Ekonomski i fiskalni program za Crnu Goru 2007 - Vlada Crne Gore

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010SADRŽAJUVOD......................................................................................................................................................................... 81. OPŠTI OKVIR POLITIKA I CILJEVA............................................................................................................ 122. PREGLED EKONOMSKIH INDIKATORA CRNE GORE ZA PERIOD 2007–2010.............................. 222.1. Analiza makroekonomskih indikatora Crne Gore za period 2006 – prva polovina 2007. godine...... 222.2. Projekcije makroekonomskih indikatora Crne Gore za period 2007–2010............................................ 333. JAVNE FINANSIJE............................................................................................................................................ 463.1. Sektor javnih finansija – fiskalni okvir i upravljanje dugom..................................................................... 473.2. Kvalitet javnih finansija.................................................................................................................................. 603.3. Struktura javnih finansija............................................................................................................................... 614. STRUKTURNE REFORME............................................................................................................................. 644.1. SEKTOR PRIVREDE...................................................................................................................................... 644.1.1. Privatizacija, preostalo državno vlasništvo............................................................................................... 644.1.2. Konkurencija, državna pomoć i javne nabavke........................................................................................ 674.1.3. Biznis okruženje – uključujući poreski aspekt......................................................................................... 684.1.4. Mrežne industrije.......................................................................................................................................... 724.2. FINANSIJSKI SEKTOR.................................................................................................................................. 834.2.1. Bankarski sektor........................................................................................................................................... 834.2.2. Nebankarski sektor...................................................................................................................................... 874.2.2.1. Tržište kapitala........................................................................................................................................... 874.2.2.2. Osiguranje.................................................................................................................................................. 904.2.2.3. Lizing.......................................................................................................................................................... 924.3. TRŽIŠTE RADA.............................................................................................................................................. 944.4. ADMINISTRATIVNE REFORME.............................................................................................................. 984.4.1. Reforma državne uprave.............................................................................................................................. 984.4.2. Pravosuđe.................................................................................................................................................... 1024.5. TURIZAM...................................................................................................................................................... 1054.6. STRANE DIREKTNE INVESTICIJE........................................................................................................ 1084.7. KAMATNE STOPE....................................................................................................................................... 112ANEKS 1.................................................................................................................................................................118ANEKS 2................................................................................................................................................................ 121

EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAMZA CRNU GORU2007–2010Izdavač: MINISTARSTVO FINANSIJACRNE GOREAutorski tim: Članovi timaza izradu EFP-aDizajn: Mlađan RažnatovićŠtampa: Grafotisak – DPCPodgoricaTiraž400Kontakt: Sektor za privredu, finansije,međunarodnu saradnju i sistem igara na srećutel: +382 81 245 589fax: +382 81 224 450e-mail:mf@mn.yuADRESA:Stanka Dragojevića 281 000 PodgoricaCrna Gora

UVOD

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010UVOD1. Pretpostavke na kojima se bazira izrada Ekonomskog i fiskalnog programaZemlje koje su u procesu pregovora o zaključivanju Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju sa Evropskom unijom, kao i zemljekoje su zaključile ovaj Sporazum, ali nemaju status zemlje kandidata od 2006. godine imaju obavezu izrade srednjoročnogstrateškog dokumenta pod nazivom Ekonomski i fiskalni program (EFP).Ekonomski i fiskalni program predstavlja vrstu pripreme za izradu Pretpristupajućeg ekonomskog programa, koji su zemljedužne da sačinjavaju, nakon dobijanja statusa zemlje kandidata. U dugoročnoj perspektivi Ekonomski i fiskalni program predstavljapripremu za revidiranu Lisabonsku strategiju, kao i za Program konvergencije, koji se sačinjava nakon sticanja članstvau EU.Ekonomski i fiskalni program se može smatrati novim „instrumentom” osmišljenim u cilju unaprijeđivanja pregovora izmeđuEvropske komisije i potencijalnih zemalja članica. Namjera Evropske Komisije je da zemlje pomoću ovog dokumenta steknupraksu za sačinjavanje Pretpristupnog ekonomskog programa, kao i ostalih programskih dokumenata, po sticanju statusa kandidata.Osnovni benefit koji se postiže pripremama jednog ovakvog dokumenta je da se zemljama olakšava kreiranje konzistentneekonomske politike, s obzirom da se program ažurira svake godine i daje obrazloženje eventualnog odstupanja od postavljenihparametara u prethodnoj godini. S druge strane, benefit za Evropsku komisiju je u lakšem načinu obezbjeđivanja dostizanja ekonomskihi fiskalnih kriterijuma Evropske unije.2. Struktura dokumentaDokument je strukturiran tako da obuhvata četiri poglavlja.Prvo poglavlje – Opšti okvir politika i ciljeva: Ovim poglavljem je neophodno dati pregled politika koje zemlja sprovodeu smislu procesa stabilizacije i pridruživanja, uticaja tog procesa na politike, statusa zemlje u dijelu ispunjenja kriterijuma iz Kopenhagena.Takođe, ovim poglavljem je neophodno objasniti i status Ekonomskog i fiskalnog programa u zemlji, proces njegovogdonošenja, aktera koji učestvuju u njegovom kreiranju i sl.Drugo poglavlje – Ekonomski okvir: Ovo poglavlje treba da sadrži ekonomski okvir sa akcentom na aktuelnim makroekonomskimtrendovima. Takođe je neophodno objasniti eventualna odstupanja od makroekonomskog okvira zadatog prethodnimprogramom. Drugi dio poglavlja treba da sadrži projekcije srednjoročnog makroekonomskog okvira, u konkretnom slučajudo 2010. godine.Treće poglavlje – Javne finansije: Treći dio obuhvata pregled kretanja javnih finansija, kao i projekcije za srednjoročniperiod.Četvrto poglavlje – Strukturne reforme: Ovaj dio obuhvata pregled strukturnih reformi, gdje se prvenstveno insistira nareformama sektora privrede, finansijskog sektora, tržišta rada i administrativnim reforma. Takođe, prilikom strukturiranja dokumentaakcentuje se i kvantifikovanju efekata strukturnih reformi na projekcije kretanja makroekonomskih indikatora, kao ina kretanje javnih finansija.3. Pregled aktivnosti na izradi dokumenta u 2007. godiniKako je dokument po svojoj formi i sadržini sveobuhvatan i kompleksan bilo je neophodno formirati međusektorsku radnugrupu koju će sačinjavati predstavnici svih institucija, čiji je djelokrug rada obuhvaćen EFP-om. U tom smislu, Ministarstvo finansijaje maja 2007. godine uputilo poziv institucijama da imenuju svoje predstavnike u pomenutoj radnoj grupi. Sve institucijesu u predviđenom roku imenovale svoje predstavnike. U julu 2007. godine Ministarstvo finansija je informisalo Vladu CrneGore o planu i dinamici aktivnosti na pripremi EFP i predložilo spisak članova radne grupe koja će biti zadužena za izradu pomenutogprograma. U skladu sa prethodno navedenim, Vlada CG je na sjednici od 19. jula 2007. godine donijela Zaključak (aktbroj: 03–5748 od 26. jula 2007. godine) o imenovanju članova Radne grupe i istovremeno zadužila Ministarstvo finansija da do20. novembra 2007. godine pripremi i Vladi dostavi Ekonomski i fiskalni program za Crnu Goru 2007–2010.Prvi sastanak Radne grupe je, uz učešće međunarodnih eksperata, održan 13. septembra 2007. godine u cilju dodjeljivanjaradnih zadataka i dogovora o daljoj dinamici rada na izradi dokumenta. Nakon dostavljanja preliminarnih verzija tekstova, po

pojedinačnim zadacima, od strane članova Radne grupe, međunarodni eksperti su dali svoje mišljenje i sugestije na pomenutematerijale. Sljedeća faza rada je podrazumijevala ponovno dostavljanje testova članovima Radne grupe u cilju eventualne doradeu skladu sa sugestijama eksperata. Poslije završetka aktivnosti na pojedinačnim tekstovima, eksperti su ponovo izvršili uvid u materijale,te su prve finalne verzije upućene članovima radne grupe na verifikaciju i davanje saglasnosti. U skladu sa ZaključkomVlade Ministarstvo finansija je u obavezi da do 20. novembra dostavi Ekonomski i fiskalni program za Crnu Goru 2007–2010.Vladi CG na razmatranje i usvajanje. U periodu do 30. novembra 2007. godine, kada EFP treba biti upućen Evropskoj komisiji– Direktoratu za ekonomska i finansijska pitanja, na engleskom jeziku.Ovogodišnji Ekonomski i fiskalni program je rezultat saradnje Ministarstva finansija, koje je koordiniralo rad na izradi dokumentai predstavnika Centralne banke, Ministarstva za ekonomski razvoj, Ministarstva zdravlja, rada i socijalnog staranja,Ministarstva pomorstva i saobraćaja, MONSTAT-a, Sekretarijata za evropske integracije, Komisije za hartije od vrijednosti, Ministarstvaturizma, Kabineta potpredsjednika Vlade CG za ekonomsku politiku i privredni razvoj, Agencije za nadzor osiguranjai Instituta za strateške studije i prognoze.4. EFP 2007 – EFP 2006 – ostvareni napredakEkonomski i fiskalni program za Crnu Goru 2007–2010. predstavlja korak naprijed u pogledu sadržajnosti i kvaliteta dokumentau poređenju sa programom od prethodne godine. Osnovna poboljšanja se ogledaju u sljedećem: mnogo sadržajnije poglavljeo strukturnim reformama i postojanje srednjoročnog makroekonomskog scenarija, sačinjenog od strane crnogorskih institucija.Pomenuta poboljšanja nisu samo značajna sa gledišta EFP već su takođe doprinijela poboljšanju cjelokupnog procesaodlučivanja o pravcima ekonomskih politika u Crnoj Gori. Konkretno, poboljšanja se odnose na sljedeće oblasti:a/ U 2006. EFP korišćen je srednjoročni makroekonomski scenario MMF-a. U 2007. EFP, makroekonomski scenario je pripremljenod strane Centralne Banke Crne Gore u saradnji sa Ministarstvom finansija. Time nije samo poboljšan kapacitet prognoziranjacrnogorskih institucija, već je inicirana saradnja između dvije pomenute institucije po pitanjima iz oblasti od zajedničkoginteresa.b/ Poglavlje o strukturnim reformama je rezultat intezivne saradnje i koordinacije između resornih ministarstava i ostalihorgana Vlade CG. Prethodno navedeno doprinosi unaprijeđenju međuministarske saradnje i koordinacije, čime se poboljšavaproces odlučivanja o smjerovima ekonomskih politika u Crnoj Gori i istovremeno se doprinosi donošenju odluka na kvalitetnijemnivou.c/ Jedna od namjera je da se izradom EFP-a koriste iskustva, metode i procedure sakupljene tokom pripreme dokumenta zadonošenje odluka o ključnim politikama na nivou države.Važno je istaći da se cjelokupan tekst dokumenta bazira na već donesenim strateškim dokumentima Vlade CG, koja su korištenaza potrebe izrade istog. Istovremeno, s obzirom da će dokument svake naredne godine dobijati na značaju i ozbiljnosti, namećese potreba za prilagođavanjem strukture Vladinih dokumenata koja se tiču ekonomske politike i javnih finansija, strukturiEFP, što je i praksa ostalih zemalja koje sačinjavaju ovaj program.

1. OPŠTI OKVIR POLITIKAI CILJEVA

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–20101. OPŠTI OKVIR POLITIKA I CILJEVA1.1. Ciljevi i ključna usmjerenja ekonomske politike za naredni periodSveobuhvatni strateški prioritet Crne Gore su evroatlanske integracije, odnosno integracije u EU. Pored jasnog političkogopredjeljenja otvorenost i značajna povezanost crnogorske ekonomije sa ekonomijom EU i zemljama regiona čini takvo opredjeljenjei ekonomski potpuno logičnim. Tako definisani prioriteti predstavljaju svojevrsno spoljašnje sidro, kojim se ekonomskapolitika usmjerava u pravcu povećavanja konkurentnosti ekonomije korišćenjem domaćih resursa. Takvo opredjeljenje za polazišteima intenzivnu saradnju Vlade sa Evropskom komisijom, kao i drugim međunarodnim institucijama i organizacijama radistvaranja okvira koji je povoljan za kontinuitet priliva stranih direktnih investicija i stimulisanja domaćih investicija kao stubovaekonomskog razvoja. Dugoročno stabilna i konkurentna ekonomija predvidivih pravila igre je garant razvoja istinske tržišne privredekoja se zasniva na slobodnoj razmjeni svojinskih prava u cilju ispunjavanja jednog od kopenhaških kriterijuma pridruživanjaEU. U tom okviru, Vlada je identifikovala sljedeća tri ključna razvojna prioriteta :• Podsticanje održivog ekonomskog razvoja, kroz rastuće ekonomske slobode i jačanje uloge privatnog sektora;• Jačanje vladavine prava kao preduslova izgradnje modernih institucija parlamentarne demokratije, i• Poboljšanje životnog standarda građana ponudom kvalitetnijih javnih usluga, kroz efikasne sisteme obrazovanja, zdravstvai socijalne zaštite.Kratkoročne ekonomske perspektive Crne Gore izuzetno su povoljne. Makroekonomskim scenarijem je predviđeno da bise ekonomski rast u 2008. godini trebao održati na nivou od oko 7%, a da bi se u naredne dvije godine postepeno smanjivao na6,0% u 2009. godini i na 5,5% u 2010. godini. Drugim riječima, očekuje se u naredne tri godine prosječan rast ekonomije za oko6,2% uz inflaciju koja bi u prosjeku trebalo da se kreće oko 3,5% dajući nominalni rast BDP od oko 9,7%. Time bi crnogorskaekonomija u 2010. godini trebala da poraste na oko 3 milijarde eura odnosno oko 4,800 eura per capita. Privredni rast bi trebaloda bude podstaknut kontinuiranom ekspanzijom u turizmu, kako direktno tako i indirektno kroz rast građevinarstva i drugihsektora povezanih sa turizmom . Očekuje se da će i stalna jaka potražnja za metalima na svjetskom tržištu nastaviti da podstičeprivrednu rast, iako se pretpostavke zasnivaju na postepenom padu cijene aluminijuma .Iako su potencijalni rizici kratkoročnog smanjenja privrednog rasta dosta ograničeni, sposobnost Crne Gore za kontrolisanproces smanjivanja stope privrednog rasta će u uslovima „euroizacije” gdje nosioci ekonomske politike imaju na raspolaganjuograničen diapazon instrumenata ekonomske politike zavisiti prije svega od (I) stabilnih odnosno konsolidovanih javnih finansija,i (II) ubrzanog nastavka strukturnih reformi, a u tom kontekstu prije svega reformi tržišta rada, reformi finansijskog sektora, isvakako reformi sektora javnih usluga, kao što su energetika i transport. Vođenjem kvalitetnih politika u tim oblastima značajnose povećava konkurentnost ekonomskog sistema, a isto tako mogli bi se značajno amortizovati rizici eventualnog brzog smanjenjaprivrednog rasta i time doprinijeti ostvarivanju razvojnih prioriteta.1.1.1. Stabilne javne finansijeKao što je već rečeno, u uslovima „eurizovane” ekonomije fiskalna politika je praktično jedini instrument za vođenje makroekonomskepolitike. U tom kontekstu njena uloga je utoliko značajnija. Ona je naime jedini značajan instrument kojim možeekonomska politika djelovati kontra-ciklično, odnosno obezbjeđivati efikasno upravljanje snažnim pritiscima tražnje. U periodimavisokog privrednog rasta kao što je sada u Crnoj Gori to bi značilo vođenje restriktivnije fiskalne politike čime bi državadoprinijela smanjenju pritisaka koji mogu rezultirati pregrijavanjem ekonomije.Fiskalna politika Crne Gore u 2007. godini nije u cjelini iskoristila svoje mogućnosti za kontraciklično delovanje. U uslovimasnažnog povećanja privrednog rasta koji su imali za posljedicu povećanje javnih prihoda u visini od 4 do 5 postotnih poenaBDP-a u odnosu na prethodnu godinu, rebalansom državnog budžeta originalno predviđeni izdaci su povećani za skoro ¼ odčega je značajan dio iskorišćen za prijevremenu otplatu duga Svjetskoj banci, tako da je suficit ostao u visini iznad 4% BDP. Istovremeno,iako je dio povećanih izdataka namijenjen povećanju investicija, veći dio povećanja ipak je išao za povećanje tekućih Ekonomska politika Crne Gore u 2007: Vlada RCG, decembar 2006. Izvještaji Svjetske turističke organizacije i operatora su optimistički i očekuje se da će krupne investicije u turizmu – kao što je nedavni ugovoro obnavljanju Svetog Stefana, ugovor o gradnji marine za mega jahte u Tivtu, očekivanja izgradnja novih kapaciteta i valorizacija nedovoljno iskorišćenihpotencijala – nastaviti da se pojavljuju u narednih nekoliko godina. Iako postoje predviđanja sporijeg rasta zapadnoevropskih ekonomija i SAD, očekuje se dalji rast tražnje u Rusiji, Indiji i Kini što u narednomsrednjoročnom periodu nagovještava stabilne crnogorske industrijske agregate.12

troškova. Vođenje relativno ekspanzivne politike javnih finansija očekuje se i za narednu, to jest 2008. godinu. U uslovima kadase javni prihodi predviđaju na nivou sličnom onome u 2007. godini, Vlada predviđa nastavljanje trenda povećavanja državnihizdataka izraženih učešćem u BDP. Predviđeno povećanje izdataka iz stavke tekućih troškova (prije svega na račun povećanjazarada u javnom sektoru) i kapitalnih investicija imaće za posljedicu bitno smanjenje očekivanog budžetskog suficita. On bi premapredviđanjima trebao da se smanji na nivo ispod 1% BDP. Pri tome, potrebno je imati u vidu značajne potrebe finansiranjaprije svega u domenu jačanja postojećih institucija parlamentarne demokratije i izgradnje novih institucija u cilju adekvatne apsorpcijeevropskog zakonodavstva kroz proces stabilizacije i pridruživanja. Takođe, sve manje konkurentna državna uprava kaonosilac procesa evropskih integracija u odnosu na sve napredniji privatni sektor nameće potrebu jačanja administrativnih kapacitetakroz revidiranu politiku zarada.Vlada CG je svjesna da je potrebno iskoristiti priliku koju pružaju dobra vremena za fiskalnu reformu. Neizbježnost ekonomskihciklusa i neminovno usporavanje ekonomije u određenom trenutku pozicionira potrebu za stvaranjem uslova za dugoročnuproduktivnost ekonomije i pored pojedinih procikličnih odluka u tom kontekstu. Stoga, sprovođenje poreskih reformi poredstvaranja dodatnog prostora privredi za investiranje ima za cilj i uspostavljanje dugoročne kontrole nad državnim rashodimashodno politici uravnoteženog budžeta. Imajući to vidu, potrebno je kontinuirano analizirati srednjoročnu fiskalnu održivost kojudeterminišu politika zarada u javnom sektoru, implementacija poreskih reformi radi njihovog zaokruživanja, realizacija kapitalnogbudžeta odnosno definisanje odgovora na visoke zahtjeve za investicijama u infrastrukturu i servisiranje domaćeg duga.Definisanje srednjoročnog cilja budžetske politike će pomoći usaglašavanju konkurentnih potreba za budžetska sredstva. Eliminisanjeinfrastrukturnih uskih grla zahtjevaće alokaciju sve većeg obima javno-finansijskih sredstava namijenjenih finansiranjukapitalnih investicija, prije svega onih u fizičku infrastrukturu, čime će se ojačati i kapaciteti zemlje za realizaciju standarda EU,što je moguće samo dugoročnom kontrolom tekućih rashoda. Dok su još u 2006. godini sredstva za kapitalne investicije učestvovalau javnim finansijama sa svega 3% BDP, to učešće bi trebalo da se poveća na preko 9% BDP u 2010. Istovremeno, treba istaćida su kapitalne investicije u javnom sektoru veće jer uključuju ulaganja u regionalno vodosnabdijevanje na primorju, obnovuželjezničke pruge i prenosnog segmenta elektroprivrede.Osim toga Vlada će nastaviti sa procesima kojima je zajednički cilj poboljšanje upravljanja budžetom. Značajan korak u tomkontekstu jeste dalja konsolidacija budžeta kroz spajanje dosadašnjih van-budžetskih fondova u sistem Trezora. Ne samo da ćese time poboljšati upravljanje gotovinom i državnim depozitima, te povećati racionalnost javnih finansija, već će se time i povećatitransparentnost javnih finansija. Pored navedenog, strateški okvir javnih finansija podrazumijeva implementaciju programskogbudžeta kako bi se povećala efektivnost upotrebe novca poreskih obveznika. Istovremeno, implementacija srednjoročnogbudžetskog okvira sa uvođenjem limita budžetske potrošnje za sve budžetske jedinice treba da obezbijedi realizaciju ključnihciljeva ekonomske politike.1.1.2. Ubrzavanje nastavka strukturnih reformiPodsticanje priliva stranih direktnih investicija (SDI); SDI su od izuzetne važnosti za razvoj crnogorske privrede. Poređenjesa drugim zemljama iz okruženja i sa novim članicama EU pokazuje da je značaj SDI za Crnu Goru veći nego kod većineovih zemalja. Cilj Crne Gore je privlačenje SDI za ubrzanje razvoja zemlje na svim područjima. Crna Gora, zbog svog strateškogpoložaja, prirodnih potencijala, najniže stope poreza na profit od 9% i kvalifikovane radne snage, ima mogućnost povećanja prilivaSDI. 2006. godine Vlada je usvojila Strategiju podsticanja stranih direktnih investicija, koja se fokusira na ključne polugeinvesticione politike, targetiranje stranih investitora kroz implementaciju fiskalnih, finansijskih i institucionalnih podsticajnihmjera, kao i na definisanje ključnih promotivnih aktivnosti. Vlada se u stvaranju povoljnog investicionog ambijenta fokusirana: (I) posvećenost programu održivog ekonomskog razvoja, odgovorne fiskalne politike i stvaranja povoljnog ambijenta za poslovanjestranih investitora; (II) dalji razvoj finansijskih tržišta; (III) dalji razvoj i snaženje institucija za privlačenja SDI; (IV)usaglašavanje zakonskih propisa iz oblasti radnih odnosa sa EU standardima kao i usvajanje novih imovinskih propisa; (V) zaduživanjekod međunarodnih finansijskih institucija i koncesiona ulaganja za izgradnju kapitalnih infrastrukturnih objekata;(VI) stvaranje liberalizovanog fiskalnog sistema za privlačenje SDI; (VII) dalje jačanje bankarskog sektora i finansijskih intermedijatora;(VIII) prilagođavanje strukture zaposlenih potrebama stranih investitora; (IX) reforme obrazovanja u skladu sa potrebamarazvojnih sektora Crne Gore. Daljem povećavanju SDI u zemlju treba da doprinesu i aktivnosti Agencije za promocijuinvesticija – MIPA. Februara 2007. godine formiran je i Savjet stranih investitora, koji će imati aktivnu ulogu u kreiranju investicionepolitike.Okončanje procesa privatizacije; Crna Gora je do sada privatizovala oko 85% državnog kapitala. Ipak, nastavak privatizacijeu oblasti energetike i saobraćaja prije svega je od ključnog značaja za dalji rast konkurentnosti crnogorske ekonomije. Daljaprivatizacija državnih preduzeća treba doprinijeti postizanju boljeg ekonomskog učinka, jačanju konkurentnosti zemlje i omogućitiVladi CG da ubira veći nivo državnih prihoda u cilju poboljšanja javnih usluga u obrazovnom i zdravstvenom sistemu,kao i postizanju višeg iznosa kapitalnih investicija uz nastavak politike snižavanja dugova. Pored modela privatizacije strateškominvestitoru, ućiće se i u nove modele javno-privatnog partnerstva. Ukupan udio državne imovine u većim kompanijama, čija djelimičnaili potpuna privatizacija se očekuje u sljedećih nekoliko godina (Elektroprivreda CG, Željeznice Crne Gore, Jadransko13

o osiguranju, donošenjem svih potrebnih podzakonskih akata i jačanjem kapaciteta Agencije za nadzor osiguranja.Reforma obrazovnog sistema i sistema socijalnog osiguranja; U prethodnom periodu su sprovedene značajne reforme obrazovnogsistema i sistema socijalnog osiguranja. Implementacija novog zakonskog okvira u skladu sa strategijom reforme obrazovanjarezultirala je uvođenjem novih nastavnih programa u osnovne škole, kao i većom konkurencijom u visokom školstvuuključivanjem privatnog sektora. Takođe, značajne investicije u opremu i nove školske objekte treba da stvore uslove za brzumodernizaciju ovog sektora društvenih djelatnosti. Potrebno je u narednom periodu testirati mogućnosti veće tržišne alokacijeresursa u ovoj oblasti što bi trebalo da bude naredna faza reforme obrazovanja. U ranijem periodu došlo je do konsolidacijesistema socijalnog osiguranja. Sprovedena je parametarska reforma državnog penzionog fonda u cilju ublažavanja posljedicahroničnog deficita, a stvoreni su i uslovi za uvođenje dobrovoljnih penzionih fondova. Potrebno je raditi na odgovarajućim demografskimanalizama kako bi se utvrdile mogućnosti uvođenja takozvanog drugog penzijskog stuba. Oblast zdravstvenog sistemaje jedna od najosjetljivijih i toj reformi treba pristupati pažljivo. Očigledno je da izdvajanja za zdravstvenu uslugu na nivouekonomije značajno prevazilaze državnu potrošnju u toj oblasti. Kroz nastavak reformi o tom sektoru, smanjivanje broja zaposlenihi uvođenje sistema dobrovoljnog zdravstvenog osiguranja treba u potpunosti konsolidovati ovaj osjetljivi sektor. Sistemosiguranja od nezaposlenosti se reformiše u skladu sa međunarodnim standardima i opredjeljenjima Vlade da se vodi aktivnapolitika zapošljavanja kroz obezbjeđivanje programa prekvalifikacije i doškolovavanja. Istovremeno, ključni crnogorski izazovpostaje nedostatak radne snage pa je jedan od zadataka definisanje pitanja zapošljavanja stranaca na principima ravnopravnostii otvorenosti.Efikasno planiranje prostorom i životnom sredinom kao ključni element održivog razvoja visokog turizma; Značajan potencijalCrne Gore za turizam praćen je sve većim pritiscima u ekološkom smislu, pogotovo duž crnogorskog primorja. Kakosačuvati ljepote svog prirodnog okruženja i privući visoki turizam, a istovremeno otvoriti prostor za svestrani privredni razvojjedan je od ključnih izazova dugoročnog održivog razvoja Crne Gore. Vlada napreduje u harmonizaciji Zakona o zaštiti životnesredine sa standardima i regulativom EU, a istovremeno privodi kraju izradu Prostorni plana RCG koji bi trebao da bude usvojendo proljeća 2008. godine. Novim prostornoplanskim dokumentima je potrebno otvoriti investicione šanse na principima održivograzvoja uz definisanje konkretnih mogućnosti za ekonomski razvoj i iskorišćavanje domaćih resursa. Poboljšanje održivogupravljanja životnom sredinom će posebno zahtijevati dalje snaženje institucionalnih kapaciteta i veće napore od onih koje suopštine do sada pokazale kako bi se postigli dogovori o zajedničkim lokacijama za tretman čvrstog otpada i otpadnih voda. Takođeće biti neophodna značajna ulaganja u sprječavanje zagađivanja vazduha, vode i zemljišta od strane nekoliko velikih industrijakoje predstavljaju „vruće tačke”, kao i u trenutno slabo regulisanje otpada i otpadnih voda i neodrživo upravljanje prirodnimresursima i morskim dobrom. Adekvatan odgovor Vlade na ovaj izazov i očekivanje građana je u saradnji sa odgovarajućim međunarodniminstitucijama, uključujući finansijske koje treba da pomognu realizaciji zahtjevanih planova. Vlada ne može ostatineaktivna ni kada su u pitanju globalne klimatske promjene. Razvoj kapaciteta za odgovarajuću reakciju je moguć kroz globalnei regionalne programe u kojima je potrebno učestvovati radi zaštite čovjekove sredine.Svestrano reformiranje energetskog sektora; Nastavak reforme u sektoru energetike biće od naročitog značaja zbog važnostiovog sektora za sveukupnu ekonomsku aktivnost. Crna Gora trenutno uvozi oko 1/3 potrebne električne energije što predstavljajedan od značajnih razloga za veliki deficit u tekućem dijelu platnog bilansa. Situacija sa snabdijevanjem struje u CrnojGori, kao i velikom dijelu Zapadnog Balkana i Evrope uopšte, postaće još značajno teža prema očekivanjima na svjetskom tržištuenergije. Osim toga proizvodnja i prenos struje u zemlji osujećeni su starošću objekata, ograničenim ulaganjima i iscrpljivanjemimovine državne Elektroprivrede (EPCG). Kako bi efikasno odgovorila na ove izazove, Vlada Crne Gore će uskoro usvojitistrategiju razvoja energetike do 2025. godine čime će nastojati da značajno poveća investicije u energetski sektor, kao i da ubrzareformisanje sektora kao cjeline, a u tom kontekstu posebno EPCG. Jedno od ključnih usmjerenja tržišno orijentisanih reformienergetskog sektora uključuje davanje mogućnosti nezavisnom regulatornom organu da utvrdi tarife koje pokrivaju troškove ikoje svode na minimum unakrsne subvencije između različitih grupa. Što je posebno značajno, tarife za individualne potrošačei za najveće industrijske potrošače će morati i dalje da se povećavaju. Pored toga, potrebno povećanje tarifa će iziskivati dobrousmjerene i adekvatno finansirane programe za obezbjeđenje socijalne sigurnosti kako bi se minimizovao uticaj na najsiromašnijeslojeve. Što se restrukturiranja EPCG tiče, njegovo je osnovno usmjerenje razdvajanje cjelina proizvodnje, prenosa, distribucijei snabdijevanja strujom. U tom kontekstu, potrebno je povezivanje novih funkcionalnih cjelina sa strateškim partnerimakroz privatizaciju i modele privatno-javnog partnerstva u podsticanju novih ulaganja privatnog kapitala. Osim toga više pažnjeće se posvetiti poboljšanju energetske efikasnosti u javnom i u privatnom sektoru kako bi se time smanjio pritisak na povećanjepotražnje za strujom, kao i promovisanju alternativnih izvora energije.Reformisanje sektora transporta kao preduslova za održiv privredni razvoj zemlje; Slično kao za energetiku i za sektortransporta karakterističan je relativno loš kvalitet infrastrukture prouzrokovan prije svega veoma ograničenim ulaganjima u posljednjedvije decenije, neadekvatne tarife usluge koje se odražavaju u finansijskim problemima ekonomskih subjekata u tomsektoru. Kako kvalitetna transportna infrastruktura i usluge tog sektora predstavljaju neophodan preduslov za održiv privrednirazvoj Crne Gore, uključujući razvoj turizma i ravnomjerniji privredni razvoj pojedinih djelova zemlje, kao i efikasno integrisanjezemlje u EU, Vlada CG posvetiće u narednom periodu značajne napore kako bi se investicije u taj sektor privrede znatnopovećale. Jedan dio tih investicija bi trebalo da bude finansiran iz budžeta, odnosno kredita, a u značajnom dijelu se računa ina investicije privatnog sektora na bazi javno-privatnog partnerstva te koncesija. Najveći investicione aktivnosti se predviđaju u15

1.2. Ostvareni rezultatiPoslije sticanja nezavisnosti u junu 2006. godine Crna Gora je ostvarila velike korake naprijed kako na političkom tako i ekonomskompodručju. Poslije intenzivnog političkog procesa u oktobru 2007. godine usvojen je novi Ustav, a u tom istom mjesecupotpisan je i Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju sa EU koji predstavlja značajan formalni korak na putu uključivanja zemljeu EU. Istovremeno, redovni izveštaj Evropske komisije o napretku zemalja kandidata s početka novembra ove godine govori označajnom napretku kojeg je Crna Gora napravila u poslednjoj godini u cilju ispunjavanja kopenhaških kriterijuma. U tom izveštajusu jasno identifikovani i brojni izazovi na koje će biti potrebno odgovoriti u narednom periodu. Izazovi se odnose na jačanjedemokratskih institucija, uključujući nastavak reforme sudskog sistema i primjenu mjera za prevenciju i suzbijanje korupcije,kao i sveobuhvatne reforme u pravcu harmonizacije politika i zakonskih propisa; te jačanje ograničenih administrativnihkapaciteta za implementaciju zakonskog i regulatornog okvira.Nedavno ostvareni rezultati na političkom polju oslanjaju se na dobru reputaciju zemlje u pogledu procesa tranzicije u tokuposlednje dekade. U tom periodu Crna Gora je sa uspjehom položila temelje za tržišnu ekonomiju, ojačala demokratske institucijeuz postepeni razvoj kapaciteta u javnoj upravi koji će se baviti političkom i ekonomskom transformacijom. Zahvaljujući timnaporima, zemlja je obnovila makroekonomsku stabilnost čiji je oslonac predstavljalo uvođenje njemačke marke krajem 1999.godine, a kasnije eura, kao jedinog platežnog sredstva. Euroizacija nacionalne privrede praćena stabilno vođenim javnim finansijamate strukturnim promjenama u oblasti cjenovne i trgovinske liberalizacije, privatizacije te brojnih drugih reformi bili suosnov za podsticanje privrednog rasta. Posle relativno niskih stopa privrednog rasta ostvarenih u prvim godinama ove decenije,u poslednje dve godine one su se povećale na preko 7% godišnje. Visok privredni rast u jednom značajnom dijelu temelji se naizuzetno velikim prilivima stranih direktnih investicija koji su izraženi u relativnim iznosima, kao učešće u BDP, među najvišimu svijetu. Visok privredni rast praćen je jačanjem fiskalnog položaja zemlje. Crnogorske javne finansije u posljednje dvije godinebilježile su suficit u visini od preko 3% BDP, a javni dug zemlje i dalje ostaje relativno nizak. Otvaranje procesa restitucije tokom2004. godine u narednom periodu uticaće na nivo javnog duga iako nedavni amandmani na odgovarajući zakon ograničavajutu komponentu duga na najviše 5 procentnih poena BDP posmatrane godine, ali će se istovremeno ino javni dug smanjiti usljedprijevremenih otkupa.Crna Gora je danas mala otvorena ekonomija sa BDP po glavi stanovnika od 3,700 eura per capita. To znači da je njezin BDPpo stanovniku na nivou odnosno nešto veći nego u većini drugih zemalja Zapadnog Balkana, ali pak još uvjek značajno ispodnivoa novih članica EU, izuzimajući Bugarsku i Rumuniju. Ekonomija Crne Gore je otvorena, sa ukupnom trgovinom koja činioko 130% BDP. Zemlja je trenutno u procesu pridruživanja Svjetskoj trgovinskoj organizaciji (STO) i postala je članica Centralnoevropskogsporazuma o slobodnoj trgovini (CEFTA) koji je, krajem 2006, proširen na zemlje Jugoistočne Evrope i kojim se garantujeslobodna trgovina za oko 90% industrijskih proizvoda. Kao odraz činjenice da je mala, ekonomija je dosta usko bazirana.Usluge čine oko 60% ekonomske aktivnosti. Iako sačinjava možda svega četvrtinu sektora usluga, turizam je ključna komponentaekonomije i glavni izvor rasta, naročito na Jadranskom primorju. Proizvodnja, naročito aluminijumska industrija, predstavljapribližno četvrtinu ukupne ekonomije i više od polovine izvoza. Poljoprivreda čini oko 15% ekonomije. Pa ipak, poljoprivredaje značajan izvor prihoda za mnoge ljude u siromašnijim sjevernim djelovima zemlje.Jak privredni rast u posljednjem periodu praćen je i određenim manje povoljnim kretanjima, od kojih posebno valja istaknutirast spoljnoekonomske neravnoteže koje se odražava u rastu deficita tekućeg bilansa. Iako je on dostigao gotovo 29% BDP u2006. godini, to ne mora obavezno da bude uzrok za alarm. Veliki deficiti u tekućem bilansu nijesu neuobičajeni za male, otvoreneekonomije sa slobodnim tokovima kapitala u toku perioda naglog rasta kakva je Crna Gora. Sem toga, tekući bilans Crne Goreje u velikoj mjeri podstaknut direktnim stranim investicijama. Veoma visoke investicije, naročito u građevinarstvu, „usisale”su uvoz, dok su efekti bogaćenja zbog ulaganja u nekretnine podstakli visoku domaću potražnju. Eurizacija ekonomije takođeotklanja rizike valutne krize, mada sa pratećim efektom da bi svaki značajniji pad stranih investicija imao velik i direktno negativniuticaj na rast.Uspjesi Crne Gore ostvareni kako u dijelu stabilizacije privrede tako i u različitim segmentima strukturnih reformi uporedosa, nakon sticanja nezavisnosti, brzim učlanjenjem zemlje u Međunarodni monetarni fond i Svjetsku banku početkom 2007.godine imali su pozitivan odraz i na međunarodnim finansijskim tržištima. Državni kreditni rejting Crne Gore je kod jedne odvodećih rejting agencija Standard & Poor’s u proljeće ove godine poboljšan sa BB na BB+.17

2. PREGLED EKONOMSKIHINDIKATORA CRNE GOREZA PERIOD 2007–2010

Kretanje bruto domaćeg proizvodaOstvareni realni rast BDP-a u Crnoj Gori u 2006. godini iznosio je 8,1% . Rast BDP-a je prije svega uslovljen rastom tražnječemu su najviše doprinijeli građevinarstvo, turizam, bankarski sistem i strane direktne investicije (SDI). Nivo kapitalne formacijese povećao sa 17,93% BDP u 2005. na 30,48% u 2006. i čak 31,94% BDP u 2007. godini posmatrano u nominalnim vrijednostima.Rekonstrukcija infrastrukture i gradnja velikog broja hotela je rezultirala u izuzetno visokoj stopi rasta građevinarstva.Visoka stopa rasta turizma je uticala i na razvoj velikog broja drugih grana, a prije svega na saobraćaj, trgovinu i poljoprivredno-prehrambenuindustriju. Visok priliv SDI je rezultirao kreiranjem efekta dodatne tražnje, jer je ulagano u modernizaciju iosavremenjavanje preduzeća. Izuzetno dinamičan razvoj bankarskog sistema i visok priliv stranog kapitala su dali dodatni podsticajrazvoju privrede. Učešće neto priliva stranog kapitala u BDP je izuzetno visoko i iznosilo je 23,3% BDP po osnovu SDI i7,6% BDP po osnovu ostalih investicija, to jest u pretežnoj mjeri inostranih kredita koja su uzela domaća preduzeća i banke. Toje više nego u bilo kojoj drugoj zemlji u tranziciji ili članici EU.Tabela 2: Ostvareni bruto domaći proizvod, u mil. euraI-VI. 2006 I-VI. 2007 Realna stopa rastaBDP 846.31 922.47 6.9%Izvor: Procjene Sekretarijata za razvoj RCGTrend ubrzanog realnog rasta BDP-a nastavljen je i tokom 2007. godine. Prema podacima Sekretarijata za razvoj RCG, u prvihšest mjeseci 2007. godine ostvaren je bruto domaći proizvod u iznosu od 922,5 miliona eura, što predstavlja realni rast od6,9% u odnosu na isti period prethodne godine. Na rast BDP-a u prvom polugođu 2007. godine pozitivno je uticao dalji rastturističkog prometa i saobraćajne aktivnosti. Karakteristiku posmatranog perioda čini i rast broja zaposlenih i smanjenje brojanezaposlenih lica, dok je u negativnom smjeru djelovao pad industrijske proizvodnje od 5% u odnosu na isti period proteklegodine.Industrijska proizvodnja. U odnosu na zemlje u okruženju Crna Gora ima znatno sporiji rast industrijske proizvodnje. Toje djelimično uslovljeno strukturnom promjenom crnogorske privrede ka uslužnim sektorima, ali i relativno sporom privatizacijomi restrukturiranjem velikih proizvodnih sistema u industrijskom sektoru koji još uvijek imaju probleme nelikvidnosti, tehnološkezaostalosti, niskog nivoa investicija, višak zaposlenih i neiskorišćenost kapaciteta. Fizički obim industrijske proizvodnjeu 2006. godini porastao je za 1% u odnosu na prethodnu godinu. Sva tri sektora zabilježila su veću proizvodnju. Proizvodnja usektoru vađenja rude i kamena bila je viša za 2,9%, proizvodnja prerađivačke industrije je bila viša za svega 0,1%, a proizvodnjaelektrične energije, gasa i vode za 3,1%.U prvoj polovini 2007. godine obim industrijske proizvodnje je bio niži za 5% u odnosu na isti period prethodne godine.Rast je zabilježen samo u sektoru prerađivačke industrije, dok je u sektoru vađenja ruda i kamena, proizvodnja bila niža za8,2%, a proizvodnja električne energije (zbog loših hidroloških uslova i zastoja u radu TE „Pljevlja”), gasa i vode bila je manjaza 34,2%. Turizam. U 2006. godini turizam u Crnoj Gori je ostvario rast iznad očekivanog, kako u pogledu broja dolazaka i noćenjaturista, tako i u pogledu ostvarenih prihoda. Sva tri parametra već četvrtu godinu za redom nastavila su da bilježe dvocifrenestope rasta. Tokom 2006. godine Crnu Goru je posjetilo 16,3% više turista nego prethodne godine. Stranih turista je bilo više za38,9% a domaćih za 5,1%. Procjenjuje se da je Crna Gora u 2006. godini od turizma ostvarila 307,7 miliona eura prihoda, što jeza 25,9% više nego u prethodnoj godini. Pri tome je prihod od stranih turista iznosio 271,1 miliona eura ili 22,3% više, a od domaćihturista 36,7 miliona eura ili 61,7% više nego prethodne godine.Rast turizma se nastavio i u 2007. godini. Tako je u u prvom kvartalu ove godine Crnu Goru posjetilo 52.3 hiljade turista, Vrijednosti realnog i nominalnog BDP-a za 2005. i 2006. godinu predstavljaju procjene CBCG i Ministarstva Finansija Crne Gore imajući uvidu da trenutno raspoloživi podaci Monstat-a potcjenjuju obije kategorije, posebno u dijelu koji se odnosi na nivo lične potrošnje. U okviru EU projektapomoći Monstat-u za čije sprovođenje je zadužen konzorcijum tri statististička zavoda – Švedske (SCB), Mađarske (HCSO) i Italije (ISTAT), koji je vođatog konzorcijuma, pored niza aktivnosti, centralno mjesto zauzima obračun BDP. U toku je revizija BDP-a za period 2000–2005. g. i to po proizvodnoj ipotrošnoj metodi. Više je razloga za reviziju a jedan od osnovnih je upotreba „User Cost Approach” za izračunavanje stambene rente kao i izračunavanjedijela sive ekonomije po preporukama OECD-a. Obzirom da se razlike koje se očekuju biti usmjerene ka povećanju nominalnih i realnih vrijednosti,Ministarstvo Finanasija i CBCG je napravilo estimacije baziane na pretpostavkama analiza strukture potrošne strane, nivoa priliva SDI, nivoa štednje,i potencijalnog raspoloživog dohotka za 2005. i 2006. g. Cijenjeno je da je bolje koristiti za osnov projekcija procjene vrijednosti BDP-a, nego trenutnezvanične podatke koji bi dali neefikasne rezultate prognoza. U tom pravcu, odgovarajuće procjene biće prilagođene novim zvaničnim vrijednostimanominalnog i realnog BDP-a, kada isti budu objavljeni od strane Monstata-a. Fizički obim industrijske proizvodnje u junu 2007. godine, u odnosu na isti mjesec prethodne godine, bio je manji za 12,2%, pri čemu je osvarenpad u sektoru vađenja ruda i kamena od 32%, i u sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode od 85,3%, dok je prerađivačka industrija ostvarilaveću proizvodnju za 12,6%.23

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010što je za 30.9% više u odnosu na isti period 2006. U prvom kvartalu broj dolazaka domaćih turista je povećan za 31,3%. Takođe,osim povećanja broja turista u prvom kvartalu 2007. godine se bilježi i rast broja noćenja, tako da je u ovom periodu ostvarenopreko 200.000 noćenja, što predstavlja rast od 37.8% u odnosu na isti period u 2006. U drugom kvartalu 2007. godine Crnu Goruje posjetilo 209,3 hiljade turista, što je za 33,7% više nego u istom periodu prošle godine, a broj ostvarenih noćenja je bio višiza 35%.Inflacija. U 2006. godini Crna Gora je održala cjenovnu stabilnost. Inflacija mjerena indeksom cijena na malo u 2006. godiniiznosila je 2%, odnosno 0,2 procentna poena više nego u prethodnoj godini. Rast cijena roba doprinio je inflaciji sa 1,61 procentnihpoena, dok su cijene usluga doprinijele sa 0,39 procentnih poena. Rast cijena roba u 2006. godini iznosio je 2%. Najvišidoprinos tome su dale cijene osnovnih prehrambenih proizvoda, naf­te i poljoprivrednih proizvoda. Cijene usluga u 2006. godinibile su više za 2%. U okviru ove kategorije najviše su porasle cijene stambeno komunalnih usluga (za 6,3%), zanatskih usluga (za3,2%) i finansijskih usluga (za 5,2%).Na kretanje cijena u 2006. godini uticale su četiri grupe faktora:a/ Strukturni, odnosno promjene u poreskoj politici. Januara 2006. godine počeo se primjenjivati 7% PDV na osnovne prehrambeneproizvode (hljeb, mlijeko, ulje, mast i šećer). To je bio glavni razlog rasta cijena ovih proizvoda, koji su doprinjeli oko25% ukupno ostvarenoj inflaciji.b/ Metodološki, odnosno izmjena pondera od strane Monstata. Promjene cijene naf­te tokom 2006. godine jače su se odražavalena ukupnu inflaciju nego prethodnih godina, jer je Monstat početkom godine revidirao pondere za pojedine kategorije robai usluga. Ovim promjenama učešće kategorije „tečna goriva i maziva” povećano je sa 1,41% na 6,9%, što znači da je isto povećanjecijena imalo gotovo pet puta veći uticaj na inflaciju u 2006. godini u odnosu na 2005. godini.c/ Eksterni, odnosno kretanje cijene naf­te i šećera. Do avgusta cijene kategorije „tečna goriva i maziva” u Crnoj Gori poraslesu za 10,6%, što je bila prije svega posljedica snažnog rasta cijena naf­te na svjetskom tržištu. I 37,3% rast cijene šećera je prije svegaposljedica porasta cijena na svjetskom tržištu.d/ Sezonski kod poljoprivrednih proizvoda. Sezonski karakter poljoprivrednih proizvoda imao je nešto jači uticaj na kretanjecijena tokom godine od uobičajenog. Na godišnjem nivou, cijene poljoprivrednih proizvoda bile su više za 6,7%. Učešće u ukupnojinflaciji u 2006. godini iznosilo je 14,5%, za razliku od 2005. godine kada je iznosilo 29%.Troškovi života u 2006. godini imali su brži rast od rasta cijena na malo. Godišnji rast je iznosio 2,8%, a razlog je veće učešćeindustrijskih prehrambenih proizvoda i poljoprivrednih proizvoda u ukupnoj korpi roba i usluga na osnovu kojih se obračunavaindeks troškova života. Cijene proizvođača industrijskih proizvoda u 2006. godini su rasle brže od cijena na malo i troškovaživota, ali je njihov rast usporen sa 3,5% u 2005. godini na 2,9%. Prosječna mjesečna stopa rasta ovih cijena iznosila je 0,24%.Najviše su porasle cijene robe za ličnu potrošnju (5,5%), slijede cijene materijala za reprodukciju (1,6%), dok se cijene sredstavaza rad nijesu mijenjale.U 2007. godini dolazi do naglog rasta cijena. U odnosu na kraj prethodne godine su u junu 2007. godine cijene mjerene indeksomtroškova života porasle za 1,1%, pri čemu su cijene roba porasle za 1,1%, a cijene usluga za 1,2%. Na godišnjem nivou,cijene su u junu bile više za 1,6% iznosile su 4.2 p.p. u odnosu na isti period prethodne godine. Kretanju cijena u prvom polugodištu2007. godine najviše su doprinijele više cijene: (I) prehrambenih proizvoda, koje su se povećale za 1,0% a njihovo učešće uukupnoj inflaciji je 47,4%; (II) tečnih goriva i maziva, koje su se povećale za čak 8,7% sa 32,8% učešćem u ukupnoj inflaciji; (III)saobraćaja i PTT, koje su se povećale za 4,1% sa 37,6% učešćem u ukupnoj inflaciji; (IV) odjeće i obuće, koje su se povećale za0,9% sa 7,2% učešćem u ukupnoj inflaciji.Novi rast cijena nastupio je u septembru mjesecu tako da je inflacija u ovom mjesecu iznosila 6,5% u odnosu na septembarprotekle godine, mjerena indeksom troškova života. Na kretanje cijena za prvih devet mjeseci 2007. godini uticale su pet grupafaktora:a/ Strukturni, odnosno kretanje tržišta nekretnina. Naime, u Crnoj Gori je u krajem 2006. godine a naročito tokom 2007. godinedošlo do enormnog rasta nekretnina, prije svega nastalim rastom prometa nekretnina u primorskim mjestima, i priliv SDIu ovom obliku, koji su imali efekat prelivanja u cijenama nekretnina prije svega u Podgorici.b/ Metodološki, odnosno izmjena metodologije obračuna cijene električne energije od strane Monstata. Naime, od jula mjeseca2007. godine Monstat u okviru stavke električne energije i rasvjete po prvi puta obračunava uvezeni iznos struje, koji zbirnosa realnim rastom cijena električne energije u septembru mjesecu u odnosu na decembar 2006. godine bilježi rast od 30,5%.c/ Interni, odnosno na inflaciju su predominantno uticale rast cijena telefonskih impulsa i kretanje cijena električne energije.U septembru 2007. cijene kategorije „saobraćajne i PTT usluge porasle su za 23,7% u odnosu na kraj 2006, usljed rasta cijenaimpulsa fiksne telefonije.d/ Eksterni, uslijed rasta cijena naf­te na svjetskim tržištima rast stavke tečna goriva i maziva za prvih 9 mjeseci bio je 6,9%uz dalje očekivanje rasta, obzirom da je u oktobru i novembru mjesecu došlo do daljeg snažnog rasta cijena naf­te na svjetskimtržištima.e/ Sezonski uticaj kod poljoprivrednih proizvoda. Sezonski karakter poljoprivrednih proizvoda imao je nešto jači uticaj na24

kretanje cijena tokom godine od uobičajenog uslijed loše poljoprivredne sezone na internacionalnim tržištima. U odnosu nakraj godine cijene poljoprivrednih proizvoda bile su više za 4.02%.Imajući u vidu dalje povećanje cijena na tržištu naf­te i naf­tnih derivata tokom oktobra i novembra mjeseca kao i potencijalnicatch up efekat cijena domaćih prehrambenih proizvoda može se očekivati dalji rast inflacije do kraja 2007. godine.Tržište rada. Rast privredne aktivnosti tokom 2006. i prve polovine 2007. godine pozitivno se odrazio na tržište rada, uzstalan rast broja zaposlenih i konstantno smanjenje broja registrovanih nezaposlenih lica. Od 2005. do 2006. godine stopa nezaposlenostise smanjila sa 19,7% na 14,5%, a broj zaposlenih povećao sa 144.978 na 150.746. Najveći rast broja zaposlenih ostvarenje u oblasti trgovine i opravke, aktivnosti sa nekretninama, građevinarstvu i u oblasti hotela i restorana. Broj zaposlenih jesmanjen u sektoru poljoprivrede (za 6,7%), u oblasti saobraćaja (za 11,8%) i obrazovanja (za 1%). Broj zaposlenih nerezidenatau 2006. godini povećan je za 63%, najviše u građevinarstvu i turizmu.Grafik 1: Broj zaposlenih u periodu 2005–2007.Izvor: MonstatU toku 2007. godine broj zaposlenih u prosjeku je iznosio 154.312, i bio je viši za 4,5% u odnosu na isti period prethodne godine.Najveći rast zaposlenosti je zabilježen u oblasti državne uprave, što je međutim posledica promijenjene statističke metodologije. Rast broja zaposlenih ostvaren je u sektoru trgovine i opravke, prerađivačke industrije i u oblasti zdravstvenog i socijalnograda. U svim ostalim sektorima zabilježen je pad broja zaposlenih. Struktura broja zaposlenih u tri osnovna sektora pokazuje,da je sredinom 2007. godine najviše zaposlenih bilo u sektoru usluga sa 40.2%, kojem sledi javni sektor sa 31,6% i proizvodnja sa28,2%. Uočljiv je trend povećavnaja učešća zaposlenih u sektoru usluga i smanjivanje učešća zaposlenih u sektoru proizvodnje.Grafik 2: Broj nezaposlenih u periodu 2005–2007.Izvor: Zavod za zapošljavanje RCGUporedo sa rastom broja zaposlenih, smanjivao se broj lica koja se nalaze na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, pri čemu jedinamika ovog smanjenja u 2006. i 2007. godini bila brža nego u 2005. godini. Tokom 2006. godine, u prosjeku je bilo nezaposleno43.190 lica ili 20% manje nego u 2005. godini. U decembru je na evidenciji Zavoda za zapošljavanje bilo registrovano 38.876lica, 20,4% manje nego u istom mjesecu prethodne godine. Od marta do oktobra broj nezaposlenih se konstantno smanjivao,što je rezultat prije svega uspješne turističke sezone i kvalitetno sprovedenih aktivnosti Zavoda za zapošljavanje da se uposli štoveći broj sezonskih radnika. Tako je posredstvom Zavoda za zapošljavanje u 2006. godini zaposleno 6.780 sezonskih radnika,što je bilo za 23% više od plana za tu godinu. Broj registrovanih nezaposlenih lica u prvom polugodištu 2007. godine u prosjekuje iznosio 37.216, ili 21,2% manje nego u istom periodu prethodne godine. U junu je na evidenciji Zavoda za zapošljavanje bilo Od 2007. godine Monstat u zaposlene u državnoj upravi obuhvata i zaposlene u Ministarstvu unutrašnjih poslova i vojsci. Ta promjena nijeprimijenjena retroaktivno na prethodnu godinu, što onemogučuje poređenje.25

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010registrovano 33.393 lica koja traže zaposlenje. I u trećem kvartalu 2007. godine treba očekivati pozitivne tendencije na tržišturada, u pravcu smanjenja broja nezaposlenih i povećanju broja zaposlenih lica, kao rezultat sezonskog zapošljavanja tokom ljetnjeturističke sezone.Monetarna kretanja. Tradicionalno, centralne banke su institucije koje su odgovorne za stabilnost vrijednosti novca u zemlji.Ukoliko novac gubi na vrijednosti, to ustvari znači da postoji inflacija. Postojanje inflacije mijenja ponašanje ekonomskihsubjekata, a konačan ishod je, potvrđeno je empirijski i teorijski, smanjena efikasnost ekonomskog sistema. Ovaj pad efikasnosti,u zavisnosti od intenziteta inflacije, može biti veoma dramatičan. Međutim, treba reći da rast vrijednosti novca, tj. deflacija imatakođe štetna dejstva po ekonomski sistem.Jedan od glavnih zadataka centralnih banka je upravo borba za dugoročno nizak nivo inflacije. Da bi ostvarile ovaj cilj, centralnebanke sprovode određenu politiku, koja se označava kao monetarna politika.Međutim, da bi sprovođenje monetarne politike bilo nesmetano, moraju biti ispunjeni određeni uslovi u ekonomskom sistemu.Naime, mora postojati takva kombinacija režima deviznog kursa i režima kapitalnih transakcija sa inostranstvom, koja omogućavanesmetano odvijanje monetarne politike. Ukoliko je ova kombinacija takva da kao krajnosti, istovremeno postoje: fiksnirežim deviznog kursa i potpuno slobodan protok kapitala, onda prostor za djelovanje monetarne politike gotovo da ne postoji.Slučaj Centralne banke Crne Gore je upravo takav. Crna Gora je 1999. godine zbog problema sa (hiper)inflacijom uvela stranuvalutu kao zvanično sredstvo plaćanja – što je najčvršći mogući režim deviznog kursa. Sa druge strane, režim kapitalnih i tekućihtransakcija je potpuno liberalan.Formalno, CBCG jesu na raspolaganju instrument obavezne rezerve, operacije na otvorenom tržištu i mogućnost kreditiranjabanaka za potrebe likvidnosti. Međutim, stvarno dejstvo ovih instrumenata je prilično suženo. Glavni smisao instrumentaobavezne rezerve, u prošlosti je bila stabilizacija i vraćanje povjerenja u bankarski sistem. Tako je stopa obavezna rezerve sa početkomreforme bankarskog sistema, 2002. godine, iznosila 100%. Vrlo brzo je snižena, i kako je povjerenje u bankarski sistemCrne Gore vraćano, ova stopa se smanjivala do trenutnih 19%, tj. 5%. Sada se ona može koristiti za regulaciju bankarskih kreditai uticaj na ročnu strukturu depozita. Planovi su da se sa približavanjem Crne Gore EMU, i stopa obavezne rezerve postepenoobara na nivo u EMU. Što se tiče politike operacija na otvorenom tržištu, taj instrument do sada nije bio aktiviran. Kada su upitanju krediti za likvidnost do sada su korišćena samo sredstva obavezne rezerve, jer banke nijesu imale potrebe za ovom vrstomzaduživanja.CBCG predstavlja tip centralne banke sa ograničenim mogućnostima monetarne politike što nije neuobičajena u svijetu. Štaviše,broj centralnih banaka koje mogu sprovoditi nezavisnu monetarnu politiku je veoma mali. Centralne banke dolarizovanihekonomija: El Salvadora, Ekvadora, Paname; centralne banke zemalja sa režimima valutnog odbora: Bosne i Hercegovine, Bugarske,Estonije, Litvanije – su centralne banke bez monetarne politike. Centralne banke zemalja koje su devizni kurs svoje valutena neki drugi način vezale za neku stranu valutu, poput npr. centralnih banaka zemalja iz okruženja Crne Gore – su centralnebanke sa malo prostora za monetarnu politiku. Konačno, centralne banke svih zemalja članica EMU: Austrija, Belgija, Finska,Francuska, Grčka, Holandija, Irska, Italija, Luksemburg, Njemačka, Portugalija, Slovenija, Španija – su redom centralne bankebez monetarne politike, jer je formirana Evropska Centralna Banka, koja od početka 1999. godine vodi jedinstvenu monetarnupolitiku za sve zemlje članice EMU.Postoji cijeli skup drugih zadataka koje centralna obavlja: superviziju banaka i drugih institucija finansijskog sektora, održavanjefinansijske stabilnosti sistema, vođenje međubankarskog platnog prometa, poslove fiskalnog zastupnika i depozitaravlade, upravljanje deviznim rezervama, distribuciju gotovog novca i kovanica bankama, istraživanja, statistika, preporuke vladiza vođenje ekonomske politike itd. Čak je i pravilima Evropske monetarne unije, predviđeno da je uslov za članstvo u EMU postojanjenacionalne centralne banke.Tabela 3: Odabrani monetarni pokazatelji za 2006. godinuOpis/Period2002 2003 2004 2005 2006Promjena2006–2002Promjena2006–200520062002u 000 000 eura u%Novčana masa M21 n/a 494.3 546.5 867.3 1.586.7 - 719.4 - 82.9Aktiva banaka 340.5 349.8 444.4 695.8 1.431.4 1.090.9 735.7 320.4 105.7Ukupni krediti 124.7 200.6 281.5 375.9 847.2 722.5 471.2 579.6 125.3Krediti privredi 78.7 126.6 175.6 230.1 471.3 392.6 241.2 498.5 104.8Krediti stanovništvu 22.3 49.9 74.4 104.3 311.2 288.9 206.9 1.296.0 198.3Ukupni depoziti 205.5 211.0 273.2 487.9 1.075.8 870.2 587.9 423.4 120.5Depoziti privrede 72.7 91.0 85.5 143.9 321.0 248.3 177.1 341.2 121.3Depoziti stanovništva 22.2 45.1 79.3 175.7 499.4 477.2 323.6 2.148.2 184.1Izdvojena obavezna rezerva 35.6 27.1 33.2 61.7 172.8 137.2 111.1 385.4 180.12006200526

Krediti banaka su ubrzano rasli tokom 2006. i na kraju godine su dostigli iznos dva puta viši od iznosa zabilježenog godinudana ranije, od čega se najveći dio (55,6%) odnosio na kredite sektoru privrede, dok se na sektor stanovništva odnosilo 36,7%ukupnih kredita na kraju godine. Pri tome, sektor privrede je i dalje imao poziciju neto dužnika u odnosu sa bankama, a sektorstanovništva je tokom cijele godine predstavljalo neto kreditora banaka.Osim rasta kredita, u 2006. godini zabilježen je značajan porast depozita koji su rasli prosječno mjesečno za 6,9% i na krajugodine dostigli nivo dva puta viši od nivoa s kraja 2005. godine. Pri tome, ukupni depoziti su premašili iznos od 1 milijarde eurai bili su iznad nivoa kredita s kraja godine, tako da je koeficijent krediti/depoziti na kraju godine iznosio 0,79, odnosno prosječnotokom godine 0,83.Prethodnu godinu je karakterisao nastavak konsolidacije i okončanje procesa privatizacije u bankarskom sektoru. Učešće državnogu ukupnom kapitalu banaka je značajno smanjeno u korist, prije svega, kapitala iz ino-izvora koji je na kraju decembračinio 78,8% ukupnog kapitala banaka. Zatim, okončan je stečajni postupak nad Jugobankom ad Podgorica, započet 2002. godine,sa radom je počela Hypo Alpe-adria banka ad Podgorica, a Pljevaljska banka je, nakon kupovine od strane Atlasmont banke,počela da radi kao Invest banka Montenegro.Kada se analizira struktura i nivo monetarnih agregata u 2006. godini, ove agregate je karakterisao rast tokom 2006. godine.Najširi monetarni agregat – novčana masa M21 dostigao je iznos od skoro 1,6 milijardi eura na kraju 2006. godine, uz godišnjustopu rasta od 82,9%.Prosječni mjesečni rast novčane mase M21 iznosio je 5,2% u 2006. godini, što je više od odgovarajućeg rasta prethodne godine(4,1%). Rast novčanih agregata rezultat je porasta BDP, velikog priliva sredstava po osnovu SDI, transfera iz inostranstva,priliva sredstava po osnovu turizma, zaduživanja privrede u inostranstvu i dr. Promjena u instrumentu obavezne rezerve nije usporilaporast kredita, kao ni porast novčane mase M21. Povećanje tražnje za novcem i povećanje količine novca nije uticalo naporast inflacije. Kretanja novčane mase u 2006. godini bilo je pod velikim uticajem sezone i perioda priliva SDI.Iako se veći dio novčane mase M21 i dalje odnosi na agregat M11 (69,2%) primjetno je smanjenje učešća u odnosu na kraj2005. godine kada je iznosilo 70,9%. Istovremeno, došlo je do porasta učešća oročenih depozita i to sa 29%, koliko je iznosilo nakraju 2005. godine, na 30,8% na kraju 2006. godine.Visoka likvidnost banaka i primjena nove odluke o obaveznoj rezervi uticali su na porast agregata M0 tako da je na kraju godinebio za 37,8% viši nego na kraju 2005. godine, dok su, u okviru ovog agregata, depoziti banaka kod CBCG bili za više od dvaputa iznad nivoa zabilježenog godinu dana ranije.Bankarski sektor je karakterisao zadovoljavajući nivo likvidnosti tokom 2006. godine, što potvrđuje konstantno znatno višinivo raspoloživih likvidnih sredstava banaka u zemlji i inostranstvu od izvršenih plaćanja.Ukupna sredstva banaka raspoloživa za plaćanje kretala su se u intervalu od 151 do 505 miliona eura i iznosila su prosječno267,7 miliona eura u 2006. godini, što je bilo znatno iznad prosjeka ostvarenog u prethodnim godinama (Tabela br. 4). Posmatranopo mjesecima 2006. godine, najviši nivo prosječnih raspoloživih sredstava za plaćanje zabilježen je u decembru (416,6 milionaeura), a najniži u maju (184,3 miliona eura).Tabela 4: Prosjek raspoloživih likvidnih sredstava i izvršenih plaćanja banaka, u 000 euraOpis/Period 2004. 2005. 2006.Raspoloživa likvidna sredstva banaka 87.899 137.166 267.724Izvršena plaćanja 15.084 17.935 27.337Suficit 72.815 119.231 240.387U prilog zadovoljavajućoj likvidnosti banaka je i činjenica da u 2006. godini nije bilo korišćenja obavezne rezerve za likvidnost.Pored toga, likvidna aktiva banaka (novčana sredstava i depoziti kod depozitarnih institucija) na dan 31.12.2006. godineiznosila je 511 miliona eura i u odnosu na decembar 2005. godine povećana je za 244 miliona eura ili 91%. Učešće likvidne aktiveu ukupnoj aktivi iznosilo je 36%.Monetarna kretanja tokom prva dva kvartala 2007. godine obilježili su intenzivnija kreditna aktivnost banaka, uz smanjenjeučešća kredita koji kasne sa naplatom i održavanje zadovoljavajuće likvidnosti banaka. Banke su, u cjelini posmatrano, ostvarilepozitivan finansijski rezultat na kraju drugog kvartala 2007. godine, u iznosu od 11,1 miliona eura.Tokom prva dva kvartala 2007. godine osjetili su se pozitivni efekti pojačane konkurencije u bankarskom sektoru. Indeksikoncentracije pokazuju da je koncentracija u bankarskom sektoru, mjerena prema aktivi banaka, kreditima, depozitima i kapitalu,smanjena. Povećana je ponuda kredita u cilju zadovoljavanja rastuće tražnje za ovim bankarskim proizvodom, uz konstantnosniženje prosječnih ponderisanih efektivnih aktivnih kamatnih stopa (prosječno mjesečno za 0,15 procentnih poena). Ukupnikrediti na kraju drugog kvartala 2007. godine bili su za 77,3% viši nego na kraju prethodne godine, dok je godišnji porast iznosio168,6%. Ročna struktura kredita je promijenjena u korist dugoročnih kredita, koji su činili 74,5% ukupnih kredita na krajudrugog kvartala 2007.27

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010Tabela 5: Osnovni monetarni pokazateljiOpis/Period VI 2007/XII 2006. VI 2007/VI 2006.Novčana masa M21 +38.3% +116.7%Aktiva banaka +48.3% +143.7%Ukupni krediti +77.3% + 168.6%Krediti privredi +85.0% +164.5%Krediti stanovništvu +74.0% +208.8%Ukupni depoziti +47.0% +148.8%Depoziti privrede +44.9% +142.2%Depoziti stanovništva +53.5% + 202.5%Izdvojena obavezna rezerva +32.3% +138.0%Depozitni ulozi kod domaćih banaka su uvećani za 47% za prvih šest mjeseci 2007. godine, dok je godišnja stopa rasta iznosila148,8%. Rastuća tražnja za kreditima, posebno za dugoročnim kreditima, kao i pojačana konkurencija, uslovili su porast zaduženjabanaka u inostranstvu. Koeficijent koji pokazuje odnos kredita i depozita iznosio je 0,95, a koeficijent odnosa kredita idepozita uvećanih za pozajmice banaka 0,81 na kraju juna 2007. godine.Sektor stanovništva je imao poziciju neto štediše prema bankama, koja je, i pored rasta zaduženja, održana snažnim porastomnjihovih depozita koji su na kraju juna o.g. bili tri puta viši od nivoa zabilježenog godinu dana ranije. Ovom porastu doprinioje, prije svega, priliv sredstava po osnovu prodaje nekretnina. Za razliku od sektora stanovništva, sektor privrede je i daljeimao poziciju neto dužnika prema bankama, što je očekivano s obzirom na nivo razvoja crnogorske privrede koja zahtijeva konstantnaulaganja u cilju postizanja održivog razvoja.Uz prosječan mjesečni rast od 5,6% tokom prva dva kvartala 2007. godine, novčana masa M21 dostigla je iznos od blizu 2,2milijarde eura na kraju juna. Dostignuti nivo bio je za 1,2 milijarde eura, ili 116,7%, viši nego na kraju juna prethodne godine,dok je povećanje za prvih šest mjeseci 2007. godine iznosilo 607 miliona eura, ili 38,3%. Visokom godišnjem porastu novčanemase M21 doprinijeli su svi agregati: M0 je uvećan za 39,7% prije svega usljed porasta izdvojene obavezne rezerve; M11 je uvećanza 83,7% (pri čemu su depoziti po viđenju koji ulaze u novčanu masu uvećani za 127,6%), a oročeni depoziti koji ulaze unovčanu masu uvećani su za preko 200%. Novčana masa M1, takođe, bilježi porast i na kraju juna 2007. godine dostiže iznos za85,4% viši nego na kraju istog perioda prethodne godine, čemu su doprinijeli, kako porast izdvojene obavezne rezerve, tako i porastdepozita po viđenju nevladinog sektora kod banaka i CBCG.Grafik 3: Novčana masa M21, stanje na kraju perioda jun 2007, u mil. euraIzvor: Centralna banka Crne GorePrva dva kvartala 2007. godine karakterisala je intenzivnija kreditna aktivnost banaka u odnosu na isti period 2006. i ranijihgodina. Za prvih šest mjeseci 2007. godine ukupni krediti su uvećani za 655,2 miliona eura (77,3%), dok godišnji porast iznosi943 miliona eura (168,6%). Uz ostvareni prosječni mjesečni porast za 10% tokom prva dva kvartala, ukupni krediti su dostigliiznos od 1,5 milijardi eura na kraju juna. Intenzivniji porast kredita nije uslovio porast ’’loših’’ kredita, već je zabilježeno smanjenjeučešća dospjelih, a nenaplaćenih kredita u ukupnim kreditima i to sa 4%, koliko je iznosilo na kraju juna 2006. godine,na 1,6%, na kraju juna 2007. godine.28

Grafik 4: Novčana masa M21, stanje na kraju perioda jun 2007. u mil. euraIzvor: Centralna banka Crne GoreGrafik 5: Godišnja promjena ukupnih kredita banaka u %, jun 2004–2007.Izvor: Centralna banka Crne GoreSa druge strane, osnovni pokazatelji likvidnosti ukazuju na zadovoljavajuću likvidnost bankarskog sektora tokom prva dvakvartala ove godine.Nivo raspoloživih likvidnih sredstava banaka u zemlji i inostranstvu konstantno je bio znatno iznad nivoa izvršenih plaćanja,na osnovu čega je ostvarivan suficit u posmatranom periodu.Ukupna sredstva banaka raspoloživa za plaćanje kretala su se u intervalu od 366 do 488 miliona eura tokom prva dva kvartalao.g. i prosječno su iznosila 425,4 miliona eura, što je bilo dvostruko više od prosjeka ostvarenog u istom periodu prethodnegodine (207,2 miliona eura).Opis/PeriodTabela 6: Prosjek raspoloživih likvidnih sredstava i izvršenih plaćanja banaka, u 000 eura2006. 2007.I kvartal II kvartal III kvartal IV kvartal I kvartal II kvartalRaspoloživa sredstva za plaćanje 220.250 193.931 277.728 371.738 414.887 435.808Izvršena plaćanja 18.981 24.189 29.239 36.014 38.437 51.020Suficit 201.269 169.742 248.489 335.724 376.450 384.780Izvor: Centralna banka Crne GoreIzvršena plaćanja banaka konstantno su bila značajno niža od raspoloživih sredstava za plaćanje i prosječno su iznosila 44,8miliona eura, dok je suficit prosječno iznosio 380,6 miliona eura tokom prva dva kvartala 2007. g.29

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010Platni bilans i tekući računUbrzani privredni razvoj Crne Gore ogleda se kroz brzo povećavanje obima ukupnih transakcija na tekućem računu u 2006.i prvoj polovini 2007. godine. Najbrže se povećava razmena usluga i uvoz robe. Trend povećavanja transakcija na tekućemračunu, međutim, prati trend dosta brzog pogoršavanja tekućeg računa platnog bilansa. U 2006. godini deficit na tekućemračunu iznosio 511,9 miliona eura ili 232,3% više nego u 2005. godini. Time je deficit na tekućem računu porastao sa 9,1%BDP-a u 2005. godini na 25,5% BDP-a u 2006. godini. U stanju na tekućem računu dominira spoljnotrgovinski deficit koji jebio u 2006. godini 1,66 puta veći od deficita na tekućem računu (42,4% BDP-a); pokrivenost uvoza izvozom bila je 43,3%, 4procentnih poena manje nego u 2005. godini. Ostali podračuni tekućeg računa iskazuju suficit koji međutim ne može pokrivatibrzo rastući spoljnotrgovinski deficit. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim podračunimatekućeg računa iznosila je 39,7%, što je za 30,3 procentna poena manje od pokrivenosti u 2005. godini. Suficit na računu uslugase stalno povećava – u 2006. godini iznosio je 216,4 miliona eura (10,8% BDP-a), što predstavlja povećanje od 10,7% u odnosu nasuficit ostvaren u 2005. godini. Suficit se bilježi i po osnovu faktorskih dohodaka i transfera, ali se on smanjuje radi poboljšanjaekonomskih uslova života i manjih migracija; u 2006. godini iznosio je 121 miliona eura ili 26,2% manje nego u 2005. godini.Tabela 7: Tekući račun Crne Gore u periodu 2004–jun 2007, u hiljadama eura2004 2005 2006Jan.-Jun2007Indeks2006/2005Ovakav nepovoljan trend na tekućem računu se nastavlja i u prvoj polovini 2007. godine. U periodu januar – jun 2007.godine deficit na tekućem računu iznosio je 473,6 miliona eura ili 45,8% više nego u istom periodu 2006. godine. Time je deficitna tekućem računu dalje porastao na čak 51,3% BDP-a. Spoljnotrgovinski deficit je bio 1,23 puta veći od deficita na tekućemračunu (63,1% BDP-a); pokrivenost uvoza izvozom bila je 33,1% što je za 8,6 procentnih poena manje nego u prvoj polovini2006. godine. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim podračunima tekućeg računa iznosilaje 18,7%, što je za 1,6 procentna poena manje od pokrivenosti u 2006. godini. Nastavlja se trend povećavanja suficita na računuusluga (70,7 miliona eura ili 7,7% BDP-a) i faktorskih dohodaka, a smanjivanja suficita po osnovu transfera.Finansiranje deficita tekućeg računa vrši se najvećim dijelom kroz strane direktne investicije i kredite. Priliv stranih direktnihulaganja u Crnu Goru, u 2006. godini, iznosio je 644,3 miliona eura, dok je odliv iznosio 177,6 miliona eura. Kod portfolioinvesticija zabilježen je priliv od 43,8 miliona eura i odliv od 48,3 miliona eura. Priliv sredstava po osnovu ostalih investicijaiznosio je 434,7 miliona eura, a odliv 297,7 miliona eura. U ukupnom iznosu uzetih kredita značajan dio čine sredstva koja seulažu u oblast turizma. Ista kretanja se nastavljaju i u prvoj polovini 2007. godine, kada je neto priliv stranih direktnih investicijaiznosio 31,6% BDP, a neto priliv ostalih investicija 27,4% BDP-a.Osnovni razlog visokog deficita tekućeg računa jeste izuzetno visok spoljnotrgovinski deficit; 46,44% BDP-a u 2006. i 63,1%BDP-a u prvoj polovini 2007. godine. Uvoz stalno raste dosta brže od izvoza. Rekordni prilivi stranih direktnih investicija,značajan priliv kredita i visok nivo investicionih aktivnosti, kao i visoke stope rasta plasmana banaka domaćem sektoru, a2005/2004Jan.-Jun07/Jan.-Jun06A.TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -119.642 -154.045 -511.902 -473.634 128.76 332.31 145.831.ROBE -416.436 -513.653 -849.325 -582.501 123.35 165.35 148.681.1.Prihodi 452.148 460.648 648.327 288.468 101.88 140.74 102.771.2.Rashodi 868.584 974.301 1.497.651 870.969 112.17 153.72 129.522.USLUGE 148.176 195.540 216.403 70.700 131.96 110.67 2.022.582.1.Prihodi 249.529 329.765 433.550 168.577 132.15 131.47 156.262.2.Rashodi 101.353 134.225 217.147 97.877 132.43 161.78 93.763.DOHOCI 86.242 17.512 30.800 12.143 20.31 175.88 130.763.1.Prihodi 135.455 62.291 65.334 41.460 45.99 104.88 162.813.2.Rashodi 49.213 44.779 34.534 29.317 90.99 77.12 181.214.TEKUĆI TRANSFERI 62.376 146.556 90.220 26.023 234.96 61.56 48.014.1.Transferi u Crnu Goru 73.493 163.455 108.555 48.012 222.41 66.41 79.674.2.Transferi iz Crne Gore 11.117 16.899 18.336 21.989 152.01 108.50 363.09Izvor: CBCG30

naročito stanovništvu, uticali su na povećani uvoz roba (za 53,7% u 2006. i za 29,5% u prvoj polovini 2007. godine) koji se nijemogao pokriti povećanjem izvoza (za 40,7% u 2006. i 2,8% u prvoj polovini 2007. godine) i suficitima ostvarenim na ostalimpodračunima tekućeg računa. Pri tome je rast robnog deficita naročito vidljiv u drugom tromjesječju 2007. godine, kada jezabilježen najveći uvoz u odnosu na ostale kvartale 2006. i 2007. godini.Dugoročno rješenje problema rastućih deficita tekućeg računa platnog bilansa posmatrano sa stanovišta spoljnotrgovinskogdeficita jeste povećanje konkurentnosti crnogorske privrede i na toj osnovi ubrzavanje rasta izvoza. Izvoz sada ne raste dovoljnobrzo i očiti su problemi sa strukturom izvoza. U izvozu dominira izvoz aluminijuma i njegovih proizvoda, sa učešćem u ukupnomizvozu od 52,64% u prvoj polovini 2007. godine, slijede izvoz gvožđa i čelika (10,04%), mineralnih goriva (7,69%) i pića ialkohola (4,3%). Za očekivati je da se, kao posljedica ubrzanog privrednog razvoja i visokih investicija, u budućnosti povećakonkurentnost domaće privrede što će uticati na dalje povećanje izvoza i smanjenje spoljnotrgovinske neravnoteže.Grafik 6: Izvoz i uvoz roba Crne Gore u periodu 2004–2007, u 000 euraIzvor: MonstatDaleko konkurentnija je crnogorska privreda na području usluga. Tako je na podračunu usluga, u 2006. godini, zabilježensnažan rast ukupnog obima razmjene usluga, pri čemu se mogu izdvojiti turizam, usluge u oblasti građevinarstva, komunikacijskeusluge i razne poslovne i tehničke usluge. Ukupni obim razmjene usluga u 2006. godini iznosio je 650,7 miliona eura, što je za40,2% više u odnosu na 2005. godinu.Prihodi od usluga u 2006. godini iznosili su 433,5 miliona eura i povećani su za 31,5% u odnosu na isti period prethodnegodine. Najveći prihodi ostvareni su po osnovu putovanja 67%, zatim transporta 13%, ostalih poslovnih usluga 7% i građevinskihusluga 6%.Grafik 7: Struktura prihoda po osnovu pruženih usluga, u 2006. godiniIzvor: CBCGOvo se odrazilo na snažan rast lične potrošnje kojim su većinom kupovana uvozna dobra finalne potrošnje.31

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010Rashodi od usluga u 2006. godini su iznosili 217,1 milion eura i povećani su za 61,8% u odnosu na 2005. godinu. Osnovnirazlog povećanja rashoda je znatno povećanje rashoda po osnovu građevinskih usluga, koje čine 35% ukupnih rashoda od usluga.Značajne investicije u infrastrukturu, turizam i druge oblasti građevinarstva zahtijevale su angažovanje stranih stručnjaka istrane operative zbog nedovoljne kvalifikovanosti domaće radne snage, što je u velikoj mjeri doprinijelo porastu rashoda odusluga.Grafik 8: Struktura rashoda po osnovu usluga, u 2006. godiniIzvor: CBCGSaldo usluga u 2006. godini iznosio je 216,4 miliona eura. U odnosu na 2005. godinu ostvaren je veći suficit na računu uslugaza 10,7%. Posmatrano po pojedinim uslugama, najveći suficit je ostvaren u oblasti putovanja i turizma (268 miliona eura), dokje najveći deficit ostvaren u oblasti građevinskih usluga (49,8 miliona eura).Prihodi od usluga u periodu januar – jun 2007. godine iznosili su 168,6 miliona eura i povećani su za 56,3% u odnosu na istiperiod prethodne godine. Najveći prihodi ostvareni su po osnovu putovanja, 78,2 miliona eura, zatim transporta, 30,3 milionaeura, građevinskih usluga, 27,6 miliona eura i ostalih poslovnih usluga, 19,3 miliona eura.32

2.2. Projekcije makroekonomskih indikatora Crne Gore za period 2007–2010.Dugoročne projekcije makroekonomskih indikatora kao i njihovih elementa su bazirane na analitičkoj tehnici finansijskogprogramiranja kao i ekonometrijskog projektovanja za one makroekonomske indikatore za koje su u okviru CBCG i Ministarstvufinansija razvijeni odgovarajući modeli U okviru izrade projekcija makroekonomskih indikatora za potrebe komparativneanalize korištene su projekcije MMF-a za period 2007. do 2015. godine, pri čemu je u obzir uzet tzv. realni scenario koji podrazumjevanastavak započetih reformi u Crnoj Gori. Odgovarajući podaci su korišteni u skladu sa Sporazumom o saradnji, član 4.Takođe, za potrebe komparativne analize korišten je i strukturni model Ministarstva finansija Crne Gore koji je bio upotrebljeni pri projekcijama budžetskih rashoda i javne potrošnje. Naglašavamo da ovo predstavlja prvo samostalno projektovanje glavnihmakroekonomskih indikatora Crne Gore za srednjeročni vremenski period, koji je baziran na koordinisanim analizama Ministarstvafinansija i CBCG. Pri tome treba uzeti i u obzir da Crna Gora raspolaže vremenskim serijama makroekonomskih indikatorakoje počinju od 2000. godine, vremenske serije prije tog perioda uslijed specifičnih političko-ekonomskih razloga nisuupotrebljive kao osnov za projekcije. Sa druge strane, vremenske serije u periodu 2000–2007, su pretrpjele najmanje 4 strukturnapreloma, koje značajno otežavaju projekcije: (I) uvođenje eura kao osnovnog sredstva plaćanja u 2002. g., (II) dobijanje državnenezavisnosti u maju 2006. g., (III) uvođenje PDV-a i (IV) snažan priliv SDI (najveći u Evropi mjeren nivoom prilivom SDI percapita, a potom i najvećim spoljnotrgovinskim deficitom u 2006.godini, a prema preliminarnim procjenama u 2007.godini). Stim u vezi, projekcije su bazirane na scenario analizi, ceteris paribus, odsustvo značajnih eksternih šokova.Stoga su u odjeljku 2.2.1. detaljno objašnjene metodološke napomene i restrikcije koje su korištene u procesu projektovanjamakroekonomskih indikatora, dok su u sekciji 2.2.2. objašnjeni najvažniji rezultati projektovanja osnovnih makroekonomskihindikatora za period 2007–2010. godine. Održanje stabilne inflacije, kontrola spoljnotrgovinskog deficita i održanje nivoa budžetskogbalansa u skladu sa Mastriškim kriterijumima, uz politiku niskog spoljnog zaduživanja, predstavljaju osnovne ciljeveparalelnog djelovanja monetarne, fiskalne i strukturnih politika koje će se sprovoditi u periodu na koje se projekcije odnose. UANEKSU 2 su predstavljene tabele sa kvantitativnim pokazateljima koji se odnose na razvoj lične potrošnje, investicione potrošnje,nivoa bruto kapitalne formacije, nivoa zaliha kao i spoljnotrgovinskog deficita BDP-a Crne Gore, kretanja inflacije mjereneindeksom cijena na malo kao i odgovarajućim deflatorima, promjene u troškovima radne snage i njene produktivnosti i najzaddetaljan prikaz kretanja spoljnotrgovinskog deficita, nivoa prihoda i transfera kao i pozicija kapitalnog i finansijskog računa platnogbilansa Crne Gore u periodu 2007–2010. U ANEKSU 1 je dat kratak pregled najvažnijih elemenata alternativnog scenarijabaziranog na značajnijem prilivu SDI i nivou spoljnotrgovinskog deficita od procijenjenog za 2007. u osnovnom scenariju.2.2.1. Projekcije makroekonomskih indikatora Crne Goreza period 2007–2010 – metodološke napomeneDugoročne projekcije makroekonomskih indikatora kao i njihovih elementa su bazirane na analitičkoj tehnici finansijskogprogramiranja kojima je za cilj bilo usklađivanje monetarne, fiskalne i strukturnih politika u cilju održanja makroekonomskestabilnosti osnovnih makroekonomskih indikatora Crne Gore i njenog ekonomskog rasta.Projekcije elemenata BDP-a su zasnovane kako na potrošnoj tako i proizvodnoj metodi baziranoj na Kob Daglasovoj funkcijiproizvodnje i Solovljevoj teoriji ekonomskog rasta. Karakteristično je da uz već poznatu limitiranost statističke osnove kako ukvalitativnom tako i u kvantitativnom smislu odgovarajuće projekcije su rađene sa izrazitim pretpostavkama. Naime čitav konceptfinansijskog programiranja, per se, je baziran na određenom nivou procjena, a kada se taj koncept implementira na maloj,otvorenoj i eurizovanoj ekonomiji kao što je slučaj sa Crnom Gorom, procjene budućih tokova osnovnih agregata se dodatnokomplikuje. Pretpostavke na kojima se radio osnovni scenario se odnose prije svega na odsustvu značajnijih eksternih šokova,koje bi odgovarajuće projekcije makroekonomskih indikatora Crne Gore u periodu 2006–2010. učinile nekvalitetnim. Osnovnepretpostavke na osnovu kojih su napravljene projekcije realnog scenarija razvoja Crne Gore u periodu 2007–2010. su:1. Nema značajnih eksternih šokova u kretanju cijena naf­te i ostalih energenata, kao ni eksternih šokova u cijenama prehrambenihproizvoda na koje je crnogorska ekonomija osjetljiva obzirom da predstavlja značajnog uvoznika ovih proizvoda– tj. indeks cijena na malo (ili indeks troškova života) se ne razlikuje mnogo od nivoa osnovne inflacije.2. Nema velikog eksternog zaduživanja, naime, nema velikih kapitalnih projekata finansiranih povećanjem spoljnjeg dugaCrne Gore.3. Priliv SDI u nekretnine se nastavlja nešto usporenijim tempom i tokom 2008. godine, a poslije tog perioda značajnijeslabi.4. Rast sektora turizma je u skladu sa Master planom ministarstva turizma i zaštite životne sredine 2005–2020. Kao što je već objašnjeno u sekciji 2.1, Ministarstvo Finansija i CBCG su bazirali projekcije na procjenjenim vrijednostima BDP-a, kako u realnimtako i u nominalnim vrijednostima imajući u vidu da je uočena potcijenjenost ovih kategorija.33

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–20105. Nema velikog poremećaja na svjetskim finansijskim tržištima koji bi se odrazili na nivo direktnih i portfolio investicijau Crnoj Gori odnosno na razvoj njenog finansijskog tržišta.6. Crna Gora u srednjeročnom periodu ima više investicionih projekata koji ne mogu biti finansirani iz nivoa domaćeštednje i u tom pravcu se oslanja na strane investicije uz visok deficit platnog bilansa.7. Portfolio investicije u narednom periodu pozitivno utiču na razvoj tržišta kapitala i njegove dubine, koja za uzvrat imapozitivne efekte na realnu ekonomiju, ali njihovo učešće u odnosu na nivo dugoročnijih investicija se zadržava na niskomnivou.8. Nastavak trenda implementacije strukturnih reformi posebno u oblasti dalje liberalizacije kapitalnih i finansijskihtransakcija i razvoja instrumenata korporativnog upravljanja (smanjenje uticaj i primjene međunarodnih računovodstvenihstandarda.Sa druge strane odgovarajući scenario je formiran na osnovu procjene glavnih ekonomskih problema koji trenutno postojeu Crnoj Gori i koji se trebaju stabilizovati u srednjem roku. Odgovarajući makroekonomski indikatori koji koji će biti u fokusuu periodu 2008–2010. su:1. Održanje niske inflacije; Naime u toku 2007. godine poslije cjenovne stabilnosti u periodu 2004–2006, u toku 2007. godinedošlo je do naglog rasta inflacije koji je posljedica kombinovanih elemenata povećanja agregatne tražnje uslijed rasta prilivaSDI u nekretnine, nominalnog rasta zarada iznad nivoa produktivnosti, najzad nepovoljnih kretanja na tržištu poljoprivrednihproizvoda, cijena naf­te na svjetskim tržištima i odlukama EPCG i Telekoma da povećaju cijene električnih energenata i impulsfiksne telefonije. Stopa inflacije je na prihvatljivom nivou za tranzicionu privredu u kojoj reformski procesi još uvijek nijesu završeni.Ove godine je stopa inflacije viša u odnosu na prethodnu godinu i u većini razvijenih zemalja, kao i u većini privreda utranziciji. Potencijalni negativni efekti bi se mogli odnositi na kreditni rejting zemlje i na kretanje kamatnih stopa. U Crnoj Gorise još uvijek ne prati bazična stopa inflacije, ali CBCG će uskoro razviti metodologiju za njeno praćenje. Karakteristično je daCrna Gora još uvijek ne prati bazičnu stopu inflacije koja bi mogla da isključi kretanje cijena administrativno kontrolisanih proizvoda,promijena cijena pod uticajem promijena poreza, kretanje cijena sezonskih proizvoda, kao i proizvoda koji su pod uticajemsvjetskih berzi na koje je crnogorska ekonomija jako osjetljiva. Izvesno je da je bazična stopa inflacije u Crnoj Gori niska ida kad god postoji značajna razlika između tekuće i bazične stope inflacije, kao što je to sada slučaj u Crnoj Gori, onda postojeograničene mogućnosti za uticaj ekonomske i monetarne politike na kretanje inflacije.2. Smanjenje spoljnotrgovinskog deficita; predstavljaće definitivno najveći izazov za Crnu Goru imajući u vidu da nivopostojeće štednje definitivno ne može da isfinansira investicione projekte koji su ili prisutni ili se očekuju u narednom periodu.S tim u vezi veliko kapitalno zaduživanje prije svega kroz priliv stranih investicija (suficit kapitalnog bilansa), dovodi do velikogspoljnotrgovinskog deficita koji će kulminirati tokom 2007. godine. Zato je u cilju smanjenja deficita platnog bilansa (mjerenonjegovim učešćem u odnosu na BDP) i promjene njegove strukture (veće učešće roba namjenjenih investicionoj prije nego finalnojprivatnoj potrošnji) biti implementirana kombinacija restriktivne monetarne politike (uticaj na smirivanje kreditne ekspanzije),restriktivne fiskalne politike prije svega politike zarada javnog sektora i strukturne politike sa osnovnim ciljem povećanjanivoa agregatne ponude, kroz povećanje produktivnosti rada, snižavanja troškova proizvodnje, razvoj MSP sektora, kao i još efikasnijealociranje investicionih tokova.2.2.2. Projekcija makroekonomskih indikatoraCrne Gore za period 2007–2010.Imajući u vidu izražen realni rast BDP-a u Crnoj Gori u 2006. i 2007. godini, projekcija je bazirana na njegovom daljem rastu,koji će poslije 2008. godine biti nešto manji u odnosu na period 2006–2008, prije svega uslijed postepenog smanjenja agregatnetražnje, postepenog smanjenja priliva SDI, usporavanja rasta kredita stanovništva i usporavanja fiskalne ekspanzije, koji će bitiprisutan u 2007. i 2008. godini. U tom pravcu, prosječna stopa rasta realnog BDP-a u periodu 2007–2008. je projektovana na nivouod 7%, dok je ista stopa u periodu 2009–2010. procijenjena na 5,75%.Imajući u vidu visok stepen otvorenosti Crne Gore, potencijalni eksterni šokovi mogu negativno uticati na njen dalji razvojtako da će u periodu 2007–2010, osnov razvoja biti baziran na koherentnom djelovanju fiskalne i monetarne politike. S timu vezi imajući u vidu djelovanje i rezultate ove dvije politike, naredni period se može podijeliti u period 2007–2008. i period2009–2010. Stoga prilažemo tabelu sa najvažnijim makroekonomskim indikatorima koji reflektuju djelovanje gore navedenihpolitika.34

Tabela 8: Republika Crna Gora – glavni ekonomski indikatori, 2006–2010.Godina 2006 2007 2008 2009 2010BDP u tekućim cijenama, mil. EUR 2003.64 2278.14 2528.73 2768.96 3004.32Realni BDP, mil. EUR 1271.23 1360.22 1455.43 1542.76 1627.61Rast nominalnog BDP, % 10.09 13.5 11.0 9.5 8.5Inflacija, % 10 2.0 6.7 4.0 3.5 3.0Rast zaposlenosti (osobe), % 4.4 5.7 3.7 2.1 2.1Stopa nezaposlenosti, % 14.7 12.2 10.8 9.8 8.8Suficit/deficit javnog sektora, % BDP 3.4 3.1 0.7 1.0 1.1Izvoz roba i usluga, tekuće cijene, mil. EUR 1.081.88 1.240.00 1390.37 1547.69 1767.62Stope rasta izvoza roba i usluga, % 36.9 14.6 12.1 11.3 14.2Uvoz roba i usluga, tekuće cijene, mil. EUR 1.714.8 2.057.1 2.231.7 2.402.9 2.549.0Stope rasta uvoza roba i usluga, % 54.7 20.0 8.5 7.7 6.1Bilans razmjene roba i usluga, tekuće cijene, mil. EUR -632.9 -817.1 -841.2 -855.2 -781.4Bilans razmjene roba i usluga, % BDP -31.59 -35.87 -33.27 -30.89 -26.01Bilans tekućeg računa, tekuće cijene, mil. EUR -511.90 -733.49 -773.06 -797.09 -718.29Bilans tekućeg računa, % BDP -25.55 -32.20 -30.57 -28.79 -23.91Bruto kapitalna formacija, nominalno, mil. EUR 610.7 727.7 769.9 760.1 749.8Realne stope rasta bruto kapitalnih formacija, % 87.2 19.2 5.8 -1.3 -1.4Spoljni dug, mil. EUR 504 481 504 521 513Spoljni dug, % BDP 25.15 21.15 19.97 18.85 17.11Koeficijent između spoljnog duga i izvoza, % 46.59 38.79 36.25 33.66 29.02SDI i ostale investicije net, mil. EUR 11 603.70 785.20 793.79 795.70 718.89SDI i ostale investicije net, % of BDP 30.13 34.47 31.39 28.74 23.93Rast produktivnosti rada (realni BDP na zaposlenog), % 3.5 1.3 3.2 3.8 3.4Privatna (lična potrošnja)U periodu 2007–2008. godine evidentno je da domaća štednja nje dovoljno velika da finansira velike investicione projekte ida za posljedicu imamo visok priliv stranih direktnih investicija. Ukoliko se nastavi trend iz 2006. godine u toku 2007. godine netoiznos investicija može dostići iznos od oko 34% BDP-a. Sagledavajući potrošnu strukturu BDP-a uočava se da veliki suficit nakapitalnom računu utiče na rast deficita tekućeg računa. Naime, rast kapitalne formacije koja je samo u 2006. godini porasla zaviše od 10 p.p. kao i struktura uvoza u ovoj godini, ukazuju da je crnogorska ekonomija pod uticajem velikog investicionog talasa.Sa druge strane, kreditna ekspanzija kao i rast lične potrošnje nastala kanalisanjem stranih direktnih investicija u nekretninekao i rastom špekulativnih prinosa na sekundarnom tržištu, stvorili su uslove koji bi mogli dovesti do pregrijavanja ekonomije,i koji se pokazuje kao potencijalna prijetnja daljem razvoju crnogorske privrede.U tom pravcu, djelovanje monetarne ekonomije sa raspoloživim instrumentima u periodu 2008–2010. godine usmjerena jena smanjenje kreditne ekspanzije i biće bazirana na: 101110 Kao odgovarajuća mjera inflacije koristi se indeks cijena na malo, obzirom da ima kvalitetniju vremensku seriju za potrebe prognoze od indeksatroškova života. Monstat od 2008. godine uvodi CPI indeks. Bazna godina za izračunavanje CPI će biti 2007. Naime u ovoj godini se formira baza saproizvodima koji će biti grupisani prema COICOP-u, prema kojem je urađena i Anketa o potrošnji domaćinstava (HBS) koja je osnov za izračunavanjepondera u CPI.11 SDI i ostale investicije net pozicija se odnosi na zbir stranih direktnih investicija i tzv. ostalih investicija, koji podrazumijevaju kreditnearanžmane banaka i privrednih društava u inostranstvu i koji u toku 2007. godine mogu doseći nivo od 15% nominalnog BDP-a. Primjenom Zakona otekućim i kapitalnim poslovima sa inostranstvom („Sl.list RCG” 45/05), postoji slobodan protok kapitala nad kojim je teško vršti bilo boji vid diskrecionepolitike, u toku 2007. godine došlo je do velikog priliva investicija po osnovu zaduživanja prije svega bankarskog sektora u inostranstvu, a koji se sa neštomanjim tempom može očekivati i tokom 2008. godine. Obzirom daje ovaj tip investicija zajedno sa stranim direktnom investicijama teško pratiti odlučilismo se na agregatno prikazivanje ove dvije pozicije.35

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–20101. Implementaciji Odluke o klasifikaciji bankarske aktive i formiranju rezervi za kreditne gubitke od oktobra mjeseca2007. godine – koja će omogućiti da se u crnogorskom bankarskom sistemu razvije kvalitativno nov pristup procjenama kreditnihrizika. Ujedno, primjenom odredbi ove odluke dodatno će se poboljšati sigurnost i stabilnost deponenata i povjerilacau bankarskom sistemu. Ova odluka otvara prostor za oštrije tretiranje kredita stanovništvu ukoliko dože do kašnjenja unjihovoj otplati. Osnovni cilj je učvršćivanje finansijske stabilnosti i efikasnosti bankarskog sistema Crne Gore, smanjivanjeizrazite kreditne ekspanzije koja će se odraziti na smanjenje pritiska agregatne tražnje na nivo inflacije.2. Primjeni restriktivnije politike obavezne rezerve; Novom odlukom o promjeni stope i osnovice obračuna obavezne rezerve,CBCG ima fokus na smanjenju kreditne ekspanzije i time u realnom sektoru je za očekivati smanjenje nivoa agregatnetražnje;3. Novim restriktivnim mjerama prudencione politike stvaranja limita za kreditni rast kao i uvođenjem mjera koji se odnosena povećanje nivoa koeficijenta solventnosti dodatno će se uticati na poboljšanje sigurnost i stabilnost deponenata i povjerilacau bankarskom sistemu i smanjenje kreditne ekspanzije. Naime, dopunama na Odluku o minimalnim standardimaza upravljanje kreditnim rizikom i poslovanju sa licima povezanim sa bankom („Sl. list RCG”, br. 44/02 i 79/05) dodati su novičlanovi koji se odnose na ograničavanje rasta potraživanja po osnovu kredita i poslova lizinga za različite veličine banaka,koja stupa na snagu 2008. godine. Takođe je donesena odluka o izmjeni i dopuni Odluke o minimalnim standardima kapitalabanke („Sl. list RCG”, br. 44–02) koji se odnose na povećanja koeficijenta solventnosti za banke koje imaju prevelik rast potraživanjapo osnovu neto kredita i poslova lizinga. Ova odluka takođe stupa na snagu od januara 2008. g.4. Jačanju finansijskog sistema i supervizije bankarskog sistema u periodu 2007–2010. g. (detaljno opisan u sekciji 4.2) ucilju smanjenja riskantnog zaduživanja banaka u inostranstvu, sa ciljem pune implementacije principa i standarda Bazela IIi unapređenjem upravljanja rizicima u crnogorskom bankarskom sistemu i daljeg razvoja tržišne discipline;5. Stvaranju uslova za limitirani upliv portfolio investicija, koje bi usljed potencijalnih kriza na eksternim tržištima, imajućiu vidu njihovu visoku likvidnost, mogao ugroziti razvoj finansijskog, prije svega sekundarnog tržišta Crne Gore tim višešto Crna Gora već posjeduje visok spoljnotrgovinski deficit, za koji je s stanovišta njene solventnosti poželjno da bude finansiraniz dugoročnih izvora finansiranja odnosno dugoročnih investicija.Primjenom restriktivne monetarne politike već u 2008. godini trebalo bi da se desi pad lične potrošnje u strukturi BDP-a za6.9 p.p odnosno sa 78.87% BDP u 2007.godini na 71.97% BDP u 2008. godini, što će biti praćeno smanjenjem spoljnotrgovinskogdeficita (sa u 35,87% u 2007. na 33,27% u 2008. godini) i smirivanjem inflatornog pritiska agregatne tražnje (tako je u 2008.g. inflacija projektovana na nivou od 4% u odnosu na 6,7% koliko iznosi projekcija za 2007. g).Kada se govori o doprinosu pojedinih elemenata BDP-a njegovom realnom rastu, može se zaključiti da tokom 2006. i 2007.godine osnovni nosioci koji utiču na kretanje realnog rasta BDP-a su lična potrošnja (6,16 p.p u 2006. odnosno 5,52 p.p u 2007.godini) kao i uvoz roba i usluga (6,92 p.p u 2006. odnosno 6,32 p.p u 2007. godini). Njihovo učešće do 2010. godine značajno pada(3,93 p.p. – nivo lične potrošnje u 2010, kao i 4,67 p.p. – nivo uvoza). Sa druge strane, izvoz roba i usluga sa 4,37 p.p u 2006.g. pada za svega nešto više od 1 p.p u 2010. na nivo od 3,24 p.p. (treba imati u vidu da je realan rast u 2006. g. procijenjen na8,09%, a da je isti u 2010. procijenjen na 5,5%), što ukazuje da izvoz roba i usluga postaje izuzetno značajna stavka u formiranjurealnog rasta BDP-a (vidjeti grafik 9).Grafik 9: Doprinos potrošnih elemenata rastu BDP-a u Crnoj Gori u periodu 2006–2010.Izvor: Procjene CBCG i Ministarstva Finansija Crne Gore36

Javna potrošnjaFiskalna politika u narednom periodu bazirana je na stabilnom rastu javnih kapitalnih investicija, kombinaciji ekspanzivne(do 2009. godine) i restriktivne politike (poslije 2009. godine) izdataka koja se odnose na bruto zarade javnom sektoru, politiciniskih poreskih stopa čime se stvara povoljna klima za dalji priliv investicija i razvoja privatnog sektora, prije svega kroz smanjenjedoprinosa za obavezno socijalno osiguranje koje padaju na teret poslodavca. Najvažnije pravci fiskalne politike koja će imatidirektan efekat uticaj na nivo javne potrošnje su:1. Ekspanzivnija fiskalna politika zarada javnog sektora do kraja 2007. i u 2008. godini, koja će se reflektovati kroz rast javnepotrošnje po osnovu povećanja zarada pojedinim kategorijama (zdravstvo, školstvo, itd) formirana je na osnovu granskih kolektivnihugovora koje je Vlada potpisala sa predstavnicima granskih sindikata (obrazovanja, zdravstva i kulture) koji su rađeni uskladu sa dogovorom o povećanju zarada u ukupnom iznosu od 30% u 2007. i početkom 2008. godine. 12 To znači da će fiskalnapolitika imati početni ekspanzivni impuls u prvoj polovini 2008. godine, koja će dovesti do rasta javne potrošnje od 4 p.p u strukturiBDP-a (sa 29,65% u 2007. godini. na 33,66% u 2008. g.).2. Sa druge strane od 2009. godine Crna Gora počinje voditi restriktivnu fiskalnu politiku zarada javnog sektora, koja ćepodrazumijeva da bi rast zarada obrazovanja, zdravstva i kulture u narednom periodu mogao biti niži od rasta njihove potencijalneproduktivnosti u ovom periodu tako da će rast javne potrošnje u strukturi BDP-a sa 33,6% u 2008. godini pasti na 30,6%u 2010. 133. Ekspanzivna fiskalna politika u pravcu rasta kapitalnih izdataka uz održanje stabilnog nivoa javnog duga, koji do kraja2010. godine treba da se zadrži na nivou od 30,9% BDP-a ukupnog, odnosno 17,1% BDP-a spoljnjeg duga.4. Fiskalna politika će u periodu 2007–2010. godine biti bazirana i na implementaciji restriktivnih mjera, prije svega krozpostepeno smanjivanje stopa doprinosa za penzijsko invalidsko osiguranje do 2010. godine, usvajanjem Zakona o doprinosimaza obavezno socijalno osiguranje (usvojen u posljednjem kvartalu 2007. godine) kojima će se postepeno smanjivati nivo doprinosakako onih koji pada ju na teret zaposlenih tako i na poslodavce. To će direktno uticati na stvaranje povoljnijeg poslovnogambijenta i sklanjanje jedne od najvećih biznis barijera za strane investitore, posebno za one koji su zainteresovani u investiranjeu radnointezivnije industrije.Grafik 10: Struktura BDP-a u Crnoj Gori u periodu 2005–2010.12 Detaljna analiza ovog ugovora i njegovih provizija dat je u Odjeljku 3, koja detaljno opisuje fiskalnu politiku Crne Gore u narednomperiodu.13 Pri projektovanju javne potrošnje u cilju konzistentnosti projekcija sa raspoloživim vremenskim serijama koji su pod pojmom javne potrošnjeu kalkulacijama potrošne strane BDP-a, do 2008. godine, u obzir su se uzimali samo osnovni budžet bez fondova, u projekcijama se nastavilo sa ovom metodomradi uporedivosti, tako da iako se od 2007. godine prelazi na sistem kapitalnog budžetskog planiranja, u kategoriju javne potrošnje iz kapitalnogbudžeta su izvučene stavke koje pripadaju starom obračunu osnovnog fonda budžeta koji je ulazio u kategoriju javne potrošnje, dok državni fondovi nisuuključeni.37

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010Spoljnotrgovinski deficitSpoljnotrgovinski deficit kao najveći izazov crnogorske ekonomije treba posmatrati kao varijablu sa izraženim strukturnimprelomom koji se desio u 2006. godini i koji će poslije 2008. godine imati opadajući trend. Naime, Crna Gora je u toku 2006.godine ostvarila spoljnotrgovinski deficit koji je iznosio 31,59% BDP-a, što je Crnu Goru stavilo red zemalja sa najvećim spoljnotrgovinskideficitom u Evropi. Iako je rast izvoza usluga i blagi rast izvoza roba uslovio rast izvoza na agregatnom nivou od36,87%, on je u potpunosti bio resorbovan rastom uvoza od gotovo 54,7%. Dramatičan rast uvoza je bila prije svega posljedicarasta uvoza materijala i opreme namjenjenih za kapitalne investicije (konstrukcijske mašine, cement za potrebe izgradnje mostau Podgorici, tunela Sozina, rekonstrukcije Aerodroma Podgorica, kao i izgradnje nekoliko značajnih hotelskih objekata) koje suse reflektovali u rastu nivoa kapitalnih formacija, koje su samo u 2006. godini porasli za 10.5 procentnih poena (sa 19.3% BDP-au 2005. na 31% BDP-a u 2006).U 2007. godini se očekuje rekordan spoljnotrgovinski deficit koji bi mogao dostići nivo od 35,87% dok bi deficit tekućeg računamogao dostići nivo od 32,2% BDP-a. Međutim struktura uvoza, koji će rasti po stopi od 19,9% u odnosu na 2006. godinu,biće unekoliko pogoršana uslijed izrazitog rasta uvoza roba uz pogoršanje njegove strukture posmatrano sa stanovišta njihovenamjene. 14 Naime u 2007. godini u odnosu na 2006. godinu treba očekivati veće učešće potrošnih dobara u strukturi uvoza, izazvanprije svega rastom lične potrošnje. Nivo spoljnotrgovinskog deficita koji treba očekivati i u 2008. godini, podrazumijevarast uvoza od 8.49% i nešto veći rast izvoza od 12,3%, (rast izvoza postaje veći od rasta uvoza u 2008. g.) koji bi mogao dovestido blagog smanjenja spoljnotrgovinskog deficita na nivo od 33,27% BDP-a.Grafik 11: Struktura računa platnog bilansa Crne Gore u periodu 2006–2010. godine,%Izvor: Procjene CBCG i Ministarstva Finansija Crne GoreProcjena spoljnotrgovinskog deficita u 2008. godini je bazirana na tri osnovne hipoteze:• Nastavak trenda rasta prihoda u turizmu (za uporednu bazu je uzeta 2006. g),• Dalja implementaciji odgovarajućih restriktivnih mjera monetarne politike započetih u posljednjem kvartalu 2007. godinekoji se odnose na smanjenje kreditne ekspanzije, odnosno smanjenje lične potrošnje i njenog udjela u BDP-u Crne Gore.• Rast javne potrošnje nastao uslijed značajnog rasta izdataka po osnovu zarada javnom sektoru.Kretanje spoljnotrgovinskog deficita kao i ostalih komponenti poslije 2008. godine je jako teško predvidjeti imajući u viduveličinu ekonomije, uvoznu zavisnost i samim tim osjetljivost na eksterne šokove, međutim ukoliko kao parametre uzmemo u14 Isto kao i u slučaju nivoa kategorije ostalih investicija kao i promjene pozicije neto strane aktive kod komercijalnih banaka u Crnoj Gori i kodspoljnotrgovinskog deficita, tačnije kod nivoa uvoza je uzeta potencijalno potcijenjena stopa rasta od 19,9%. Sasvim je moguće da bi odgovarajući rast mogaobiti iznad 25% u toku 2007.godine u odnosu na 2006. godinu.38

obzir trendove u 2007. i 2008. godini, u 2009. godini možemo očekivati dalje smanjenje spoljnotrgovinskog deficita na nivo ispod2006. (30,84% BDP-a), uslijed daljeg smanjenja rasta uvoza (7,68%) i povećanja rasta izvoza od 11,31% prije nastao izmeđuostalog rastom izvoza aluminijuma (odnosno kretanja cijene aluminijuma na svjetskim tržištima), daljim rastom izvoza gvožđai prehrambenih proizvoda u zemlje EU, kao i nastavka trenda prihoda od turizma i finansijskih usluga.U 2010. godini spoljnotrgovinski deficit bi trebao da se zadrži na nivou od 26,01% GDP (značajno smanjenje od gotovo 5p.p. u odnosu na 2009. g.) prije svega uslijed rasta izvoza usluga, pada izvoza potrošnih dobara uslijed stabilizacije lične potrošnjei blagog smanjenja javne potrošnje.Bruto kapitalna formacija i nivo investicijaProcjenjivanje i projektovanje nivoa kapitale formacije u slučaju Crne Gore je veoma teško imajući u vidu da je gro investicijau periodu od 2006.g. pa do kraja 2007. godine Crna Gora ostvaruje priliv investicija koji je drugu godinu za redom najveći uEvropi procjenjivan nivoom SDI per capita. Takođe struktura priliva investicija je unekoliko drugačija u odnosu na region, takoje gro investicija pripada sektoru usluga i investicija u nekretnine (u prosjeku oko 50%), gdje u okviru raspoložive statistike ne postojitačan podatak koji dio je iskorišten u svrhu izgradnje turističkih objekata, a koji u svrhu dalje prodaje. Zato su upotrebljeneprilagođene projekcije eksperata MMF, koji su bazirani na scenariju dramatičnog rasta nivoa kapitalne formacije u 2006. godiniod 31,94% GDP-a u 2007. godini kao i njihovog blagog smanjenja tokom 2008–2010. godine kada bi se moga kretati u rasponuod 27,45% do 24,96% BDP-a. Ovo je možda najteža kategorija za procjenu, jer u slučaju Crne Gore ova pozicija direktno zavisiod investicija u turizmu i brzine razvoja turizma, tako da veća investicija u ovoj oblasti (imajući u vidu najave potencijalnih investitora)bi mogla dramatično da promjeni date prognoze. U tom pravcu, projekcija bruto kapitalne formacije Crne Gore je baziranana konzervativnom principu koji podrazumjeva potencijalnu potcijenjenost nivoa kapitalne formacije, i blago smanjenjepriliva stranih direktnih investicija koje će polako crpiti svoj potencijal do 2010. godine.Takođe, u toku 2007. godine osim direktnih investicija javlja se visok priliv investicija koje se u finansijskom računu svrstavajupod stavkom ostale investicije kao i nivo bilansa banaka što podrazumijeva prije svega dugoročno i kratkoročno zaduženjeprivrednih društava i banaka u inostranstvu. Ova kategorija je snažno uticala na povećanje neto investicija tokom 2007. g. i imajućiu vidu jako liberalan zakon o kapitalnim i tekućim transakcijama, u toku ove godine se javila u okviru kapitalnog podbilansabilansa plaćanja, značajno zaduženje banaka i privrednih društava, koje je u slučaju privrednih društava jako teško kontrolisatibilo kojim instrumentom monetarne politike. U tom pravcu, sasvim je moguće da je nivo investicija koji se odnosi na stavke netoostalih investicija i neto promjene strane aktive banaka u slučaju našeg baznog scenarija potcijenjen. Zato smo u ANEKSU1 dali kratak pregled alternativnog scenarija baziranog na izraženijem spoljnotrgovinskom deficitu i prilivu neto investicijau 2007. godini.S tim u vezi, imajući u vidu dosadašnju strukturu finansijskog i kapitalnog računa, odgovarajuća procjena kretanja prilivaneto investicija (direktne investicije plus ostale investicije) je bazirana na pretpostavkama da: (I) portfolio investicije kao i dosada ne prelaze više od +- 0.3% BDP-a, uslovljeno postepenim razvojem sekundarnog tržišta, (II) nivo transfera i dohodaka jestabilan u apsolutnom nivou, što utiče na njihovo opadanje u strukturi BDP-a tako da se kreće u rasponu od 3,67% u 2007. do2% u 2010. godini, (III) promjena neto rezervi CBCG se kreće u rasponu od -7,3% do -5,1% BDP-a, (IV) uslijed implementacijerestriktivnih mjera monetarne politike (prudencione politike povećanja koeficijenta solventnosti, promjene baze i stope obaveznerezerve, itd.) i posljedično smanjenja kreditne ekspanzije, komercijalne banke se zadužuju u inostranstvu do nivoa između6,5% u 2008. i 6,1% BDP-a u 2010. godini.Imajući u vidu sve gore pretpostavljene elemente priliv stranih direktnih i ostalih investicija u narednom periodu bi se mogaokretati u rasponu od 34,37% BDP-a u 2007. g. do 23,93% u 2010. godini.Još jednom naglašavamo da je priliv stranih direktnih investicija jako neizvjesna kategorija, jer predstavlja funkciju stanjana internacionalnim tržištima kapitala, kao i domaće agilnosti da na vrijeme obezbijedi još povoljniji ambijent za investiranje.Imajući u vidu da su za naredni talas procesa privatizacije ostale najveće kompanije, posmatrano sa stanovišta veličine njihoveaktive, odabir kvalitetnih strateških partnera je od presudnog značaja.ZaliheZa potrebe procjene zaliha, korišteni su finalni iskazi crnogorskih preduzeća za period 2004–2006. godine, pri čemu je projekcijabazirana na osnovu privrednog ciklusa koji podrazumijeva smanjenje zaliha i njihov negativni saldo u GDP-u u periodu2006–2008 (na nivou do 4,5% GDP-a u 2007. godini) kada crnogorska ekonomija ima izrazitu ekspanziju i njihovo polako povećanjeusljed usporavanja rasta ekonomije u 2009. i 2010. godini zadržati na nivou od -1% GDP-ja, kada crnogorska ekonomijaprelazi u fazu sporijeg ekonomskog rasta.39

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010CijeneImajući u vidu dalji rast cijena naf­te kao i najavljeno dalje usklađivanje cijena električne energije inflacija u 2007. godinimjerena indeksom cijena na malo mogla bi iznositi i do 8%. Inflacija u 2007. godini predstavlja kombinaciju prilagođavanja obračunacijene električne energije koja podrazumijeva i obračun uvezene struje, zatim rasta cijena telekomunikacionih usluga,uvezene inflacije, koja se reflektuje kroz rast cijena prije svega prehrambenih proizvoda koji se uvoze i na kraju rasta cijena naftena svjetskom tržištu. Kao što se može primijetiti neki od ovih efekata su eksterne i jednokratne prirode (loša poljoprivrednasezona), dok druga ima interni jednokratni karakter (cijene električne energije i cijene telekomunikacionih usluga). U svakomslučaju, velika agregatna tražnja potpomognuta jakom kreditnom ekspanzijom je imala uticaj na povećanje cijena mjerenih indeksomcijena na malo koja bi u dugom roku dovela do pregrijavanja ekonomije.U toku 2008. godine, očekuje se inflacija od oko 4%, mjerena indeksom cijena na malo, koja će biti evidentno niža uslijedsmanjenja agregatne tražnje prije svega kroz smanjenje lične potrošnje nastale uslijed smanjenja priliva investicija u nekretninezatim smanjenja kreditne ekspanzije koja je u 2007. godini vršila značajan pritisak na agregatnu tražnju, uslijed primjene restriktivnihmjera monetarne politike, kao i pretpostavljenog odsustva eksternih šokova na svjetskim tržištima naf­te i prehrambenihproizvoda iz protekle godine. Potencijalni pritisak na cijene može izazvati rast javne potrošnje.Period poslije 2008. godine bi mogao da predstavlja period uspostavljanja cjenovne stabilnosti, nastale uslijed stabilizovanjalične i javne potrošnje, smanjenja stranih direktnih investicija, povećanja izvoza dobara i usluga i rasta njihovog učešća u BDP-ukao i smanjenja uvoza potrošnih dobara, tako da bi se inflacija u ovom periodu mogla kretati u rasponu od 3,5 do 3%, mjerenaindeksom cijena na malo.Kada govorimo o BDP 15 deflatoru, kao cjenovnom indikatoru koji se odnosi na proizvedene usluge i robe u Crnoj Gori, onće i u narednom periodu biti sličan rastu indeksa cijena na malo, mada nešto niži imajući u vidu da GDP deflator uvijek potcjenjujeuticaj promjene cijena na ponašanje potrošača 16 . U tom pravcu BDP deflator u Crnoj Gori će se kretati između 6,26% u2007. godini do 2,84% u 2010. godini, (vidjeti grafik 12).Sa druge strane, investicioni deflator procijenjen na osnovu rasta indeksa cijena na malo i usklađenih sa procijenjenom stopomrasta investicija trebao bi da se u periodu 2008–2010. godine kreće u rasponu od 3%–3.5%, što je u skladu sa očekivanjimada će se Crna Gora u ovom periodu nalaziti u procesu ekspanzije, kada ovaj deflator u teoriji ima tendenciju opadanja i manjije od BDP deflatora.Grafik 12.: Kretanje indeksa cijena na malo i BDP deflatora u Crnoj Gori u periodu 2001–2010.Izvor: MONSTAT i CBCG15 BDP deflator je izražen u obliku lančanog indeksa.16 Za razliku od indeksa cijena na malo koji se bazira na fiksnoj korpi dobara GDP deflator se bazira na fleksibilnoj korpi dobara, koja je baziranana brzom prilagođavanju ponašanja kupca i njegovo brzo reagovanje na promjene cijena.40

Tržište rada i faktorska cijena radaProcjena pada stope nezaposlenosti i rasta broja zaposlenih na tržištu radne snage je bazirano na usklađivanju dvije analitičkemetode: (I) Projekcijom rasta aktivne radne snage dobijena je na osnovu relativnog učešća ove kategorije u ukupnoj populacijii njenog blagog rasta, (II) koristeći sezonski univarijantni model koji se oslanjao na jak rastući trend i izražen sezonski efekatu prethodnom periodu. U tom pravcu u okviru teksta EFP je predstavljen prognoza prvog metoda koji je dao konzervativnijeprognoze u odnosu na stopu nezaposlenosti i broj zaposlenih lica i koji se bazirao na projekcijama blagoga rasta učešća zaposlenihlica u populaciji Crne Gore sa 28.3% u 2006. godini na 30% u 2010. 17 Ujedno, pri pravljenju projekcija nije vršena procjenadvije kategorije za koje ne postoje kvalitetni statistički podaci, koji bi mogli obezbijediti efikasnije procjene:– Nerezidentna radna snaga – u projekcijama nije uzeto u obzir kretanje inostrane radne snage koja radi u Crnoj Gori, iakopostoji kvalitetna statistika ovih lica u okviru statistike Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, njihov priliv i odliv je teško projektovati,jer se samo donekle ova projekcija može bazirati na sezonskom efektu kao i trendom rasta ovog tipa zaposlenosti u proteklomperiodu da bi mogla da obezbjedi kvalitetne procjene za naredni period, posebno u sektorima građevinarstva i turizma.Prema podacima Zavoda za zapošljavanje prisutan je rast nerezidentnih lica tako da je u prvih deset mjeseci ove godine zapošljeno65.189 nerezidenata, što je za oko 74,3% više u odnosu na prošlu godinu.– Siva ekonomija – uslijed visokih nivoa doprinosa koje su do sada padale na teret poslodavaca, sasvim je moguće da je određenibroj radnika radi u zoni sive ekonomije, ili je prijavljen sa manjim primanjima od realnih. U tom pravcu, sasvim je mogućeda sa implementacijom novog Zakona o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje koji predviđa da će se do 2010. godineiste smanjivati, tako da će stope doprinosa za penzijsko invalidsko osiguranje biti 20%, zdravstveno 9%, a stopa za osiguranjenezaposlenosti 1%. Ovo smanjenje opterećenja poslodavaca imaće efekat da će zaposleni koji su do sada radili u zoni sive ekonomijebiti evidentirani, drugi efekat je da će određenom broju radnika biti prikazane njihove realne zarade. Međutim, koliki jebruto efekat ove strukturne promjene u nivou doprinosa, teško je procijeniti.Ukoliko se izuzmu dva gore pomenuta efekta u periodu do 2010. godine može se očekivati da će u Crnoj Gori biti zapošljenooko 172,1 hiljade osoba, pri čemu će prosječna stopa rasta broja zaposlenih u ovom periodu biti 3,4% (pogledati Aneks 2, tabela1c). Nezaposlenost u ovom periodu (2007–2010. g.) bi trebalo da se snizi za 3,4 p.p., odnosno stopa nezaposlenosti u 2010. godinene bi trebala preći nivo od 8,8%. Naime, na osnovu zaključaka Zavoda za zapošljavanje obim dugoročne nezaposlenosti u2006. godini je iznosio 55,7%, koji bi trebao da implementacijom Nacionalne strategije zapošljavanja CG njegov nivo opadne na45% u 2010. g i oni će biti predominantno neelastična kategorija u okviru planirane stope nezaposlenosti. Uzrok smanjenja stopenezaposlenosti osim rasta privatnog sektora, privatizacije i restrukturiranja preduzeća, predstavljaju strukturne promjene u zakonskimokvirima koji se odnose na usvajanje novog zakona o radu (trenutno u fazi nacrta), čijom implementacijom se stvarajupreduslovi za veću mobilnost radne snage i smanjenje diskrapanci između tražnje i ponude na tržištu rada, primjenom Zakonao doprinosima za obavezno socijalno osiguranje kojim se stvara povoljnija klima za strane investitore uslijed smanjenja troškovaradne snage kao i implementacijom seta aktivnosti Vlade odnosno Zavoda za zapošljavanje CG (obuke, stručno usavršavanje,dokvalifikacije, prekvalifikacije, nastavkom implementacije Strategije zapošljavanja, daljom implementacijom CARDS projekta„Reforma tržišta rada i zapošljavanja”, uređenja radno pravnih odnosa kroz Opšte kolektivne ugovore), koji ide u prilog pretpostavcivisokog rasta zaposlenosti u Crnoj Gori do 2010. Detaljan pregled analize zaposlenosti i tržišta rada dat je u odjeljku 4.3.Svi gore navedeni elementi ukazuju da će u narednom periodu doći do rasta produktivnosti rada. Posmatrano sa stanovištanivoa BDP po zaposlenom, rast produktivnosti rada bi se kretao u rasponu od 3,16% u 2008, 3,84% u 2008 odnosno 3,37% u2010. godine. Ovakve stope produktivnosti su daleko iznad prosjeka u odnosu na razvijene ekonomije (prosječan rast produktivnostirada u EU u 2006. g. Bio je 1,5% u SAD 1,4% 18 ) što je u skladu sa „Catch up” teorijom rasta produktivnosti zemalja urazvoju, što u kontekstu Crne Gore ovo naročito važi za sektor usluga. Naime, rekordan priliv stranih direktnih investicija se odrazioprije svega na dinamičan rast produktivnosti prije svega u sektoru turizma i finansijskih usluga. Sa druge strane, ostaje jošmjesta za njegovo dalje ubrzanje, jer je sadašnji nivo produktivnosti rada u Crnoj Gori odraz nedovoljnog rasta produktivnostiu sektorima industrijske proizvodnje, kojima je neophodno brzo restrukturiranje i privatizacija, kao i još uvijek velikog javnogsektora (obrazovanja, zdravstva i kulture, administracije) u kojima još postoji mjesta za dalju reformu i smanjenje broja zaposlenih,što bi se direktno odrazilo i na nivo produktivnosti.Kada je u pitanju rast zarada, imajući u vidu implementaciju Zakona o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje koji ćese odraziti na tempo rasta zarada u privatnom sektoru, kao i implementacijom granskih kolektivnih ugovora koje je Vlada potpisalasa predstavnicima granskih sindikata (obrazovanja, zdravstva i kulture) kojima će biti tretiran rasta zarada javnog sektora,u narednom periodu se može očekivati stagnacija rasta zarada, čime posmatrano sa stanovišta troškova rada Crna Gora postajeinteresantna i za radnointezivnije industrije. U tom pravcu, rast zarada, poslije naglog rasta krajem 2007. godine (procijenjenirast od 29,8%) i početkom 2008. godine (projektovani rast od 15,53%) uslijed ispunjenja odrednica granskih kolektivnih ugo­17 Baza podataka za procjenu Bilten CBCG, Septembar 2007.18 Izvor: Conference Board US, www.conference-board.org41

3. JAVNE FINANSIJE

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–20103. JAVNE FINANSIJEVisina učešća javne potrošnje u BDP potvrđuje značaj koji javne finansije imaju u koncipiranju ukupne ekonomske politikeu Crnoj Gori. Procjenjuje se da će učešće javne potrošnje u 2007. godini iznositi 48% BDP, pri čemu zbog treba imati u vidu daje zvanični BDP još uvijek u određenoj mjeri manji od stvarnog BDP. U namjeri da se kreira povoljan ambijent za investicije iprivredni rast, Vlada Crne Gore je poslednjih godina značajno snizila poreske stope što implicira da je povećanje budžetskihprihoda proizašlo iz kombinacije povećane stope raste ekonomije i značajnog širenja poreske baze. Takva politika omogućila jepovećanje državnih izdataka u prvom redu, kapitalnih izdataka namijenjenih poboljšanju infrastrukture. Visok nivo javne potrošnjeu 2008. godini u odnosu na prethodne godine djelimično je posljedica i uključivanja u konsolidovani bilans javne potrošnjepo prvi put Fonda za razvoj i Fonda za restituciju.Crnogorske javne finansije u 2006. i u prvoj polovini 2007. doživjele su značajne promjene ne samo u odnosu na prethodnegodine, već i u odnosu na javnofinansijske projekcije koje su bile rađene u okviru EFP za prethodnu godinu. Zbog izuzetnovisoke stope privrednog rasta praćene rapidnim rastom trgovinske razmjene i velikim prilivom stranih investicija, ostvarenjejavnih prihoda u odnosu na originalni plan prošle godine je znatno veće. Javni prihodi u 2006. godini su porasli za 5,6% BDP-au odnosu na 2005. godinu, tako da se i njihovo učešće u BDP povećalo od 39,8% 2005. godine na čak 45,4% 2006. godine. Rastjavnih prihoda uveliko je prevazišao rast konsolidovane javne potrošnje. Ona se u 2006. godini povećala za 1,5% BDP u odnosuna prethodnu godinu, tako je u 2006. godini iznosila 42,0% BDP. Kao posljedica ovih trendova saldo javnih finansija Crne Goreprešao je iz deficita od 2,26% BDP u 2005. godini u suficit u visini 3,4% BDP u 2006. godini.Povoljni javno-finansijski trendovi iz 2006. godine nastavljeni su i u prvih devet mjeseci 2007. godine. Očekuje se da će visokiprivredni rast praćen snažnim rastom uvoza dovesti do povećanja prihoda za nekih 4 do 5 procenata BDP-a u 2007, čime ćekonsolidovani javno-finansijski prihodi prevazići 50% BDP, ali će uključujući rebalans državnog budžeta konsolidovani javno-finansijskisuficit za ovu godinu iznositi 3,05% BDP što znači smanjenje u odnosu na prethodnu godinu. Porast javne potrošnje sa841 mil. € u 2006. godini (42,0% BDP) na 1.030 mil. € u 2007. godini (47,8%) dosta ravnomjerno je raspoređen između tekućejavne potrošnje koja treba da se poveća za oko 100 mil. €, te kapitalne potrošnje koja treba da poraste za oko 90 miliona €. Trebanaglasiti da takvo predviđeno povećanje kapitalne potrošnje predstavlja više nego njeno udvostručenje u samo dvije budžetskegodine, od 62 mil. € odnosno 3,1% BDP u 2005. godini na 150 mil. € u 2007. godini.Procjena javne potrošnje CG za 2007. godinu i srednjoročni makro-fiskalni okvir 2008–2010. urađeni su na bazi procijenjenihpodataka o kretanju BDP-a i nivoa inflacije, podacima o kretanju javne potrošnje u periodu od 2003. do 2006. godine, ostvarenjujavne potrošnje za prvih šest mjeseci 2007. godine, Izmjenama i dopunama Zakona o budžetu RCG za 2007. godinu, kao ireformama javnog sektora koje su u fazi implementacije i koje se planiraju u narednim godinama. Istovremeno, srednjoročni makrofiskalniokvir uvažava planirane strukturne reforme i infrastrukturne projekte koje je Vlada CG opredijeljena da sprovede.Politika javne potrošnje u 2007. i naredne tri fiskalne godine zasnovana je na osnovnim ciljevima ekonomskog programa VladeCrne Gore, procjeni fiskalnog potencijala Crne Gore i makroekonomskim trendovima za naredni period. U skladu sa ciljevimai smjernicama ekonomske politike predviđeno je uravnoteženje budžeta Države i budžeta lokalnih samouprava u periodu2008–2010, integracija van-budžetskih fondova u budžet Države, postepeno smanjenje fiskalnog opterećenja za privredu i građanesmanjenjem poreskih stopa i stopa doprinosa za socijalno osiguranje, smanjenje nivoa javnog duga, nastavak implementacijeKapitalnog i Programskog budžeta i početak implementacije Srednjoročnog okvira budžetske potrošnje.U cilju što transparentnijeg i efikasnijeg sistema javnih finansija izmijenjeni su i dopunjeni „organski” Zakon o budžetu i Zakono finansiranju lokalne samouprave. Procjene makro ekonomskih pokazatelja 2007–2009. pokazuju nastavak snažnog rastarealnog BDP-a, stabilan i nizak nivo inflacije kao i smanjenje ukupnog javnog duga. Reforme javnog sektora u periodu 2007–2010. usmjerene su na smanjenje ukupnog duga, smanjenje poreskog opterećenja građana i privrede, povećanje zaposlenosti,kao i rast fleksibilne ekonomije predvođene jakim privatnim sektorom.Za srednjoročni fiskalni okvir 2008–2010. planira se uravnoteženje konsolidovanog bilansa javne potrošnje (blagi suficit),intenziviranje infrastrukturnih aktivnosti, dalje povećanje zarada u javnom sektoru (za javnu administraciju u 2008. godini), nastavakprivatizacije (što će dovesti do daljeg povećanja depozita), fiskalne reforme (smanjenje stopa poreza i socijalnih doprinosabez ugrožavanja fiskalne održivosti budžeta) itd. U tabeli 3.1. dat je prikaz osnovnih javno-finansijskih fiskalnih pokazateljau periodu 2006–2010:46

Tabela 3.1: Javno-finansijski okvir za period 2006–2010.Fiskalni okvir (u% BDP-a)2006Ostvarenje2007Procjena2008Plan2009Projekcija2010ProjekcijaRealni rast BDP-a 8.0% 7.0% 7.0% 6.0% 5.5%Inflacija 2.1% 6.7% 4.0% 3.5% 3.0%Javni prihodi 45.41 50.84 50.46 48.78 47.24Konsolidovana javna potrošnja 42.00 47.79 49.74 47.83 46.18Kapitalni izdaci u tekućem budžetu 3.13 5.36 5.38 4.91 4.52Kapitalni budžet CG 0.00 1.61 2.61 3.61 4.61Tekuća javna potrošnja 38.86 40.81 41.76 39.31 37.04Deficit/Suficit 3.41 3.05 0.71 0.95 1.06Kamate 1.17 0.96 0.80 0.76 0.72Primarni deficit/suficit 4.58 4.01 1.52 1.70 1.78Nivo javnog duga 19 30.80 33.9 20 37.10 34.10 30.90Povećanje depozita 0.21 0.69 2.98 2.73 2.453.1. Sektor javnih finansija – fiskalni okvir i upravljanje dugom1920 3.1.1. Javno-finansijski trendovi u 2006. i 2007. godiniPeriod 2006–2007. karakteriše visok nivo budžetskih i javnih prihoda, redovno servisiranje svih zakonskih i budžetskihobaveza, višak javnih prihoda nad konsolidovanim izdacima i povećanje depozita javnog sektora. U isto vrijeme, došlo je i doznačajnog povećanja izdataka javnog sektora uzrokovano povećanim izdacima za predstavništva u inostranstvu (poslije sticanjanezavisnosti), evropskim integracijama, značajnim ulaganjima u infrastrukturu i povećanim zaradama u javnom sektoru (prosvjeta,kultura, zdravstvo, vojska). Sve obaveze prema domaćim i međunarodnim finansijskim institucijama (otplata dugova)uredno su servisirane. Suficit centralnog budžeta u 2007. godini omogućio je prijevremenu otplatu dijela duga Svjetskoj banci,u iznosu od oko 19 miliona eura. Izmjenama i dopunama zakona o budžetu za 2007. god. Predviđena je prijevremena otplatejoš jedne tranše konsolidacionog zajma Svjetskoj banci, koja će u zavisnosti od budžetskih mogućnosti iznositi oko 20 odnosnooko 40 miliona eura 21 .U periodu 2006–2007. javni prihodi pokazuju tendenciju snažnog rasta, sa 45,4% BDP-a u 2006. na predviđenih 50,8% u2007. godini. Povećanje je posebno vidljivo kod naplate poreza. Trend rasta javnih prihoda posljedično je praćen većom potrošnjom– sa 42,0% BDP-a u 2006. godini na predviđenih 47,8% BDP-a u 2007. godini. Treba napomenuti da do povećanja dolaziprije svega zbog znatno povećanih kapitalnih ulaganja u infrastrukturu. Obim tih investicija se povećao sa 3,1% BDP-a u 2006.godini na predviđenih 6,9% BDP-a u 2007. godini. Tekuća javna potrošnja (konsolidovani izdaci umanjeni za ukupne kapitalneizdatke javnog sektora) u ovom periodu porasla je za 2% BDP-a. Ostvareni višak javnih prihoda nad rashodima u obje godinegotovo je identičan, uz povećanje depozita na kraju perioda. U obje godine, sve obaveze su redovno servisirane, uključujući otplatudugova i neizmirenih obaveza iz prethodnog perioda.19 Iznosi u tabeli ne uključuju javna preduzeća. Detaljnije pogledati dio 3.1.5, koji se odnosi na javni dug.20 Podatak se odnosi na javni dug na kraju septembra 2007. godine.21 Detaljnije pogledati dio 3.1.5, koji se odnosi na javni dug.47

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010Tabela 3.2: Konsolidovane javne finansije Crne Gore, ostvarenje u 2006. i procjena za 2007. godinuOPISOstvarenje 2006 Procjena 2007u mil. € u % BDP-a u mil. € u % BDP-aJAVNI PRIHODI 909.52 45.41 1095.63 50.84Porezi 544.13 27.17 719.73 33.40Doprinosi 242.12 12.09 230.27 10.69Takse 24.25 1.21 34.55 1.60Naknade 43.18 2.16 69.24 3.21Ostali prihodi 42.12 2.10 29.89 1.39Primici od otplate kredita 13.72 0.68 11.95 0.55IZDACI 841.21 42.00 1029.85 47.79Tekući izdaci 412.01 20.57 482.28 22.38Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 222.62 11.11 279.16 12.95Ostala lična primanja 18.09 0.90 29.32 1.36Rashodi za materijal i usluge 101.34 5.06 99.77 4.63Tekuće održavanje 24.51 1.22 26.85 1.25Kamate 23.43 1.17 20.63 0.96Renta 2.62 0.13 6.06 0.28Subvencije 13.55 0.68 13.86 0.64Ostali izdaci 5.85 0.29 6.63 0.31Transferi za socijalnu zaštitu 256.95 12.83 292.93 13.59Transferi inst. pojedincima NVO i javnom sektoru 61.99 3.09 75.44 3.50Pozajmice i krediti 15.57 0.78 11.33 0.53Otplata garancija 1.05 0.05 2.11 0.10Rezerve 30.88 1.54 15.45 0.72KAPITALNI IZDACI 62.76 3.13 150.30 6.97Kapitalni izdaci u tekućem budžetu 62.76 3.13 115.60 5.36Kapitalni budžet CG 0.00 0.00 34.70 1.61TEKUĆA JAVNA POTROŠNJA 809.34 40.41 895.00 41.53DEFICIT/SUFICIT 68.30 3.41 65.78 3.05FINANSIRANJE -68.30 -3.41 -65.78 -3.05Domaće finansiranje -82.46 -4.12 -60.72 -2.82Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 9.17 0.46 5.82 0.27Otplata dugova rezidentima 34.28 1.71 28.93 1.34Otplata obaveza iz prethodnog perioda 57.35 2.86 37.60 1.74Inostrano finansiranje -4.67 -0.23 -52.52 -2.44Krediti i hartije od vrijednosti -5.44 -0.27 -58.13 -2.70Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 8.82 0.44 4.87 0.23Otplata dugova nerezidentima 14.26 0.71 63.00 2.92Donacije 0.77 0.04 1.61 0.07Projektni zajmovi 0.00 0.00 4.00 0.19Prihodi od privatizacije i prodaje imovine 22.98 1.15 62.24 2.89POVEĆANJE/SMANJENJE DEPOZITA 4.15 0.21 14.78 0.6948

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010Tabela 3.3: Plan budžeta RCG za 2007. godinu i izmjene i dopune (rebalans)OPIS Plan 2007Rebalans2007RazlikaTEKUĆI PRIHODI 588.99 731.62 142.63Porezi 528.70 653.61 124.91Porez na dohodak fizičkih lica 66.12 73.87 7.75Porez na dobit pravnih lica 15.03 40.29 25.26Porez na imovinu 5.93 14.17 8.24Porez na dodatu vrijednost 297.14 369.71 72.57Akcize 79.35 85.95 6.60Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 60.66 63.88 3.22Ostali republički porezi 4.48 5.75 1.27Takse 20.12 17.52 -2.61Naknade 18.64 21.68 3.05Ostali prihodi 16.02 34.06 18.03Primici od otplate kredita 5.51 4.75 -0.76IZDACI 578.26 641.59 63.33Tekući izdaci 332.09 361.28 29.19Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 179.79 199.94 20.15Ostala lična primanja 20.83 17.50 -3.33Rashodi za materijal i usluge 72.49 79.06 6.57Tekuće održavanje 20.17 21.25 1.08Kamate 19.68 19.68 0.00Renta 5.37 5.50 0.13Subvencije 8.27 13.28 5.01Ostali izdaci 5.52 5.09 -0.42Transferi za socijalnu zaštitu 43.43 46.43 3.00Transferi institucijama pojedincima NVO i javnom sektoru 119.90 132.83 12.93Kapitalni izdaci 69.25 82.21 12.95Pozajmice i krediti 5.50 6.30 0.80Otplata garancija 2.11 2.11 0.00Rezerve 5.97 10.43 4.46DEFICIT/SUFICIT 10.73 90.03 79.30FINANSIRANJE -10.73 -90.03 -79.30Domaće finansiranje -23.43 -44.50 -21.07Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 0.00 0.00 0.00Otplata dugova rezidentima 8.01 14.00 5.99Otplata obaveza iz prethodnih godina 5.42 20.50 15.08Stara devizna štednja 10.00 10.00 0.00Inostrano finansiranje 1.30 -53.53 -54.83Krediti i hartije od vrijednosti -10.30 -58.13 -47.83Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 4.87 4.87 0.00Otplata dugova nerezidentima 15.17 63.00 47.83Donacije 0.60 0.60 0.00Projektni zajmovi 11.00 4.00 -7.00Prihodi od privatizacije 11.40 8.00 -3.40Povećanje/smanjenje depozita 0.00 0.00 0.0050

3.1.2. Srednjoročni okvir javne potrošnjeZa srednjoročni fiskalni okvir 2008–2010. planira se uravnoteženje konsolidovanog bilansa javne potrošnje (blagi suficit),intenziviranje infrastrukturnih aktivnosti, dalje povećanje zarada u javnom sektoru (za javnu administraciju u 2008. godini),nastavak privatizacije (što će dovesti do daljeg povećanja depozita), fiskalne reforme (smanjenje stopa poreza i socijalnih doprinosa)bez ugrožavanja fiskalne održivosti budžeta) itd.Fiskalne i ekonomske reforme sistema javne potrošnje u periodu 2008–2010. usmjerene su na stvaranje stimulativnog ekonomskogambijenta kroz smanjenje poreskih opterećenja, čime će se obezbijediti konkurentnost ekonomije i dodatno privlačenjestranih investicija. U isto vrijeme, treba obezbijediti funkcionisanje održivog zdravstvenog i penzijskog sistema. Posebnapažnja usmjerena je na smanjenje ukupnog nivoa javnog duga, uzevši u obzir da smo eurizovana ekonomija. U periodu 2008–2010. implementiraće se sljedeće fiskalne i budžetske reforme:• Integrisanje vanbudžetskih fondova u budžet CG ; Od januara 2008. godine primici i izdaci vanbudžetskih fondova planiraćese kao sastavni dio budžeta 24 . Na taj način poboljšaće se transparentost budžeta i kontrola trošenja budžetskih sredstava,a istovremeno i likvidnost.• Postepeno smanjenje poreskog opterećenja; Snižavanje stope poreza na dohodak fizičkih lica sa 15% u 2008. na 12%u 2009. godini i na 9% u 2010. godini. Ova mjera posebno će uticati na stvaranje stimulativnijeg okvira za razvoj privatnog preduzetništvai povećanje konkurentnosti.• Postepeno smanjenje stope doprinosa; Snižavanje stope doprinosa za zdravstveno osiguranje sa 13,5% u 2007. godinina 12% u 2008. godini, dalje snižavanje na 10,5% u 2009. i na 9% u 2010. godini• Postepeno smanjenje stope doprinosa; Snižavanje stope doprinosa za penzijsko osiguranje sa 21,6% u 2007. godini na21% u 2008. godini, dalje snižavanje na 20,5% u 2009. i na 20% u 2010. godini• Povećanje stope poreza na promet nepokretnosti; Ova stopa je povećana sa sa 2% na 3% procijenjene tržišne vrijednostinekretnina, a izmijenjena je i struktura raspodjele prihoda po ovom osnovu između centralnog i opštinskih budžeta. Uodnosu na dosadašnju raspodjelu između centralnog i opštinskih budžeta u odnosu 50:50, shodno novoj raspodeli centralni budžetće prihodovati 30%, a budžeti opština 70% ostvarenih prihoda iz tog izvora, s tim da će 20% biti redistribuirano kroz egalizacionifond.• Ograničavanje nivoa tekuće javne potrošnje; U periodu 2008–2010. predviđeno je da će se učešće ovog vida javne potrošnjeu BDP smanjivati za prosječno 1,5% odstotne tačke BDP godišnje. Krajnji cilj je smanjena uloga države u ekonomskomživotu zemlje, što će omogućiti veću konkurentnost privatnog sektora uz povećanje ukupne zaposlenosti i rasta realnih zarada.• Povećavanje izdataka za Kapitalni budžet Crne Gore za 1 postotni poen BDP-a u periodu 2008–2010. uz zadržavanjenominalnog nivoa drugih kapitalnih izdataka; Osnovni cilj ove odluke je povećati razvojno usmerenje javnih finansijaCG. Dodatna sredstva koja se planiraju za ove namjene, kroz ulaganja u infrastrukturu omogućiće stvaranje pretpostavki za bržirast i razvoj ekonomije.• Smanjenje suficita konsolidovanog bilansa javno-finansijskog sektora i povećanje depozita javnog sektora; Obziromna predviđena kretanja prihoda i rashoda, u narednom trogodišnjem periodu javnofinansijski suficit CG će se smanjitisa nivoa od oko 3% BDP u 2006. i 2007. godini na prosečno 0,9% BDP godišnje u periodu 2008–2010. Istovremeno se predviđapovećanje depozita na nivo između 2 i 3% BDP godišnje. Povećanje depozita omogućiće akumuliranje rezervi za kapitalne investicijei eventualne eksterne šokove koji mogu da nastupe u maloj i otvorenoj ekonomiji kao što je ekonomija Crne Gore. Akumuliranidepoziti neće se koristiti za povećanje tekuće potrošnje.3.1.3. Javno-finansijske projekcije za period 2008–2010.Kao što je evidentno iz poglavlja 2 i sumirano u tabeli 3.4. u periodu 2008–2010. očekuje se prosječan godišnji nominalnirast BDP-a od 9,67%, uz prosječan realni rast od 6,2% godišnje. Očekivani nivo inflacije će biti 3,5% prosječno godišnje. Fiskalneprojekcije u ovome potpoglavlju su bazirane na makroekonomskom scenariju koji podrazumijeva umjeren rast ekonomskih aktivnostii stabilan i relativno nizak nivo inflacije. Očekuje se da nivo inostranih investicija postepeno opada s rekordno visokognivoa u 2007. godini. U periodu od 2008–2010. godine očekuje se postepeni pad nivoa bankarskih kredita što implicira umjerenipad potrošnje domaćinstava i stabilizaciju investicione aktivnosti.Predloženi budžet za 2008. godinu predviđa, da će javno-finansijski prihodi uprkos nastavljanju procesa smanjivanja porezaostati na nivou od preko 50% BDP kojeg će prema predviđanjima dostići u 2007. godini. Sa druge strane predviđa se nastavaktrenda povećanja javno-finansijskih rashoda. Oni bi trebali da se povećaju od 47,79% BDP u 2007. godini na 49,74% BDPu 2008. godini i to djelimično na račun povećanja zarada, djelimično na račun povećanja kapitalnih investicija, a djelimičnozbog uključivanja Fonda za razvoj i Fonda za restituciju u budžet Države i konsolidovani bilans javne potrošnje (do sada nisubili uključeni).24 Više o tome vidi u potpoglavlju 3.3.51

Tabela 3.5: Projekcija konsolidovanih javnih finansija Republike Crne Gore za period 2008–2010 (u % BDP)OPIS Plan 2008 Projekcija 2009 Projekcija 2010JAVNI PRIHODI 50.46 48.78 47.24Porezi 32.94 31.65 30.47Doprinosi 10.68 10.29 9.93Takse 1.80 1.80 1.80Naknade 2.94 2.94 2.94Ostali prihodi 1.42 1.42 1.42Primici od otplate kredita 0.68 0.68 0.68IZDACI 49.74 47.83 46.18Tekući izdaci 20.57 19.29 18.13Bruto zarade i dop. na teret poslodavca 11.39 10.62 9.90Ostala lična primanja 1.05 0.99 0.94Rashodi za materijal i usluge 4.96 4.68 4.45Tekuće održavanje 1.08 1.02 0.97Kamate 0.80 0.76 0.72Renta 0.40 0.38 0.36Subvencije 0.58 0.55 0.52Ostali izdaci 0.30 0.29 0.27Transferi za socijalnu zaštitu 11.35 10.72 10.18Transferi instit. pojed. i NVO 8.31 7.85 7.45Pozajmice i krediti 0.91 0.86 0.78Otplata garancija 0.02 0.02 0.02Rezerve 0.60 0.56 0.48KAPITALNI IZDACI 7.98 8.52 9.13Kapitalni izdaci tekućem budžetu 5.38 4.91 4.52Kapitalni Budžet CG 2.61 3.61 4.61TEKUĆA JAVNA POTROŠNJA 41.76 39.31 37.04DEFICIT/SUFICIT 0.71 0.95 1.06FINANSIRANJE -0.71 -0.95 -1.06Domaće finansiranje -1.19 -2.54 -2.41Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 0.19 0.00 0.00Otplata dugova rezidentima 0.29 2.07 1.97Otplata obaveza iz prethodnog perioda 1.10 1.04 0.98Inostrano finansiranje 0.87 1.88 1.78Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 0.86 0.81 0.77Otplata dugova nerezidentima 0.50 0.47 0.45Donacije 0.03 1.12 1.06Projektni zajmovi 0.47 0.43 0.40Prihodi od privatizacije ili depoziti 2.59 2.44 2.02POVEĆANJE/SMANJENJE DEPOZITA 2.98 2.73 2.4553

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–20103.1.4. Fiskalni riziciU nastavku ovog potpoglavlja razvijeni su fiskalni rizici kojima mogu biti izložene javne finansije u Crnoj Gori. Dva osnovnarizika koja su prezentirana posljedica su mogućeg usporavanja ekonomskog rasta i priliva stranih direktnih investicija, kao ifiskalnih troškova vezanih za eventualno finansiranje velikih infrastrukturnih projekata zaduživanjem. Prvo fiskalni rizik – zavisnostjavnih finansija od ekonomskog rasta – razvijen je i u pozitivnoj varijanti, tj. pod pretpostavkom da se ubrzanje ekonomskograsta nastavi dinamičnijim tempom.A) Glavni javno-finansijski rizik kome je izložena CG vezan je za potencijalno niži privredni rast od onog koji je planiran umakroekonomskom scenariju. U vezi sa tim, Crna Gora može biti izložena i sljedećem javno-finansijskim rizicima:• Prevelika zavisnost budžetskih prihoda od izvora koji zavise od uvoza – poreza na dodatu vrijednost i poreza na međunarodnutrgovinu i transakcije. Odnos između uvoznog i unutrašnjeg bruto PDV-a je oko 75/25% u korist uvoznog, dok se odnosneto naplaćenog PDV-a (posle povraćaja) kreće i do 85/15%. U slučaju značajnog smanjenja uvoza može biti ugrožena fiskalnaodrživost budžeta.• Zavisnost od kretanja na međunarodnom turističkom tržištu i kretanja na svjetskom tržištu aluminijuma. Međunarodnotržište turističkih usluga, a time i Crna Gora kao turistička destinacija, je veoma izloženo spoljnim uticajima. KAP sa svojim repro-lancemčini polovinu izvoza crnogorske ekonomije i time u značajnoj mjeri determiniše prihode države.• Pritisci na povećanje državnog budžeta zbog preuzimanja dodatnih obaveza u procesu evropskih integracija. Umjesto apsolutnogpovećanja potrošnje treba primijeniti organizacione mjere reforme državne uprave i posvetiti pažnju jačanju administrativnihkapaciteta u Crnoj Gori kroz manju ali efikasniju državnu upravu.Uzevši u obzir potencijalne fiskalne rizike, makroekonomske i fiskalne trendove, moguć je srednjoročni makroekonomskii fiskalni scenario koji podrazumijeva sljedeće pretpostavke: Niži rast ekonomskih aktivnosti i stabilan i nizak nivo inflacije, uzpad nivoa inostranih investicija s rekordno visokog nivoa u 2007. godini. U periodu od 2008–2010. godine može da dođe do značajnogpada nivoa bankarskih kredita. Ovo bi dovelo do pada potrošnje domaćinstava i stabilizacije investicione aktivnosti. Očekivanosmanjenje uvoza roba kao i smanjenje prihoda po ovom osnovu dovelo bi do smanjenja javnih prihoda. Ovaj scenariopredviđa prosječan nominalni rast BDP-a od 7,75% u periodu 2008–2010, uz prosječan realni rast od 5,5% godišnje. Očekivaninivo inflacije bio bi 2,25% prosječno godišnje. Smanjeni nivo javnih prihoda rezultirao bi deficitom javne potrošnje od 1,59%BDP-a. Učešće tekuće javne potrošnje u BDP-u u periodu 2008–2010. smanjivalo bi se po stopi 2,24% BDP-a, uz istovremenopovećanje učešća kapitalnih izdataka na nivou od 0,59% BDP-a, pri čemu bi izdaci za Kapitalni budžet Crne Gore rasli po stopiod 1% BDP-a godišnje.Stope rasta 2008 2009 2010Nominalni rast BDP-a 8.50% 7.75% 7.00%Realni rast BDP-a 6.00% 5.50% 5.00%Inflacija 2.50% 2.25% 2.00%Konsolidovani izdaci (u % BDP-a) 50.87 49.07 47.58Kapitalni izdaci (u % BDP-a) 8.16 8.67 9.34Tekuća javna potrošnja (u% BDP-a) 42.71 40.40 38.24Suficit/deficit (u % BDP-a) -1.58 -1.75 -1.46Povećanje/smanjenje depozita (u % BDP-a) 0.74 0.10 0.01Na drugoj strani, pozitivni scenario podrazumijeva još brži nastavak pozitivnih makrofiskalnih trendova, uz intenzivnu implementacijustrukturnih reformi. Još snažniji rast ekonomskih aktivnosti (turizam i druge usluge, građevinarstvo, infrastrukturniprojekti, proizvodnja) i stabilan i relativno nizak nivo inflacije. Očekuje se da nivo inostranih investicija i dalje raste, kaoi nivo bankarskih kredita. Ovo bi dovelo do povećanja potrošnje domaćinstava i intezivne investicione aktivnosti. Očekivaninastavak trenda uvoza roba rezultirao bi povećanjem prihoda po ovom osnovu. Ovaj scenario predviđa u periodu 2008–2010.prosječan nominalni rast BDP-a od 11%, uz prosječan realni rast od 7% godišnje. Očekivani nivo inflacije bi bio 4% prosječno54

godišnje. Suficit javne potrošnje ne bi bio ispod 2,83% BDP-a. Učešće tekuće javne potrošnje u BDP-u u periodu 2008–2010.smanjivalo bi se po stopi 2,56% BDP-a, uz istovremeno povećanje učešća kapitalnih izdataka na nivou od 0,53% BDP-a, pri čemubi izdaci za Kapitalni budžet Crne Gore rasli po stopi od 1% BDP-a godišnje. Povećanje depozita javnog sektora ne bi biloispod 4,60% BDP-a.Stope rasta 2008 2009 2010Nominalni rast BDP-a 12.50% 11.00% 9.50%Realni rast BDP-a 8.00% 7.00% 6.00%Inflacija 4.50% 4.00% 3.50%Konsolidovani izdaci (u % BDP-a) 49.06 46.83 45.04Kapitalni izdaci (u % BDP-a) 7.87 8.35 8.93Tekuća javna potrošnja (u % BDP-a) 41.19 38.45 36.07Suficit/deficit (u % BDP-a) 2.95 2.86 2.67Povećanje/smanjenje depozita (u % BDP-a) 5.19 4.60 4.01B) Drugi potencijalno veliki fiskalni rizik predstavlja rizik dodatnog finansiranja infrastrukturnih objekata – potreba zarazvojem putne, komunalne i svake druge infrastrukture. Postoji veliki rizik održivosti budžeta i upravljanja javnim dugom uslučaju klasičnog finansiranja velikih infrastrukturnih projekata tipa autoputa – putem dugoročnih kredita. Urađen je jednostavanmakrofiskalni scenario koji je posljedica zaduživanja države u iznosu od 300 mil. € godišnje u toku 10 godina za izgradnjuautoputa, bez „grace” perioda i uz kamatnu stopu od 6% godišnje. Ogromne kapitalne investicije mogle bi imati inflatorni uticaj,sigurno bi vodile visokom uvozu, ali i generisanju većih budžetskih prihoda i stvaranju preduslova za brži ekonomski rastu srednjem i dugom roku. Takođe, veliki investicioni projekat finansiran zaduživanjem značio bi i veliki deficit javne potrošnje,opterećene po osnovu otplate kamata i glavnice i povećanje javnog duga što bi na duži rok dovelo u pitanje održivost sistemajavnih finansija i upravljanje dugom.Stope rasta 2008 2009 2010Nominalni rast BDP-a 16.00% 17.00% 18.00%Realni rast BDP-a 8.00% 8.50% 9.00%Inflacija 8.00% 8.50% 9.00%Konsolidovani izdaci (u % BDP-a) 59.90% 58.14% 57.30%Kapitalni izdaci (u % BDP-a) 19.08 18.19 17.65Tekuća javna potrošnja (u% BDP-a) 40.82 39.95 39.65Suficit/deficit (u % BDP-a) -8.68 -8.1 -8.15Povećanje/smanjenje depozita (u % BDP-a) 3.59 3.22 0.94Nivo javnog duga 45.69 50.18 53.15Da bi se ovaj rizik umanjio, u srednjem roku predviđa se kreiranje okvira za konsolidovano upravljanje fiskalnim rizicimajavne potrošnje, uključujući javno-privatno partnerstvo, fizibiliti studije i „cost-benefit” analize. Implementira se Kapitalnibudžet CG, kojim će se kreirati politika ulaganja u infrastrukturu i obezbijediti bolja kontrola trošenja sredstava za kapitalneinvesticije.55

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–20103.1.5. Strategija upravljanja javnim dugomJavni dug Crne Gore, bez preduzeća u većinskom državnom vlasništvu, iznosio je 701,1 miliona eura na dan 31.12.2006. godine.Unutrašnji dug iznosio je 197,1 miliona eura ili 28,1% od ukupnog javnog duga, dok je spoljni javni dug iznosio 504 milionaeura ili 71,9% od ukupnog javnog duga. Ukoliko ovom iznosu dodamo dug državnih preduzeća dolazimo do iznosa javnogduga sa javnim preduzećima koji je iznosio oko 775 miliona eura ili 39% BDP na dan 31. 12. 2006. godine. Javna preduzeća kojisu korisnici ino kredita, a kojima je Crne Gora izdala garanciju ili kontragaranciju, Monteput, Aerodromi CG i EPCG su preduzećasa autonomnim prihodima, i postoji osnovana pretpostavka da će navedena preduzeća redovno servisirati svoje obaveze,pa prema ESA–95 računovodstvenoj metodi te obaveze nisu uključene u javni dug, već se tretiraju kao dug javnog sektora. Stogaje analiza prezentirana u nastavku fokusirana na javni dug Crne Gore, koji ne uključuje javna preduzeća.Dakle, javni dug Crne Gore, bez javnih preduzeća, na kraju trećeg kvartala 2007. godine iznosio je 773 mil. eura ili 33,9% brutodomaćeg proizvoda (BDP). Unutrašnji dug iznosi 272,4 miliona eura ili 12% od BDP-a, dok je spoljni javni dug iznosio 500,6mil. eura ili 21,9% BDP-a. Kod ino duga u prethodnom kvartalu došlo je do smanjenja ukupne obaveze za 9,5 mil. eura uslijedotplate jedne tranše konsolidacionog zajma Međunarodne banke za obnovu i razvoj (IBRD) u iznosu od 19 mil. eura uključujućii troškove prijevremene otplate. Stanje duga kod Međunarodne organizacije za razvoj (IDA), Kreditne banke za razvoj (KfW),mađarskog i poljskog kredita je veće za iznose povlačenja u posljednja devet mjeseci, dok je izvršeno prvo povlačenje sredstavaiz kredita sa Societe Generale bankom za nabavku IT opreme za škole.Izmjenama i dopunama zakona o budžetu za 2007. god. predviđena je otplate još jedne tranše konsolidacionog zajma IBRD,i u zavisnosti od kretanja prihoda stanje duga po ovom osnovu će biti umanjeno za dodatnih 1 do 2% BDP-a. Shodno tekućim(priliv prihoda do sredine novembra) i planiranom kretanju prihoda (predviđanjima prihoda u decembru) namjera Ministarstvafinansija je da se otplate dvije tranše u iznosu od oko 40 mil. eura u decembru 2007. god. Budžetske uštede po osnovu većotkupljene tranše iznose oko 800,000 eura godišnje, ili od oko 10,6 mil. eura ukupno do kraja amortizacionog perioda, a u slučajudodatnih otkupa uštede bi bile 1,3 do 3,1 mil. eura godišnje ili u ukupnom iznosu od 11 do 28 mil. eura.Tabela 3.6: Kretanje javnog duga u periodu 2006–2010.Kretanje javnog dugaSeptembar2006Decembar2006Septembar20072008PLAN2009Projekcija2010ProjekcijaDomaći dug (u mil. €) 167.6 197.1 272.4 433 424 414Domaći dug (u% BDP-a) 8.4 8.7 12 17.1 15.3 13.8Inostrani dug (u mil. €) 477.3 504 500.6 504 521 513Inostrani dug (u% BDP-a) 23.8 22.1 21.9 19.9 18,8 17.1Ukupan dug (u mil. €) 644.9 701.1 773 937 945 927Ukupan dug (u% BDP-a) 32.2 30.8 33.9 37.1 34.1 30.9Takođe, planira se i jednokratna otplata obaveza prema kreditorima iz Pariskog kluba čija su potraživanja ispod 1 mil. SDR,a u skladu sa odredbama Usaglašenog zapisnika o konsolidaciji duga Savezne Republike Jugoslavije, potpisanog 28. decembra2001. godine. Do sada realizovana je prijevremena otplata prema japanskom METI-u.Što se tiče neriješenih dužničkih pitanja, ostaje da se regulišu pitanja duga prema vladama Libije, pregovori otpočeli, i Kuvajta,klirinški dug SFRJ prema Češkoj i Slovačkoj, održana prva runda pregovora, i dug po API (Alternative Participation Instruments)obveznicama u okviru Londonskog kluba povjerilaca. Dug prema vladama ove četiri zemlje Crnoj Gori je pripao poosnovu raspodijele nealociranog duga (5,88% od 38% za Srbiju i Crnu Goru), i tačan iznos duga i način reprograma biće utvrđenu pregovorima. Što se tiče API obveznica pokušava se naći mogućnost bilateralnog rješavanja ovoga pitanja, jer je kreditor, UBSbanka, do skoro insistirao na multilateralnom okviru za rješenje. U tabeli za period 2008. do 2010. god. Ministarstvo finansijapolazi od pretpostavke da će ukupna obaveza po osnovu ovih dugovanja iznositi oko 25 mil. eura.Kod unutrašnjeg duga u toku 2007. god. u potpunosti su isplaćene zaostale budžetske obaveze dok su državni zapisi u pot­56

punosti otkupljeni. Kod stare devizne štednje počela je četvrta rata isplate i dug je umanjen za 6 mil. eura, dok je isplata štednjegrađana položene kod Ovlašćenih banaka sa sjedištem van CG u toku i do sada je isplaćeno oko 1,1 mil. eura. Obaveza po osnovurestitucije uvećana je za 69.1 mil. eura u toku 2007. godine. Do sada donijeta su pravosnažna rješenja u iznosu od 155,8 mil.eura od čega je 8,1 mil. eura isplaćeno u gotovini a 26,3 mil. eura otkupljeno je obveznica.Dug lokalnih samouprava je porastao u odnosu na kraj 2006. god. za 32.3 mi. eura, uslijed uključenja zaostalih obaveza ustanje duga. Kod unutrašnjeg duga nije unijeta obaveza po osnovu štednje kod privatnih banaka (Dafiment, Jugoskandik), jer zasada nije donijeta odluka da se kompenzuju štediše po ovom osnovu, a procijenjena obaveza je oko 10 mil. eura.Javni dug RCG, sa javnim preduzećima iznosio je 865,9 mil. eura ili oko 38% BDP na dan 30. septembar 2007. godine.Ministarstvo finansija je u pripremilo Analizu održivosti javnog duga koja je zasnovana na makrofiskalnom scenariju 2008–2010. Procijenjeno je da će obaveze po osnovu restitucije dostići limit od oko 10% BDP-a u 2008. godini, i da će obaveze poosnovu devizne štednje kod nerezidentnih banaka biti oko 20 mil. eura. Pretpostavka je da opštine neće umanjiti svoje zaostalebudžetske obaveze, dok po osnovu uključenja vanbudžetskih fondova u sistem trezora unutrašnji dug će se povećati za oko 1%BDP-a. Takođe se pretpostavlja da će se „buy-back” program koji je otpočeo u 2007. nastaviti i u 2008. godini u ukupnom iznosuod 105 mil. €, tj. dodatnih 46 mil. eura u toku 2008. god. Eventualna nova zaduživanja biće u skladu sa strategijom razvoja VladeCG. Shodno ovom scenariju ukupan javni dug na kraju 2008. godine porašće za preko 3 procentna poena BDP u donosu naseptembar 2007. i dostići 37,1% BDP.Analiza održivosti javnog duga, koja je sastavni dio Strategije upravljanja dugom 2008–2010. godine, testirala je kretanje dugau slučaju više varijabli. U osnovnom scenariju po pretpostavkom rasta BDP od oko 6% i primarnog suficita u budžetu, javnidug bi se do 2010. god. umanjio na oko 30% BDP dok bi neto zaduženje po ovom scenariju bilo oko 18% BDP (neto zaduženjepodrazumijeva umanjenje javnog duga za iznos državnih depozita).U slučaju značajno manjeg rasta BDP, (pretpostavka da prosječni godišnji rast BDP iznosi oko 2%), dug bi približno ostaona vrijednostima koje su planirane za 2008. godinu. Sljedeći scenario je razvijen pod pretpostavkom značajnih poremećaja fiskalnogbalansa. Tako, u situaciji kada bi budžet bilježio primarni deficit od oko 2% javni dug bi se kretao na nivou između 35i 37% BDP. Promijena kamatne stope, tj. njen rast od 1 procentni poen, ne bi imao značajnijeg uticaja na visinu javnog duga, atakođe ne bi bilo značajnijeg dodatnog opterećenja za troškove servisiranja javnog duga. Najpesimističkiji scenario, koji polaziod pretpostavke manjeg rasta BDP i postojanja primarnog deficita, kao i rasta kamatnih stopa, vodio bi povećanju javnog dugana oko 40% BDP u 2010. godini. U ovom scenariju iznos neto javnog duga bio bi izjednačen sa iznosom bruto javnog duga jerbi se depoziti trošili na pokriće primarnog deficita, odnosno servisiranje duga.Istovremeno, važno je naglasiti da je kretanje ino duga u narednom periodu urađeno pod pretpostavkom idealnog povlačenjasredstava kredita, tj. polazi se od pretpostavke da će u godini potpisivanja biti povučena cjelokupna raspoloživa sredstva.Takođe, pretpostavlja se da će Vlada preuzeti otplatu dijela duga za koji je izdala garancije, npr. kod JP Željeznice CG, i da će sepo učlanjenju u Razvojnu banku savjeta Evrope potpisati kreditni aranžmani u ukupnom iznosu od 12 mil. eura. Ovo je, dakle,takođe pesimistički scenario sa aspekta uvećanja ino duga u kratkom periodu.Važno je istaći da je valutna i kamatna struktura javnog duga Crne Gore povoljna. Cjelokupan unutrašnji dug je u eurima, sakamatnom stopom od 2% kod obaveza po osnovu restitucije i stare devizne štednje. Od ukupnog iznosa spoljnjeg duga samo jedio obaveza Pariskog kluba (26% duga u USD, a 3% u ostalim valutama), dug prema Anglo-Yugoslav banci (u USD) i IDA krediti(u SDR) se ne servisiraju u eurima. Sumarno, 89% ino duga je u eurima. Po fiksnoj kamatnoj stopi servisira se oko 77% ino dugai kamatna stopa se kreće od 2% do 5,8%. Kod robnih bilateralnih kredita kamatna stopa je čak i ispod 2%. Ukupan iznos javnogduga koji se servisira po varijabilnoj stopi je 109 mil. € i kamatna stopa je uglavnom 50 bps iznad EURIBOR-a.Kod „novih” zaduženja, kamatna stopa je veoma povoljna, formira se uglavnom sa maržom od 0,5% iznad kamate koje odobravajuino kreditorima, koje sa rejtingom AAA se zadužuju na međunarodnom finansijskom tržištu.Osim povoljne valutne i kamatne strukture kredita, krediti koji ulaze u javni dug Crne Gore imaju dug otplatni i grejs period.Tako npr. kod IBRD otplata je do 2031. god., do 2024. god. odnosno 2041. god. kod povjerilaca iz Pariskog kluba, dok „nova”zaduženja imaju grejs period od 2 do deset godina i otplatni period od 10 do 20 godina. Još jedna povoljnost je što Crna Goraim– pristup koncesionalnim kreditima. U prethodne dvije godine potpisani su sa KfW – Projekat vodosnabdijevanja i otpadnihvoda, sa Vladom Poljske – željeznice i poljoprivreda, sa Vladom Austrije – Projekat zdravstva, Vladom Mađarske – Projekat obrazovanjau ukupnom iznosu od 41,4 mil. €.57

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–20103.1.6. Budžetske implikacije „osnovnih strukturnih reformi”U periodu 2007–2010, osnovne strukturne reforme usmjerene su u dva pravca:A) Implementacija Kapitalnog budžeta CG i osnovni ciljevi implementacije Kapitalnog budžeta je da se jasnije prezentirajui odvoje aktivnosti koje se finansiraju kroz Tekući budžet od aktivnosti Vlade koje se odnose na realizaciju strateških projekata,koje se realizuju kroz Kapitalni budžet CG. U 2007. godini Kapitalni budžet će biti izvršen u iznosu od 39,4 mil. € ili 1,73% BDPa,dok se za 2010. godinu izdaci Kapitalnog budžeta planiraju u iznosu od 138,53 mil. € što čini 4,61% procijenjenog BDP-a za2010. godinu. Shodno zadacima propisanim, Agendom ekonomskih reformi za Crnu Goru, Ekonomskom politikom Crne Goreza 2007. godinu i Smjernicama za izradu Kapitalnog budžeta, nastavlja se sa procesom realizacije kapitalnih projekata. Zakona obudžetu Crne Gore za 2008. godinu, planirana su sredstva za Kapitalni budžet u ukupnom iznosu od 65.9 mil. €.Kapitalnim budžetom za 2007. godinu, preko Direkcije javnih radova, realizovani su sljedeći kapitalni projekti:Dom kulture – Andrijevica. Završeni su svi radovi na izgradnji i opremanju objekta površine 1.350 m 2 sa višenamjenskomdvoranom kapaciteta 240 gledalaca, koji u svom sadržaju osim centralnog hola, višenamjenske dvorane i scenskog prostora imai malu salu – galerijski prostor, biblioteku sa čitaonicom, prostorije namijenjene za rad lokalnog radija kao i Centra za kulturu.Osnovna Škola „Milun Ivanović” – Biševo – Rožaje. Svi radovi planirani na izgradnji objekta sa infrastrukturnim priključcimado na 1 metar od objekta su u završnoj fazi i biće završeni do kraja 2007. godine. Objekat je površine 650 m 2 i sadrži 4 učionice,biblioteku i prateći administrativni prostor.Zatvor za maloljetnike, Zatvor za žene i Prihvatni centar za strance i Odjeljenje za izvršenje kazni zatvora do 6 mjeseci i kazniizrečenih u prekršajnom postupku. Radovi na izgradnji objekata, površine po 1.200 m 2 , su u završnoj fazi i isti će biti završenido kraja 2007. godine. Do tada će biti završeni i radovi na uređenju terena i infrastrukturnim priključcima, tako da će objekti,početkom 2008. godine biti stavljeni u funkciju.Hidrometeorološka stanica u Igalu. Svi radovi planirani Kapitalnim budžetom za 2007. godinu, na izgradnji objekta su završeni.Izgrađen je objekat površine 220 m 2 , koji je u julu 2007. godine predat korisniku – Hidrometeorološkom zavodu CG.Takođe su završeni radovi na izgradnji dva kapitalna projekta, čije se opremanje i uređenje terena nastavlja u 2008. godini, i to:Centar za kriminalistička vještačenja i obuku – Forenzička laboratorija u Danilovgradu. Ovaj projekat zajednički finansirajuEvropska agencija za rekonstrukciju, Direkcija javnih radova saglasno Kapitalnom budžetu za 2007. godinu i Ministarstvo unutrašnjihposlova i javne uprave. Kapitalnim budžetom za 2008. godinu planirana su sredstva za opremanje ovog objekta u iznosuod 2.330.000,00 €.Upravna zgrada Carinarnice Kotor – Kotor. Saglasno Kapitalnom budžetu za 2007. godinu, u toku je izvođenje radova naizgradnji i opremanju objekta površine 400 m 2 , projektovanog da zadovolji sve potrebe za funkcionisanje carinske ispostave uKotoru. Kapitalnim budžetom za 2008. godinu planirana su sredstva za uređenje terena u iznosu od 250.000,00 €.Kapitalnim budžetom za 2008. godinu nastavlja se, preko Direkcije javnih radova, sa realizacijom sljedećih kapitalnih projekata,koji su započeti u 2007. godini:• Nova zgrada Vlade Crne Gore – Podgorica u iznosu od 2. 000.000,00 €;• Zgrada – Rektorata – Podgorica u iznosu od 2.365.687,00 €;• Institut za javno zdravlje – Podgorica u iznosu od 1.748.000,00 €;• Centri za transfuziju u iznosu od 500.000,00 €;• Zgrada državnih agencija u Podgorici u iznosu od 2.603.286,00 €;• Sanacija i rekultivacija jalovišta rudnika olova i cinka – Mojkovac u iznosu od 500.000,00 € iz opštih prihoda i 500.000,00 € iznamjenskih prihoda;• Upravna zgrada Carinarnice Podgorica – Podgorica u iznosu od 90.000,00 € za izradu projektne dokumentacije;• Dom za stare osobe Bijelo Polje u iznosu od 500.000,00 €;• Dom za palijativnu njegu starih „Grabovac” – Risan u iznosu od 1.140.000,00 €;• Muzički centar – Rekonstrukcija i adaptacija objekta Doma vojske u Podgorici u iznosu od 1.500.000,00 € i• Rekonstrukcija školskog centra „Tvrtko Bijelić” Nikšić u iznosu od 1.250.000,00 €.Kapitalnim budžetom za 2008. godinu planirano je da se preko Direkcije javnih radova realizuju sljedeći kapitalni projekti:• Zgrada upravnih poslova Područne jedinice policije u Pljevljima u iznosu od 406.000,00 €;• Rekonstrukcija glavne gradske saobraćajnice (Njegoševa ulica) na Žabljaku u iznosu od 650.000.00 €;• Osnovna Škola „Risto Manojlović” i Osnovna muzička škola – Kolašin u iznosu od 500.000,00 €;• Rekonstrukcija i adaptacija Sportske dvorane u Beranama u iznosu od 700.000,00 €;• Rekonstrukcija i sanacija puta Danilovgrad – Spuž u iznosu od 1.170.000,00 €;• Nova zgrada komande u kasarni „Milovan Šaranović” u Danilovgradu u iznosu od 150.000,00 €;58

• Upravna zgrada Zavoda za izvršenje krivičnih sankcija u iznosu od 295.000,00 €;• Bazen na škveru – Herceg Novi u iznosu od 500.000,00 €;• Rekonstrukcija i adaptacija JU Centar za djecu i mlade „Ljubović” – Podgorica, JU Dječiji dom „Mladost” – Bijela i JU „Lovćen”– Bečići u iznosu od 100.000,00 €;• Stvaranje uslova za razvoj „Pješačenja i biciklizma” u Crnoj Gori u iznosu od 900.000,00 €;• Elektro info punktovi na graničnim prelazima u iznosu od 300.000,00 €;• Sanitarne deponije u iznosu od 1.545.000,00 €;• Postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u iznosu od 800.000,00 €;• Izgradnja mini obilaznice u Plavu u iznosu od 650.000,00 €;• Nova zgrada Ministarstva odbrane, Generalštaba vojske Crne Gore i Ministarstva inostranih poslova u iznosu od 1.350.000,00 €;• Dječiji vrtić u Golubovcima u iznosu od 400.000,00 €;• Domovi zdravlja u Podgorici u iznosu od 1.300.000,00 €;• Poslovna zgrada Područne jedinice policije u Podgorici u iznosu od 3.000.000,00 €;• Rekonstrukcija ulice „13 jul” u Nikšiću u iznosu od 500.000,00 €;• Zatvor u Kotoru i rekonstrukcija Zatvora u Bijelom Polju iz namjenskih sredstava od zakupa zgrade bivšeg Zatvora u Kotoruu iznosu od 1.500.000,00 €;• Rekonstrukcija zgrade Skupštine Crne Gore u iznosu od 100.000,00 €.• Kapitalnom budžetu za 2007. godinu, preko Direkcije za saobraćaj, završena je realizacija kapitalnog projekta Tunel „Vrmac”.Kapitalnim budžetom za 2008. godinu nastavlja se, preko Direkcije za saobraćaj, sa realizacijom sljedećih kapitalnih projekata,koji su započeti u 2007. godini:• Put Risan – Grahovo – Žabljak u iznosu od 7.000.000,00 €;• Sanacija tunela, mostova, klizišta, kosina i zidova na magistralnim i regionalnim putevima u iznosu od 2.000.000,00 €, sredstvimaiz kredita Evropske investicione banke (EIB).• Mišići – Buljarica preko prevoja Kufin u iznosu od 2.000.000,00 €, sredstvima iz kredita Evropske investicione banke (EIB).• Presvlačenje asfalta magistralnih i regionalnih puteva u iznosu od 2.900.000,00 € iz opštih prihoda budžeta i 1.000.000,00 €,sredstvima iz kredita Evropske investicione banke (EIB).Kapitalnim budžetom za 2008. godinu planirano je da se preko Direkcije za saobraćaj realizuju sljedeći kapitalni projekti:• Treća traka i zaobilaznica oko gradova u iznosu od 11.410.000,00 €;• Projektovanje obilaznica i uskih grla na magistralnim i regionalnim putevima u iznosu od 4.180.000,00 €;• Izgradnja autoputa od Smokovca do Veruše u iznosu od 1.300.000,00 €.B) Reforme u sklopu evropskih integracija:Reforma javne uprave u procesu evropskih integracija – planiranim Izmjenama i dopunama zakona o zaradama državnihslužbenika i namještenika predviđene su dodatne stimulacije za kadrove angažovane u procesu Evropskih integracija. Dodatnasredstva će biti obezbijeđena iz budžeta CG iz tekuće rezerve, za 2008. godinu planirani iznos je oko 2 mil. €. Osnovan je Sekretarijatza evropske integracije (SEI) u cilju unapređenja procesa evropskih integracija i njihova koordinacija unutar Vlade.Sekretarijat trenutno ima 38 stalno zaposlena službenika i planirani budžet od 0,94 mil. € u 2008. godini.Reforma tržišta rada – planiranim Izmjenama i dopunama zakona o radu povećaće se fleksibilnost na tržištu rada i rast preduzetničkeekonomije. Novi Zakon o radu će, s jedne strane, omogućiti veću slobodu poslodavcima prilikom ugovaranja radnihodnosa, odnosno veću fleksibilnost tržišta rada uopšte, a s druge strane radnicima ublažiti gubitak sigurnosti boljom zaštitomprimanja u slučaju nezaposlenosti i djelotvornijoj pomoći kod ponovnog zapošljavanja.Priprema Prostornog plana CG do 2025. godine i izrada detaljnih prostornih planova – iz sredstava budžeta u 2008. godiniplanirana su sredstva u iznosu od oko 5 mil. € za sljedeće namjene: Izrada studija lokacija u okviru Prostornog plana područja posebnenamjene za Morsko dobro i Nacionalne parkove, detaljni prostorni planovi za područja na kojima treba da se grade objektikrupne infrastrukture regionalnog značaja (autoputevi, hidroenergetski sistemi, deponije) itd. U sklopu istih aktivnosti, Direkcijaza nekretnine će izdvojiti sredstva u iznosu od 5 mil. € za snimanje terena, izradu podloga, nacrta i urbanističkih planova.59

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–20103.2. Kvalitet javnih finansijaAktivnosti usmerene u poboljšanje kvaliteta javnih finansija u Crnoj Gori u poslednjoj godini moguće je u osnovi podijelitiu dva sklopa. Prvi sklop predstavljaju promjene odnosno dopune zakonodavnog okvira, a drugi segmenat predstavlja implementacijarazličitih aktivnosti usmjerenih u poboljšanje kvaliteta rada i samih procedura vezanih na programiranje i realizacijujavnih finansija.U oblasti zakonodavstva značajnog za podizanje kvaliteta javnih finansija posebno valja istaknuti sljedeća zakonodavna akta.Prvi su Izmjene i dopune Zakona o budžetu kojima se nadopunjava „organski” Zakon o budžetu usvojen još 2001. godine. Timzakonom potrošnja bilo kog iznosa sredstava ili njihova upotreba na način drugačiji od onog predviđenog usvojenim godišnjimZakonom o budžetu za tu godinu bila je zabranjena, a korišćenje sredstava iznad dozvoljenog nivoa smatra se krivičnim djelom.U 2007. godini donesene su Izmjene i dopune zakona o budžetu čiji je integralni dio postao dosadašnji Zakon o javnom dugu, definisanoje integrisanje i transformacija van-budžetskih fondova u državne fondove, utvrđena je detaljnija procedura donošenja budžetalokalnih samouprava i kontrola trošenja sredstava na lokalnom nivou, definisana implementacija Kapitalnog budžeta itd.Drugi za kvalitet crnogorskih javnih finansija značajan pravni akt je predlog Izmjena i dopuna Zakona o finansiranju lokalnesamouprave. Tim aktom bi trebalo da se promijeni u 2003. godini donesen Zakon o finansiranju lokalne samouprave kojim sudefinisana prava i obaveza lokalnih samouprave po pitanju planiranja budžeta, izvora primitaka, izdaci po namjenama, sistemfinansijskog izjednačavanja opština (Egalizacioni fond) itd. Predviđene Izmjene i dopune treba da obezbijede kvalitetnije izvorefinansiranja opštinskih budžeta, zakonska rešenja usaglase sa rešenjima iz Evropske povelje o lokalnoj samoupravi, dodatno razradekriterijume za raspodjelu sredstava iz Egalizacionog fonda, smanji fiskalno opterećenje privrede itd.Sem dopuna zakonodavnog okvira u toku je i implementacija sljedećih značajnih projekata koji će doprineti boljem kvalitetuupravljanja javnim finansijama u Crnoj Gori.• Srednjoročni budžetski okvir; Pretpostavka za koncipiranje i primjenu srednjoročnog budžetskog okvira je reforma procesapripreme i planiranja budžeta i uvođenje finansijskih limita za budžetske korisnike u višegodišnjem periodu. Budžetskeaproprijacije za višegodišnji period bi se bazirale na strateškim dokumentima Vlade i pojedinih resornih ministarstava u „skladusa fiskalnim” okvirom ukupne javne potrošnje. Na taj način bi se uveo metod „odozgo na dolje” u procesu pripreme i planiranjabudžeta. Implementacija podrazumijeva uspostavljanje limita u srednjoročnom periodu u kumulativnom iznosu, po ekonomskojklasifikaciji, i po budžetskim korisnicima dok bi i detaljan pregled troškova bi preciziran godišnjim zakonima o budžetu.Ključna prednost uvođenja srednjoročnog budžetskog okvira ogleda se u stabilnijoj i održivoj fiskalnoj politici, većem kapacitetuza regulisanje budućih budžetskih efekata/rezultata i poboljšanoj mogućnosti Vlade da izvrši alokaciju resursa u sklopu programai organizacionih jedinica, u skladu sa svojom politikom i prioritetima.• Konsolidovanje budžetske strukture; Da bi se postigla neophodna efikasnost upravljanja javnim finansijama planira seuključivanje državnih fondova u budžet Države, kao i konsolidovanje javne potrošnje uključivanjem regulatornih agencija i javnihpreduzeća u dijelu obrazloženja budžeta. Takođe, veća pažnja će biti posvećena funkcionalnoj analizi i strukturi budžeta. Usrednjem roku predviđa se smanjenje broja direktnih korisnika budžetskih sredstava uz povećanje odgovornosti Ministarstavaza koordinaciju budžetskog procesa i budžetskih korisnika u sektoru njegovih nadležnosti.• Nastavak implementacije Kapitalnog budžeta Crne Gore; Nastavak implementacije Kapitalnog budžeta Crne Gore uzuvođenje obaveznih aproprijacija za dvogodišnji period u Zakonu o budžetu Crne Gore za 2009. godinu. U prvoj polovini 2008.godine predviđa se uvođenje plana petogodišnjih kapitalnih investicija Crne Gore na osnovu kojeg će biti predlagan i dvogodišnjizakon o kapitalnom budžetu. U tom cilju predviđa se formiranje baze podataka o svim projektima, koji su povezani sa budžetom.Time bi se postigla adekvatna analiza fiskalnih rizika, kao i poboljšao proces donošenja odluka kod izbora prioriteta.Usvajanje novog zakona o koncesijama i privatno javnom partnerstvu će biti značajan regulatorni okvir za upravljanje jednimdijelom investicija.• Nastavak implementacije programskog budžeta; Kod implementacije programskog budžeta u Crnoj Gori zastupljenje model Budžetskog programa koji predstavlja glavnu aktivnost (program) ili grupu aktivnosti (potprogrami) koji se realizujepreko potrošačkih jedinica. Uvedena su dva nivoa primjene programskog budžeta koji se iskazuju preko programa i potprograma.Reformom programskog budžeta planira se uvođenje logične programske klasifikacije za cjelokupan budžet, kao i pripremaIT sistema za monitoring i izvršenje budžeta prema programskoj strukturi. Prelazak sa linijskog na programski budžet predviđase u 2008. godini, tako da bi budžet za 2009. godinu bio pripremljen sa programskom strukturom. Potpuna implementacijaprogramskog budžeta, koja uključuje indikatore i potpunu primjenu metoda „odozgo na dolje” u procesu pripreme i planiranjabudžeta, predviđa se u srednjem roku.• Upravljanje javnim dugom; Javni dug Crne Gore je zahvaljujući uspješnom reprogramiranju naslijeđenog duga, kao i prihodimaod privatizacije znatno smanjen u poslednjim godinama. Na kraju 2006. godine javni dug je smanjen na 701,1 mil. € ili32,2% BDP-a uz visoke državne depozite kod banaka i Centralne Banke Crne Gore (CBCG). U uslovima povoljne likvidnostiVlada je smanjila na minimum program emisije državnih zapisa. Novo zaduživanje se uglavnom vrši u cilju finansiranja projekataiz međunarodnih finansijskih institucija i to pretežno evropski. Neizmirene obaveze prema dobavljačima su amortizovane,dok se nove obaveze ne kumuliraju. Međutim, obaveze po osnovu restitucije su sa druge strane uticale na značajno povećanjedomaćeg duga, ali ne na nivou koji bi ugrozio fiskalnu održivost sistema javnih finansija u Crnoj Gori.60

3.3. Struktura javnih finansijaKljučna izmjena u 2008. godini u odnosu na prethodne godine odnosi se na Izmjene i dopune „organskog” zakona o budžetu.Naime, od 1. januara 2008. godine, dosadašnji van-budžetski fondovi (Fond penzijsko-invalidskog osiguranja, Fond za zdravstvenoosiguranje, Zavod za zapošljavanje Crne Gore, Fond za obeštećenje i Fond za razvoj CG) postaće državni fondovi i bićeuključeni u budžet Države. Fondovi socijalnog osiguranja (PIO, Zdravstvo i ZZZ) do sada su uključivani u konsolidovani bilansjavne potrošnje, a preostala dva fonda su po prvi put uključena u bilanse javne potrošnje.Time je prethodna razgranata struktura javnih finansija koju su činili: centralni budžet, budžeti socijalnih fondova i lokalnesamouprave, zajedno budžetima Fonda za razvoj i Fonda za restituciju 25 objedinjena u sljedeću strukturu:• Budžet Vlade Crne Gore• Budžeti lokalne samouprave (grad Podgorica i 20 opština)Budžet Vlade CG se finansira iz sljedećih izvora: tekući prihodi (prihodi od poreza, doprinosa, taksi, naknada i ostalih tekućihprihoda), pozajmice i krediti iz domaćih i inostranih izvora, donacije iz zemlje i inostranstva i prihod od privatizacije i prodajeimovine.Lokalne samouprave se finansiraju iz: sopstvenih izvora (lokalni porezi, takse i naknade), ustupljenih prihoda od strane republičkogbudžeta (10% poreza na dohodak fizičkih lica, 50% poreza na promet nepokretnosti i 30% koncesionih naknada), Egalizacionifond, pozajmice i krediti i prihodi od privatizacije i prodaje imovine.Finansijsko izravnanje, odnosno ujednačavanje finansiranja opština vrši se preko Egalizacionog fonda. Sredstva Egalizacionogfonda obezbjeđuju se iz prihoda od poreza na dohodak fizičkih lica u visini od 10% tih prihoda i 20% od naplaćenih prihodapo osnovu poreza na promet nepokretnosti. Sredstva se izdvajaju na poseban račun Egalizacionog fonda. Sredstva Egalizacionogfonda koriste se u vidu egalizacionih i stimulativnih dotacija u srazmjeri 90%/10%.Budžet Crne Gore sadrži tekući i kapitalni budžet, ustanovljava se i vodi Konsolidovani račun trezora preko kojeg se vršesve uplate i isplate, utvrđuje se upotreba budžetskog suficita i izvori finansiranja budžetskog deficita i dr. Predviđeno je da seplaniranje budžeta države zasniva na projekcijama ekonomskog razvoja, makroekonomske stabilnosti, ekonomskoj politici, nazakonima i drugim propisima.Za izvršenje budžeta odgovoran je ministar finansija, a za zakonito korišćenje sredstava u potrošačkim jedinicama odgovoranje budžetski izvršilac. Pored toga, propisane su norme o preusmjeravanju sredstava planiranih budžetom do iznosa od 10%,načinu korišćenja sredstava tekuće i stalne rezerve i dr.Ministarstvo finansija priprema Nacrt zakona o završnom računu budžeta države i dostavlja ga Vladi. Pri tome završni računsadrži Izvještaj Državne revizorske institucije o završnom računu, početno i završno stanje Konsolidovanog računa trezora, pregledizvršenih odstupanja u odnosu na planirane iznose, izvještaj o uzetim zajmovima, izvještaj o izdacima budžetskih rezervi iizvještaj o garancijama.25 Budžeti Fonda za razvoj i Fonda za restituciju prethodno nijesu bili obuhvaćeni konsolidovanim bilansima javne potrošnje.61

4. STRUKTURNE REFORME

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–20104. STRUKTURNE REFORME4.1. SEKTOR PRIVREDE4.1.1. Privatizacija, preostalo državno vlasništvoProces privatizacije u Crnoj Gori je započet 1992. godine primjenom saveznog Zakona o društvenom kapitalu iz 1989. godine,a nastavljen je primjenom Zakona o svojinskoj i upravljačkoj transformaciji iz 1992. godine i Zakona o privatizaciji privredeiz 1999. godine. Proces transformacije preduzeća je obuhvatao fazu procjene vrijednosti kapitala (uglavnom primjenom metodaneto akcije) i izradu programa transformacije, individualno za svako preduzeće. Proces je obuhvatao i ustupanje akcija zaposlenim,kombinacijom besplatne dodjele i otkupa akcija, uz popuste.U okviru procesa masovne vaučerske privatizacije putem besplatne podjele vaučera 436.880 građana Crne Gore su postalivlasnici akcija u preduzećima, sa učešćem od 27,1% u ukupnom kapitalu crnogorskih preduzeća. Nastavak procesa privatizacije,regulisanim Zakonom o privatizaciji privrede, inteziviran je od 1998. godine kada je i Odlukom Vlade CG formiran Savjet zaprivatizaciju, sa nadležnostima u domenu poslova upravljanja, kontrole i obezbjeđenja sprovođenja privatizacije. Savjet za privatizacijuje odgovoran Vladi CG za svoj rad.Prema Zakonu o privatizaciji privrede privatizacija u Crnoj Gori se sprovodi kombinacijom sljedećih metoda: (1) prodaja akcija,(2) prodaja poslovne aktive preduzeća, (3) izdavanje akcija zaposlenima u preduzeću, (4) zamjena akcija za privatizacionevaučere, (5) upis novih akcija putem dokapitalizacije, (6) zamjena duga za akcije, (7) zajedničko ulaganje (Joint Venture) u kojempreduzeće koje se privatizuje ulaže osnovnu aktivu i (8) kombinacija navedenih metoda.Privatizacija u Crnoj Gori se uglavnom realizuje primjenom metoda prodaje akcija i imovine putem javne aukcije, javnogtendera ili prodajom akcija na berzi, a u skladu sa godišnjim planom privatizacije koje usvaja Vlada CG, na predlog Savjeta zaprivatizaciju. Godišnjim planom privatizacije utvrđuju se osnovni ciljevi privatizacije i drugi aspekti ovog procesa, metodi i načiniprivatizacije pojedinih kompanija u odnosnom periodu. Proces privatizacije u Crnoj Gori je značajno ubrzan donošenjemgodišnjih planova privatizacije, posebno kod berzanske prodaje manjinskih vlasničkih udijela Države i državnih fondova. Takoje privatizacija izvršena u velikom broju manjih preduzeća, zahvaljujući efikasnijoj realizaciji pojednostavljenom proceduromna osnovu godišnjeg plana privatizacije i odluka vlasnika. Dinamika privatizacije je naročito intenzivirana u periodu od 2004.godine, uz uspješno okončanje privatizacije u velikom broju malih i srednjih preduzeća.Proces privatizacije u Crnoj Gori se može smatrati jednim od uspješnijih u regionu. Do sada je više od 85% državnog kapitalaprivatizovano. Pri tom treba uzeti u obzir činjenicu da je privatizacija većeg broja Kompanija (naročito iz domena turizma) djelimičnoobavljena kroz različite oblike prodaje dijelova imovine (aktive) koja se ne evidentira kao promjena vlasničke strukture,kao i prodajom i besplatnom dodjelom manjinskih paketa akcija.Od 386 akcionarskih društava, koliko ih je krajem 2005. godine registrovano u Crnoj Gori i koja su bila predmet privatizacije,država se pojavljuje kao vlasnik u 107 kompanija, odnosno u 27,7% njih. Drugim riječima, više od 70% akcionarskih društavau Crnoj Gori je u potpuno privatnom vlasništvu. Istovremeno država ima većinsko vlasničko učešće samo u oko desetiniakcionarskih društava.Tabela 4.1.1.1: Učešće privatnog kapitala u strukturi vlasništva crnogorskih akcionarskih preduzeća u 2005. godiniUčešće privatnog kapitalavlasništvu akcionarskih preduzećaBroj registrovanihakcionarskih preduzeća% ukupnog broja registrovanihakcionarskih preduzeća100% 272 70.47%76%-99.99% 25 6.48%51%-75% 37 9.59%25%-50% 39 10.10%manje od 25% 13 3.37%Ukupno 386 100.00%Izvor: Izvještaj o radu u 2005. godini, Savjet za privatizaciju64

U Crnoj Gori je izvršena privatizacija u Sektoru telekomunikacija u 2005. godini, gdje je proces restrukturiranja završen prijeokončanja procesa privatizacije. Privatizacija bankarskog sektora je takođe uglavnom završena 2005. godine. U toku je prodajazaostalih vlasničkih učešća od približno 1% u pet crnogorskih banaka.Privatizacija velikih industrijskih preduzeća je obavljena kod značajnih privrednih sistema (Kombinat aluminijuma Podgoricai Rudnici Boksita u 2005. sa ukupnim ugovorenim investicijama od 79 miliona eura i Željezara Nikšić u 2006. godini sa ukupnimugovorenim investicijama od 117,9 miliona eura).Privatizacija u sektoru turizma je uglavnom obavljena u periodu 2001–2007. godina. Zahvaljujući obavljenoj privatizacijimnogih crnogorskih hotela u prethodnom periodu, ozbiljne kapitalne investicije u turizmu su u toku ili se očekuje da budu preuzete,rezultirajući daljom ekspanzijom i obnovom turističke infrastrukture u Republici, posebno hotelske ponude. Kao rezultatprivatizacije u turističkoj privredi, u naredne dvije do četiri godine, ukupne obavezne investicije u hotelijerstvo su procijenjenena 140 miliona, od čega prosječno oko EUR 41,2 hiljade po sobi.Tabela 4.1.1.2: Prihodi i investicije od privatizacije 1997–2006 (u 000 €)Godina Cijena Investicije1997–1999 13.319.5 7.669.42000. 1.879.7 /2001. 9.217.2 17.854.32002. 73.604.3 62.798.42003. 26.616.0 36.224.52004. 28.299.4 79.402.52005. 243.071.1 221.534.02006. 79.747.2 292.599.9UKUPNO 475.754.4 718.083.0Izvor: Agencija za prestrukturiranje privrede i strana ulaganja.Ukupan finansijski efekat svih privatizacija u razdoblju 1997–2006. godina iznosi 1.193,84 miliona eura, od čega 39,9% otpadana prodajne cijene, a ostalo na ugovorene investicije. Zahvaljujući značajnim uloženim naporima u implementaciju zakonskihi institucionalnih mehanizama za uspostavljanje pozitivne investicione klime, prisutan je kontinuiran trend rasta interesovanjainostranih investitora za ulaganja i obavljanje poslovnih aktivnosti na području Crne Gore, a posebno kroz proces privatizacije.Osnovni pokazatelji pomenutog trenda su relativno veći broj uspješno okončanih privatizacija uz veći kvalitet ponuda i konkurenciju,posebno među renomiranim inostranim investitorima. Novi vlasnici dolaze iz velikog broja zemalja Njemačke, Mađarske,Norveške, Belgije, Austrije, Grčke, Italije, Rusije, Japana, Francuske, Slovenije, Švajcarske, Velike Britanije, SAD-a, itd.Proces privatizacije je značajno ubrzao dinamiku i kvalitet razvoja i tržišta kapitala. U okviru procesa privatizacije, u perioduod 2002. godine, ostvareno povećanje ukupne vrijednosti prometa akcija crnogorskih preduzeća na berzama, sa 767.630 eura u2002. godini, i 4.407.444 eura u 2003. godini, na 5.752.630 eura u 2004. godini, što predstavlja porast od čak 749% u odnosu na2002. godinu. 26 Privatizacija u 2007. godiniOsnovni cilj privatizacije za 2007. godinu je povećanje konkurentnosti i efikasnosti funkcionisanja društava, podsticanje stranihulaganja i preduzetništva u svim oblastima, povećanje zaposlenosti i poboljšanje životnog standarda. Od 50 kompanija kojesu na listi Plana privatizacije za 2007. godinu, svega u 15 Država ima većinsko vlasničko učešće.Glavni metod privatizacije u 2007. godini su javni tenderi. Tokom 2007. godine započet je postupak privatizacije i raspisanje obnovljeni međunarodni tender za prodaju akcija u Jadranskom brodogradilištu AD Bijela, u kompaniji „Montepranzo-Bokaprodukt”AD Tivat sa planiranom izgradnjom „Golf resort” kompleksa, Javnom novinskom preduzeću „Pobjeda” AD Podgorica.Nastavljen je proces privatizacije najveće osiguravajuće kompanije u Crnoj Gori „Lovćen osiguranja” AD Podgorica prodajomakcija u vlasništvu Države i državnih fondova na berzi.U završnoj fazi su pripreme tendera za prodaju akcija u Institutu za fizikalnu medicinu, rehabilitaciju i reumatologiju „Dr SimoMilošević” AD Igalo kao i za prodaju pet malih hidroelektrana u vlasništvu „Elektroprivrede Crne Gore” AD Nikšić, za koje26 Detaljnije pogledati dio broj 4.2.2.1 koji se odnosi na tržiste kapitala.65

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010se objavljivanje očekuje tokom prvog tromjesečja 2008. godine. Takođe, u toku je priprema tendera za prodaju akcija u „Duvanskomkombinatu” AD Podgorica i Elektroindustriji „Obod” AD Cetinje 27 .Tokom 2007. godine su u toku aktivnosti na pripremi strategija restrukturiranja i privatizacije kompleksnijih privrednih sektora,posebno Željeznica Crne Gore AD Podgorica, Luke Bar AD Bar. U pripremi je i plan strategije restrukturiranja nacionalneavio kompanije Montenegro Airlines doo Podgorica.Osim prodaje akcija i imovine putem javnog tendera, u 2007. godini kompanije će se privatizovati prodajom akcija i imovineputem javne aukcije, prodajom akcija na berzi i prodajom aktive društava u stečaju.Jedan od zadataka Savjeta za privatizaciju u 2007. godini jeste iniciranje normativnih rješenja iz oblasti svojinsko-pravnihodnosa, s kojima bi se prevazišli mnogi problemi koji se odnose na imovinu, posebno rješavanje tretmana zemljišta u privatizovanimdruštvima.Okončanje procesa privatizacijeProces privatizacije u Crnoj Gori je u svojoj finalnoj fazi. Većina neprivatizovanih kompanija su od strateškog značaja za crnogorskuekonomiju u oblasti energetike, saobraćaja, turizma, itd. Dalja privatizacija državnih preduzeća treba doprinijeti postizanjuboljeg ekonomskog učinka, jačanju konkurentnosti zemlje i omogućiti Vladi CG da postigne veće prihode koji će daljeomogućiti kapitalne investicije i snižavanje dugova. Pored modela privatizacije strateškom investitoru ućiće se i u nove modelejavno-privatnog partnerstva.Privatizacije većih kompanija, koje se mogu očekivati sljedećih par godina su date u Tabeli 4.1.1.3. Ukupan udio državneimovine u tim kompanijama iznosi 1.078 miliona € ili 64% njihove ukupne nominalne vrijednosti. U svakoj od njih trenutnodržava ima većinsko vlasništvo.Tabela 4.1.1.3: Preostale veće kompanije u većinskom državnom vlasništvuNaziv kompanijeNominalna vrijednostkompanijaDržavni udiou %Vrijednost državnogkapitala„Elektroprivreda CG” AD Nikšić 907.036.354 67.00 607.714.357Željeznice Crne Gore 319.533.049 65.00 207.696.482„Jadransko brodogradilište” AD Bijela 31.612.218 62.00 19.599.575AD „Plantaže” 68.704.284 54.00 37.100.313AD Luka Bar Bar 133.958.143 54.00 72.337.397Duvanski kombinat AD Podgorica 19.781.558 51.10 10.088.595Institut Dr Simo Milošević 59.240.278 56.00 33.174.556HTP Budvanska rivijera 69.618.231 58.73 40.886.787HTP Ulcinjska rivijera 81.529.344 60.73 49512771Ukupna vrijednost kapitala 1.691.013.459 63.76 1.078.110.833Izvor: Agencija za prestrukturiranje privrede i strana ulaganja i MontenegroberzaTokom 2007. godine i u narednom periodu Savjet za privatizaciju će kroz posebne tenderske komisije izvršiti valorizacijuslijedećih turističkih lokacija i kreirati koncept razvoja kao smjernice za ulaganja potencijalnih investitora u oblasti turizma: Buljarica,Jaz i Ada Bojana, Velika Plaža, Valdanos i Ostrvo cvijeća, Kumbor, Trašte i Bigova. Privatizacija u ovoj oblasti će se realizovatikroz postojeće modele privatizacije i nove modele (javno-privatno partnerstvo – JPP) te postići inteziviranjem komunikacijesa potencijalnim investitorima.27 Tokom novembra mjeseca izabran je finansijski savjetnika za privatizaciju Elektroindustriji „Obod” AD Cetinje.66

4.1.2. Konkurencija, državna pomoć i javne nabavke4.1.2.1. KonkurencijaZakonski okvir na području konkurencije predstavlja Zakon o zaštiti konkurencije („Sl. List RCG” 69/05), koji se primjenjujeod januara 2006. godine i Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o zaštiti konkurencije, koji je Skupština donijela 06. maja2007. godine. Ministarstvo za ekonomski razvoj, u sprovođenju ovog zakona, predlaže politiku zaštite i razvoja konkurencije,prati sprovođenje politike zaštite i razvoja konkurencije, donosi propise za sprovođenje ovog zakona, utvrđuje metode istraživanjakonkurencije, vrši i druge poslove u skladu sa zakonom.Crna Gora je formirala Odsjek za zaštitu konkurencije u Sektoru za unutrašnju trgovinu i konkurenciju, u okviru Ministarstvaza ekonomski razvoj. Na ovim poslovima radi 5 službenika, uz pomoćnika ministra za navedeni sektor. Zaposleni su prisustvovalibrojnim seminarima na temu zaštite konkurencije, organizovano je i jedno studijsko putovanje u Sloveniju. UsvajanjemZakona o izmjenama i dopunama Zakona o zaštiti konkurencije stvoren je pravni okvir za osnivanje i rad operativno nezavisnogtijela za zaštitu konkurencije, to jest Uprave za zaštitu konkurencije. Osnivanje Uprave je u toku, a početak rada se planira do kraja2007. godine. Time će se obezbijediti evropski principi regulative na području konkurencije, što je riješenje koje je usaglašenosa EU u fazi pregovora o stabilizaciji i pridruživanju.4.1.2.2. Državna pomoćZakon o kontroli državne podrške i pomoći donešen je 8. maja, 2007. godine (Službeni list RCG broj 26/07). Ovaj Zakon jeusklađen sa sljedećim mjerama EU: Ugovor o osnivanju EU, članovi 87–89; 32001R0069 i 3199R0659. U toku je izrada i donošenjesledećih podzakonskih akata na osnovu Zakona o kontroli državne podrške i pomoći: (I) Uredba o bližim kriterijumima,namjeni i uslovima dodjele državne pomoći, (II) Uredba o načinu i postupku podnošenja i sadržaju potrebne dokumentacijeza prethodnu i naknadnu kontrolu državne podrške i pomoći, (III) Pravilnik o sadržaju godišnjeg izvještaja o kontroli državnepodrške i pomoći, (IV) Odluka o obrazovanju i sastavu Komisije za kontrolu državne podrške i pomoći. Navedeni propisi bićeusklađeni sa sljedećim propisima EU: Commission Regulation (70/2001) i Commission Recomandation (2003/361/EC); CommunityFramework (2006/C323/01); Commission Communication (2004/C244/02); i Commission regulatiom (1628/2006).Srednjeročni prioritet Crne Gore je dalja harmonizacija nacionalnih propisa o državnoj pomoći sa Acquis communautaire. Izvještajo dodjeljenoj državnoj pomoći u 2003. i 2004. godini urađen je u julu 2005. godine, a izvještaj o državnoj pomoći za 2005. i2006. godinu urađen je u oktobru 2007. godine. Ovi izvještaji urađeni su u skladu sa preporukama Evropske Komisije.Shodno podacima iz pomenutih izvještaja ukupna državna pomoć u prethodne četiri godine nije premašivala 3,5% BDP. Državnapomoć u 2003. godini iznosila je 3,44% BDP-a. U 2004. godini državna pomoć je iznosila 2.64% BDP-a, a u 2005. godini3.47% BDP-a. U 2006. godini došlo je do smanjenja učešća državne pomoći na 3,39% ostvarenog BDP-a. Istovremeno je promijenjenastruktura državne pomoći u korist horizontalne pomoći, kao manje selektivne i efikasnije pomoći. Na osnovu Zakonao kontroli državne podrške i pomoći (čl.15), Izvještaj o kontroli državne pomoći biće urađen nakon donošenja podzakonskihakata i formiranja Komisije za kontrolu državne podrške i pomoći.Zakon o kontroli državne pomoći predviđa uspostavljanje Komisije za kontrolu državne podrške i pomoći, kao nezavisnogtijela koje vrši kontrolu dodjele i korišćenja, odobravanje i nadgledanje povraćaja državne pomoći. Komisija će se sastojati odpredsjednika, kojeg predlaže ministarstvo finansija, i 6 članova koje predlažu razna ministarstva, zajednica opština i asocijacijaposlodavaca. Uspostavljanje Komisije je u toku. U toku je i formiranje jedinice za državnu pomoć u okviru ministarstva finansija,koja će obavljati stručne i administrativne poslove za Komisiju. Planira se dalje kadrovsko jačanje i obuka zaposlenih u jediniciza državnu pomoć.Tehničku pomoć u kreiranju pravnog i institucionalnog okvira za državnu pomoć, pruža EAR agencija u okviru programaPLAC – Savjetodavni centar za ekonomska i pravna pitanja za Crnu Goru. U junu 2006. godine u Briselu je održan trodnevniseminar o državnoj pomoći u okviru TAIEX programa.4.1.2.3. Javne nabavkeReforma sistema za javne nabavke predstavlja važan dio šire tranzicije i agende za integracije EU Crne Gore. Prema Izvještajuo napretku Komisije iz 2006. godine, znatno jačanje pravnih i institucionalnih kapaciteta Crne Gore u ovoj oblasti biće presudnoza unapređenje vladavine zakona i prevenciju korupcije. Javne nabavke takođe predstavljaju veoma važan dio crnogorskeekonomije, sa postojanjem hitne potrebe za razvojem.Zakon o javnim nabavkama koji je stupio na snagu 2006. godine („Sl. List” CG 46/06), usklađen je sa pravnim okvirom EUi sadrži odredbe o jednakosti svih strana u postupcima javnih nabavki, pravila o obavještavanju o pokretanju postupka javne nabavke,principe transparentnosti prilikom upotrebe javnih fondova i pravilima za borbu protiv korupcije. Zakon o javnim nabavkamauveo je nove procedure, koje su usklađene sa 2004/18 EC i novi institucionalni okvir, koji se sastoji od Direkcije za javne67

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010nabavke i Komisije za kontrolu postupka javnih nabavki. Pravni okvir novog Zakona morao je da bude dopunjen prvim setomimplementacionih propisa, za koje je uspješno urađen nacrt i čija je primjena počela 90 dana od stupanja na snagu Zakona.Direkcija za javne nabavke i Komisija za kontrolu postupka javnih nabavki osnovane Zakonom o javnim nabavkama unaprijedićesvoje administrativne i tehnološke kapacitete da bi se u potpunosti opremile za ispunjavanje zadataka i nadzora efikasneupotrebe javnih resursa i povećanja transparentnosti i konkurentnosti ponuđača. Komisiji za kontrolu postupka javnih nabavkiobezbijeđena su sredstva iz budžeta, koja u ovoj fazi zadovoljavaju njene potrebe, obezbijeđen je prostor za rad i mogućnost zazapošljavanje većeg broja službenika. U toku je javni konkurs za izbor sekretara Komisije, koga na predlog predsjednika Komisije,imenuje Vlada Crne Gore. Nakon imenovanja sekretara Komisije, Vladi će biti dostavljen Predlog Pravilnika o unutrašnjojorganizaciji i sistematizaciji Komisije, na usvajanje. Izabran je i direktor Direkcije za javne nabavke. Vlada je 19. jula 2007. utvrdilaPredlog pravilnika o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji Direkcije. Predviđeno je da Direkcija ima 15 službenika i namještenika,a u toku su oglasi za popunjavanje radnih mjesta. Protokol o razvoju Direkcije za javne nabavke je tek u pripremnojfazi, što je logično imajući u vidu da je Direkcija septembra 2007. godine počela sa radom.Pored zakonodavnih i regulatornih koraka, fokus napora Vlade na području javnih nabavka u proteklom razdoblju je biona jačanju administrativnih kapaciteta. Tu je najznačajniju ulogu odigrao CARDS 2006 projekat „Jačanje kapaciteta Komisije zakontrolu postupka javnih nabavki”, koji implementira Evropska agencija za rekonstrukciju. U okviru projekta: (I) organizovanisu kursevi i obuke za službenike za javne nabavke, ponuđače i predstavnike medija; (II) organizovane su dvije studijske posjeterelevantnim institucijama u Rimu, Briselu i Luksemburgu; (III) izrađen je Priručnik o postupku zaštite prava u postupcima javnihnabavki.Sljedeće tri godine, politiku djelovanja vezano za javnu nabavku pomoći će IPA 2007 projekat, dodijeljen Komisiji za kontrolupostupka javnih nabavki, i fokusiraće se na:– Ocjenu sistema za javnu nabavku da bi unaprijedila efikasnost i transparentnost u upotrebi javnih fondova i obezbijedilada se najviša vrijednost novca dobija putem javnih ugovora– Unapređenje institucionalnih i operativnih kapaciteta Direkcije za javne nabavke, komisije za kontrolu postupka javnih nabavkii drugih ključnih interesnih strana;– Harmonizacija elektronskih javnih nabavki sa zahtjevima koji potiču iz Direkcije 2004/17 EC i 2008/18 i– Promocija podizanja nivoa svijesti javnosti o važnosti efikasnog i transparentnog sistema javnih nabavki.4.1.3. Biznis okruženje – uključujući poreski aspektU pravcu usklađivanja sistemskog ambijenta sa onim u Evropskoj uniji, poboljšanja klime za preduzetništvo, privatnu inicijativu,te razvoj malih i srednjih preduzeća (MSP) Vlada Crne Gore je intenzivirala aktivnosti na promociji značaja uloge MSP uekonomiji Crne Gore. Prvi korak na ovom planu je donošenje Strategije razvoja malih i srednjih preduzeća za period 2007–2010.godine. Strategija, koju je pripremila Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća, je usvojena u avgustu 2007. godine.Broj MSP u Crnoj Gori je na dan 21.03.2007. iznosio 11.895 28 , što predstavlja povećanje od 9.3% u odnosu na 2005. godinu(10.887 MSP). Broj zaposlenih u MSP se povećao sa 30.861 u 2002. godini na 52.476 u 2006. godini, što je doprinijelo povećanjuučešća zaposlenih u MSP u odnosu na ukupan broj zaposlenih sa 27,11% u 2002. godini na 36,13% na dan 21.03.2007. godine.To pokazuje na dinamičan rast MSP i njihov sve veći značaj u crnogorskoj privredi.Tabela 4.1.3.1: Broj zaposlenih u MSP (uključujući preduzetnike) – 2002–2006. godineGodina Broj zaposlenih u MSP Učešće u ukupnom broju zaposlenih (%)2002 30.861 27,112003 48.174 43,022004 52.600 36,662005 52.485 36,082006 54.476* 36,13Izvor: Podaci Monstata i Fonda za zdravstvo.* Podaci za 21.3.2007.28 Od toga je najviše bilo preduzetnika (4.813), kojima slijede srednja (2.983), mala (2.405) i mikro preduzeća (1.695).68

Biznis okruženje i barijere za rast i razvoj MSPPoslovni ambijent u Crnoj Gori je značajno poboljšan tokom posljednjih nekoliko godina. Vlada i privatni sektor (biznis asocijacije)sarađuju u stvaranju poslovnog okvira koji će podsticati konkurentnost i rast izvoza. Usvojeno je preko 90 zakona kojisu u najvećoj mjeri usaglašeni sa standardima EU, i koji su postavili dobar institucionalni okvir za podsticanje ulaganja i poslovanja.29 Problem je to što u znatnoj mjeri ostaje otvoreno pitanje njihove primjene i precizne definicije, čime se ostavlja prostorza diskreciono pravo odlučivanja.Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća, u saradnji sa partnerima, pruža niz specifičnih usluga, prilagođenih potrebamamalih i srednjih preduzeća sa ciljem povećanja konkurentnosti i izvozne sposobnosti. Istovremeno, Direkcija nastoji da sugerišepoboljšanje zakonodavnog okvira koji će podsticajno djelovati na razvoj preduzetništva.U proteklom periodu značajni su rezultati postignuti u procesu registracije preduzeća, koja sada traje četiri dana, a osnovnikapital je 1 Euro (osim za akcionarska društva). Po ovom kriterijumu Crna Gora je najbolja u regionu (Izvještaj Svjetske banke).Institucija koja je nadležna za biznis registraciju je Centralni Registar Privrednog suda.Nacionalni tretman stranih investitora je ugrađen u sistemske zakone u Crnoj Gori. Prije svega nacionalni tretman stranacaje definisan Zakonom o stranim investicijama (Službeni list Republike Crne Gore, br. 52/00). Shodno ovom zakonu (član 6),strani investitori uživaju isti pravni status, prava i obaveze kao i domaći investitori. Istovremeno strane kompanije koje imajufilijale u Crnoj Gori posluju u skladu sa relevantnim odredbama crnogorskih zakona. Takođe, strani investitor može na teritorijiCrne Gore da osnuje preduzeće u skladu sa procedurama i uslovima pod kojima rezidenti osnivaju preduzeća ili investirajuu imovinu kompanije. Kada su u pitanju strana lica i pitanje sticanja prava svojine Crna Gora promoviše otvoren koncept. Stranafizička lica prema postojećem zakonu mogu da steknu pravo svojine na stanu i stambenoj zgradi pod uslovom uzajamnosti.Strano fizičko lice može takođe na teritoriji Crne Gore sticati pravo svojine na nepokretnostima nasljeđivanje na isti način kaoi rezidenti. Strano pravno lice može steći pravo na nepokretnostima ukoliko im iste služe za obavljanje djelatnosti pod uslovomuzajamnosti. Ova pitanja biće precizirana usvajanjem novog Zakona o svojinsko pravnim odnosima čije je usvajanje planiranopočetkom 2008. godine, a čije je opredjeljenje dalja liberalizacija prava stranaca u ovom dijelu.Iako je biznis okruženje u Crnoj Gori značajno poboljšano tokom posljednjih nekoliko godina, preduzetnici su i dalje suočenisa teškoćama, koje proizilaze iz komplikovanog pravnog i regulatornog okvira, a što umnogome doprinosi težini, riziku i rastutroškova poslovanja u Crnoj Gori. U namjeri stvaranja stimulativnijeg okvira za biznis Vlada Crne Gore nastoji da identifikuje ieliminiše barijere. Kao najizraženije identifikovane su sljedeće barijere za rast i razvoj MSP u Crnoj Gori:– Komplikovane i dugotrajne administrativne procedure. Licenciranje (dobijanje dozvola za rad) je komplikovano i daje značajanprostor za arbitrarnost. Saglasnosti i rješenja izdaju se od strane velikog broja organa i institucija (na opštinskom i republičkomnivou). Uz to, troškovi za dobijanje odobrenja za rad, iako se zbog prethodno navedenog ne mogu precizno utvrditi, odnosnovariraju u zavisnosti od vrste djelatnosti i potrebne dokumentacije za odnosnu djelatnost izuzetno su visoki. Uklanjanjeovih prepreka često je povezano sa problemom mijenjanja ukorijenjenog načina razmišljanja. U isto vrijeme, mnogi probleminastaju kao rezultat nedostatka koordinacije između organizacionih jedinica unutar državne uprave, njene neopremljenosti ITtehnologijom, te nedovoljno unaprijeđenog dijaloga javnog i privatnog sektora.– Slaba koordinacija inspekcija, preklapanje i dupliranje mandata i nadležnosti, dugo trajanje inspekcije, kao i veliki rasponikazni za isti prekršaj.– Proces kupovine zemljišta dugo traje i opterećen je birokratskim postupcima. Nedostatak raspoloživog građevinskog zemljištana tržištu posljedica je ne samo pravnih prepreka, već i odsustva kvalitetne baze podataka o neizgrađenim parcelama nakojima se slobodno može sticati pravo svojine ili zakupa. Nedostatak tačne, ispravne i ažurirane evidencije u katastru i registruprava na imovinu otežava jasno određivanje titulara na imovinu u slučajevima kada postoji sumnja.– Proces prenosa nepokretne imovine je spor i dugotrajan. Osim činjenice da su mnogi traženi službeni dokumenti zastarjeliili ih nema, nedostatak adekvatno obučenog osoblja, modernih sistema i sredstava rada u nadležnim organima dovodi do togada je dobijeni sistem spor i slabo orijentisan prema pružanju usluga.– Sektor osiguranja je još uvijek na niskom nivou razvoja, posebno imovinskog osiguranja. Tako da prosječan investitor jošuvijek ima brojne probleme povezane sa osiguranjem imovine.– Tržište rada je još uvijek nedovoljno fleksibilno na savremene zahtjeve tržišta i zahtijeva nužnu reformu u budućnosti (Vidipoglavlje 4.3)– Pristup finansijama je još uvijek limitiran za MSP (posebno preduzetnike i start up-ove) s obzirom da se tretiraju kao visokorizičnakategorija. To podrazumijeva visoke transakcione troškove za relativno male iznose kredita, nemogućnost obezbjeđenjazahtijevanog kolaterala, nepostojanje adekvatnih finansijskih izvještaja.Poseban problem biznis okruženja za sve legalne privredne aktere predstavlja siva ekonomija. Najčešći i najviše zastupljeni29 Najznačajniji usvojeni zakoni u prethodnom periodu su: Zakon o privrednim društvima, Zakon o zalozi, Zakon o insolventnosti privrednih društava,Zakon o fiducijarnom prenosu prava svojine, Zakon o PDV-u, Zakon o računovodstvu, Zakon o spoljnoj trgovini, Carinski zakon, Zakon o slobodnimzonama, Zakon o zaštiti konkurencije itd.69

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010pojavni oblici sive ekonomije u Crnoj Gori su: neregistrovan uvoz i distribucija akciznih roba, puštanje u promet na unutrašnjemtržištu tranzitnih i roba namijenjenih izvozu, prodaja roba i usluga za gotovinu bez evidencije, bespravna gradnja, zapošljavanjeradnika na „crno”, nezakonita sječa šuma i dr. Učešće sive ekonomije u Crnoj Gori u proteklih deset godina dostizalo je nivodo 60% BDP. Prema trenutnim procjenama Sekretarijata za razvoj RCG, taj procenat je značajno smanjen i iznosi oko 20%.Crna Gora je ove godine 81 od ukupno 178 zemalja koje su Svjetska banka i Međunarodna finansijska korporacija (IFC) rangiraleprema lakoći poslovanja, čime je znatno pogoršala svoju poziciju. Na prošlogodišnjoj listi, Crna Gora je bila 70. Važno jeistaći, da je ovo pogoršanje prije svega posljedica relativnog pada na listi koji je rezultat bržeg napredovanja drugih država tokom2006. godine. U izvještaju se ističu napreci Crne Gore u pojedinim oblastima ali oni nijesu bili dovoljne dinamike da bi poboljšalipoziciju na listi Svjetske banke.Buduće aktivnosti za poboljšanje biznis okruženjaStrategija za razvoj MSP definiše Crnu Goru kao preduzetničko društvo i traži da se u razdoblju 2006–2010. godine povećabroj novih MSP i preduzetnika za 30%, zaposlenost u MSP za 20%, učešće MSP u izvozu na 30% i njihovo učešće BDP na 60%.To istovremeno podrazumijeva i poboljšanje kvaliteta poslovnih operacija MSP. Rast MSP predstavlja ključnu pretpostavku zastvaranje novih radnih mjesta i akceleriranje ekonomskog rasta u Crnoj Gori, a traži stvaranje stabilnog i stimulativnog ambijentaza intenziviranje preduzetništva i razvoja MSP. Za stvaranje takvog ambijenta potrebno je eliminisanje biznis barijera ili njihovosvođenje na najmanju moguću mjeru, legalizacija sive ekonomije i značajan porast zaposlenosti kroz osnivanje novih preduzeća,realizacija programa obuke, kao i stvaranje kvalitetnog sistema obrazovanja (uvođenje preduzetništva od osnovne škole doUniverziteta). Mjere ekonomske politike koje će biti preduzete u narednom periodu dijele se u dvije grupe, mjere za eliminacijuidentifikovanih barijera i mjere aktivne politike podsticanja razvoja MSP.Ključne mjere za eliminaciju identifikovanih barijera:– Dalje olakšanje ulaza u biznis. Nastavak pojednostavljivanja procedura, smanjenje troškova i eliminisanje birokratskih preprekaza registraciju privrednih društava (broj koraka koji treba da budu preduzeti da bi se biznis započeo, vrijeme potrebno dase sve procedure realizuju, kao i troškovi koji se smatraju neophodnim). U ovom kontekstu će se posebno ići u pravcu unapređenjaIT tehnologije u svim relevantnim organima i institucijama koji izdaju saglasnosti i rješenja.– Pojednostavljivanje izlaza iz biznisa. Unaprijediti i ubrzati stečajni postupak, postupak bankrotstva i sl. Naime, praksa pokazujeda je do sada pokrenut mali broj postupaka reorganizacije kod privrednih sudova u odnosu na klasične stečajne postupke.Kako bi se zakon adekvatno implementirao aktivnosti će ići u smeru povećanja broja obučenih i stručnih stečajnih upravnika,donošenja preporuka za ubrzanje stečajnog postupka, pokretanja stečajnog postupka za sva državna preduzeća koja se ne uspijuprivatizovati nakon dva pokušaja i izradu posebnog sajta sa sveobuhvatnom bazom podataka o svim stečajnim postupcima.– Unaprijeđenje sistema licenciranja, u smislu smanjenja procedura, vremena i troškova koji se odnose na dobijanje potrebnihlicenci i dozvola, komunalnih priključaka, kao i kompletiranje potrebne dokumentacije.– Unaprijediti politiku u domenu gradskog građevinskog zemljišta. Crnoj Gori je potrebno definisanje jasnih ciljeva zemljišnepolitike radi obezbjeđivanja efikasnosti tržišta zemljišta. Izradiće se model baze podataka o raspoloživim parcelama neizgrađenogostalog građevinskog zemljišta, odgovarajućim planovima, potencijalnim zahtjevima u postupku denacionalizacije iprethodnom prometu prava nad tom parcelom i proslijediti ga nadležnim tijelima svih opština, koji će imati obavezu da unesuodgovarajuće podatke. Mjere će ići i u smjeru koji će učiniti transparentnim metode i kriterijume koji se koriste u određivanjutaksi za korišćenje i uređenje građevinskog zemljišta, kao i eliminisanja svih oblika arbitrarnog odlučivanja u ovom segmentu.– Ubrzanje procesa prenosa nepokretne imovine, prije svega putem obučavanja osoblja, uvođenjem modernih sistema i sredstavarada u nadležnim organima.– Povećanje profesionalizma administracije.– Uvođenje on line registracije i redovno ažuriranje podataka na zvaničnom sajtu Centralnog registra Privrednog suda. Nataj način će se eliminisati sadašnji problemi u postupku registracije preduzeća. Sa tim u vezi preporučuje se angažovanje stručnjakaiz oblasti informacione tehnologije u Privrednom sudu.– Stvarati uslove za lakši pristup dodatnim izvorima finansiranja. Crnogorske banke često imaju konzervativan pristup u kreditiranjumalih i srednjih preduzeća (MSP). MSP su tretirana kao visokorizična kategorija te je njihovo kreditiranje neatraktivno.To podrazumijeva visoke transakcione troškove za relativno male iznose kredita, nemogućnost obezbjeđenja zahtijevanogkolaterala, nepostojanje adekvatnih finansijskih izvještaja. Vlada je usvojila novi Zakon o bankama koji će omogućiti otvaranjefilijala stranih banaka. Ovo će svakako doprinijeti većoj konkurentnosti bankarskog sektora i voditi većem broju atraktivnih proizvodaza SME.– Konkurentnost poreske politike. U dijelu poreske politike, Crna Gora mora ostati konkurentna poreskim politikama evropskihzemalja i zemalja u regionu. U narednom periodu će se izraditi studije kako bi se utvrdilo da li je moguće uvođenje posebnihpodsticaja ili poreskih kredita kojima bi se ohrabrili preduzetnici da ulažu u obuku radnika, kao i studije koje će identifikovatinajznačajnije poreske (ovdje se misli na sve vidove nameta, kao što su takse, plaćanje raznih dozvola i usluga javnimkompanijama) barijere na centralnom i lokalnom nivou.70

– Uvođenje slobode ugovaranja i veće fleksibilnosti na tržištu rada. Država će se postepeno udaljiti iz tržišta rada, posebnood direktnog uplitanja u odnosu između radnika i poslodavaca i uticaja na nivo zarada. Osim toga, radno zakonodavstvo će sepostepeno osloboditi vidno prisutnih samoupravnih komponenti.Mjere aktivne politike podsticanja razvoja MSP:– Stvaranje stimulativnog ambijenta za razvoj MSP specifično traži definisanje pojma MSP u skladu sa metodologijom Evropskeunije, regulisanje obaveze praćenja potreba ovog sektora i eliminisanje biznis barijera. Uz to su za MSP posebno značajni jošohranjivanje konkurentnosti poreske politike u odnosu na zemlje regiona i EU, smanjenje sive ekonomije i povećanje fleksibilnostitržišta rada.– Unapređenje statističkog sistema u oblasti MSP kako bi se na jednom mjestu dobili svi relevantni podaci o MSP. Jedinstvenabaza treba biti i u funkciji osnove za istraživanje, ekonomsko i investiciono planiranje i donošenje političkih odluka.– Jačanje institucionalne (nefinansijske) podrške razvoju MSP kroz unapređenje mreže regionalnih i lokalnih biznis centara,nastavak aktivnosti Euro Info korespondentnog centra (formiranje one stop shop-a i biznis inkubatora), formiranje klastera itehnoloških parkova, razvoj sistema vaučera za pružanje nefinansijskih usluga MSP sektoru. Sve ovo treba da bude propraćenomedijskom kampanjom promovisanja sektora MSP kao generatora povećanja BDP-a i zaposlenosti u Crnoj Gori.– Novi oblici finansijske pomoći. Razmotriće se mogućnost i cjelishodnost jačanja finansijske podrške u obliku osnivanja GarantnogFonda (kreditno-garantne agencije), koji bi pomogao u realizaciji kreditnih linija, netradicionalnih finansijskih instrumenata(venture kapital, poslovni anđeli, lizing) i ostalih modaliteta kreditnih i garantnih šema.– Efikasnije korišćenje međunarodnih fondova. Da bi IPA mogla da bude značajan izvor finansiranja MSP, radiće se na poboljšanjuveza sa pretpristupnim fondovima i sarađivati sa inostranim partnerima i međunarodnim kreditnim institucijama kojeizražavaju volju da otvore nove kreditne linije u Crnoj Gori. Institucije koje će davati kredite start-up-ovima trebalo bi da ihobezbjeđuju uz povoljnije kamatne stope.– Veća informisanost i obučenost izvoznika. Stimulisanje konkurentnosti i izvoza MSP putem povećanja informisanosti izvoznika,pružanja savjetodavnih usluga, istraživanja i pomoći, edukacije izvoznika, kao i organizacije promotivnih aktivnosti.– Stvaranje javno-privatnog partnerstva kako bi se generisali novi izvori dohotka, nova infrastruktura i usluge. To prije svegapodrazumijeva pokretanje projekata u oblasti R&D, kao i osnivanje inovativnih centara i uspostavljanje fonda za inovacije.– Jačanje edukacije i savjetodavnih usluga za MSP za razvijanje preduzetničkih i menadžerskih vještina, što podrazumijevai izradu Strategije za preduzetničko učenje. Mjere će ići u sledećem smjeru: (I) uvođenje preduzetništva kao izbornog predmetau program osnovnih i srednjih stručnih škola (a u programu visokog kao obaveznog predmeta), (II) u sferi neformalnog obrazovanjapovećati nivo znanja i vještina zaposlenih i nezaposlenih, time da preduzetništvo postane sastavni dio sistema doživotnogučenja, (III) organizovati veći broj treninga, kurseva i programa koji će biti ciljno targetirani ka specifičnim zanimanjima i njihovomosposobljavanju za tržišnu privredu i međunarodnu konkurenciju putem korišćenje savremenih tehnologija.– Stimulisanje razvoja i korišćenja ICT i jačanje informacione povezanosti među organima uprave. Pored primjene Strategijerazvoja informacionog društva podjednako važnu ulogu u ovoj sferi igra i sprovođenje sveobuhvatne E-biznis kampanje na svimnivoima, kao i povećanje elektronske komunikacije organa uprave sa sektorom MSP – poboljšanje on-line pristupa.– Unaprjeđenje dijaloga sa privatnim sektorom kako bi predstavnici administracije sa lokalnog i republičkog nivoa, privatnogsektora i biznis asocijacija bili u prilici da utiču na rješavanje svih problema sa kojima se suočava ovaj sektor.Poreski aspekt biznis okruženjaFiskalna reforma u Crnoj Gori započeta je 2001. godine. Osnovni ciljevi reforme bili su usmjereni na to da se: (1) stvori moderanporeski sistem, (2) stimulišu proizvodnja i investicije, (3) Crna Gora učini atraktivnom stranim investitorima, (4) domaćiproizvodi učine konkurentnijim na stranom tržištu, (5) poreski sistem učini jednostavnijim, efikasnijim i lakšim za primjenu,(6) poreski sistem uskladi sa direktivama EU i međunarodnim standardima, kao i (7) generišu prihodi neophodni za obavljanjejavnih funkcija. Prepoznato je da je potrebna poreska politika koja nije usmjerena isključivo ka prikupljanju dovoljnog iznosa budžetskihprihoda (što svakako jeste njen ključni fiskalni cilj), već da treba da se nalazi i u funkciji podsticanja preduzetništva i zapošljavanja(putem snižavanja poreskih stopa i širenja poreske osnove), što sve dozvoljava snažan rast privatnog sektora i smanjenjeobima sive ekonomije u privredi. Usvojen je veći broj zakona koji imaju za cilj da doprinesu transparentnijem i efikasnijemprikupljanju budžetskih prihoda (Zakon o akcizama, Zakon o porezu na dobit pravnih lica, Zakon o porezu na nepokretnosti,Zakon o porezu na dodatu vrijednost, Zakon o porezu na dohodak fizičkih lica, Zakon o finansiranju lokalne samouprave itd).Najvažniji segment poreske reforme predstavlja uvođenje poreza na dodatu vrijednost (PDV) 2003. godine po stopi od 17%,dok je u 2006. godini uvedena snižena stopa od 7%. PDV generiše preko 50% poreskih prihoda u državnom budžetu, te predstavljanajvažniji mehanizam ostvarivanja budžetske likvidnosti i održivosti na dugi rok, ali i instrument smanjenja sive ekonomijeu privredi. Sa uvođenjem PDV-a počinje i proces orijentacije crnogorskog poreskog sistema ka indirektnim porezima. Izugla poslovnog okruženja, razlozi za okretanje ka indirektnim porezima su smanjenje poreskog opterećenja na rad, povećanjepriliva domaćih i stranih investicija, prenos dijela sive ekonomije u zvanične kanale, povećanje stope zaposlenosti i podsticaji71

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010za dugoročni rast zarada. Trenutno je u skupštinskoj proceduri Predlog Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o PDV-u, ikojim je predviđeno da se stopa od 17% smanji za dio proizvoda i usluga na 7%. Smanjenje će se, ukoliko ga Skupština prihvati,odnositi na brašno, meso, stoku, kompjutersku opremu i servisne usluge u nautičkom turizmu. Vlada je predložila i da se postojećastopa PDV-a na hljeb, od 7%, do kraja maja naredne godine smanji na 0%. Predloženim izmjenama Zakona predviđena je imogućnost bržeg povraćaja PDV-a, posebno za subjekte koji imaju značajnije iznose poreskih obaveza kod uvoza opreme i drugihproizvoda za realizaciju investicionih aktivnosti, što je posebno značajno za oblast turizma. Rješenje koje će omogućiti bržipovraćaj PDV za kompanije koje su u pretplati ide u pravcu eliminisanja identifikovane barijere za biznis, a koja se odnosila naduge rokove i procedure za povraćaj pretplaćenog poreza.Tokom posljednje dvije godine uveden je proporcionalni sistem oporezivanja u oblasti direktnih poreza. Namjera je da se kreirajednostavan, transparentan i efikasan poreski sistem, sa jednom stopom koja će biti ispod 10%. Stopa poreza na dobit preduzeća,počev od 1. januara 2005. godine iznosi 9%. Stopa poreza na dohodak fizičkih lica u 2007. god. iznosi 15%, u 2009. će iznositi12%, a od 1. januara 2010. godine iznosiće 9%. Očekuje se da bi sa izjednačavanjem stopa poreza na ove dvije poreske kategorijetrebalo da se eliminiše podsticaj poreskih obveznika da manipulišu sa transferisanjem dohotka iz jedne u drugu poresku osnovu,jer je stopa ista za lični i korporativni dohodak. Istovremeno, smanjenje poreskih stopa na jednocifrene kandiduje Crnu Goru zalidera u poreskoj konkurentnosti kada su direktni porezi u pitanju ne samo u regionu već i u Evropi.Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o penzijsko invalidskom osiguranju („Službeni List RCG” br. 39/04) i Zakonomo zdravstvenom osiguranju („Službeni list RCG” br. 39/04), izvršeno je smanjenje stopa doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranjei zdravstveno osiguranje koje plaća poslodavac, a koje su realizovane u dvije faze (od 17. juna do 1. decembra za 10%, aod 1. decembra za još dodatnih 10%), tako da je stopa doprinosa za penzijsko invalidsko osiguranje na teret poslodavca sa 12%snižena na 9,6% i za zdravstveno osiguranje sa 7.5% na 6%. Crna Gora je u proteklom periodu dosta napredovala u pogledu smanjenjafiskalnog opterećenja na zarade. U toku su dalje izmjene u oblasti sistema doprinosa za obavezno socijalno osiguranje,usmjerene ka njihovom daljem smanjivanju. Predloženi Zakon o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje mijenja postojećupraksu gdje se u tri Zakona regulišu pitanja socijalnog osiguranja putem sublimiranja problematike u okviru jednog Zakona,tj. da se tematika obaveznog socijalnog osiguranja uredi na sistemski način. Dvije su bitne implikacije predloženog Zakona: (I)stvaraju se uslovi za postepeno obaranje stopa doprinosa, tj. očekuje se da 2010. godine za €1 neto zarade bude obračunavanooko €0.51–52 svih doprinosa sto će Crnu Goru svrstati u najkonkurentnije države u regionu i šire; (II) kombinovane stope (kojeplaćaju poslodavci i zaposleni) iznosiće kumulativno 30% (20% PIO, 9% zdravstvo i 1% nezaposlenost).Planira se i izrada detaljne studije o mogućnostima smanjenja opterećenja preduzetnika i dobijanja cjelovite slike o svim troškovimaza privredne subjekte na osnovu poreza, taksi, naknada i drugih dažbina koje naplaćuju Republika, lokalna samoupravai javna preduzeća u cilju iznalaženja mogućnosti za ukidanje ili smanjenje istih. Studija bi trebala dati i sugestije o izmjenamaodgovarajućih zakona u smislu uvođenja poreskih podsticaja za odgovorno ponašanje prema životnoj sredini, za ulaganja u istraživanjei razvoj, kao i za ulaganja u obuku zaposlenih. Posebno će se posvetiti pažnja sistemu objedinjene naplate i unapređenjusistema elektronskog plaćanja poreskih obaveza.4.1.4. Mrežne industrije4.1.4.1. EnergetikaPostojeće stanje energetskog sektora u Crnoj Gori (CG) karakterišu: (I) reformske aktivnosti, (II) ustavno opredjeljenje CGkao ekološke države, (III) izrazito visoka uvozna zavisnost (cjelokupne potrebe tečnih i gasovitih goriva i oko 1/3 električne energije),(IV) veliki neiskorišćeni i energetski kvalitetan potencijal, naročito hidropotencijal, (V) velike mogućnosti za korišćenjeobnovljivih izvora energije, što stvara dobru poziciju za učestvovanje u trgovini pravima za emisiju ugljen-dioksida, (VI) dominacijaelektrične energije u energetskom bilansu, (VII) naslijeđena energetski visoko intenzivna industrija i koncentracija potrošnjekod dva velika potrošača obojene i crne metalurgije i kod domaćinstava, (VIII) energetska neefikasnost u sektoru potrošnje(naročito u pogledu upotrebe električne energije za grijanje) i visoki energetski intenzitet, (IX) nedovoljna istraženost naf­te igasa, kao i energije obnovljivih izvora, (X) visoka amortizovanost naročito elektroenergetske infrastrukture i potreba njene ubrzanerevitalizacije i tehnološke modernizacije, (XI) djelimično deregulisan energetski sektor i privatizovan u dijelu nabavke iprometa naf­tnih derivata, (XII) nepotpuna zakonska regulativa za energetski sektor, (XIII) odsustvo fondova za istraživanje itehnološki razvoj u energetici.Glavni problem u energetskom sektoru CG je izrazito visoka uvozna zavisnost. Poslednjih godina se uočava povećanje ukupnepotrošnje energije sa prosječnom godišnjom stopom od 5,5% i povećanje uvoza sa prosječnom godišnjom stopom 4,3%. Takođe,poslednjih godina se uočava porast potrošnje i uvoza derivata naf­te (5,6% godišnje) i porast uvoza električne energije (4,3%godišnje). Deficit električne energije u energetskim bilansima će se povećavati i u narednim godinama, sve dok se ne izgradi barjedan novi veliki izvor električne energije u RCG. U datim uslovima, na smanjenje deficita električne energije može se uticatisamo povećanjem energetske efikasnosti i korišćenjem novih obnovljivih izvora energije, što može doprinjeti, ali ne i rješiti problemdeficita energije u RCG.72

Karakteristike energetskog sektora sa aspekta nivoa usluga i cijenaOd mrežnih energetskih sistema (takođe područje Sporazuma o formiranju Energetske zajednice Jugoistočne Europe), RCGtrenutno raspolaže samo sa elektroenergetskim sistemom dok je gas predviđen tek oko 2020. godine. U elektroenergetskom sektoruElektroprivreda Crne Gore (EPCG) je za sada jedino i još potpuno vertikalno integrisano preduzeće u oko 70% vlasništvudržave.Pitanje nivoa usluga je Zakonom o energetici (2003 g.) uređeno na prilično uopšten način i definiše se na nivou obaveze energetskihsubjekata odnosno prava potrošača da električnu energiju isporuče odnosno dobiju u skladu sa uslovima i rokovima iz„saglasnosti za priključenje” odnosno da je isporuče u skladu sa važećim tehničkim propisima. Ovakvom definicijom su samodjelimično obuhvaćeni tehnički standardi kvaliteta, dok je pitanje komercijalnog kvaliteta praktično potpuno nepokriveno. Regulatornaagencija za energetiku (osnovana 2004. g.) se ovim pitanjem bavila u okviru tehničke pomoći (2006–2007 g.) Evropskeagencije za rekonstrukciju (EAR), a završetak tog posla, tj. izrada propisa kojim će se urediti pitanje nivoa i kvaliteta uslugaje predviđeno da bude urađeno u okviru nastavka tehničke pomoći EAR (2008. g.).Realna situacija sa nivoom i kvalitetom usluga je različita u raznim djelovima CG. Situacija u Podgorici i na primorju (osimBudve) je trenutno tehnički podnošljiva, dok situacijom na sjeveru Republike, posebno sa aspekta pouzdanosti napajanja ne možemobiti zadovoljni, prije svega zbog nepouzdanosti prenosne i distributivne mreže tokom zime. To je posljedica nedovoljnihulaganja u održavanje i razvoj mreže zadnjih 15 godina sa jedne, odnosno ogromnog porasta potrošnje (reda 100% u istom periodu),s druge strane.Pitanje cijene usluga. Način određivanja tarifa za električnu energiju je takođe definisan Zakonom o energetici i bazira se naprincipu pokrivanja troškova i to po klasičnoj šemi gdje tarife pokrivaju operativne troškove, amortizaciju i povrat na investicije.Primijenjen je, osim toga i princip da troškove pokrivaju oni koji ih stvaraju (tako npr. potrošači na 10kV nivou plaćaju energiju,troškove prenosa i troškove distribucije na 35 i 10kV, ali ne i troškove distribucije na 0,4kV, jer ih i ne stvaraju). Značajniproblemi pri određivanju tarifa su proistekli iz činjenice da su gubici (posebno komercijalni) na distributivnoj mreži zatečeni naizuzetno visokom nivou (reda 25% – ukupno tehnički i komercijalni), kao i da je postojalo izraženo unakrsno subvencioniranjedomaćinstava od strane industrijskih i komercijalnih potrošača na 0,4kV.Nadležnost za određivanje tarifa je primjenom Zakona o energetici prešla sa Vlade CG na Regulatornu agenciju za energetiku,i ona je, shodno tim ovlašćenjima, juna 2007. godine donijela nove tarife, određene prema novoj metodologiji gdje su troškovii tarife za pristup i korištenje mreže (potrebne za operatora prenosnog sistema) odvojene od troškova tarifnih potrošača kojesu počele da se primjenjuju od 1. jula, sa rokom primjene od godinu dana, tj. do 1. jula 2008. godine. Sva opredjeljenja iz Zakonase nijesu u potpunosti mogla primijeniti tokom ovog prvog regulatornog perioda:a/ Tarife nijesu mogle u potpunosti pokriti sve zahtijevane troškove EPCG, ali je to urađeno najvećim dijelom. Za očekivatije da će EPCG razliku pokriti iz prihoda od Kombinata Aluminijuma Podgorica (KAP), čija je cijena energije koju stvarno plaćaveća od one utvrđene tarifnim sistemom na osnovu primjene gore napomenutih principa. Pošto se tarifama uređuju i elementiposlovanja EPCG sa ciljem poboljšanja rada sistema, nivo ukupnih gubitaka električne energije je određen sa strane Regulatorneagencije za energetiku na oko 20%, što predstavlja značajno smanjenje u poređenju sa poslednjim godinama.b/ Ni unakrsno subvencioniranje nije moglo biti u potpunosti eliminisano prilikom ovog prvog određivanja tarifa premanovoj metodologiji, prije svega zato što je zatečeni nivo razlika u cijeni bio izuzetno visok, čak i do 250% između pojedinih kategorijapotrošača na 0,4kV. Stoga su tarife za potrošače na 35 i 10kV snižene za oko 25%, za industrijske i komercijalne potrošačena 0,4kV zadržane na približno istom nivou, a za domaćinstva povećane za oko 10% u odnosu na prosjek tarifa za period januar– maj 2007. godine.Na sjednici Vlade, 26. jula 2007. godine, usvojen je Program subvencioniranja socijalno najugroženijih grupa građana, s ciljemzadovoljavanja minimalnih potreba za električnom i toplotnom energijom.Nivo usluga i cijene u sektoru gasa značajno opredeljuje činjenica, da u CG nema gasovoda. LPG se uvozi u cistijernama i distribuirau manjim bocama u što je uključen veliki broj firmi. Cijene naf­tnih proizvoda su limitirane propisom Vlade i određujuse svakih 15 dana zavisno od cijene naf­te na svjetskom tržištu. U vezi nivoa usluga u naf­tnom sektoru u posljednje vrijeme se pominjeproblem zastarelih standarda kvaliteta goriva, ali nadležno ministarstvo intenzivno radi na donošenju savremenih propisakojim će se utvrditi kako novi standardi kvaliteta goriva, tako i postupak kontrole kvaliteta.Pitanja konkurencije (uključujući saradnju i konkurenciju između privatnih i javnih subjekata, pristup mreži, interkonekcijuizmeđu nacionalnih mreža)O konkurenciji u elektroenergetskom sektoru unutar CG se ne može govoriti prije svega zato jer u državi postoji samo jednoelektroenergetsko preduzeće, EPCG, koje je vlasnik kompletnih proizvodnih, prenosnih, distributivnih i snabdijevačkih kapaciteta.U takvoj situaciji može se govoriti samo o, uslovno rečeno, spoljnoj konkurenciji i to u oblasti nabavke uvozne energije. Unedostatku organizovanog tržišta energije, uvozna energija se nabavlja preko međunarodnih tendera po procedurama premaZakonu o javnim nabavkama kakve se primjenjuju praktično u cijelom svijetu, te se može zaključiti da je u tome segmentu konkurencijana zadovoljavajućem nivou. Ispunjavanjem obaveze iz Sporazuma o formiranju Energetske zajednice Jugoistočne Evro­73

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010pe o omogućavanju izbora snabdjevača za sve potrošače osim domaćinstava posle 1. januara 2008. godine doći će do uvođenjaprve prave konkurencije u snabdijevanju za taj segment potrošača. U julu 2007. godine, Regulatorna agencija za energetiku jedonijela Odluku o modelu tržišta električne energije u CG, na osnovu čega će EPCG dostaviti Agenciji predlog Tržišnih pravilana usvajanje.U skladu sa Zakonom o energetici i Sporazumom o formiranju Energetske zajednice Jugoistočne Evrope, a radi razvoja tržišta,omogućavanja konkurencije i povećanja efikasnosti poslovanja, pored administrativnog i upravljalskog razdvajanja, izvršenoje i funkcionalno razdvajanje EPCG na 4 funkcionalne cjeline: Proizvodnja, Prenos, Distribucija i Snabdijevanje. Od septembramjeseca 2006. godine, u saradnji sa Evropskom agencijom za rekonstrukciju, intenzivirane su aktivnosti na pravnomrazdvajanju EPCG.Što se tiče pristupa mreži, CG se sa tim problemom nije dosad suočavala zbog nepostojanja konkurencije u proizvodnji električneenergije, tj. postoji samo jedno elektroenergetsko preduzeće koje je 100% vlasnik malog broja većih (svega tri) i malih(hidro)elektrana (sedam).Po pitanju interkonekcije sa susjednim mrežama nema značajnijih problema, prije svega zato jer postojeći interkonektivnivodovi sa susjednim zemljama služe uglavnom za napajanje vlastitih potrošača u CG. Pošto praktično samo dva subjekta uvozeenergiju (delimično KAP za svoje potrebe, a EPCG za sve ostale potrošače) i njihovi odnosi su regulisani ugovorom iz 2005.godine, objektivna situacija sprečava bilo koje probleme u ovoj oblasti. Do ponovnog udruživanja regiona uključujući i CG (2.sinhrona zona) sa 1. zonom UCTE 2005. godine, postojali su izvjesni problemi vezani za nedovoljne interkonektivne kapaciteteu periodima najvećeg opterećenja sistema tj. najvećeg uvoza energije, ali taj problem sada više ne postoji. Zbog geografskog položajaCG veliki su zahtjevi za tranzitom električne energije, pa u slučajevima kada takvi zahtjevi prevaziđu mogućnosti interkonektoraalokacija kapaciteta se obavlja putem eksplicitnih aukcija, a svi podaci sa SCADA sistema funkcionalne cjeline PrenosEPCG-a su dostupni online i u realnom vremenu za svaki interkonektor.Konkurenciju u sektoru gasa značajno opredeljuje činjenica, da u CG nema gasovoda, čime se cijela ta problematika značajnopojednostavljuje. Kako je već rečeno, LPG se uvozi u cistijernama i distribuira u manjim bocama u što je uključen veliki brojfirmi, pa se može reći da su principi konkurencije ostvareni. U situaciji, kada su cijene naf­tnih proizvoda limitirane propisomVlade i određuju se svakih 15 dana zavisno od cijene naf­te na svjetskom tržištu, jedini element koji ne dozvoljava potpunu konkurencijukod naf­tnih proizvoda je činjenica da je najveće preduzeće koje se bavi ovom djelatnošću Jugopetrol iz Kotora, vlasnikkompletnih skladišnih kapaciteta u CG. Vlada pokušava to prevazići privlačenjem investitora koji bi izgradili nove dodatne skladišnekapacitete.Status i efikasnost regulatornog tijelaPoslove regulatora energetskih djelatnosti u CG obavlja Regulatorna agencija za energetiku. Agencija je osnovana u skladusa Zakonom o energetici, što znači da joj je osnivač Skupština CG. Skupština bira članove Odbora Agencije, usvaja godišnji izvještajo radu i odobrava godišnji finansijski plan Agencije tj. njen budžet koji je potpuno odvojen od državnog budžeta. Kroz ovakvazakonska rješenja kojima je Agencija funkcionalno, organizaciono i personalno odvojena od Vlade, postignut je maksimalnimogući stepen samostalnosti Agencije. Što se tiče efikasnosti Agencije, ona je od osnivanja izdala licence za vršenje poslova elektroenergetskomi naf­tnim preduzećima, donijela niz propisa posebno u oblasti elektroenergetike, usvojila novu metodologijuza obračun tarifnog sustava a nedavno je po prvi put donijela i tarife za električnu energiju. Može se reći da je Agencija ispunilaočekivanja i opravdala svoje postojanje.Usmjerenje i predstojeće mere ekonomske politikeEkonomska politika CG na području energetike u sledećem razdoblju će se odvijati u okviru Strategije razvoja energetikeCrne Gore do 2025. godine, Sporazuma o formiranju Energetske zajednice Jugoistočne Evrope, Strategije energetske efikasnostiCG, Strategije razvoja malih hidroelektrana u CG, „mehanizma čistog razvoja” odnosno tzv. CDM mehanizma i Memorandumao razumijevanju između Savjeta ministara Republike Albanije i Vlade CG o izgradnji dalekovoda 400kV između Albanije iCG.Osnovni dokument ekonomske politike na području energetike je Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine.30 Strategija, koja je u skladu sa usvojenom Energetskom politikom CG, postojećim međunarodnim obavezama CG i smjernicamaenergetske politike EU, određuje prioritete i uslove razvoja energetskog sektora CG. Crna Gora prihvata sve obavezeSporazuma o Energetskoj zajednici Jugoistočne Europe, kao ključnog dokumenta za realizaciju reformi u energetici i razvoj regionalnogenergetskog tržišta. Ove obaveze se odnose na implementaciju EU direktiva (Acquis Communautaire) za energetiku,životnu sredinu, konkurenciju i obnovljive izvore energije. Prema Zakonu u energetici i na osnovu Strategije, pristojno ministarstvoza energetiku (Ministarstvo za ekonomski razvoj) će izraditi Akcioni plan za implementaciju Strategije razvoja energetike30 Vlada je usvojila Nacrt Strategije razvoja energetike RCG do 2025. godine na sjednici održanoj 21. juna 2007. godine. Nakon uspješno sprovedenejavne rasprave, priprema se finalni dokument Strategije, čije se usvajanje od strane Vlade očekuje u novembru 2007. godine.74

CG do 2025. godine, za period od prvih 5 godina (2008–2012). Završetak Akcionog plana se predviđa najkasnije za tri mjesecaposle usvajanja Strategije (predviđeno u novembru a najkasnije do kraja ove godine). Akcioni plan će obuhvatati sve programei investicione projekte koje predviđa Strategija, odrediti konkretne aktivnosti pojedinih aktera, terminski plan izvođenja, predviđenizvor i model finansiranja, potrebne preostale mjere ekonomske politike, da bi se ti pravovremeno realizirali. Ukupni obiminvesticija predviđen u Strategiji je procjenjen na oko 2 milijarde EUR.Sporazum o formiranju Energetske zajednice Jugoistočne Evrope („Sporazum”) je ratifikovan od strane Skupštine CGu oktobru 2006. godine. Crna Gora će nastaviti sa implementacijom regionalnih i međunarodnih obaveza u oblasti energetike,a sve u cilju ustanovljavanja konkurentnog regionalnog energetskog tržišta kroz učešće u radu Energetske zajednice JugoistočneEvrope. Obaveze preuzete u okviru Sporazuma se implementiraju u skladu sa definisanim planom sa strane Ministarstva za ekonomskirazvoj i usvojenim rasporedom sledećih aktivnosti:– Nastavak implementacije Akcionog plana za električnu energiju (tj. realizaciju direktive 2003/54/EU) koji je i usvojen unovembru 2006. godine;– Implementacija Akcionog plana za obnovljive izvore energije (tj. realizaciju direktiva 2001/77/EU i 2003/30/EU) koji jeusvojen u junu 2007. godine;– Implementacija primarne regulative vezane za Direktivu 2003/55/EZ o opštim pravilima unutrašnjeg tržišta prirodnog gasa.Akcioni plan za gas (tj. realizaciju direktive 2003/55/EU) nije rađen jer RCG za sada nema razvijenog tržišta gasa.Ključne aktivnosti i rokovi njihove realizacije su detaljnije objašnjeni u napomenutim direktivama koji su obavezujući za svepotpisnike Sporazuma.CG stavlja akcenat na povećanje energetske efikasnosti. Strategija energetske efikasnosti CG ističe doprinos efikasnogkorišćenja energije na sigurnost snabdijevanja, tržišnu konkurentnost i zaštitu okoline i potvrđuje značajnu ulogu energetske efikasnostioko kreiranja novih poslovnih mogućnosti i povećanja zaposlenosti, kao i na ostale koristi na regionalnom i globalnomnivou. Strategija će se realizovati kroz implementaciju Dugoročnog akcionog plana za energetsku efikasnost od 2008–2012. godine.Akcioni plan za realizaciju Strategije energetske efikasnosti u 2007. godini je usvojen polovinom marta 2007. godine i u tokuje njegova implementacija. Kao prioritetni zadaci, prema planu, predviđa se donošenje novog zakona o energetskoj efikasnosti iosnivanje posebne agencije za promociju energetske efikasnosti i obnovljivih izvora energije. Pored toga će biti puno pažnje posvećeneprenosu, usklađivanju i razvoju sekundarne regulative u Crnoj Gori sa onom u EU-u (npr. na području stambenog sektora(„Building Code”) isl.), sprovođenju javne kampanje, pilotskim projektima i treningu kadrova na tom području.Ministarstvo za ekonomski razvoj intenzivno radi na stvaranju povoljnih uslova za realizaciju projekata izgradnje malih hidroelektrana.U tom cilju, u aprilu 2006. godine usvojena je Strategija razvoja malih hidroelektrana u CG, a počelo se i sarealizacijom Akcionog plana za njenu implementaciju. Usvojeni su osnovni propisi iz ove oblasti: (I) Uredba o načinu i uslovimadodjele koncesija za istraživanje vodotoka i tehno-ekonomsko korišćenje vodnog energetskog potencijala za proizvodnjuelektrične energije u malim hidroelektranama, (II) Pravilnik o tehničkim uslovima za priključenje malih elektrana na elektrodistributivnumrežu i (III) Uputstvo o utvrđivanju metodologije obračuna otkupne cijene električne energije iz malih hidroelektrana.Prema Strategiji razvoja energetike CG do 2025. godine se predviđa izgradnja malih hidroelektrana u ukupnom iznosu od80MW do 2025. godine ili 20MW do 2010. g., 30MW do 2015. g., 20MW do 2020. g. i 10MW do 2025. godine. U cilju realizacijetog programa je bio sredinom novembra 2007. g. objavljen tender za istraživačke radove, izradu studija izvodljivosti i podjelukoncesija na 40 slivova u Crnoj Gori.U martu 2007. godine Skupština CG je ratifikovala Kjoto Protokol, čime su se stvorili uslovi da CG može pristupiti realizacijiprojekata u okviru „mehanizma čistog razvoja” odnosno tzv. CDM mehanizma („Clean Development Mechanism”). Značajanpotencijal za implementaciju CDM mehanizma u CG postoji u sektoru energetike i to u oblasti energetske efikasnosti i obnovljivihizvora energije. U septembru 2007. godine je potpisano 18 ugovora između Ministarstva turizma i zaštite životne sredine,Ministarstva za ekonomski razvoj i italijanskog Ministarstva za zaštitu životne sredine, kopna i mora i crnogorskih opština, preduzećai institucija o izradi studija izvodljivosti za realizaciju projekata u okviru CDM mehanizma.Razvoj energetske infrastrukture, izgradnja i obnavljanje regionalno važnih energetskih interkonekcija sa susjednim zemljamaje značajan faktor razvoja energetskog sistema i međusobnog povezivanja u regionu. Na tom području CG previđa implementacijuMemoranduma o razumijevanju između Savjeta ministara Republike Albanije i Vlade CG o izgradnji dalekovoda 400kVizmeđu Albanije i CG.75

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–20104.1.4.2. Transport i telekomunikacijeNizak nivo ekonomskih aktivnosti 90-tih godina, pa samim tim i potreba za transportom, umnogome je umanjivao i potrebeza značajnijim ulaganjima u saobraćajnu infrastrukturu. Povećanje inteziteta ekonomskih aktivnosti, pokrenulo je pitanjestanja saobraćajne infrastrukture i ograničenja koja ta infrastruktura može imati u ekonomskom razvoju. Stoga su u periodu od2001–2006. godine uz pomoć međunarodnih finansijskih institucija, obezbijeđena sredstva za rekonstrukciju i modernizacijupostojeće infrastrukture, u ukupnoj vrijednosti od oko 135 mil eura. Prema podacima Monstata učešće saobraćaja u BDP iznosioko 10.7%.Nacrtom Strategije razvoja saobraćaja Crne Gore 2006. godine, definisana su strateška opredjeljenja razvoja saobraćaja kroz:povećanje sigurnosti i bezbjednosti u saobraćaju, povećanje kvaliteta saobraćajnih usluga, povezivanje saobraćajnog sistema CrneGore na Trans-Evropsku Transportnu mrežu (TEN-T), razvoj saobraćajne infrastrukture u skladu s potrebama ekonomskograzvoja, zaštitu životne sredine u dizajniranju i funkcionisanju saobraćaja, pravično određivanje cijena u saobraćaju i fer konkurencijuizmeđu svih vidova saobraćaja. Pojava dokumenta sa osnovnim elementima strategije, predstavlja početak kvalitativnonovog posmatranja razvoja saobraćaja i posebno saobraćajne infrastrukture u Crnoj Gori.U novom kontekstu održivog razvoja mora se obezbijediti finansiranje razvoja infrastrukture, na način kojim se eliminišuuska grla u saobraćaju i postiže ravnoteža između pomorskog i željezničkog saobraćaja u odnosu na drumski saobraćaj. Na operativnomnivou neophodno je obezbijediti razvoj intermodalnosti i postavljanje sigurnosti i kvaliteta usluga u središte aktivnosti.Korisnicima transporta se mora obezbijediti aktivno učešće u procesima odlučivanja o transportno-logističkim lancima.U skladu sa Sporazumom o stabilizaciji i pridruživanju sa EU, Planom za privatizaciju Vlade CG za 2007. godinu, novimsistemskim zakonima i razvojnim strategijama kojima se reguliše oblast saobraćaja i telekomunikacija u narednom srednjoročnomperiodu ubrzaće se i proces restrukturiranja i potpune ili djelimične privatizacije javnih preduzeća u oblasti saobraćaja itelekomunikacija (Željeznica AD, JP Aerodromi, Montenegroairlines d.o.o., Luka Bar AD, Pošte CG).Restrukturiranje saobraćajnih djelatnosti u moderan, bezbjedan i funkcionalan saobraćajni sistem, uz adekvatnu saobraćajnuinfrastrukturu značajno će doprinijeti efikasnijem korišćenju komparativnih prednosti svih vidova saobraćaja. U tom pogleduvažno je da restrukturiranje pojedinih preduzeća u svim vidovima saobraćaja bude praćeno povećanjem konkurentnosti, poboljšanjemsaobraćajnih usluga, ukidanjem monopola i stvaranjem uslova za tržišnu utakmicu.Putna infrastruktura i drumski saobraćajPostojeće stanje. Crna Gora ima gustu mrežu puteva koja iznosi oko 7.000 km. Od njih su najznačajniji magistralni i regionalniputevi u ukupnoj dužini od 1847 km, dok su ostalo lokalni i nekategorisani putevi. Od oko 5.100 lokalnih i nekategorisanihputeva oko 50% su asfaltirani putevi. Od ukupno 1.847 km regionalnih i magistralnih puteva asfaltirano je 92%. Gustinamagistralnih i regionalnih puteva iznosi 13 km na 100 km 2 . Preko 66% regionalnih i magistralnih puteva starije je od 25 godina.Na magistralnim i regionalnim putevima nalazi se 312 mostova i 136 tunela. Svega 25% regionalnih i magistralnih puteva imafrekvenciju saobraćaja veću od 3.000 automobila na dan. Ukupna vrijednost regionalnih i magistralnih puteva procjenjuje se naoko 2 milijarde eura.Putnu infrastrukturu u Crnoj Gori karakterišu problemi kao što su starost putne mreže, nepovoljan geografski teren, eksploatacijana način za koji ona nije bila projektovana, loše održavanje puteva u poslednjoj dekadi, izražena sezonska cikličnost ufrekvenciji saobraćaja. Prema preporukama i praksi razvijenih zemalja parametri za obezbjeđenje sredstava za održavanje putevasu oko 2% ukupne vrijednosti putne mreže ili oko 8.000 eura/km puta, što bi za slučaj mreže puteva u Crnoj Gori, trebalo dabude od 15 do 40 mil eura godišnje. U Crnoj Gori se u poslednjih 15 godina ulagalo od 2.5 do 8 mil eura. Kao posljedicu imamoveliki broj akumuliranih problema na mreži.Na tržištu, trenutno posluje oko 80 preduzeća za prevoz putnika u drumskom saobraćaju i isto toliko u teretnom saobraćaju.Od preduzeća u teretnom saobraćaju njih 38 dobija i koristi dozvole za međunarodni transport. Novim Zakonom o finansijskomlizingu koji je Vlada usvojila u 2005. godini, stvoreni su uslovi za povoljniju obnovu voznog parka, te se relativno brzo i uovom dijelu očekuju pozitivne promjene.Sektor je uređen novim reformskim zakonima, koji su usklađeni za zakonskom regulativom EU. Donesen je novi Zakon oputevima 2004. godine („Sl. list RCG”, br.42/04), kojim su precizirani odnosi između korisnika puteva i državnih organa kao vlasnikaputne infrastrukture, obezbijeđeni izvori finansiranja održavanja, utvrđen model odnosa sa održavaocima infrastruktureitd.Izrađen je veliki broj podzakonskih akata kao što su Pravilnik o korišćenju i naknadama za korišćenje putnog pojasa i drugogzemljišta koje pripada državnom putu („Sl. list RCG” br. 73/04) i Pravilnik o postavljanju natpisa pored državnih puteva ivisini naknada za njihovo postavljanje („Sl. list RCG” br.73/04), kojima se regulišu odnosi aktera u vezi sa eksploatacijom, održavanjemi izgradnjom putne infrastrukture.Snimljeno je stanje putne mreže, tako da se za njeno održavanje po osnovu petogodišnjeg Ugovora o redovnom održavanju,izdvaja 9 mil eura godišnje. Pored redovnog održavanja, Direkcija za saobraćaj realizuje programe unapređenja putne mreže, tj.program investicionog i zaostalog održavanja i program eliminisanja kritičnih tačaka na putnoj mreži.76

Oblast drumskog saobraćaja reguliše se novim Zakonom o prevozu u drumskom saobraćaju 2005. godine, („Sl. list RCG”, br.45/05), koji je usaglašen sa pravnim okvirom i praksom zemalja EU. Njegova implementacija ocjenjuje se kao vrlo dobra i pozitivniefekti su vidljivi u povećanju kvaliteta usluge, većem broju linija u državnom i međudržavnom putničkom prevozu, pojavomnovih savremenijih vozila, poštovanju propisanih redova vožnje itd. Direkcija za saobraćaj je preuzela operativne aktivnosti poosnovu Zakona o prevozu u drumskom saobraćaju u dijelu izdavanja licenci za obavljanje djelatnosti prevoza putnika, prevozatereta, licenci za autobuske i teretne stanice, ovjeru i registraciju redova vožnje i izdavanje dozvola za prevoz putnika i tereta. Poraslaje zainteresovanost stranih prevoznika za Crnu Goru, pa je otvoren i veliki broj novih međunarodnih autobuskih linija.Direkcija za saobraćaj formirana je Uredbom o izmjenama i dopunama Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave,koja je objavljena u „Službenom listu CG”, br. 32/06. Ovom Uredbom precizno su definisane nadležnosti ovog organa uprave,a iste su detaljnije razrađene kroz Zakon o putevima i Zakon o prevozu u drumskom saobraćaju, budući da ova dva zakona tretirajumateriju koja se odnosi dijelom i na poslove iz djelokruga organa uprave, odnosno Direkcije za saobraćaj. U nadležnostiDirekcije su poslovi razvoja, izgradnje, rekonstrukcije, održavanja, zaštite, korišćenja i upravljanja državnim putevima, dok pomenuteposlove koji se odnose na opštinske puteve obavljaju nadležni organi jedinice lokalne samouprave.Buduće aktivnosti. Strategija razvoja saobraćaja utvrdila je smjernice u sektoru puteva i drumskog saobraćaja koje se odnosena: kvalitetno korištenje, upravljanje, održavanje, rekonstrukciju i izgradnju putne mreže u cilju povećanja efikasnosti saobraćaja,poboljšanje bezbjednosti, sigurnosti i smanjenja broja saobraćajnih nesreća; Regulaciju drumskog saobraćaja u skladu sameđunarodnim standardima i stvaranje adekvatnih uslova za suzbijanje sive ekonomije u ovom sektoru; Ostvarivanje fizičkih,pravnih, fiskalnih i tehničkih uslova u cilju povezivanja saobraćajnog sistema Crne Gore na TEN-T mrežu.Najznačajnije buduće aktivnosti u oblasti puteva odnose se na pripremljeni i usvojeni program eliminisanja uskih grla naputnoj mreži (16 uskih grla), kojima bi se obezbijedila veća prohodnost saobraćaja, posebno u toku trajanja turističke sezone.Bitno je istaći da će se realizacija programa eliminisanja uskih grla na saobraćajnoj mreži odvijati, pored učešća Vlade u otplatiizvođačkog kredita, uz kontribuciju opština. Stoga će biti potrebno u 2008. godini, intenzivirati poslove projektovanja, a sredstvasu predviđena u budžetu Direkcije za saobraćaj. Aktivnosti će se odvijati u periodu od 2007–2009. godini.U skladu sa tim, inteziviraće se aktivnosti na izgradnji već započetog putnog pravca od Risna prema Žabljaku i to kroz izradudokumentacije na pojedinim dionicama, kao i izgradnjom dionica za koje već postoji pripremljena projektna dokumentacija. Utoku 2008. godine biće urađen projekat za dionicu puta Šavnik – tunel „Ivica”, a sredstva su planirana u programskom budžetuza 2008. godinu. Dionica puta Dragalj – Osječenica biće završena do polovine 2009. godine. Dionica puta od Risna do Nikšićabi trebala biti završena do polovine 2009. godine, dok će kompletan put Risan – Grahovo – Žabljak biti završen do kraja 2010.godine. Ukupna sredstva za finalizaciju ovog puta iznose oko 50 miliona eura.U toku su i nastaviće se intezivne aktivnosti na stvaranju preduslova za izgradnju autoputa Bar – Boljari i Jadransko-jonskogautoputa u Crnoj Gori. Realizacija izgradnje autoputeva u Crnoj Gori pored strateškog značaja sa ekonomskog i socijalnog aspekta,ima i strateški značaj sa aspekta adekvatne integracije Crne Gore u region.Realizacija projekta izgradnje autoputeva je podijeljena na tri faze: prva faza – izrada Studije izvodljivosti za dva autoputa uCrnoj Gori; druga faza – izrada Studije o opcijama partnerstva javnog i privatnog sektora i treća faza – raspisivanje tendera zaizgradnju (dodjela koncesije ili neki drugi aranžman, zavisno od ishoda prve dvije faze). Ovako usklađena dinamika omogućavastvaranje preduslova i platforme za donošenje odluka Vlade Crne Gore o modelu finansiranja i izgradnje autoputeva u CrnojGori, u periodu april/maj 2008. Implementacija prve faze je otpočela potpisivanjem Ugovora (avgust 2007. godine) sa Louis BergerSAS, Francuska, kao odabranom konsultantskom kompanijom, koja će izraditi Studiju izvodljivosti za dva autoputa u CrnojGori.Ministarstvo će se od samog početka realizacije koncesionih aranžmana, pridržavati međunarodnih standarda i preporukafinansijskih institucija. U tom cilju potpisan je Sporazuma o saradnji sa Svjetskom bankom, Vlada CG i Ministarstvo saobraćaja,pomorstva i telekomunikacija su prihvatili sprovođenje procedura u skladu sa Pravilnikom: Selekcija i zapošljavanje konsultantaza svjetsku banku kao zajmodavca, maj 2004 (Guidelines: Selection and employment of Consultants by World Bank Borrowers,May 2004).U svakom slučaju sinteza rezultata prve i druge faze, pokazaće koji model je optimalan za realizaciju i autoputa Bar – Boljarei jadransko-jonskog autoputa, odnosno u kojem procentu se očekuje učešće Vlade Crne Gore u realizaciji projekata, zatim kakavtip učešća će biti optimalan (kao na primjer: da li će to biti garancije za nedovoljan obim saobraćaja, ili učestvovanje u cijeniizgradnje 1 km autoputa ili dodatno učešće – selidbom dobiti), kao i kakve će biti prednosti i mane izgradnje punog ili polu-profiladionica autoputeva. Za realizaciju koncesije značajno učešće u projektu će biti i dozvola Vlade Crne Gore za komercijalnokorišćenje zemljišta u zoni autoputeva i dužina trajanja koncesionog perioda.Ovako pažljivo planiranom dinamikom aktivnosti, umanjuje se potencijalni rizik i osiguravaju rentabilne investicije, kakobi se iste unaprijed kvantifikovale i reflektovane u sveukupnom budžetskom okviru i prioritetima. To je od velikog značaja kadse ima u vidu ogroman iznos pomenutih investicija koje se razmatraju. Preliminarne procjene ukazuju da bi ukupne investicijepotrebne za izgradnju dva autoputa, mogle biti čak 3 milijarde eura.U oblasti drumskog saobraćaja zaključiće se bilateralni sporazumi na osnovu CEMT-a (Evropska konferencija ministaratransporta), kojima će se na sveobuhvatan način regulisati prevoz na bilateralnoj osnovi. Obezbijediće se tržišni uslovi privređivanjai fer konkurencije, jednak tretman domaćih i stranih prevoznika i zabrana diskriminacije stranih u odnosu na domaće77

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010prevoznike. Isto tako veoma važne aktivnosti će se sprovoditi na izradi katastra puteva, baze podataka, kao i primjeni nove tehnologijeu održavanju puteva. Posebna pažnja posvetiće se saradnji sa opštinama u vezi održavanja i unapređenja lokalne putnemreže koja je u nadležnosti lokalnih zajednica. Intenziviraće se aktivnosti osposobljavanja zaposlenih u Direkciji za saobraćaj(Jedinica za implementaciju projekata – PIU), u smislu izgradnje kapaciteta projektnog upravljanja, odnosno realizacije pojedinačnihprojekata bilo da se radi o izgradnji, rekonstrukciji modernizaciji ili izgradnji saobraćajne infrastrukture.Željeznički saobraćajPostojeće stanje. Cjelokupna željeznička mreža ima ukupno 248,6 km otvorene pruge i 79 km staničnih kolosjeka. Mrežučine tri pravca: međunarodne pruge Bar – Bijelo Polje i Podgorica – Tuzi i pruga Podgorica – Nikšić. Prosječna brzina koju dopuštastanje infrastrukture je 68,2 km/h. Na 30% dužine pruga dozvoljene brzine su manje od 50 km/h. Vrijednost željezničkeinfrastrukture procjenjuje se na oko 2.2 milijarde eura. Generalno, željeznički sistem se u dijelu infrastrukture suočava sa sljedećimproblemima:• održavanje i rekonstrukciju pruge zahtijevaju velika sredstava (samo sanacija sa kojom bi se dostigli projektovani standardina pravcu Bar – Bijelo Polje koštala bi oko 100 miliona eura);• zastarjeli uređaji i oprema za regulisanje saobraćaja;Pruga na 168 km dužine ima 106 tunela, 107 mostova, 9 galerija i 371 propust, odnosno oko 37% pruge predstavljaju komplikovaniinfrastrukturni projekti. Ovo je sa stanovišta održavanja čini jednom od najkomplikovanijih i najskupljih pruga u Evropi.Prema standardima u okruženju za održavanje mnogo manje komplikovanih pruga neophodno je obezbjeđivati oko 70.000eura/km godišnje. Po ovom standardu za prugu Bar – Vrbnica bilo bi neophodno za redovno održavanje obezbijediti oko 11.8mil eura godišnje, što do sada nije bio slučaj. Programi koji su rađeni za željeznicu, zahtijevali su oko 17 mil eura, ali se nisu nikadarealizovali. Za njeno održavanje u 2006. godini utrošilo se 8.1 mil eura, a u 2007. godini 8.3 mil eura.Tehničko stanje voznih sredstava je loše, jer su se radi o starim sredstvima koja nisu redovno i kvalitetno održavana i kojaimaju nepovoljne eksploatacione parametre. Saobraćaj se organizuje sa manje od 50% od ukupnog broja vozila. Vozni park željezniceje prosječne starosti 30 godina i stoga su neophodna značajna ulaganja za koja željeznica nema sredstava, tako da se snažnijamodernizacija može očekivati jedino kroz proces restrukturiranja i privatizacije preduzeća.U oblasti željezničkog saobraćaja u skladu sa Zakonom o željeznici koji je donešen 2004. godine, stvoreni su uslovi za restrukturiranjei privatizaciju željeznice, kao i mogućnost pojave većeg broja operatera. Definisane su obaveze države u pogledu održavanjaželjezničke infrastrukture po osnovu Ugovora za održavanje željezničke infrastrukture u iznosu od 8.3 mil. €.Zakon o željeznici je u velikoj mjeri usklađen sa EU 2001 direktivama, u smislu uređenja upravljanja željezničkom infrastrukturomi obavljanja željezničkog saobraćaja. Na taj način se utvrđuje neophodnost potpunog organizacionog i funkcionalnog razdvajanjainfrastrukture od prevoza. Infrastruktura je definisana kao dobro u opštoj upotrebi, koje je u državnoj svojini i dostupnoje na korišćenje, pod jednakim uslovima, svim zainteresovanim prevoznicima. Upravljanje infrastrukturom je djelatnost odopšteg interesa koju obavlja privredno društvo – upravljač.Vlada CG je u oktobru 2007. godine utvrdila predlog Zakona o bezbijednosti u željezničkom saobraćaju a njegovo usvajanjeu Skupštini CG se očekuje do kraja godine. Zakonom se propisuju uslovi i način za bezbjedno, uredno i nesmetano odvijanježeljezničkog saobraćaja i funkcionisanje željezničkog sistema. U procesu izrade Zakona transponovane su materijalne odredbeiz direktiva 2004/49/EC, 96/48/EC, 2001/16/EC, 2004/50/EC, 95/18/EC i 2001/14/EC. Zakon o bezbijednosti u željezničkomsaobraćaju omogućuje nastavak redefinisanja i usklađivanja prava i obaveza subjekata na željeznici, koji su proizašli iz odredbiZakona o željeznici.Kada govorimo o investicijama u infrastrukturi, prvom fazom rehabilitacije pruge Beograd – Bar izvršena je njena sanacija uperiodu od 2003. do 2007. godine, u iznosu od 15 mil eura – kredit Evropske investicione banke (EIB). U toku je rekonstrukcija,modernizacija i elektrifikacija pruge Podgorica – Nikšić. Ovaj projekat finansiran je od strane Češke Exportne banke u iznosuod 57 mil eura, i očekuje se da će biti završen do kraja 2009.godine.Buduće aktivnosti. Strategija razvoja saobraćaja utvrdila je smjernice u sektoru željezničkog saobraćaja. One se odnose na:Siguran i bezbjedan saobraćaj u okviru cijele željezničke mreže; eliminisanje kritičnih mjesta na kojima je prevoz usporen usljedloših tehničkih uslova na pruzi; Restrukturiranje željeznice, odvajanje operative od infrastrukture, Privlačenje novih operaterana željeznici; koordinisanje aktivnosti sa željeznicom Srbije i spriječavanja daljeg propadanja mreže; Promociju međunarodnogsaobraćaja na željezničkom pravcu Bar – Beograd; intenziviranje prevoza na relaciji Podgorica – granica sa Albanijom.U toku 2008. godine biće pripremljen i Zakon o ugovornim odnosima u željezničkom saobraćaju. Ovim zakonom će se urediti:ugovorni i drugi obligacioni odnosi u oblasti prevoza putnika i stvari u željezničkom saobraćaju, kao što su ugovor o prevozuputnika, ugovor o prevozu tereta, mješoviti-kombinovani prevoz i odgovornost prevozioca.Zaokruživanje pravnog i institucionalnog okvira će se postići donošenjem odgovarajućih podzakonskih akata, koji se pripremajuu resornom Ministarstvu i jačanjem kapaciteta Direkcije za saobraćaj – Sektora za željeznički saobraćaj. U nadležnosti Sektorasu razvojni i upravni poslovi koji se odnose na: vrednovanja kriterijuma i određivanja naknada za korišćenje infrastrukture,78

nadzor nad regulisanjem željezničkog saobraćaja, praćenje stanja bezbjednosti. U (Direkciji) Sektoru za željeznički saobraćaj jetrenutno zapošljeno četiri, a u ovoj godini se planira zaposliti još tri inženjera.Nedostatak kapaciteta u drumskoj, a neiskorišćenost kapaciteta u željezničkoj infrastrukturi, na istim pravcima, traže ubrzavanjeprocesa restrukturiranja koji će dovesti do stvaranja konkurentnog željezničkog prevoznika na transportnom tržištu. Uskladu sa tim, Vlada CG je u septembru 2007. godine usvojila Strategiju restrukturiranja Željeznice CG (država je vlasnik 68,9%akcija), sa predloženim tzv. dezintegracionim modelom. Osnovni elementi ovog programa, koji treba da se sprovede tokom2008. godine, odnose se na razdvajanje infrastrukture od prevoza, održavanje infrastrukture prema posebnom ugovoru izmeđudržave i upravljača, koncesioni aranžman na objekte duž pruge, potpuno odvajanje putničkog i teretnog prevoza i njihovuprivatizaciju. Kroz iznalaženje privatnog partnerstva na bazi zajedničkog ulaganja, ostvariće se pretpostavke da se kvalitativnopoboljša stanje na infrastrukturi i nivo usluga u prevozu, unaprijedi informaciono-komunikacioni sistem, poveća bezbijednost ismanji negativan uticaj željezničkog saobraćaja na životnu sredinu. To će omogućiti postepeno otvaranje tj. liberalizaciju tržištaželjezničkih usluga.Sprovođenje programa restrukturiranja u skladu sa usvojenom Strategijom restrukturiranja Željeznice CG, neće zahtijevatifinansijska sredstva, a za tehnološki višak u ovom preduzeću, biće napravljen socijalni program i finansijska konsolidacija.U narednom periodu biće nastavljene aktivnosti ulaganja kroz drugu fazu rehabilitacije željezničke infrastrukture, koja jeplanirana za period od 2007–2012. godine. Okvirno su određeni projekti koji će se finansirati u ukupnom iznosu od 52 mil. €,kreditima Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD), Evropske investicione banke (EIB) i grantom Evropske agencije za rekonstrukciju(EAR).Ova ulaganja su dovoljna da obezbijede prohodnost pruge i zadovolje standarde sigurnosti, ali su nedovoljni za kvalitetnijurekonstrukciju i modernizaciju, nakon koje bi pruga Beograd – Bar dobila veći međunarodni značaj. Za veće razvojne projekteneophodna je saradnja sa susjednim zemljama članicama EU, koje prepoznaju i imaju interes za unapređenjem ove pruge.Vazdušni saobraćajPostojeće stanje. Međunarodni aerodromi u Crnoj Gori su aerodromi Podgorica i Tivat, koji su u toku 2003. godine preuzetiod JAT-a u čijem su vlasništvu bili do tada. Oba su bila u prilično zapuštenom stanju. Značajna ulaganja ostvarena su kroz i fazumodernizacije i rekonstrukcije aerodroma i modernizaciju kontrole leta. Za ove aktivnosti obezbijeđena je podrška Evropskebanke za obnovu i razvoj (EBRD) i Evropske investicione banke (EIB) u okviru REBIS programa u iznosu od oko 29 mil eura.Opremljeni su najsavremenijom opremom, bilo da je riječ o opsluživanju putnika, prtljaga ili carga, bilo da se radi o standardimavezanim za bezbjednost i sigurnost na aerodromu, koji su u potpunosti zadovoljeni. U Crnoj Gori postoji još aerodrom uBeranama, koji ima povoljan geografski položaj, a za čiji razvoj se traži strateški partner.Nacionalna avio kompanija u Crnoj Gori je „Montenegro Airlines”, osnovana 1994. godine kao doo u kojem je Vlada CGvećinski vlasnik sa 99.8%.Broj putnika koji koriste usluge „Montenegro Airlines-a”, konstantno raste zadnjih nekoliko godina sve do 2006. godine (brojprevezenih putnika 414.090). Poređenja radi, broj putnika u 2002. god, iznosio je 210.684, u 2003. god., 320.402, u 2004.god.,371.088 i u 2005. god. 460.456 prevezenih putnika. Usljed promjene državno-pravnog statusa Crne Gore, došlo je do administrativnezabrane „pete slobode”, čime je „Montenegro Airlines” izgubio jednu od svojih najprofitabilnijih linija Beograd – Cirih iznačajan broj čarter letova prema trećim zemljama. Međutim već u prvoj polovini 2007. ovaj se broj povećao, što je rezultat većegrasta potražnje za Crnom Gorom kao turističkom destinacijom, gdje će Montenegro Airlines kao nacionalni avio prevozniknastojati da ulaganjem u tehnologiju i profesionalnošću, izbori dobru poziciju na vrlo konkurentnom tržištu. Međutim, teretnisaobraćaj još uvjek nije zastupljen u dovoljnoj mjeri, a u ovom segmentu se procjenjuju značajni potencijali naših aerodroma.Vlada CG je formirala Upravu civilnog vazduhoplovstva uredbom od avgusta 2006. godine i utvrdila akt o sistematizaciji krajem2006, čime je započeo proces formiranja civilne vazduhoplovne vlasti Crne Gore. U međuvremenu postala je član ICAO-a,EUROCONTROLA-a, itd. U skladu sa međudržavnim Sporazumom Crna Gora je sa Srbijom osnovala i korporatizovala funkcijukontrole leta formiranjem SMATSA-a. Razlozi za stvaranjem zajedničke Agencije za kontrolu letenja su i ekonomski i tehničko-tehnološkii sistem kontrole leta koji obezbjeđuje kvalitetno obavljanje ove funkcije.Pripremljen je i program osposobljavanja i obuke kadrova za sva ključna mjesta u civilnoj vazduhoplovnoj vlasti, prvenstvenoinspekcijskim službama Uprave za civilno vazduhoplovstvo.Što se tiče zakona i drugih pravnih akata kojima je vazdušni saobraćaj uređen, to su Zakon o vazdušnom saobraćaju i Zakono obligacionim odnosima i osnovama svojinsko-pravnih odnosa u vazdušnom saobraćaju.Buduće aktivnosti. Strategija razvoja saobraćaja utvrdila je smjernice u sektoru vazdušnog saobraćaja. Aktivnosti su usmjerenena: Integraciju subjekata civilnog vazduhoplovsta: „Uprave za civilno vazduhoplovstvo” i „Kontrole letenja” u relevantnemeđunarodne organizacije i asocijacije i sprovođenje zahtijevanih standarda; pripremu zakonskog okvira u cilju podizanja sigurnosnihi bezbjedonosnih standarda; razvoj kapaciteta i kvalitetnu uslugu u prihvatu putnika kroz koncept „Otvorenog neba” ikroz implementaciju multilateralnog i horizontalnog sporazuma, razdvajanje funkcija vlasnika infrastrukture, vazduhoplovnevlasti, regulatora saobraćaja i kontrole.Skupština CG je oktobra 2007. godine ratifikovala Multilateralni sporazum između Evropske Zajednice i njenih država čla­79

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010nica i zemalja JIE o uspostavljanju zajedničkog evropskog vazduhoplovnog područja (ECAA), kojim se Crna Gora obavezalana harmonizaciju propisa sa regulativom Evropske Unije u toj oblasti. Cilj ratifikacije ECAA Sporazuma je sadržan u institucionalnompoboljšanju sistema upravljanja vazdušnim saobraćajem, primjeni jedinstvenih standarda bezbjednosti, sprovođenjuzajedničke politike u upravljanju aerodromima i zaštiti korisnika usluga i prevoznika u vazdušnom saobraćaju od monopolskogpoložaja na tržištu.Prvi i najznačajniji korak u tom pravcu biće donošenje Zakona o civilnom vazduhoplovstvu, čije se usvajanje planira do kraja2007. godine, a u toku 2008. godine donošenje najvećeg broja podzakonskih akata, u kojima će biti transponovane sve Direktivei Uredbe iz ECAA Sporazuma, a na koje se Crna Gora obavezala njegovom ratifikacijom.U toku su investicije od oko 10 miliona eura na oba aerodroma, čime se želi dalje unaprijediti infrastruktura. Veoma bitnačinjenica je da se ova sredstva obezbjeđuju iz sopstvenih fondova aerodroma. Takođe, u toku je i dobijanje namjenske donacijeod španske Vlade za izradu feasibility studije za podizanje standarda iz oblasti bezbjednosti i sigurnosti na najveći nivo. Poredtoga, pokrenuta je procedura za dobijanje sertifikata saglasno ISO standardima za oba aerodroma, koja bi trebala u potpunostida se završi do kraja prve polovine 2008. godine.U oblasti vazdušnog saobraćaja intenzivirane su aktivnosti na restrukturiranju preduzeća. U skladu sa Planom za privatizacijuVlade CG, pripremljena je Strategija restrukturiranja nacionalnog avio-prevoznika „Montenegro Airlines”-a d.o.o., u kojemje Vlada većinski vlasnik sa 99,8%. Očekuje se da će strategija biti usvojena do kraja 2007. godine. Izabran je model dokapitalizacijepreduzeća, odnosno emitovanje novih akcija koje bi se ponudile tržištu odnosno strateškom partneru. Na taj način započeobi se proces privatizacije i obezbijedila sredstva za nabavku novih aviona, tj. podmlađivanje i povećavanje flote, ekonomičnijeodvijanje saobraćaja na linijama sa visokom frekvencijom, poboljšanje kvaliteta servisa i specijalizacija usluga avio prevoza natržištu. U zavisnosti od tržišne situacije kao sljedeći korak nakon restrukturiranja i dokapitalizacije, razmotrilo bi se strateškopartnerstvo sa nekim od većih avioprevoznika u regiji ili prodaja kontrolnog paketa akcija.U pripremi je i Program restrukturiranja JP Aerodromi Crne Gore, a realizovaće se u toku 2008. godine. Osnovni pravci restrukturiranjadefinisani su modelom zadržavanja zemljišta i infrastrukture u državnom vlasništvu, razvoju infrastrukture krozkoncesione aranžmane i koncesiju odnosno privatizaciju obavljanja određenih funkcija (opsluživanje aviona i putnika, catering,snabdjevanje, maloprodaja, ugostiteljstvo...).Pomorski saobraćajPostojeće stanje. Najznačajnija trgovačka luka u Crnoj Gori je Luka Bar u kojoj se obavlja oko 95% svih lučkih djelatnostiu Crnoj Gori. Kapacitet joj je procijenjen na oko 5 mil tona godišnje. Nominalna vrijednost Luke Bar iznosi 133.958 mil eura, adržava je većinski vlasnik sa 54.1% akcija. U sistemu crnogorskih morskih luka, jedino ona raspolaže odgovarajućim infrastrukturnimi ostalim tehnološkim preduslovima koji obezbjeđuju određeni nivo kvaliteta usluga u domenu intermodalnih operacija.Ukupni kapacitet lučke privrede Crne Gore iznosi oko 2,5 mil tona godišnje. Glavnina ovog prometnog kapaciteta odnosi se naLuku Bar, (oko 2 mil tona) što u stvari iznosi 40% iskorišćenosti projektovanog kapaciteta Luke.Luka Kotor ima za odrednicu razvoj prihvata brodova za krstarenje i mega jahti. Intenziviranje ove djelatnosti ima važnu uloguu valorizaciji turističkih potencijala. Komplementaran pravac razvoja je i izgradnja marine u Nautičko-turističkom centru,kao nezavisnog preduzeća na području Luke Kotor.Luka Zelenika i Luka Risan imaju ulogu u prekrcaju ograničenih količina generalnog tereta za potrebe neposrednog zaleđau Boko-kotorskom zalivu. Potencijal za određeno povećavanje prekrcaja je moguć nakon završetka izgradnje puteva Herceg Novi– Trebinje i Risan – Nikšić.Na primorju Crne Gore postoji i jedan broj infrastrukturnih objekata namijenjenih razvoju nautičkog turizma. Najznačajnijisu Marina Bar, Marina Budva, Marina Kalimanj u Tivtu itd. Marina u Baru nije u potpunosti završena i za njen završetak i kompletnostavljanje u funkciju traži se strateški partner (stepen izgrađenosti je oko 65%).U Crnoj Gori registrovano je 5 brodarskih preduzeća (AD „Barska plovidba” Bar – putničko i linijsko brodarstvo, Nimontltd. Bar, AD „Crnogorska plovidba” Kotor – linijsko brodarstvo, Pomorski saobraćaj Kamenari – putničko brodarstvo), kojepretežno obavljaju usluge linijskog pomorskog prevoza u basenu Jadranskog mora. Pod zastavom CG registrovani su brodoviNimonta i Pomorskog saobraćaja. Nakon godina izolacije i izumiranja karakteristično tradicionalnih pomorskih kompanija saovog područja, danas su aktivnosti Vlade Crne Gore usmjerene na obnovi brodarstva, kroz planiranje modela privatizacije i razvojprivatnog preduzetništva, kao i kroz nalaženje strateških partnera sa ciljem razvoja linijskog brodarstva.Crna Gora dugi niz godina ima značajnu ulogu na međunarodnom tržištu radne snage i prema nekim procjenama, danasnudi svjetskom tržištu oko 5.500 pomoraca. Po osnovu njihovih zarada država ima godišnji priliv oko 45 do 50 mil USD. S obziromna spor rast i razvitak pomorskog brodarstva, nije moguće očekivati značajniji rast zapošljavanja naših pomoraca na brodovedomaće flote.U Sektoru pomorskog saobraćaja Ministarstva formirani su odsjeci lučkih kapetanija Bar i Kotor, sa ciljem stvaranja efikasnoginstitucionalnog okvira za sprovođenje odredbi zakona i podzakonskih akata iz oblasti pomorstva.Uprava pomorske sigurnost formirana 2003. godine, obavlja poslove uprave kojima se obezbjeđuje sigurnost na plovnim80

putevima, funkcionisanje pomorske rasvjete, vrši nadzor nad ispravnošću i opremljenošću plovnih objekata, organizuje i vršitraganje i spašavanje ljudi na moru, vrši monitoring radi prevencije za sprečavanje mora od zagađenja.Od 2005. godine, Ministarstvo je intenziviralo aktivnosti na organizaciji Koordinacionog tijela obalske straže, u kojem suobjedinjeni resursi i aktivnosti svih državnih institucija, koje se bave pitanjima sigurnosti, bezbjednosti, ekološke zaštite, eksploatacijommora i podmorja, zaštitom državne granice i ostalih djelatnosti vezanih za more.Buduće aktivnosti. Strategija razvoja saobraćaja utvrdila je smjernice u sektoru pomorskog saobraćaja. One se odnose napodizanje bezbjednosti i sigurnosti plovnih puteva u unutrašnjim i teritorijalnim vodama na nivo međunarodnih standarda;jačanje kapaciteta Uprave pomorske sigurnosti, službe spašavanja i traganja na moru, službe ekološke zaštite na moru; revitalizacijupomorske privrede; razvoj linijskog saobraćaja i povećanje atraktivnosti Luke Bar; restrukturiranje lučke privrede i privatizacijupojedinih funkcija luke, veće učešće privatnog kapitala u brodarstvu.Zakonom o lukama, koji treba da bude usvojen početkom 2008. godine, treba da se uredi podjela funkcija, odgovornosti iprava između državnih organa i privatnog sektora na osnovu načela da su lučko zemljište i infrastruktura u državnoj svojini ida se dugoročnim koncesijama daje pravo na njihovo korišćenje društvima, koja posjeduju suprastrukturu i pružaju lučke usluge.Na taj način se definiše suštinsko opredjeljenje države da svoju ulogu ograniči na upravne, regulatorne i razvojne poslove ida u skladu sa tim, stvori pretpostavke za potpunu privatizaciju operativnih ili komercijalnih aktivnosti. Primjena zakona će seomogućiti kroz formiranje posebnog državnog organa – lučke uprave, čiji će glavni poslovi biti: briga o upravljanju izgradnji,održavanju, zaštiti i unapređenju luka; nadzor nad korišćenjem luke pružanjem lučkih usluga, kao i pripremu koncesionog akta,učestvovanje u postupku dodjele koncesije i zaključivanje ugovora o koncesiji.Zakonom o jahtama koji je usvojen u julu 2007. god, kreiraće se korisnički usmjeren pravni okvir za razvoj nautičkog turizmau Crnoj Gori i povoljan ambijent za registraciju, plovidbu, boravak i iznajmljivanje jahti u crnogorskim vodama. Pored navedenihzakona, u narednom periodu biće usvojen novi zakonski okvir, koji se sastoji od seta sledećih zakona: Zakona o moru,Zakona o sprečavanju zagađenja sa plovila, Zakona o sigurnosti i bezbjednosti plovidbe i Zakona o pomorskoj plovidbi.Predviđeno je restrukturiranje i privatizacija Luke Bar u skladu sa Planom privatizacije za 2007. godinu. Prodaja državnogudjela Luke Bar (država je vlasnik 54,1% akcija) vršiće se putem javnog tendera, na osnovu prethodno usvojenog Programa restrukturiranja,čija izrada je u toku. Restrukturiranje Luke Bar predstavlja razradu transportne politike u lučkom sektoru iz Nacrtastrategije razvoja saobraćaja. Osnovni cilj sprovođenja reformi u Luci je da se kroz organizacionu, upravljačku, funkcionalnui vlasničku transformaciju omogući konkurentnija pozicija na transportnom tržištu i poveća atraktivnost za učešće privatnogsektora u operativnim djelatnostima i investiranju u razvojne projekte.U narednom periodu aktivnosti Vlade Crne Gore biće usmjerene na realizaciju investicionog projekta u cilju revitalizacijepomorske privrede. U tom dijelu Ministarstvo je pripremilo Elaborat o ekonomskoj opravdanosti ulaganja u nabavku brodovaza AD Crnogorska plovidba. Osnovni koncept investicionog programa je razvijen na osnovu Nacrta strategije razvoja saobraćajaCrne Gore, Agende ekonomskih reformi 2002–2007. godine i Ekonomske politike za 2007. godinu. Kroz realizaciju odgovarajućihOdluka Vlade i njene politike iz oblasti pomorske privrede u prethodne 3 godine, ocijenjeno je da je moguće izdvojitisredstva za značajniju obnovu trgovačke flote. Te Odluke i politika se, upravo, odnose na sredstva koja potiču iz brodarstva, adobijaju se iz obezbjeđivanja potraživanja od AD Jugooceanija i završetka zajedničkog investicionog projekta Vlade CG sa norveškimpartnerom Kotor Shipping Co. Ltd.Telekomunikacije i poštanski saobraćajPostojeće stanje. Crna Gora je zadnjih godina modernizovala i proširila svoju fiksnu i mobilnu mrežu i napravila značajnepočetne korake u cilju uspostavljanja zakonskog i regulatornog okvira za podršku konkurentskog i progresivnog tržišta telekomunikacionihusluga. Sektor je regulisan Zakonom o telekomunikacijama, Zakonom o poštanskim uslugama, i Zakonom oradio-difuziji, a regulatorni organi su Agencija za telekomunikacije i poštansku djelatnost koja izdaje licence telekomunikacionimoperatorima, kao i Agencija za radiodifuziju. Država je u aprilu 2005. svoj većinski udio vlasništva u postojećem fiksnomoperatoru Telekomu CG prodala mađarskom Matav-u, koji je u vlasništvu Deutche Telekom-a. Ova promjena vlasništa je otklonilanajveći problem oko osiguravanja nezavisnosti regulatora od subjekata koje on reguliše, što olakšava liberalizaciju sektora.Dostignuća Crne Gore u ovom pogledu su zavidna u odnosu na mnoge druge zemlje sa sličnim ili čak većim ekonomskimrazvojem.Na crnogorskom tržištu postoje tri 2G/3G operatora mobilne telefonije, a to su: ProMonte, T-mobile i M-tel. Oblast mobilnetelefonije je segment sektora telekomunikacija koji ostvaruje najdinamičniji razvoj. Na kraju septembra 2007. godine broj korisnikamobilne telefonije u Crnoj Gori je iznosio 1.015.089 što odgovara penetraciji od 163.66%. U odnosu na isti period prošlegodine, broj korisnika je veći za 28.29%. Od ovog broja 847.240 čine prepaid korisnici, dok je postpaid pretplatnika 167.849. Od1.015.089 korisnika mobilne telefonije u Crnoj Gori, operator ProMonte je imao 489.823 korisnika, T-mobile 368.607 korisnika,dok je M-tel imao 156.659 korisnika. Procentualno učešće operatora prema broju korisnika bi izgledalo ovako: ProMonte– 48,26%, T-mobile – 36,31% i M-tel – 15,43%. Penetracija u mobilnoj telefoniji iznosi 121%.Na crnogorskom tržištu u oblasti pružanja usluga fiksne telefonije, do skoro je postojao samo jedan operator, T-com, a od sko­81

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010ro ove usluge, na bazi bežičnog pristupa, počeo je i da pruža M-tel, koji je ujedno i novi operator i u oblasti mobilne telefonije.Penetracija u fiksnoj telefoniji iznosi 27%. Mjesečna pretplata za fiksnu telefoniju od septembra mjeseca, porasla je sa 3.07 eurana 5.10 eura. U istom periodu je došlo i do 100% povećanja cijena lokalnih poziva, kao i do povećanja međugradskih poziva, ado pada cijena prema mobilnim telefonima i inostranstvu za 30%.Pošta Crne Gore je univerzalni poštanski operator, koja svoju djelatnost obavlja preko 131 jedinice poštanske mreže. Realizovaneinvesticije za 2006. godine su iznosile 720.134 eura i najvećim dijelom su usmjerene na računarsku opremu, a jedan dio zaobnavljanje voznog parka. Ostvareni prihodi za 2006. godinu su veći za 12,1% od planiranih. Takođe je važno istaći da je PoštaCrne Gore u poslovnoj 2006. godini ostvarila dobitak u iznosu od 1.253.419 eura. Ostvareni rashodi su za 9,5% manji u odnosuna rashode iz 2005. godine. Od 2007. godine na tržište poštanskog sektora ulaze i konkurentski operateri (2 nova operatora). Jošuvjek nije došlo do značajnog razvoja konkurencije u ovoj oblasti.Kada govorimo o uporednim podacima sa razvijenim zemljama, statistike govore da u zemljama u razvoju uglavnom postojedo tri operatera mobilne telefonije. U Crnoj Gori, već više od pola godine svoje usluge pružaju tri operatera mobilne telefonije,koji potpuno ravnopravno učestvuju u tržišnoj utakmici.Iz poslednjeg četvrtog Cullenovog izvještaja o stanju telekomunikacija, može se vidjeti da Crna Gora, u poređenju sa još 10zemalja koje su posmatrane od strane Cullena, ima oko 1.1% učešća na telekomunikacionom tržištu. Pokazatelj rasta upotrebeinformaciono-komunikacionih tehnologija je i prodaja računara u domaćinstvima koja je u prethodnoj godini iznosila preko47%.Index digitalnih mogućnosti Crnu Goru svrstava na granici između visokog i srednjeg nivoa što na svjetskom nivou, na listiod 181 zemlje svijeta, čini da se Crna Gora nalazi na 61 mjestu (ispred Srbije, Bosne i Hercegovine i Makedonije, a iza Hrvatskei Slovenije). Ovaj pokazatelj govori da postoji bliska korelacija između digitalnih mogućnosti i GDP-a po glavi stanovnika.Buduće aktivnosti. Strategija razvoja telekomunikacija, koja je usvojena u junu 2006. god, je pored ustaljenih smjernicarazvoja sektora, dala i smjernice koji su rezultirale promjenom Zakona o telekomunikacijama. U skladu sa tim, pripremljen jenacrt Zakona o elektronskim komunikacijama i očekuje se da će biti usvojen do kraja 2007. godine. Crna Gora je u obavezi dau potpunosti usaglasi ovaj zakon sa regulatornim okvirom za elektronske komunikacije, (EU direktive 2003. god.). Novi regulatorniokvir ima za cilj da promoviše ulazak konkurencije, otkloni nepotrebnu regulativu, pojednostavi složene administrativneprocedure, proširi unutrašnje tržište i zaštiti potrošača. Cjelokupni proces liberalizacije i harmonizacije evropskog telekomunikacionogsektora rezultiraće stvaranjem jedinstvenog tržišta, kako EU, tako i cijele Evrope.U 2008. godini planirana je izrada Strategije širokopojasnog pristupa. U Crnoj Gori se treba ubrzati razvoj ovog segmentapo uzoru na zemlje Evropske unije, te je stoga glavni cilj ove strategije smanjivanje zaostatka za prosječnim stepenom korišćenjaširokopojasnog pristupa u zemljama Evropske unije, čime bi se stvorila kvalitetna osnova za razvoj informacionog društvau Crnoj Gori.Uvođenje novog operatera i dodjela licenci za pružanje širokopojasnih usluga, omogućiće dalju liberalizaciju sektora telekomunikacija.Podsticanje konkurencije je dovelo do uvođenja „modernih” usluga kao što su IPTV, WiMAX i sl. Internet penetracijaje preko 29% i imajući u vidu da je prema podacima od prošle godine u istom periodu iznosila skoro 10% manje, potvrđujese činjenica da je liberalizacija tržišta uticala na širenje tržišta i u tom smislu. U Crnoj Gori ima 5 internet servis provajdera, iočekuje se da će se ovaj broj vrlo brzo povećati, s obzirom da je Crnoj Gori u oktobru 2007. godini, delegiran novi (ccTLD) countrycode Top Level Domain „.me” i da je u toku faza izbora partnera za dodjelu domena.Za 2008. godinu planira je izrada Strategije razvoja poštanske djelatnosti. Strategijom će se, nakon sprovedene analize postojećegstanja, dati smjernice za uvođenje novih usluga za koje poštanska mreža ima komparativne prednosti i definisati opredjeljenjeVlade u odnosu na status Pošte Crne Gore i perspektive njenog razvoja. Restrukturiranjem Pošte Crne Gore stvoriće seosnove za razvoj i prilagođavanje poslovnih aktivnosti javnog poštanskog operatera uslovima rastuće konkurencije, deregulacijui liberalizaciju poštanskog tržišta, uz smanjenje opsega rezervisanog servisa za javnog operatera, uvođenje EU standarda u pogledupružanja poštanskih usluga i veća ulaganja u razvoj poštanskog saobraćaja.82

4.2. Finansijski sektorRazvoj svih oblika finansijskog tržišta je, uz privatnu svojinu i preduzetništvo, osnova koncepta tranzicije u Crnoj Gori, kojase zasniva na ideji slobodnog tržišta uz minimalnu državnu intervenciju. Razvoj finansijskog tržišta u Crnoj Gori je baziran nameđusobnoj konkurenciji s namjerom onemogućavanja postojanja centralizacije i monopolizacije u ovoj oblasti.Crnogorsko finansijsko tržište sastoji se od tržišta kredita – bankarskog sektora (11 banaka), tržišta kapitala (8 investicionihfondova, 29 berzanskih posrednika, od kojih 5 brokersko-dilerskih kuća i preko 300 kompanija na listiranom i slobodnomtržištu), sektora osiguranja (7 osiguravajućih društava) kao i lizing kompanija (4 lizing kuće i 3 banke koje pružaju usluge lizinga).Donijet je i Zakon o dobrovoljnim penzionim fondovima, tako da se može govoriti i o začetku ovog segmenta finansijskogtržišta.U okviru bankarskog sektora proces privatizacije je gotovo završen. U poslednjih 5 godina (2002–jun 2007) došlo je do porastafinansijske imovine bankarskog sektora za preko 520%. U istom periodu učešće državnog kapitala je smanjeno čak i u apsolutnomiznosu, dok je u apsolutnim iznosima došlo do rasta iznosa stranog kapitala za preko 900%. Finansijska imovina banakau ovom momentu se izjednačila sa nivoom BDP-a.Najizraženiji rast na finansijskom tržištu zabilježen je na tržištu kapitala. Od početka procesa Masovne vaučerske privatizacijedošlo je do rasta kapitalizacije za oko 515 puta. U ovom momentu tržišna kapitalizacija je najveća u regionu i iznosi oko 240%GDP. Bilansna suma investicionih fondova porasla je za poslednjih 5 godina preko 1500%. Procjenjuje se da je preko 350 milionaEUR stranih investicija ostvareno preko tržišta kapitala.U osiguravajućem sektoru došlo je do rasta bilansne sume za preko 100% u posljednjih pet godina, dok se pojava lizing kompanijavezuje za 2006. godinu, a vrijednost njihovih plasmana u prvom kvartalu 2007. godine iznosila je oko 80,2 miliona, odnosno3,5% BDP-a.Navedena kretanja na finansijskim tržištima u posljednjih pet godina nesumnjivo ukazuju na efikasnija, likvidnija i dubljafinansijska tržišta u Crnoj Gori. Osnovni cilj će omogućiti dalje nesmetane finansijske tokove kao i pristup izvorimafinansiranja.Zdravlje finansijskih tržišta u velikoj mjeri zavisi od očekivanja učesnika na tržištima. Očekivanja se formiraju na osnovusignala iz privrede kao i promjena u regulativi finansijskog sektora, kao i opšte. Ovo je posebno značajno u sistemu euroizacije– fiksnog deviznog kursa, jer su mogućnosti intervencije u slučaju krize minimalne. Stoga potrebno je održavati postojeći kredibilitetregulatornih agencija.Zadaci za dalje unaprijeđivanje finansijskog sistema se prije svega ogledaju u sljedećem:– Daljem uspostavljanju institucionalnog i regulatornog okvira koja će omogućiti jačanje tržišnih mehanizama u ovoj oblasti,rast međunarodne konkurentnosti i povjerenja u finansijski sistem.– Izgrađivanju regulatornog mehanizma na bazi transparentnosti, niskih transakcionih troškova i nezavisnosti regulatora.– Konstantnim mjerama u pravcu otklanjanja i spriječavanja formiranja novih administrativnih barijera ukoliko one nisu ufunkciji obezbjeđivanja zaštite vlasničkih prava i nesmetanog funkcionisanja tržišnog mehanizma.– Uvođenjem novih instrumenata i učesnika na finansijskom tržištu (privatni penzioni fondovi, otvoreni investicioni fondovi,osiguravajuća društva) doprinijeti će većoj dubini tržišta, mogućnostima izbora, kao i konkurenciji između raznih segmenatafinansijskog tržišta.4.2.1. Bankarski sektorDostignuti nivo razvoja bankarskog sektoraReforma bankarskog sektora predstavlja značajan element tranzicionog procesa jedne zemlje. Razlog tome je što razvijenbankarski sistem sa razvijenom supervizijom banaka čini preduslov za razvoj cijelokupne ekonomije i može predstavljati pokretačza mnoge druge oblasti restrukturiranja. Zdrav i stabilan bankarski sektor obezbjeđuje povjerenje neophodno za ulaganje domaćegi stranog kapitala. Kvalitetan bankarski sektor pored toga obezbjeđuje početni kapital za obavljanje poslovnih aktivnosti,posebno za mala i srednja preduzeća, koja su generator ekonomskog rasta.Ostvareni rezultati u reformi bankarskog sistema mogu se ocijeniti izuzetno zadovoljavajućim, jer je kreiran moderan bankarskisistem, koji je pokretač privrednog razvoja čitave Crne Gore. Bankarski sistem karakteriše diverzifikacija i kontinuiranrast obima aktivnosti. U bankarskom sistemu u Crnoj Gori danas dominira privatna svojina (98% kapitala bankarskog sistema)31 i to dominantno strano vlasništvo (80% kapitala bankarskog sistema). Evidentan je stalni rast depozita, štednje i bilansne31 U toku je proces prodaje manjinskih paketa državnog vlasništva u pojedinim bankama. Nakon okončanja ovog procesa državno vlasništvo ubankama će biti isključivo indirektno, kroz vlasničko učešće pojedinih državnih preduzeća u bankama, na pr. Elektroprivrede.83

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010sume banaka. Štednja je, krajem 2006. godine u odnosu na kraj 2000. godine povećana trinaest puta, a aktiva banaka je povećanaza skoro dvadeset puta.Trenutno u Crnoj Gori postoji 11 banaka sa izdatom dozvolom za rad od strane Centralne banke Crne Gore. U periodu od2000. do kraja 2005. godine, kao i tokom devet mjeseci 2006. godine, dominantne aktivnosti banaka bile su odobravanje kreditai primanje depozita.Banke u Crnoj Gori, u skladu sa Zakonom o bankama, mogu obavljati i poslove investicionog bankarstva. Jedna sfera aktivnostikoje podrazumijeva investiciono bankarstvo, a koje obavljaju crnogorske banke, je dugoročno kreditiranje investicionihprojekata. Banke još uvijek ne obavljaju brokerske poslove 32 , a nerazvijena je i tzv. kastodi funkcija banaka, odnosno posloviupravljanja portfeljom hartija od vrijednosti i druge aktive klijenata. Takođe, crnogorske banke se ne bave ni osnovnim poslominvesticionih bankara – preuzimanjem primarnih emisija akcija i drugih hartija od vrijednosti. Poslovi preuzimanja obično obuhvatajuotkup, dakle finansiranje primarne emisije i dalji plasman otkupljenih hartija od vrijednosti na sekundarnom tržištu.Osnovni razlog nerazvijanja funkcije od strane banaka, je nedostatak tražnje za ovakvom vrstom bankarskih usluga. Privrednadruštva su do sada u pribavljanju eksternih izvora finansiranja uglavnom bila usmjerena na bankarske kredite. Primarne emisijeakcija u posmatranom periodu vršile su uglavnom banke. Većina emisije akcija privrednih društava u Crnoj Gori realizovana je,uglavnom, po osnovu usitnjavanja ili ukrupnjavanja akcija, kao i po osnovu konverzije duga u vlasništvo.Banke u Crnoj Gori ne koriste emitovanje obveznica kao oblik pribavljanja sredstava. Razlog za nekorištenje ovog oblika finansiranjajeste visok stepen likvidnosti domaćih banaka, koje pored osnovnih izvora za kreditnu aktivnost, koriste i kredite izinostranstva, odnosno kreditne linije od svojih matičnih banaka 33 .Veća izloženost banaka rizicima uslovila je donošenje odgovarajuće podzakonske regulative sa ciljem obezbjeđenja veće sigurnostiposlovanja banaka, prije svega smanjenjem kreditnog rizika, s obzirom na povećanu kreditnu aktivnost banaka uslovljenurastom tražnje za kreditima u posljednjih nekoliko godina. Takođe, banke su u obavezi da izdvajaju obaveznu rezervu uskladu sa Odlukom o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore 34 .U 2005. godini, u sastavu Centralne banke Crne Gore počeo je sa radom Regulatorni kreditni biro, sa ciljem boljeg praćenjai ocjene kreditnog rizika u bankama, praćenja prosječne ponderisane aktivne kamatne stope, kvalitetnije kontrole tržišnog i operativnogrizika. Takođe, sa radom je počeo i Fond za zaštitu depozita i trenutno su osam banaka članice ovog fonda.Makro izvještaj – stanje na dan 3. jun 2007. godine– U drugom kvartalu 2007.godine u bankarskom sistemu Crne Gore nastavlja se pozitivna tendencija rasta ključnih bilansnihpozicija – aktive, kapitala i depozita, kao i trend smanjenja koncentracije kao posljedica intenziviranja međubankarskekonkurencije.– Ukupna bilansna suma banaka na 30.06.2007. godine iznosi 2.123 miliona eura i ostvaruje rast po stopi od 48% u tekućojgodini, odnosno po stopi od 144% u odnosu na uporedni jednogodišnji period. Sve banke u sistemu su ostvarile rast bilanse sumeu jednogodišnjem periodu, a njih osam po stopi većoj od 100%.– Ukupan kapital banaka na kraju drugog kvartala 2007.godine iznosi 201 miliona eura i ostvaruje rast po stopi od 61% ujednogodišnjem periodu. U strukturi ukupnog kapitala dominantno učešće ima ino kapital sa 79%, slijede privatni kapital sa19% i država sa 2%. U jednogodišnjem uporednom periodu, povećano je učešće ino kapitala u ukupnom kapitalu za 5% i privatnihlica za 2%, dok učešće države bilježi pad od 7%. Na kraju drugog kvartala 2007. godine, tri banke su u većinskom privatnomvlasništvu, dok su ostalih sedam banaka sa većinskim (tri banke) ili 100% ino kapitalom (četiri banke). Banke sa većinskim inokapitalom kontrolišu 82% bankarskog tržišta u Crnoj Gori– Ukupno odobreni krediti banaka u posmatranom periodu iznose 1.502 miliona eura, što predstavlja rast u tekućoj godinipo stopi od 77%, odnosno od 169% u odnosu na uporedni jednogodišnji period. U strukturi kreditnog portfolija dugoročni kreditičine 70% ukupno odobrenih kredita u sistemu. Najznačajniji korisnici kredita su privredna društva u privatnom vlasništvu(57%) i fizička lica (35%). Najviše kredita u bankarskom sistemu je odobreno sektoru stanovništva u iznosu od 535 miliona eura(36%) koji je, istovremeno, i najveći neto davalac sredstava u iznosu od 248 miliona eura. Trgovinska djelatnost je, takođe, velikikorisnik kredita sa iznosom od 337 miliona eura (22%), ali se javlja kao neto primalac sredstava u iznosu od 172 miliona eura.Osim sektora stanovništva, i sektor finansija je i dalje značajan neto davalac sredstava.– Ukupni depoziti banaka na 30.06.2007.godine iznose 1.581 miliona eura i ostvaruju rast po stopi od 47% u tekućoj godini,odnosno od 149% u odnosu na uporedni jednogodišnji period. Najznačajniji deponenti banaka su fizička lica sa učešćem od50% i privredna društva u većinskom privatnom vlasništvu sa 28%. Od ukupnih depozita u sistemu 53% se odnosi na depozitepo viđenju. Najveća koncentracija depozita je izražena kod sektora stanovništva, trgovine, finansija i administracije (77% ukupnihdepozita). Depoziti tri velike banke čine 68% ukupnih depozita.32 Osim u dijelu kupovine kratkoročnih državnih zapisa.33 Kod banaka sa vlasničkim učešćem stranog kapitala.34 „Službeni list RCG”, broj 14/06.84

Tabela 4.2.1.1: Rast stopa aktive, kredita i depozita u bankarskom sistemu Crne GoreIznos (u mil. €) Rast (u %)2001 2002 2003 2004 2005 2006Ukupna aktiva 235 340 350 444 696 1.431 871 2.123 45 3 27 57 106 48 144Krediti 83 125 201 281 376 847 559 1.502 51 61 40 34 125 77 169Depoziti 145 206 211 273 488 1.076 636 1.581 42 3 29 79 120 47 14906./06.06./07.02./01.03./02.04./03.05./04.06./05.Jun07/06Jun07/06– Pozitivan kreditno-depozitni odnos na nivou sistema iznosi 79 mil. EUR-a. Odnosno, ostvareni rast kreditne aktivnosti banakaod 169% u jednogodišnjem periodu značajno prevazilazi rast depozita od 149%, a što je uticalo na povećanje vrijednostikoeficijenta kredita u odnosu na depozite na iznos od 95%.– U drugom kvartalu 2007. godine nastavlja se trend izmjena redosleda tržišnih pozicija u grupi srednjih banaka, jer je vodećasrednja banka prešla u grupu velikih banaka. U ukupnom poslovanju dominiraju tri velike banke koje obuhvataju 63% ukupneaktive bankarskog sektora.– Spred kamatnih stopa u jednogodišnjem periodu ima opadajući trend i iznosi 5% na 30.06.2007. godine. Spred kamatnihstopa na nivou pojedinačnih banaka se kreće u rasponu od 3 do 11%.– I u drugom kvartalu 2007. godine nastavljen je silazni trend prosječnih ponderisanih kamatnih stopa. Prosječno ponderisananominalna kamatna stopa na ukupne kredite u sistemu iznosi 8,33%, a prosječno ponderisana efektivna kamatna stopa 9,07%i niže su u odnosu na uporedni kvartal 2006. godine za 2,0 odnosno 2,2 procentna poena. Prosječno ponderisane kamatne stopana kredite pravnim licima iznose 7,46% nominalna i 8,17% efektivna i za isti uporedni period bilježe značajan pad od 2,21 odnosno2,03 procentna poena. Prosječno ponderisane kamatne stopa na kredite fizičkim licima iznose 10,10% nominalna i 10,93%efektivna, dok iste na kredite zaposlenima iznose 6,72% odnosno 6,86%.– Mikrokreditiranje je postalo značajan segment u finansiranju fizičkih lica. U Crnoj Gori posluju četiri mikro kreditne finansijskeinstitucije (MFI) čija ukupna bilansna suma iznosi 46 miliona eura. Rast bilansne sume ovih institucija na godišnjojosnovi iznosi 95%, odnosno 37% u tekućoj godini. Ukupno odobreni krediti iznose 43 miliona eura i ostvaruju godišnji rast postopi od 89%. Cjelokupan iznos kredita odobren je fizičkim licima sa pretežnim učešćem kredita za poljoprivredu (75%). MFIsu drugi kvartal 2007. godine završile sa pozitivnim finansijskim rezultatom u iznosu od 1,1 miliona eura, što je rezultiralo povraćajemna prosječnu aktivu od 6%.– U drugom kvartalu 2007. godine banke u Crnoj Gori posluju sa razgranatom mrežom od 154 organizaciona dijela i 165instaliranih bankomata. Ukupan broj zaposlenih u bankarskom sektoru u jednogodišnjem periodu se povećao za 269 i dostigaocifru od 1.802 zaposlena.Ograničenja u razvoju i preporuke za dalji rastRanjivost bankarskog sektora je od posebnog značaja za finansijsku i time makroekonomsku stabilnost. Ranjivost bankarskogsektora dominantno izvire iz rasta nekvalitetne aktive, koncentracija na strani aktive i pasive, izloženosti poslovanja sa povezanimlicima, pada likvidnosti i tržišnih rizika sa dominacijom rizika kamatne stope i cjenovnog (rast cijena aktiva). Temeljodržavanja stabilnosti je kvalitet upravljanja rizicima i adekvatnost kapitala.Banke bi trebalo adekvatno da se pripreme za ne tako daleku perspektivu u kojoj će se dogoditi odliv depozita banaka, usljedkretanja viška novčanih sredstava ka institucionalnim investitorima – u prvom redu privatnim penzionim fondovima, zatim investicionimfondovima i osiguravajućim društvima. U tim uslovima može se očekivati da banke počnu sa emisijom dužničkihhartija od vrijednosti, u cilju prikupljanja sredstava za finansiranje kreditiranja. Takođe, banke već počinju da se bave osnivanjemprivatnih penzionih fondova i očekuje se da će se takav trend nastaviti i u budućnosti. Takva praksa je prisutna kod banakau mnogim, danas, visoko razvijenim finansijskim sistemima.Ukoliko se pretpostavi stvaranje uslova za dalji pad kamatnih stopa na crnogorskom tržištu, može se predvidjeti da će bankeu svom poslovanju sve veći akcenat stavljati na bavljenje poslovima lizinga, brokersko – dilerskim poslovima i investicionim bankarstvom.Ovi poslovi će se razvijati u onoj mjeri u kojoj to budu omogućavali opšti uslovi poslovanja i koliko to bude zahtijevalapotreba za obezbjeđenjem novih izvora prihoda koji bi kompenzovali pad prihoda usljed smanjenja kamatne marže.U skladu sa realizacijom napora na članstvu Crne Gore u Evropskoj uniji, u okviru bankarskog sektora, biće neophodno implementiratiniz EU Direktiva. Jedna od njih je osnovna Direktiva 2000/12/EZ (dopunjena direktivama 2000/28/EZ i 2002/87/EZ) u85

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010dijelu koji se odnosi na mogućnost banke da slobodno otvara filijale u drugim zemljama, što je i predviđeno Predlogom novogZakona o bankama, čije se usvajanje u Skupštini Crne Gore uskoro očekuje. U skladu sa važećim Zakonom o bankama, stranebanke mogu se osnivati isključivo uz afilijaciju. Takođe, prostor za usklađivanje sa standardima EU postoji i kada je u pitanju sumavelike izloženosti banke. Standard EU dozvoljava da taj procenat iznosi do 800%, dok je važećim crnogorskim Zakonom obankama predviđeno da zbir izloženosti ne može biti veći od 300% kapitala prve klase.Donošenje novog Zakona o bankama treba da obezbijedi dalju implementaciju međunarodnih standarda i stvaranje prostoraza postepenu implementaciju principa bankarskog poslovanja predviđenih bazelskim principima. Pored navedenog, novi Zakontrebalo bi da obezbijedi i primjenu OECD principa korporativnog upravljanja u bankama. Očekuje se da će nova zakonskarješenja kreirati uslove za dalji razvoj bankarskog sistema u Crnoj Gori i njegovo prilagođavanje principima funkcionisanja razvijenihfinansijskih sistema u svijetu.U nastavku se daje Akcioni plan konkretnih inicijativa koje Centralna banka Crne Gore planira da sprovede na polju unaprijeđenjafunkcije supervizije bankarskog sektora, kao i na planu jačanja kapaciteta CBCG.Tabela 4.2.1.2: Akcioni plan inicijativa na jačanju supervizijske funkcije i jačanja kapaciteta CBCGGrupa Podgrupa KONKRETNE INICIJATIVE H1 2007 H2 2008 H1 2007 H2 2010I.II.1.23.Regulacija i supervizija banaka na principima Bazel-a II, EU – direktivaradi održavanja finansijske stabilnostiDonošenje novog Zakona o bankama na bazi prijedloga CBCG iz Bazela IIi CRDNova podzakonske regulative o adekvatnosti kapitala kojom se usvajajupristupi iz Bazela II i CRDRazvoj suprvizorskog modeliranja i centralizacija baze podataka za upravljanjerazličitim rizicimaXXX X X4. Licenciranje rada rejting agencija X X X5. Uspostavljanje razmjene podataka sa bankama iz regulatornog biroa X6. Donošenje izmjena i dopuna zakona o stečaju i likvidaciji banaka. X7. Uspostavljanje instituta bankarskog obdusmana X8.Vođenje oprezne politike licenciranja banaka i davanja saglasnosti za promjenuučešća u kapitaluX X X X9. Izgradnja i jačanje samoregulacije revizije i računovodstva X X X X10. Donošenje Zakona o platnom prometu X11. Uspostavljanje klirinške saradnje u regionu X X12.13.Razvoj saradnje sa drugim regulatornim i kontrolnim institucijama radirazmjene podataka za princip home supervizije i razmjene iskustavaKoordinacija i institucionalno povezivanje aktivnosti u procesupridruživanja EUX X X XX X X X14. Razvijati stresno testiranje svih segmenata finansijskog sistema X X X X15. Standardizacija procjene imovine i licenciranja procenitelja X X X16.Regulisanje sikjuritizacije, šema garantovanja kredita i drugih tehnikaminimiziranja rizikaJačanje kapaciteta CBCGX X X1. Donošenje novog Zakona o CBCG sa proširenim ciljevima X2.Sporazumno obezbjeđivanje vodećeg supervizora finansijskog sektora radikontrole na konsolidovanoj osnoviX X X3. Jačanje povezivanja sa ECB X X X X4. Revidiranje politike obavezne rezerve X X X X5.6.Finansijska analiza realnog sektora i centralizacija baze podataka u okviruCBCGJačanje kapaciteta makroekonomskog modeliranja i statističkog analiziranjaX X XX X X X86

4.2.2. Nebankarski sektor4.2.2.1. Tržište kapitalaDostignuti nivo razvoja tržišta kapitalaDosadašnje funkcionisanje institucija tržišta kapitala pokazalo je da su propisi i institucije uspostavljeni u skladu sa potrebamatržišta, da su sistemi i komponente funkcionišu na zadovoljavajućem nivou i da predstavljaju dobru osnovu za dalji razvojtržišta hartija od vrijednosti. Reforma u ovoj oblasti je jedno od najvećih reformskih dostignuća u Crnoj Gori. Na to ukazujeniz pokazatelja.Ukupan obim berzanskog trgovanja hartijama od vrijednosti u periodu od decembra 2001. godine do septembra 2007. godineiznosi 1.331 miliona €, porastao je od svega 10,8 miliona € u 2001. godini na 653 miliona € u prvih deset meseci 2007. godine.Taj su porast pratili značajan i stalan rast:a/ Cijena hartija na tržištu. Nakon masovne vaučerske privatizacije, u martu 2002. godine, ukupna tržišna kapitalizacija bilaje 10,7 miliona €, da bi u septembru 2007. godine iznosila 5.5 milijardi €. Ovakav rast je donekle očekivana posljedica formiranjacijena na veoma niskom nivou nakon MVP, kada je većina ljudi željela da proda akcije pri prvoj dobroj prilici za prodaju, alii povećanog interesa za investiranje u Crnu Goru.b/ Broj učesnika u kupoprodaji. Od 2001. godine do kraja septembra 2007. godine izvršeno je 448.197 transakcija na tržištukapitala, pri čemu se njihov broj povećao od 909 u 2001. godini na 182.100 u prvih devet meseci 2007. godine. Crnogorsko tržištekapitala odlikuje veoma visoko učešće građana na tržištu kapitala. To pokazuje odnos broja transakcija sa brojem stanovništvau dobi od 15–64 godine, koji iznosi 27,81%, što je mnogo više nego u bilo kojoj drugoj zemlji regiona. 35Sve u svemu, pokazatelji kapitalizacija/BDP i promet/BDP jasno pokazuju da je tržište kapitala u Crnoj Gori razvijenije negou ostalim zemljama regiona i u Sloveniji.Tabela 4.2.2.1: Razvoj tržišta kapitala u Crnoj Gori, zemljama regiona i Sloveniji u 2007. godiniZemlja Kapitalizacija/GDP Zemlja Promet/GDPCrna Gora 241.85% Crna Gora 28.72%Hrvatska 137.27% Hrvatska 18.55%Bosna 126.50% Makedonija 8.60%Makedonija 104.53% Bosna 8.08%Slovenija 89.59% Slovenija 7.71%Srbija 75.87% Srbija 5.89%Danas tržišna kapitalizacija iznosi preko 5,5 milijardi € i iznosi oko 240% u odnosu na procijenjeni GDP, dok je odnos prometana crnogorskim berzama i GDP-a do sredine oktobra dostigao 28,72%. Kao mjera likvidnosti crnogorskog tržišta kapitalauzima se odnos prometa na berzama i tržišne kapitalizacije i on iznosi 11,31%. To znači da je 11,31% ukupnog kapitala koje ulaziu tržišnu kapitalizaciju promijenilo vlasnika od početka godine pa do 19. oktobra 2007. To svakako dovodi do zaključka da jelikvidnost na tržištu kapitala u Crnoj Gori na zadovoljavajućem nivou.Tabela 4.2.2.2: Berzanski promet i broj transakcija u periodu od 10.01.2007. godine do 19.10.2007. godineBerza Broj transakcija PrometMONTENEGROBERZA 66.618 235.202.429 €NEX BERZA 137.980 418.065.675 €Ukupno 204.598 653.268.104 €35 Odgovarajući postotak za BiH je 9,64%, za Hrvatsku 8,88%, za Makedoniju 3,84%, za Srbiju 2,17%. I u Sloveniji je taj postotak znatno niži, naime16,26%.87

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010U transakcije na crnogorskom tržištu kapitala su dobrim dijelom uključeni strani investitori. Oko 350 miliona € stranog kapitaluloženo je u Crnu Goru u obliku portfolio investicija odnosno kupovinom hartija od vrijednosti preko tržišta kapitala. Topredstavlja oko 30% ukupnog novca do sada uloženog u berzansku kupovinu akcija i obveznica, ne računajući državne prihodeiz privatizacije. Novi kapital koji je uložen u crnogorska preduzeća i banke u obliku stranih direktnih investicija iznosi preko321 miliona €. Oko 130 miliona € novog kapitala uloženo je u kupovinu novih emisija akcija preduzeća i banaka. Dodatnih 191miliona € novog kapitala (ostvareni profit, neraspoređene rezerve) reinvestirano je i raspodijeljeno vlasnicima u obliku akcija(reinvestirani kapital, koji nije išao u potrošnju vlasnika).Kretanje berzanskih indeksaBerzanski indeksi predstavljaju kretanje cijena na tržištu kapitala. U periodu 10.01–19.10.2007. godine berzanski indeksi suznačajno porasli. Tokom 2007. godine indeks MOSTE porastao je za 108,73%, a index NEX 20 porastao je za 114,70%. Indeksinvesticionih fondova, NEX PIF porastao je tokom prethodne godine za 146,13%.Grafik 4.2.2.1.: Kretanje berzanskih indeksa tokom 2007. godine88

Grafik 4.2.2.2: Kretanje indeksa fondova u 2007. godiniRegulatorni i nadzorni organ tržišta kapitala je Komisija za hartije od vrijednosti Crne Gore. Postojeći pravni sistem tržištakapitala čine Zakon o privrednim društvima, Zakon o hartijama od vrijednosti, Zakon o investicionom fondovima, Zakon opreuzimanju akcionarskih društava i Zakon o dobrovoljnim penzionim fondovima. Usvojenim izmjenama Zakona o hartijamaod vrijednosti ostvarena je harmonizacija sa svjetskim standardima u vezi sa poslovanjem hartijama od vrijednosti, a time i unaprijeđenaefikasnost sprovođenja Zakona o hartijama od vrijednosti i obezbijeđema međunarodna saradnja sa regulatorima tržištakapitala.Regulativa Crne Gore na području tržišta kapitala je usklađena sa regulativom EU:– Zakon o hartijama od vrijednosti je u potpunosti usklađen sa Uputstvima Evropskog parlamenta i Savjeta 2003/71/EZ,2004/109/EZ i odredbama koje iz njih proizilaze.– Zakon o investicionim fondovima propisuje samo osnivanje i funkcionisanje društava za upravljanje i zatvorenih investicionihfondova. Ovi fondovi nijesu regulisani zakonodavstvom Evropske Unije.– Zakon o preuzimanju akcionarskih društava usklađen je sa odredbama Direktive Evropskog Parlamenta i Savjeta 2004/25/EZ. Zakonom su implementirani osnovni principi Direktive o ponudama za preuzimanje.– Zakon o dobrovoljnim penzionim fondovima uređuje samo dobrovoljne penzione fondove koji nijesu regulisani zakonodavstvomEU.Razvoj tržišta kapitala u Crnoj Gori su pratili stalni procesi edukacije učesnika:– Komisija za hartije od vrijednosti je u saradnji sa USAID i Savjetom za privatizaciju organizovala 17 seminara za obukubrokera, dilera i investicionih menadžera. Ispit za brokera je uspešno položilo i time dobilo licencu 241 kandidata, licencu za dileraje dobilo 177 kandidata, a licencu za investicionog managera 180 kandidata.– U saradnji sa Evropskom agencijom za rekonstrukciju (EAR) organizovano je istraživanje na temu „Korporativno upravljanjeu Crnoj Gori”, i nakon toga devet seminara na kojima je učestvovalo oko 300 zaposlenih u državnoj upravi i preduzećima.Kao rezultat istraživanja objavljen je „Priručnik za korporativno upravljanje u Crnoj Gori”.– Takođe, u saradnji sa američkom Komisijom za hartije od vrijednosti i NASD (vlasnik NASDAQ sistema) je organizovanvišednevni međunarodni trening program na temu „Regulativa rada brokera i dilera” kojem je prisustvovalo 70 učesnika iz 9zemalja iz okruženjaBudući trendovi razvoja tržišta kapitala i regulatornog i nadzornog okviraNekoliko pokazatelja ukazuje da će interesovanje za crnogorsko tržište kapitala rasti i u narednom periodu. Ti pokazatelji su:– Ustanovljavanje otvorenih investicionih fondova i razmatranje mogućnosti za transformaciju postojećih zatvorenih investicionihfondova u otvorene investicione fondove;– Razvoj kastodi poslova kako bi naše tržište postalo vidljivo stranim investitorima;– Razvoj penzionih fondova i kanalisanje privatne štednje na tržištu kapitala.89

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010Sa aspekta emitenata, investitora i posrednika nekoliko regulatornih ograničenja direktno utiče na efikasnost i troškove poslovanjai donošenje poslovnih odluka. Prvo se odnosi na pitanje nominalne vrijednosti akcija. Treba izmijeniti zakonske odredbei predvidjeti da akcije nemaju nominalnu vrijednost, što je inače trend i u svijetu. To će omogućiti kompanijama da moguprodati novu emisiju akcija, i time pribaviti neophodan kapital, bez dodatnog napora i troškova. Takođe, time bi se pojednostaviloknjigovodstveno vođenje akcijskog kapitala. Drugo se odnosi na izmjene u većini potrebnoj za donošenje određenih odluka.Uspostavljanje visokog procenta glasova potrebnog za donošenje pojedinih odluka urađeno je sa namjerom da se zaštite maliakcionari, dok se smatralo da će se veliki akcionari zaštiti kupovinom novih akcija ili kupovinom na sekundarnom tržištu akcijate kompanije. Ovakav pristup se pokazao kao neefikasan sa tih aspekata. Takav način donošenja odluka ograničava aktivnostivelikog broja vlasnika, tjera ih da mijenjaju svoje investicione planove, proizvodi neizvjesnost, povećava rizik investiranja i vještačkipodstiče koncentraciju vlasništva. Odredbe o 2/3 glasanju za povećanje/smanjenje kapitala treba izmijeniti i odrediti da jedovoljna prosta većina za donošenje takvih odluka na skupštinama kompanija.Konkretna pitanja regulative za dalji razvoj tržišta kapitala će se usmjeriti na regulativu kojom će se urediti izdavanje i prometi drugih hartija od vrijednosti, kao i na regulativu kojom se poboljšava efikasnost i integritet tržišta hartija od vrijednosti:a/ Implementacija dopuna i izmjena Zakona o hartijama od vrijednosti u smislu: (I) regulisanja izdavanja i poslovanja dužničkimhartijama od vrijednosti, kako kratkoročnim tako i dugoročnim. Sprovesti će se pripremne aktivnosti u CDA za registracijudužničkih hartija od vrijednosti i efikasan kliring i saldiranje transakcija tim instrumentima, kao i pripremne aktivnosti naberzi za obavljanje efikasnog trgovanja dužničkim hartijama od vrijednosti; (II) prilikom emisije hartija od vrijednosti putemzatvorene ponude, treba urediti da emitent nije dužan da sačini i objavi potpuni prospekt emisije.b/ Zakonsko uređivanje preuzimanja akcionarskih društava u smislu: (I) razvoja tržišta, to jest da li regulativni okvir preuzimanjai spajanja kompanija onemogućava djelatnost preuzimanja i spajanja u obimu koji je neophodan za razvoj ekonomije i prilagođavanjestrukturalnim promjenama (iznad kojeg procenta vlasništva je obavezna javna ponuda, je li obavezno preuzimanjeu postupku privatizacije, mogućnost davanja konkurentske ponude za preuzimanje); (II) integritete tržišta, to jest da li regulativniokvir omogućava djelatnost preuzimanja i spajanja koja za posljedicu ima „fer rezultat” u smislu podjele premije za sticanjekontrole (pitanje obaveznog ili neobaveznog nivoa cijene koji mora biti ponuđen za otkup akcija).c/ Omogućavanje izdavanja hartija na osnovu nekretnina, kako bi se ’umrtvljeni’ kapital stavio u funkciju investicija, odnosnokako izgrađene nekretnine kapitalizovati. Potrebna je izrada nove regulative koja se odnosi na hipoteku kao i na izdavanje ipromet dugoročnih hartija od vrijednosti koje se izdaju na osnovu hipoteke. Ta mora obezbediti da hipoteka postane savremeniinstrument pogodan za cirkulaciju na tržištu kapitala.d/ Izmjene Zakona o izvršnom postupku u smislu operacionalizacije mogućnosti izvršenja na akcijama i udjelu u privrednomdruštvu kao posebnog sredstva izvršenja.e/ Podsticanje implementacije „custody” funkcije, koju za sada ne obavlja ni jedna banka u Crnoj Gori.f/ Smanjenje troškova poslovanja na tržištu hartija od vrijednosti, naročito troškova vezanih za obavljanje same transakcije.Problem troškova je naročito izražen u slučaju kada su kupci hartija domaća fizička lica, koji plaćaju gotovinom, odnosno kadasu kupci iz inostranstva.4.2.2.2. OsiguranjeDostignuti nivo razvoja tržišta osiguranjaTržište osiguranja u Crnoj Gori poslednjih godina pokazuje tendenciju rasta. Posmatrano od 2002–2006. godine, kada je natržištu osiguranja poslovalo 6 osiguravajućih kuća i jedno društvo za reosiguranje, ukupna vrijednost bruto premije se gotovoudvostručila, odnosno povećala sa 22,9 miliona na 40,4 miliona eura, što čini 2% BDP 36 -a, pri čemu se 51,4% odnosi na obaveznaosiguranja, 27,2% na imovinska osiguranja, 16,9% na osiguranje od nezgode i 4,5% na osiguranje života. I pored ovako snažnograsta, ostaje generalna ocjena da tržište osiguranja karakteriše visoko učešće obaveznih osiguranja u ukupnoj premiji, kojeje i ujedno obavezno u skladu sa zakonom, kao i nerazvijenost pojedinih vrsta osiguranja kao što je osiguranje života, zatim osiguranjeimovine, dobrovoljno zdravstveno osiguranje i dr.Ukoliko se sagleda koncentracija ukupne bruto premije od 40,4 miliona eura po osiguravajućim kućama koje su poslovale u2006. godini može se konstatovati da se čak 73,9% odnosi na Lovćen osiguranje 37 , 21,3% na Montenegro osiguranje, a ostatakna Swiss, Zepter i Grawe osiguranje.36 Ostvareni bruto društveni proizvod u 2006. godini iznosio je 2.003,60 miliona €.37 U prethodnom periodu država je bila većinski vlasnik Lovćen osiguranja, dok je sada Lovćen osiguranje je u većinskom vlasništvu Triglava, kojedirektno i zajedno sa povezanim licima posjeduje preko 50% akcija u ukupnoj vlasničkoj strukturi.90

Tabela 4.2.2.2.1: Ostvarena bruto premija po vrstama osiguranjau periodu 2002–2006, u hiljadama €Vrsta osiguranja 2002 2003 2004 2005 2006Obavezna osiguranja 9.550 12.336 13.347 15.946 20.749Imovinska osiguranja 9.820 8.797 6.929 9.424 10.993Osiguranja od nezgode 3.536 4.523 5.397 5.831 6.829Osiguranja života 92 444 821 1.830Ukupno 22.906 25.748 26.117 32.023 40.401Izvor: Ministarstvo finansija – Služba za nadzor osiguranjaCrnogorska industrija osiguranja je pretežno u stranom vlasništvu. Grawe osiguranje i Zepter osiguranje su u 100% stranomvlasništvu, učešće stranog kapitala u Lovćen osiguranju je 50,54%, u Montenegro osiguranju 39,39% i u Swiss osiguranju27,18%. U sektoru osiguranja u Crnoj Gori u strukturi kapitala preovlađuje privatno vlasništvo, dok država posjeduje akcije udvije osiguravajuće kuće i to u Lovćen osiguranju 41,14% i Swiss osiguranju 0,4158%. Sektor osiguranja biće u potpunosti privatizovando kraja prve polovine 2008. godine privatizacijom manjinskih paketa akcija Lovćen osiguranja AD i Swiss osiguranjaAD, u skladu sa odgovarajućom zakonskom regulativom, metodom berzanske prodaje.Postojeće interesovanje novih investitora i renomiranih kompanija za pružanje usluga osiguranja u Crnoj Gori jasan je znakda će budući period obilježiti dinamičan razvoj ovog sektora. Šta više, ovo je znak da je stvoren jasan i predvidiv zakonodavanokvir. Postojeći trendovi, iskustvo iz regiona i nagovještaji otvaranja novih kompanija sugerišu da će se rast ovog sektora i daljeintenzivirati. Rast obima posla i usluga i povećana konkurencija vodiće boljim i konkurentnijim proizvodima za građane i privredui eliminisanju jednog dijela biznis barijera, koje su vezane za ovaj sektor 38 .Zakonodavna reforma i jačanje institucionalnih kapacitetaOsnovni cilj reforme tržišta osiguranja je kreiranje finansijski pouzdanog i stabilnog tržišta osiguranja koji će obezbijediti zaštituosiguranika i stvoriti ambijent za visokokvalitetne usluge i produkte osiguranja. Novi Zakon o osiguranju, koji je stupio nasnagu krajem 2006. godine uspostavio je takav zakonski okvir koji će omogućiti povećanje kvaliteta poslova osiguranja u skladusa principima otvorene tržišne ekonomije, međunarodnim standardima supervizije osiguranja (IAIS), kao i evropskim direktivamakoje se odnose na ovu oblast.Novi Zakon o osiguranju je, u cilju nezavisnosti i višeg kvaliteta obavljanja nadzorne funkcije, propisao osnivanje Agencijeza nadzor osiguranja kao nezavisnog regulatornog organa sa svojstvom pravnog lica čija je osnovna djelatnost zaštita interesaosiguranika i drugih korisnika osiguranja, obezbjeđenje stabilnosti i razvoja djelatnosti osiguranja zasnovanog na zdravoj konkurencijii jednakim uslovima poslovanja. U julu mjesecu 2007. godine izabran je Savjet Agencije (Odluka o imenovanju predsjednikai članova savjeta „Službeni list RCG”, broj 42/07). U okviru svojih nadležnosti Savjet Agencije je usvojio dokumentaneophodna za početak rada tj. Statut, Finansijski plan i Program rada i dostavio ih Skupštini Crne Gore na saglasnost i usvajanje.Pretpostavlja se da će navedena dokumenta biti usvojena najkasnije do kraja 2007. godine, nakon čega će Agencija biti formalnoosnovana i moći funkcionalno obavljati zakonom propisanu djelatnost. Sljedeći strateški interes Crne Gore za ulazak u EvropskuUniju, kao i pristupanje članstvu Svjetskoj trgovinskoj organizaciji, Agencija za nadzor osiguranja, u saradnji sa Ministarstvomfinansija, je ostvarila saradnju sa raznim donatorima i to u dijelu pružanja pomoći i podrške koja se odnosi na organizacionu podršku,pružanje tehničke pomoći kroz konkurisanje projektima za IPA fondove, kao i angažovanje eksperta iz oblasti osiguranjaprilikom izrade Nacionalne strategije za integracije. Do sada ostvarena saradnja u prethodno navedenom dijelu sa USAID-om,Evropskom agencijom za rekonstrukciju, Capacity Development Programme for the Government of Montenegro, kao i planiranabuduća saradnja sa raznim drugim donatorima ima za cilj organizaciono i stručno osposobljavanje Agencije, kao i usklađivanjedomaćeg zakonodavstva za zakonodavstvom Evropske Unije.Donošenjem svih podzakonskih akata koji proizilaze iz Zakona o osiguranju, utvrdiće se na bliži i detaljniji način prava i obavezeaktera na tržištu osiguranja, što će doprinijeti stvaranju efikasnog sistema kontrole i nadzora poslova osiguranja od stranenadzornog organa. Zakonski okvir, pored već usvojenih Zakona o osiguranju („Službeni list RCG”, broj 78/06 i 19/07) i Zakonao obaveznom osiguranju u saobraćaju („Službeni list RCG”, broj 46/07), biće potpuno zaokružen usvajanjem Zakona o stečaju ilikvidaciji društava za osiguranje, koji je trenutno u proceduri usvajanja od strane Skupštine Crne Gore.U skladu sa novom zakonskom regulativom osiguravajuće kompanije su u obavezi da najduže do kraja 2010. godine, napravestatusne promjene u smislu razdvajanja vođenja poslova životnog i neživotnog osiguranja. Ovakvo rješenje je posledica usklađi­38 Detaljnije vidjeti dio 4.1.3. Analiza biznis okruženja91

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010vanja sa međunarodnim standardima poslovanja u osiguranju. Takođe, obavljanje poslova posredovanja, zastupanja i pružanjadrugih usluga u osiguranju je razdvojeno u smislu da jedno privredno društvo može da obavlja samo jednu vrstu ovih poslova.Uvedena je obaveza organizovanja odjeljenja interne revizije u okviru društava za osiguranje. Uveden je sistem licenciranja aktuaraod strane regulatornog tijela. Davanje dozvola za sticanje kvalifikacionog učešća je takođe u djelokrugu rada regulatornogorgana.Budući pravci razvoja i reforme tržišta osiguranja u Crnoj Gori će ići u pravcu dalje liberalizacije tržišta, a sve u skladu sa preporukamaevropskog zakonodavstva i zahtjevima Svjetske trgovinske organizacije. Posebno se razmatra mogućnost i dinamikaotvaranja tržišta za filijale stranih osiguravajućih društava, što će biti definisano strateškim dokumentima tokom prve polovine2008. godine.4.2.2.3. LizingDostignuti nivo razvoja tržišta lizingaFizičkim i pravnim licima u Crnoj Gori nude se finansijski i operativni lizing, pri čemu dominira finansijski lizing. Na tržištusu dominantne četiri lizing kuće koje bilježe značajan rast obima svog poslovanja. Usluge finansijskog i operativnog lizingapružaju Hypo Alpe Adria leasing, S-leasing i NLB leasing, dok se Porsche leasing bavi pružanjem finansijskog lizinga putničkihi teretnih automobila. Hypo Alpe Adria Leasing i NLB leasing se bave i lizingom nekretnina. Istovremeno sve veći broj banakau Crnoj Gori u okviru svog poslovanja pruža i usluge lizinga, čime ovaj sektor postaje sve konkurentniji. Ovo bi trebalo da vodidaljem poboljšanju usluga i uslova lizinga.Grafik 4.2.2.3.1: Broj ugovora prema vrsti lizinga i ukupna vrijednost ugovoraGrafik 4.2.2.3.2: Broj ugovora prema predmetu lizinga92

Kupovina putničkih automobila dominira kao predmet lizinga. Istovremeno, pravna lica su najčešći korisnici lizinga iz čegase može izvesti zaključak da je značajan obim finansiranja putem lizinga usmjeren na privredne aktivnosti.Svjetski trendovi pokazuju da lizing nekretnina i operativni lizing bilježe izuzetno visoke stope rasta. Ostaje da budući trendovina ovom tržištu u Crnoj Gori pokažu u kom će se pravcu razvijati, ali može se pretpostaviti da će i lizing nekretnina postatiznačajan, usljed aktuelnih kretanja na ovom tržištu.Institucionalni okvir za pružanje usluga finansijskog lizinga u Crnoj GoriTržište lizinga u Crnoj Gori je regulatorno zaokruženo usvajanjem Zakona o finansijskom lizingu decembra 2005. godine.Osnovni razlog za donošenje Zakona o finansijskom lizingu ogledao se u potrebi unapređenja poslova finansijskog lizinga u CrnojGori, kao specifičnog kreditnog odnosa i njegovo regulisanje pravilima koja će istovremeno odgovoriti zahtjevima pravnesigurnosti i potrebama savremenog poslovnog prometa. U tom cilju, Zakon određuje opšte okvire posla finansijskog lizinga,dopuštajući ugovornim stranama da svoje odnose regulišu saglasnošću volja. Zakon je ocijenjen kao jedan od najotvorenijih inajkonkurentnijih u Evropi u smislu slobode ugovaranja i okvira regulisanja lizing poslova.Shodno Zakonu lizing kuće, odnosno subjekti koji se bave lizingom nisu u obavezi pribavljanja posebnih dozvola za obavljanjeposlova lizinga, niti su predmet posebne kontrole i supervizije. Prilikom zakonskog regulisanja ovih pitanja pošlo se odkaraktera lizing poslova na finansijskom tržištu i postojeće situacije na tržištu. Lizing poslovi po svom karakteru ne podrazumijevajuobavezan rad sa „tuđim” novcem (depozitima građana i privrede i premijama za osiguranja), kao što je slučaj za sektorbankarstva i osiguranja. Istovremeno ne postoji zakonska obaveznost za obavljanje ovih poslova, već su oni dodatna mogućnosti prilika kako za pružaoca tako i za korisnika lizing poslova. U tom smislu je bilo važno da se država preko regulatora i posebnihagencija ne javlja u paternalističkoj i zaštitničkoj ulozi, posebno imajući u vidu istorijski kontekst ovog pitanja i pokušaj da sekroz reformske zakone i procese promijeni ukorijenjeni način razmišljanja. Istovremeno, situacija koja je prethodila zakonu ogledalase u nepostojanju regulatorne funkcije i ona nije vodila poremećajima koji su mogli ugroziti finansijski sistem. Uvažena jei potreba da se razvija konkurentan finansijski sistem koji neće biti opterećen dodatnim nametima i obavezama, posebno u kontekstuvažnosti pristupa privrede „jef­tinim” finansijskim sredstvima. Finansijski lizing je za kratko vrijeme postao konkurentanizvor finansiranja, što je svakako doprinijelo padu kamatnih stopa i u bankarskom sistemu. Dosadašnje iskustvo u implementacijiovog zakona i razvoj tržišta upućuju da ovakvo institucionalno rješenje daje dobre rezultate.Zakonom je omogućeno pružanje lizing usluga kako svim oblicima pravnih lica tako i fizičkim licima, čime su otvorene mogućnostine samo za kompanije već i za pojedince preduzetnike.Pitanje poreskog tretmana lizing poslova je takođe stimulativno za razvoj ovog segmenta finansijskog tržišta. Pravilnikom oprimjeni Zakona o porezu na dodatu vrijednost („Službeni list RCG”, br. 65/02, 13/03, 59/04, 79/05, 16/06) (član 46a) propisanoje da u osnovicu za plaćanje poreza na dodatu vrijednost ne ulaze kamate nastale po osnovu prodaje proizvoda na osnovu ugovorao finansijskom lizingu kojim je predviđeno da se prenos svojine vrši najkasnije prilikom isplate zadnje rate i to pod uslovom i)da se plaćanje kamate vrši poslije isporuke proizvoda – predmeta lizinga; ii) da je kamata posebno naznačena u računu (fakturi);iii) da iznos kamate ne prelazi iznos uobičajene kamate koja se primjenjuje u Republici za slične transakcije. Na ovaj način željelose postići da se posao finansijskog lizinga u Crnoj Gori učini konkurentnijim i istovremeno da se doprinese njegovom dinamičnijemrazvoju. U daljem procesu stvaranja atraktivnog biznis ambijenta za razvijanje lizing poslova u Crnoj Gori, Ministarstvofinansija je trenutno u proceduri razmatranja zahtjeva lizing kompanija da se izbjegne dvostruko plaćanje poreza prilikom prometanekretninama, gdje se porez prvi put plaća od strane lizing kuće kao davaoca lizinga, a potom od strane samog klijenta prilikomotplate zadnje rate. Ministarstvo finansija ima pozitivan stav o ovom pitanju i razmotriće modalitete njegovog rješavanja.93

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–20104.3. TRŽIŠTE RADA4.3.1. Zaposlenost i tržište radaStanje i trendoviRast ekonomske aktivnosti u zadnjih nekoliko godina ima pozitivan uticaj na kretanja na tržištu rada. Ukupan broj zaposlenihu julu 2007. godine je iznosio 218.609 ili 87,4% 39 od ukupnog aktivnog stanovništva 40 . Glavne strukturne karakteristike zaposlenostisu sledeće: (I) 76,5% svih zaposlenih je u sektoru usluga, (II) privatni sektor zapošljava 61,6% svih zaposlenih, (III)75,9% zaposlenih je zaposleno na neodređeno radno vrijeme a 24,1% na određeno radno vrijeme. Stopa zaposlenosti u julu2007. iznosi 51,7% (muškarci 59,8%, žene 43,4%). Nacionalnom strategijom zapošljavanja Crne Gore je planiran rast stope zaposlenosti2,5–3% godišnje do 2010. godine.Stopa nezaposlenosti (procentualno učešće nezaposlenih osoba u ukupnom broju ekonomski aktivnog stanovništva) stalnoi dosta brzo opada: od 32,7% (86.163 lica) u 2000. godini, na 30,4% u 2002, 26,7% u 2003, 22,4% u 2004, 18,5% u 2005, 14,7% u2006. godini, da bi u julu 2007. godine dalje pala na 12,6%, a u oktobru na 11,71% 41 što predstavlja 30.908 lica. Stopa nezaposlenostije najniža u južnom regionu zemlje (5,8%), a najveća u sjevernom (17,8%). Nacionalnom strategijom zapošljavanja CrneGore je planirano smanjenje stope nezaposlenosti na 7–10% do 2010. godine, dok se očekuje da će u 2008. godini pasti na 9%, iličak dostići i nižu vrijednost. Ta očekivanja su sasvim realna imajući u vidu trend nezaposlenosti poslednjih par godina.Strukturni aspekti nezaposlenosti su sledeći:a/ Stopa nezaposlenosti mladih veoma brzo opada: od 40,0% u 2003, na 30,1% u 2004, 28,4% u 2005, 20,3% u 2006. godini,a na dan 10.09.2007. ova stopa iznosi 18% 42 . U strukturi nezaposlenih u Crnoj Gori, problem nezaposlenosti mladih nije takoizražen i dominantan. Učešće mladih u strukturi nezaposlenih se smanjuje. Mladi se brže zapošljavaju jer su poslodavci sklonijida zaposle mlade nego starije osobe. Takođe mladi imaju bolja informatička i znanja stranih jezika, mobilniji su, a u ekspanzijisu i djelatnosti koje pretežno zapošljavaju mlade osobe – turizam, ugostiteljstvo.b/ Učešće žena u strukturi svih nezaposlenih se stalno smanjuje: od 56,83% 43 u 2003. godini, na 45,6% u 2006. godini i na38,7% u julu 2007. godine. Na smanjenje učešća žena u ukupnom broju nezaposlenih uticalo je u znatnoj mjeri povećanje brojazaposlenih u nekim djelatnostima koje pretežno zapošljavaju žensku radnu snagu (trgovina, ugostiteljstvo, turizam).c/ Struktura nezaposlenih sa aspekta starosnih grupa je slijedeća: 46,5% nezaposlenih pripadaju starosnoj grupi do 30 godina,pri čemu 6,1% čini grupa 15–19 godina, 22,3% grupa 20–24 godine, a 18,1% grupa 25–29 godina. Osobe između 30–39godina starosti čine 26,3% a osobe starije od 40 godina čine 27,2% nezaposlenih. Sve ovo govori da starosna struktura nezaposlenihnije nepovoljna.d/ Obim dugoročne nezaposlenosti je 55,7%, Nacionalnom strategijom zapošljavanja u CG planirano je smanjenje dugoročnenezaposlenosti na 45% u 2010. godini.e/ Trenutno najveći problem crnogorske nezaposlenosti je strukturna nezaposlenost koja se ogleda u neusklađenosti izmeđuponude i tražnje radnika po pojedinim zanimanjima. Nezaposleni koji traže zaposljenje preko Zavoda za zapošljavanje imaju965 vrsta zanimanja. Za 563 od tih zanimanja ne postoji tražnja od strane preduzeća, za 331 zanimanje koje je traženo od stranepreduzeća, na Zavodu za zapošljavanje ne postoje lica sa adekvatnom kvalifikacijom, a kod 48 zanimanja, ponuda je jednakatražnji.f/ Za tržište rada CG je karakteristično sve veće prisustvo nerezidentnih lica. U periodu 1.1–1.10.2007. u CG je zaposleno65.189 nerezidenata, što je za 74,28% više u odnosu na isti period prethodne godine. Na dan 1.10.2007. broj nezaposlenih lica naevidenciji Zavoda za zapošljavanje iznosio je 30.908 lica. Ovo stanje je rezultat dijelom strukturne neusklađenosti ponude i tražnjeradne snage, dijelom i tradicionalnog neprihvatanja određenih poslova od strane domicilnog stanovništva, slabe mobilnostidomicilne radne snage a svakako i rezultat postojanja neformalne ekonomije kao i neformalnog zapošljavanja u formalnoj ekonomiji.Crna Gora pokušava iznaći pravo rješenje opisanog problema u uspostavljanju kvotnog sistema, a svakako u rješavanjuovoga, posebnu ulogu treba imati i formalni obrazovni sistem koji mora uspostaviti čvršću vezu sa tražnjom na tržištu rada.Na smanjenje broja nezaposlenih, osim ekonomskog rasta, pozitivno i znatno je uticala i aktivna politika zapošljavanja kojuVlada CG i Zavod za zapošljavanje vode zadnjih godina. Ona se realizuje kroz različite programe kao što su: program podsticanjapreduzetništva i samozapošljavanja, program zapošljavanja pripravnika, program šansa mladima, razni javni radovi, sufinansiranjepostojećih radnih mjesta 44 i sl. U programima zapošljavanja pripravnika je u periodu 2003–2006. godina zaposleno 3.87539 ZZZCG, ISSP: Radna snaga I zaposlenost u Crnoj Gori, Podgorica, 2007.40 Radno aktivno stanovništvo u Crnoj Gori broji 422.509 lica, a stopa aktivnosti je 59,2%; 62,1% za muškarce i 49,2% za žene 49,2%.41 ZZZ: Nedjeljni izvještaj, 01. oktobar 2007.42 ZZZ: Statistički izvještaji, 2007.43 Vlada RCG: Nacionalna strategija zapošljavanja Crne Gore 2007–2010, Podgorica, 2007.44 Pomoć države poslodavcu za zadržavanje postojećih radnih mjesta94

pripravnika, od čega 70% sa visokom stručnom spremom. Program šansa mladima je u 2006. godini omogućio zaključivanje327 ugovora sa poslodavcima o zapošljavanju pripravnika. U okviru projekta samozapošljavanja u periodu od 1999. godine do1.10.2007. realizovano je 8.050 programa, otvoreno 13.343 radna mjesta a utrošeno 40.030.247 EUR. Program javnih radova jeu periodu 2004–2006. omogućio realizaciju 120 javnih radova u kojima je angažovano 2.138 nezaposlenih lica a za period 1.1–1.10.2007. realizovano je 63 javna rada i uključeno u rad 917 lica. U planu je da se u periodu 2007–2010. kroz programe javnihradova angažuje oko 800 nezaposlenih lica godišnje 45 .U svrhu rešavanja problema strukturne nezaposlenosti po zanimanjima Zavod za zapošljavanje realizuje mnogobrojne obukestručnog osposobljavanja, dokvalifikacije, prekvalifikacije i sl. za tržište rada i poznatog poslodavca. U periodu 1.1–1.10.2007.Zavod za zapošljavanje je realizovao 274 programa obuke za tržište rada kojima je obuhvatio 2.193 lica, i 101 program obuke zapoznatog poslodavca, sa 450 polaznika.Zavod za zapošljavanje je u 2006. godini je proširio svoju organizacionu strukturu sa dva nova segmenta, prvi je Centar zaljudske resurse kao poslovna jedinica u okviru Centralne službe, a drugi je Centar za informisanje i profesionalno savjetovanje uokviru Biroa rada Podgorica. Službenici Zavoda za zapošljavanje imali su brojne obuke, u Crnoj Gori i u više zemalja EU (Francuska,Mađarska, Njemačka, Slovenija, Bugarska), a teme su bile zapošljavanje teže zaposlivih lica, unaprjeđenje zapošljavanjaputem stručnog obrazovanja, upravljanje projektima EU i dr.Ciljevi i buduće regulatorne mjere ekonomske politike na tržištu radaU okviru procesa harmonizacije politike zapošljavanja, Crna Gora je uskladila svoja strateška dokumenta sa istim dokumentimai preporukama EU. Crna Gora bazira svoju politiku zapošljavanja i planove u ovoj oblasti na smjernicama EU, namijenjenimzemljama članicama. Teži se i većoj fleksibilnosti tržišta rada kao i većoj sigurnosti, jednom riječju teži se fleksigurnosti. Podrškuovome će dati i novi zakon o radu koji je u izradi i čije usvajanje se očekuje do kraja 2007. godine.Crna Gora je donijela potrebne strateške dokumente na kojima će temeljiti buduća politika Vlade na području tržišta rada iljudskih resursa, to jest Nacionalnu strategiju zapošljavanja 2007–2010, Nacionalni akcioni plan zapošljavanja za 2007–2008. godinui Program zapošljavanja za 2007. godinu. Nacionalni akcioni plan zapošljavanja je pripremljen po jedinstvenoj EU procedurii metodologiji. Ministarstvo je u saradnji sa ekspertima WYG International kompanije, a kao dio CARDS Projekta: „Reformatržišta rada i razvoj radne snage”, završilo informaciono-komunikacioni dokument – Bijelu knjigu za razvoj ljudskih resursa uCrnoj Gori do 2017. godine. Ovaj dokument na osnovu identifikovanih problema predlaže konkretne aktivnosti na strani ponudei potražnje za radnom snagom te sadrži preporuke i pravce razvoja ljudskih resursa.Poseban značaj za tržište rada ima i reforma statističkog sistema u Crnoj Gori. Naime, u sadašnjoj situaciji postoje određenaneslaganja u statističkim podacima tržišta rada ali se rješenje tog problema očekuje završetkom statističke reforme. U okviruCARDS Projekta „Reforma tržišta rada i razvoj radne snage”, potkomponenta 1.3 odnosi se na Statistiku rada i zapošljavanja. Ciljje da se u Monstatu i Zavodu za zapošljavanje obezbijede precizniji i potpuniji podaci o tržištu rada, koji bi se mogli koristiti zadonošenje odluka u vezi sa strategijom zapošljavanja i sprovođenjem neophodnih mjera.Radno pravni odnosiOsnovni elementi za formiranje zarada zaposlenih na nacionalnom nivou dati su Opštim kolektivnim ugovorom (zaključenu januaru 2004. godine, a izmijenjen 2005. godine u smislu promjene subjekta za zaključivanje kolektivnog ugovora – Unijaposlodavaca umjesto Privredne komore – i proglašenjem nevažećeg člana 98 Kolektivnog ugovora odlukom Ustavnog suda).Konkretni odnosi, kroz pregovaranje socijalnih partnera (asocijacije sindikata i poslodavaca) uređuju na nivou sektora, grana ipojedinačnih preduzeća. Prosječan nivo zarada bez poreza i doprinosa u Crnoj Gori bilježi rast od 2005. godine kada je iznosila213,14 € po MONSTAT-u, do vrijednosti od 338 € utvrđene u avgustu mjesecu 2007. godine.U toku je niz zakonodavnih i regulatornih aktivnosti koje će doprineti daljem razvoju radno pravnih odnosa u Crnoj Gori.Rigidnost zapošljavanja u Crnoj Gori, generalno gledano, može se uporediti sa onom u ostalim državama u regionu. Neke odredbeZakona o radu, koje se tiču troškova otpuštanja još uvijek su isuviše krute. U toku je izrada novog Zakona o radu pa se očekujeda će, s jedne strane, omogućiti veću slobodu poslodavcima prilikom ugovaranja radnih odnosa, odnosno veću fleksibilnosttržišta rada uopšte, a sa druge strane radnicima ublažiti gubitak sigurnosti boljom zaštitom primanja u slučaju nezaposlenosti idjelotvornijoj pomoći kod ponovnog zapošljavanja.U decembru 2006. godine, Vlada Crne Gore je revidirala odluku o osnivanju Ekonomsko-socijalnog savjeta, koja je na snaziod 2001. godine. Konstitutivna sjednica Ekonomsko-socijalnog savjeta, kao tripartitnog, stručnog i savjetodavnog tijela, sazadatkom da prati, podrži i analizira socijalne i ekonomske aktivnosti u Crnoj Gori, održana je 16. aprila 2007.godine. NacrtiZakona o Ekonomsko-socijalnom savjetu i Zakona o mirnom rješavanju radnih sporova su u skupštinskoj proceduri. Smatra seda će se ovim zakonima pospješiti i značajno unaprijediti socijalni dijalog i bitna pitanja rješavati uz podjednako učešće socijalnihpartnera.45 Vlada RCG: Nacionalna strategija zapošljavanja Crne Gore 2007–2010, Podgorica 2007.95

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010U toku 2007. godine Urađeni su nacrt Okvira nacionalnih kvalifikacija i nacrt Zakona o Nacionalnim stručnim kvalifikacijama.Cilj je da se urede uslovi, način i postupak sticanja nacionalnih stručnih kvalifikacija. Do kraja 2007. godine predviđene sui izmjene i dopune Zakona o zapošljavanju stranaca.Upravljanje tržištem radaSljedeća tri glavna prioriteta tržišta rada i zapošljavanja identifikovana su kao pravci djelovanja:a/ Povećanje zaposlenosti i smanjenje nezaposlenosti. Sve mjere i aktivnosti planirane u okviru ovog prioriteta koncentrišuse i na tražnju, i na ponudu na tržištu rada, i orijentisane su u pravcu stvaranja većeg broja radnih mjesta u privredi i pomoćinezaposlenima da se integrišu u tržište rada. Ciljevi u okviru ovog prioriteta su: (I) podsticanje poslodavaca na otvaranje većegbroja radnih mjesta. Adekvatna ravnoteža između fleksibilnosti, produktivnosti i sigurnosti; (II) borba protiv dugoročne nezaposlenosti;(III) borba protiv nezaposlenosti među mladima; (IV) podsticanje preduzetništva; (V) produžavanje radnog vijeka;(VI) jačanje institucija tržišta rada i podsticanje partnerstava za zapošljavanje.b/ Povećanje produktivnosti i kvaliteta rada. Mjere i aktivnosti planirane u okviru ovog prioriteta usmjerene su na unapređenjekvaliteta radne snage i na održavanje/održivost radnih mjesta. Ciljevi u okviru ovog prioriteta su: (I) pomoć u procesudaljeg prestrukturiranja privrede; (II) unapređenje vještina radne snage; (III) usklađivanje ponude obrazovanja sa potrebamana tržištu rada.c/ Jačanje socijalne kohezije. Mjere i aktivnosti planirane u okviru ovog prioriteta usmjerene su na one kategorije društva/socijalnegrupe koje se suočavaju sa posebnim teškoćama pri ulasku na tržište rada i zahtijevaju naročitu pažnju. Ciljevi u okviruovog prioriteta su: (I) unapređivanje/promovisanje zapošljavanja žena; (II) prevencija socijalne isključenosti – pozitivne mjere/aktivnosti za ugrožene/ranjive grupe; (III) prevencija siromaštva na sjeveru Crne Gore.4.3.2. Socijalna uključenostCiljevi politike socijalnog staranja su da se obezbijedi briga i novčana pomoć za pojedince i porodice koje se suočavaju sarizikom socijalne isključenosti. Tokom drugog kvartala 2006. godine bilo je 105.000 korisnika novčane pomoći. Na evidencijiZavoda za zapošljavanje Crne Gore nalazi se 2.713 lica sa invaliditetom što predstavlja 6,4% ukupnog broja prijavljenih nezaposlenihlica. Takođe je veliki broj stanovništva RAE kojem treba pružiti dalju podršku za uspješno uključivanje u normalne tokoveživota i zapošljavanja. Treba realizovati više aktivnih politika kako bi se sva potencijalna radna snaga integrisala na tržište radai kako bi se omogućilo svim licima sposobnim za rad da uđu na tržište rada. Mjere za sprovođenje treba da budu inovativne iblagovremene.Uvažavajući preporuke Svjetske banke, Vlada je u julu 2007. godine usvojila Strategiju za suzbijanje siromaštva i socijalneisključenosti (SSSSI). Strategija predlaže mjere za usmjeravanje socijalne politike na vulnerabilne grupe, kako siromaštvo nebi dovelo do marginalizacije i ograničene socijalne participacije ovih grupa. Osnovni cilj Strategije je smanjenje stope ekonomskiugroženog stanovništva i osiguranje socijalne stabilnosti. Ona se koncentriše na politike za smanjenje siromaštva u oblastiobrazovanja, zdravstva, socijalne zaštite i zapošljavanja, sa posebnim akcentoma na vulnerabilne grupe. Predstojeće aktivnostiu okviru SSSSI su: jačanje kapaciteta za implementaciju SSSSI; stvaranje uslova da se prioriteti identifikovani u SSSSI prenesu uprioritizovane budžetske politike i aktivnosti, jačanje kapaciteta MONSTAT-a za analizu siromaštva, kao i razvijanje efikasnogsistema monitoringa i evaluacije.4.3.3. Reforma sistema socijalnog osiguranjaCrna Gora se suočava sa nužnošću reforme sistema socijalnog osiguranja, prije svega reforme penzijskog i zdravstvenog osiguranja.Cilj je da se stvori sistem socijalne zaštite koji bi na jednoj strani unaprijedio socijalnu sigurnost građana a na drugojstrani bi doprinio povećanju stope učešća radne snage, smanjio troškove rada i snizio nezaposlenost, i time ubrzao ekonomskirazvoj i stvaranje novih radnih mjesta.Najvažnija reforma u ovoj oblasti je reforma penzionog sistema. Dugoročni cilj reforme penzionog sistema je zamjena postojećegsistema generacijske solidarnosti sistemom individualizovane kapitalizovane štednje. Usvajanjem Zakona o penzijskom iinvalidskom osiguranju u septembru 2003. godine i njegovom primjenom od 1. januara 2004. godine i izvršena je reforma sistematekućeg finansiranja, odnosno I stuba penzijskog sistema i stvorene neophodne pretpostavke za uspostavljanje normativnogokvira za II i III stub. Penzijska reforma započeta reformom sistema tekućeg finansiranja nastavljena je u pravcu primjene trostubnogmodela penzijskog sistema, tj. uvođenja III stuba penzijskog osiguranja. Uz konsultacije sa Svjetskom bankom, Vladase opredijelila da uvođenje III stuba, odnosno dobrovoljnih penzionih fondova prethodi uvođenju obavezne individualne kapitalizovaneštednje odnosno II stuba. Postojeće i predviđene aktivnosti na reformi penzionog sistema su sledeće:96

a/ Smanjenje stope socijalnih doprinosa, koje treba da doprinese cjenovnoj konkurentnosti crnogorske radne snage, omogućistvaranje novih radnih mjesta i smanji sivu ekonomiju na tržištu rada. Doprinos za penzijsko-invalidsko osiguranje će bitismanjen do 2010. godine i to na sljedeći način: postojeća stopa od 21,6%, od čega 9,6% plaća poslodavac a 12% zaposleni, će bitismanjena na 20% i to će 12% plaćati zaposleni, a 8% poslodavac (po novom Zakonu o doprinosima za obavezno osiguranje).b/ Zakon o dobrovoljnim penzionim fondovima koji je Skupština usvojila u decembru 2006. godine stupio je na snagu 31.decembra 2006. godine a primjenjuje se od oktobra 2007. godine, nakon donošenja podzakonskih akata od strane Komisije zahartije od vrijednosti.c/ Prije konačnog donošenja zakona, odnosno izbora odgovarajućeg modela koji će predstavljati osnovu za donošenje odlukeo implementaciji II stuba penzijskog sistema sačiniće se adekvatne analize i sagledati uporedna-pravna iskustva zemalja kojasu uvele ovakve sisteme. Ta iskustva će se prilagoditi crnogorskim uslovima i specifičnostima. Prilikom uvođenja II stuba trebaimati u vidu i činjenicu da će se samim njegovim uvođenjem stopa doprinosa u postojeći penzijski fond znatno smanjiti i na tajnačin neminovno stvoriti dodatni deficit za čije će se pokriće morati pronaći adekvatan izvor finansiranja.Unapređenje drugih aspekata socijalne politike će zahtijevati odgovarajuće mjere. Situacija u zdravstvenom sektoru će bitiunaprijeđena nastavkom reforme zdravstva i uvođenjem dobrovoljnog zdravstvenog osiguranja. Srednjoročni cilj reforme zdravstvaje smanjivanje stope doprinosa za zdravstvo sa 13,5% bruto plate na 9% bruto plate u 2011. godini. Dio socijalne politike kojise odnosi na socijalnu pomoć biće reformisan sa ciljem poboljšanja rada na identifikovanju ciljnih grupa, sprovođenja politikaaktivacije i kontinuiranih napora uključivanja socijalno ugroženih grupa. U tom smislu se sprovode Program subvencioniranjasocijalno najugroženijih grupa građana, Strategija razvoja socijalne i dječje zaštite, Strategija za punu inkluziju osoba sa invaliditetom,Strategija zaštite starih lica, itd.97

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–20104.4. ADMINISTRATIVNE REFORME 464.4.1. Reforma državne upraveReorganizacija državne upraveUredbom o organizaciji i načinu rada državne uprave („Službeni list RCG”, br.54/04; 78/04; 6/05; 61/05; 6/06; 32/06; 42/06;56/06; 60/06; 72/06; 6/07; 25/07; 32/07; 35/07) uspostavljena je nova struktura državne uprave u okviru 13 ministarstava i izvršenoobjedinjavanje vršenja odgovarajućih poslova državne uprave u okviru pojedinih resora. Takođe, donijeti su novi akti o unutrašnjojorganizaciji i sistematizaciji ministarstava i drugih organa uprave. Poslovnikom Vlade utvrđena je obaveza obrađivačada, uz predlog zakona, drugog propisa ili opšteg akta, između ostalog dostavi i:– mišljenje Sekretarijata za evropske integracije o usklađenosti predloga akta sa odgovarajućim propisima Evropske unije;– procjenu fiskalnog uticaja koji sprovođenje tog akta ima na budžet Republike, budžet Republičkog fonda penzijskog iinvalidskog osiguranja, budžet Republičkog fonda za zdravstvo, budžet Zavoda za zapošljavanje Crne Gore i budžet lokalnesamouprave;– mišljenje Ministarstva inostranih poslova za platforme i polazne osnove za pregovore.U februaru 2007. godine, Vlada je donijela godišnji Program rada, zasnovan na strateškim dokumentima za određene sektorskepolitike, mjerama ekonomske politike za tekuću godinu i Akcionom planu za implementaciju preporuka Evropskog partnerstva.Programom je utvrđena obaveza izrade 143 zakona.Analiza ostvarivanja reforme državne uprave iz maja 2007. godine – koja se bazira na anketi za potrebe monitoringa i evaluacijeprocesa reforme državne uprave, sprovedene u organima državne uprave i drugim državnim organima – konstatuje da jeizgrađen novi normativno-pravni okvir za promjene u radu i djelovanju organa državne uprave u pravcu stvaranja novog, modernog,efikasnog i profesionalnog aparata, čija je prevashodna funkcija da bude u službi građana i ukupnog razvoja društva.Vlada je usvojila i zaključke kojima je zadužila ministarstva i druge organe uprave da preduzimaju mjere na daljem unapređenjusvog rada i funkcionisanja i obezbijede dosljednu primjenu novih upravnih propisa, dajući prioritet jačanju administrativnihkapaciteta, procesu evropskih integracija i realizaciji preuzetih obaveza iz Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju i pratećihdokumenata.U drugoj polovini 2006. godine, usvojen je i Izvještaj o aktivnostima na stvaranju uslova za implementaciju novih upravnihpropisa Crne Gore, koji obezbjeđuje dalje kontinuirano praćenje reformskog procesa državne uprave u Crnoj Gori i primjenupropisa u ovoj oblasti. Izvještaj je pripremljen u saradnji sa ministarstvima i drugim organima uprave. Poseban osvrt dat je jačanjupostojećih i osnivanju i razvoju novih institucija. Dat je pregled novoformiranih institucija (Uprave za kadrove, Veterinarskeuprave, Direkcije za državne puteve, Uprave za vode, Agencije za duvan, Komisije za žalbe, itd), sa ocjenom državnih organa oopravdanosti i cjelishodnosti njihovog osnivanja.Inspekcije. Poslove inspekcijskog nadzora, koji se odnose na primjenu zakona i drugih propisa o upravnom postupku i propisao državnim službenicima i namještenicima kao i na nadzor iz nadležnosti ministarstva nad primjenom propisa o vođenjubiračkih spiskova, vršilo je pet upravnih inspektora, uključujući i glavnog upravnog inspektora. Postupak inspekcijskog nadzorapokretan je po službenoj dužnosti kao i povodom inicijativa podnesenih od strane građana, privrednih društava i drugih subjekata.Podneseno je 248 inicijativa za pokretanje postupka koje se uglavnom odnose na oblast primjene propisa o upravnom postupku(primjena pravila postupka, ažurnost i efikasnost rješavanja upravnih stvari, vođenje propisanih evidencija, kancelarijskoposlovanje i dr.). U svim jedinicama lokalne samouprave, kao stalan zadatak (za potrebe referenduma i izbora), vršeni su inspekcijskinadzori u odnosu na ažurnost i tačnost vođenja biračkih spiskova.Ukupno je izvršeno preko 350 inspekcijskih pregleda putem neposrednog uvida kod državnih organa i organa lokalne uprave.U svim pregledima sačinjavani su zapisnici u kojima je ukazivano na nepravilnosti koje su utvrđene u postupku i određivanje rok za njihovo otklanjanje. U slučajevima kada subjekt nadzora nije otklonio nepravilnosti na koje je ukazano, u određenomroku, inspektori su donosili rješenja za otklanjanje nepravilnosti, a kada su za to postojali osnovani razlozi rješenjem su izricalii upravne mjere. U tom smislu, doneseno je 110 rješenja. Pojedinim ministarstvima i organima uprave, u okviru ostvarivanjameđusobne saradnje, inspektori su ukazivali na određene pojave od uticaja na ostvarivanje zakonitosti u oblastima za koje suosnovani. Pojedini inspektori učestvovali su u radu radnih grupa za izradu zakona i drugih propisa u okviru reforme državneuprave a bili su uključeni i u druge sadržajne oblike toga procesa (okrugli stolovi, seminari, obuka i usavršavanje službenika).Inspekcijski nadzorom obezbijeđen je značajan doprinos ažurnijem i efikasnijem ostvarivanju i zaštiti prava i pravnih interesagrađana, pravnih lica i drugih stranaka, odnosno uspostavljanju zakonitosti u oblastima nadzora.46 Pojedini aspekti administrativne reforme su sadržani i u okviru drugih delova četvrtog poglavlja EFP Crne Gore za 2007. godinu o strukturnimreformama.98

Tabela 4.4.1.1: Nove institucije i pregled broja zaposlenih u njimaInstitucijaPredviđeno posistematizacijiZaposleni naneodređenoUprava za spriječavanje pranja novca 19 14Državna revizorska institucija 69 26Direkcija za saobraćaj 61 35Zavod za meteorologiju 34 18Veterinarska uprava 44 35Uprava pomorske sigurnosti 52 49Agencija za duvan 7 5Komisija za kontrolu postupka javnih nabavki / /Zavod za zbrinjavanje izbjeglica 34 /Fond za obeštećenje 5 5Ministarstvo odbrane 374 (269+105) 177 (150+27)Uprava za vode 7 6Zavod za intelektualnu svojinu 22 /Uprava za šume 429 402Uprava za civilno vazduhoplovstvo 35 6Uprava za ljekove i medicinska sredstva 28 /Uprava za kadrove 22 16Sekretarijat za evropske integracije 39 38Organizacija državne uprave za procese evropskih integracijaSekretarijat za evropske integracije (SEI) je osnovan od prethodnog Ministarstva za ekonomske odnose sa inostranstvom ievropske integracije, kako bi se unaprijedio proces evropskih integracija i njihova koordinacija unutar Vlade. Uloga Sekretarijatapodrazumijeva koordinaciju i nadgledanje procesa pridruženja EU, pravnu pomoć u procesu pridruživanja i pristupanja, koordinacijumeđuresorskih priprema za pregovore i koordinaciju procesa pregovora sa EU, koordinaciju pripreme ključnih dokumenatakoji se odnose na taj proces, praćenje procesa sprovođenja sporazuma sa EU i aktivnosti zajedničkih tijela osnovanih timsporazumima, saradnju državnih organa sa institucijama i tijelima EU, državama članicama, zemljama kandidatima i potencijalnimkandidatima tokom procesa pridruživanja i pristupanja, saradnju sa tijelima Skupštine Crne Gore, i saradnju i direktnu komunikacijusa Misijom Crne Gore pri EU i ostalim diplomatskim i konzularnim predstavništvima Crne Gore u oblasti procesapridruživanja i pristupanja EU. Sekretarijat izgrađuje svoje koordinacione kapacitete zapošljavanjem novog kadra i intenzivnomobukom. Trenutna struktura Sekretarijata je sljedeća:– Sektor za proces pridruživanja EU sa 15 službenika, od toga Odsjek za koordinaciju procesa pridruživanja sa 12 i Odsjekza prevođenje i razvoj nacionalne verzije Acquis-a sa 3;– Sektor za koordinaciju pomoći sa 8 službenika, od toga Odsjek za koordinaciju nacionalnog programa pomoći 4 i Odsjekza programe regionalne i prekogranične saradnje sa 4;– Služba za opšte poslove sa 12 službenika, uključujući 2 IT stručnjaka i 2 prevodioca.21. juna 2007. godine Vlada je donijela odluku o izradi Nacionalnog programa za integraciju (NPI), koji će obuhvatiti period2008–2012. godine. Ovim dokumentom će se definisati ključne reforme neophodne da bi Crna Gora bila spremna da preuzmeobaveze koje proizilaze iz članstva u EU do kraja 2012. godine. NPI će na taj način postati jedan od ključnih dokumenata Vladeu narednom periodu. NPI će služiti ne samo kao sredstvo koordinacije reformi na putu ka EU i osnova za izradu godišnjih programarada Vlade, već i kao transparentna i dobro pripremljena informacija o planiranim reformama, namijenjena Evropskoj99

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010komisiji i državama članicama EU, s jedne strane, i crnogorskoj javnosti, s druge strane. NPI sadrži šest osnovnih cjelina kojeobuhvataju: političke i ekonomske kriterije pridruživanja, sposobnost zemlje da postepeno preuzima obaveze iz budućeg članstvau EU, procjenu ukupnih administrativnih kapaciteta državne uprave i pravosudnih kapaciteta, plan izrade nacionalne verzijeAcquis-a (preuzimanje i prevođenje propisa EU), kao i procjenu finansijskih potreba za realizaciju ovog programa u periodu2008–2012. godina. Previđeno je da će NPI biti donešen marta 2008. godine.U skladu sa navedenim u svim ministarstvima su formirane EU jedinice koje upravljaju i koordinišu zadatke vezano za evropskeintegracije u svakom od ministarstava i državnoj upravi uopšte. Nova koordinaciona tijela za proces evropskih integracijasu:– Kolegijum za evropske integracije, kao vrhovno političko tijelo Vlade CG koje će upravljati procesom pristupanja EU, ibaviti se političkim/strateškim pitanjima, kojim predsjedava Predsjednik Vlade;– Komisija za evropske integracije koja je ključno ekspertsko tijelo za horizontalnu koordinaciju procesa pristupanja, kojeće se, takođe, baviti i koordinacijom inostrane pomoći za pristupanje Evropskoj uniji;– Sedam Grupa za evropske integracije koje su osnovna koordinaciona tijela zadužena za različite oblasti Acquis-a, koja odgovarajustrukturi pododbora za Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju. Svaka Grupa je odgovorna za usklađivanje Acquis-aiz nekoliko pregovaračkih poglavlja. Sedam grupa za evropske integracije u skladu su sa strukturom pododbora za stabilizacijui pridruživanje, a vode ih ministarstva koja pokrivaju najveći dio Acquis-a obuhvaćenog radom pododbora. Grupa za evropskeintegracije istovremeno čini crnogorski dio mješovitog pododbora za stabilizaciju i pridruživanje.Ekonomska i građanska pravaPrava svojine. Crna Gora u skladu sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima sprovodi proces restitucije. Zakon opovraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju je u primjeni i zahtjevi bivših vlasnika koji imaju pravo na obeštećenje serješavaju. Postupci se odvijaju pred nadležnim opštinskim komisijama i ishodi su fizički povraćaj, ako je to moguće ili obeštećenjezbog koga je i formiran Fond za obeštećenje, a na predlog Vlade Skupština je usvojila Zakon o izmjenama i dopunama ovogzakona (Sl. list RCG br. 49/07).Civilno društvo. U Crnoj Gori je registrovano oko 4,200 nevladinih organizacija. Dosadašnja saradnja državnih organa bilaje različitih obliка i intenziteta, zavisno od oblasti i prirode predmeta saradnje, od npr. Memoranduma o saradnji, projekatafinansiranih od ministarstava, preko učešća u Vladinim tijelima i timovima i savjetima, do obuke-edukacije državnih službenika.Vlada je utvrdila Predlog zakona o izmjenama i dopunama Zakona o nevladinim organizacijama, koji če unaprijediti pravniokvir za rad nevladinih organizacija. Cilj predloženih izmjena je da omoguće nevladinim organizacijama da obavljaju samo onuprivrednu djelatnost koja je navedena u statutu, kao i da se omogući adekvatniji nadzor nad obavljanjem ove djelatnosti. Takođe,izmjenama se preciziraju uslovi pod kojima strana nevladina organizacija može djelovati u Crnoj Gori, bez svojstva pravnoglica.U skladu sa dokumentom „Osnovi saradnje Vlade CG sa nevladinim organizacijama”, od maja 2006. godine, Vlada je, u aprilu2007. godine osnovala Kancelariju za saradnju sa nevladinim organizacijama, kao organizacioni segment Generalnog sekretarijataVlade. Kancelarija obavlja poslove koji se odnose na pripremu planova, programa, projekata i drugih aktivnosti u skladusa principima i ciljevima utvrđenim u „Osnovama saradnje”, odnosno drugim dokumentima, razvijajući međusobnu saradnju,ne utičući na nezavisnost NVO i unapređujući transparentnost sopstvenog rada i rada NVO a sve radi izgradnje otvorenog i demokratskogdruštva i uzajamne saradnje u razvoju evropskih integracionih procesa. Početna aktivnost Kancelarije odnosi se nastvaranje baze podataka o kontakt osobama u državnim organima zaduženim za saradnju sa NVO i njihovo povezivanje, kakobi se stvorila interna infrastruktura republičkih organa za saradnju sa NVO.23. maja 2007. godine obrazovan je Međuresorski radni tim za izradu Strategije odnosa Vlade i nevladinih organizacija. Timbroji 7 članova, od kojih je jedan predstavnik Koalicije NVO „Saradnjom do cilja”, koja okuplja oko 200 NVO. Aktom o osnivanjutima predviđeno je da se predlog strategije pripremi najkasnije za 12 mjeseci te da bude dostavljen svim državnim organimai objavljen na internet stranici Vlade CG, kako bi bio dostupan najširem krugu zainteresovanih.Slobodno kretanje robeVlada CG je u septembru 2006. godine osnovala Zavod za metrologiju, kao organ državne uprave („Službeni list RCG” broj60/06). Izabran je direktor Zavoda i utvrđen Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji sa 34 izvršioca. Takođe, VladaRCG je donijela odluke o osnivanju Instituta za standardizaciju Crne Gore i Akreditacionog tijela Crne Gore („Službeni listRCG”, broj 21/07), kao neprofitne organizacije i samostalna pravna lica, i imenovala je vršioce dužnosti direktora navedenihinstitucija. Zakonom o Budžetu za 2007. godinu kao posebne stavke planirana su sredstva za Zavod za metrologiju i Institut zastandardizaciju, dok su sredstva za osnivanje i rad Akreditacionog tijela obezbijeđena iz tekuće budžetske rezerve. Vlada CG jena sjednici održanoj 07. juna 2007. godine donijela Strategiju unapređenja infrastrukture kvaliteta u Crnoj Gori, kojom su određenipravci razvoja standardizacije, metrologije, akreditacije, ocjene usaglašenosti, uvođenja sistema standarda (ISO 14000, ISO17000, ISO 18000, ISO 20000, ISO 22000, ISO 27000).100

Kretanje osoba, usluga i pravo osnivanjaVlada je, 31. maja 2007. godine, donijela Uredbu o povjeravanju javnih računovodstvenih usluga Institutu sertifikovanih računovođaCrne Gore, kojom se obezbijeđuju uslovi za efektivnije i ekonomičnije obavljanje ovih poslova i prihvatanje međunarodnihstandarda u ovoj oblasti.Slobodno kretanje kapitalaVlada je 1. februara 2007. godine utvrdila Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji Uprave za nekretnine. Upravaza nekretnine sadrži i Područne jedinice u 21 opštini. U Upravi za nekretnine je sistematizovano 346 izvršilaca, od čega 238 službenikapo područnim jedinicama, a ostalih 107 raspoređeno je po sektorima i službama uprave. Obuka za službenike Upravaza nekretnine uključujući i područne jedinice, sprovodi se u saradnji sa Upravom za kadrove, u skladu sa Programom stručnogusavršavanja.CarineVlada Crne Gore je 17. maja 2007. godine utvrdila Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji Uprave carina, koji jestupio na snagu 9. juna 2007. godine. Pravilnikom je utvrđena unutrašnja organizacija i sistematizaciji Uprave carina, u okviruutvrđenih nadležnosti. Ukupan broj službenika u Upravi carina je 496 i 46 pripravnika. Pored zajedničkih sektora, odjeljenja islužbi (sa ukupno 118 službenika), Uprava carina u svom sastavu ima i četiri područne jedinice: Carinarnica Podgorica (150 službenika),Carinarnica Bar (87 službenika), Carinarnica Kotor (88 službenika) i Carinarnica Bijelo polje (98 službenika).U toku 2006. godine realizovan je veliki broj raznovrsnih stručnih obuka, seminara, kurseva i drugih vidova stručnog usavršavanjau zemlji i inostranstvu, na kojima je prisustvovalo preko 350 službenika i namještenika Uprave carina. U organizovanjuobuka Uprava carina sarađivala je najviše sa Upravom za kadrove, a uz finansijsku podršku Ministarstva finansija, PARIMA CB,CARDS-a, CAFAO-m. Takođe je ostvarena intezivna regionalna saradnja i saradnju sa zemljama članicama EU (Njemačka, Holandija,Velika Britanija), kao i SAD, nabrojane obuke su uspješno realizovane. Za carinike obuka je bila fokusirana na primjenupravila o porijeklu robe, pranju novca, zaštitu intelektualne svojine, osposobljavanja za držanje, nošenje i pravilnu upotrebu vatrenogoružja, kao i vršenja procjene radnog učinka.PoreziU Poreskoj upravi Pravilnikom o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji formirana su četiri nova sektora za sprovođenje naplate,to jest sektor za pružanje usluga poreskim obveznicima i registraciju, sektor za prijem i obradu poreskih prijava, sektor zaračunovodstvo prihoda i informacioni sistem, i sektor za praćenje sprovođenja poreskih prijava. Suštinska promjena učinjena jeu smislu teritorijalno-funkcionalne organizacije područnih jedinica Poreske uprave, i to na način što je formirano osam područnihjedinica Poreske uprave na nivou države. To je doprinijelo efikasnijoj implementaciji propisa, inspekcijskog nadzora i upravnogpostupka. Novim Pravilnikom o unutrašnjoj sistematizaciji, u Poreskoj upravi zaposleno je 638 službenika i namještenika.Intelektualna svojinaPoslovi uprave u oblasti intelektualne svojine su, po važećoj Uredbi o organizaciji i načinu rada državne uprave, u ingerencijidva ministarstva: Ministarstvo kulture, sporta i medija za autorsko i srodna prava, a Ministarstvo ekonomskog razvoja za oblastindustrijske svojine. U skladu sa novom uredbom („Službeni list RCG” br 25/07), formiran je Zavod za intelektualnu svojinu,utvrđen djelokrug poslova i određeno Ministarstvo za ekonomski razvoj da vrši nadzor nad zakonitošću i cjelishodnošću radaZavoda.Zavod za intelektualnu svojinu CG je sada u fazi stavljanja u funkciju. Poslovni prostor je obezbijeđen i kompletno uređen.Vlada RCG je 28. juna 2007. godine imenovala vršioca dužnosti direktora Zavoda. Pripremljen je Pravilnik o unutrašnjoj organizacijii sistematizaciji Zavoda, koji će biti stavljen u Vladinu proceduru razmatranja i usvajanja. Iz tekuće budžetske rezerveobezbijeđena su početna sredstva za osnivanje i rad Zavoda u 2007. godini.Životna sredinaNovostvoreno Ministarstvo turizma i životne sredine postalo je odgovorno za pitanja životne sredine. Sektor za životnu sredinuu okviru Ministarstva sastavljen je od četiri odsijeka odgovorna za: (I) vazduh i radijaciju; (II) kontrolu industriskog zagađenja,otpadne vode i upravljanje otpadnim vodama; (III) zaštitu prirode, EIA, SEA i IPPC; (IV) strateške integracije i strateškeprocese u životnoj sredini. Sektor za životnu sredinu će u punom kapacitetu imati 25 zaposlenih, dok sada ima 13 članova. Jedinicaunutar Ministarstva turizma i životne sredine bavi se evropskim integracijama. Zakonodavne i inspekcijske djelatnosti101

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010povezane sa životnom sredinom uključene su u sektor za zakonodavstvo i inspekcijsku kontrolu Ministarstva turizma i životnesredine. Ministarstvo turizma i životne sredine dijeli pojedine nadležnosti sa nizom drugih ministarstava na njihovom područjuodgovornosti.Osnivanje Agencije za zaštitu životne sredine i Jedinice za implementaciju projekata. Tekuće i buduće aktivnosti Ministarstvaturizma i životne sredine na području institucionalnog zaokruženja područja zaštite životne sredine se koncentrišu na osnivanjei djelovanje Agencije za zaštitu životne sredine i Jedinice za implementaciju projekata. Glavni cilj osnivanja Agencije zazaštitu životne sredine je da se odvoji politika životne sredine od zakonodavnih zadataka na tom području. Zakonodavni zadaciće ostati unutar Ministarstva turizma i životne sredine, dok će Agencija ispuniti dužnosti Crne Gore u monitoringu životne sredine,izdavanju dozvola, inspekciji i primjeni, izvještavanju EU (po zahtjevima raznih Direktiva), Evropske agencije za životnusredinu (kao dio EIONET-a), kao i u pogledu drugih inicijativa i komunikacija (npr. podizanje svijesti, razmjena informacija,umrežavanje).Svrha Jedinice za implementaciju projekata jeste da obezbijedi strukturu koja bi privlačila donacije za državnu strukturu zazaštitu životne sredine. Ovo bi pomoglo opštine i Vladu da ulažu u poboljšanje javne infrastrukture kao što su sistemi slivnika ifabrike za preradu vode. Trenutno, pojedine aktivnosti iz ove oblasti su u toku, ali se radi na daljem razvoju, koordinaciji i unapređenjuupravljanja.Finansijska kontrolaZakonom o Budžetu Crne Gore za 2007. godinu: (I) uveden je kapitalni budžet Crne Gore kao sastavni dio godišnjeg zakonao budžetu i prvi put prikazan odvojeno od tekućeg budžeta; (II) programski budžet je proširen i implementiran kod 17 korisnikabudžeta; (III) u cilju kontrole fiskalnog rizika u 2006. godini formirane su jedinice za monitoring javnih preduzeća i opština.Takođe, donesen je novi Pravilnik o načinu izvještavanja o planiranim i ostvarenim prihodima i rashodima budžeta opština ibudžetskom zaduženju opština, koji je stupio na snagu 01.01.2007. godine.Donošenjem Zakona o državnoj revizorskoj instituciji (objavljen u Službenom listu RCG br. 28/04; 27/06; 78/06) osnovanaje Državna revizorska institucija.StatistikaUrađen je Master plan razvoja Zavoda za statistiku (Monstat) za period 2006–2008, gdje su navedeni prioriteti i obaveze Zavoda,a u pripremi je Nova organizacija i sistematizacija Zavoda, shodno Master planu i obavezama koje Zavod ima u procesuintegracija u evropski statistički sistem (metodologije, klasifikacije, standardi) i obavezama Crne Gore kao samostalne države.Zavod čine Sektor makroekonomskih bilansa i poslovnih statistika te Sektor stanovništva i socijalnih statistika. U okviru Projektapomoći Monstatu, skoro svi od ukupno oko 120 zaposlenih prošli su kroz razne obuke i kurseve iz oblasti engleskog jezika,GDP, cijena, statističkog biznis registra, poljoprivredne statistike, uzorka i metodologije istraživanja, Ankete o potrošnji domaćinstava,strukturalne i kratkoročne statistike, kursevi za CAOP raznih nivoa, itd.Spriječavanje pranja novcaUprava za spriječavanje pranja novca, kao FIU Crne Gore, koja je počela sa radom 2004. godine, funkcioniše kao samostalnaFIU administrativnog tipa, primjenjujući međunarodne standarde i praksu. U Upravi je sistematizovano 19 radnih mjesta, odkojih je trenutno popunjeno 13, uz još 4 pripravnika i 4 zaposlena po ugovoru o radu. Organizacionu strukturu Uprave čine triodjeljenja, to jest za analitiku, za sumnjive transakcije, te za međunarodnu i unutrašnju saradnju.4.4.2. PravosuđeUređenje pravosuđaSaglasno principu podjele vlasti sudska vlast se ustanovljava kao samostalna i nezavisna i vrši je sud. Afirmisan je princip kolektivnosti(zbirnosti) suđenja kao pravilo, dok je princip inokosnosti izuzetak. Suđenje u Vijeću predstavlja veću garanciju zaobjektivno i pravično suđenje. Ustanovljen je princip javnosti suđenja, kao i stalnosti sudijske funkcije.Što se tiče načina izbora sudija, Ustavni odbor je prihvatio sugestije Venecijanske komisije i OEBS-a da izbor sudija trebaizmjestiti iz parlamenta i predvidio da sudije i predsjednike sudova bira i razrješava Sudski savjet, kao samostalan i nezavisanorgan koji obezbjeđuje nezavisnost i samostalnost sudova i sudija. Definisan je i sastav Sudskog savjeta koga čine: predsjednikVrhovnog suda, četiri sudije koje bira i razrješava konferencija sudija, dva poslanika koje bira i razrješava Skupština iz reda parlamentarnevećine i opozicije, dva ugledna pravnika koje bira i razrješava Predsjednik Crne Gore i ministar pravde.Nadležnost Sudskog savjeta je da bira i razrješava sudije, predsjednike sudova i sudije porotnike, utvrđuje prestanak sudske102

funkcije, utvrđuje broj sudija i sudija porotnika u sudovima, razmatra izvještaje o radu sudova, predstavke i pritužbe na rad sudovai zauzima stavove o njima, odlučuje o imunitetu sudija, predlaže Vladi iznos sredstava za rad sudova i vrši druge posloveutvrđene zakonom. Sudski savjet odlučuje većinom glasova većine članova, tj. kvalifikovanom većinom.Državno tužilaštvo je definisano kao jedinstven i samostalan državni organ koji vrši gonjenje učinilaca krivičnih djela idrugih kažnjivih djela koja se gone po službenoj dužnosti. Vrhovnog državnog tužioca i državne tužioce imenuje i razrješavaSkupština.Projekat Reforme pravosudnog sistema u Crnoj Gori usvojila je Vlada Crne Gore 2000. godine. Realizacija ovog Projektapredstavljala je neophodan uslov za kvalitetno uključivanje Crne Gore u EU i evroatlantske integracije, jer podizanjem efikasnostii ažurnosti pravosudnih organa i jačanjem njihove samostalnosti i nezavisnosti stvarane su bitne pretpostavke daljeg jačanjapravne sigurnosti, zaštite ljudskih prava i osnovnih sloboda, sigurnosti ulaganja domaćeg i stranog kapitala u Crnoj Gori. Projekatje obuhvatao period od 2000–2005. godine. U dosadašnjim aktivnostima u Reformi pravosudnog sistema donijeto je više oddvadeset zakona od kojih su najvažniji: Zakon o sudovima, Zakon o državnom tužiocu, Krivični zakonik, Zakonik o krivičnompostupku, Zakon o parničnom postupku, Zakon o vanparničnom postupku, Porodični zakon, Zakon o izvršnom postupku, Zakono odgovornosti pravnih lica za krivična djela, Zakon o izvršenju krivičnih sankcija, Zakon o notarima, Zakon o posredovanju,Zakon o advokaturi, Zakon o sudskim vještacima, Zakon o sudskim taksama, Zakon o zaradama i drugim primanjima pravosudnihi drugih ustavno-sudskih funkcionera.U postupku implementacije donijet je niz podzakonskih akata među kojima su najznačajniji Sudski poslovnik i Pravilnik ounutrašnjoj organizaciji državnih tužilaca, razvijani su institucionalni mehanizmi, uspostavljene nove institucije definisane zakonom,kao što su Upravni i Apelacioni sud, Administrativni ured pri Vrhovnom sudu i Centar za obuku nosilaca pravosudnihfunkcija. Kroz Centar za obuku nosilaca pravosudnih funkcija vršena je realizacija programa obuke sudija i tužilaca u okviruimplementacije navedenih zakona, u oblasti upoznavanja i primjene evropskih standarda. Posebna pažnja posvećena je i osposobljavanjui edukaciji svih zaposlenih u svim pravosudnim organima. U skladu sa zakonskim rješenjima uspostavljen je Registarprivrednih društava i Registar zaloga kojima se u svakom trenutku može pristupiti i elektronskim putem i čija se baza podatakadnevno popunjava.Dalje sprovođenje sveobuhvatne reforme naložilo je potrebu da se donese novi strateški dokument za oblast pravosuđa. Polazećiod navedenog Vlada je u ovoj godini usvojila Strategiju reforme pravosuđa za period od 2007–2012. godine. Napominjemoda su u izradi Strategije učestvovali predstavnici pravosudnih organa i međunarodnih organizacija, a posebno je značajno istaćida je Strategija bila predmet ekspertize Savjeta Evrope u okviru CARDS projekta za oblast pravosuđa. Strateški ciljevi u narednomperiodu su: (I) jačanje nezavisnosti i samostalnosti pravosuđa, (II) jačanje efikasnosti pravosuđa, (III) jačanje dostupnostipravosudnih organa odnosno pristupa pravdi, odnosno jačanje povjerenja u pravosuđe.U toku je izrada Akcionog plana za sprovođenje Strategije reforme pravosuđa kojim se definišu rokovi za sprovođenje aktivnostii realizacija obaveza definisanih Strategijom, mjere za njihovo sprovođenje, nadležni organi koji realizuju aktivnosti, neophodnafinansijska sredstva i izvori tih sredstava. Akcioni plan će biti završen do kraja novembra 2007. godine. RealizacijomStrategije u narednom periodu od pet godina realizovaće se strateški ciljevi a to su: nezavisno, samostalno i funkcionalno pravosuđe,dostupno svim licima, pravično, efektivno, efikasno, aktivno na podsticanju alternativnog rješavanju sporova, spremno dapravovremeno i kvalitetno odgovori na izmijenjene potrebe zajednice, osposobljeno i odano borbi protiv svih oblika kriminala,korupcije, pranja novca, trgovine ljudima i terorizma.Usvajanje Ustava Crne Gore uzrokuje potrebu donošenja novog Zakona o sudovima i Zakona o državnom tužiocu kao organizacionihzakona. Takođe, u narednom periodu predviđena je izmjena Zakona o izvršnom postupku u cilju ubrzanja postupkaizvršenja i smanjenja broja zaostalih predmeta. U skupštinskoj proceduri je Zakon o zaštiti prava na suđenje u razumnom roku,njegovo usvajanje se očekuje do kraja ovog mjeseca, a njegovom primjenom se stvaraju preduslovi za skraćenje sudskog postupkai poštovanje međunarodnih standarda u ovoj oblasti.Aktivnosti na implementaciji alternativnog rješavanja sporova koje su u pravni sistem Crne Gore započete su uvođenjemZakona o parničnom postupku iz 2004. godine koji u posebnom dijelu uređuje postupak arbitraže i Zakona o posredovanju iz2005. godine koji uređuje postupak posredovanja. Krajem oktobra Vlada je donijela Odluku o osnivanju Centra za posredovanje(medijaciju) čiji bi osnivači pored nje bili Centralna banka i Udruženje medijatora. Interes Centralne banke da učestvuje uosnivanju Centra temelji se na očekivanju da će rad Centra doprinijeti stvaranje odgovarajućeg poslovnog ambijenta u kome sena efikasan i jef­tin način uz pomoć posrednika (medijatora) rješavaju eventualni privredni sporovi čime se daje dalji doprinosfunkcionisanju zdravog bankarskog sistema i efikasnog platnog prometa, odnosno stvara stabilan poslovni ambijent. Do kraja2008. godine planirano je da se izvrši puna implementacija Zakona o notarima. Cilj uvođenja notara je prevencija sprječavanjabudućih mogućih sudskih sporova, povećanje pravne sigurnosti, skraćenje procesa sklapanja ugovora i ovjere potpisa, pojednostavljivanjapostupka zaostavštine, čuvanje ostavinskih isprava, hartija od vrijednosti i drugih dragocjenosti. Uvođenjem notarai alternativnog načina sporova dovešće do rasterećenja sudova dijela predmeta, a samim tim i do povećanja njihove efikasnosti.Posebno je značajna uloga notara kod osnivanja privrednih društava kao i u dijelu poslova vezanih za privredna društva odnosnoza realizaciju njihovih skupština i donošenje odluka na istim.Jedan od kapitalnih zakona značajnih za ovu oblast je Zakon o obligacionim odnosima koji u formi predloga treba biti upućenVladi kako bi ga utvrdila do kraja 2007. godine i nakon toga uputila prema Skupštini. Ovim zakonom se na cjelovit način103

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010tretira oblast stvaranja ugovornih odnosa, vrste ugovora, sadržaj i njihova forma. Radi se o zakonu koji će prepoznati i u sebeinkorporirati sve međunarodne standarde u ovoj oblasti.Izradom Predloga Zakona o svojinsko-pravnim odnosima materija stvarnog prava našla se na jednom mjestu. Naime, njimeje obuhvaćena i materija koja je do sada bila regulisana zakonima o etažnoj svojini, zalozi, hipoteci, fiducijarnom prenosu pravasvojine i dr., što omogućava veću usklađenost i sistematičnost zakonskog teksta, olakšava cjelovitost uvida u predmet regulisanjakao i sarno regulisanje.U predlogu ovog zakona jasno su određeni subjekti, objekti, načela stvarnih prava, kao i opšti principi na kojima se zasnivaju(određenost, zabrana zloupotrebe stvarnih prava, ograničenje prava svojine i dr.). Određen je pravni pojarn svojine, socijalnafunkcija svojine, mogućnost i način ograničavanja svojine, određena i definisana ostala stvarna prava (službenost, stvarni teret izaloga, vlasnička prava države itd.). Zakonom su dalje uređena pitanja sticanja i prestanka prava svojine na osnovu pravnog posla,nasljeđivanjem, odlukom državnog organa na način i pod uslovima utvrđenim zakonom.U Predlogu zakona su posebno uređena pitanja prava susvojine, prava zajedničke svojine i etažne svojine, kao i pitanja pravaslužbenosti, ličnih službenosti i susjedskih prava. Založno pravo, fiducijarni prenos prava svojine i državina takođe su regulisaniovim zakonom.Prava stranaca su u Predlogu ovog zakona liberalnije postavljena u odnosu na važeći zakon, sa intencijom izjednačavanja pravastranih lica sa pravima domaćih lica, a konačan stav po ovom pitanju biće poznat nakon usvajanja zakona u parlamentu.U narednoj godini posebna pažnja biće posvećena oblasti prekršaja gdje je planirano donošenje novog zakona, kojim će sedefinisati položaj organa za vođenje prekršajnog postupka i sam postupak. Ovo je izuzetno značajno ako imamo u vidu činjenicuda sada Vijeće za prekršaje kao drugostepeni organ postupa u predmetima Uprave javnih prihoda, Carinske uprave i drugi.U cilju jačanja nezavisnosti i samostalnosti pravosuđa u narednom periodu će se preduzeti aktivnosti na ostvarenju efikasnijezaštite prava na suđenje u razumnom roku, izvršiti revizija krivičnog zakonodavstva u pogledu koncepta istrage sa sudova natužilaštva, izvršiti revizija zakonodavstva u odnosu na maloljetnike donošenjem posebnog zakona, podsticati alternativne rješavanjagrađanskih i privrednih sporova, prenijeti određene nadležnosti sudova na druge organe i službe, izvršiti realizacija programarješavanja zaostalih predmeta u sudovima, ostvariti jačanje ljudskih resursa u pravosuđu (specijalizacija i edukacija nosilacapravosudne funkcije, službenika i namještenika kao i redefinisanju njihove uloge u preuzimanju pojedinih radnji u predmetu),ojačati menadžment u pravosuđu, uspostaviti adekvatan sistem sudskih izvršitelja radi ubrzanja postupka, jačanja pravne disciplinei smanjenje broja neizvršenih predmeta, unaprijediti statistiku i načine vršenja analiza rada pravosudnih organa u svimsegmentima.U cilju jačanja povjeranja u rad pravosudnih organa u narednom periodu obezbijediće se: bolja informisanost svih strukturao ulozi i mjestu pravosudnih organa u pravosudnom sistemu kroz uspostavljanje različitih modela komunikacija pravosudnihorgana sa strankama kako bi se isti u potpunosti upoznali sa sudskim postupkom i načinom da se on okonča, stvoriće se usloviučesnicima u sudskim postupcima i građanima da permanentno daju primjedbe i sugestije radi poboljšanja rada pravosuđa, poboljšatidostupnost sudskih odluka stručnoj i široj javnosti.U cilju efikasnijeg rada pravosuđa sveobuhvatnijeg i lakšeg pristupa istom građana, pravnih lica, privrednih društava, 2000-te godine započete su aktivnosti na Pravosudnom informacionom sistemu čija je puna implementacija planirana sredinom2008. godine. Njegovom implementacijom kao što smo već rekli, rad u pravosudnim organima se ubrzava, njihova efikasnostse povećava, pristup zainteresovanim strankama olakšava, stepen preciznosti analiza i statistike o radu dovodi do najvećeg stepenatačnosti čime se na osnovu tih podataka omogućava kvalitetnije planiranje daljeg rada pravosuđa i rješavanje postojećihproblema.U cilju edukacije u pravosudnim organima u narednom periodu ojačaće se kapaciteti tijela zaduženi za sprovođenje edukacije,po potrebi stvoriti nova kao i ojačati postojeći Centar. Unaprijediće se saradnja sa evropskom mrežom za razmjenu informacijaizmeđu lica i institucija odgovornih za obuku sudija i tužilaca (Lisabonska mreža Savjeta Evrope), uspostaviće se odgovarajućatransparentna procedura edukacije.U cilju realizacije međunarodne saradnje ojačaće se kapaciteti Ministarstva pravde, drugih pravosudnih institucija u dijeluusaglašavanja propisa sa pravom EU kao i u pogledu međunarodne pravne pomoći i saradnje sa međunarodnim pravniminstitucijama.Posebnu pažnju izazivaju aktivnosti vezane za suzbijanje korupcije, terorizma i organizovanog kriminala kao strateški cilj reformepravosuđa u narednom periodu do 2012. godine. U skladu sa tim u narednom periodu planira se zaključenje bilateralnihugovora, dalje usklađivanje zakonodavstva za međunarodnim standardima, puna depolitizacija nosilaca pravosudnih funkcija,dalje obezbjeđenje integriteta nosilaca pravosudnih funkcija, koncentracija nadležnosti pravosudnih organa za djela organizovanogkriminala i korupcije, uvođenje efikasnih istražnih mehanizama za borbu protiv korupcije i stvaranje mehanizama oduzimanjaimovinske koristi krivičnim djelom.Strategija reforme pravosuđa je okvir za naredni petogodišnji period koji kroz ostvarivanje strateških ciljeva dovodi do puneimplementacije evropskih standarda i kriterijuma predviđenih dokumentima na osnovu kojih sprovodi postupak evropskih integracija.Samim dokumentom i njegovim Akcionim planom stvorene su mogućnosti da se u okviru pravnog sistema Crne Goreu dijelu nadležnosti Ministarstva pravde ispoštuju i traženi ekonomski kriterijumi u ovoj oblasti.104

4.5. TURIZAMSituacija i trendovi/perspektiveTurizam je jedna od najznačajnijih grana crnogorske privrede. Očekuje se da će se njen značaj ubuduće još povećati. U 2006.godini turizam u Crnoj Gori je ostvario rast iznad očekivanog, kako u pogledu broja dolazaka i noćenja turista, tako i u pogleduostvarenih prihoda. Sva tri parametra koji reprezentuju kretanje turističkog prometa u Crnoj Gori već četvrtu godinu za redombilježe dvocifrene stope rasta. Tokom 2006. godine Crnu Goru je posjetilo 953.928 turista ili 16,3% više nego prethodne godine.Stranih turista je bilo više za 38,9% a domaćih za 5,1%. Strani turisti su predstavljali 39,6% a domaći 60,4% ukupnog broja turista,što je bitna promjena o odnosu na prethodnu godinu, kad je odnos bio 33,2% stranih prema 66,8% domaćih turista. 47Jedna od pojava karakterističnih za 2006. godinu bilo je povećanje frekvencije dolazaka turista, uz istovremeno skraćenjetrajanja njihovog boravka. Pored toga, zabilježen je brži rast prihoda od turizma u odnosu na rast broja noćenja, kao i raznovrsnijaturistička ponuda. Rezultat ovih kretanja je najbolja turistička sezona u posljednjih 15 godina. Procjenjuje se da je CrnaGora u 2006. godini od turizma ostvarila 307,7 miliona eura prihoda, što je za 22,3% više nego u prethodnoj godini. Pri tomeje prihod od stranih turista iznosio 271,1 miliona eura ili 25,9% više, a od domaćih turista 36,7 miliona eura ili 61,7% više negoprethodne godine).Grafik 4.5.1: Dolasci domaćih i stranih turista u periodu 2001–2006. godinaIzrazito pozitivni trendovi obilježili su i 2007. godinu. U prvoj polovini 2007. godine Crnu Goru je posjetilo 216.645 turista,što je za 33,2% više nego u istom periodu prošle godine, a broj ostvarenih noćenja (1.311.333) bio je viši za 35,4%. U junu 2007.godine je u oblasti turizma bilo 11.944 zaposlenih, što je 3% više nego u junu prethodne godine i iznosi 7,6% od ukupnog brojazaposlenih u tom mjesecu.Prema zvaničnom izvještaju Svjetskog savjeta za putovanja i turizam (World Travel and Tourism Council – WTTC), kojiputem satelitskog obračuna prihoda od turizma (Tourism Sattelite Account – TSA) utvđuje značaj turizma za ukupnu privreduturističkih destinacija, efekti crnogorske turističke privrede su značajni. Naime, shodno procjenama WTTC-a za 2006. godinu,Crna Gora je u toj godini ostvarila rast turizma od 10,2%. Takođe, u 2006. godini u Crnoj Gori je od turizma i sa njim povezanihgrana ostvaren prihod od 521,3 miliona eura, registrovano je 24.000 radnih mjesta, odnosno 16,8% ukupne zaposlenosti, što jeu krajnjem rezultiralo učešćem turizma u BDP od 15,7%.Evidentno je da je turizam grana koja se u Crnoj Gori izuzetno brzo razvija. U prilog daljem brzom rastu turizma idu i procjeneWTTC, po kojima se Crna Gora već četvrtu godinu zaredom svrstana među tri turističke destinacije sa najvišom stopomrasta turizma u narednih desetak godina. WTTC i Oxford Economics procenjuju da će crnogorski turizam do 2017. godine bitnopovećati svoj značaj za crnogorsku privredu:47 Važno je istaći da ova promjena odnosa nije nije posledica tretiranja turista iz Srbije kao stranaca, jer se sa njihovim ubrajanjem među strane turistepočelo od januara 2007. godine.105

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010– BDP u turizmu će se povećati na 664,0 miliona eura odnosno na 16,6% ukupnog BDP-a. Sveukupni efekti turizma, zajednosa multiplikativnim efektima na ostalu privredu, će biti u rangu 27,1% BDP-a. To znači 8,9% prosječnu godišnju realnu stopurasta BDP-a u turizmu u periodu 2007–2017.– Broj zaposlenih u turizmu će se povećati na 29.000 radnih mjesta odnosno na 18,7% ukupnog broja zaposlenih. 48 To znači5,8% prosječnu godišnju stopu rasta zaposlenosti u turizmu u periodu 2007–2017.– Investicije u turizmu će se povećati na 252 miliona eura odnosno na 23,4% ukupnih crnogorskih investicija. To znači 3,5%prosječnu godišnju realnu stopu rasta investicija u turizmu u periodu 2007–2017.Ciljevi i mjere ekonomske politikeZnačaj turizma za crnogorsku privredu jasno prepoznaje kako Vlada CG tako i javnost. Turizam u Crnoj Gori tradicionalnouživa podršku Vlade, koja se u posljednjih nekoliko godina značajno povećala. Turizam je sada prepoznat kao na jedan odglavnih budućih nosioca privrednog razvoja zemlje, sa značajnim ekonomskim i društvenim razvojnim potencijalima, tako daje postao prioritetna industrija u Crnoj Gori. Takav stav Vlade Crne Gore se ogleda i u relevantnim strateškim i ekonomsko-političkimdokumentima, kao što je Master plan – Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020. godine, koji je uz pomoć VladeNjemačke izrađen već 2001. godine. Osnovni cilj Master plana je da se putem diversifikacije i značajnog poboljšanja kvalitetaturističkog proizvoda razvije bolja konkurentnost ovog sektora.U skladu sa Master planom, Vlada je do sada implementirala niz mjera ekonomske politike, čiji cilj je bio podsticati razvojturizma i privući strane direktne investicije u turizam. Ove mere između ostalog uključuju privatizaciju nekadašnjih državnihhotela i drugih turističkih kapaciteta. Privatizacija u turizmu je do sada 95% završena, uspostavljeno je konkurentno biznis okruženjeu turizmu. Sada su napori ekonomske politike usmjereni u diverzifikaciju crnogorskih turističkih proizvoda i tržišta odnosnodestinacija, u procenu budućih potreba i razvoj ljudskih resursa za turizam, te u uspostavljanje tješnije saradnje izmeđulokalnih vlasti, privatnog sektora i obrazovnih institucija. Uspostavljen je među-ministarski dijalog i konsultacije o pitanjima iproblemima, koji su relevantni za turizam. Svi zainteresirani akteri redovno učestvuju na sastancima koji se bave tim pitanjima.Dalje, detaljno se analiziraju mjere ekonomske politike na područjima privatizacije i investicija u turizmu, projekata za poboljšanjeinfrastrukture od značaja za turizam, i razvoja ljudskih resursa za turizam.Privatizacija i inostrane investicije u turizmuOd 2001. do kraja 2006. godine privatizovano je ukupno 24 hotela i četiri društva putem prodaje paketa akcija. Premda je napočetku privatizacije crnogorskih hotela bilo procijenjeno da će investicije iznositi 120 miliona eura, one su krajem 2006. godineveć premašile 200 miliona eura. Među značajnijim inostranim investicijama u crnogorski turizam su Hotel Maestral (investitorHIT Montenegro iz Slovenije), Hotel Splendid (investitor Montenegro Stars Group iz Rusije), Hotel Bianca Resort & Spa i HotelAvala (investitor Beppler & Jacobson, Velika Britanija), Hotel Grand Lido (investitor Capital Estate iz Rusije) itd. Interesovanjeza investiranje u crnogorsku turističku privredu, tokom 2006. godine izrazili su američki, ruski, britanski, kao i investitori sa Malte,i iz drugih zemalja. Prema procjenama međunarodnih eksperata, jedan od perspektivnijih projekta u turizmu je i izdavanjeostrva Sveti Stefan u zakup „Aman Resorts”-u. Ovim ugovorom, odnosno publicitetom koji će izazvati u svijetu, očekuje se daće Crna Gora ući u krug svjetskog elitnog turizma. U tom smislu, za očekivati je da u Crnu Goru dođu i globalni hotelski lanci.U 2006. godini su privatizovani UTIP Crna Gora iz Podgorice, hotel „Planinka” na Žabljaku, „Vile Oliva” u Petrovcu i „JadranPerast” iz Perasta. U toku su pregovori o privatizaciji HTP Boka, sa strateškim investitorom i očekuje se da će ovaj aranžmanbiti zaključen do kraja godine.U avgustu 2007. godine je kanadska kompanija PM Securities kupila vojni remontni zavod „Arsenal” u Tivtu, za 3,26 milionaeura uz koji je obezbijedila i 26 miliona eura za socijalni program. Ova kompanija najavila je i 500 miliona eura investicija uCrnoj Gori i to u projekat izgradnje marine na prostoru „Arsenala”, kapaciteta oko 675 vezova, uglavnom za plovila dužine 8–25metara, ali i onih dužine preko 100 metara, kao i kapaciteta za održavanje tih plovila. U sklopu toga kompleksa najavljeno jeotvaranje novih hotela, kazina, prodavnica, restorana, klinika, supermarketa i ostalih sadržaja. HTP Budvanska rivijera potpisalaje u novembru ugovor sa austrijskom kompanijom „Soravija”, kojim je predviđeno ulaganje 24 miliona eura u rekonstrukcijuhotela Slovenska plaža u Budvi, koji će biti pretvoren u hotel sa četiri zvjezdice i 40 miliona eura investicija u izgradnju novoghotela tipa Šeratona i Hajata.Najveći potencijal za greenfield investicije postoji na crnogorskom primorju, u oblasti Ade Bojana, Valdanosa, Velike plaže,Rta Kobila, Buljarice, ali i na području hercegnovske rivijere – pretežno na poluostrvu Luštica. Strani investitori pokazali su interesi za izgradnju sportskih, odnosno golf terena u neposrednoj blizini Skadarskog jezera. Međutim, najveće interesovanje zagreenfield investicije ipak postoji u već renomiranim turističkim mjestima poput Budve i Bečića.48 Strategija razvoja ljudskih resursa u sektoru turizma u Crnoj Gori je u svojim projekcijama zaposlenih u turizmu nešto skromnija. Predviđa daće u 2016. godini u crnogorskom turizmu biti zaposleno 24.500 ljudi sa punim radnim vremenom.106

Projekti za poboljšanje infrastruktureVjerovatno najbitniji uslov za brži razvoj i veća inostrana ulaganja u crnogorski turizam je poboljšanje infrastrukture. Vladaje u septembru 2006. godine donijela odluku o prihvatanju trajnog rješenja snabdijevanja primorja vodom, odabirajući od dvaponuđena projekta onaj koji implicira zahvatanje vode iz Skadarskog jezera. Ovaj projekat trebao bi da riješi probleme vodosnabdijevanja,koji su, premda smanjeni, još uvijek naročito izraženi u periodu ljetnje turističke sezone, i predstavljaju jedan od najvećihproblema crnogorskog turizma. Ovaj projekat vrijedan je 60 miliona eura i trebao bi biti finansiran kreditnim aranžmanomsa Svjetskom bankom i EBRD-om, kao i značajnim samostalnim ulaganjem.Vlada je u junu 2007. godine usvojila Nacrt strategije razvoja saobraćaja, kojom je u narednih 10 godina predviđena realizacija25 projekata iz oblasti saobraćaja: po 4 iz željezničkog i pomorskog saobraćaja, 16 iz putničkog i jednog iz aviosaobraćaja.Za realizaciju ovih projekata biće neophodno obezbijediti između 1,44 i 2,8 mlrd. eura, što predstavlja visok iznos i za veće i jačeekonomije od crnogorske. Vlada će iz raspoloživih budžetskih sredstava, čak i ako se uračunaju privatizacioni prihodi, moćida finansira samo dio ovih projekata. Što skorija realizacija tih projekata je od esencijalne važnosti za razvoj turizma u CrnojGori, jer trebaju da obezbijede veću bezbjednost i sigurnost u saobraćaju. Pored toga, ovi projekti treba da obezbijede i veću dostupnosttrenutno slabo dostupnih područja Crne Gore turistima. Prioritet je dat izgradnji puta od Bara do granice sa Srbijomi jadransko-jonske magistrale, kao i rekonstrukciji i modernizaciji željezničke pruge Bar – Beograd, za koju će biti obezbijeđenkredit u iznosu od 60 mil. eura od EIB i EBRD. Osim ovog, od velike važnosti za razvoj turizma su i neki drugi planirani projekti,kao što je izgradnja puta Podgorica – Mateševo i Plužine –Šćepan Polje.IFC, članica WB takođe je pokazala interesovanje za finansiranje razvoja turizma u Crnoj Gori. Ovo finansiranje se možerealizovati kao direktno ili kao finansiranje kompanija, domaćih i/ili inostranih, koje bi željele da investiraju u Crnu Goru. IFCpreferira državno-privatno partnerstvo kao osnovni model finansiranja, prevashodno kroz davanje kredita domaćim privrednimdruštvima i preduzetnicima.Razvoj ljudskih resursaMaster plan razvoja turizma naglasio je značaj postojanja dovoljno kvalifikovanih stručnih kadrova za razvoj sektoraturizma. U tom smislu je u maju 2007. godine Vlada usvojila Strategiju razvoja ljudskih resursa u sektoru turizma u CrnojGori. Razvoj ljudskih resursa u turizmu moraće da odgovori, kako na kvantitativnu ekspanziju turizma, tako i na značajnopomjeranje prema kvalitetnijim turističkim proizvodima. Procenjuje se, da će do 2016. godine u turizmu biti potrebno10.000 novih kvalifikovanih stručnih kadrova. Kako bi se udovoljilo rastućim potrebama po novim i bolje obrazovanim radnicimau turizmu Strategija predviđa mjere na sljedećim područjima: (I) poboljšanje institucionalnih, organizacionih i regulatornihokvirnih uslova; (II) unapređenje davalaca kvalifikacionih usluga i povećanje obrazovnih kapaciteta; (III) razvoj kvalifikacionihponuda u skladu sa potrebom i potražnjom; (IV) „Capacity Development” (unapređenje rada institucija koje podržavaju obrazovanje)za nastavne kadrove i menadžment-osoblje.Saradnja sa agencijama donatorima i nevladinim organizacijamaMinistarstvo turizma i okoline veoma dobro sarađuje sa agencijama donatorima i nevladinim organizacijama te uživa njihovuznačajnu podršku. Te agencije i organizacije su u posljednje četiri godine značajno doprinijele razvoju održive strategije razvojacrnogorskog turizma, ka razvoju različitih aspekata turizma, uključujući realizaciju sasvim praktičnih i tehničkih projekata.107

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–20104.6. STRANE DIREKTNE INVESTICIJEStanje i trendovi/perspektiveStrane direktne investicije (SDI) predstavljaju glavnu polugu ekonomskog razvoja u Crnoj Gori. Prilivi SDI su u stalnomporastu od 2004. godine, a kretali su se od 53 miliona € u 2004. do 393 miliona € u 2005. i do 644 miliona € u 2006. PrognozaAgencije Crne Gore za promociju stranih investicija (MIPA) za 2007. godinu je 650 miliona €. U prvoj polovini 2007. godineprilivi SDI dostigli su visinu do 493,8 miliona € (164,9% više u odnosu na isti period 2006. godine). Stvarni prilivi SDI u 2007.godini mogu biti veći od onih predviđenih. Neto prilivi SDI u prvoj polovini 2007. godine bili su 290,3 miliona €, u poređenjusa samo 159,9 miliona € u prvoj polovini 2006. godine. Na kraju 2006. godine iznosio je 1.215 miliona € a očekuje se da će prevazići2 biliona € do kraja 2007. godine. Sve ovo rezultira time da su SDI veoma važne za privredu. Priliv SDI kao procenat brutoprivrednih investicija dostigao je 200.3% u 2006. godini, usmjeren ka ukupnom iznosu SDI kao procenta BDP bio je 69,1%u 2006. godini. Od svih zemalja u tranziciji, samo Estonija i Mađarska imaju više indikatore. Glavni investitori u Crnu Goru suMađarska (22,1% ukupnog iznosa SDI sa kraja 2006, Velika Britanija (11,3%), Švajcarska (9,8%), Austrija (9,0), Rusija (8,1%),Njemačka (5.6%), Slovenija (5.4%) itd.Tabela 4.6.1: SDI u Crnoj Gori; glavni pokazatelji za 2001–2006.2001 2001 2003 2004 2005 2006Prilivi SDI, EUR miliona 5 76 44 53 393 644Ukupan iznos SDI, EUR miliona 5 81 125 178 570 1,215Prilivi SDI u% bruto privrednih investicija 2.1 38.4 21.8 18.4 127.1 200.3Inward FDI stock as% of GDP 0.4 6.2 9.0 11.3 33.7 69.1Izvor: ’CBCG’, Baza podataka Međunarodnog instituta za ekonomske studije iz Beča.Stranim direktnim investicijama u Crnoj Gori dominiraju strane privatizacije (Tabela 2) i kupovina nekretnina. Uglavnomje veći dio koji se odnosi na SDI ali ne u nekretninama ostvarenim preko privatizacije državnih preduzeća. Izuzetan primjer ’greenfield’SDI su investicije norveškog Telenora u telekomunikacijama i austrijske Hypo Alpe Adria Banka. Privatizacioni procesu Crnoj Gori je u završnoj fazi. Privatno vlasništvo preovladava u većini sektora, a samim tim se i postepeno smanjuje prostorza atraktivne buduće strane privatizacije. Takođe, jedan broj manje ili više atraktivnih preduzeća treba da bude privatizovan,kao Termo-elektrana i Rudnik uglja u Pljevljima, Luka Bar, hoteli, kompanije koje se bave proizvodnjom, kompanije iz oblastitransporta itd.Sektorsku distribuciju SDI u Crnoj Gori karakterišu SDI u nekretninama (35,2% priliva iz 2001–2006. i 53% priliva iz 2006)i aktivnosti u vezi sa pružanjem usluga u okviru kojih dominiraju aktivnosti iz oblasti turizma. Ostalo su investicije iz oblastibankarstva, osnovnih industrija i proizvodnji. Zasnovano na bazi podataka ’MIPA’ od 37 glavnih investitora u Crnoj Gori (kojičine preko 600 miliona € SDI, i ne uzimajući u obzir investicije fizičkih lica u nekretnine), sektorska struktura SDI zaključno sanovembrom 2006. jeste sledeća: 3% u finansijskom sektoru, 22% u turizmu, 11% u industriji, 6% u transportu, 5% u ostalim službama,2% u poljoprivrednoj industriji i 18% u ostalima.Tabela 4.6.2: Najveći projekti u vezi sa SDI u Crnoj Gori do kraja 2006, u EUR milionimaKompanija Sektor InvestitorTELEKOMUNIKACIJEZemlja porijeklastranog investitoraVrsta investicijeKupovna cijena/PočetneinvesticijeTelekom Crne Gore Telekomunikacije Matav RT Mađarska Privatizacija 136Pro Monte Telekomunikacije Telenor ASA Norveška ’Greenfield’ 116108

Tabela 4.6.2: Najveći projekti u vezi sa SDI u Crnoj Gori do kraja 2006, u EUR milionimaKompanija Sektor InvestitorZemlja porijeklastranog investitoraPRIMARNA/OSNOVNA INDUSTRIJAVrsta investicijeKupovna cijena/PočetneinvesticijeJugopetrol SCPetroleum, naf­ta inaf­tini derivatiHellenicPetroleumGrčka Privatizacija 65KAP – Kombinat aluminijumaPodgorica (Aluminiumfactory) and Rudnici boksita(Bauxite mine) PodgoricaŽeljezara (Steel mill) NikšićCrnogorska komercijalnabanka (CKB)Hypo Alpe Adria BankMontenegroObrada aluminijumaČeličanaRusAl Rusija Privatizacija 57.8MN Specialty/Midland Velika Britanija Privatizacija 5.2ResourcesBANKARSTVO/FINANSIJSKE SLUŽBEFinansijske službe OTP Mađarska Privatizacija 105Bankarstvo Hypo Group Austrija ’Greenfield’ 48.0Podgorička banka Bankarstvo Societe Generale Francuska Privatizacija 14.2Montenegro bankaFinansijske službeNovaLjubljanska BankaSlovenija Privatizacija 11.1LB Leasing PodgoricaFinansijske službeLB LeasingLjubljanaSlovenija ’Greenfield’ 8.1PROIZVODNJANikšićka pivara(Brewery Trebjesa)Pivo Interbrew Belgija Privatizacija 20.5Daido Metal KotorHotel Maestral MiločerProizvodnjakugličnih ležajevaTurizam,ugostiteljstvoDaido Metal Japan Privatizacija 1TURIZAMHIT Nova Gorica Slovenija Privatizacija 5HTO Budvanska rivijera,Hotel AvalaTurizam,ugostiteljstvoBeppler &JacobsonVelika Britanija Privatizacija 3.2Hotel BiancaTurizam,ugostiteljstvoBeppler &JacobsonVelika Britanija Privatizacija 1.6Hotel Grand Lido andApartments Lido, UlcinjTurizam,ugostiteljstvoCapital estate Rusija – Crna Gora Privatizacija 10.8OTHERJavno preduzeće Crnagoraput Strabag AG Germany Privatization 8.4Izvor: Ministarstvo za ekonomske odnose i evropske integracije (zasnovano na Agenciji koja se bavi restruktuiranjem i straniminvesticijama u Crnoj Gori 2005), i ’MIPA’.109

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010Glavni razlog za povećano interesovanje stranih investitora za nekretnine su jednostavni pravni okviri, potencijal za daljeuvećavanje tržišta nekretnina, uvećanje cijena nekretnina i time otvaranje mogućnosti za profitabilne investicije, kao i razvoj turističkeindustrije u Crnoj Gori. Uvećani prilivi SDI u vezi sa nekretninama su u vezi sa porastom odliva SDI u vezi sa nekretninama.Prilivi SDI u vezi sa nekretninama uvećali su se od 70,3 miliona € u 2005, do 337,9 miliona u 2006. godini i do 256,8 miliona€ u prvoj polovini 2007. godine. U isto vrijeme odlivi u vezi sa nekretninama uvećali su se za samo 12,4 miliona € u 2005, do 81miliona € u 2006. i do 156,4 miliona u prvoj polovini 2007. godine.Vlada ulaže velike nade u buduće prilive SDI u zemlji. Očekuje se da će prilivi SDI ostati glavni izvor za izravnanje deficita tekućihračuna i da će biti jedan od najznačajnijih ’instrumenata’ za postizanje održivog porasta BDP i porasta broja izvoza. Izgledida će Crna Gora privući značajnu količinu SDI zavise od percepcije stranih investitora o potencijalima za investicije i uslovimakoji postoje u zemlji. Vlada vjeruje da strateška pozicija zemlje, prirodni resursi, niski porezi na profit i obučena radna snagapredstavljaju sigurne činioce koji će privući više SDI ubuduće. ’FIAS’ je naglasio značaj ubrzanih ekonomskih reformi, odličangeografski položaj, kvalifikovanu radnu snagu i ubrzani proces privatizacije kao za buduće prilive SDI u Crnoj Gori. ’SWOT’analiza Crne Gore kao investicione lokacije data je ispod u tekstu.Pravila i politike za SDICrnogorski zakon o Stranim investicijama je zasnovan na nacionalnom principu postupanja. Strani investitor može da osnujesvoju kompaniju i investira u nju na način i pod uslovima koji su isti kao i za domaća lica. Ovo znači da se ista pravila primjenjujuna domaće i strane investitore; ne postoje ’druga’ pravila koja mogu oduzeti prava stranom investitoru ili ograničiti takvaprava. Sa novijim promjenama i amandmanima od jula 2007. godine, Zakon o stranim investicijama je u potpunosti usklađensa pravilima Svjetske trgovinske organizacije. Zakon o slobodnim zonama, čije ga novije promjene i amandmani takođe čine upotpunosti kompatibilnim sa pravilima Svjetske trgovinske organizacije, osiguravaju dodatne prednosti investitorima koji ulažuu slobodne zone. Imidž Crne Gore u očima stranih investitora je takođe popravljen i sa:Što se tiče procedura registracije kompanije, Crna Gora je značajno napredovala i postala je vodeća zemlja u regionu.Međutim, problem administrativnih barijera ostaje i dalje otvoren. Prema ’FIAS’-u, ključni problem za investicije u CrnojGori je takozvani implementacioni ’gap’ (praznina, nedostatak), koji je sporost ili nedostatak usaglašenja sa pravnim normamai primjenom pravnih normi. Problem administrativnih barijera je posebno vidljiv na nivou lokalne administracije(različite dozvole, lokalne takse i sl.); trebalo bi ponovo razmotriti broj dozvola i vrijeme potrebno za njihovo izdavanje, kao ibroj i iznos različitih lokalnih taksi.Strategija podsticanja stranih direktnih investicija Crne Gore se posebno bavi pitanjem rizika od korupcije da bi se povećalatransparentnost procedura i smanjila korupcija.Stvaranjem pravnog okvira za zaštitu prava intelektualne svojine Crna Gora je načinila značajan korak naprijed. Sada će glavninaglasak biti stavljen na primjenu tog pravnog okvira. Ustanovljen je Zavod za intelektualnu svojinu koji predstavlja institucionalnuosnovu za primjenu propisa vezanih za prava privatne svojine.Glavni dokument Crne Gore u vezi sa stranim direktnim investicijama, odnosno Strategija podsticanja stranih direktnihinvesticija Crne Gore, je usvojena u avgustu 2006. godine. Prema toj strategiji, glavni ciljevi Crne Gore u vezi sa stranim direktniminvesticijama su da se poveća izvozni kapacitet zemlje za (SDI 49 orjentisane ka izvozu), da se u zemlju prenesu tehnologijai praktično znanje, i da se stvore nova radna mjesta. Pored toga, Crna Gora naročito želi da privuče SDI i turizam, finansijskisektor, energetski sektor, tehnološke i industrijske sektore, i informaciono-komunikacione tehnologije. Mjere koje ova strategijapredviđa su podjeljene na 3 grupe: (I) generalne strateške mjere, koje predviđaju stvaranje povoljnijeg okruženja za biznis, iimaće za rezultat smanjenje opšteg rizika poslovanja u Crnoj Gori u srednjeročnom periodu (II) fokusirane strateške mjere kojepredstavljaju niz regulatornih i fiskalnih podsticaja koji će imati za rezultat dalje usaglašavanje investicione politike Crne Goresa politikom regiona i njeno pozicioniranje u regionu (III) promotivne strateške mjere, koje će u srednjeročnom periodu pomoćiu izgradnji imidža Crne Gore kao destinacije za investicije, prvenstveno kroz primjenu generalnih i fokusiranih mjera, kao ipredstavljanjem i promovisanjem pozitivnih primjera investiranja u Crnoj Gori. Tačnije, u svojoj namjeri da poveća privlačnostCrne Gore za strane investitore, Vlada Crne Gore će se skoncentrisati na sledeće:• Promovisanje održivog ekonomskog razvoja, odgovorna fiskalna politika i stvaranje povoljnog okruženja za investicije• Razvoj finansijskog tržišta, jačanje bankarskog sektora i drugih finansijskih posrednika• Razvoj i jačanje institucija za privlačenje i promociju SDI• Usklađivanje propisa u vezi sa radnim odnosima sa standardima EU• Realizacija osnovnih projekata vezanih za infrastrukturu sa kreditima međunarodnih finansijskih institucija i koncesionihinvesticija49 SDI – Strane direktne investicije110

• Stvaranje liberalnijeg fiskalnog sistema za privlačenje SDI• Reforme u obrazovanju da bi se zadovoljile potrebe prioritetnih sektora crnogorske ekonomijeMarta 2005. godine Agencija Crne Gore za promociju stranih investicija (MIPA) je počela s radom. Kao i svaka druga agencijakoja se bavi promocijom investicija, aktivnosti MIPA-e su sledeće: (I) promocija prednosti Crne Gore kao mjesta za investiranje– izgradnja imidža (II) privlačenje SDI direktnom promocijom –stvaranje investicija (III) usluge za strane investitore (prije,tokom i posle investiranja). Tačnije, aktivnosti MIPA-e se prvenstveno odnose na koordinaciju i primjenu Strategije podsticanjastranih direktih investicija Crne Gore (evidencija i promocija), ali i razvoj konkretnih strategija ili programa za posebne sektoreili zemlje (izvori investicija), sprovođenje aktivnosti koje se odnose na poboljšanje imidža Crne Gore kao mjesta za investiranje,ostvarivanje kontakata i pružanje stručnih usluga stranim investitorima, prezentacija karakterističnih sektora i konkretne prednostikoje Crna Gora može da ponudi investitorima, promocione aktivnosti, ostvarivanje javnih i privatnih partnerstava, razvojbaza podataka za ciljne kompanije i potencijalna mjesta za investiranje.Februara 2007. godine je formiran Savjet stranih investitora. Njegov zadatak je da ima aktivnu ulogu i stvaranju investicionepolitike, posebno davanjem predloga i primjedbi za poboljšanje investicionog okruženja, uklanjanje prepreka i efikasniju primjenumjera utvrđenih u Strategiji podsticanja stranih direktnih investicija Crne Gore.SWOT analiza investicionog potencijala Crne GoreSNAGE• Politička i makrokonomska stabilnost• Euro kao zvanična valuta• Finansijski rizik konkurentan na regionalnom nivou• Poresko okruženje• Dostignut nivo privatizacije i visok nivo postignutih ekonomskih reformi inovonastalih institucija• Ubrzan razvoj na tržištu kapitala i prestruktuiran i privatizovan bankarski sektor• Razvijena telekomunikaciona infrastruktura• Relativno visokoobrazovana radna snaga• Slobodan pristup tržištima EU, zonama FTA i ruskom tržištu• Relativno niske carinske stope• Odnos države prema investitorima• Dostignut nivo stimulativnih fiskalnih, regulatornih i finansijskih mjera kao što su:1. period potreban za registraciju privrednog društva – najkraći u regionu2. zaštita svojinskih prava, uključujući intelektualnu svojinu i sistem obezbjeđenjapotraživanja3. slobodan prenos reinvestirane dobiti i plaćanja u inostranstvu4. poreske olakšice i koncesije5. izuzeci od plaćanja carina za investicije u robu koja je uvezena kao ulog investitora6. izuzeća od plaćanja poreza na dobit (u trogodišnjem periodu) za osnivanjepravnih lica u manje razvijenim opštinama (proizvodnja)7. poreske olakšice (na porez na dobit) za investicije u osnovna sredstva (ponovnoinvestiranje) – 25% na uloženu investiciju8. izbjegavanje duplog oporezivanja9. u zonama slobodne trgovine, korisnici i operatori su potpuno i za stalno izuzetiod plaćanja poreza na dobitPREDNOSTI• posvećenost Vlade Crne Gore programu održivog ekonomskog razvoja, obaveznojfiskalnoj politici i stvaranju povoljnog okruženja za strane investitore i njihoveoperatore• dalji razvoj finansijskih tržišta• dalji razvoj i jačanje institucija za privlačenje stranih direktnih investicija• usklađivanje radnog zakonodavstva sa standardima EU• zaduživanje kod međunarodnih finansijskih institucija i koncesione investicije zaizgradnju kapitalnih objekata infrastrukture• stvaranje liberalizovanog fiskalnog sistema za privlačenje stranih direktnihinvesticija• dalje jačanje bankarskog sektora i finansijskih posrednika• prilagođavanje struktura zaposlenih potrebama stranih investitora• reforma obrazovanja u skladu sa potrebama sektora u razvoju u Crnoj GoriSLABOSTI• nedovoljno razvijena infrastruktura u cjelini• još uvijek nisu dovoljno prepoznate lokacije za privlačenje stranih direktnihinvesticija• ograničeni prirodni resursi• raskorak u primjeni ključnih zakona u oblasti investicione politike, svojinskihodnosa i dokumenata za prostorno planiranje• raskoraci u razvoju na regionalnom nivou• neujednačeno razvijena putna infrastruktura• obim tržišta – potreba da se Crna Gora promoviše kao platforma za regionalnaposlovanja stranih investitora• nefleksibilno tržište rada• relativno skupa radna snaga• administrativne prepreke – dugotrajne procedure za dobijanje dozvola potrebnihza poslovanje na lokalnom nivou (dozvole za gradnju, procedure za promjene unamjeni zemlje, nedefinisana ponuda industrijskog zemljišta)• nedovoljno razvijeno tržište kapitala (posrednici)• ograničena domaća potrošnja• neadekvatan nivo praktičnog znanja (posebno kada se radi o vještinamaupravljanja)PRIJETNJE• privatizacija najvažnijih kompanija i odabir kvalitetnih strateških investitora, saposebnim naglaskom na energetski sektor• „rat fiskalnih podsticajnih mjera” zemalja jugoistočne Evrope• Raskorak u primjeni• Nivo transparentnosti i efikasnosti administrativnog sistema• Spore reforme u oblasti radnog zakonodavstva• Nizak novo sektorske diversifikacije stranih direktnih investicija• Nizak nivo reinvestiranja i potencijalni odliv stranog kapitala kroz cijene transferai repatrijacije profita• Nefleksibilnost tržišta rada (spora prekvalifikacija, dodatni obrazovni programi,usaglašenost obrazovnih programa sa potrebama investitora)111

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–20104.7. KAMATNE STOPE4.7.1. Konkurentnijim i efikasnijim bankarskimsektorom do nižih kamatnih stopaZnačajan ekonomski rast, progres napravljen u održanju makroekonomske stabilnosti, značajan pomak napravljen ka putupridruživanja Evropskoj Uniji, sa veoma malim nivoom finansijske intermedijacije, Crnu Goru svrstava u red zemalja JugoistočneEvrope koja ima odlične perspektive za dalji rast bankarskog tržišta. U tom pravcu, sagledavajući sadašnje trendove koji seogledaju kroz rast depozita, kredita, bankarske aktive i likvidnosti bankarskog sektora, sve ukazuje da će rast ovog sektora u periodudo 2010. rasti brže od 17% na godišnjem nivou, kolika je projekcija za rast bankarskog sektora za Jugoistočnu Evropu. 50Prisustvo inostranih banaka stvorilo je uslove za stabilniju politiku kreditne aktivnosti, strožije i kvalitetnije uspostavljanjerazličitih vidova rizika, tako se trenutni standardi u superviziji bankarskog sektora sve više približavaju EU standardima, a finansijskaintegracija sa Evropskom Unijom ide u pravcu koji je sličan procesu integracije koji je bio u slučaju zemalja novih članicaEU. Generalno, prisustvo inostranih banaka poboljšava efikasnost bankarskog sektora koji se reflektuje kroz pad troškova kapitalatj. snižavanjem kamatne stope, tim više što je i slučaju Crne Gore uslijed eurizacije uklonjen rizik deviznog kursa. Stoga, iakoje pad efektivnih aktivnih kamatnih stopa od 2004. godine do sada značajan (oko 2 p.p.), nivo kamatnih stopa je još uvijek visoku poređenju sa zemljama, članicama EU.Jedan od osnovnih razloga za postojanje tako visokih kamatnih stopa predstavljaju rizici koji su povezani sa izazovima kojileže u još uvijek neefikasnom sudstvu, još uvijek nedovoljnom razvoju prava svojine i poštovanja ugovora, nedovoljno razvijenihinstrumenata korporativnog upravljanja i tržišta kapitala. Osim institucionalnih razloga koji kamatnu stopu čini prilično rigidnom,druga grupa razloga predstavlja grupu makroekonomskih razloga koji mogu da utiču na stabilnost finansijskog sistema ikoji utiču na nivo kamatnih stopa u Crnoj Gori. Veliki priliv kapitala, koji vrši pritisak na spoljnotrgovinski deficit, brza kreditnaekspanzija koja ne reflektuje samo efekat dostizanja privrednog sektora kroz investiciono finansiranje, već i finansiranje ličnepotrošnje koja vrši inflatorni pritisak, i dovodi do potencijalnog pregrijavanja ekonomije i ugrožavanja finansijske stabilnostipredstavlja drugu grupu, grupu makroekonomskih razloga koji reflektuju prilično neelastičnu kamatnu stopu.U slučaju Crne Gore koja je od sredine 2007. godine nivoom spoljno trgovinskog deficita, stope inflacije i kreditnog rastapočinje da pokazuje potencijalne simptome pregrijavanja, slično sa zemljama u regionu. Primjenom restriktivnih prudencionihmjerama monetarne politike, očekuje se da će se kreditni rast značajno usporiti, smanjiti inflatorni pritisak, što bi trebalo pozitivnoda se odrazi na kretanje kamatnih stopa.U tom pravcu, prilažemo kratku analizu kretanja kamatnih stopa u 2006. i tokom 2007. godine.Tokom 2006. godine aktivne kamatne stope karakterisao je postepen opadajući trend tako da su na kraju godine bile za 1,7(nominalne), odnosno 2,17 procentnih poena (efektivne) niže nego na kraju 2005. godine: prosječne ponderisane aktivne kamatnestope iznosile su 9,06% (nominalna) i 9,94% (efektivna), dok su odgovarajuće kamatne stope godinu dana ranije iznosile10,76%, odnosno 12,11% 51 . U 2006. je zabilježeno sniženje kamatnih stopa i na kratkoročne i na dugoročne kredite, pri čemu jebilo izraženije sniženje kamatnih stopa na kratkoročne kredite. Nivo kamatnih stopa na kratkoročne kredite konstantno je bioiznad kamatnih stopa na dugoročne kredite, pri čemu se primjećuje njihovo približavanje, tako da je raspon između ove dvije kamatnestope smanjen sa 2,42 procentnih poena, koliko je iznosio na kraju trećeg kvartala 2005. godine, na 0,21 procentni poenna kraju 2006. godine. Što se tiče ostalih trendova tokom 2006. godine, treba izdvojiti sljedeće:– Konstantno viši nivo kamatnih stopa na kredite odobrene fizičkim licima, u odnosu na kredite odobrene pravnim licima.Za fizička lica, PPEAKS 52 na kraju decembra 2005. godine je iznosila 14,23%, a na kraju decembra 2006. godine 12,16%. Za pravnalica, PPEAKS na kraju decembra 2005. godine je iznosila 11,67%, a na kraju decembra 2006. godine 9,01%.– Konstantno viši nivo kamatnih stopa na kredite odobrene privatnom sektoru, u odnosu na kredite državnom sektoru. Zaprivatni sektor, PPEAKS na kraju decembra 2005. godine je iznosila 12,46%, a na kraju decembra 2006. godine 10,23%. Za državnisektor, PPEAKS na kraju decembra 2005. godine je iznosila 10,41%, a na kraju decembra 2006. godine 7,56%.Padu kamatnih stopa tokom 2006. godine doprinijela su sljedeća kretanja: povećanje depozitnog potencijala banaka; zakonskaliberalizacija tekućih i kapitalnih tokova sa inostranstvom, čime je omogućeno svim ekonomskim subjektima (uključujući idomaće banke) zaduživanje u inostranstvu po znatno nižim kamatnim stopama od onih koje nudi crnogorski bankarski sektor;dalje jačanje konkurencije i efikasnosti (uključujući bolje upravljanje rizicima) na bankarskom/finansijskom tržištu (prije svegaulaskom stranih banaka tj. poznatih svjetskih brendova iz oblasti finansijskih usluga); pad rizika zemlje (političkog rizika); stabilizacijainflacije.Od kretanja koja i dalje djeluju na relativno visok nivo kamatnih stopa, mogu se izdvojiti:50 Deutche bank Research, avgust 2007.51 Podaci se ne odnose samo na novoodobrene kredite u mjesecu izvještavanja, već na sve kredite (kumulativno) koji su odobreni zaključno sa mjesecomizvještavanja.52 Prosječna ponderisana efektivna aktivna kamatna stopa.112

– Izražena tražnja za novcem (kreditima). Dok god postoji visoka tražnja, banke će ugovarati kamatne stope na višem nivou,ceteris paribus.– Referentne kamatne stope u zemljama Evropske monetarne unije (Evropske Unije). Bankarski sektor je dominantno u stranomvlasništvu i inostrane banke posredstvom crnogorskih banaka po većoj kamatnoj stopi plasiraju sredstva do kojih dolaze uznižu kamatnu stopu na tržištu EMU (EU). Kako se u posljednje vrijeme dešava rast kamatnih stopa na tržištu EMU (EU), to sei kamatne stope na crnogorskom tržištu održavaju na relativno visokom nivou. Primjera radi, referentne kamatne stope 53 Evropskecentralne banke, preko kojih Eurosistem 54 plasira sredstva za potrebe likvidnosti bankarskom sektoru, u periodu između 6.juna 2003. godine i 6. decembra 2005. godine, iznosile su 1%, tj. 3%. Na kraju decembra 2006. godine, ove stope iznose 2,5%, tj.4,5%. Slično je bilo i kretanje EURIBOR, stope po kojoj banke sa tržišta EMU (EU) pozajmljuju jedne drugima novčana sredstva.Tako je npr. 6-mjesečni EURIBOR 55 26. marta 2004. godine iznosio 1,923%, a na kraju decembra 2006. godine 3,853%.Opadajući trend aktivnih kamatnih stopa karakterisao ja prva dva kvartala 2007. godine. Sa izuzetkom aprila, kada je zabilježenmjesečni porast za 0,02 procentna poena, efektivne kamatne stope su opadale prosječno mjesečno za 0,15 procentnih poena(0,18 procentnih poena ukoliko se isključi aprilski porast) tokom prva dva kvartala ove godine.Na kraju drugog kvartala 2007, prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa (PPNKS) iznosila je 8,33%, a odgovarajućaefektivna kamatna stopa (PPEKS) 9,07% na godišnjem nivou. Za prvih šest mjeseci ove godine, PPNKS su snižene za 0,73procentna poena, a PPEKS za 0,87 procentnih poena, dok je odgovarajuće sniženje za godinu dana iznosilo 2,0, odnosno 2,2procentna poena.Tabela 4.7.1: Kamatne stope, %, godišnje2005 2006 2007XII III VI IX XII III VIPPNKS 10.76 10.88 10.33 9.62 9.06 8.56 8.33PPEKS 12.11 12.04 11.27 10.81 9.94 9.31 9.07Izvor: Regulatorni kreditni biro CBCGRazlika između efektivnih i nominalnih kamatnih stopa značajno je smanjena od septembra 2005. godine (od kada se pratiserija podataka). Tako je prosječna razlika efektivne i nominalne kamatne stope iznosila 1,29 procentnih poena u periodu septembar– decembar 2005. godine, 1,05 procentnih poena u 2006. godini (1,04 procentnih poena u prva dva kvartala 2006. godine),dok je prosječna razlika tokom prva dva kvartala 2007. godine iznosila 0,77 procentnih poena. Ovo je, svakako, pozitivnokretanje, jer banke, prije svega usljed pojačane konkurencije, uspijevaju da smanje troškove obrade kredita u cilju zadržavanjapostojećih i privlačenja novih klijenata.Grafik 4.7.1: Prosječne ponderisane kamatne stope, %, godišnje53 Prva se odnosi na kredite sa ročnošću od obično 7 dana, a druga na prekonoćne (overnight) kredite.54 Čine ga Evropska centralna banka i centralne banke zemalja članica Evropske monetarne unije.55 Ovdje je kao primjer uzet 6-mjesečni EURIBOR, iako postoje stope različite ročnosti: od 1 sedmice do 1 godine.Izvor: CBCG113

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010Grafik 4.7.2: Kamatne stope na kredite državnom i privatnom sektoru, efektivne, %, godišnjeIzvor: CBCGKamatne stope na kredite odobrene fizičkim licima konstantno su opadale tokom prva dva kvartala ove godine, prosječnomjesečno za 0,21 procentni poen. U junu je PPNKS na kredite fizičkim licima iznosila 10,10%, a PPEKS 10,93%, što je bilo za0,96, odnosno 1,23 procentna poena niže nego na kraju prethodne godine. Za godinu dana, PPNKS na kredite ovom sektorusmanjena je za 2,5, a PPEKS za 3,33 procentna poena.Kamatne stope na kredite odobrene fizičkim licima zavise, takođe, od procjene visine individualnog kreditnog rizika svakogzajmotražioca. Tako su kamatne stope na kredite odobrene fizičkim licima – zaposlenim u bankama značajno niže od onihodobrenih ostalim rezidentnim fizičkim licima: na kraju juna o.g. PPEKS na kredite zaposlenim u bankama iznosila je 6,85%,a ostalim rezidentnim fizičkim licima 11,05%. Ovako ponašanje banaka opravdano je upravo poznavanjem platne sposobnostisvojih zaposlenih i ostalih faktora bitnih za procjenu rizika. Razlika između kamatnih stopa na kredite odobrene zaposlenim ubankama i ostalim rezidentnim fizičkim licima, značajno je smanjena u periodu od kada se prati posmatrana serija podataka, ito sa 7,58 procentnih poena, koliko je iznosila u septembru 2005. godine, na 4,20 procentnih poena u junu ove godine (Grafikbr. 2.16).Pored toga, kamatne stope na kredite odobrene nerezidentnim fizičkim licima bile su niže od onih na kredite odobrene rezidentnimfizičkim licima (osim zaposlenim u bankama) tokom prva dva kvartala 2007, što je, takođe, vezano za procjenu individualnogrizika svakog klijenta.Grafik 4.7.3: Kamatne stope na kredite fizičkim licima, efektivne, %, godišnjeIzvor: CBCG114

Pravnim licima su tokom prva dva kvartala ove godine odobravani krediti po kamatnim stopama nižim od onih registrovanihu ranijem periodu: PPNKS u junu o.g. iznosila je 7,46%, a PPEKS 8,17% i snižena je u odnosu na kraj prethodne godine za0,84 procentna poena, odnosno za 2,25 procentnih poena u odnosu na jun prethodne godine. (Tabela br. 2.27).Posmatrano po ročnosti kredita na koje se primjenjuju, kamatne stope i na dugoročne i na kratkoročne kredite su opadaletokom prva dva kvartala ove godine. Međutim, posmatrani period ove godine karakterisao je viši nivo kamatnih stopa na dugoročneod kamatnih stopa na kratkoročne kredite, što, pored ostalog, ukazuje na povećana inflaciona očekivanja. Tako je na krajujuna o.g. PPEKS na kratkoročne kredite iznosila 8,82%, a na dugoročne kredite 9,13%.Grafik 4.7.4: Prosječne ponderisane efektivne kamatne stope, %, godišnjeIzvor: CBCGNivo aktivnih kamatnih stopa banaka određen je, između ostalog, i kretanjem kamatnih stopa po kojima se banke zadužuju,a koje su u najvećem broju slučajeva vezane za referentne kamatne stope na evropskom tržištu novca. Banke su koristile pozajmiceu inostranstvu po fiksnim i promjenljivim kamatnim stopama. Fiksne kamatne stope su se kretale u intervalu od 3,0 do 5,5%na godišnjem nivou, dok su promjenljive kamatne stope bile vezane za tromjesečni i šestomjesečni EURIBOR, kao i za swap stopu.Marža koja se dodavala na referentne kamatne stope kretala se u intervalu od 2 do 3,5 procentnih poena na kredite ročnostiduže od tri mjeseca, dok je marža koja se obračunavala uz swap stopu iznosila 4,18%. Pored toga, banke su snosile i trošak obradekredita, koji je, u većini slučajeva, iznosio 0,5% iznosa odobrenog kredita.Ovakvo kretanje kamatnih stopa na kredite koje banke koriste iz inostranstva (prije svega zbog slabe ročne usklađenosti domaćihizvora za kreditiranje i kredita) objašnjava i dalje visoke kamatne stope po kojima banke plasiraju kredite. Međutim, izkretanja aktivnih kamatnih stopa domaćih banaka i referentnih kamatnih stopa uočava se da kamatne stope u Crnoj Gori nijesurasle u proteklom periodu koji je karakterisao porast referentnih kamatnih stopa. Ovakvo kretanje se može objasniti pojačanomkonkurencijom na crnogorskom bankarskom tržištu.Padu kamatnih stopa doprinijeli su dobra likvidnost banaka, porast depozita, pojačana konkurencija, dok su osnovni razloziza i dalje visok nivo kamatnih stopa:– rast kamatnih stopa evropskog tržišta novca,– nepovoljna ročna usklađenost (maturity risk) izvora za kreditiranje i kredita,– i dalje jako izražena tražnja za kreditima,– postojanje izraženih individualnih rizika klijenata, posebno kada su u pitanju pravna lica, zbog visokih unutrašnjih dugovaprivrednih društava i nepostojanja agencije koja bi se bavila ocjenom boniteta privrednih društava.115

ANEKS

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010ANEKS 1Scenario 1 – baziran na izrazitijem rastu spoljnotrgovinskog deficitai priliva neto investicija u 2007. godini u odnosu na bazni scenario– pregledKao što smo već analizirali u odjeljku 2.2.1. toku 2007. godine osim direktnih investicija javlja se visok priliv investicija kojese u finansijskom računu svrstavaju pod stavkom ostale investicije kao i nivo bilansa banaka što podrazumijeva prije svega dugoročnoi kratkoročno zaduženje privrednih društava i banaka u inostranstvu. Ova kategorija je snažno uticala na povećanje netoinvesticija tokom 2007. g. i imajući u vidu jako liberalan Zakon o kapitalnim i tekućim transakcijama, u toku ove godine se javilau okviru kapitalnog podbilansa bilansa plaćanja, značajno zaduženje banaka i privrednih društava, koje je u slučaju privrednihdruštava jako teško kontrolisati bilo kojim instrumentom monetarne politike. U tom pravcu, sasvim je moguće da je nivo investicijakoji se odnosi na stavke neto ostalih investicija i neto promjene strane aktive banaka u slučaju našeg baznog scenarija potcijenjen,i zato je urađen alternativni scenario baziran na višem nivou spoljnotrgovinskog deficita i priliva direktnih investicija. Utom pravcu u 2007. bi se mogao očekivati spoljnotrgovinski deficit od čak 39,6% BDP-a u odnosu na 35.8% koliko je procijenjenu osnovnom modelu, koji bi do 2010. g. opao do nivoa od 28,97%. Sa druge strane priliv neto investicija vođen stranim direktniminvesticijama kao i nivoom ostalih investicija i zaduživanja banaka u inostranstvu mogao bi da u alternativnom scenarijudovede do rasta ove pozicije u 2007. na nivo od 44,6% BDP-a (1,106 milijarde Eura) u odnosu na 40,5% koliko je procijenjenoosnovnim scenariom (923 milijarde Eura).Grafik 1: Bazni scenario. Struktura računa platnog bilansa Crne Gore u periodu 2006–2010. godine, %118

Grafik 2: Scenario 1. Struktura računa platnog bilansa Crne Gore u periodu 2006–2010. godine, %Grafik 3: Bazni scenario – Struktura nominalnog BDP Crne Gore u periodu 2006–2010. godine, %119

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010Kada govorimo o strukturi BDP-a alternativnog scenarija, vidi se da je osnovna razlika u saldu spoljnotrgovinskog deficita(39,6% BDP-a u odnosu na 35.8% koliko je procijenjen u osnovnom modelu) i nivoa kapitalne formacije (sa 31,9% u 2007.godini koliko je procijenjeno u osnovnom modelu na 35.7% u alternativnom modelu).U osnovnom tekstu imajući u konzervativniji pristup, prikazan je osnovni scenario. Scenario 1 ne mijenja dinamiku kretanjaagregata BDP-a, razlika postoji samo u njegovom nivou, ne i dinamici kretanja do 2010, a ovaj kratak pregled Scenarija 1smo smatrali interesantnim obzirom na nepredvidivost (intratemporalnu komponentu) tokova (naplate) roba i usluga, kao ikretanja investicija kroz oblike kratkoročnog i dugoročnog zaduživanja u inostranstvu. On će naravno biti razmotren prilikomprilagođavanja projekcija revidiranim vrijednostima BDP-a koji se očekuje do kraja 2007. g.Grafik 4. Scenario 1 – Struktura nominalnog BDP Crne Gore u periodu 2006–2010. godine, %120

ANEKS 2Tabela 1a: Pregled makroekonomskih indikatora, struktura i doprinosrastu nominalnog i realnog rasta BDP-aESA Code 2006 2006 2007 2008 2009 2010Mil (€)% promjena1. Real GDP at market prices B1*g 1.271.23 8.09 7 7 6 5.52. GDP at market prices B1*g 2.003.63 10.09 13.5 11 9.5 8.5Komponente nominalnog BDP 563. Privatna potrošnja P3 1.526.18 16.47 17.66 1.43 11.03 6.184. Javna potrošnja P3 579.82 6.70 16.27 26.02 2.67 5.345. Bruto kapitalna formacija P51 610.70 87.15 19.16 5.80 -1.27 -1.366. Promjena zaliha (% of BDP) P52+P53 -4..00 73.48 12.50 -37.78 -60.71 -9.097. Izvoz roba i usluga P6 1.081.88 36.87 14.62 12.13 11.31 14.218. Uvoz roba i usluga P7 1.714.80 54.70 19.96 8.49 7.67 6.088a. Promjena zaliha -80.15 90.98 27.69 -30.93 -56.98 -1.36Doprinos realnom rastu BDP-a 579. Finalna domaća tražnja 2.716.70 10.97 9.83 9.52 7.92 6.9910. Change in inventories and netacquisition of valuablesP52+P53 -80.145 -0.32 -0.31 -0.20 -0.07 -0.0511. Spoljnotrgovinski bilans B11 -632.92 -2.56 -2.51 -2.33 -1.85 -1.43Tabela 1b: Kretanje inflacije mjerene indeksima potrošačkih cijena,indeksa maloprodajnih cijena i deflatoraPercentage changes, annual averages ESA Code 2006 2007 2008 2009 20101. GDP deflator 1.85 6.07 3.74 3.30 2.842. Deflator privatne potrošnje NA NA NA NA NA3. HICP NA NA NA NA NA4. Promjena CPI 58 2.00 6.70 4.00 3.50 3.005. Deflator javne potrošnje NA NA NA NA NA6. Investicioni deflator 59 2.12 3.50 3.50 3.00 3.007. Izvozni deflator (roba i usluge) 60 12.50 9.70 5.98 7.65 3.228. Uvozni deflator (roba i usluge) NA NA NA NA NA56 MONSTAT još uvijek ne raspolaže statistikom koja se odnosi na izvozne deflatore, deflatore javne potrošnje, deflatore privatne potrošnje,deflator uvoza, investicioni deflator na osnovu kojeg bi mogao da se izračunaju date vrijednosti u realnim vrijednostima. Umjesto tog tabeli su priloženevrijednosti nominalnih komponenti GDP-ja.57 Vrijedi remarka iz footnote 1358 Crnogorska statistika još uvijek nema razvijen sistem obračuna CPI indeksa, tako da su za potrebe analiza i projekcija dat indeks cijena na malo,obzirom da istorijski posmatrano on predstavlja kvalitetniju vremensku seriju za prognoziranje od serije koja se odnosi na troškove života .59 Procjena MMF60 Veoma gruba esimacija, vezana prije svega za kretanje cijena aluminijuma kao našeg najvećeg izvoznog proizvoda u strukturi robne razmjene.121

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010Tabela 1c. Razvoj tržišta rada u Crnoj Gori 2006–2010.ESA Code 2006 2006 2007 2008 2009 2010000 Procentualna promjena1. Zaposlenost, broj osoba 150.74 4.43 5.67 3.71 2.08 2.062. Zaposlenost, broj radnih časova NA NA NA NA NA NA3. Stopa nezaposlenosti 14.7 25.38 17.01 11.48 9.26 10.204. Produktivnost rada mjerenarealnim BDP i brojem zaposlenih8.43 3.51 1.26 3.17 3.84 3.375. Radna produktivnost mjerenaradnim časovimaNA NA NA NA NA NA6. Zarade (bruto) D1 433.00 32.62 29.79 15.53 14.17 13.50Tabela 1d.: Sektorski bilansi Crne Gore 2006–2010.Procenat GDP-ja od čega: ESA Code 2006 2007 2008 2009 20101. Neto potraživanja – dugovanja vis a vis ostatkasvijetaB.9 -25.5 -32.3 –30.6 –28.8 –24.0– Bilans proizvoda usluga -31.6 -35.9 -33.3 -30.9 -26.1– Bilans primarnih prihoda I transfera 6.04 3.67 2.7 2.1 2.1Kapitalni račun -0.70 -0.5 -0.4 -0.4 -0.42. Neto potraživanja – dugovanja privatnog sektora B.9/EDP B.9 NA NA NA NA NA3. Neto potraživanja – dugovanja države 0.12 0.16 0.61 0.38 0.392.a. Finansijski račun (2+3) 26.7 33.2 31.3 29.5 25.24. Statistička greška i omaška 0.48 0.50 0.4 0.3 0.9122

Table 2: General government budgetary prospectsESA code Year X-1 Year X-1 Year X Year X+1 Year X+2 Year X+3mil. €Net lending (B9) by sub-sectors% of GDP1. General government S13 24.04 0.12 0.16 0.61 0.38 0.392. Central government S1311 18.03 0.09 0.11 0.47 0.21 0.213. State government S1312 / / / / / /4. Local government S1313 10.00 0.05 0.08 0.14 0.17 0.185. Social security funds S1314 -4.01 -0.02 -0.03 / / /General government (S13)6. Total revenue TR 909.52 45.41 50.84 50.46 48.78 47.247. Total expenditure TE 841.21 42.00 47.79 49.74 47.83 46.188. Net borrowing/lending EDP. B9 2.42 0.12 -0.11 0.61 0.38 0.399. Interest expenditureEDP. D41incl. FISIM23.43 1.17 0.96 0.80 0.76 0.7210. Primary balance 91.73 4.58 4.01 1.52 1.70 1.78Components of revenues11. Total taxes (11 = 11a+11b+11c+13) 544.13 27.17 33.40 32.94 31.65 30.4711a. Taxes on production and imports D2 410.43 20.49 24.11 23.67 22.48 22.4811b. Current taxes on income and wealth D5 109.36 5.46 7.01 6.92 6.79 5.6011c. Capital taxes D91 2.03 0.10 0.10 0.16 0.18 0.1912. Social contributions D61 242.12 12.09 10.69 10.68 10.29 9.9313. Property income (taxes) D4 22.43 1.12 2.18 2.19 2.20 2.2014. Other (14 = 15-(11+12)) 123.26 6.15 6.76 6.84 6.83 6.83123

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010Table 4: General government debt developmentsPercentages of GDP ESA code Year X-1 Year X Year X +1 Year X +2 Year X +31. Gross debt 61 35.0 30.6 37.1 34.1 30.92. Change in gross debt ratio -7.7 -4.4 6.5 -3.0 -3.2Contributions to change in gross debt3. Primary balance 62 4.6 4 1.5 1.7 1.84. Interest expenditure (incl. FISIM) 63 1 1 0.8 0.8 0.75. Stock-flow adjustmentof which:– Differences between cash and accruals 64an increase of restitution to 10% of GDP in 2008– Net accumulation of financial assetsof which:– Privatisation proceeds 3 2.7 2.6 2.4 2– Valuation effects and other 65 - - - - -p.m. implicit interest rate on debt 66 - - - - -Other relevant variables6. Liquid financial assets 67 3.9 9.5 9.1 11.6 12.77. Net financial debt (7 = 1–6) 31.1 26.4 28.0 22.6 18.261 As defined in Regulation 3605/93 (not an ESA concept).62 Cf. item 10 in Table 2.63 Cf. item 9 in Table 2.64 The differences concerning interest expenditure, other expenditure and revenue could be distinguished when relevant.65 Liquid assets, assets on third countries, government controlled enterprises and the difference between quoted and non-quoted assets could bedistinguished when relevant.66 Changes du to exchange rage movement, and operation in secondary market could be distinguished when relevant.67 Proxied by interest expenditure (incl. FISIM recorded as consumption) divided by the debt level of the previous year.124

125

­EKONOMSKI I FISKALNI PROGRAM ZA CRNU GORU 2007–2010126