftohtë) dalin si sëmundjetkryesore me rreth 80,1 për qind të gjithësëmundjeve të befasishme.Krahasimi sipas moshave pasqyron qartëmodelin e Shqipërisë për sëmundjet dhevdekshmërinë. Rastisja e gripit dhe e tëftohtave është më e lartë mes fëmijëve, te rreth29.7 për qind. Nëse merret parasysh fakti, qëShqipëria ka vdekshmëri të lartë foshnjore,rreth 23 vdekje për një mijë të lindur të gjallë,kjo nuk del si diçka e papritur. Rastet e ftohjevedhe të gripit janë më e larta në zonatverilindore të vendit dhe gjithashtu në fshatrakrahasuar me qytetet. Kjo nuk është diçka epapritur, sepse vdekshmëria në këto zonaështë më e lartë e krahasuar me pjesën tjetërtë vendit, veçanërisht vdekshmëria prejsëmundjeve respiratore. Kështu, Tirana kavetëm 3,7 për qind të të gjitha rasteve me tëftohtë e grip krahasuar me Verilindjen, që arrinderi në 47,8 për qind. Dallimet fshat-qytet përsëmundjet e akute në katër javët e funditgjithashtu na tregojnë mjaft se sistemishëndetësor ka arritje të dobëta përmbështetjen e shëndetit dhe për aftësitë qëtë përballojë nevojat e grupeve rurale e më tëprekshme.26 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i dy2.3 Përdorimi i sistemitshëndetësor dhe pabarazitëPolitika e Shqipërisë për reformimin e sistemitshëndetësor nuk drejtohet vetëm ngambizotërimi i sistemit shëndetësor publik, poredhe nga krijimi i sistemit shëndetësor privat.Është e vështirë të mbahet barazpeshimindërmjet këtyre dy anëve në një ekonomi nëtranzicion, në të cilën njerëzit nuk mund t’ipërballojnë nevojat bazë dhe kur një e katërtae popullsisë shqiptare jeton nën niveline varfërisë.Ndryshe nga ajo që besohet përgjithësisht,shumica e shqiptarëve ende përdorinshërbimet brenda sektorit publik. Kur njerëzitkanë qenë të sëmurë nga ndonjë sëmundjekronike ose e befasishme, shumica e tyre,rreth 76,8 për qind kanë shkuar në ambulancatpublike. Është interesante të vihet në dukjese vetëm 7,5 për qind e popullsisë që kanënevojë për vizitë mjekësore shkojnë te një mjekprivat, ndërsa 13,8 për qind shkojnë te njëinfermiere dhe vetëm 1,9 për qind e tësëmurëve i drejtohen mjekësisë alternative.Shpërndarja e vizitave te personeli mjekësornuk ka ndryshime për sëmundjet kronike osetë befasishme, nëse analizohen veç e veç.Kështu, për të dy tipet e sëmundjeve njerëzitende shkojnë në ambulancat publike, me 74për qind prej tyre për sëmundjet e befasishmedhe 77,4 për qind për sëmundjet kronike. Kanjë dallim të vogël, kur njerëzit vuajnë ngasëmundjet e befasishme. Përqindja e atyreqë shkojnë te një infermiere është e lartë përsëmundjet e befasishme (18,7 për qind), siçmund të pritej kur një njeri ka marrë të ftohtëose grip. Tabela 2.3-2 paraqet numrin mesatartë vizitave të bëra te një qëndër mjekësore përqendrat jashtëspitalore sipas nivelit tëvarfërisë, të matur sipas nivelit të konsumit.Duket se përdorimi i kujdesit shëndetësorështë i ngjashëm si për grupet më të pasura,edhe për më të varfrat të popullsisë, që kanëtë njëjtën normë përdorimi të qendrave tëTabela 2.3-1. Përqindja e shpërndarjes së vizitave te personeli mjekësorkur dikush është i sëmurëAmbulancëpublikekujdesit, qofshin private ose publike. Numrimesatar i vizitave te një klinikë publikeambulatore është 1,6 për më të varfrit 20 përqind të popullsisë, krahasur me 1,4 herë për20 për qind të më të pasurve. Studiues tëndryshëm kanë konstatuar se njerëzit më tëvarfër të një popullsise kanë prirje që tëshkojnë më shumë në sektorin publik sesatë pasurit. Zakonisht është e vështirë tëprovohet kjo, pasi të dhënat janë kompleksedhe nuk ka ndonjë rregull të përgjithshëm përta shpjeguar këtë prirje. Ndërsa kjo prirjeqëndron për vizitat në ambulancat publike, ekundërta është e vërtetë kur analizohen vizitatte mjekët private, ndërkohë të varfrit bëjnë mëshumë vizita në qendrat mjekësore privatesesa të pasurit. Pavarësisht nga kufijtë e nivelittë të ardhurave, njerëzit kanë paguar vizitat teinfermieret, personeli paramjekësor e mamitëmë shumë sesa për gjithë personelin tjetërmjekësor. Numri mesatar i vizitave të gjithëpopullsisë në katër javët e fundit është rreth4,6. Kjo ndoshta ndodh sepse infermieret,personeli paramjekësor dhe mamitë ështëmë e lehtë të gjenden sesa mjekët, duke qenënjë mundësi më e lirë, e ndoshta, njëtrashëgimi nga e kaluara, kur kjo kategoripersoneli ishte pika e parë e kontaktit.Mjekprivat Infermiere Alternative GjithsejSëmurë nga sëmundjekronike ose e befasishme 76.8 7.5 13.8 1.9 100Me sëmundje kronike 77.4 8.5 11.4 2.6 100Me sëmundje tëbefasishme 74 5.7 18.7 1.6 100Tabela 2.3-2. Numri mesatar I vizitave në qendrat e kujdesitmjekësor në 4 javët e kaluaraNumri mesatar I vizitave në qendrat shëndetësore gjatë 4 javëve tëfunditShërbimet ambulatorepublike Mjek privat Infermiere AlternativeMë të varfrit 20% 1.6 1.7 4.5 1.7Më të pasurit 20% 1.4 1.3 4.9 2.5Gjithsej 1.5 1.4 4.6 1.7kushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 27

Varfëria dhe Pabarazitë në ShëndetësiTabela 2.3-3 paraqet përdorimin e spitalevedhe kostot në 12 muajt e fundit për gjithëpopullsinë sipas nivelit të varfërisë. Numri iherëve që njerëzit janë pranuar në spitalegjatë 12 muajve të kaluar nuk ndryshontenga 20 për qind më të varfrit e popullsisë.Megjithëse të pasurit paguajnë më shumë përkujdesin në spital, sepse mund ta përballojnë,përsëri të varfrit ende mbajnë një sasi tëmadhe të barrës së shpenzimeve të spitaleve.shumë sipas gjendjes ekonomike tëindividëve. Siç e ka treguar puna kërkimore,kjo lidhet më shumë me nivelin arsimor sesame nivelin ekonomik të individit. Shifrat janëmë tepër pasyrim i nevojës për shtrim në spital,sesa i aftësisë për të gjetur mundësinëdhe për ta përballuar shtrimin në spital.Mesatarisht njerëzit janë pranuar në spitalvetëm një herë gjatë vitit të kaluar. Sasia editëve të kaluara në spital është po ashtu engjashme. Megjithatë, kur vjen puna përkoston e shtrimit në spital ka një hendek tëgjerë mes më të varfërve dhe më të pasurve.Kështu, kostoja mesatare për shtrimin nëspital për më të varfrit 20 për qind është mëshumë se gjysma e kostos së 20 për qind tëmë të pasurve, me gjithë kohën e njëjtë tëqëndrimit në spital. Kostoja më e lartë e më tëpasurve mund të vijë si rrjedhim i pranimit qëtë paguhet një trajtim më i shtrenjtë (ka mëpak të ngjarë në rastin e shqiptarëve, pasitrajtimi është i standardizuar brenda sistemit),ose se kërkojnë kujdes dhe kushte më të miragjatë qëndrimit në spital. Vlera mesatare ebakshisheve që jepen nga të pasurit ështëpothuaj një e gjysmë kundrejt atyre që jepen2.3.1 Pagesat jozyrtare dhepabarazitëDallimi ndërmjet një pagese zyrtare dhe njëpagese jozyrtare nuk është i prerë qartë.Ngatërresa më e madhe vjen kur pagesa quhetjozyrtare, për shkak të rrethanave që eshoqërojnë pagesën, si rasti kur pagesa bëhetpara trajtimit ose pas trajtimit, kur pagesa bëhetsi bakshish, që mund të jetë gjë e zakonshmepër atë popullsi ose mund të mos jetë. Kjo endërlikon edhe më tepër këtë çështje. MMSJjanuk ka bërë ndonjë dallim ndërmjetpagesave “zyrtare” dhe “jozyrtare”, megjithatëdo të ishte shumë e vështirë për të anketuarinqë të përgjigjej, nëse pagesa ka qenë zyrtareose jozyrtare, sepse në praktikë është evështirë për pacientin ta bëjë dallimin, nëseështë zakon në atë bashkësi, siç ndodh nërastin e Shqipërisë. Përgjithësisht ne do tëshohim këtu bakshishet që i jepen personelitmjekësor dhe më shumë do të merremi mefaktin, nëse pagesa përgjithësisht është barrëpër popullsinë apo nuk është.Tabela 2.3-3. Përdorimi i spitaleve dhe kostojaNumri mesatar iherëve tëpranimeve nëspitale gjatë 12muajve të kaluarGjatësia mesataree qëndrimit nëspital (ditë)Kostot e shtrimit nëspital mepërjashtim tëbakshisheve 1Bakshishet e dhënapersonelit të spitalit220% më të varfrit 1.3 19.2 100 10020% më të pasurit 1.4 19.3 179 151Gjithë popullsia 1.3 18 126 114Shënim 1 : Kostoja e shtrimit në spital nuk e përfshin sasinë e bakshisheve, koston e ilaçeve,transportin dhe pagesat për analizat. Kategoria e 20% më të varfërve merret si vijë bazë, kurse dy tëtjerat llogariten si përqindje kundrejt 20% më të varfërve.Shënim 2 : Kategoria e 20% më të varfërve merret si vijë bazë dhe dy të tjerat llogariten si përqindjekundrejt 20% më të varfërve.Rënia e shpenzimeve shtetërore për kudjesinshëndetësor e ka ulur aftësinë e sitemit për tësiguruar kujdesin shëndetësor tëpërballueshëm dhe të mundshëm për tapasur cilido, diçka që quhej e pranuar përShqipërinë, për shkak të historisë së kaluarnë dhënien e kujdesit shëndetësor. Ndërkohëqë rënia e të ardhurave për sisteminshëndetësor po shkon me shpejtësi, kjo krijonnjë shtresë specialistësh mjekësorë tëpaguar keq, mungesë të pajisjeve dhe tëtrajtimeve mjekësore, si dhe të furnizimeve meilaçe e me pajisje të tjera. Që të plotësojnë28 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i dyTabela 2.3.1-1. Pagesat jozyrtare sispas shumëssë paguar personelit mjekësorPagesat jozyrtare për shërbimin shëndetësor publiknë përqindjePa pagesë 71.18100 - 1000 lekë 27.121.000 - 10.000 lekë 1.4610.000 lekë e + 0.24Gjithsej 100pagat e pagesat, mjaft njerëz të personelitshëndetësor e nisin me kërkimin e pagesavejozyrtare, përveç pagesave të tjera që i ka vetësistemi (Lewis, M. 2000). Në fillim tëtranzicionit kjo nisi si diçka e rrallë, sot ështëbërë normë në shumicën e vendeve tëmëparshme komuniste të Europës Lindoredhe është gjithashtu praktikë e zakonshmenë Shqipëri.Tabela 2.3.1-1 paraqet pagesat jozyrtare, që ibëhen personelit shëndetësor publik. Ështëme interes të vihet në dukje, se një pjesë emadhe e popullsisë nuk i përballon ose nukmund t’i përballojë pagesat jozyrtare. Kjopërqindje e popullsisë është rreth 71 për qind.Prej 29 për qind që mbeten (afër 27 për qind epopullsisë) shumica paguajnë ndërmjet 100dhe 1.000 lekë, e me sa duket, kaq është sinormë. Si rregull i përgjithshëm në vendpaguhen rreth 200-500 lekë jo zyrtarisht përnjë vizitë te personeli mjekësor.Pagesat jozyrtare në pjesën më të madhejepen vullnetarisht (59 për qind), por përqindjae personelit mjekësor që e kërkon këtë ështëende e lartë, te 41 për qind. Këto rezultateduhen interpretuar me kujdes, pasi shumicae njerëzve ende i paguajnë bakshishetvullnetarisht dhe është fakt, që 41 për qind tënjerëzve, të cilët shkojnë për vizita në sektorinpublik, u është kërkuar ta paguajnëbakshishin, duke i përfshirë kështu gjithëpagesat jozyrtare brenda sistemit dhe me këtëkrijohet një prirje për ‘pagesa vullnetare tëdetyruara’. Pagesat jozyrtare bëhen kryesishtnga njerëzit që banojnë në zonat rurale (60,1për qind). Ashtu si mund të pritej, është e qartëse ata që nuk janë të varfër mund të mbajnëmë shumë dhe prandaj ndodh që ata dalinme një përqindje më të lartë të atyre që japinpagesa jozyrtare në rreth 89,7 për qind.Këto pagesa jozyrtare për punonjësit ekujdesit shëndetësor në sektorin publik kanëkrijuar një treg të tretë jozyrtar për kujdesinshëndetësor brenda sistemit publik. Ky tregekziston jashtë kontrollit dhe nuk është irregulluar, kështu që kjo veprimtari është epaligjshme dhe nuk njoftohet. Ekzistenca ekëtyre pagesave është një formë korrupsionidhe i minon përpjekjet për reformën nësistemin e kujdesit shëndetësor (Lewis, M.2000). Ka dëshmi edhe nga vende të tjera sekëto pagesa e pakësojnë përdorimin eshërbimeve të kujdesit shëndetësor për gjithëpopullsinë, si pasojë e kostove më të larta.Ato gjithashtu e dëmtojnë reformën esistemeve shëndetësore, që janë aq tënevojshme në këto vende.Këto shpenzime për pagesa të përdoruesvejanë një pengesë për kujdesin e të shtruarve.Ato i pengojnë njerëzit e varfër që të marrinshërbimet dhe ilaçet e nevojshme, madjeedhe ata që kanë para, e kanë më të vështirëpër të gjetur të holla për kujdesin e tështruarve. Atyre që nuk janë në gjendje t’ipërballojnë shpenzimet e larta ose pagesat,u kufizohen mundësitë për të zgjedhur. Ka pafund histori të njerëzve që i gjejnë vetë ilaçetdhe format e kujdesit brenda sistemit. Të tillajanë edhe historitë e atyre, që nuk paguajnëdhe nuk marrin asnjë lloj mjekimi. E vërtetapër njerëzit e varfër, që kanë problemeshëndetësore, është se “ata nuk gjejnëndihmë; të varfrit lihen të vdesin” (BankaBotërore, 1997).kushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 29

Varfëria dhe Pabarazitë në Shëndetësi2.3.2 Përballimi i kujdesitshëndetësorPërveç informacionit të grumbulluar përpagesat jozyrtare dhe për kuotat epërdoruesve, MMSJ-ja ka mbledhur të dhënaedhe për mundësinë e përballimit të kujdesitshëndetësor nga njerëzit që kanë nevojë. Kurjanë pyetur, se si e kanë gjendjen financiarepër të paguar kujdesin shëndetësor, një pjesëe madhe e tyre, rreth 45,1 për qind kanë thënëse ose e kanë pasur të vështirë ose shumë tëvështirë për të paguar. Kjo gjen pasqyrim edhete arsyet që jepen përse nuk janë drejtuar përndihmë, ndërsa pothuaj 45 për qind e tyrekanë thënë se nuk mund ta përballonin.Përpjesa e njerëzve që e kanë më të lehtë tëpaguajnë për kujdesin shëndetësor ështëpërsëri e ngjashme me rreth 45,1 përqind.Ndërsa janë pothuaj të njëjta përqindjete njerëzve që e kanë të vështirë ose nukpaguajnë dot për kujdesin shëndetësor,përsëri ka një pjesë të madhe njerëzish qënuk e kërkojnë kujdesin shëndetësor. Prej tyreafër 30 për qind nuk kërkojnë ndihmë, sepsebesojnë se do të përmirësohen pa qenënevoja të shkojnë te personeli mjekësor.Pothuaj 10 për qind e njerëzve të pyetur kanëdhënë largësinë nga qendra e kujdesitshëndetësor si arsye, përse nuk kërkojnëkujdesin mjekësor. Ky është një tiparinteresant i sistemit shqiptar i viteve 1990, pasinë të kaluarën shteti krenohej se ishte e lehtëtë shkohej te shërbimet mjekësore dhe seishte i mbuluar i gjithë vendi. Ky është njëtregues se ndoshta nuk është më si rregull,që mbulohet plotësisht vendi. E njëjta gjendjedel, kur njerëzit pyeten, nëse shkojnë në spitalkur janë të sëmurë. Një pjesë e madhe etyre nuk e përballonin dot, rreth 63,35 për qind.Mosbesimi te personeli mjekësor dhelargësia nga spitali nuk dalin si arsye mepeshë për të mos shkuar në spital.Figure 2.3-1. Përballimi i kujdesit shëndetësor në përqindjeGjendja financiare për të paguar për kujdesin shëndetësor (%)Nuk kanënevojeNuk e kanë tëvështirëE kanë tëvështirëE kanë shumëtë vështirë0 10 20 30 40 50Tabela 2.3-1. Arsyet përse nuk kërkohet ndihmë mjekësore dhe nuk shkohet në spitalArsyet përse nuk kërkohet (nuk shkohet) mjekësore (në spital)Mendonin se do të përmirësoheshin pa ndihmë 29.86 22.36Mendonin se do të përmirësoheshin me mjekësinë tradicionale 6.94Mendonin se mund të përmirësoheshin me ilaçe në shtëpi 9.03Nuk kanë kërkuar ndihmë se nuk e përballonin dot 44.44 63.35E kishin shumë larg 9.03 3.21(Nuk shkonin dot atje ku kishte shërbime) 1.86(Nuk besonin te personeli shëndetësor) 3.21Të tjera 0.69 6.21Gjithsej 10030 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i dy2.4 Vërejtje përmbyllëseShqiptarët, të njohur për jetëgjatësinë e lartëtë jetesës e arritur me “kosto shumë të ulët”,vijojnë të gëzojnë shëndet të mirë passhembjes së komunizmit. Zgjatja mesatare ejetës është rritur dhe ata vete raportojnë sepërgjithësisht gëzojnë shëndet të mirë. Ajo qëka ndryshuar kohët e fundit është se kyshëndet i mirë nuk mund të mbahet më nëShqipërinë e sotme me ‘kosto të ulët’. Në tëvërtetë, shqiptarëve do t’u duhet të paguajnëmjaft për ta mbajtur shëndetin e tyre të mirë.Përqindja e shpenzimeve qeveritare përsektorin e shëndetësisë, po të shihet nëstrukturën e PBB-së pësoi një rënie pas viteve‘90, por aktualisht vërehet një rritje e lehtë esaj. Kjo situatë ka prekur pothuajse të gjithadimensionet e kujdesit shëndetësor. Veç kësajvihet re dhe një rënie e numrit të mjekëve dhepersonelit tjetër mjekësor, e cila ka çuar nembylljen e një numri spitalesh dhe klinikashmjekësore. Edhe pse ka një sektor tëshërbimit shëndetësor privat në rritje, kymbetet i pamjaftueshëm për të plotësuarnevojat e shërbimit shëndetësor ofruar ngastrukturat shtetërore.Ndryshe nga sa mendohet në popull,shumica e shqiptarëve ende përdorinshërbimet shëndetësore publike. Mirëpo mekrijimin e sektorit privat dhe me pagat e ulëtatë personelit mjekësor, janë rritur pagesatjozyrtare, të cilat ende nuk janë shumë të larta,vetëm 27 për qind e popullsisë i paguan. Megjithë reformën dhe standardin e përmirësuartë jetës, shumica e popullsisë (rreth 45,1 përqind) ende e ka të vështirë të paguajë përkujdesin shëndetësor.Së fundi, analizat e gjendjes shëndetësoredhe të sistemit të kujdesit shëndetësor embështesin faktin, që janë pabarazitëshoqërore ato, të cilat i japin formë pabarazisënë sistemin shëndetësor.Pabarazitë në shëndet dhe në vdekshmërivazhdojnë, duke e pasur Shqipërinë verilindoreme shfaqje më të lartë të sëmundjeve tëndryshme, në veçanti të sëmundjeve të lidhurame varfërinë, si sëmundjet respiratore.Pabarazitë ndeshen edhe ndërmjetpopullsisë së varfër dhe popullsisë jo të varfër,duke i pasur të varfrit me shëndet më të keqdhe të prekur më shumë prej sëmundjeve tëvarfërisë.“Paradoksi shqiptar i shëndetit” vijon të mbetetedhe në fillim të shekullit XXI, duke e pasurpopullsinë me një normë të ulët të sëmundjevetë mirëqenies dhe me normë të lartë tësëmundjeve të varfërisë, në kundërshtim meatë që duhet të tregojë jetegjatesia e lartë.kushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 31

Varfëria dhe Pabarazitë në Shëndetësi32 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i3Varfëria dhe Pabarazitënë Arsim3.1 Analfabetizmi dhe arritjetarsimorePërfundimet nga regjistrimi i popullsisë dhe ibanesave tregojnë se niveli i analfabetizmitështë më pak se 2 për qind në Shqipëri përpopullsinë me moshë nga 6 vjeç e sipër. Tëdhënat prej MMSJ-së tregojnë se norma eanalfabetizmit është 5,7 për qind për njerëzitmbi 14 vjeç. Ky dallim ndërmjet këtyre dyburimeve të të dhënave mund të vijë, së pari,si problem prej të dhënave, pasi llogaritjet epara përfshijnë një pjesë të madhe të njerëzveme moshë nga 6 deri 15 vjeç, dhe, së dyti,mund të vijë për shkak të dy përcaktimeve tëndryshme të analfabetizmit, që janë përdorurnga dy burimet. Kur llogaritjet janë bërë përpopullsinë 6 vjeç e lart (për njerëzit që dinëshkrim e këndim) në të dhënat e MMSJ-së,përqindja e popullsisë analfabete del te 4,6për qind. Pavarësisht nga përcaktimet që janëzbatuar, analfabetizmi ne Shqipëri është mjafti ulët sipas standardeve të shoqërive tëzhvilluara bashkëkohëse.Kur analizohet regjistrimi i përgjithshëm nëshkollë, del një ndryshim i dukshëm nëperiudhën nga viti 1990 në vitin 2000. Kështu,regjistrimi i përgjithshëm shkollor për shkollëntetëvjeçare ka rënë nga 102 për qind më 1990Është një fakt i pakundërshtueshëm, se Shqipëria kanjë popullsi me shkallë të lartë arsimimi dhe me nivel tëshkollimit të krahasueshëm jo thjesht me vendet qëkanë të njëjtin nivel të zhvillimit ekonomik, por edhe meshoqëritë bashkëkohore të zhvilluara. Kjo mbështetetnga burime të ndryshme të dhënash dhe nga botimet,që janë marrë me arsimin shqiptar (Gjonça etj., 1997,INSTAT, 2003, INSTAT-SCR, 2003).të rreth 99,8 për qind në vitin 2002. Ndërsaregjistrimi në shkollën e mesme ka rënë ngarreth 80 për qind më 1990 në 44 për qind nëvitin 2002, ai në universitet është ngritur me 5për qind. Rënia e regjistrimit në shkollën emesme është mjaft e theksuar.Përgjithësisht ndërmjet burrave e grave nukka ndonjë dallim të madh për analfabetizmin.Ky është një aspekt i rëndësishëm ipabarazive arsimore, pasi në një shoqëritradicionale, siç mbetet edhe sot ajo shqiptare,dallimet arsimore ndërmjet burrave e gravejanë tregues i mirë i arritjeve të barazisëshoqërore. Të dhënat e MMSJ-së tregojnë senorma e analfabetizmit për burrat është 2,8për qind, ndërsa për gratë 6,2 për qind. Tëdhënat e regjistrimit të popullsisë paraqesinmadje një dallim më të vogël e tëparëndësishëm (1,2 dhe 1,9). Kjo vjenkryesisht prej analfabetizmit te moshat emëdha, ku analfabetizmi i grave mbi 60 vjeçkushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 33

Varfëria dhe Pabarazitë në ArsimFigure 3.1-1. Arritjet arsimore sipas nivelit të arsimit dhe gjinisë(shpërndarja në përqindje)70%60%MeshkujFemrapër meshkujt. Në vitin 1999 femrat përbënin60 për qind të studentëve të regjistruar nëuniversitet, kundrejt 40 për qind për meshkujt(INSTAT, 2000).50%40%30%20%10%0%Arsimitetëvjeçarështë afër 34,8 për qind, ndërsa për burratvetëm 12,4 për qind. Kur vështrohen arritjetarsimore, del e qartë se dallimet burra-grapërgjithësisht janë të vogla (Fig. 3.1-1).Kështu, për arsimin tetëvjeçar numri i femraveqë mbarojnë shkollën është më i lartë, të 52%e gjithë atyre që mbarojnë shkollën. Përarsimin e mesëm femrat që kanë mbaruarshkollën përbëjnë 47 për qind të gjithë atyreqë e kanë përfunduar. I vetmi nivel, në të cilinka një përparësi të dukshme të meshkujvenë arritjet arsimore është niveli universitar,në të cilin femrat e diplomuara përbëjnëvetëm 41 për qind të të gjithë të diplomuarve.Megjithatë, ky model do të ndryshojë në vitete ardhme, pasi numri i studentëve të rinj qëregjistrohen në universitet gjatë dhjetë vjetëvetë fundit është rritur për femrat dhe ka rënëFigure 3.1-2. Norma e analfabetizmit përpopullsinë 6 vjeç e sipër për katër rajonet kryesoreTiranaVerilindjaQendroreJuglindjaShkolla emesmeUniversitardhe pasuniversitarGjithsej0 1 2 3 4 5 6në %Pabarazitë ndërmjet zonave urbane e ruraleishin zvogëluar në 50 vjetët e fundit. Të dhënatsi nga regjistrimi i popullsisë, edhe të MMSJsëtregojnë se ka një përparësi të lehtë urbanenë normën e analfabetizmit nëkrahasimin e zonave urbane me ato fshatare.Kështu, norma e analfabetizmit në zonat urbane,e llogaritur prej të dhënave të MMSJ-së,është te 3,5 për qind, e krahasuar me 5,7 përqind në zonat rurale. Numri për frymë i atyreqë kanë mbaruar shkollën tetëvjeçare ështëmë i lartë në zonat fshatare krahasuar me zonaturbane, përkatësisht te 59 për qind në zonatfshatare dhe 39 për qind në zonat qytetare. Kymodel ndryshon për shkollën e mesme dhearsimin e lartë, duke dalë zonat rurale vetëmme 11,9 të diplomuar për njëqind banorë dhe1,1 të diplomuar nga universiteti, ndërsa zonaturbane kanë 29,7 për qind të diplomuar ngashkolla e mesme dhe 8,9 për qind ngauniversiteti (të dhënat e Regjistrimit tëpopullsisë). Edhe regjistrimi i përgjithshëmshkollor për zonat urbane e rurale ndryshon.Për shkollën tetëvjeçare norma është më elartë në zonat fshatare me 100,2 për qind,krahasuar me 99,2 për qind për ato të qyteteve(të dhëna të MMSJ-së). Rënia kryesore ezonave rurale del në arsimin e mesëm, për tëcilin regjistrimi shkollor është rreth 70,3përqind në zonat urbane, krahasuar me 28,3për qind në ato rurale.Arsimi sipas dallimeve rajonale ështëanalizuar nga studiues të ndryshëm në botimetë tjera. Kështu, në raportin për rezultatet eRegjistrimit të popullsisë të bërë nga INSTATinë vitin 2003, ka dalë se shkallëzimi imëparshëm i analfabetizmit ndërmjetverilindjes dhe jugperëndimit të vendit pothuajështë zhdukur (Fig. 3.1-2). Një nga shpjegimetmund të jetë se normat e analfabetizmit janëmjaft të ulëta dhe kjo nuk na jep mundësinë të34 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i t r errokim dallimet sipas rretheve. Të dhënat eMMSJ-së na mundësojnë të shohim rajonetmë të gjera, duke u mbështetur në katërshtresa të mëdha kryesore, për të cilat janëmbledhur të dhëna: verilindja, qendra,jugperëndimi dhe Tirana. Rezultatet që dalinjanë me interes. Nga figura 3.1-2 del një modeli qartë me Tiranën, zonën më urbane të vendit,që ka normën më të ulët të analfabetizmit me2,3 për qind. Pjesa më e madhe e rajoneve tëtjera janë të ngjashme, me një përjashtim tëlehtë për Verilindjen, që ka një normë më tëlartë analfabetizmi me rreth 5,4 për qind.Nuk është përkim i rastit, që kjo zonë ështëgjithashtu më e varfra e vendit, pasi raportindërmjet arsimit dhe varfërisë është ipërcaktuar. Tirana ka gjithashtu normën mëtë lartë të regjistrimit shkollor për shkollën emesme, krahasuar me rajonet e tjera me 81,5për qind. Ky dallim sipas rajoneve del i qartëedhe kur analizohen të dhënat e regjistrimit tëpopullsisë sipas rajoneve për arsimin emesëm. Kështu, verilindja kundrejtjugperëndimit e ka shkallëzimin për arrijet nëshkollën e mesme të dukshëm për rrethet siDibra, Bulqiza, Hasi, Kukësi. Librazhdi dheDevolli, që kanë numrin më të ulët tëdiplomimit nga shkolla e mesme për 100banorë, krahasuar me rrethet më të zhvilluaratë jugperëndimit të Durrësit, Tiranës, Fierit,Vlorës dhe Kuçovës. Kur të dhënat analizohensipas nivelit të varfërisë, ashtu si mund tëpritej, analfabetizmi është më i lartë ndërmjetpopullsisë së varfër me rreth 6,5 për qind,ndërsa norma është vetëm 4,0 për qind përpopullsinë jo të varfër.3.2 Mundësia për ta pasur dhefrekuentimi në arsimNë shumicën e ekonomive në tranzicion, kutregu i krahut të punës nuk është iqëndrueshëm, shifra e punësimit tëpërkohshëm dhe stinor është relativisht elartë. Ky tip punësimi kërkon punëtorë që tëjenë në dispozicion kur paraqitet punë. Njënga rrugët për t’i plotësuar kërkesat për këtëlloj punësimi në disa vende të EuropësLindore ka qenë punësimi i njerëzve nëmoshën shkollore. Në disa shoqëri të tjerakjo ka dalë e detyrueshme prej niveleve të lartatë varfërisë. Nëse popullsia në moshënshkollore përfshihet në këtë tip punësimi, sipasojë do të preket ndjekja e shkollës.Shqipëria i ka të gjitha parakushtet për tëpasur punësim në moshën shkollore, sepseka nivel të lartë varfërie dhe tregu i krahut tëpunës nuk është aspak i qëndrueshëm.Në rrethana të tilla del si diçka e papritur, qëpërqindja e njerëzve, të cilët nuk ndjekinshkollën, është mjaft e ulët, me rreth 1,94 përqind. Nga ata që nuk e ndjekin shkollën kamë shumë meshkuj sesa femra, por dallimiështë i vogël, me normën e largimit tëmeshkujve prej 2,15 për qind dhe të femraveme 1,72 për qind.Një befasi tjetër shfaqet, kur analizohendallimet fshat-qytet për normat e largimit ngashkolla. Përqindja e njerëzve që nuk e ndjekinshkollën është më lartë mes popullsisëurbane, duke pasur zonat urbane normën eTabela 3.2-1. Norma e braktisjes së shkollës sipas nivelit të arsimitNiveli i arsimitNorma e braktisjes sipas gjinisëdhe nivelit të arsimitMeshkujFemraShkolla tetëvjeçare 2.02 1.75Shkolla e mesme (bashkë me profes.) 2.84 1.59Universiteti 0 1.49Gjithsej 2.08 1.72kushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 35

Varfëria dhe Pabarazitë në ArsimTabela 3.2-2. Arsyet për mosregjistrimin në shkollë (në përqindje)Arsyet për mosndjekjen e shkollës Qyteti Fshati Meshkuj Femra Tetevjecarja E mesme Univers. GjithsejShumë shtrenjte 2.9 4.4 4 3.8 3.2 9.1 0 3.9S'ka ineter 75 47.5 59.8 53.5 54.9 57.4 50.9 56.5Puna në bujqësi 0.5 21.5 15.1 14.3 17.7 6.2 0 14.7Punë tjetër 8.4 7.6 10 6 6.4 10.8 36 7.9Shkolla larg 0 7.5 3.3 6.7 6.8 0.4 0 5Martuar 5.2 6.6 2.5 9.4 5 10.5 7.6 6.1Të tjera 8 4.8 5.3 6.4 6 5.6 5.5 5.9Gjithsej 100 100 100 100 100 100 100 100mosfrekuentimit prej 2,94 për qind, krahasuarme zonat rurale me normë te 0,81 për qind. Kymodel është i vështirë të shpjegohet.Megjithatë, një arsye shpjeguese për këtëmodel mund të jetë, se mundësitë për të gjeturpunë të përhershme dhe të përkohshme nëveçanti në zonën urbane janë më të larta senë zonën rurale. Duhet mbajtur parasysh, serezultate të tjera në nivel lokal paraqesin njëmodel të ndryshëm, në të cilin mosfrekuentimii shkollës është dukuri kryesisht rurale dheprek në pjesën më të madhe arsimintetëvjeçar, krahasur me të tjerët. Shumica enjerëzve që nuk shkojnë në shkollë janëmeshkuj dhe arsyeja kryesore që jepet ështëpër shkaqe ekonomike (HDPC, 2003).Shumica e atyre që nuk e ndjekin shkollënjanë të arsimit tetëvjeçar, me rreth 82 për qindtë njerëzve që e braktisin shkollën tetëvjeçare.Tabela 3.2-1 paraqet normat e braktisjes përnivele të ndryshme arsimi. Është e qartë senorma e braktisjes është më e lartë përmeshkujt sesa për femrat në arsimin tetëvjeçare të mesëm. Kështu, normat e arsimittetëvjeçar janë 2,02 për qind për meshkujt dhe1,75 për femrat. Në nivelin e shkollës sëmesme hendeku meshkuj-femra shtohet dhemeshkujt e kanë normën 2,85 për qind, ndërsafemrat 1,59 për qind. Nuk ndodh kështu nënivelin e universitetit. Një nga arsyet që mundta shpjegonte normën e lartë tëmosfrekuentimit në nivel universitar për femratmund të jetë fakti, që për femrat e moshësuniversitare (ndërmjet 18-22 vjeç) kjo mundtë jetë edhe mosha mesatare për martesën eparë. Martesat e shtuara me njerëz të emigruargjithashtu mund të jenë një shpjegim përnormën e lartë të mosfrekuentimit në niveluniversiteti për femrat.Për të zbuluar, përse grupe të veçanta tëpopullsisë ose nuk e ndjekin, ose e braktisinshkollën, MMSJ u ka bërë pyetje të anketuarvepër arsyet pse nuk e ndjekin shkollën ose ekanë braktisur gjatë vitit shkollor. Tabela 3.2-2tregon rezultatet, kur njerëzit janë pyetur përarsyet e mosndjekjes së shkollës këtë vitshkollor. Më shumë se gjysma e njerëzve qënuk e ndjekin shkollën (56,5 për qind) e kanëhumbur interesin për shkollë. Arsyeja e dytë,që jepet për mosndjekjen e shkollës, ështëpuna ose në bujqësi (14,7 për qind), ose nënjë punë tjetër (7,9 për qind). Kjo del e qartëkur vështrohet arsyeja e dhënë nga njerëzit ezonave rurale, ku edhe puna bujqësoreTabela 3.2-3. Arsyet e dhëna për largimin nga shkolla (në përqindje)Arsyet për braktisjen e shkollës Qytet Fshat Meshkuj Femra GjithsejPuna 0 15.9 3.2 9.4 6Mjediset e këqija 0 11.5 0 9.4 4.3Martuar 4 0 0 5.4 2.5Të tjera 96 72.6 96.8 75.8 87.2Gjithsej 100 100 100 100 10036 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i t r epërbën 21,5 për qind të gjithë arsyeve përmosndjekjen e shkollës. Një arsye tjetër merëndësi, që jepet për mosndjekjen e shkollës,është ‘martesa’ (te 6,1 për qind). Kjo ështëedhe më e theksuar mes femrave (9,4 përqind) në zonat rurale (6,6 për qind). Nuk kashumë dallime ndërmjet kategorive tëndryshme, kur është puna për mundësinë epërballimit të shpenzimeve për shkollë.Njerëzit që nuk e kanë ndjekur shkollën dheqë e shohin shkollën si shumë të shtrenjtëjanë afër 3,9 për qind. Luhatja e shkollimit përtipin fshat-qytet nuk është shumë e lartë. Kurarsyetimet e dhëna vështrohen sipas tipit tëshkollimit, del e qartë se dallimi kryesor vjenprej punësimit në punë bujqësore dhe në llojetë tjera punësh, që prekin më shumë njerëznë arsimin tetëvjeçar e të mesëm. Edhemartesa është me rëndësi për nivelin eshkollës së mesme dhe universitetin, esidomos për femrat. Ky fakt mund të jetë njënga treguesit që përcakton shkallën lartë tëlargimit të femrave nga universiteti.Tabela 3.2-3 jep arsyet për largimin ngashkolla në vitin e kaluar përpara vitit 2002. Ngatë dhënat në këtë tabelë del e qartë se shumicae njerëzve shprehen që kanë pasur arsye tëndryshme të tjera, përse e kanë braktisurshkollën. Një gjë del fare e qartë dhe kjo ështëpuna në bashkësinë fshatare. Përqindja enjerëzve që braktisin shkollën për shkak tëpunës është e lartë, te 15,9 për qind nëbashkësinë rurale. Arsyeja e dytë për ngaparaqitja e rëndësisë është gjendja e keqe emjedisve shkollore në fshatra. Kur norma ebraktisjes së shkollës analizohet sipas gjinive,përqindja e femrave që e lënë shkollën përshkak të martesës është më e lartë nëkrahasim me meshkujt (që është pothuaj 0),duke e mbështetur dëshminë, se martesamund të jetë një shpjegim për largimin ngashkolla të studenteve femra. Kur njerëzitpyeteshin nëse kishin ndërmend tëktheheshin në shkollë, përqindja e atyre qënuk kishin ndërmend të ktheheshin ishteshumë e lartë, te rreth 87,2 për qind.3.3 Krahasimi ndërmjet arsimitpublik e privatPo ashtu si me sistemin shëndetësor,shqiptarët vazhdojnë të përdorin mjedisetpublike, me 98,4 për qind që ndjekin arsiminpublik. Vetëm 1,6 për qind e tyre shkojnë nëshkolla private. Prej këtyre 0,7 për qindshkojnë në shkolla private fetare dhe 0,9 përqind në jofetare. Ashtu siç mund të pritej,shkollat private frekuentohen më tepër ngabanorët e zonave urbane (Tabela 3.3-1). Poashtu, e njëjta gjë ndodh dhe me Tiranën, ecila ka pjesën më të madhe të sistemit privatkrahasuar me pjesët e tjera të vendit. Përshkak se sistemi publik është pa pagesë,është e kuptueshme që do të kishte pakshkolla private në zonat më të pasura të vendit,siç është Tirana. Kjo pasqyrohet gjithashtunëse të dhënat paraqiten veçan për popullsinëe varfër dhe jo të varfër. Kështu, tabela 3.3-2 etregon qartë se njësoj si për sisteminshëndetësor, arsimi pasqyron të njëjtin modellidhur me varfërinë. Të varfrit nuk mund tapërballojnë shkollimin privat, rrjedhimisht 3,1për qind e tyre shkojnë në shkollat privatejofetare. Përqindja e nxënësve në shkollatpublike, që kanë kujdestari private ende ështëmjaft e ulët, te rreth 8 për qind.Tabela 3.3-1. Ndjekja e shkollave publike e private sipas rajonevekryesore të venditRajonetNdjekja e shkollave publike dhe privatePublike Private-fetare Private jo fetareJugperëndimi 26.85 17.39 12.91Qendra 25.42 47.83 12.9Verilindja 34.69 17.39 6.45Tirana 13.04 17.39 67.74Gjithsej 100 100 100Tabela 3.3-2. Ndjekja e shkollës në shkollat publike e private sipasnivelit të varfërisëVija e varfërisëNdjekja në shkollat publike e privatePublike Private fetare Private jofetare GjithsejJo të varfër 72.2 80.6 96.8 72.5Të varfër 27.8 19.4 3.1 27.5Gjithsej 100 100 100 100kushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 37

Varfëria dhe Pabarazitë në Arsim3.4 Përballimi financiar i arsimitFigure 3.4-1. Kostoja e arsimit sipas nivelit të varfërisëTë varfër4400-overJo të varfër2800-44002000-28000-20000 10 20 30 40 50Është një fakt i padiskutueshëm, që niveli i tëardhurave ka ndikim të madh mbi arsimin nënivelin kombëtar, por edhe individual. Kostojamesatare e arsimit për familje në muaj nëShqipëri më 2002 ishte 459,3 lekë. Kjo nukpërfshin kujdestarinë private dhe koston etransportit për disa zona të veçanta.Mesatarisht kjo kosto nuk është e lartë nëbuxhetin e ekonomisë së familjes. Kostoja earsimit përfshin vetëm 1,3 për qind të tëardhurave gjithsej për familje në muaj.Figure 3.4-2. Kostoja e arsimimit sipas ndarjes fshat-qytet4400-overFshatQytet2800-44002000-28000-20000 10 20 30 40 50Tabela 3.4-1. Kostoja e arsimit sipas rajoneveRajonetKostoja e arsimit në përqindje për cdo ekonomi shtëpiake0-2000 2000-2800 2800-4400 4400 e lart GjithsejJugperëndim 26.5 28.5 28.6 16.4 100Qëndrore 40 23.2 18.4 18.5 100Verilindje 34.3 23.2 19.4 23.1 100Tirana 13.3 5.3 31 50.5 100Gjithsej 32.1 22.9 23.1 21.9 100Siç është përmendur më sipër, është e qartëse niveli i varfërisë dhe i arsimit janë të lidhurngushtë. Fig. 3.4-1 e tregon qartë se numri i tëvarfërve që paguajnë më shumë se 4400 lekënë vit për shkollim është shumë më i vogëlsesa numri i jo të varfërve, që paguajnë pokëtë sasi. Megjithatë, kur vështrohen shumamë të vogla, del e qartë se numri i të varfërveqë paguajnë ndërmjet 0 dhe 2000 lekë në vitështë i ngjashëm me numrin e jo të varfërve.Ky raport pasqyrohet edhe kur të dhënatparaqiten të ndara për popullsinë urbane erurale. (Fig. 3.4-2). Në zonat fshatare njerëzitkanë më pak mundësi ta përballojnë dhepaguajnë më pak për arsimin. Kjo vjenkryesisht për shkakun se varfëria është më elartë në zonat rurale, siç ka dalë në fillim tëkëtij punimi. Të dhënat rajonale për koston earsimit e mbështesin këtë konstatim, që nërajonin më të pasur të vendit, në Tiranë, njerëzitpaguajnë më shumë për arsimin krahasuarme rajonet e tjera. Kështu, përqindja efamiljeve që paguajnë më shumë sesa 4400lekë në vit për shkollimin në Tiranë është afër50,5 për qind, krahasuar me 16,4 për qind nëJugperëndim, 16,4 në rajonin qendror dhe23,1 në Verilindje38 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i t r e3.5 Vërejtje përmbyllëseShqipëria në vazhdimësi trashëgon njësistem arsimor të përmirësuar. Në shekullinXXI Shqipëria ka një nga normat më të ulëta tëanalfabetizmit në botën e zhvilluar. Ndërsaanalfabetizmi mbetet mjaft i ulët, kjo nuk mundtë thuhet për normën e ndjekjes së shkollës.Regjistrimi në shkollë ka shënuar rënie si nëarsimin tetëvjeçar, ashtu dhe në atë tëmesëm, ndërsa ky i fundit është prekur mërëndë. Kjo ka qenë pasojë e ndryshimevepolitike dhe ekonomike gjatë viteve 1990, tëcilat e kanë bërë tregun e krahut të punës mëelastik, por edhe më të pasigurtë. Ndër të tjerakjo ka prekur edhe normën e braktisjes sëshkollës në vend. Këtë e mbështesin edhedëshmitë, se njerëzit largohen nga shkollakryesisht për arsye pune.Megjithëse pabarazitë fshat-qytet dhe ndërmjetrajoneve të ndryshme të vendit kanë ardhurduke u ngushtuar, përsëri ka një pabarazi tëlehtë me zonat urbane, që janë më tëshkolluara e sidomos Tirana e Jugperëndimi.Ashtu si dhe në sistemin e kujdesitshëndetësor, edhe në arsim shqiptarëtvazhdojnë të përdorin shkollimin publik.Vendosja e shkollimit privat është ende nëfazën e parë dhe shifrat janë ende shumë tëulëta, me afër 1,6 për qind të popullsisë nëmoshën shkollore shkon në shkolla private.Këto ndodhen kryesisht në zonat urbane e nëveçanti kjo është dukuri e Tiranës.kushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 39

Varfëria dhe Pabarazitë në Arsim40 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

k a p i t u l l i4Kushtet e Banimit dhePabarazia4.1 Gjendja e ndërtesave dhe ebanesave në ShqipëriAnalizat nga të dhënat e MMSJ-së na tregojnëse cilësia e ndërtimeve në Shqipëri ështërelativisht e mirë. 93,2 për qind e ndërtesaveose janë ndërtuar me tulla e gurë, ose meparafabrikate, ndërsa 4,2 për qind ende janëtë ndërtuara me qerpiçë. Cilësia e strehimitka luhatje të mëdha. 11,1 për qind e njerëzveende jetojnë në banesa të papërshtatshme,ndërsa rreth 70 për qind jetojnë në kushte tëpranueshme banimi.Shumica e banesave në Shqipëri janërelativisht të reja. Vetëm 7,7 për qind prej tyre ipërkasin periudhës para Luftës II Botërore.Ka një shpërthim të ndërtimit gjatë viteve 1990,me 24,5 për qind të banesave të ndërtuarabrenda kësaj periudhe. Gjatë viteve 1990vërehet një prirje e shtimit të fondit të shtëpive,ndërsa rritja e numrit të popullsisë ka shkuardrejt rënies. Kjo është e kuptueshme po tëmerret parasysh fakti, që kushtet e strehimitpara vitit 1990 në Shqipëri kanë qenë në nivelinmë të ulët krahasuar me të gjitha vendet emëparshme komuniste. Numri mesatar idhomave për banesë është 2,4 dhoma përgjithë vendin, sipas analizës së të dhënave tëMMSJ-së, ndërsa të dhënat e regjistrimit tëËshtë e vështirë të gjykohet për standardin e jetesës së një individi osetë një popullsie pa vështruar aspektet e tjera të varfërisë, përveç nivelittë të ardhurave dhe të konsumit. Në krerët e mëparshëm kemi vështruargjendjen shëndetësore dhe arsimore të popullsisë. Këtu do tëpërqendrohemi te një aspekt tjetër i rëndësishëm i standardit të jetesësnë Shqipëri, siç është gjendja e strehimit dhe e shërbimeve bazë, qëlidhen me të: kushtet sanitare, furnizimi me ujë, energjia elektrike dhengrohja. Këto janë shërbimet bazë, të cilat shoqëritë më të zhvilluara imarrin si të mirëqena. Megjithatë, në Shqipëri historia e dhjetëvjeçarëvetë kaluar tregon se infrastruktura për sigurimin e këtyre shërbimevebazë është shumë e varfër.Kjo pjesë përqendrohet te aspektet e standardeve të ndërtimit e tëbanimit, te treguesit kryesorë të mbipopullimit, si dhe te sigurimi ishërbimeve, si furnizimi me ujë e me energji elektrike. Riurbanizimi ishpejtë i vendit, i shkaktuar prej migrimit masiv të brendshëm dhe ngashtimi i dendësisë së popullsisë në zonat qendrore e bregdetare (nëveçanti në Tiranë), i kanë rritur pabarazitë brenda vendit e ndër grupet endryshme të popullsisë.popullsisë paraqesin një numër mesatarpakëz më të ulët me 2,2. Numri i personavepër dhomë për të gjithë vendin është 1,9 vetapër dhomë. Kjo shifër është mjaft e lartë, që tështyn të mendosh se në Shqipëri ka njëgjendje mbipopullimi mjaft të lartë.Përqindja e banesave me sipërfaqe më pakse 40 metra katrorë është 13,6 për qind (sipasRegjistrimit të popullsisë 20,2 për qind); mesipërfaqe 40-69 metra katrorë është 40,1 përkushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 41

Kushtet e Banimit dhe Pabaraziaqind (sipas Regjistrimit 40,3 për qind); me70-99 metra katrorë është 10,2 për qind (8,7për qind të Regjistrimit). Gjendja higjienikesanitarenë banesa është e rëndë. Vetëm 63,9për qind të të gjitha banesave i kanë WCbrenda ndërtesës. Kurse 35,9 për qind e tyrei kanë WC jashtë shtëpisë.Dallimet fshat - qytet dhe dallimet rajonalenë strehimFamiljet më të varfra jetojnë në banesa më tëvogla me 18,5 për qind të popullsisë së varfërqë jeton në banesa me më pak se 40 m 2 ,krahasuar me 11,7 për qind të popullsisë jotë varfër, që jeton në të njëjtën sipërfaqebanimi. Nga ana tjetër, vetëm 8,5 për qind e tëvarfërve jetojnë në kushte strehimi me mëshumë se 100 m 2 , kurse 18 për qind e jo tëvarfërve jetojnë në hapësirë të njëjtë.Është interesante të vihet në dukje, senjerëzit e rajoneve që janë më të pasura, siTirana, jetojnë në banesa që janë me kushtemë të mira sesa në zonat e tjera. Kështu,29,8 për qind e njerëzve që banojnë në Tiranëjetojnë në banesa, të cilat quhen me kushteshumë të mira, krahasuar me vetëm 5,4 përqind të njerëzve në Verilindje, që jetojnë nëkushte të ngjashme. E kundërta është evërtetë për rajonet e tjera, ku kushtet ebanesave janë të papërshtatshme përbanim. Kështu, 23,2 për qind e popullsisëFigure 4.1-1. Shpërndarja e familjeve sipas nivelit të varfërisëdhe hapësirës së banimitmë shumë se100metra katrorë70 - 99metra katrorë40 - 69metra katrorëmë pak se 40metra katrorëTë varfraJo të varfra0 5 10 15 20 25 30 35 40 45në %në rajonin më të varfër verilindor jetojnë nëbanesa me kushte të papërshtatshme,krahasur me vetëm 8,3 për qind në Tiranëdhe 9,2 për qind në rajonin qendror.Pabarazia në standardin e jetesëspasqyrohet edhe në kushtet e jetesës brendazonave rurale e urbane. Kështu, 90,4 për qinde zonave urbane i kanë WC brenda shtëpisë,krahasuar me vetëm 41,6 për qind në zonatrurale. 44,3 për qind e shtëpive në zonatrurale kanë një WC jashtë pa tubacione,krahasuar me vetëm 2,8 për qind në zonaturbane. Gjendja është pak a shumë e njëjtë,kur bëhen krahasime sipas rajoneve.Kështu, në Tiranë, njësoj si në zonat urbane,93,7 për qind e banesave kanë WC brenda,krahasuar me vetëm 46,9 për qind të rajonitverilindor më të varfër. Në Tiranë vetëm 1,5për qind e banesave kanë WC përjashta patubacione, krahasuar me 45,1 për qind nërajonin verilindor dhe me 27 për qind nërajonin qendror.4.2 Ekzistenca e shërbimet bazëdhe sigurimi i tyre në familjeAnaliza e të dhënave për mundësinë esigurimit të shërbimeve të ndryshmembështet dëshminë, se ndërsa varfëria, ematur sipas të ardhurave është e lartë nëShqipëri, gjendja e varfërisë sipas mundësisëtë sigurimit të shërbimeve është edhe më elartë. Infrastruktura e shërbimeve të veçanta,si furnizimi me ujë dhe energji elektrike, e poashtu higjiena e ngrohja janë në gjendjekritike. Përveçse nuk janë në gjendje tëpërballojnë nevojat sipas të ardhurave, njëpjesë e madhe e shqiptarëve gjithashtu nuk ikanë shërbimet bazë, ndërsa kjo e shtonthellimin e pabarazive në vend.Ndërkohë që disa pjesë të vendit, si zonat urbanee në veçanti Tirana, kanë treguar shenja42 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

kapitullikatërpërmirësimi në infrastrukturën e shërbimevetë veçanta, hendeku i pabarazisë kundrejtpjesës tjetër të vendit është zgjeruar. Kjopabarazi pasqyrohet gjithashtu mes grupevetë ndryshme të popullsisë, duke qenë përsëritë varfrit që e vuajnë më shumë.Furnizimi me ujëFurnizimi me ujë kurdoherë ka qenë problemnë Shqipëri, por gjendja është edhe më erëndë në kohën e sotme. Kjo vjen jo thjesht sipasojë e shtimit të kërkesës për konsumin eujit, por edhe si pasojë e mungesës së gjatëtë investimeve në infrastrukturën e furnizimitme ujë gjatë periudhës komuniste e deri nëditët e sotme. Vetëm 53,1 për qind epopullsisë shqiptare ka ujë të rrjedhshëmbrenda banesës dhe rreth 16 për qind kanëujë të rrjedhshëm jashtë shtëpive. Përqindjae popullsisë që nuk ka ujë të rrjedhshëmjashtë banesës është ende shumë e lartë,deri në 30 për qind.Kjo mungesë investimesh dhe administrimi ikeq i burimeve ekzistuese kanë krijuar njëgjendje të tillë, në të cilën shumë zona të venditvuajnë nga mungesa e madhe për ujë. Vetëm47,3 për qind e popullsisë ka ujë tëvazhdueshëm gjatë ditës. Pjesa tjetër epopullsisë ka mesatarsisht vetëm 6 orë ujënë ditë. Si gjithnjë janë familjet e varfra qëvuajnë më shumë nga mungesa einfrastrukturës dhe e burimeve për të siguruarshërbime të veçanta. Madje edhe kur shihetvetëm furnizimi me ujë, del e njëjta tablo. Kurkrahasohen familjet e varfra me familjet jo tëvarfra, bëhet e qartë se shumica e popullsisëjo të varfër jeton në shtëpi me ujë tërrjedhshëm brenda banesës (57,7 për qind etyre), krahasuar me vetëm 33,9 për qind tëpopullsisë së varfër. Përqindja e popullsisësë varfër që nuk ka fare ujë të rrjedhshëmështë shumë e lartë, me afër 41,9 për qind.Kur analizohen aspektet e tjera të varfërisë,del fare e qartë se ndarja fshat-qytet pasqyronndarjen sipas varfërisë në vend, duke nxjerrënë pah zonat rurale më pak të pasura sesazonat urbane. Një gjendje e ngjashme duketkur analizat bëhen për ndarjen fshat-qytetlidhur me furnizimin me ujë. Kështu, në zonatrurale përqindja e popullsisë me ujë tërrjedhshëm brenda shtëpisë është vetëm 23,6për qind, krahasuar me deri 88,4 për qind nëzonat urbane. Ajo që ka më shumëdomethënie është se në zonat rurale ështëshumë e lartë përqindja e shtëpive që nukkanë furnizim me ujë, duke arritur në 52 përqind. E njëjta pamje mund të paraqitet, kurvështrohet krahasimi sipas rajoneve. Kështu,92,3 për qind e shtëpive të Tiranës kanë ujëFigure 4.2-1.Tipi i furnizimit me ujë dhe niveli i varfërisëShpërndarja në përqindje e familjeve sipas vijëssë varfërisë dhe tipit të furnizimit me ujëBurime të tjeratë furnizimit meujëUjë i rrjedhshëmjashtë baneseUjë i rrjedhshëmbrenda banesësTë varfraJo të varfra0 10 20 30 40 50 60në %Figure 4.2-2. Tipi i furnizimit me ujë për zonat rurale dhe urbaneShpërndarja në përqindje e familjeve sipas ndarjes fshat-qytet dhetipit të furnizimit me ujëBurime të tjera tëfurnizimit me ujëUjë i rrjedhshëmjashtë baneseUjë i rrjedhshëmbrenda banesësFshatQytet0 10 20 30 40 50 60në %kushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 43

Kushtet e Banimit dhe Pabaraziatë rrjedhshëm brenda banesës, krahasuarme vetëm 33,9 për qind në rajonin verilindor.33,2 për qind e familjeve në Shqipërinëverilindore nuk kanë fare ujë të rrjedhshëmbrenda banesave.Energjia elektrike dhe ngrohja1990. Kështu, 99,9 për qind e shqiptarëve nukkanë asnjë lloj ngrohjeje qendrore. Shumicae popullsisë shqiptare, rreth 58,1 për qind etyre, ende përdorin drutë për ngrohje, kursegazi vjen në vend të dytë për ngrohjen me afër25,4 për qind, dhe elektriciteti i treti me rreth13,5 për qind.Ashtu si është përmendur më sipër, furnizimime energji elektrike në Shqipëri ka qenë ipërgjithshëm tashmë që prej disadhjetëvjeçarësh. Mirëpo problemet e furnizimitkanë nisur që në vitet 1980, kur vendi nukmund të përballonte më as nevojat e asaj kohepër energji elektrike dhe mungesat eenergjisë ishin bërë pjesë e jetës sëshqiptarëve. Analizat tregojnë se gjendja nukështë përmirësuar aspak e madje ështëkeqësuar. Në radhë të parë kjo vjen si pasojëe shtimit të kërkesës për konsumin eenergjisë brenda familjeve. Përnirësimi ikushteve të jetesës gjatë viteve 1990 do tëthoshte se shqiptarët kishin më shumë pajisjeme energji elektrike në shtëpi, krahasuar metë kaluarën. Përveç kësaj, liberalizimi i tregutsolli një shtim në rritje të bizneseve të vogla etë mesme, që e kanë rritur kërkesën përenergji elektrike mjaft shpejt. Ndërsa kërkesaështë shtuar, burimet për ta përballuar nukjanë shtuar. Madje edhe ato ekzistuese nukjanë administruar mirë gjatë kësaj periudhe.Kjo gjendje e ka bërë furnizimin me energjielektrike si një nga problemet më të mprehtae më të ngutshme, me të cilin po përballetshoqëria shqiptare në ditët e sotme.Kështu, 85,7 për qind e familjeve kanë ndonjëlloj ndërprerjeje të energjisë elektrike. Kurse71,5 për qind e tyre kanë ndërprerje tëpërditshme të energjisë. Ndërprerja mesatareditore e furnizmit me energji ka qenë rreth 8orë në ditë. E njëjta gjendje del, kurshqyrtohen të dhënat për ngrohjen. Ngrohjaqendrore pothuajse nuk ekziston në Shqipëri.Kështu ka qenë para vitit 1990 dhe vazhdon tëjetë edhe sot. Gjendja e ngrohjes, mesa duket,nuk është përmirësuar në vend edhe pas vititKur analizohet niveli i varfërisë, del e qartëse popullsia e varfër zgjedh burimet më tëlira e që gjenden më lehtë për ngrohjen.Kështu, 75,1 për qind e popullsisë së varfërpërdor drutë për ngrohje, krahasuar me 54,1për qind të popullsisë jo të varfër. Përqindjae familjeve jo të varfra që përdorin ose energjielektrike, ose gaz, është më e lartë deri te43,06 për qind, krahasuar me familjet e varfrate rreth 21,3 për qind. E njëjta gjendje ndeshetkur vështrohet krahasimi fshat-qytet. 81,3 përqind e familjeve fshatare përdorin drutë siburimin kryesor për ngrohjen. Ndërsa nëzonat urbane burimi kryesor për ngrohjenështë gazi (39,3 për qind) dhe energjiaelektrike (25,4 për qind).4.3 Vërejtje përmbyllëseNga studimi dhe analizat e mësipërmearrijmë në konkluzionin se pabaraziashoqërore, niveli i varfërisë dhe pamundësiapër të siguruar shërbimet bazë të jetesës janëprobleme shumë serioze për Shqipërinë nëvitin 2002. Përqindja e madhe e migrimit tëbrendshëm dhe e urbanizimit e kanëpërqendruar popullsinë në zonë bregdetaree në veçanti në Tiranë. Kjo lëvizje i ka shtuarpabarazitë brenda vendit dhe ndërmjetgrupeve të ndryshme të popullsisë. Gjatëviteve 1990 ka një shpërthim të ndërtimeveme rreth 25 për qind të të gjitha ndërtesavetë ngritura gjatë kësaj periudhe. Megjithatëgjendja e tanishme tregon se ka mungesastrehimi në vend, të cilat nuk arrijnë tëplotësojnë të gjitha nevojat e popullsisë.Mbipopullimi është një fenomen i44 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

kapitullikatërzakonshëm, ku denduria (shkalla) arrin 1,9veta për dhomë në të gjithë vendin. Njerëzitqë banojnë në rajonet më të pasura jetojnënë kushte strehimi më të mira, sidomos nëTiranë. Gjendja higjieno-sanitare është erëndë. 1/3 e familjeve i kanë WC jashtështëpisë. Pabarazia ndërmjet rajoneve dhefshat-qytet është e madhe. Kjo bëhet edukshme duke pasur parasysh Tiranën qëka vetëm 1,5 për qind të banesave me WCjashtë pa tubacione, krahasuar me 45,1 përqind në verilindje të vendit dhe 27 për qindnë rajonin qendror.Varfëria sipas të ardhurave tregon se 1/4 eshqiptarëve jetojnë nën nivelin e varfërisë. Kjosituatë është e lidhur me infrastrukturën fiziketë shërbimeve jetike bazë si uji, energjiaelektrike, shërbimi shëndetësor dhe arsimor.Shqiptarët janë të deprivuar nga këto shërbimebazë, që kanë ardhur gjithmonë duke u thelluar.Zona të gjera të vendit vuajnë nga mungesatë mëdha të furnizimit me ujë, duke qenë mëpak se gjysma e familjeve me ujë tërrjedhshëm, kurse pjesa tjetër e familjeve kanëmesatarisht 6 orë në ditë furnizim me ujë. Ashtusi pritej, janë familjet më të varfra që vuajnëmë shumë.Gjendja e furnzimit me energji elektrike ështëkeqësuar që nga viti 1990, me 85,7 për qindtë familjeve që vuajnë nga ndonjë formë endërprerjes së energjisë. Mungesa ditoremesatare e furnizimit me energji elektrikeështë rreth 8 orë në ditë. Ngrohja mbetet njëproblem i vazhdueshëm në Shqipëri me 99,9për qind të popullsisë që ende nuk kanëngrohje qëndrore, kurse më shumë se gjysmavazhdojnë të përdorin drutë si burim kryesortë sigurimit të ngrohjes.kushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 45

Kushtet e Banimit dhe Pabarazia46 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

a n e k sBibliografiaBollano, P. 1984. “The limitation of wage differentials’,Albanian Life, No. 29.Cikuli, Z. 1982. Shërbimi shëndetësor në RPStë Shqipërisë, 8 Nëntori, Tiranë.Falkingham, J.C. 2003, “Poverty, out-ofpocketpayments and access to health care:evidence from Tajikistan”, Social Scienceand Medicine.Qeveria Shqiptare (2003). Strategjiakombëtare për zhvillimin socio - ekonomik,Tiranë.Hall, D., 1994. Albania and the Albanians,Pinter, London and New York.HDPC, 2003. “Promoting Local Developmentthrough MDGs”, Human Development PromotionCentre, UNDP, Pegi: Tirana.Gjonça, A. 2001. “Communism, Health, andLifestyle: The Paradox of Mortality Transitionin Albania, 1950-1990”. GreenwoodPress: Westport Connecticut, London.Gjonça A. and Bobak, M. 1997. “AlbanianParadox, another Example of Protective Effectof Mediterranean Lifestyle?”. The Lancet,Vol. 350, f. 1815-1817.HDPC, 2002. “Albanian Human DevelopmentReport 2002”, Human Development PromotionCentre, UNDP, Tirana.INSTAT, 1992. Vjetari Statistikor i Shqipërisë1991, Instituti i Statistikës, Tiranë, Shqipëri.INSTAT, 2000. Vjetari i statistikës arsimore,INSTAT, Tiranë.Gjonça, E., and Gjonça, A. 2000. “The AlbanianHealth System: Past, Present, and Future”.EuroHealth, 4(6): 68-71.INSTAT, 2003. The Population of Albania in2001. Main Results of the Population andHousing Census. C.S.C. GRAFICA S.r.l.: Rome.Gjonça, A., Wilson, C., and Falkingham, J.C.1997. “The Paradox of Mortality Transitionin Albania”. Population and DevelopmentReview.INSTAT-SCR, 2003. “Youth and Transition.Issues confronting Albania’s Key Resource”,Social Researche Centre, INSTAT,UNICEF: Tirana.Golemi, B., dhe Misja, V. 1987. Zhvillimi iarsimit të lartë në Shqipëri, Tiranë.kushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 47

Keefe et al. 1971. Area Handbook for Albania,US Government Printing Office,washington DC.Këllëzi, A. 1973, “Raport mbi planin dhebuxhetin e shtetit për vitin 1973”, Problemeekonomike, nr. 1, Tiranë.Lewis, M. 2000. “who is paying for health carein Eastern Europe and central Asia. HumanDevelopment Sector Unit, Europe and CentralAsia Region, Washington DC: World Bank.Marmullaku, R. 1975. Albania and the Albanians,C. Hurst & Co, London.SH. B. “8 Nëntori”, 1982. Portrait of Albania, 8Nëntori, Tirana.Reynolds, D. 2003. Albania: the developmentof public health insurance 1995-2000. London:Institute for Health Sector Reform.Schnytzer, A. 1982. Stalinist economic strategyin practice: the case of Albania, OxfordUniversity Press, London.Sjoberg, O., Wyzan, M. 1991. Economic changein the Balkan states: Albania, Bulgaria, Romania,and Yugoslavia, Pinter, London.Skendi, S. 1956. Albania, Stevens and Sons,London.World Bank and INSTAT, 2003. “Poverty DuringGrowth”, WB Group, Washington DC.World Bank 1997. “Albania: Growing out ofPoverty”. Washington DC: World Bank.World Health Organization, 2003. Health forAll Database. Geneva: WHO Regional Officefor Europe.48 REGJISTRIMI I POPULLSISË DHE I BANESAVE 2001

kushtet e jetesës dhe pabarazia në shqipëri 49

CIP Katalogimi në botim BK TiranëInstituti i StatistikësLiving condition and inequality in Albania=Kushtet e jetesës dhedhe pabarazia në Shqipëri / Instituti i Statistikës. – Tiranë : INSTAT, 2004.60 f; 21m x 29.7cm.ISBN 99927-973-9-8311.312 :308(496.5) “1989/2001”308(496.5) :311.312 “1989/2001”