10.07.2015 Views

Mazingira Bora - TIST

Mazingira Bora - TIST

Mazingira Bora - TIST

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

March 2012 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gEnglish VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.<strong>TIST</strong> New Leadership Council MembersInside:<strong>TIST</strong> Leadership Council has expanded: Regional Representatives now incorporated. Page 2HIV and AIDS: Why and how we should give counseling. Page 3Preparing Compost Manure, a natural fertilizer. Page 4Karoki Cluster, A child Cluster growing day by day. Page 4Deforestation and forest land degradation are serious problems. What can we do? Page 5<strong>TIST</strong> improved stove testimonials. Page 6Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


ENGLISH VERSION<strong>TIST</strong> Leadership Council has expanded: RegionalRepresentatives now incorporated.<strong>TIST</strong> is continuing to grow, and we are findingnew ways to organize to be sure all <strong>TIST</strong>voices are heard. The Group of ClusterCouncils elected representatives to the RegionalCouncils for eight (8) <strong>TIST</strong> regions. These include;5) Report concerns and make recommendationsfor policies to Regional Council (and fromthem to the LC);6) Expand <strong>TIST</strong> through present Clusters;21. Laikipia West, Nyahururu , Wiyumiririe2. Narumoro , Lamuria3. Timau and part of Ntugi4. Igembe, Kinyaritha, Imenti North and part ofNtugi5. Chugu, part of Tharaka, part of Wendo6. Kirimara, part of Tharaka, part of Wendo7. Kirinyaga, Mbeere8. Mara, MauEach of the above regions elected 2 representatives(1 woman and 1 man) to represent their region atthe <strong>TIST</strong> Kenya Leadership Council. The LeadershipCouncil is now composed of RegionalRepresentatives and Operational Servants.Leadership Council (LC) will meet every third weekof the month. Regional Councils (RC) will havetheir respective meetings every second week ofthe month while the Group of Clusters Councils(GOCC) will be meet in the first week of themonth.Responsibilities of elected Group of ClustersRepresentatives1) Discover and share Best Practices fromClusters;2) Assure high quality training for the Clustersfollowing <strong>TIST</strong> Values;3) Assure high quality Quantification following<strong>TIST</strong> Values;4) Maintain working equipment for training andQuantification;7) Hold Administrative Hearings if a Quantifieror Trainer is suspended to investigate facts andmake recommendations on suspension;8) Hold Administrative Hearings if a ClusterLeader is not following <strong>TIST</strong> Values;9) Recommend people from the Group ofClusters for additional <strong>TIST</strong> responsibilitiessuch as Auditor, TSE, or Master Trainer.Current LC members ( Jan – June 2012)Elected RepresentativesChugu/Wendo/Tharaka1. Mishech Mwithi Mwenda - 0720173680.2. Joan Wangari - 0725649763Kirimaara/Wendo/Tharaka1. Grace Gatheri Nyamu (Kiburia)- 0720 918 461.2. Joseph Kilonzi (Tunyai) - 0723 002 976Timau/Ntugi1. Catherine Karambu- 07186014682. Geoffrery Mbaavu - 0720906127.Naromoru/Lamuria1. Ruth Kawira -07161063182. Richard Kahora - 0721153484Kirinyaga/Mbeere1. Regina Mweni - 0715555726.2. Jamlick Nyaga - 0725609745Operational Representatives1. Mary Kathei - 0726 2834252. Jeniffer Kithure – 0726 3195393. William Mugambi – 0723 6420694. Kimani Mwangi – 0722 4773215. Purity Mugo – 0724 1198 156. Dorothy Naitore – 0726 788 6627. Charles Ibeere – 0720 474 2098. Peter Hinga –0724 259 7979. Martin Weru 0722 846501


March 2012 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKimeru VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.Inside:<strong>TIST</strong> New Leadership Council MembersKiama gia utongeria bwa <strong>TIST</strong> ndene ya Kenya nikineneete. Arungamiri ba o rurijoibatonyithitue utongeriene bubu. Page 2Mukingo: Niki na Niatia tubati kwariria antu barina murimo juju. Page 3Kuthithia mboleo, batereza iria njega buru. Page 4Cluster ya Karoki, cluster kaana iria igukura o ntuku o ntuku. Page 4Ugiiti bwa miti ya miitu na kuthukua kwa muunda jwa mwitu ni thiina inene. Niatia tuumbakuthithia? Page 5Ukuji bwegie mariko jameega nkuruki ja <strong>TIST</strong>. Page 6Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


KIMERU VERSIONKiama gia utongeria bwa <strong>TIST</strong> ndene ya Kenya nikineneete.Arungamiri ba o rurijo ibatonyithitue utongeriene bubu.<strong>TIST</strong> nigwita na mbele gukura na itukumenyanjira injeru cia kubanga mantu nikendatumenyeera ati tunyua tunthe twa <strong>TIST</strong>nitukwigika. Biama bia ikundi bia cluster nibiathurirearungamiri baria bagatonya kiri kiama kia rurijo kirindijo inyanya cia <strong>TIST</strong>. Iji niamwe na;1. Laikipia West, Nyahururu , Wiyumiririe2. Narumoro , Lamuria3. Timau na gicunci gia Ntugi4. Igembe, Kinyaritha, Imenti North na gicunci giaNtugi5. Chugu, part of Tharaka, gicunci kia Wendo6. Kirimara, part of Tharaka, gicunci kia Wendo7. Kirinyaga, Mbeere8. Mara, MauO rurijo rumwe rwa iji nirwathurirearungamiri bairi (muka umwe na ntomurumeumwe) kurungamira rurijo rwao kiri kiama kiautongeria ba <strong>TIST</strong> ndene ya Kenya. Kiama giki kiautongeria ndene ya Kenya nandi kirina arungamiriba o rurijo na airitiri baria barungamagira mantumwanya mwanya.Kiama kia utongeria gikatirimana o kiumia kiabithatu ndene ya o mweri. Kiama kia rurijogigatirimanaga o liumia kia biiri kia mweri na kiamanakio kia gikundi gia cluster gigatirimanaga o kiumiakia mbele kia mweri.Ngugi cia athure ba kurungamira ndene yagikundi gia cluster1) Kumenya na kugaana mitire iria miega buru yakuthithia mantu kuumania na cluster;2) Kumenyeera ati kurina uritani bwa iguru burubwa cluster bukithingatagira mantu jaria <strong>TIST</strong>ikirite;3) Kumenyeera utari miti bwa iguru burubukithingatagira mantu jaria <strong>TIST</strong> iikirite;4) Kumenyeera into bia kurita ngugi niuntu bwauritani na utari miti;5) Kunenkanira kana kujukia biuria namathuganio kuuma kiri kiama kia rurijo niuntubwa kuthithia mawatho;6) Gutambia <strong>TIST</strong> gukurukira cluster;7) Kuthithia micemanio ya kuthikira riria mutarimiti kana muritani arungamua ngugine nikendabamenya uumma bungwa bwa jaria jathithikirena baejana mathuganio jao jegie kurungamuangugi kou;8) Kuthithia micemanio ya kuthikira mutongeriawa cluster riria atikuthingatira jaria <strong>TIST</strong>ithagirwa iikirite;9) Antu baria bathuuri kuumania na gikundi giacluster inyingi niuntu bwa kuthithia mantu ja<strong>TIST</strong> ta ategi ngugi, TSE na muritani umunene.Current LC members ( Jan – June 2012)Elected RepresentativesChugu/Wendo/Tharaka1. Mishech Mwithi Mwenda - 0720173680.2. Joan Wangari - 0725649763Kirimaara/Wendo/Tharaka1. Grace Gatheri Nyamu (Kiburia)- 0720 918 461.2. Joseph Kilonzi (Tunyai) - 0723 002 976Timau/Ntugi1. Catherine Karambu- 07186014682. Geoffrery Mbaavu - 0720906127.Naromoru/Lamuria1. Ruth Kawira -07161063182. Richard Kahora - 0721153484Kirinyaga/Mbeere1. Regina Mweni - 0715555726.2. Jamlick Nyaga - 0725609745Operational Representatives1. Mary Kathei - 0726 2834252. Jeniffer Kithure – 0726 3195393. William Mugambi – 0723 6420694. Kimani Mwangi – 0722 4773215. Purity Mugo – 0724 1198 156. Dorothy Naitore – 0726 788 6627. Charles Ibeere – 0720 474 2098. Peter Hinga –0724 259 7979. Martin Weru 0722 8465012


KIMERU VERSIONMukingo:Niki na Niatia tubati kwariria antu barina murimo juju.Kwariria muntu ni kuthikiira muntu nakumwaa kirira na wirigiro buriabukabatethia. Nimma mantu jamwenijagwitia antu baritani kwaraniria na antu. Indi-ri,o umwe wetu no atethie gukurukira kujukia kanyakuthikira acore, antu ba nja na aturi baria barinaMukingo, guciikira iratune biao na kubekira inyana kubatethia uria uumba.Ubatu bwa kuariria antu ni:• Kumutethia kumenya thiina iria imutegerete• Kumutethia gucua njira cia gukabana namathiina jau• Kugiita magamba jamathongi na jaria jabatikwegie mathiina jauNgugi ya counselor ni gukara nthi na muntuou na kuthikira. Thikira biuria biawe, aririeni thiinaciawe, thikira kwegie uria bakwigua na uguaabwawe kwegie untu bou bumukarikirite. Mueutethio buria bubati na buria bugatethia kuringanana mantu jaria bakwenda, na mue wirigiro na inya.Rikana: ni sasawa kethira tutikumba gucokia biuriabionthe! Cokia bwega buru uria umba riu ucueutethio kuuma antu bangi riria ukubwenda.riajairi untu buria bumba kuneneyia thiinaiu.- Kumwatha gwita na mbele gwita ngugiriria barina inya, nikenda betana mbelegwikira nja ciao mbeca cia gutumira. Antubatibati gutiga kurita ngugi niuntu barinamukingo.- Kurikanaua kuria bwega na gwitaga o igitao igita cibitari gutegwa.2. Kiri muntu uria urina mukingo na nagukiragukuaa- O muntu no mwanka akue urethira arinamukingo kana atinaju kwou ni untu bwarionthe kwigua uguaa.- Cuaa wirigiro bwa kanisa buria mwajiiomba kwithirwa arina bu.- Rikania mwajii uria kwimenyeera nakunyua ndawa kuuma kureia utuuro nakuthongomia uturire bwawe.- Atha mwajii kujukia matagaria gukinyirabioneki bimwe biawe mbele ya kwajuamono (mung’uanano, gucokanira na antu,kuanda miti, kuambiria ikundi biagwitethia)3Nandi thuugania kuthikirite mwajie wa mukingo.Ni mantu jeku umba kwira na kuatha:1. Muntu uria urathimwa na ethirwa arinamukingo.2. Muntu uria urina mukingo na uria urina uguaabwa gukua.3. Muntu uri na mukingo indi nakwenda gwitana mbele kumama na muntu kana antu bangi?Mathuganio:1. Kiri muntu uria urathimwa ethirwa arinamukingo- Kumwira kairi na kairi ati kwithirwa urinamukingo tiku kuuga ugakua ukui. Ajii nobakari miaka makumi jamaingibakinyunyaga ndawa iria babati nabakimenyagirwa uria babati.- Kumwira ati ati wenka na bangi babainginiboonete njira ya gutuura namurimo juju.- Kumwatha mwajii atigane na kumama naantu nikenda murimo jutigatambe nakenda eebera kugwatithua murimo3. Kiri muntu uria urina mukingo na nakwendagwitana mbele kumama na antu- Gwita na mbele kumama na antu nogutambie murimo kiri antu bangi. Kinyakethira muntu agwatirwe ni mukingoaticiunganitie, gutuma bangi bahangikabutireta kugwirua kana bugarura aria ari.- Kurina mianya ya mukingo. Gwita nambele kumama na antu gugatuma mwajiiatirimane na mianya ya mikingo untuburia buumba gutuma akajua nkuruki kanathiina ingi ikaumira. Ebera gutirimana namukingo kairi nikenda ukara uri na inyauria kuumbika.- Mwajii arithuganiria atia kugwatithiamuntu ungi murimo juju? Untu bububutegagirwa atia ni antu bangi?- Rikania mwajii ati kumama na muntu tinjira yonka ya gukaranira kana kugwirua,na kairi ni njira yonka ya kuonaniarwendo.


Mboleo iji itiongeri into bia nduka na ni yagutethia imera biaku bikuura bwega.Niinjega nkuruki ya batereza ya kuguraniuntu itithithitue ni muntu, iti na uguri na itithukiaimera na naria gututhiurukite uria batereza imweithithagia. Kurina njira inyingi cia kuthithia mboleo.Njira iji niithiritwe igitethagia ntuura imwe, indi uriaatuuri ndene ya cluster yaku ni njira iriku irititengugi bwega kiribo.Kuthuranira mboleo.KIMERU VERSIONKuthithia mboleo, batereza iria njega buru.9. Ongera litre ingi ithano cia muju10. Ongera mathangu Na micakwe kairi mwankakirinya kiende kuujura.11. Muthiene ongera muthetu mwaka kirinyakiujure.12. Whilst filling the hole with soil, put a long stickin the middle of the hole so it reaches thebottom.41. Taara antu a kwinja kirinya giaku. Nikibatikwithirwa kiri na uraja bwa meter 4 na wariebwa meter 4.2. Theria antu au.3. Inja kirinya kiarami meter ithatu gwita inya nakwinama meter imwe na nusu.4. Ooja imera biria urinabio ( Mung’uanano,mathangu na micakwe ya mpempe , ugimbi namung’ao). Giitanga bibi binyie.5. Ikira imera bibi kirinyene mwanka gutigarenusu meter.6. Ongera litre ithano cia muju.7. Riu wongere centimeter mirongo ithatu (kanakuringana na iria irio) cia ntaka ya nyomoo (takumania na ngurue, ng’ombe, mburi kananguku)8. Nandi ongera mathangu na micakwe ya imera(0.5)13. Tigana na kirinya kiu kia mboleo mwankantuku mirongo kenda ithire (mieri ithatu)14. Igitene riri ituura ruuji rwaku rwa ruukokirinyene. Mung’uanano, wathiria kuthambianyomba kana nguo, ituura ruuji riu iguru riakirinya kiu. Kethira urina ndithia, noutuurekinya maumago jacio iguru ria kirinya. Bubunibwongagira nitrogen kiri mboleo.15. Geria gwikira kirinya kiu ruuji na njira iji ntukucionthe, kana riria ruuji rukwoneka.16. Ntuku mirongo kenda ciarika, mboleo yakoikethirwa ikuya. Tuumira muti kuthimamwanki- riria mboleo iite, niibati kwithirwairina mwanki na nowone toi ikiuma kiri mutiwajurita.Utumiri bwa mboleoWarikia kwinja marinya jaku jakuanda mpempe,muya kana imera bingi, ongera nkundi imwe yamboleo kiri o kirinya.Cluster ya Karoki, cluster kaana iria igukura o ntuku o ntuku.Batwi, cluster ya Karoki, itwaciarirwekuumania na cluster ya Manyatta.Gukurukira guciarana nakumenyeera atiikundi biri antu aria antu ba cluster bonthe boombagukinya antu a mucemanio na maguru, twombankuruki kuritira ngugi amemba bonthe ba <strong>TIST</strong> natukure na tuumbane!Narua, turina ikundi bibinini mirongo ithatuna bithatu. O ntuku nituuragua ni bamwe ba aturibeetu uria bomba gutonya <strong>TIST</strong>. Ruua tukethirwaturina ikundi bibinini mirongo itano ndene yacluster yetu.Nitukuithuranira kuthithia minanda ingi.Nitwitikaniritie ati o gikundi nikibati kwithirwa kirina no munanda jumwe. Tutegerete kuanda na gwikamiti ngiri igana rimwe.Narua, ikundi bibinini ndene ya cluster yetunibiriagwa. Guku ni kuuga ikundi bingi nibikuujuriajaria gikundi gikinini gia <strong>TIST</strong> kibati kuujuria nikendakiumba kuriwa. Nitukwenda kwithirwa turi clusteriria itongeretie ndene ya <strong>TIST</strong> tugikinya mwaka jwa2013!


KIMERU VERSIONUgiiti bwa miti ya miitu na kuthukua kwa muundajwa mwitu ni thiina inene. Niatia tuumba kuthithia?Miitu na ithaka nibikunikirite gicunci kimwekiri bithatu kia muunda juria nthiguruyonthe irina ju. Niithithagia rera,ikamenyeera nduuji cietu, ikaejana intobibingi(Mung’uanano; mpao, ndawa, matundanabingi bibingi) biria bigurwa na mbeca inyingi nabiria bimenyagiira mithemba imingi ya imera nanyomoo. Obou burio, miitu na ithaka biri ndene yamilioni mirongo iiri cia hectare o mwakanibikwinyangua. Nusu ya antu baria bari nthigurubatumagiira miitu iji ta nkuu, indi akui antu millionigana bationaga nkuu cia gutumira kinya anini.Mantu jaria manene jaria jatumaga miitu igitwa• Riria imera biagitwa kenda mantu jangi jeetana mbele ta urimi, kurithia kana utumiri: nkuu,kuthithia maiga ja miako, kuumia makuyu,kuthithia mbaki, kuumia majani, gwaka nampao.• Kuthuukua kwa miitu ni riria mwitu jwanyiyiamithemba na wingi niuntu bwa utumiribubuthuku na kuremwa kubangira(mung;uanano, riria miti imikuru igiitagwa, kanariria muthemba jurina bata jwa kimerajugiitagwa, kana riria mwitu juriithagua nainya,mwanka miti ikaremwa gukura antu a iuigititwe).• Ugiti miti na uthukia bwa muunda jwa miituburia bunene buumanagia na kwithirwa gutina umenyo kwegie bata ya miti.• Rimwe na rimwe, bata ya miti no ithirwe ijikeneindi ukia na kwaga njira ingi nigutumaga antubakagiita miiti.Ugiti miti nibutumaga• Muthetu jugakamatwa: kwithira gutina mitina miri nigutumaga muthetu jugakamatwa.• Kwaga mantu jaria jaumanagia na miitu:Kugiita miti nikwinyangagia naria nyomooikaraga, gukanyia wingi bwa mithemba ya imerana nyomoo, gukanyiyia kiumo kia irio na ndawana gukaingiyia gushindanira mpao cia gwaka.People will have to walk further for firewood,and if forest products are being bought, priceswill rise.• Kwaga baita ingi cia miti kiri nariagututhiurukite: Miti niritaga ngugi yakunyiyia ruugo, kumenyeera ruuji ruria ruriruugone, kwongera ruugo rurwega kiri rungina kwongera irio bia imera muthetune. Kwougutina miti rera yetu ikaaga ruuji o uriakuumbika kwa ngai inyingi, gukamatwa kwamuthetu ni ruugo, kunyiyia kwa unoru bwamuthetu na kunyiyia kwa ruugo rurwegagukwingia.Niatia tuumba kuthithia nikenda tuthiriaugiti bwa miitu na kwinyangua kwa miundaya miitu?• Twambirie minanda na tutambie kana twendiemiti ya kuanda kiri ntuura.• Gutumira mariko ja nkuu na makara jamakai• Gutumira njira ingi cia mwanki na taa ariagukumbika (Mung’uanano, kurutiria na riua,sawdust, kauwa, nyaki, maria, matigari ja imera,ntaka ya ndithia)• Kuanda miti. Ithirweni buru gikundi gia <strong>TIST</strong>gikuumbana na gigwita ngugi irina maciara!Atha atuuri na acore baku gutonya kiri <strong>TIST</strong>kinya bo• Ukarima miunda iri nterene cia ruuji kana ariakwithagirwa kurina ruuji. Tiga miti na imerabikure bikunikire nduuji iji.• Ukarithia munda nkuruki ya uria ubati.Menyeera ndithia itiukinyira miti kendaitaminyangie kenda mwitu juumba kuuma kairi.• Athana kuungania imera na miti kana gutumiratumiunda tugaanitue na miti. Kwithirwa urinamiti muundene jwaku nigukuejaga baita ciamiiti na gugagutethia kumenyeera mwitu kuriajuri akui.5


KIMERU VERSIONUkuji bwegie mariko jameega nkuruki ja <strong>TIST</strong>.Kuuma mubango jwa mariko jameega nkurukijwambirie, ariti ngugi ba <strong>TIST</strong> nibethiritwebari atongeria barina wiiru bwa kuletamariko jaja kiri cluster ingi na ingi cia <strong>TIST</strong>. Aritingugi baba nibathimiti mariko mwanya mwanyabwega buru kumenyeera ati mariko jaja nijakuletabaita cia bata kiri atumiri.Mweri juju, Ms. Dorothy Naitore (Mumembawa kiama gia atongeria ndene ya Kenya), Mr. CharlesKamunya and James Mwai (Abangiri ngugi ciamariko jaja), and Ms. Salome Mbaabu (mwaki wamariko wa <strong>TIST</strong> ndene ya igita ririnene) nibakugaananatwi jamwe ja jaria boonere.Dorothy: “Na Jiko Poa, ndoomba kurugira antubana ngitumagira kilo inya aki cia nkuu o ntuku.Kwongera, riko riri nirirugangaga. Guchamukia litreimwe ya ruuji kujukagia ndaika ithano aki, liter inyacia chai ikajukia ndaika ikumi na nonduge mukimokana muthere jwa antu batano na ndaika mirongoinna na ithano aki. ”Dorothy naathimite riiko ririeru ririna marikojairi na chimney. Naathimire agutiga gutumira gasna makara aambiria gutumira nkuu agitumagira riikoriri, naumite kuuma kiri gutumira ngiri inya naMagana jairi o mweri mwanka Magana kenda aki omweri kiri nkuu. Na njira iji, mariko jaja mathonginijairiagaira ntuti.James, Charles na Salome kinya bo nibathimireutumiri ba riiko ria maari jathatu na bateganiria nariiko ria nyungu ijiri ria ntaka. Kiri o muntu,niboombire kunyiyia utumiri bwa mbeca gicuncikimwe kiri o bitana gwita kimwe kiri o biiri.IMPROVED STOVES AVAILABLE FORPURCHASE MARIKO JARIA JARIO JARIAUMBA KUGURAMariko ja kugura jaria jombwa gukamatwaJikopoa: 1,400 kshEnvirofit G-3300: 2,750 kshEnvirofit 2-pot/ chimney attachment (to be usedwith G-3300): 1,200 kshRiiko ria <strong>TIST</strong> riria ritiumba gukamatwa rianyungu ijiri ririna Chimney:Mooguri nijakuringana na biria bitumiritwekujathithia. Jaja nojathithue na ntaka (kethiramuthetu juria jubati juri ntuurene yenu), simiti kanamaiga. Uria atongeria benu ba cluster ni mariko jekujabua ntuura yenu.Menya: Mariko ja <strong>TIST</strong> ja ntaka nandinojathithue gutumira njira injeru kuuma Envirofit.Aria gwikagirwa nkuu na chimney ya mariko jairino itonyithue kiri riiko riri rithithitue riti riagukamata nikenda rikara igita riraja na ririta ngugibwega nkurukiAntu a kuithiria nkuu kiri riiko ririritikamatagwa kuumania na Envirofit : 2,000 ksh naariti ngugi na into bingi biria bikendekaChimney ya Envirofit ya nyungu ijiri ya kwongera:2,000 ksh6


March 2012 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKikuyu VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.<strong>TIST</strong> New Leadership Council MembersInside:Kanju ya utongiria ya <strong>TIST</strong> kuneneha: Arugamiriri a icigo ngurani kuingirio kanju-ini. Page 2Murimu wa Mukingo: Itumi cia gutaarana. Page 3Kuhariria thumu, fertilizer yaki-nduire. Page 4Karoki Cluster, cluster nini irakura o muthenya. Page 4Utemi wa miti na uthukangia wa migunda ya mititu ni thina munene, tungika atia? Page 5Uira wa riiko ritarahuthira ngu nyingi. Page 6Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


KIKUYU VERSIONKanju ya utongiria ya <strong>TIST</strong> kuneneha: Arugamiriria icigo ngurani kuingirio kanju-ini.<strong>TIST</strong> no irathii na-mbere na gutherema, naniturathii na-mbere na guthondeka njira ciagutigirira migambo ya <strong>TIST</strong> niyaiguika.Gikundi gia kanju ya cluster nigiathurire arugamiririkuma kanju ya icigo hari icigo 8 cia <strong>TIST</strong> na nicio;1. Laikipia West, Nyahururu , Wiyumiririe2. Narumoro , Lamuria3. Timau na icigo imwe cia Ntugi4. Igembe, Kinyaritha, Imenti North na icigoimwe cia Ntugi5. Chugu, na icigo imwe cia Tharaka, na icigoimwe cia Wendo6. Kirimara, na icigo imwe cia Tharaka, na icigoimwe cia Wendo7. Kirinyaga, Mbeere8. Mara, MauO gicigo nigiathurire arugamiriri 2(muthuriumwe na mutumia umwe) mamarugamirire icigoiniciao thiini wa kanju ya utongoria Kenya. Kanju yautongoria riu ithondeketwo ni arugamiriri a icigona atungati a kwirutira.Kanju ya utongoria iricemanagia kiumia giagatau hari o mweri, kanju ya icigo niirikoragwo namucemanio kiumia gia keeri hari o mweri nayokanju ya ikundi cia cluster iricemanagia kiumia kiambere o mweri.6) Gutabania guthikiririo kwa ciira angikorwoquantifier kana muthomithania niarugamitiowiira na atuithanie;7) Atabanie ciira angikorwo mutongoria wacluster ndararumirira njira cia <strong>TIST</strong>;8) Guthuura andu kuuma ikundi cia cluster hariuigiririki makiria thiini wa <strong>TIST</strong> ta Auditor, TSEkana mathomithania munene.Current LC members ( Jan – June 2012)Elected RepresentativesChugu/Wendo/Tharaka1. Mishech Mwithi Mwenda - 0720173680.2. Joan Wangari - 0725649763Kirimaara/Wendo/Tharaka1. Grace Gatheri Nyamu (Kiburia)- 0720 918 461.2. Joseph Kilonzi (Tunyai) - 0723 002 976Timau/Ntugi1. Catherine Karambu- 07186014682. Geoffrery Mbaavu - 0720906127.Naromoru/Lamuria1. Ruth Kawira -07161063182. Richard Kahora - 07211534842Uigiririki wa arugamiriri aria mathuritwo acluster.1) Guthundura na guthomithania mitarataramiega;2) Gutigirira kuri na githomo kia iguru kuri clusterkuhitukira mitaratatra miega ya <strong>TIST</strong>;3) Kumenyarera mitambo na indo ciaguthomithania na gutara miti.;4) Gukinyia mathinana mawoni niguo gukinyaniriamitaratara kuri kanju ya icigo(na kuma kanjuya utongoria);5) Gutheremia <strong>TIST</strong> kuhitukira cluster iria cirikuo;Kirinyaga/Mbeere1. Regina Mweni - 0715555726.2. Jamlick Nyaga - 0725609745Operational Representatives1. Mary Kathei - 0726 2834252. Jeniffer Kithure – 0726 3195393. William Mugambi – 0723 6420694. Kimani Mwangi – 0722 4773215. Purity Mugo – 0724 1198 156. Dorothy Naitore – 0726 788 6627. Charles Ibeere – 0720 474 2098. Peter Hinga –0724 259 7979. Martin Weru 0722 846501


KIKUYU VERSIONMurimu wa Mukingo: Itumi cia gutaarana.3Gutaara kuugite guthikiriria mundu nakumuhe uteithio wa kumuguna nakumumiriria. Nima kuuga ati maundumamwe nimarabatara mundu uthomeire utaarani.Onagutuika ithuothe turi na ikinya ria guthikiririaarata, na aria turiganitie mari na murimu waMukingo, tukeiikira iratu-ini ciao na kumahe ciugociakumomiriria na uteithio.Itumi cia gutaarana ni;• Guteithiriria muruaru gutaukwo ni thina uriaari naguo.• Gucaria njira cia kuhurana na thina uyu.• Gutua matua mega na magiriire megii thinauyu.Uigiririki wa mutaarani ni guikara thina guthikiriria.Thikiriria ciuria ciao, araniria nao iguru rigii mathinamao, thikiriria na unyite maundu maria maretigira.Mahe uhoro wama na wakuigana kuringana namabata mao, mahe mwihoko na umomiririe.Ririkana: niwega angikorwo tutikugia na macokiomothe kuma kuri muruaru! cokia ciuria hariawahota na no ucarie uteithio.Tawicirie urataara muruaru wa murimu wa mukingo.Ciugo ciaku cia kumutaara na kumumiriria ni iriku?1. Mundu uria umenyete kahinda gatari kaneneati ari na murimu wa mukingo.2. Mundu uramenya ari namurimu wa mukingona niaretigira.3. Mundu urina murimu wa mukingo na niarendaguthii na-mbere na kuonana ki-mwiri.Ideas1. Kuri mundu wamenya ari ari na murimu wamukingo.- Muririkanie ati mundu ari na murimu wamukingo tikuuga ati niegukua na-ihenya.Aruaru nomatuure miaka miingimangiamukira urigitani na umenyererimwega.- muririkanie ndari nyika na kuri angi aingimahotete gutuura na murimu uyu.- Muhinyiririe atigane na kwonana ki-mwiriniguo murimu ndugathereme na kurwaramakiria.- Muhinyiririe athii na-mbere na kurutawira riri ari na hinya na athii n-mberenakwonjorithiria nyumba yake. Andumatiagiririe gutiga kuruta wira tondunimanyitwo ni murimu wa mukingo.- Muririkanie arie weega na akoroagiceerera thibitari.2. Kuri mundu uria uri na murimu wa mukingona niaretigira gukua- Mudu o wothe no muhaka agacemaniana gikuu ari na murimu wa mukingo kanaAtari nan i kawaida gwitigira gikuu.- Geria kumumiriria kuhitukira njiraciagikanitha iria athomaga- Muririkanie uria urigitani mwega namirire miega yongagirira muturire.- Mumiririe arute wira na hinya akinyaniriecioneki riria ari na hinya.3. Kuri mundu uri na murimu wa mukingo naniarenda guthii na-mbere na kuonana ki-mwiri.- Guthii na-mbere na kuonana ki-mwirinigugutheremia murimu kuri andu angi,anaangikorwo muruaru anyitire murimuna mutino, gutuma angi mahananetikwega na gutingicenjia maundu.- Nigukoragwo nga mathina nguranimurimu-ini wa mukingo. Guthii na-mberena kwonana ki-mwiri nigukumuigaugwati-ini kuri mathina mangi na mirimuingi na guthukie maundu.- Eciragia atia uhoro-ini wa gutheremiamurimu wa mukingo mundu akimenyagana mawoni make ni mariku undu-ini uyu?- Muririkanie kwonana kimwiri toyo njiraya kwonania wendo nikuri na njira inginyingi.


Thumu uyu ni fertilizer yak i-nduireguteithiriria gukuria irio. Nimwega gukirafertilizer iria cikoragwo na chemicalstondu niya ki-nduire, utari na marihi na nduthukagiamimera kana maria maturigiciirie ta fertilizer iriaingi. Kuri na njira nyingi cia guthondeka thumu. Njiraino niikoretwo ikihuthika kundu kuingi no uria arimia cluster yanyu njira iria mahuthagira nacimateithagia.Kuhariria thumu.1. Caria handu hega haguthondekera, hagiriirwogukorwo hari 4m by 4m.2. Theria handu hau.3. Enja irima riri na warii wa 3-4m na uriku wa1.5m.KIKUYU VERSIONKuhariria thumu, fertilizer yaki-nduire.8. Ikira mahuti mangi(0.5m)9. Ikira muhu ungi (5lts)10. Ikira mahuti mangi na uiyurie irima.11. Ikira tiiri12. Ukiiyuragia irima na tiiri handa muti gatagatiak irima kuma thi.13. Reke thumu unine 90day14. Kahinda-ini gaka, huthira maai ma giko guitiririairima, angikorwo uri na mahiu nowikiremathugumo mamo.15. Itiriria o muthenya kana riria maai monekana.44. Ungania matigari ma mimera(mahuti namabebe kana maboco). Matinangie.5. Mekire irima-ini na utigi 0.5m.6. Ikira 5lts cia muhu.7. Ikira mai ma ng’ombe 30cm16. Thutha wa 90days thumu wagira wagiriirwogukorwo uri muhiu. Huthira muti kana thermometerthumu wahia na wagiriirwo gukorwouri muhiu.Mahuthiro ma thumu.Riria wenja marima makuhandira mbembe, muhiana mimera ingi, ikira thumu ruhi rumwe o irima.Karoki Cluster, cluster nini irakura o muthenya.Ithui turi cluster ya Karoki, nitwaciarirwo kuuma Niturehariria niguo tuthondeke tuta ingi.cluster nene ya Manyatta. Niundu wa Nitwitikaniirie ati o gikundi no muhaka gikorwogutherema na gukorwo na uuma ati ikundi iri na tuta imwe. Kioneki giitu nikuona ati nituagia nathiini wa hadu hangithiio na marugu nituhotete miti 100,000 iria iri muoyo.gutungatira amemba a <strong>TIST</strong> thiini wa cluster na Umuthi, ikundi nini 30 thiini wa clustergukura makiria!niciamukagira marihi. Uu nikwonania ikundiUmuthi uyu turi naikundi 33. O muthenya nicikoretwo cikinyaniirie ikiro cia kwamukiranitukoretwo tukiamukira mahoya makuingira <strong>TIST</strong> marihi. Niturenda gukorwo turi cluster iriakuma kuri aria maturigiciirie. Nitukugia na ikundi itongoretie gugikinyiria mwaka wa 2013!50 thiini wa cluster iitu.


KIKUYU VERSION5Utemi wa miti na uthukangia wa migunda yamititu ni thina munene, tungika atia?Mititu ikoragwo ihumbirite gicunji kiaimwe hari ithatu gia thi. Niyo inyitagirirariera, kugitira ihumo cia maai, gutuhembau, dawa na matunda iria ni cia goro muno nagutuma nyamu na andu maturue. Na noirathii namberena guthukangiona njira nene muno. Nuthuya muingi wa thi ukoragwo wihokete mititu, naandu ta 100 milion matiri na ngu ciakuigana.Itumi nene cia utemi wa miti:• Utemi wa miti wonekaga riria kwonekanokurimike kana kuriithio mahiu na njiraingi ta gutema ngu, ucini wa maturubari,utegi ucini wa thamaki, ucini wa mbaki,umithia wa macani waki na waturi wambau.• Uthukangia wa mititu ni riria mititu yanyihaniundu wa kuhuthirwo uuru na kwagakumenyererwo(muhiano ta riria mitiminene yatemwo gwatigara miti itarimiraihu kana miti ya bata riria yatemwo onakana kuriithio mahiu)• Kwaga mawega maria maumanaga na mitita nyamu,dawa irio, andu mathiaga kundukuraihu gucietha.• Kwaga mawega maria marehagwo ni miti:miti niihuthikaga kunyihanyihia ruhuho,kuiga ugunyu na gutheria riera o hamwe nakwongerera tiiri hinya. Tutari na miti rierariitu niriguthuka na tukorwo ugwati-ini wawa ng’aragu.Niatia tungika kugitira uthukangia wamititu?‣ Ambiriria tuta na uheane kana wendie mimeraya miti.‣ Huthira riiko ritarahuthira ngu nyingi.huthinranjira ingi ya kuruga na kuhiuhia maai(takuhiuhia maai na riua, mhanda mitiura, makonima kahua nyeki na mai ma ng’ombe).‣ Handa miti kwa uingi, ingira <strong>TIST</strong> na uingiriaangi.• Uthukangingi na nutemi wa mititu muingiumanaga na kwaga umenyo wa bata munenewa miti.• Njira-ini ingi, bata wa miti noumenyeke noukia na andu gwiciria gutiri na njira inginigueumaga mititu ithire.Maciaro ma uthukangia wa mititu.• Gukuuo gwa tiiri ni maai: kwaga kindukihumbirite tiiri‣ Ndukarime mugunda hakuhi na ruui. Reke mitina mimera ingi cikure na ugitire maai.‣ Ndukariithie mahiu mugunda muno.Ndukareke ng’omb irie kuria kuri na mimeraya miti.‣ Handa miti mugunda-ini uria uria urahandairio. Riria wahanda miti mugunda niuhotagakwigwatira mawega ma mutitu.


KIKUYU VERSIONUira wa riiko ritarahuthira ngu nyingi.6Kuma riria mutaratara wa riiko ritarahuthiramwaki muingi wambiriirie, atungati a <strong>TIST</strong>nimakoretwo na wendo munene waguthongekera arimi aingi thi-ini wa cluster mariikomaya. Atungati nimakoretwo makigeria riiko ririna njira ya umenyereri munene niguo gutigirirariiko niriaheana uteithio uria wagiriire kuri ahuthiri.Mweri uyu, Ms. Dorothy Naitore(memba wakanju ya utongoria), Mr. Charles Kamunya na JamesMwai atabania a riioko), na Ms. Salome Mbaabu(muthondeki wa kahinda karaya wa riiko)nimaraheana mawega ma riiko riri.Dorothy” ndi na jikopoa, nohote kurugira andu4 ngihuthira ngu 4kgs o muthenya. Na ningi,nirirugaga na ihenya. Gucamura iria 1lt kuhuthagira5mins, chai 4lts ni ndagika 10, na nonduge irio tagitheri kia andu 5 na ndagika 45”.Dorothy niageretie mariiko mangi 2 mari nachimney. Niaregereria ati, angitiga kuhuthira gas namakara na ambiririe kuhuthira ngu na riiko ririniakoretwo akiuma kuhuthira 4,200 ksh o mweringinya 900ksh o mweri. Na kuhitukira njira ino,riiko riri niricokagia mbeca ciario na ihenya.James Charles na Salome onao nimageretiemariiko mangi 3 na makaringithania na riiko rianyungu 2 ria ndoro. Nimonire nouhonokiemahuthiro na gicunji kia 20-50%.<strong>TIST</strong> riu niiroya orders cia mariiko maya.Thogora wa riiko riri niuthiite iguru kuuma mwakamuthiru tondu athondeki nimakoretwo na ngaramaya ukuui na niihaicite. Ona kuri o uguo amembanimagiriirwo nikwona kiria marahonokerio na tauria tukoretwo tugiika, nituguthii na mbere na gwikamaundu manene tukihuthira mbeca nini.Envirofit G-3300: 2,500 kshEnvirofit 2-pot/ chimney attachment (to be usedwith G-3300): 1,200 ksh<strong>TIST</strong> Stationary 2-Pot Stoves with Chimney:Jikopoa: 1,400 kshThogora uringanaga naindo iria cihuthirikiteguthondea riiko, uria mutongoria wa cluster yanyumuthemba uria uroneka kwanyu.Ririkana: riiko ria <strong>TIST</strong> ria ndoro riunorithondekwo na njira cia ki-riu kuma Envirofitna rihote gutuura matuku maingi na rirute wira nanjira ya uhuthu.Envirofit Stationary Stove CombustionChamber: 2,000 ksh + wira na indo cia guthondeka.Envirofit 2-pot/ chimney attachment: 2,000 ksh


March 2012 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKikamba VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.<strong>TIST</strong> New Leadership Council MembersInside:Utongoi wa kanzu ya <strong>TIST</strong> ni uthathaite na kulikana na ayumbe ma isio. Page 2Uwau wa muthelo (HIV and AIDS) Niki na niaata tutonya kutaana? Page 3Nzia ya kuseuvya vuu wa yiima vandu va vuu useuvitw’e na ndawa (Fertilizer). Page 4Ngwatanio ya karoki, ngwatanio kana ila iendee kwiana munyenya kuthi ungi. Page 4Kwanangwa kwa mititu na kwanangika kwa itheka sya mititu ni withiitwe wi thina munene.Nata tutonya kwika? Page 5Mokusi iulu wa yiiko ya tist yakusuvia mwaki yila yiseuvitwe na useo ungi mwingi mbee wayambee. Page 6Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


Nundu <strong>TIST</strong> ni yiendee na kwiana ni tuendeena umantha nzia nzau sya kwailyakwalania na kuikiithya kana wasya w’othewa <strong>TIST</strong> niweew’ika. Kanzu ya Ikundi sya ngwatanioninyuvite na niisakuite ayumbe moo nthini wakanzu na isio nyaanya (8) sya <strong>TIST</strong> nisyiklte uu. Isioii nita:-1. Laikipia West, Nyahururu, wiyumiririe2. Narumoro, Lamuria3. Timau na isio sya Ntugi4. Igembe, Kinyaritha, Imenti Nort na isio syaNtugi5. Chugu, isio sya Tharaka, isio sya Wendo6. Kirimara, Isio sya Tharaka, Isio sya Wendo7. Kirinyaga, Mbeere8. Mara, MauKila kisio kya kila kimwe kati wa ii nisyanzakuie ayumbe eli nthini wa kikundi kyoo ala nimundu muka umwe na munduume umwe matonyekulikana na utongoi wa kanzu ya <strong>TIST</strong> Kenya (<strong>TIST</strong>Kenya leadership council). Kanzu ya utongoi yuiseuvitw’e ni ayumbe ma isio na athukumi ma <strong>TIST</strong>ala matwaiiasya uthukumi wa <strong>TIST</strong> (operationservants)Kanzu ya Utongoi (Leadership council (LC))ikakomanaa kila kyumwa kya katatu kya mwai.Kanzu ya Isio (Regional Councils (RC) ikakomanaakila kyumwa kya keli kya kila mwai na indimbumbano sya ikundi (Group of Cluster Councils(GOCC)) makakomanaa kyumwa kya mbee kya kilamwai.Mawia ma ayumbe ma ikundi (Group of ClusterRepresentatives)1. Kumanya/kuvuania nzia nzau na mbailu nakuvundisya ala angi ma kikundi.2. Kuikiithya kumanyiw’a kwa nzia yi iulukuatiania na mawalany’o ma <strong>TIST</strong> nthini waikundi3. Kuikiithya kuthian’wa/kukunikilwa nakuvitukithw’a kwa uimi wi iulu na mwailukuatiania na mawalany’o ma <strong>TIST</strong>4. Kusuvia miio ya kuthukuma ya kuvundisya nayakuthuima.5. Kunengane livoti iulu wa syindu ila syaileukunikilwa na mawoni kwa kanzu ya isio nakuma kwoo kuthi kwa LC6. Kuthathasya <strong>TIST</strong> maitumia ngwatanio syaKIKAMBA VERSIONUtongoi wa kanzu ya <strong>TIST</strong> ni uthathaite nakulikana na ayumbe ma isio.ikundi ila syivo7. Kwika ukunikili wa kiutongoi ethiwaMuthiniani/muvitukithya kana muvundisya/mwalimu niwaungamw’a wia kumanya uw’ovala ui na kunengane mawoni iulu wakuungamw’a kuu.8. Kwika ukunikili wa kiutongoi ethiwa mutongoiwa ngwatanio ya ikundi ndekuatiia mawalany’oma <strong>TIST</strong>.9. Kukusiia andu kuma ikundi sya ngwataniokwongelwa mawia thini wa <strong>TIST</strong> ta kukunikilamasavu (Auditor), TSE kana Master Trainer.Ayumbe ala mevo yu (LC) (Jan - June 2012)ayumbeayuve ni:-Chugu/Wendo/Tharaka1. Misheck Mwithi Mwenda - 0720 1736802. Joan Wangari - 0725649763Kirimaara/Wendo/ Tharaka1. Grace Gatheri Nyamu (Kiburia) - 07209184612. Joseph Kilonzi (Tunyai) - 0723002976Timau/Ntugi1. Catherine Karambu - 07186014682. Geoffrey Mbaavu - 0720906127Naromoru/Lamuria1. Ruth Kawira - 07161063182. Richard Kahora - 0721 153484Kirinyaga/Mbeere1. Regina Mweni - 07155557262. Jamlick Nyaga - 0725609745Operational Representatives1. Mary Kathei - 07262834252. Jeniffer Kithure - 07263195393. William Mugambi - 07236420694. Kimani Mwangi - 07224773215. Purity Mugo - 07241198156. Dorothy Naitore - 07267886627. Charles Ibeere - 07204742098. Peter Hinga - 07242597979. Martin Weru - 07228465012


KIKAMBA VERSIONUwau wa muthelo (HIV and AIDS)Niki na niaata tutonya kutaana?Kutaa ni kwithuthiisya kana kwithukiiw’a nimundu akautavya ndeto sya umiisyo nawikwaty’o. Niw’o maundu amwe nimendaaandu asomethye iulu wa motao. Onavala kila umwewitu niwaile kwosa ivinda ya kwithukiisya anyanya,andu ma musyi na atui ala mena tulinyu tuu twauwau wa muthelo, tuyiyikia mavusoni moo natuimanenga ndeto sya uthuthio na utethyo undututonya.kukwatwa ni uwau uyu ingi (reinfection)ila itonya utuma uwau uu umuemeeamunombee.- Mathuthye kuendeea na wia na kukwatavinya na kuseuvisya musyi wake uthwii.Andu maiekaa kuthukuma ati nundumena tulinyu tuu twa uwau wa muthelo.- Mulilikanye kuya liu wina vinya na kuthikiliniki kila ivinda kusiw’a3Kitumi kya kutawa nikyau• Kutuma mundu aelewa mathina alamamwikumbilite• Kumantha nzia ya kukilya mathina aya• Kutw’a utw’i museo iulu wa nthina usu wikw’okoniWia wa mutai ni kwikala na ula wina nthinana kumwithukiisya. Ithukiisye makulyo, neenanisyaimanthina, iw’a iulu wa undu unukwiw’a, kwisilyana w’ia wake iulu wa kila kyeethiiwe. Munengendeto itonya umutethya kwianana na nthina ulawinaw’o, mathuthye na kumanenga umiisyo vamwena wikwatyo. Lilikana:- niuseo tutesi mosungiooothe, sungia undu utonya na uimatha utethyo kumaanduni angi ula utonya kwithiwa uyenda.Kwoosa ta ukutaa mundu wina uwau wamuthelo.Ni ndeto syiva sya umiisyo na sya utethyaumutavya mundu ethiwa:-1. Mundu auma kuthimwa na eethiwa ena tulinyutuu twa muthelo2. Mundu wina uwau uyu wa muthelo ula ukukiakikw’u3. Mundu wina uwau wa muthelo unukwendakuendeea na kumanyana kimwii na munduungi.1. Kwa mundu ula wathimwa na eethiwa enat ulinyu tuu- Muikiithye kana kwithiwa wina uwau uyutikwasya kana wikw’a oyu. Mutavye awauma uwau uu nomekale mithenya mingiethiwa nimeukwata uiiti na ndawa ilasyaile.- Mutavye kana ndeweka, andu ainginimawaie uwau uu nanimamanyie nzia syakwikalaa naw’o.- Muthuthye aekane na kumanyana kimwiina andu angi kusiia kunyaiika na kuveta2. Kwa mundu ula wina uwau uyu na nukukiakukw’a- Kila mundu nilasima akakw’a emuwauona atemuwau na niundu wa kila mundukukia kikw’u- Muthuthye kwa nzia ya muikiio wake onaethiwa niwa ndini yiva- Mulilikany’e kana kuyanesa, kutumiandawa nikutonya kwailya thayu wake naakekala muno- Muthuthye ekie vitii kuvikia mawendimake mbee wa atanamba kuvinyiiwa niuwau uyu. (Ta kuseuvya ikundi, kuvandamiti, kukwatana na andu)3. Mundu muwau unukwenda kuendeea naumanyana kimwii na mundu ungi- Kuendeea na kumanyana kimwii namundu ungi nokuete kunyaiika kwa uwauuyu kwa andu angi. Ona ethiwa munduakwatiw’e uwau uyu kwa mutinomuthuku, kuunyaiikya kana kukwatyaandu angi kuinenganae utanu kanakualyule maundu.- Kwimithemba mingi ya tulinyu tuu nakuendeea na kumanyana kimwiinokutume tualyuka ukethia onanitwaingiva natwatwika muthemba ungimuthuku kute ula winaw’o natuitemathina angi. Vatonyeka ivetane na nziaila itonya utuma ukwatw’a uwau uyu ingiyakeli nikana wikale wi mulumu kwaivinda yiasa undu vatonyeka.- Nikyau kiutuma wenda kunyaiikya uwauuyu? Ni mwikalo wiva wiualyukanu namwikalo uu?- Mulilikany’e kana kumanyana kimwii tiyonzia ya kutana yoka kana kwonaniawendo. Ve maundu angi maingimatonyakuete kwianiwa thayuni uyu.


KIKAMBA VERSIONNzia ya kuseuvya vuu wa yiima vandu va vuuuseuvitw’e na ndawa (Fertilizer).Vuu utetheeasya liu/kila uvandite kumea winavinya, Nimuseo nundu ndwithiawa na ndawata fertilizer, nawiseuviasya mwene kwooundutumiaa mbesa kuua, ndwanangaa liu onanduthukasya mawithyululuko ta vuu useuvitw’e nandawa (Fertilizer). Kwinzia mbingi sya useuvya vuuwa yiima. Nzia ithi nisyithiitwe syisya vata kwa isioimwe, indi kulya atui kana ala mwikikundini kimweni nzia yiva ila ithukumite nesa kwoo thini wakuseuvya vuu wa yiima.Nzia ya kuseuvya vuu wa yiima1. Sisya vala ukwisa yiima ya matambya ana kwaana(4 x 4).2. Nthesya kisio kiuu3. Inza yiima ya matambya atatu kwa ana na ulikuwa itambya na nyusu (3x4x1.5)m.4. Kolany’a matialyo oothe ma mimea ta matuma mboso, mavemba, mithamba noitilangatulungu tunini.5. Matialyo aya ikia yiimani mavike ta nyusuitambya (0.5m)8. Ikia mavuti/matialyo angi ma mimea uliku wanyusu itambya(0.5m)9. Ongela muu ungi wa lita itano10 Ongela matu, mithamba, makusa muvaka yiimayusue11. Mwiso indi alala na muthanga iulu .12. Uendee na kususya yiima ikia muti katikumanthi vala yiima yivikite.13. Tia yiima yii ya vuu vandu va mithenya 90 (Mwaiitatu)14. Ivindani yii tumiia kiw’u kithuku kwita iulu wayila iima onaethiwa ni maumao ma indo unduuu wongelaa nzeve ya unosya (nitrogen) vuuni.15. Tata kungithya yiima yii uu kila muthenya kanayila kiw’u kyooneka16. Itina wa myai itatu kana mithenya miongokeenda (90days) vuu ukeethiwa wimuvye.Tumia ula muti ta kithimi kyaku - Wawumyawaile ithiwa wimuvyu na nowone uitoa kanavala muti usu waumya vaitoa.46. Itikisya lita itano sya muu7. Mantha mai ma ngombe, mbui, nguku ka ngulueiulu uliku ta wa 30cmUtumii wa vuu wa yiima.Yila watema mitau kana wenza maima makuvanda ta yila uuvanda mbemba, muvya kana okilawithwa uivanda ikia ngundi imwe ya vuu iimani yiukana mitau isu ukuvanda.Ngwatanio ya karoki, ngwatanio kana ila iendeekwiana munyenya kuthi ungi.Ithyi nthini wa ngwatanio ya Karoki, nitweaniekuma ngwatanioni ya ikundi sya ngwatanio yaManyatta. Kwa kwingiva na kwona ikundinithengeanie na vandu va ukomania nivandu vaseovauthukuma ene oothe ma <strong>TIST</strong> ngwatanioni inona kwiana kwailu..Umunthi twina tukundi 33 na kila muthenyanitukwataa atui mekwenda ulika <strong>TIST</strong>. Omitukinitukwithiwa na tukundi 50 nthini wa ngwatanioyitu. Tuendee na kwivanga kuseuvya ivuuio ingi.Nitueleanitwe kana kila kakundi nikaile inyiwavainyina na kivuio kimwe. Kieleelo kitu nitwithiwena miti 100,000 mivande na yianite tuivika mwisowa mwaka uyu.Umunthi tukundi 30 thini wa ngwatanio yitunitukwataa ndivi. Undu uyu wionany’a tukunditunini twa <strong>TIST</strong> notwithiwe tutonya ukwata ndivi.Twienda twithiwe tutongoetye tuivika mwiso wamwaka wa 2013!


KIKAMBA VERSIONKwanangwa kwa mititu na kwanangika kwaitheka sya mititu ni withiitwe wi thina munene.Nata tutonya kwika?Mititu yanangawa yila miti yatemwa na ikuthuila ivwikite kisio kiu kuvetwa.Mititu nivwikite kisio kya ta imwe iulu wa itatukya nthi yothe. Mititu niyietae uvinduku wa nzeve,ikasuvia w’umo wa kiw’u, ikatune mosyao mayo tangu, mbwau, matunda, ndawa na angi maingi maunduaya ni malato munene na nitetheeasya mithembaya miti na nyamu kwithiwa/kwikala. Indi niendeena ngwanangwa kwa kilungu kinene kya millionimiongo ili kwa kila eka umwe kila mwaka. Nyusuya ekali manthi metethasya kwisila mitituni ino takwa mwaki/ngu, navailyi oou andu ta millioni ianayimwe mena uvungulu wa mwaki/ngu wa kutumameka maundu maniini ala maile ika.Ni itumi syiva ietae Thina wa Mititumunamuno:- Mititu yanangawa yila andu meenga mayendakuima, kuithya, na kutumia ngu, kuvivya mavali/matuvali, kutoeesya makuyu, kuthia mbaki,kumya maiani, kwaka na mbwau.yeethiwa itevo vethiawa vate wikalo wa syindu ilasyaile ithiwa vo nundu vayithiawa liu, ndawa, naindikulimana kuyingiva na thoowa wa syindu ta ngunakila kingi kikwatikanaa mitituni uyithiwa wi iulumuno.Kwaa kwa vaita ingi sya miti thini wamawithyululuko:- Miti nisuviaa kiseve kikanange,nitumaa kimeu kikala, niseuvasya seve ya andukutumia, niyongelaa unou muthangani. Indi vate mitiwithiaa nzeve ya kisio niyavinduka na kweethiwana munyao ingi kukethiwa na muthanga kukuwa ninzeve kana kiw’u, unou wa muthanga kuoleka nanzeve ntheu ya kuveva.Tutonya kwika ata indi kusiiia kwanangika kwamititu na itheka syayo?- Kuseuvya ivuio na kunengane ka kuteea atuina mbaitu miti ino ya kuvanda.- Kutumia maiko ma usuvia mwaki/ngu alamendaa makaa kana ngu nini.5- Kwanangika kwa mititu kwithiawa yila mutituwavutha na weethia ndutonya kwikala nunduwa kutumiwa nai na vate muvango.Ngelekany’o yila miti mikuu yatemwa navaitiwa ikuthu syoka, kana yila muthemba munawa muti niw’o ukutemwa na kuvetwa, kanayila mutitu usu waithw’a muno uteunewanzeve ukeyaka, na yila mutitu uteuekwa mitiikeana kuvwika kilio kya ila mikw’u.- Kwanangika kwa mititu na itheka syayokuetawe ni unyivu wa umanyi iulu wa vata navaita wa mititu/miti.- Kundu kungi vata wa mititu nowithiwe wisikieindi nundu wa thina andu mayona titave nziaingi ya kwikala andu maitema miti na kwanangamititu.Mathina ala maumanaa na kwanangwa kwamitituKukuwa kwa muthanga:- Yila vate kindukivwikite muthanga muthanga niwithiawa utemulumu na kwoou kukuwa ni mituki.Kwaa kwa maueti ma mititu:- Yila miti/mititu- Kutumia nzia ingi sya mwaki (ta kutumia sua,makavo, nyeki, yiia, kyaa kya indo, makoloso)- Kuvanda miti na kutwika umwe wa nduikasya <strong>TIST</strong>. kuthuthya atui na anyanya malikengwatanioni na ikundini sya <strong>TIST</strong>.- Ndukaime nguumoni sya mbusi kana vala vendia. Eka miti na ikuthu imee isuvie kiw’u kiu.- Ithiwa wi metho ndukaithye kitheka kikaukevyu. Siia indo kuthi vala ve miti minini iendeekwiana (nundu indo niisaa mithya na kutumaieka kwiana) nikana yithiwe itonya kuseuvyamutitu.- Thuthya andu kuvanda miti ona miundani kanakuvanda miti mithei kisioni kinini kithekanikwoo/kwaku. Kwithiwa na miti kithekanikyaku kwiutetheesya we kwithiwa utonyaukwata syindu syothe utonya kwithiwa uyendakuma mutituni na kwoou usuvia ula mutituwivakuvi naku.


KIKAMBA VERSIONMokusi iulu wa yiiko ya tist yakusuvia mwaki yilayiseuvitwe na useo ungi mwingi mbee wa yambee.Kuma yila tweethiiwe na walany’o wa maikoaya athukumi atongoi ma <strong>TIST</strong> nimeethiiwena wendi museo wi mbee na kuete maikoaya kwa ikundi nyingi sya ngwatanio sya <strong>TIST</strong>.Athukumi aya nimasyimithisye maiko aya na kwonamaiko nimeunengane vaita ula ukwendekana kwaala mekutumia.Mwai uyu, Ms. Dorothy Naitore mwene umwewa utongoi wa wa Kanzu (Leadership CouncilMember), Mr. Charles Kamunya na James Mwai (ImprovedJiko Coordinators), na Ms. Salome Mbaabu(Museuvya wa Maiko ma <strong>TIST</strong> kuma tene)nimatunengie kila kya kwatikanie na kyoonekieiulu wa maiko aya.Dorothy: “ wina Jikopoa no uue liu wa anduana (4) uitumia kilo inya (4kg) sya ngu kwamuthenya. na yiuaa na mituki nundu kutheukya yiialita umwe ni ndatika itano, kuua kyai kya lita inya nindatika ikumi, na kuua mukimwa na liu ta isyo syaandu atano ni ndatika miongo ina na itano.Dorothy ni usyimithitye yiiko ya masilia eli yinamulingoti. Nu naisye nuekete utumia gas na makaaakambiia utumia ngu maikoni aya. Mbeeni niunatumiaa silingi 4,200/- kila mwai no yu etumiasilingi maana kenda (900/-) kila mwai kwa mwaki.kwa nzia ino maiko aya nimeyiivaa.James, Charles na Salome nimasyimithisye iikoya mavia atatu maisyaanisya na maiko ma mbisu ilima yumba. Nthini wa kila isyimithya nimooniemasuviaa mwaki kwa kilungi kikati wa 20 - 50%kwa uyiana.<strong>TIST</strong> niyiendee na kuandika maiko alametitw’e onakau mathooa ma maiko aya nimaendeena kwambata kuma kwi mwaka muthelu kwakukuithya na kuseuvithya nundu wa kwongelekakwa thooa wa mauta. Onavala ene nimaile kwonambee nundu wa undu mekusuvia mwaki. Ota tene<strong>TIST</strong> nikuthukuma na kithingiisyo kwona kana vei/thooa wamo niwatheea kwa usyao museo.Envirofit G-3300: 2,500 kshEnvirofit 2-pot/ chimney attachment (to be usedwith G-3300): 1,200 kshLiko ya tist yina kundu kwili kwa kuuia yinamulingoti na yiteyaukua.Thooa wayo kaingi uendanasya na unduyiseuvitw’e na nikyau yiutumia ethiwa ni ya ndaka/yumba (muthanga ula wivu nimuseo kwakuyiseuvya), simiti kana mavali. Kulya atongoi menyuala matongoesye ikundi sya ngwatanio yenyu nikyau mutonya utumia kuyiseuvya.6Jikopoa: 1,400 kshManya: Maiko ma ndaka/yumba ma <strong>TIST</strong> yunomaseuuvwe kutumia nzia nzau ila iseuvitye“Envirofit”. Maima ma mbisu/masilia eli nomaseuvye vamwe na mulingoti thini wa yiiko yii yayumba/ndaka ya <strong>TIST</strong> yiteyaukua na uyithia no yikalemuno.Enriofit iiko yitenyaukua vandu va mwaki niKsh 2,000 na uyongela mbesa sya uthukumi na kilakingi kikwenda useuvya nza ethiwa ni yumba,mavali/matuvali kana simiti.Envirofit mbisu ili mulingoti wa kumya ni Ksh 2,000


March 2012 NewsletterNot for sale<strong>Mazingira</strong> <strong>Bora</strong>w w w . t i s t . o r gKipsigis VersionAn Environmental, SustainableDevelopment and Community ForestryProgram.<strong>TIST</strong> New Leadership Council MembersInside:Kogotesak kandoinatetab <strong>TIST</strong> :kogetesta kandoikab komoswek. Page 2HIV/ AIDS: Amune ak ole kimuche kigoiten kagaigaet. Page 3Chobetab Keturek; katoltoleiwekab gaa. Page 4Karoki klasta, klasta ne mining ne etu betut en betut. Page 4Tiletab ketik ak wechetab imbarenikab osnet ko uinwek che echen. Nee ne kimucheke yai? Page 5Jiko sieikab <strong>TIST</strong>. Page 6Published by <strong>TIST</strong>-Kenya. Web: www.tist.org Email: martinweru@tist.org Tel: 0722 - 846 501


Tesetai <strong>TIST</strong> koetu,kitesetai kechengeoratunwek che lelach che kipanganensigekeer kele kutuswek tugul eng <strong>TIST</strong>kogakasak.Kuruputab kandoikab cluster kokilewen kandoikab komoswek sisit(8) chebo<strong>TIST</strong>.Chuton koboto;1. Laikipia West, Nyahururu , Wiyumiririe2. Narumoro , Lamuria3. Timau ak komoswekab Ntugi4. Igembe, Kinyaritha, Imenti ak komoswekabNtugi5. Chugu, Tharaka, ak komoswekab Wendo6. Kirimara, Tharaka, ak komoswekab Wendo7. Kirinyaga, Mbeere8. Mara, MauKIPSIGIS VERSIONKogotesak kandoinatetab <strong>TIST</strong>: kogetestakandoikab komoswek.Agetugul en komoswechu ko kigilewentonondaik aeng ( kwondo 1 ak muren 1) sikotononchi komoswekwak en kandoinatet ne one bo <strong>TIST</strong> Kenya. Kandoinatet ne o ngunon (leadershipcouncil) ko boto kandoik che yobukomaswek ak kiboitinik.Kandoinatet ne o (LC) ko tuitos kila wikitabsomok en arawet age tugul. Kandoikab komaswek(RC) ko tinyei tuiyenwyan en wikitab aegn en kilaarawa ak kandoikab klastas (GOCC) kotuitos enwikit ne tai kila arawa.Boisietab kandoik che kigilewen en klastas.1. Kocheng ak kopcheita boisionik che miach enklasta;2. Kogeer kole kanyor klastaisiek kanetisiet nebo barak kosibi tolochikab <strong>TIST</strong>;3. Kogeer kole kaginyor kaitisiet ne bo barakkisibi tolochikab <strong>TIST</strong>;4. Kogeer kole kagirib mashinisiek che bokanetisiet ak koitisiet;5. Kopcheita logoiwek ak koitchinet ne bongatutik koitchi Regional Council (ak kongetenichek koitchi LC);6. Kobarait <strong>TIST</strong> koyob klastas che bo nguni;7. Koyai tuiyet ne bo kandoinatet kengalalen yonkoitindet anan konetindet kogagikochikamunget si kobit kechigil ak kegeer imanitabkatonosionoton.8. Koyai tuiyet ne bo kandoinatet kengalalen yonmaisibi kandoindet tolochikab <strong>TIST</strong>;9. Kogoito kainutikab bik che imuche ketesiboisiet age en <strong>TIST</strong> che u koek auditor, TSE,anan ko kanetindet ne o.Current LC members ( Jan – June 2012)Elected RepresentativesChugu/Wendo/Tharaka1. Mishech Mwithi Mwenda - 0720173680.2. Joan Wangari - 0725649763Kirimaara/Wendo/Tharaka1. Grace Gatheri Nyamu (Kiburia)- 0720 918 461.2. Joseph Kilonzi (Tunyai) - 0723 002 976Timau/Ntugi1. Catherine Karambu- 07186014682. Geoffrery Mbaavu - 0720906127.Naromoru/Lamuria1. Ruth Kawira -07161063182. Richard Kahora - 0721153484Kirinyaga/Mbeere1. Regina Mweni - 0715555726.2. Jamlick Nyaga - 0725609745Operational Representatives1. Mary Kathei - 0726 2834252. Jeniffer Kithure – 0726 3195393. William Mugambi – 0723 6420694. Kimani Mwangi – 0722 4773215. Purity Mugo – 0724 1198 156. Dorothy Naitore – 0726 788 6627. Charles Ibeere – 0720 474 2098. Peter Hinga –0724 259 7979. Martin Weru 0722 8465012


KIPSIGIS VERSIONHIV/ AIDS:Amune ak ole kimuche kigoiten kagaigaet.Kagaigaet ko kegas che mwae chit oakkigochi katikanutik che imuch kotoret akkogochi kamangunet. Bo iman kelelogoiwek alak komache kagaigaindet ne kiginet.Ngandan, agemnge en echek komuche kotoret koibkasarta kogasi choronok, tuphosiek anan ko bikabkokwwet che tinyei HIV/AIDS kindoigeiboroindonywan ak kigochini ngalek che imuchkogaigai ak che imuch kotoret.Amune si konyolu kigaigais?• Ketoret chito koguyo uindo netinyei• Ketoret kecheng oratinwek che kimuchekeistoen uinwechoton• Keitchi ngalek che kororon, che bo imankosibgei ak uindo ne mi en ngunon.Boisietab kaigaindet ko kobuur ak chi ne tinyeiuindo ak kogas. Kogas tebutikwak, kopcheiuinwekwak, kogas agobo kagesenywan ne bo tugukche kayak en ichek. Kogochi walutik che kororonak che imuch kotoret kotiengei ak magukwak, akkogochi kamangunet ak kimnatet. Ibwaat: Mamingala yon magingen walutik tugul! Walun ole imucheiit ak isom toretet en bik alak yon imakchinigei.Ibwat ndo yon igoigoe chito ne tinyei HIV /AIDS. Ne ngaleguk che bo kagaigaet ak kotigonetkoitchi.1. Chito ne imuch kokagebiman kotindoi HIV.2. Chito ne arakenchin agobo meet koyob HIV /AIDS.3. Chito ne tinyei HIV/ AIDS ne mache kotestaikoyai chamnyet.Geeret:1. En chito ne imuch kokagebiman kotindoi HIV- Igochin geeret kole kitiny miando ko maiboru kole wendi komee chito konegit.Chito ne miani komuch kosob enkenyisiek che chang yon Kasich kerichekak ribet ne mie- Konai kole ma inegen ne miani, ak bik chechang kokinyor oratinwek che imuchekosob matin komiandos- Kigimit chito ne minai koistaen geichamnyet asi komatestai miando koet akkomatkoitchi bik alak che imuche kotesuindo- Kigimit kotestai koois yon tokogimet.Kotestai konde konorwet ne bokapchiinyin. Bik komanyolu kobakachboisiet amun kagele miandos- Ibwotchin agobo amisiet ne mie ak kebachigilat en aba kora en sipitali2. En Chito ne arakenchin agobo meet koyob HIV/ AIDS- Chi age tugul konyoru meet kotinyei AIDSanan komatinyei, ago kawaida kegasarogenet- Igochin kamangunet en geeretab kanisane imuch kotinyei chichoton.- Ibwotchin chito agobo ribset ne mie akkonyoiset ne imcuh kotes boroindaabsobet ak ribset- Igimit chito kocheng kakwoutik cheimcuhe konyorunen magutikwak komaitkomian missing (ko u pcheet ak bik,minsetab ketik , kanametab kurupisiekche kitoretengei)3. En chito ne tinyei HIV/ AIDS ne mache kotestaikoyai chamnyet- Tesetab tai keyai chanyet komuchkopcheita miando koitchi bik alak.Agotngot kinyor chi AIDS en nyasut,koyai bikalak komianso komoibu boboiyet ananwalet.- Mi kebeberwek cheterchin cheboHIV.Ketestai keyai chomiet komuch koityichito kebeberta ne ter nebo HIV neimuch kotes miondo ak kogonuinwek.Matitei cheng konamin kogenysitei ikimitu.- Kertoi ano chito ne mioni yan ka inamdachito age miondo?Ne keeret ne mie engnitoton.- Ibwotyin chito ne mioni ile oret nekinyorunen boiboiyet ko mo yaetabchamyet anan koborunetabchamyet.Chang tuguk eng sobetcheimuche koib boiboiyet.3


Keturechu ko katoltoleiwekab gaa che toretiminutikuk kobwa komie,kaikai kosirkotoltoleiwekab kerichek amun bo gaa akmaweche minutik kou olewektai chebokerichek.Orani ko kikobunji kamanut enkomoswek alak,teben bikab kokwet en klastaingung che kikoboisien,Chobetab keturek1. Cheng ole ibolchini keringet. Nyolu ko 4men 4m2. Ibuch olotonKIPSIGIS VERSIONChobetab Keturek; katoltoleiwekab gaa.3. Bal keringet ne kwenet ko 3 -4m ak 1.5 kwongwony.4. Kwai ngetunikab minutik che itinyei ( sogekak mobekab bandek, beek ak ngendek)Murmur koyob che mengechen.5. Nde murmuranichu tugul keringet ne loindoko 0.5m6. Tesyin litaisiek 5 che bo orek7. Ne isibu 30 cm (anan che chang che imuch komie) ngatatokab kiyagik (ko u che bo nguronik,tuga, nego anan ko ngogenik).8. Yeibata inde barak sogek ak timwek alak9. Tes litaisiek 5 alak che bo orek10. Tes timwek ak sogek alak agoi kotuchokkeringet11. Ne bo let inde ngungunyek agoi kotuchokkeringet12. Ye ibata indei ngungunyek, inde ketit ne koikwenut koitchi ngwony.13. Bakach keturek en kasartab arawek 3 (betusiek90)14. En kasari boisien beek che ma tililen. Ko u yeibata kaunetab kot anan ko ngoroik, tumchinbeekchoton keturek. Boisen ketit ipimanenyonchobotin keturek,konyolu kotinyei matak imuche ikeer iyet komongu yon kecheruketit.Boisietab keturekYon karipal keringoikab pandek,bek,anan kominutik alak,itesyi eut agenge nebo keturek engkeringet age tugul.4Karoki klasta, klasta ne mining ne etu betut en betut.Echek, Karoki klasta ko kigitesake koyobklasta ne o ne nyon ne bo Manyatta. Koyobpcheet ak geeret kele kurupisiek konyolukomiten ole kimuche keba ak keldo keitchi olekiyaen tuiyet, kimuchi keboisiechingei tugul akmembaek che mi klastainyon ak keechegitukenyoru borotet! Raini, ketinyei kurupisiek chemengechen 33. Betut age tugul kenyoru magutikkoyob bikab kokwenyon kochut <strong>TIST</strong>. Konegitketinyei kurupisiek che mengech 50 en klastainyon.Kichopchinigei kechop kabetisiek. Kigiyonchinekele kuru[it age tugul konyolu kotindoi kabetagenge. Tokchinenyon bo gei kogenyorun ketik 10,000 che kagimin ak kosopcho en kenyini. Rainikurupisiek 30 che mengech en klastainyon ko nyorulibanet. Niton koboru kole kurupisiek che changkonyoru magutikab <strong>TIST</strong> che bo nyorunetab libanet.Kimache keegun klasta ne indoe keitchini kenyitab2013!


KIPSIGIS VERSIONTiletab ketik ak wechetab imbarenikab osnet kouinwek che echen.Nee ne kimuche ke yai?5Niton kotiletab ketik eng osnet ak bukonok siketemis.Osnosiek ak bukonok koityin agenge engsomok nebo ngwonydet.terei walutikabbarakak,ribei ainosiek ak ko konu(pakoinik,kerichek,logoek ak alak) che konubilionishek ak kotoreti milionishekab ketik aktiong’ik. ako any weketab chutan komi barak nebomilionisyek tiptem eng kila kenyit.Nusu chebo bikeng ngwony kotiengei eng kwenik,ako bik che negitmillionisiek 100 ko ma tinyei ot kwenik tuten cheboisen.Taunetab tiletab ketik:• Tiletab ketik koname yon kagiisto ketik asikeyai boisionik che bo temisiet anan koribsetab kiyagik ak en boisionik che u kwenik,chopetab matubaruk, koyoetab nchirenik,kayamsetb tomotet, kayamsetab majanik, teksetak bakoinik.• We getab osnosiek ko yon kainaam osnet kometinyei ketik ak boisiet ne mie koyob boisietne ya ak ribset (ko u yon kakitil ketik tugulche bo keny ak kebakach osnosiek chemengechen anan yon kagitil ketik che eechenkeboisien anan yon kaagiboisien osnet enkayagisiet, ago ma imuche kobwa ketik chelelach ne kata che kibek.• Che chang en tiletab ketik wechetab osnetko itu yon mamiten naet agobo miendaabosnet.• En olda age, miendaab ketik ko naat ngandanbananda ak ngalek kele momiten bik che ribekoyaei bik kotil ketik.Kareunetab tiletab ketik• Ibetab ng’ung’unyek:yon mamitei ketik cheterei ak korat ng’ung’yek kokonu ibetabng’ung’unyek• Rarunetab borotetab osnet:Istoetab ketikkoweche oleu osnet ak korar karorindaposnet,Istoi amitwokik ak kerichek ak kotesmagetab tuguk che kiteksen.Bik kobendi oleloko cheng kwenik,ak ngot kialdoi tugukab osnet,kobendi barak beit• Rarunetab baratetab ketik: ketik kotereikoristo ak koititietab osnet ak kotes koristoak kotes toldolindap ng’ung’unyek ako yanmamitenketik koyame oleu emet ak komuchekotesak maranet,ibetab ng’ung’unyek koyopkoristo,bosetab toltolindap ng’ung’unyek akwechetab koristo.Nee ne kimuche keyai kebos tiletab ketik akwechetab ketik:Kinam kabetishekab ketik ak kepcheiteketichoton anan kialdechi biikab kokwet.Boisien jikosiekap ribetap kwenik anan komakaa.• Boisien oratinwek che imuche korib mat ananko kwenik( kou iyoo bek ibaisien asista,murek,kawek,ak suswek,katukanikapminutik)• Kinam minsetab ketik,keik chito ne borot enkurupitab<strong>TIST</strong>, igimit choronok ak bikabkokwet ak choronokuk kochut <strong>TIST</strong> akichek.• Matitem olerupegei ak ainet,pakach ketik sikorip beek.• Keer ile machanga kiyagik en olndo agenge.Ribkiyagik komawech kabetisiek che katarutukogeny sikomawech ketik che katarutu enosnet• Kigimi minsetab ketik ak amitwogik enimbarenik:Yan itinyei ketik eng imbarenikngu. Imuche inyoru tuguk che katebeichengei enosnet ne negitchin ak kerib osnet.


Kinginaam banganetab jikosiekab <strong>TIST</strong>,kiboitinikab <strong>TIST</strong> ko jkigotestai kosomkandoik koibchi jikosiek koitchi klasta chechang ak che chang. Kiboitinik chebo <strong>TIST</strong>kogikoyai chigilet ne o en jikosiek che terterchinsi kogeer kole kaigochi boisiet ak borotet ne o bikche boisien.En arawani, Ms. Dorothy Naitore ( agenge enkandoikab LC ), Ms Charles Kamunya ak JamesMwai ( co-ordinator che bo jikosiek ak Mrs. SalomeMbaabu) agenge en jitab keny ne kiteche jikosiek)kopchee ak echek logoiwek.Dorothy, “en jikopoa, amuche akwonchi bikangwany aboisien kiloisiek 4 kila betut. Kora,koboisien chokchinet. Kiyo litait agenge ne bocheko koibe dakikosiek 5. Litait 4 che bo chaikkoibe takikosiek 10. Ak amuche akwany amitwogikche u githeri che bo bik 5 en dakikosiek 45.”Dorothy kora kogichigil jikosiek alak 2 cheboisien chimney. Ki irogen kongeten boisetab gsitak makaa koit keboisen kwenik en jikosiechukigechigil. Kikowkongeten koboisein 4,200 enarawet ko koit 900 en kila arawa en kwenik. Enniton , jikosiek che kigetes kowegu en chokchinet.James , Charles ak Salome kogichil korajikosiek che boisien koik 3 ak che boisien ngatatok2. En age tugul ko kigeer kongeten 20% -50% enkonoretab kwenik.<strong>TIST</strong> en ngunon kosiche magetab jikosiechu.Beitab jikosiechu kogoba barak n kenyit ne kowendi amun en tuguk che kiboisien ak ibet kogobabarak.Ngandan membaek konyolu kogeer konoretne o en boisietab kwenik che yaei beisiechu kobabarak. En kila <strong>TIST</strong> ko wendi koyaei kasit en korasi konde beisiechu kobwa ngwony ak konyorborotet ne bo barak.JIKOSOIEK CHE BO KASARI KO MITEN ENALDAET,Jikopoa: 1,400 kshKIPSIGIS VERSIONJiko sieikab <strong>TIST</strong>.Envirofit G-3300: 2,500 kshEnvirofit 2-pot/ chimney attachment (to be usedwith G-3300): 1,200 kshJiketab <strong>TIST</strong> ne magisibtoi ne tinyei kelyekaeng ak chimney- beinyin koterterchin kotiengeituguk che kiboisie. Kimuche ketech keboisien(agot ngo miten ngungunyek che korororon enolongony) sementi anan ko matubaruk. Tebenkandoikab klasta agobo tuguk che mitenolongwong.Ibwat : Jiketab <strong>TIST</strong> ne bo ngunguyek kimucheketech kora keboisien oret ne lele ne bo Envirofit.Tolochik ak keringonik 2 che bo chimney kimuchekituiyo en stovit ne tononot asi kotes uindo akboisienyin.Jiketab Envirofit tekchinenyin: ksh 2000 + kasit aktuguk alakEnvirofit 2 ak chimney ne kagitekchi ksh. 20006

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!