VIZATIM TEKNIK Pjesa 2 ELEKTROTEKNIKË

PërmbajtjaParafjalë .................................................................................................................................................56.1 Skemat e lidhjeve elektrike ...............................................................................................................66.2 Simbolet e elementëve të kontaktit ..................................................................................................86.3 Qarku me ndërprerje ...................................................................................................................... 106.4 Kontaktet mbrojtëse-Mekanizmi spinë-prizë ................................................................................... 126.5 Llampat tek çelësat ......................................................................................................................... 136.6 Qarku seri ....................................................................................................................................... 146.7 Qarku grup ..................................................................................................................................... 156.8 Qarku deviat 1 ................................................................................................................................ 166.9 Qarku deviat 2 ................................................................................................................................ 186.10 Qarku me ndërçelës ...................................................................................................................... 206.11 Dimeri me rrotullim ...................................................................................................................... 216.12 Skema instalimi ............................................................................................................................. 227.1 Qarku me impuls ............................................................................................................................ 267.2 Ndriçimi i shkallës-Qarqet me rële kohe .......................................................................................... 287.3 Çelësat elektronikë ......................................................................................................................... 308.1 Sistemet e citofonisë dhe të hapjes së derës ................................................................................... 328.2 Sistemet telefonike ......................................................................................................................... 348.3 Sistemet e sinjalizimeve në raste rreziqesh ..................................................................................... 369.1 Qarqet dixhitale bazë ...................................................................................................................... 389.2 JO-JOEDHE-JOOSE (NOT-NAND-NOR) .............................................................................................. 409.3 Shëmbuj të qarqeve dixhitale ......................................................................................................... 4210.1 Punë me diagrama ........................................................................................................................ 4410.2 Drejtëza e punës, Pika e punës ...................................................................................................... 4610.3 Përcjellësit e nxehtë ...................................................................................................................... 4810.4 Përcjellësit e ftohtë ....................................................................................................................... 5010.5 VDR · LDR· DMS · MDR .................................................................................................................. 5210.6 Dioda ............................................................................................................................................ 5410.7 Pllaka të stampuara ...................................................................................................................... 5610.8 Figurat e kontakteve bllok ............................................................................................................. 5810.9 Oshiloskopi ................................................................................................................................... 6011.1 Rrjetet TN ..................................................................................................................................... 6211.2 Klasat e sigurisë ............................................................................................................................ 6411.3 Kontrolli i masave të sigurisë......................................................................................................... 6612.1 Simbolet/ shënjat e kontakteve (çelësave) .................................................................................... 6812.2 Simbole ........................................................................................................................................ 734

ParafjalëKy material mësimor përbëhet nga libri i teorisë me detyra dhe libri i punës me fletë të përpunuaradetyrash. Të dy këto pjesë i referohen njera tjetrës.Në këtë libër teorie, përmbajtjet janë organizuar në hapa mësimorë që sipas kurrikulës janë tëpërmbledhura në fusha specifike teknike. Përmbajtja e librit shkon përtej vizatimit klasik profesinal tënivelit bazë me fushat e vizatimit teknik dhe teknikën së instalimit. Në kapitullin, Qarqet LogjikeBazë, Elektronika dhe Masat e Sigurisë trajtohen përmbajtje nga teknologjia. Duke u nisur nga kjo,në këtë libër janë vënë në dispozicion detyra për t’u ushtruar dhe thelluar më tej.Nxënësi njihet me materialin e ri mësimor nëpërmjet një probleme. Pas kësaj, nxënësi merrinformacione nëpërmjet teksteve dhe vizatimeve që i lehtësojnë të kuptuarit dhe zgjidhjen eproblemës.Detyrat që kanë një pike të kuqe përpara, gjenden tek libri i punës të printuara në një fletë vizatimi.Aty jepet edhe një pjesë e zgjidhjes, në mënyrë që ajo të jetë më e lehtë ose të kursehet koha përpunë të panevojshme vizatimi. Tek detyrat e tjera, nxënësi mund të ushtrojë zgjidhjen e detyrave nëmënyrë të pavarur.Ky libër duhet të ndihmojë nëPërballimin e sasisë së madhe të materialit mësimorNë të kuptuarit e lidhjeve funksionaleTë menduarin në sistemNë arritjen e kualifikimeve bazëZhvillimin e punës së pavarur tek nxënësit5

6.1 Skemat e lidhjeve elektrikeProblemëNjë llampë fiket dhe ndizet me një çelës, që kalon nëpër një relerryme. Ky qark duhet të paraqitet me anë të një skeme.Në vizatimet teknike përckatohen përmasat e pjesëvepërbërëse, të gjitha detajet e formës së tyre, pamjes dhematerialit të tyre. Në Elektroteknikë janë me rëndësi tëveçantë dhe të nevojshme informacionet rreth lidhjeve tëkabllove dhe funksionit të qarkut. Zhvillimi, prodhimi dhevendosja, vënia në punë, mirëmbajtja dhekërkimi i defekteve vendosin kritere të ndryshme tek këto pajisjeelektrike. Prandaj, përpara se të përgatiten skemat elektrike, duhettë qartësohet, se cilit qëllim i shërben skema dhe cila lloj skeme ipërshtatet më shumë këtij qëllimi.Qëllimi i përdorimitPershkrimi i lidhjeve dhe ipoziciomit Brenda ambjentitPershkrimi i mënyrës së veprimitSkema e lidhjes se telave Skema e pozicionimit ne ambjent Diagrama Skema e qarqeve elektrikeSkema e lidhjes se telave te pajisjeveSkema e lidhjeve elektrikeSkema e lidhjeveSkema e vendosjes se pajisjeveSkema instalimitDiagrama sipas kohësDiagrama sipas drejtimit të kalimitSkema e kalimit te rrymesSkema e pergijthshme elektrikeSkema zevendesuese e qarkutelektrikSkema ?? SkemanjefijoreshumefijoreParaqitjee zmontuar e montuarParaqitjeSipas pozicionit jo sipas pozicionitnë ambient në ambientParaqitjeDetajet e skemes se qarkutelektrikeVendosja e simboleve tëçelësave/ kontakteve elektrikeVendosja e pajisjeve në ambientKritere të përgjithshme që duhet të përmbushen ngaskemat e qarqeve.Skemat e qarqeve duhet të paraqiten në gjëndje tëstakuar dhe pa rrymë, dhe pajisjet në gjëndjen e tyrefillestare.Skemat e qarqeve duhet të paraqiten qartë. Kabllot tëvizatohen mundësisht pa kryqëzime. Nëse kjo nuk ështëe mundur, atëherë duhet patur kujdes që pikat endërprerjes të dallohen dhe të lexohen qartë.Të gjitha pajisjet elektrike duhet të emërtohen qartë dhe kudonjësoj, si në qarqet elektrike ashtu edhe në instalimet elektrikekonkrete në vënd.Zakonisht jepet lloji dhe numri i pajisjes. Sipas nevojës mund tëjepen edhe të dhëna të tjera në lidhje me sistemin e instalimit,pozicionin, funksionin dhe lidhjen elektrike.6

Shëmbuj skemash të lidhjeve elektrikeSkema e përgjithshme e lidhjes elektrikeSkema e përgjithshme e qarkut elektrik është njëparaqitje e thjeshtëzuar e qarkut elektrik. Ajo vizatohet siskemë njëfijore dhe jep një vështrim të përgjithshëm tëqarkut elektrik. Ajo paraqet vetëm shpërndarjen e rrymës.Për paraqitjen e pajisjeve elektrike përdoren zakonishtsimbole të thjeshtëzuara.Skema e instalimitSkema e instalimit tregon pozicionin e saktë të pajisjeveelektrike brënda një sistemi instalimesh, ku mund tëpërfshihen dritat, pajisjet me elektromotorë ose ato tëkomandimit në distancë.Paraqitja e thjeshtë psh. pa informacione rreth kabllove,po bëhet gjithnjë e më e përdorshme. Nga skema eqarkut elektrik shpesh nuk mund të nxirret mënyra eveprimit të çelësit.Skema e kalimit të rrymësTek skema e kalimit të rrymës elektrike në paraqitjen edetajuar, lidhja mekanike e pjesëve të veçanta të njëpajisjeje elektrike dhe pozicioni hapësinor nuk merrenparasysh. Qarku paraqet rrugën që ndjek rryma, e cila nëvarësi të mundësive, vizatohet e drejtë ose e kryqëzuar.Tek kjo paraqitje, funksioni i qarkut paraqitet shumëqartë. Prandaj, kjo skemë preferohet për hartimin eqarkut dhe për kërkimin e gabimeve.Tek skema e kalimit të rrymës, në paraqitje logjike, jepetedhe lidhja mekanike e pjesëve të veçanta të pajisjes.Funksioni nuk del shumë qartë. Kjo skemë përdoret nërastet kur krahas funksionit është me rëndësi edhendërlidhja hapësinore e pjesëve.Skema e lidhjesSkema e lidhjes, paraqet lidhjet e pajisjeve elektrike,veglat dhe makinat, si dhe kabllot që lidhen me ato ngabrënda apo nga jashtë. Ato paraqiten brënda me te gjithafijet lidhëse; kabllot që dalin jashtë bashkohen dheshoqërohen me sqarime rreth destinacionit të tyre. Bornatetiketohen me numra ose shkronja.7

6.2 Simbolet e elementëve të kontaktitProblemëPjesët elektrike si çelësi, priza, llampa, rezistencat,bobinat, motorët etj. duhet të paraqiten të thjeshtëzuaradhe në mënyrë të kuptueshme.Pjesët elektrike, lidhja dhe komandimi i tyre duhet tëemërtohen qartë me simbole dhe shënja kontaktesh.Simbolet e çelësavePajisjet elektrike paraqiten në skemat e qarqeve vetëmme anë të simboleve. Ndërtimi, forma e jashtme dherealizimi teknik zakonisht nuk merren parasysh.Si simbole grafike ekzistojnë shënjat e mëposhtme.Vija e pandërprerë dhe e ndërprerëDrejtkëndëshi dhe kuadratiRrethi dhe gjysëmrrethiPika dhe shigjetaSimbolet në skemat e qarqeve elektrike quhen simboleqarqesh elektrike. Tek një paraqitje shumëfijore e qarkutelektrik përdoren simbole çelësash, që përmbajnëinformacione më të detajuara. Për paraqitjet njëfijore tekskemat e përgjigjshme elektrike dhe skemat e instalimeveekzistojnë simbole shumë të thjeshtëzuara.Elementët e kontaktitMe anë të elementit të kontaktit ndërpritet ose mbylletqarku i rrymës. Këtu dallojmë dy forma thelbësore.Kontaktet normalisht të hapura dhe kontaktet normalishttë mbylluraKontakti normalisht I hapur është një kontakt që kur vihetnë funksion mbyll qarkun e rrymës.Kontakti normalisht i mbyllur ndërpret qarkun e rrymësdhe quhet ndryshe edhe kontakti i gjëndjes së qetësisë.Simbolet e qarkut dhe realizimi teknik përputhenpjesërisht me njëra tjetrën. Drejtimi i elementit të fiksuartë kontaktit (2) dhe kablli (1) që del prej tij, përzgjidhensipas dëshirës.8

Gjëndja e qetësisëKontaktet paraqiten në gjëndje qetësie, pra pa ndikimin enjë force vepruese. Nëse kontakti vizatohet në gjëndjepune, kjo paraqitje duhet të sqarohet me një shigjetë tëtillëLidhje me veprim të ndërsjelltëLidhja mes pikës së veprimit të forcës F dhe elementit tëkontaktit vizatohet si vijë e ndërprerë. Nëse mes forcësvepruese dhe elementit të kontaktit ka pak hapësirë, mestyre mund të vizatohet një vijë dopjo.Forca veprueseNë fundin e lire të lidhjes ndërvepruese jepet lloji i forcësvepruese të qarkut. Këto të dhëna mund të preçizohenedhe më tepër nëpërmjet informacioneve shtesë.Butoni dhe çelësi me pozicion fiksNjë çelës që kthehet në gjëndjen fillestare (qetësie) sapoforca vepruese ndalon, quhet buton, psh. butoni i ziles. Njëçelës, që mban pozicionin e vendosur nga një forcevepruese mbi të edhe pasi kjo forcë nuk është më, quhetçelës me pozicion fiks ose me vetëmbajtje psh. çelësi idritës.Kritere të përgjithshmeSimbolet e kontakteve mund të vizatohen në madhësi tëndryshme dhe në pozicione të ndryshme; kuptimi i tyre delnga vetë forma e vizatimit.Trashësia e vijës e të gjitha shënjave të çelësave është enjëjtë. Pjesë të rëndësive të ndryshme duhet të paraqitenedhe brënda të njëjtës skemë qarku në madhësi dhe metrashësi vijash të ndryshme.Nëse brënda normës nuk përfshihet ndonjë shenjë/simbol indonjë elementi kontakti psh. paraqitja shumëfijore e njëdimeri atëherë simboli i këtij element kontakti mund tëkrijohet duke u bazuar tek elementët e normuar.ShëmbujSimbolet e elementëve të kontaktit të dhënë në figurë janëparaqitur në katrorë 4 mm-sh dhe të zmadhuar dyfish. Vijae ndërprerë me pika rreth çelësit me pozicion fiks ireferohet në mënyrë simbolike kornizës së jashtme tëpajisjes (kutisë), mekanizmi që vihet në punë ndodhetbrënda kësaj vije kufizuese.Detyra•6.2.1 Simbole të elementëveVizatoni simbolet e elementëve sipas përmasave më lartose atyre në faqet e fundit. Përshkruani kuptimin esimboleve si dhe të detajeve brënda tyre.9

6.5 Llampat tek çelësatProblemëNjë llampë muri në një dhomë fëmijësh stakohet nëpërmjetnjë çelësi afër shtratit. Për një orientim më të mire, çelësiduhet të jetë i ndriçuar.Ndriçimi i çelësit i shërben orientimit ose kontrollit tëgjëndjes së çelësit.Ndriçim orientuesShpesh është e nevojshme, psh. sipas rregullores sëreparteve, që çelësat e dritave, për arsye orientimi, të jenëme ndriçim. Këtë detyrë e kryejnë sinjalizues me ndriçim,që përbëhen nga një llampë neoni dhe një rezistencësigurie.Ato vendosen në një qark instalimi seri dhe qëndrojnëparalel me pjesën e elementit të kontaktit.Në gjëndje të stakuar, pra kur elementi i kontaktit është ihapur, rrjedh një rrymë e vogël prej 1 mA nëpërmjet qarkutseri nga llampa e neonit dhe ndriçimi i përgjithshëm.Nëse ndriçimi i përgjithshëm aktivizohet nga mbyllja eelementit të kontaktit, të dy skajet e sinjalizuesit të llampëskanë të njëjtin potencial elektrik; llampa e neonit fiket.Gjatë përzgjedhjes së kutisë së çelësit duhet paturparasysh që llampa e neonit të ndriçojë tej për tej.Ndriçim kontrolliGjatë ndriçimit të kontrollit, gjëndja e elementit të kontaktittregohet nëpërmjet një sinjalizuesi me dritë. Neutri është inevojshëm për mbylljen e ndriçimit të kontrollit.ZbatimiSistemet e vajit dhe të gazit duhet të ndizen në rasterreziqesh. Në çelësin dypolësh (L1 dhe N), gjëndja e takuare kontaktit duhet të tregohet nga një llampë kontrolli.Detyra•6.5.1 Ndriçim kontrolliNë derën e një dhome, ku është vendosur impianti ingrohjes qëndrore me gas është instaluar një çelës mendriçim Q1 për ndriçim të përgjithshëm E1 dhe çelëskontrolli Q2 të sistemit të ngrohjes E2. Ndriçimi dhe ngrohjajanë të lidhur me qarqe energjie elektrike të ndarë nga njëritjetri.Vizatoni skemën e përgjithshme të qarkut dhe skemën ekalimit të rrymës në lidhje logjike.13

6.6 Qarku seriProblemëNdriçimi në një dhomë ndënjeje duhet të instalohet në mënyrëtë tillë, që dy grupet e llampave të tavanit të mund të fiken etë ndizen secila më vete.Llampa e dhomës së ndjenjes mund të lidhet në rrjetnëpërmjet dy çelësave ose një çelësi seri.Qarku çelës seriNjë çelës seri përdoret në rastet kur dy llampa, dy grupellampash ose dy kalime rryme të një llampe duhet tëfiken/ndizen secila më vete.Ai përbëhet nga dy kontakte normalisht të hapur, të pavarurnga njëri tjetri brënda të njëjtës kuti. Të dy këta kontaktebashkohen/ realizojnë kontaktin në një pike të përbashkët, qëshënohet në çelës me P (Pol) me↑ (shigjetë) ose me njëngjyrë.Ndriçues me dy grupe llampashNdriçues me shumë llampa përmblidhen shpesh në dy grupellampash.Detyra•6.6.1 Ndriçues me disa llampaNë një dhomë ndenjeje llampa duhet të lidhet me rrjetin medy grupe të ndryshme llampash 3x60 W dhe 2x 60 Wnëpëmjet një çelësi seri.Vizatoni skemën e përgjithshme të qarkut në lidhje logjike.6.6.2 Dy llampaNë një dhomë ngrënieje duhet të lidhet ndriçimi i përgjithshëmE1 dhe një llampë muri E2 nëpërmjet një çelësi seri.Vizatoni një skemë të përgjithshme të qarkut me çelësa dheskemën e kalimit të rrymës në lidhje logjike.14

6.7 Qarku grupProblemëRoleja e një dere dhe dritareje të madhe në një dhomëndenjeje duhet të komandohet elektrikisht.Në teknikën e instalimit përdoren grupe çelësash përngritjen apo uljen e roleve, grilave etj.Grupet e çelësaveKëta çelësa kanë tre pika kontakti. Zakonisht janë çelësarrotullues ose çelësa me dy pozicione.Motorët që vënë në lëvizje (mekanizimin)Ngritja dhe ulja e mekanizmave të tillë si grila mund tëarrihet nëpërmjet ndryshimit të drejtimit të motorëve mendihmën e grupeve të çelësave. Pasi grila arrin pozicionine sipërm dhe të poshtëm motori fiket vetë nëpërmjet çelësitfundor.Tek grilat role me mekanizma lëvizëse, motori ështëintegruar në grilë në mënyrë të tillë që të mos duket ngajashtë. Tek grilat me fletë, motori vë në lëvizje një valë, ecila nëpërmjet litarëve mbajtës çon në ngritjen dhe uljen, sidhe pozicionimin e pjerrët të fletave.ShënimNdërmjet dy pikave të kontaktit të motorit për „lart“ dhe„poshtë“, ndodhet një kondensator për ndryshimin edrejtimit. Prandaj, motorët që vënë në lëvizje shumë rrole(grila) nuk lejohet të lidhen tek i njëjti grup çelësash, sepsekondensatorët që i përkasin çelësave të ndryshëm përpozicionet „poshtë“ dhe „lart“ mund të çojnë në ndikimin eçelësave tek njëri tjetri. Kur kemi të bëjmë me disa motorënevojitet përdorimi i grupeve të çelësave ose çelësatshumëfijorë.Detyra•6.7.1 Mekanizmi që vë në lëvizje rolen (grilën)Në një dhomë ndenjeje roleja vihet në lëvizje elektrikisht.Vizatoni skemën e përgjithshme të qarkut dhe skemën ekalimit të rrymës në paraqitje të zbërthyer.6.7.2 Laborator fotografikNë hyrje të dhomës së errët të laboratorit fotografik duhettë ndizet drita. Brënda vetë laboratorit duhet të bëhet kaliminga drita e tavanit E1 në dritën e kuqe E2 dhe nësinjalizuesin me ndriçim H1 me anë të grupit të çelësave.Vizatoni skemën e përgjithshme të qarkut dhe skemën ekalimit të rrymës në lidhje logjike.15

6.8 Qarku deviat 1Çelësi 1 Çelësi 2 Llampa001101010110Tabela e vërtetësiseProblemëNjë llampë E1 duhet të fiket e të ndezet sipas dëshirësnga dy vënde të ndryshme me çelësat Q1 dhe Q2.Tabela e dhënë tregon kombinimet e mundshme tëçelësave, ku 0 do të thotë që çelësi nuk është në punë,pra drita është e fikur dhe 1 do të thotë që çelësi ështënë punë, pra drita është e ndezur.Në praktikë dritat fiken/ndizen me çelës me dypozicione.Çelësi deviatNjëra nga tre pikat e lidhjes të një çelësi deviat (me dypozicione) njëri shënohet me P (Pol), me ↑ (shigjetë)ose me ngjyrë.Në secilin prej këtyre dy pozicioneve të çelësit ka njëlidhje përçuese nga poli për tek njëra bornë. Kjo formëe ndërtimit të kontaktit të çelësave quhet kontakt mendryshim pozicioni ose shkurt deviat.QarkuPoli i çelësit me dy pozicione Q1 lidhet me fazën, poli içelësit me dy pozicione Q2 lidhet me neutrin nepermjetllampës.Dy pikat e tjera të kontaktit të çelësit lidhen në mënyrëtë tillë të alternuar me njëri tjetrin, që drita të vizatohetnë gjëndje të stakuar. Këto dy përcjellëslidhjeje quhen,,Përcjellës korrespondues“.ShënimTë 4 gjëndjet e takimit të qarkut me çelësa deviat janëparaqitur të thjeshtëzuara si skica qarku.Rënditja e vizatimit përputhet me rënditjen e të dhënavetë tabelës së vërtetësisë.Pjesët, që kanë tension por nuk e mbyllin qarkunvizatohen me të kuqe; Pjesët që kanë tension dhembyllin qarkun vizatohen me të kuqe të theksuar. NeutriN vizatohet me të zezë të theksuar.16

ShëmbullTek shkallët, llampa duhet të ndizet nga dy vënde tëndryshme.Vizatoni skemën e kalimit të rrymës në lidhje logjike duke ubazuar tek skema e përgjithshme e qarkut.Theksoni me ngjyrë dy përcjellësit korrespondues.ZgjidhjaDetyra•6.8.1 Qark elektrik me ndërprerje me dy deviate.Në një korridor, llampa e tavanit duhet të ndizet e fiket ngady vënde të ndryshme. Nën njërin çelës deviat duhet tëinstalohet një kontaktmbrojtës prize dhe afër raftit tërrobave një llampë muri me çelës.Vizatoni një skemë të përgjithshme të qarkut dhe skemën ekalimit të rrymës në lidhje logjike.6.8.2 Qark elektrik deviat me prizaVizatoni në paraqitje të zbërthyer skemën e kalimit tërrymës për skemën e përgjithshme të qarkut me çelësa dhetheksoni me ngjyrë dy përcjellësat korrespondues.17

6.9 Qarku deviat 2ProblemëGjatë zëvendësimit të një çelësi të prishur deviat, mundtë konstatohet, se ai është i lidhur ‚ndryshe‘; Faza nukqëndron tek borna P (Pol).Qarku dhe funksioni i këtij qarku tjetër deviat duhet tëanalizohen.QarkuBornat e dy çelësave deviat mund të lidhen edhe nëmënyrë tjetër me njëra tjetrën.Për tipin tjetër të qarkut është karakteristike që të dybornat P (Pol) të çelësit deviat të bashkohen me njëratjetrën; ky përcjellës është përcjellësi korrespondues iqarkut.Dy bornat e tjera janë gjithashtu të lidhura me njëratjetrën; në njërën prej këtyre lidhjeve bashkangjitet fazame telin tjetër të llampës.AvantazhiNë të dy çelësat me dy pozicione ndodhet faza. Nëraste të caktuara mund të kursehet një tel/kabull nëkrahasim me qarkun normal me dy pozicione. Kjondodh kur priza instalohet poshtë çelësit.Prandaj ky qark quhet edhe qarku deviat kursimtar.DisavantazhiQarku kursimtar deviat nuk mund të zgjerohet me trepika veprimi (qarku me ndërçelës), sepse ka vetëm njëpërcjellës korrespondues.Çelës deviat me ndriçimÇelësat deviat mund të pajisen me një llampë neoni(llampë orientimi). Ky funksion është i mundur tek të dytipet e qarqeve.18

Qarku seri me dy pozicioneNëse një ndriçues me shumë llampa me dy grupellampash duhet të ndizet nga dy vënde, atëherë duhetinstaluar një qark deviat seri. Si çelësa mund të përdorennga një çelës deviat me një pllakë qendrore tëpërbashkët ose një çelës deviat seri i veçantë.Tek një çelës deviat seri janë dy kontakte komutimi dhe 6pika takimi të bashkuar në një kuti, që mund të instalohetnë një prizë të zakonshme për pajisje. Ndriçimi orientuesnuk mund të instalohet për arsye të mungesës së vëndit.Detyra•6.9.1 Qarku kursimtar deviatNdriçimi i një korridori është instaluar sipas skemës sëpërgjithshme të qarkut. Tek të dy çelësat janë montuarllampa neoni që shërbejnë si ndriçues orientimi.Vizatoni skemën e kalimit të rrymës në lidhje logjike.6.9.2 Numrat e përcjellësveNë të tre qarqet deviate segmentet e përcjellësve janëvënë emërtimet me shkronjat A, B, C dhe D.Jepni në tabelë për çdo qark deviat numrat dhe tipet epërcjellësve (L1, N, PE, përcjellës të tjerë). Veproni në tënjëjtën mënyrë për qarkun ‘normal’ dhe qarkun kursimtardeviat.6.9.3 Kërkimi i defekteveNjë qark deviat ka defekt.a) Me çfarë lloj qarku deviat kemi të bëjmë, kur gjatëllampës së ndezur, të tre bornat e dy çelësave janë tëlidhura në tension.b) Përcaktoni shkakun e defektit, kur llampa ndizet vetëmsipas një kombinimi të vetëm çelësash.Çelësi 1 Çelësi 2 Llampa0011010100106.9.4 Qark i zgjeruar deviatVizatoni një skemë të përgjithshme qarku dhe skemënkalimit të rrymës në lidhje logjike.•6.9.5 Qark seri deviatNë një dhomë ndënjeje dy llampat e murit fiken/ndizennga dy vënde nëpërmjet një çelësi deviat seri.19

6.12 Skema instalimiProblemëNë skicën e një dhome ndënjeje janë vizatuar ngaarkitekti mobiljet dhe pajisjet elektrike, si drita, çelësa,priza. Këto të dhëna duhet të plotësohen tek një skemëinstalimi.Për krijimin dhe leximin e një skeme instalimi nevojitennjohuri si për simbolet e çelësave të pajisjeve elektrikedhe për qarqet e tyre, si dhe për simboliken e skemavetë ndërtimit.Skica e ndërtesës Sipas DIN 1356Tek skema e instalimit, instalimet elektrike vendosenbrënda skicës së ndërtesës. Për këtë është më epërshtatshme skica me seksion prerjeje; ajo paraqet njëprerje në 1 metër lartësi, dhe në atë mënyrë që tëpërfshihen dritaret dhe dyert.Të dhënat e përmasaveNjësitë matëse te përmasave në një skicë ndërteseduhet të jepen bashkë me shkallën. Zakonisht përdoretnjësia matëse cm; por, ndeshet shpesh edhe kombinimicm/m, ku vlen si me poshtë:Përmasat nën 1 m: të dhënat në centimetërPërmasat mbi 1 m: të dhënat në meterHapjet në mura)b) a) Derë pa prag, lidhja e derës majtasc) b) Derë me prag vetëm në njërën anë, lidhja e derësdjathtasd) c) Derë dopjo me shinëe) d) Arkitrau, binari (pozicioni sipër rrafshit të prerjesf) e) Kalim pa prag, 88,5 cm i gjërë/ 2,135 m i lartëg) f) Dritare me dopjoxham, 1,76 m e gjerë/ 1,26 m e gjatëShkallëta)Ngjitja e shkallave sipas drejtimit të shigjetës.b) a)Shkallë mbi dy kate, drejtimi djathtasc) Pjesa e shkallës në formë u-je ndodhet poshtë rrafshittë prerjesd) b)Shkallë, me një drejtim, majtasZgafellaa) a) Oxhakub) b) Zgafellë ajrosjejec) c) Zgafellë ajrosjejeLëndëa) a) Mur prej gurëve plastikb) b) Hapja, pa material plastik në rrafshin e prerjesc) c) Betond) d) Beton me çelike) e) Copa të gatshme betonif) f) Dru (Dru me prerje tërthore, dru me prerje gjatësore)g) Dhe (tokë)22

Zonat e instalimitPër arsye sigurie, montimi i çelësave, prizave dhe kutiaveshpërndarëse; si dhe zgjatimi i telave në mure duhet tëbëhet në zonat e mëposhtme të instalimit:Zona vertikale e instalimit:Distanca nga dyert,dritaret dhe qoshet e muritZonat horizontale të instalimit:15 cm+15 cm- 5 cmZona 1 Distanca nga dyshemeja 30 cm±15cmZona 2 Distanca nga dyshemeja +20 cm100 cm- 10 cm(vetem tek pllakat e zdrukthit)Zona 3 Distanca nga tavani 30 cm±15 cmÇelësi Distanca nga dyshemeja 115 cmPriza Distanca nga dyshemeja 105 cm(vetem tek pllakat e zdrukthit)Kabllot për tek pajisjet jashtë zonës së instalimit mund tëvendosen vetëm vertikalisht.Në tavane dhe dysheme kabllot duhet të vendosen dukendjekur rrugën më të shkurtër.Format e instalimitInstalimi klasikTek instalimi klasik kutia shpërndarëse vendoset poshtëtavanit dhe lidhet me çelësa, priza dhe llampa në zonat einstalimit nëpërmjet kabllove. Pajisjet e mëdha, si lavatriçet,sobat etj, marrin kabllo të veçantë.Përdorimi i prizave lidhëse të pajisjeve.Përdorimi i prizave lidhëse të pajisjeve është më i mirë,sepse në krahasim me prizat normale të pajisjeve kanë njëvolum prize më të madhe (thellësia ose Ø 70 mm).Rrugët e kabllove janë zakonisht më të shkurta dhe gjatëpunimeve në shpërndarjen e kabllove nuk është nevoja tëdëmtohet tapeti.Qarqe rryme të ndara.Tek format e instalimit të paraqitura më lart parashikohetpër çdo dhomë një kombinim i qarkut të ndriçimit meqarkun e prizave. Është gjithashtu e mundur që ndriçimidhe prizat e dhomave të instalohen si qarqe të veçanta. Kjoformë instalimi kërkon më shumë punë, por jep më shumësiguri për pajisjet.Përdorimi i kutiave shpërndarëse qëndrore.Tek konstruksionet e gatshme dhe tek ndërtesat e zyraveinstalimi bëhet pjesërisht me kutia shpërndarëse, që janëmontuar në pozicione qëndrore në mur ose në tavan. Prejandej kabllot drejtohen tek zonat e instalimit për tek pajisjetelektrike. Në rast ndryshimesh të mëvonshme, psh. ndarjendryshe e dhomës ose përdorim ndryshe, duhet tëpërshtatet vetëm qarku në kutinë e shpërndarjes.23

6.12.3 Banesë me dy dhomaNë skicën e një banese me dy dhoma është vizatuar mobilimi.a) Hartoni një skemë instalimi në shkallën 1:100, me qark të kombinuar drite dhe prizash. Etiketoni pajisjet me numrat eqarqeve të rrymës.b) Hartoni skemën e përgjithshme të qarqeve elektrike të instalimit.6.12.4 Një banesë 3-dhomësheNjë ndërtues ka vizatuar mobiljet brënda skicës së shtëpisë së tij me tre dhoma.a) Hartoni një skemë instalimi në shkallën 1:100 me qarqe të veçanta rryme për llampa dhe priza. Etiketoni me shënimetpërkatëse pajisjet elektrike.b) Jepni edhe skemën e përgjithshme të qarqeve elektrike.25

7.1 Qarku me impulsProblemëNë një bodrum, qarku duhet të ndryshohet me sa më pak punëinstaluese në mënyrë të tillë që ndriçimi të mund të ndizet efiket nga dy vënde të ndryshme.Duke përdorur qark me impuls, zgjerimet/shtesat mund tëbëhen me shumë pak punë instaluese.Çelësi me impulsNjë bobinë që përshkohet nga rryma mbyll një kontakt çelësi(çelës normalisht i hapur ose deviat) në mënyrëelektromagnetike. Kur bobina mbetet pa rrymë, ajo kthehet nëgjendjen fillestare të qetësisë, ndërsa çelësi mbetet tekpozicioni i ri. Kjo arrihet nga bllokimi mekanik i kontaktit. Çdoimpuls mbi bobinë ndryshon edhe gjëndjen e pozicionit tëkontaktit.ButoniSi çelës për bobinën mund të përdoret një buton. Ky, nëkrahasim me çelësat e tjerë, kthehet përsëri në pozicioninfillestar, sapo forca lëvizëse që ushtrohet mbi të nuk është më.QarkuÇelësat me impuls bëjnë pjesë tek grupi i rëleve dhekontakteve. Mes tyre dallojmë qarkun ndihmës të rrymës qëvë në punë bobinën dhe qarkun kryesor të rrymës me kontaktepër ndezjen e llampave, makinave, pajisjeve etj.Mënyra e veprimit të qarkut dallohet qartë tek skema e kalimittë rrymës në paraqitje të detajuar. Këtu, faza L1 vizatohet lartdhe nuli N vizatohet poshtë.Katër fotografitë tregojnë gjëndjet e ndryshme të kontaktit nëqarkun ndihmës dhe qarkun kryesor.Çelësat e impulsit instalohen në kutitë e shpërndarjes afërkonsumatorit ose tek kutia e matësit të energjisë ose ne njeshinë në kutinë shpërndarëse. Ata përdoren zakonisht kurkonsumumatori duhet të ndizet nga vënde të ndryshme.Numrat e përcjellësit janë shumë më të vegjël se tek qarkudeviat dhe qarku me ndërçelës.26

Ndriçim orientimiTek butonat mund të montohen llampa neoni për 220 V,që shërbejnë si llampa orientuese, paralel me mbyllësin.Ata qëndrojnë në një seri me bobinën e çelësit meimpuls, në mënyrë që në rast mbingarkese të llampës mekandelë, bobina me rële të lëshojë zhurmë dhe të nxehet.Vënde të ndryshme veprimiQarqet me impuls mund të vihen në punë nga shumëvënde veprimi. Tek të gjithë butonat nevojiten vetëmkabllot me dy fije/përcjellësa; butonat vendosen paralelme njëri tjetrin.Tension sigurie/ tension i ulëta)Në raste të veçanta, psh. për arsye sigurie, si tensionkomandues përdoret tensioni i ulët/ i parrezikshëm. Gjatëinstalimit duhet patur kujdes që keto dy linja/ kabllo tëniveleve të ndryshme të tensionit të ndahen pa problemnga njeri tjetri.Detyra•7.1.1 Qarku i impulsitNjë llampë ndriçuese duhet të ndizet me rële impulsi nganjë vënd. Në këtë rast mund të përzgjedhim mes tremundësive për montimin dhe vënien në punë të çelësitme impuls.Çelës me impuls:a) Në kutinë shpërndarëse në dhomëb) Tek shpërndarësi,tensioni komandues 220 Vc) Tek shpërndarësi, tensioni komandues 8 VVizatoni skemën e kalimit të rrymsë të të tre qarqeve nëlidhje logjike.•7.1.2 Qark i shumëfishtë me impulsVizatoni skemat e përgjithshme të qarqeve elektrike dheskemën e kalimit të rrymës për qarkun e dhënë meimpuls, nëpërmjet paraqitjes logjike.7.1.3 Tabela e vërtetësisëNë një qark me impuls tre butonat S1, S2, S3 veprojnëmbi bobinën e rëlesë K1.b) Shënoni në tabelën e vërtetësisë, se në çfarë kushteshtakuese tërheq bobina K1.S3 S2 S1 Bobina K1 Kontakti K10 0 00 0 1c) Bëni një përshkrim rreth lidhjes takuese të tre butonave.Shënoni në tabelë për secilin nga tetë rreshtat e tabelëssë vërtetësisë gjëndjen e kontaktorit K1 në një kolonëtjetër. Bëni kujdes që për çdo kalim për tek rreshti tjetër,bobina e rëlesë duhet të jetë pa energji brënda saj.27

7.2 Ndriçimi i shkallës-Qarqet me rële koheProblemëNë një godinë shumëkatëshe, ndriçimi duhet të mbetet indezur vetëm për një farë kohe pasi është takuarbutoni; pra, fikja duhet të bëhet në mënyrë automatike.Fikja dhe ndezja e llampave me gradim kohe të njështëpie me shkallë bëhet me anë të rëlesë së kohësbrënda automatit të kohës së dritave të shkallës.Rëletë e kohësTek proceset e takim/stakimit të dritës në varësi tëgradimit të kohës dallojmë dy tipe „vonese“; në tërheqjedhe në rënie.Tek vonesa në tërheqje, kontaktet e rëlesë së kohësvihen ne punë vetëm pas një kohe të caktuar, pasiështë dhënë komanda e ndezjes/takimit.Tek vonesa në rënie, kontaktet mbeten edhe për pakkoh në gjëndje pune, megjithëse rëletë e kohës nukjanë të lidhura më me tensionin.Lloji i vonesës duhet të bëhet i qartë në skemën eqarkut elektrik. Kjo mund të bëhet e dallueshme tekbobina e rëlesë;por zakonisht, ndryshimi i drejtimit të vonesës duhet tëshënohet me një gjysëmrreth tek kontaktet(kontaktorët). Tek paraqitja e detajuar e kontakteveduhet të jepet lloji i vonesës tek çdo kontakt (pikëkontakti)Vonesa kohore ndodh zakonisht elektrikisht (qark merezistencë dhe kondensator) ose eleketronikisht (qark iintegruar me lexues/numërues)Automati i dritës së shkallësAutomati i dritës së shkallës pajiset me rële kohevonuese në fikje dhe montohet në kutinë e matësit tëenergjisë ose në kutinë shpërndarëse. Koha e vonesësmund të gradohet nga 30 s deri në 5 minuta. Nëpërmjettakimit të një çelësi tjetër (deviat) mundësohet ndriçimi ivazhdueshëm.Për arsye sigurie janë të rëndësishme kërkesat emëposhtme:Ri-aktivizimi i çelësit gjatë kalimit të kohësNdriçim orientues i butonaveDimer automatik pas mbarimit të kohës.Tek fabrikime ndryshme mund të dallojmë 3 qarqe tëndryshme.Qarku 1Automat me 3 përcjellës (e lidhur në tre linja)Faza tek butoni (e komanduar nga faza L)Pa mundësi ri-takimiKutia shpërndarëse me 4 linja në shtëpinë meshkalla.L1 (faza) + N +fija komanduese+fija e llampës=teli i llampës+tokëzimiQarku 2Automat me lidhje me 4 përcjellësL tek butoni (komanduar nga L)Me ri-aktivizimKuti shpërndarëse në shkallë, me 5percjellës /fijeL1+N+fije komanduese+fije llampe+tokëzues28

eQarku 3Automat me 3 përcjellësaN tek butoni (komanduar me N)Pa riaktivizimKuti shpërndarëse në shkallë, me 4 fije N+fijekomanduese+fija e llampës+ tokëzimiShënimeNdezja e dritës së përhershme bëhet në mënyrë njëfijorenë qarkun kryesor të rrymës ose në mënyrë dyfijore nëqarkun kryesor dhe komandues të rrymës.Ka fabrikate që lejojnë mundësi të ndryshme lidhjeje.Automate elektrike të plota të kohës nuk kane kontaktormekanik, por një çelës elektronik (Triak).Detyra•7.2.1 Automat me ri-aktivizimNë ndriçimin e shkallëve të një shtëpie me qera duhet tëpërmbushen këto kushte:RiaktivizimiNdriçim orientues edhe gjatë kohës që llampat ndriçuesejanë të ndezura.Çelës për ndezjen e dritës së përhershme.Priza poshtë çelësave buton.Vizatoni skemën e kalimit të rrymës në lidhje logjike për tëdy katet.7.2.2 Automat me tre përcjellësNë shkallët e një shtëpie me tre kate, ndriçimi fiket ngadalënëpërmjet një automati me tre përcjellës. Është imundshëm edhe kalimi tek ndriçimi i përhershëm. Çelësatbutona ndodhen në përçuesin e jashtëm dhe janë tëndriçuar.Vizatoni skemën e kalimit të rrymës në lidhje logjike dheskemën e përgjithshmetë qarkut elektrik.7.2.3 KrahasimAnalizoni tre tipet e qarqeve të automateve të dritave tëshkallës dhe hidhni rezultatet në një tabelë. Kriteri/ Qarku 1 2 3Rryma e llampës nëpër butonKalon nëpër NNdriçimi orientues i ndezurgjatë kohës së paraprogramuar29

7.3 Çelësat elektronikëProblemëGjatë rinovimit të një dhome ndënjeje, tre çelësatmekanikë të një qarku me ndërçelës duhet tëzëvendësohen me një dimer sensor që lidhet me njëbuton sensor dhe një buton mekanik.Mënyra e veprimitÇelësat Çelësat elektronikë të instalimit përbëhen nga tre grupe:Kontakti elektronik (1)Komanduesi elektronik (2)Sinjalizuesit (3)Elementi i mirëfilltë takues është një Triak(Çelëselektronik), që përmbush funksionin e tij takues vetëmme rrymë alternative. Në gjëndje të stakuar, ai nuk erealizon lidhjen mes hyrjes (↓) dhe daljes(↑).Komanduesi elektronik (2) përpunon sinjalet etakimit dhe i përcjell ato si urdhra takimi për tek kontaktielektronik (1). Pjesa më e madhe e elementëvepërbërës të komandimit mund të përmblidhen në një IC(qark i integruar).Sinjalizimi kryhet nëpërmjet elementëve përbërës tëintegruar ose të jashtëm, sensorëve 3). Ata mund tëreagojnë ndaj zhurmës, rrezatimit infra të kuq oselëvizjes ose mund të çlirojnë një rrymë drejtuese shumëtë vogël nga kontakti i një elektrode prej njeriut.Përdorime/zbatimeÇelësat (butonat) e sensorëvePrekja e një elektrode sjell dhënien e një kontakti tëshkurtër, pavarësisht nga kohëzgjatja e prekjes;veprimi dhe lidhja përkojnë me çelësat butona (skema eqarkut elektrik/kontakteve 1)Çelësat e sensorëvePrekja e sipërfaqeve të sensorëve sjell dhënien e njëkontakti të përhershëm ose stakimin; Mënyra efunksionimit është ajo e një rëleje impulsi me butona tëintegruar. Është e mundur edhe lidhja e pikave(vëndeve, pozicioneve) anësore në bornë (1) në formëne butonave mekanikë ose elektronikë (skema e qarkutelektrik 2).Dimer sensorNga çelësi i sensorit, nëpërmjet zgjerimit të funksionitkomandues lind dimeri sensor. Prekja e shkurtër sjelltakimin/stakimin, prekja më e gjatë aktivizon funksionindimer. Pikat anësore/dytësore lidhen si tek çelësi isensorit (skema e qarkut elektrik 2)Dimeri me butonDimeri me buton përputhet me dimerin sensor, por sisinjalizues ka një buton të montuar mekanik me njëngritje të vogël të jashtme. Kështu ai ka avantazhet e enjë çelësi sensor pa të metat e tij (probleme kontakti nësipërfaqen e prekshme, kapacitetin e kabllove/linjave).30

Dimer me gradim koheKy çelës i plotë elektronik takohet me një buton sensorose buton me prekje të lehtë. Pas fazës me dritë tëbardhë të paragraduar t1≤ 5 min, çelësi fillon vetvetiu tëshuajë ngadalë ndriçimin. Faza e dimerit t2 zgjat njëminutë. Nëpërmjet kësaj arrihet siguri dhe komoditet ilartë në dhomatqë përdoren rralle apo në shkallët e shtëpive.Çelësat e zakonshëm (të shkallëve të shtëpive)megradim kohe mund të përshtaten për dimerin me gradimkohe duke ndryshuar poziconin e telit nga një bornë tektjetra në kutinë shpërdarëse.Duhet të mbahen parasysh ndryshimet mes çelësave,neutri N duhet të lidhet pjesërisht me dimerin me gradimkohe.Ndriçimi orientuesÇelësat elektronikë (1) mund të ndriçohen pjesërisht mellampa neoni. Në këto raste mund të ndriçohen edhevëndet dytësore. Qarqet ndahen nga njëri –tjetri. Tekvëndet dytësore (2) nevojiten zakonisht tre kabllo. Tekbutonat mekanikë (3) duhet të zgjidhet zbatimi me treborna.Detyra•7.3.1 Ndriçimi i dhomës së ndënjesGjatë renovimit të një dhome ndënjeje duhet tëzevëndësohen tre çelësa mekanikë të qarkut mendërçelës me një dimer sensor që lidhet me një butonsensori dhe një buton mekanik.Vizatoni skemën e përgjithshme të qarkut elektrik dheskemën e kalimit të rrymës në lidhje logjike.7.3.2 Dimeri me butonNë një qark me impuls duhet të zëvendësohet çelësi meimpuls me një dimer me buton.Vizatoni dy skemat e kalimit të rrymës në lidhje logjike.Shënoni pajisjet, që janë të nevojshme në rastndryshimesh.7.3.3 Dimer me gradim koheTek sistemi i ndriçimit të shkallëve të shtëpisë dozëvendësohet automati me tre përçues në kutinëshpërndarëse.Vizatoni skemën e kalimit të rrymës e të dy sistemeve tëinstalimit në lidhje logjike.31

8.1 Sistemet e citofonisë dhe të hapjes së derësProblemëNë një shtëpi duhet të vihet në punë/ aktivizohet nga derae oborrit dhe dera e shtëpisë një zile elektronike.Brava ederës së oborrit duhet të hapet në mënyrë elektrike ngashtëpia.PajisjetPajisje sinjalizueseSistemet e thirrjeve (citofone)/ pajisjet sinjalizuese akustikendahen në katër tipe:a) a) Zile dhe zhurmues/ gumëzhues me ndërprerjeautomatike.b) Çekiçi Wagner (1,2) ndërpret për pak kohë kalimin eenergjisë për tek bobina nxitëse (3) dhe krijon një lëvizjelëkundëse. Tek zilja ndodh goditja e guackës/mbështjellëssë ziles (6) nga gjuhëza (5); Tek ,gumëzhuesi‘, toni krijohetnga goditja e ,spirancës‘ (1) mbi bërthamën e hekurit (4).Fortësia e tingullit dhe frekuenca e goditjes mund tëndryshohen tek vidha e gradimit (2).c) b) Zile dhe gumëzhues pa ndërprerje automatikeNë bobinë (3) rrjedh rrymë alternative, kështu që magneti ipërhershëm (7) i spirancës tërhiqet dhe shtyhet në mënyrëtë alternuar.c)Zile goditëse, GongGjatë kalimit të energjisë tërhiqet një kunj (8), që mendëprerjen e rrymës kthehet prapë në vënd. Tek të dylëvizjet, ky kunj godet në një trup tingëllues (9).d)Zile elektronikeNë një qark elektronik krijohen dridhje elektronike qëbëhen të dëgjueshme në një altoparlant. Pajisjevemoderne nuk u nevojitet burim rryme të vazdueshme.Hapësi i derësNjë elektromagnet (1) liron dorezën që mbyll derën. Për aqkohë sa rrjedh rrymë, dera mund të hapet.Ka edhe hapës dyersh me një mekanizëm hapës që emban llozin të zhbllokuar deri sa të hapet dera.TransformatoriTransformatorët e zileve janë transformatorë të veçantësigurie. Ata duhet të jenë të kontrolluar dhe sigurtë ndajqarqeve të shkurtra. Tensioni dalës nuk duhet ta kalojë 12V.Transformatorëve të zilevenuk u nevojiten elementësigurie as në hyrje të pajisjes as në pjesën dalëse të saj.32

PërcjellësitIzolimi i përcjellësve është më i dobët se tek përcjellësit220 V.Për të dhënë përmasën e telit shërben diametri i tij. Duhettë bëhet kujdes për një ndarje absolute me sistemet metension të lartë; Në rast përdorimi të prizave tëkombinuara duhet të mbahet një distance prej të paktën80 mm.PërdorimiLinjaMbisavatimNënsavatimDhomatëthataDhomamelagështireTokëYV Tub Tub Tub --- ---J-FY --- X X --- ---YR X X X X ---J-Y(St)Y X X X X ---A-2Y X X X X XÇelësi butonSistemet sinjalizuese dhe ato për hapjen e dyervekomandohen nëpërmjet çelësave buton. Si ndriçimorientues mund të përdoren vetëm llampa ndriçimi, përarsyetë tensionit të ulët. Rryma e tyre relativisht e lartënuk kalon nëpër bobinën e pajisjeve elektromagnetike.Prandaj, nevojiten butona me tre ose kater pika kontakti.Tek një ndërtesë, ku banojnë shumë familje, tabela ezileve duhet të jetë e ndriçuar.QarkuDy përcjellësit 2L1 dhe 2L2 në dalje të transformatoritjanë të patogëzuar dhe prandaj mund të ndizen të dy. Përaq kohë sa butonat renditen sipas qarkut të paraqitur,mund të kursehet një fije kablli nga koridori për tek dera eoborrit. Për arsye sistematike, tek qarqet e detajuaraduhet të aktivizohet gjithmonë i njëjti përcjellës.Detyra•8.1.1 Sistemet e zileve dhe hapjes së dyerve 1Në një shtëpi me dy familje duhet të instalohet një sistemzileje dhe një sistem për hapje dere me butona tëndriçuar. Vizatoni një skemë të përgjithshme qarkuelektrik dhe një skemë të kalimit të rrymës në lidhjelogjike.8.1.2 Sistemet e zileve dhe hapjes së dyerve 2Në një shtëpi për tre familje janë instaluar butona për ziletek dera e oborrit, tek dera e shtëpisë dhe tek dyert esecilës hyrje. Hapja e derës së oborrit dhe e shtëpisëduhet të bëhet nga secila hyrje.Vizatoni skemën e kalimit të rrymës në paraqitje tëdetajuar.8.1.3 Sistemet sinjalizuese dhe të ndriçimit.Një sistem zileje dhe hapje dere është kombinuar me njësistem ndriçimi. Për arsye sigurie, ndriçimi vihet nëfuksion nëpërmjet një qarku me impuls me një tensionaktivizimi/ komandimi 8 V.Vizatoni skemën e përgjithshme të qarkut elektrik dheskemën e kalimit të rrymës në lidhje logjike.33

8.2 Sistemet telefonikeProblemëNë një klinikë mjekësore duhet të instalohet një sistemtelefonik që lidh dhomën e vizitës me dhomën e pritjes.PajisjetMikrofon me karbonNë momentin kur membrana (1) dridhet nga valët etingujve, kokrrat e karbonit mblidhen bashkë. Prej kësajndryshon rezistenca dhe bashkë me të edhe fuqia errymës elektrike. Rryma elektrike alternative gjatëkomunikimit është e barasvlefshme në frekuencë dheamplitudë me valët e tingujve.Marrës telefonieRryma alternative e zërit rrjedh nëpër bobinën vibruese(2) dhe prodhon aty një fushë magnetike alternative (tëndryshueshme), ku fusha magnetike e magnetit tëpërhershëm (3) dobësohet ose fuqizohet. Membrana (1)tërhiqet dhe shtyhet sipas ritmeve të njëjta dhe prodhonpërsëri valë tingujsh.AltoparlantiMarrësi i telefonisë dhe altoparlanti nuk ndryshojnë nëmënyrën e ndërtimit, por në fuqinë rezatuese.Altoparlanti dhe marrësi i telefonisë mund të përdorenedhe si mikrofonë. Nëse valët e tingujve përplasen tekmembrana, në bobinë lind tension (sipas ligjit tëinduksionit). Rryma altnernative e zërit përputhet nëfrekuencë dhe amplitudë me valët e tingujve.Qarku kryesor/bazëNë gjëndje qetësie kalon rryma elektrike e qetësisë(rrymë që kalon kur pajisja apo sistemi elektrik ështëjoaktiv) Nëse flitet/nxirret zë, rryma alternative e zëritmbivendoset.Sistem folës-dëgjuesNë mënyrë që të dy pjesmarrësit në bisedë të mund tëdëgjojnë dhe flasin, lidhen bashkë dy njësi të tilla me trepërçues gjithsej.Gjatë përshtatjes së rezistencës së brëndshme, marrësitelefonik dhe mikrofoni i secilit receptor mund të takohennë seri. Mosvendosja e një linje lidhëse është në dëm tëfuqisë së zërit.Përdorimi i saktë i sistemeve të komunikimit presupozonqë njëri pjesëmarrës në bisedë të vihet në kontakttelefonik me anë të një sinjali.Sapo receptori B1 të ngrihet nga pjesëmarrësi 1 ibisedës, pjesëmarrësi 2 mund të thirret me anë tëbutonit S1.2. Në momentin që të dy receptorët janë tëngritur, nuk mund të bëhet më asnjë thirrje. Kalimi ngathirrja tek e folura realizohet me anë të çelësit S1.1.34

Sistemet e citofonëve në ndërtesat me shumëbanesa.Në këtë lloj ndërtesash sistemi i citofonëve të dyerveduhet të ndërtohet në mënyrë të tillë që banuesit të mosdëgjojnë bisedat e njëri tjetrit.Prandaj, çelësi dypolar S1 pas ngritjes së receptorit B1mbyll lidhjen e banesës që është përfshirë në komunikimduke e veçuar/ izoluar nga banesat e tjera. Në rastet kurkemi shumë banesa, është një rële kohe që nuk lejonbllokimin për një kohë të gjatë të sistemit citofonik nga njëfolës.Një pajisje e përbashkët rrjeti furnizon sistemin citofonikme tension të vazhduar dhe sistemin e zileve dhe hapjessë dyerve me tension alternativ.Tek ndërtesat e mëdha, instalimi thjeshtëzohet ndjeshëm,kur sistemi citofonik është i kombinuar me sistemintelefonik të shtëpisë dhe anëtarët/folësit mund tëthirren/telefonohen nga tastiera dhjetëshe.Sistemet e komunikimit të alternuarNë dy pozicionet e lidhjes telefonike pajisjet ekomunikimit të alternuar kanë vetëm një altoparlant qëshërbën për të folur dhe për të dëgjuar. Në një çelësaltnernues katërpolar, tek vëndi kryesor i marrjes së zëritmund të përzgjidhen tre gjëndjet e ndryshme Marrja ezërit- Stakimi- Dëgjimi. Në vëndin e marrjes së zërit 1mund të flitet, në vëndin e marrjes së zërit 2 mund tëdëgjohet; në pozicionin 2 vendoset gjëndja tjetërpërkatëse.Detyra•8.2.1 Sistemi folës-dëgjuesMes zyrës dhe magazinës është instaluar një sistemkomunikimi me mundësi thirrjeje të ndërsjelltë.Vizatoni skemën e kalimit të rrymës në paraqitje tëdetajuar.8.2.2 Sistemi citofonikNjë ndërtesë me tre familje ka një sistem citofonik dhehapje dere mes banesave dhe derës së ndërtesës.Përveç kësaj, në çdo banesë mund të përdoret zilja ngadera e çdo banese. Me anë të çelësit në formë pirunimund të bëhet kontakti mes pozicioneve komunikuese.Vizatoni skemëne kalimit të rrymës në lidhje logjike.8.2.3 Sistem citofonik me alternimPozicioni kryesor i marrjes së zërit tek një sistem citofonikme alternim është paraqitur në planin epozicioneve/rënditjes.Vizatoni gjithë sistemin si skemë që tregon kalimin tërrymës në lidhje logjike.35

8.3 Sistemet e sinjalizimeve në raste rreziqeshProblemëSalla e kompjuterave të një firme duhet të pajiset me njësistem sinjalizimi për raste rreziqesh. Ky sistem lëshonalarm në raste zjarri, tymi ose grabitjeje/vjedhjeje.Sistemet e alarmit duhet të përmbushin këto kushte:Furnizim me energji të pavarur nga rrjetiFshehtësinë e pajisjeveMasa kundër komandimit të gabuar, përcjellje e sigurtë ealarmitQark(qark i mbyllur rryme) sinjalizimiQarqet sinjalizuese punojnë sipas parimit të rrymës sëqetësisë (qarkut të mbyllur). Në gjendje qetësie kalon njërrymë e vogël nëpër një sinjalizuesi tek rëleja K1. Kjo karealizuar një tërheqje, që boria H1 të mos jetë e takuar nëtension. Në momentin që sinjalizuesi ndërpret qarkun embyllur (qarkun e rrymës elektrike të qetësisë) psh.nëpërmjet hapjes së derës, kantaktin e derës S1, rëlejabie (parimi i qarkut të mbyllur ose i dobësimit të rrymës)dhe sistemi sinjalizues lëshon alarmin.Disa sinjalizues vendosen në një rresht me qarqet esigurisë.Më të rëndësishmit janë sinjalizuesit e mëposhtëm:a) a)Sinjalizuesi butonb) b)Sinjalizuesi në rast agresionic) c)Kontaktet hapëse në dritare dhe dyerd) d)Kontaktet magnet në dritare dhe dyere) e)Kontaktet kyçëse në llozin e derës, llozin bllokuesf) f)Kontakti i tërheqjes së fijes në pikturag) g)Sistemet e alarmit me kabëll në xhama dhe tapetah) h)Sinjalizuesi i temperaturës me aktivizues bimetalik.Linjat e sinjalizimeve/sinjalizuesveDisa proçese fizike, psh fotoefekti, përdoren në rastrreziqesh vetëm nëse sinjalizuesi është i lidhur në njëburim ushqimi (zakonisht 12 V deri 30 V). Në linjën esinjalizuesve, sinjalizuesit qëndrojnë paralale me njëritjetrin dhe kanë rrymë elektrike qetësie prej afërsisht 100μA. Nëse ata vihen në punë në rast rreziku, rryma ngrihetderi në 100 mA (Parimi i fuqizimit të rrymës). Për furnizimime energji elektrike dhe sinjalizimin përdoret një kabell ipërbashkët me shume përcjellës.Si të rëndësishëm mund të merren sinjalizuesit emëposhtëm:Sinjalizuesit e lëvizjevea) Fotoelementetb) Sinjalizuesit e tingujve të trupave,c) Sinjalizuesit e lëvizjeve të valëve infra të kuqe,e) Sinjalizuesit e lëvizjeve të ultratingujve,f) Sinjalizuesit e ndryshimit të fushës,Sinjalizuesit e tymitg) Fotoqelizat,h)Sinjalizuesi jonizuesSinjalizuesit e flakëve Sinjalizuesi me vale infratëkuqe,Sinjalizuesi UV (ultravjollcë)Sinjalizuesi i gazit Sinjalizuesi i difuzionit, ndryshimii rezistencës në një gjysëmpërcjellës nëpërmjet gazit qëhyn.36

Detyra•8.3.1 Sistemi i alarmit 1Zyra me sistemin e përpunimit të të dhënave të njëndërmarrjeje mbrohet nga një sistem sinjalizimi në rastthyerjeje/grabitjeje dhe nga një sistem sinjalizimi në rastezjarri.Qarqet (qarqe te mbyllura rryme) sinjalizues ushqehen nganjë transformator T1, nga dy zilet H1 dhe H2, nga një bateriG1. Me anë të një çelësi Q1 mund të stakohen të dy qarqete rrymës.Qarku që sinjalizon në rast zjarri është gjithmonë i takuar,ndërsa shlajfi (qarku) që sinjalizon në rast grabitjeje/ hyrjeme forcë takohet vetëm sipas nevojës me çelësin Q2.Sinjalizuesit me ndriçim H3 dhe H4 japin gatishmërinë eaktivizimit të qarkut sinjalizues.PajisjetT1 Transformatori 220V/24VG1 Bateria 24 VF1,F2 SiguresatQ1 Qarku kryesor bravëQ2 Çelës aktivizimiS1, S2,S3 Mikroçelësa në dritare e dyerF3, F4 Sinjalizues i vlerave të larta për temperatureK1,K2 Rële, me nga një hapës dhe mbyllës për secilinH1,H2 ZileH3,H4 Sinjalizues me ndriçimVizatoni planin e kalimit te rrymës së sistemit në paraqitjetë detajuar.8.3.2 Sistemi i alarmit 2Një magazinë mallrash mbrohet nga një sistem i kombinuarsinjalizuesish në raste grabitjesh dhe zjarri. Sinjalizuesitjanë vizatuar në skicë. Si tel sinjalizuesi është vendosur nëmënyrë homogjene një tel me 8 fije.pajisje komanduese qëndrore me furnizimenergjiendriçues paralajmërues 220 Vbori 220 VVizatoni një skemë të përgjithshme kontakteshtë sistemit. Përdorni për çdo tip sinjalizimi njëqark sinjalizimi apo një linjë sinjalizimi.37

9.1 Qarqet dixhitale bazëProblemëKomandimi elektrik i sistemeve teknike moderne pozbatohet gjithnjë e më shumë në teknikën dixhitale. Qëtë mund të analizohen këto qarqe, duhet të analizohetqarku, funksioni dhe tabelat e vërtetësisë të funksionevebazë.Tek elementët dixhitale të kontaktit (të quajtura ndrysheedhe porta logjike), kontaktet mekanike zëvendësohenme çelësa të shpejtë elektronikë. Çdo hyrje e portësduhet të furnizohet me një rrymë (tension) tëvazhdueshëm pune, psh 5 V. Skemat e qarqeve logjikeelektrike përmbajnë vetëm lëvizjen e sinjalit dhe jo lidhjete tensionit të punës.Teknika dixhitale njeh vetëm dy gjëndje;0 dhe 1:Sinjali 0 → „Stakuar“,“ska tension“, „Çelësi i hapur“Sinjali 1 → „Takuar“, „me tension“, „Çelësi është imbyllur“Porta AND (DHE)Qarku AND është i njëjtë me qarkun seri.Në tabelën e vërtetësisë jepen sinjalet dalëse për tëgjitha kombinimet e sinjaleve hyrëse. Kombinimi i hyrjeveduhet të shënohet sistematikisht në formën e numraveprogressive binarë.Tabela tregon: kur hyrja A dhe hyrja B kanë sinjal (1), nëdalje lind sinjali 1.Në algjebrën Bulit (Bool), lidhja logjike AND paraqitet meshenjën Ʌ .Porta me dy hyrje përshkruhet si më poshtë:A Ʌ B= Q ( lexo: A dhe B baraz Q)ShëmbullNjë konvejer/shirit transportues (kontaktori K1) duhet tëfillojë të lëvizë, kur përziersi të ketë tejkaluar një numërtë caktuar rrotullimesh. Për këtë tek daullja përziersemontohet një çelës i forcës centrifugale F1.Rezistencat R1 dhe R2 në qarkun dixhital bëjnë që kurçelësi është i hapur të sigurojë një sinjal 0 në hyrje tëportës AND.Meqenëse dalja ka fuqi të ulët operuese, nevojitet njëkontakt përforcues, që vë në lëvizje/takon rëlenë38

Porta OR (OSE)Qarku OR ngjason me qarkun paralel me mbyllësa.Tabela e vërtetësisë tregon, që në dalje lind një sinjal 1, kurhyrja A ose hyrja B ose të dy hyrjet kanë një sinjal 1.Lidhja OR mban simbolin V në algjebrën e Bulit (Bool).Përshkrimi i portës (dy hyrje):A V B = Q (lexo: A ose B baraz Q)ShëmbullNjë pompë uji (kontaktori K1) mund të vihet në punë ngavënde të ndryshme.Portë OSE ekskluzive (XOR)Një rast i veçantë i qarkut OR është qarku OR ekskluziv.Këtu lind vetëm një sinjal 1 në dalje, kur hyrja A ose hyrja Bdërgon një sinjal 1. Tek sinjali 1 në A dhe B lind një sinjal 0në dalje.Lidhja ekskluzive OR në algjebrën Bulit (Bool) mbanshënjën VPërshkrimi i portës (dy hyrje):A V B = Q (lexo: A ekskluzive ose B baraz Q)Detyra•9.1.1 Shirit transporti/konvejerNjë sistem transportimi përbëhet nga katër shiritatransportues. Shiriti i parë lejohet të vihet në lëvizje, pasi tëtjerët të jenë vënë në punë. Kjo duhet të realizohetnëpërmjet një qarku dixhital me kontakte ndihmëse tëkontaktorit K2 dhe K4.a) a) Krijoni tabelën e vërtetësisëb) b) Vizatoni qarkun me elementë kontakti dixhitale.9.1.2 Ndriçimi i shkallëve të shtëpisëNdriçimi i shkallëve të një vile mund të komandohet nga trevënde të ndryshme.Tastet S1 dhe S3 ushtrojnë ndikim mbi një portë logjike.a) a) Krijoni një tabelë vërtetësie për portën logjike: kjokomandon rëlenë e kohës.b) b) Skiconi qarkun.•9.1.3 GrilaNjë grilë dritareje mund të lëvizet poshtë e lart nga njëmekanizëm elektrik në buton. Nëse vihen në përdorim të dybutonat përnjëherë, komandimi bllokohet nëpërmjet njëporte logjike. Skiconi qarkun.39

9.2 JO-JOEDHE-JOOSE (NOT-NAND-NOR)ProblemëShpesh sinjalet duhet të invertohen (mohohen, kthehen)psh. për të krijuar një hapës.Duhet të analizohen porta që kanë cilësi invertuese.Portat NOT (JO)Për të invertuar sinjalet, përdoren portat NOT. Për tëshënuar invertimin, tek pika përkatëse lidhëse vizatohet njërreth. Porta NOT i ngjan një hapësi.Për të invertuar hyrjet në porta, në këto hyrje lidhen portaNOT.Portat AND: ̅ ̅=Për shënimin e invertimit shkronja përkatëse pajiset mbannjë vizë lart psh. (lexo: A nuk)Një sinjal 1 në daljen Q1 arrihet vetëm nëse të gjithë hyrjet(A dhe B) kanë sinjal 0.Porta OR: ̅ ̅ =Sinjali 0 në daljen , arrihet vetëm nëse hyrjet (A dhe B)kanë sinjal 1.Porta NAND (JO-EDHE)Një portë NAND është një portë AND me dalje të invertuar.Krahasimi në tabelën e vërtetësisë tregon, se rezultati iportës NAND është i njëjtë me qarkun OR me hyrje tëinvertuara.̅̅ ̅1. Ligji i invertimit sipas “de Morgan”̅ ̅40

Porta NOR (JO-OSE))Ky qark arrihet nëpërmjet invertimit të daljes së portës OR.Nga krahasimi tabelës së vërtetësisë del, se rezultati ështëidentik me shkallën/ nivelin AND me hyrje të invertuara.2. Ligji i invertimit sipas “de Morgan”Detyra•9.2.1 Porta NAND (JOEDHE)Në praktikë, për arsye ekonomike, prodhohen vetëm portaNAND dhe NOR.a) Krijoni tabela për pesë qarqet e përbëra nga porta NAND.b) Cili qark bazë realizohet për secilin?•9.2.2 Porta NOR (JOOSE)Pesë qarqet përbëhen vetëm nga porta NOR.a) Krijoni tabela për qarqet.b) Cili qark bazë realizohet për secilin?9.2.3 Portat ekuivalenteNjë portë XOR me dalje të invertuara quhet portëekuivalente.Krijoni një tabelë vërtetësie për këtë port dhe shpjegoniemërtimin “Ekuivalencë”41

9.3 Shëmbuj të qarqeve dixhitaleProblemëNë praktikë detyrat zgjidhen gjithnjë e më shumë nëpërmjetpërdorimit të qarqeve logjike. Për një detyrë të dhënë duhettë krijohen qarqe logjike sipas funksionit.Flip Flop RS (bistabil)Nëse në hyrjen B të portës NOR jepet sinjali 1, në daljen Q*lind një sinjal 0, në daljen Q lind një sinjal 1. Nga kthimi ikëtyre sinjaleve tek hyrjet, gjëndja e tyre (e sinjaleve)mbetet e ruajtur.Nëpërmjet një sinjali 1 në hyrjen A, dalja Q vendoset/kthehet përsëri në 0 dhe Q* bëhet 1.Nuk lejohet (është jologjik) kombinimi i hyrjeve, që mund tëshkaktojnë një sinjal të njëjtë tek të dy portat.KrahasimiGjëndja e dy sinjaleve A dhe B mund të krahasohet.B A X Y Z0 0 0 1 00 1 1 0 01 0 0 0 11 1 0 1 0KoduesiPër kodimin e sinjalve dhjetore 0 deri 7 (8=2³ shifra)nevojiten tre porta.Në fillim krijohet tabela e vërtetësisë. Nga kolonat e kësajtabele merren ekuacionet e daljeve, , , të qarkutkodues. Hyrjet, që në daljet përkatëse japin një 1, lidhen meOR.Sh.dhjetore0 0 0 01 0 0 12 0 1 03 0 1 14 1 0 05 1 0 16 1 1 07 1 1 1QQQ A A A A0 1 3 5 7 A A A A1 2 3 6 7 A A A A2 4 5 6 742

KyçjaNë një poçeri janë instaluar tre furra elektrike (16 kW, 12kW, 8 kW). Vlera 25 kW nuk duhet të tejkalohet në asnjëmënyrë.Qarku logjik dërgon sinjale kyçëse për mbylljen/kyçjen efurrës.C BA0 0 00 0 10 1 0 10 1 1 11 0 0 11 0 1 11 1 01 1 1A, B, C= sinjalet hyrëse, , ,= sinjalet bllokues= ( ) ( )=( ) ( )Kjo gjëndje mund të shfaqet vetëm në rastegabimesh/defektesh.Mënyra e veprimitTë gjithë sinjalet hyrëse, që krijojnë në daljen përkatësenjë 1, lidhen me AND (lidhje/ bashkim rreshtash).Lidhja e të gjithë rreshtave të një daljeje me OR (OSE)(lidhja/bashkimi i kolonave) sjell formën normale OR tëqarkut.Me ndihmën e algjebrës së Bulit (Bool), mund te behenthjeshtezime.Detyra•9.3.1 Komandimi i ventilatorita) Me anë të Flip Flop RS (bistabil) duhet të stakohet njëventilatorb) Me anë të një porte logjike duhet të arrihet, stakimi dhegjëndja jologjike në shkallën Flip Flop RS (bistabil) të mosshfaqet.•9.3.2 Koduesi binara) Me një indikator 7 segmetësh duhet të tregohen/paraqiten sinjalet dhjetore nga 0 deri tek 9.Krijoni një qark logjik për vënien në funksion të segmentit adhe g.b)Krijoni qarkun për segmentin e, kur numrat nga 0 deri tek9 jepen në formën e koduar binare.9.3.3 Sinjalet paralajmërueseTek qarku i kyçjes për tre furrat duhet të lëshohet një sinjalalarmi sipas tabelës së vërtetësisë, kur një gabim i sistemittë ketë tejkaluar fuqinë e lejuar.a)Krijoni një qark logjik me tre porta.b)Thjeshtoni qarkun në një portë me dy hyrje.43

Rezistenca diferencialeDiagrama e rrymës dhe tensionit të rezistencës omikeështë konstante. Tek elementët elektronikë, rezistencavaret nga pika e zgjedhur e punës A. Mes rezesistencësstatike (Rezistenca e rrymës së vazhduar në pikën epunës A) dhe rezistencës diferenciale (rezistencadinamike ose rezistenca e rrymës së ndryshumeshme)duhet të bëhet dallim.Për një pikë të caktuar të punës A dhe tension pune tëdhënë rrjedh një rrymë e vazhduar .Rezistencastatike ⁄ paraqitet nëpërmjet një drejtëze qëkalon nga origjina.Nëse zhvendosim pikën e punës, kjo zhvendosje ndodhedhe tek diagrama e elementit.Për zhvendosje të vogla, diagrama mund të zëvendësohetnga një tangente në pikën e punës. Nëse në këtë tangenteheqim (vizatojmë) trekëndëshin e gradientit, mund tëhetojmë rezistencën diferenciale ⁄ . Ajo shfaqettek çdo ndryshim i rrympës apo tensionit tek pika e punës.Për arsye preçizioni, trekëndëshi i gradientit duhet tëvizatohet sa më i madh.DetyraRezistenca statikeRezistenca diferencialeUR AIAAUr A I•10.1.1 DiagramaNë një rezistencë VDR 1 u matën vlerat e paraqitura tek kjotabelë;a) Vizatoni diagramën me vlerat: 2V/cm; 1mA/cm.b) Nxirrni nga diagrama rrymën për nje tension prej 15 V(Pika e punës A1) dhe për një tension prej 23 V (A2).c)Tek cili tension rrjedh një rrymë prej 5 mA (A3)?d) Përcaktoni rezistencën statike dhe rezistencëndiferenciale për tre pikat e punës.U në V 0 14 16 18 20 22 24I në mA 0 0,3 0,8 1,7 3,4 6.3 11,310.1. 2 FuqiaNë një diodë me rendiment maksimal (kufi) Ptot= 400 mWu matën vlerat e paraqitur në tabelë.a) Vizatoni diagramën me vlerat: 0,05V/cm; 50mA/cm.b) Vizatoni hiperbolën e fuqisë kufi (maksimale) nëdiagramë.c) Cilën pikë të punës marrim, nëse rezistenca operonfuqinë maksimale të lejueshme?d) Caktoni rezistencën diferenciale tek fuqia kufi.U në V 0 0,5 0,6 0,65 0,68 0,7 0,72 0,76I në mA 0 1 5 10 50 100 240 5501 Varistor45

10.2 Drejtëza e punës, Pika e punësProblemëHumbja e fuqisë së një fotorezistence duhet tëkufizohet në atë mënyrë që gjatë lidhjes me tensionindhe me një ndriçim të çfarëdoshëm, të mos kalohetasnjëherë fuqia kufi/maksimale.Fotorezistenca mund të mbrohet nga rezistencakufizuese. Dimensionimi i saktë bëhet me anë të njëdiagrame.Përcaktimi i pikës së punësRezistenca lineareNëse një element operon me një rezistencëkufizuese , përftohen dy drejtëza rezistence. Origjinae drejtëzës së ngarkesës ndodhet në pikën 0 tëdiagramës, origjina e drejtëzës së rezistencë kufizuese(me te kuqe) ndodhet tek pika (tensioni operues).Drejtëza e dytë mund të përfytyrohet në një diagramë tëpasqyruar, pika 0 e të cilës ndodhet tek ediagramës së parë.Pikëprerja e dy diagramave jep pikën e punës.Rezistenca jolineare e ngarkesës.Një Diodë Z ka diagramën e vizatuar. Ajo duhet tëvendoset në tensionin , pa tejkaluar fuqinëmaksimale të lejuar.Rezistenca kufizuese më e vogël emundshme del nga drejtëzat që bashkohen duke dhënëpikën prerëse A me . Vlera e rezistencës kufizuesemund të hetohet nga trekëndëshi i gradientit tëdrejtëzës së rezistencës.Ndryshimet e tensionit operues.Nëse tensioni operues ulet /zvogëlohet, drejtëza Rvzhvendoset në mënyrë paralele drejt origjinës.Ndryshimet e pararezistencësNëse vlera Rv rritet, ngritja e drejtëzave duhet tëzvogëlohet në mënyrë respektive, dhe kështu përftohetpika e punës A2.46

Përcaktimi i rezistencës kufizueseNjë fotorezistencë e ndryshon vlerën e saj të rezistencësnë varësi të ndriçimit. Në këtë rast përftojmë një diagramëme një tufë drejtëzash rezistence, në varësi të shkallës sëndriçimit.Për të mos rezikuar fotorezistencën, nuk duhet tëtejkalohet fuqia maksimale për asnjë vlerë të ndriçimit.Nëse nga pika tensioni operues vizatohet një tangentenë hiporbolën e fuqisë të fotorezistences, përftohetdrejtëza e rezistencës së rezistencës kufizuese Rv qëkërkojmë; në ,,zonën e ndaluar“ të hiperbolës nuk ndodhetasnjë pikë pune (pikëprerje e me drejtëzën erezistencës).Tek pika e punës (shkalla e ndriçimit ) shfaqet fuqiamaksimale tek fotorezistenca.Vlera e mund të hetohet nga trekëndëshi i gradientit.ShëmbullNë një fotorezistencë u matën vlerat e mëposhtme:E në Ix 100 500 1000R në kΩ 10 2 0,8Ajo ka një fuqi humbjeje maksimale të lejuar prejP tot= 100mW dhe duhet të lidhet në një tension operues24 V.Sa e madhe është rezistenca e nevojshme?Zgjidhja:Rv përcaktohet nga trekëndëshi i gradientit të drejtëzës sërezistencës1. Vizato P tot2. Vendos U B3. Niq tangenten4. Përcakto R V nga trekëndëshi I gradienhitDetyra10.2.1 Dioda ZPër një diodë Z ZX 12 fuqia maksimale e lejuar është=10W. Ajo ndodhet në një rradhë me rezistencëkufizuese Rv=10Ωa)Sa i lartë është tensioni Z dhe rryma Z për =16V?b)Sa i lartë lejohet të jetë tensioni operues maksimal m iqarkut?•10.2.2 Sensori i temperaturësNjë sensor temperature ka karakteristikat e paraqitura nëanë. Fuqia 0,5 W nuk lejohet të tejkalohet; prandaj merretnjë rezistencë kufizuese prej 12 Ω.a) Sa i lartë lejohet të jetë tensioni operues maksimal.b)Sa i lartë është tensioni operues maksimal i lejuar, kurrezistenca kufizuese ka një tolerancë prej ±20%?47

10.3 Përcjellësit e nxehtëProblemëNë elektronikë realizohen detyra të ndryshme matësedhe rregulluese me ndihmën e rezistencave që varennga temperatura. Vlera e rezistencës dhe temperaturakrijojnë marrëdhënie jolineare (të zhdrejtë). Kjo varësinuk mund të llogaritet lehtë me shifra; prandaj ajo duhettë paraqitet me grafik.Simbolet e kontakteveNdryshueshmëria evidentohet nga një vijë e pjerrët nësimbolin e rezistencës. Në raportet jolineare, vija epjerrët zgjerohet nga një „flamur“. Kemi raporte jolineare,kur diagrama e rezistencës R=f ( ) nuk jep drejtëz.Nëpërmjet një shigjete të dyfishtë jepen dy drejtimet ekundërta të ndryshimit.DiagramaDuhet të bëhet ndryshimi mes diagramës R=f ( ) dhediagramës I=f (U)Diagrama R=f ( tregon që rezistenca e përçuesit tënxehtësisë (NTC*) me temperaturë në rritje, ulet. Shpeshnë boshtin e rezistencës shënohet shkalla logaritmike,për të pasqyruar një fushë të gjërë rezistence.Diagrama I=f(U)tregon, që me tejkalimin e një tensionitë caktuar operues, rryma rritet vazhdimisht nganxehtësia. Elementi mund të shkatërrohet. Prandajrezistenca NTC 2 duhet të lidhet vetëm me rezistencatkufizuese. Shpesh këto dy diagrama ndahen në tëboshte në mënyrë logaritmike (shkalla logaritmike edyfishtë)Tipet e funksionimitTek të gjitha rezistencat e varura nga temperatura duhettë bëhet dallimi mes ngrohjes nga jashtë (të huaj) dhengrohjes së brëndshme (që buron nga brënda). Tekngrohja e jashtme vlera e rezistencës ndikohet ngatemperatura e ambjentit, ngrohja e brëndshme është epapërfillshme. Rezistencat që ngrohen nga jashtëpërdoren për matje dhe rregullime të temperaturave.Nëse pika P në diagramë tejkalohet, atëherë reagimin erezistencës e përcakton ngrohja e brëndshme, dmth. atëe ngroh rryma që rrjedh nëpër rezistencë.Nëse rezistenca NTC së bashku me rezistencënveprojnë me tensionin operues U B1, përftohet pika epunës , e cila ndodhet në zonën e ngrohjes sëjashtme. Kjo zonë është e përshtatshme psh. për matjene temperaturës.Nëse tensioni ngrihet deri tek U B2 ërftohet pika epunës , e cila është e përshtatshme psh për kufizimine tensionit për ndezjen e një llampe ndriçimi.2NTC: Koefiçient negativ i temperaturës48

PërdorimetMe një sensor NTC matet temperatura.Sa më e lartëtemperatura, aq më e madhe është rryma elektrike nëmjetin matës.Nëse shkalla është në ºC, kemi të bëjmë me njëtermometër të thjeshtë.Në praktikë, sensori NTC lidhet në një qark urë. Prej kësajsaktësia e matjes është e pavarur nga tensioni operuesdhe ndjeshmëria rritet.Shkalla e instrumentit urë është në ºC.Nëse në një bredh, njëra nga llampat e vargut digjet,llampat e tjera të vargut nuk duhet të digjen. RezistencaNTC paralele e ndezur merr nga llampa qe digjettensionin e saj, ngrohet më shumë, dhe sjell kalimin e etensionit nominal, duke ruajtur vlerën e tensionit mes dypikave.Detyra10.3.1 Qarqe elektrike me gradim koheShpjegoni funksionin e dy qarqeve.10.3.2 Qarku elektrik i llampaveAnalizoni reagimin e llampave ndriçuese kur qarku lidhetnë tension.49

10.4 Përcjellësit e ftohtëProblemëDiodat ndriçuese (LED) te një kontrolluesi tensioniduhet te tregojne brenda nje fushe te gjere tensioni, pau dëmtuar.DiagramaNjë rezistencë PTC 3 në gjëndje të ftohtë ka vlerëshumë të vogël rezistence. Nëse kalohet njëtemperaturë e caktuar (temperatura referuese),ndodh një rritje e theksuar e rezistencës.Diagramat shënohen me shkallë të ndara logaritmikisht,në mënyrë që të përfshijë një fushë sa më të madhe.Nëse pika P e diagramës së rrymës dhe tensionittejkalohet, vlera e rezistencës rritet aq shume nganxehtësia e brëndshme sa pavarësisht tensionit të lartërryma zvogëlohet. Fusha e ngrohjes së brëndshmeshfrytëzohet për zgjidhjen e detyrave komanduese dherregullatore.PërdorimetVonesa në tërheqjeMe anë të rezistencave që varen nga temperaturamund të arrihen edhe vonesa kohore. Vonesa kohorevaret nga koha e ngrohjes së rezistenës.Nëse mbyllet çelësi S1, kontaktorK1 fillimisht nuktërheq, meqenëse rezistenca është e ftohtë.. Nëse R2ngrohet nga nxehtësia e brëndshme, ajo merr vlerë tëlartë omike dhe tensioni në K1 rritet; K1 tërheqkontaktet. Pra, R2 vonon tërheqjen e K1.Vonesa në rënieNëse mbyllësi S2 hapet, K2 tërhiqet fillimisht nëpërmjetmbyllësit, meqenëse R2 është i ftohtë. Nga ngrohja eR2, rryma bie ndjeshëm; K2 bie. Në këtë rast kemi tëbëjmë me një vonesë në rënie.3 PTC=Koefiçenti pozitiv i temperaturës50

Për mbajtjen nën kontroll të nivelit të lëngjeve, në një enëvendoset një sensor me një rezistencë PTC. Rezistencangrohet nga rryma operuese dhe prandaj është me vlerëtë lartë omike, rëleja është në gjëndje qetësie.Kur niveli i lëngut në enë arrrin sensorin, vlera erezistencës ulet nga ndikimi ftohës i lëngut. Rëleja K1tërheq.Në kontaktet e rëlesë mund të lidhet një treguesmbushjeje ose një mekanizëm paralajmërues.Për fuqi të vogla, mbrojtjen nga qarku i shkurtër e bën njërezistencë PTC që ndodhet në seri me rezistencën engarkesës .Në rast qarku të shkurtër në rezistencën e ngarkesës,rezistenca e saj bie në vlerën . Drejtëza e punës bëhetme pak e pjerrët dhe pika e punës zhvendoset nga në. Gjatë dimensionimit respektiv të rezistencës PTC,rryma e qarkut të shkurtër është më e vogël se rryma engarkesës.Detyra10.4.1 Qarku urëGjatë takimit të një drejtuesi urë (kthen rrymën alternativenë rrymë të vazhdueshme), kondensatori ngarkues qëështë akoma bosh, merr shumë rrymë, gjë që e dëmtondrejtuesin. Qarku duhet të kufizojë këtë rrymë ngarkuese.Shpjegoni qarkun.10.4.2 Ndihmues startimi i motoritGjatë startimit të një motori me qark të shkurtër e rrymëalternative duhet të takohet një mbështjellë ndihmëse. Aiduhet të stakohet pas procesit startues nëpërmjet njërezistence PTC.Vizatoni skemën e kalimit të rrymës në lidhje logjike.•10.4.3 Mbrojtje e plotë e motoritNë çdo tre mbështjellje të një motori 3-fazor ndodhet njërezistencë PTC. Nëse mbështjellja arrin një temperaturëtë palejuar, mbrojta K1 duhet të ndalë motorin.Vizatoni planin e kalimit të rrymës në një lidhje logjike.•10.4.4 Treguesi i nivelit të ujitNiveli i ujit në enën e ujit të një makine kampingu duhet tëmbahet nën kontroll me tre sinjale ndriçues. Këta duhet tësinjalizojnë gjëndjet ,,plot“, „gjysëmbosh“ dhe ,,1/4 plot“.Zgjidheni këtë detyrë me tre sensorë PTC.51

10.5 VDR · LDR· DMS · MDRProblemëPërveç rezistencës që varet nga temperatura kaedhe rezistenca të tjera të ndryshueshme, qëpërdoren në qarqet moderne. Reagimi i tyre nukmund të përllogaritet lehte dhe prandaj duhet tëparaqitet në mënyrë grafike.Rezistenca që varet nga tensioniDiagramaNjë rezistencë që varet nga tensioni (VDR 4 ), merritjen e tensionit arrin vlerë të ulët omike.PërdorimetMbrojtja nga tensioni i lartë induktiv gjatë stakimit tëinduktiviteteve:a) tensioni i induksionit në bobinëb) shuarja e harkut të dritës tek kontaktetc) mbrojtja i pjesëve elektronike nga tensioni i tepërtZgjerimi kufirit të shkallës së matjesa) Nëse te voltmetri takohet në seri njëv VDR kufiri ishkallës së matjes zgjerohet .Tek tensionet e ulëta,VDR ka vlerë të lartë omike.b) Nëse VDR lidhet në mënyrë paralele me aparatinmatës, rezistenca e tij është e papërfillshme përtensione të ulëta. Nëse tensioni rritet, VDR merr vlerëtë ulët omike dhe sjell tek rezistenca kufizuese njërënie të madhe tensioni.FotorezistencaDiagramaSa më shume të ndriçohet rezistenca që varet ngadrita (LDR 5 ), aq më shumë ulet vlera e saj.Ndryshueshmëria e LDR paraqitet në simbolin eçelësit nëpërmjet një shigjete të pjerrët, që tregondrejtimin e rënies së dritës.PërdorimiNëse rrjezja e dritës ndryshon drejtim nga E1 në R1si pasojë e prerje së rrezes nga një objekt,lexuesi/numratori merr impuls numërimi.45VDR: Voltage dependent resistor = resistor i varur nga voltazhiLight dependent resistor = resistor i varur nga drita52

Matës tendosjejeDiagramaMatësit e tendosjes (DMS 6 ) përbëhen nga një fletëplastike, në të cilën vendosen tela rezistence në formëlinjash gjarpëruese.Kur fleta tërhiqet, teli tendoset dhe vlera e tij erezistencës rritet.PërdorimetNëse mbi një fole vendosen dy DMS vertikalisht me njëratjetrën, mund të matet tendosja në drejtim vertikal dhehorizontal. Për rritjen e ndjeshmërisë në fletë merrenkatër DMS (dy për drejtimin vertikal dhe dy për atëhorizontal), që përdoren në qarkun urë.Me DMSmund të maten tendosjet e mjeteve tëtransportit, urave, çisternave, fleta e turbinës etj.Rezistencat që varen nga fushat magnetikeDiagramaPllaka e fushës (MDR 7 ) e rrit rezistencën e saj, kur fushamagnetike rrethuese (induksioni B) bëhet më e fortë.PërdorimiPllaka e fushës shërben për matjen e fushave magnetikedhe për vënien në punë dhe rregullimin, psh. për çelësinfundor S1 pa prekje.Detyra•10.5.1 Ndryshimet në shkallëNjë matës tensioni (voltmetër) me një fushë matëse prej30 V ka një rezistencë të brëndshme prej 1,5 kΩ. Në njëseri me të është lidhur edhe një VDR, tensioni i të cilësmund të llogaritet sipas formulësa) Përpiloni një tabelë vlerash për VRD dhe vizatonidiagramën I=f (U).b) Vizatoni drejtëzat e punës së matësit të tensionit(voltmetrit) -rezistencës së brëndshme për tensioninoperues U=30 V, 40 V,... 80 V në diagramë.c) Nxirrni nga fusha e diagramës me ndihmën e pikave tëpunës tensionin U dhe dhe hidhni vlerat në tabelë.d) Vizatoni vazhdimin e shkallës së re për një shkallë 90ºme 30 ndarje.10.5.2 Matja e numrit të rrotullimeveNumri i rrotullimeve të një motori duhet të matet pa qenënevoja për prekje. Për këtë montohet në motor një diskme 20 virma.6 Dehnmessstreifen = mates tendosjeje7 Magnetic dependent resistor = resistor i varur nga magnetizmi53

10.6 DiodaProblemëNjë akumulator me një tension nominal 6 V dhe njëakumulator 12 V duhet të ngarkohen bashkë nga rrjeti.Shkarkimi i secilit akumulator duhet të ndodhë nëmënyrë të pavarur nga tjetri.Një diodë funksionon si një ventil; ajo lejon kalimin errymës nga anoda tek katoda, por jo anasjelltas.DiagramaNë zonën e punës, pas arritjes së tensionit prag, kurbangrihet me lart, dmth. rezistenca e brëndshme e diodëszvogëlohet. Tensioni prag është tek diodat e siliciumit0,7 V, tek dioda e germaniumit rreth 0,3 V. Në zonën ebllokimit rrjedh vetëm pak rrymë bllokuese. Nësetensioni i punës tejkalohet, rryma e kundërt rritet; diodarrezikohet.PërdorimetNgarkimi i baterisëDiodat V1 dhe V2 lejojnë kalimin e rrymës sengarkesës në drejtimin e duhur.Rezistencat R1 dhe R2 kufizojnë rrymat e ngarkesës.Mbivendosje sinjaleshPërmes një teli me dy fije duhet të vihen në punë rëletëK1 dhe K2 në mënyrë të pavarur nga njëra tjetra.Nëse vihet në funksion S1, tek përcjellësit arrijnë vetëmgjysëmvalët pozitive dhe K1 tërheq. Kondensatorimbron dioden. Sipas kësaj, pas vënies në punë të S2,rëleja K2 tërheq gjysëmvalët negative.Me vënien në punë të dy butonave, tërheqin të dyrëlete.54

Përcjellës vlerash të lartaDioda me tensionin më të lartë bëhet e depërtueshme. Kytension ndodhet në dalje dhe në katodat e diodës tjetër.Meqenëse prej kësaj, tensioni në katodën e tyre është mëpozitiv se në anodë, ato bllokohen.Përçuesi i vlerave të larta paraqet qarkun kryesor të njëportë logjike OR (OSE).Dioda ndriçueseDiodat ndriçuese (LED 8 ) nuk e përballojnë tensionin e lartënë drejtim të bllokimt. Prandaj lidhet një diodë paralel, pornë kah të kundërt .Gjatë gjysmëvalës së kundërt në LEDV2 kemi vetëm tensionin prag të diodës V1. Rezistencashërben për kufizimin e rrymës.Ky qark mund të shërbejë edhe si mbrojtës ndaj tensionittë kundërt tek rryma e vazhduar. Në vënd të diodës V1mund të përdoret edhe një LED i dytë.Diodë mbrojtëseDioda shkarkuese gjatë punës së rëlesë është e bllokuar.Nëse tensioni veprues ndërpritet, rryma e rëlesë rrjedhnëpër diodë deri sa energjia magnetike të shndërrohet nënxehtësi. Lind vetëm një mbitension i vogël gjatë stakimittë rëlesë.Detyra10.6.1Drejtuesi mbrojtës për dëgjiminNë receptorin e një aparati telefonik montohetnjë drejtues për mbrojtjen e dëgjimit.Shpjegoni mënyrën e tij të funksionimit.10.6.2 Përçues i vlerave më të ulëta.Qarku përçon tensionin më të ulët hyrës për tek dalja.a) Shpjegoni funksionin e qarkut= + 10 V; =+5 V; = +15 Vb) Tregoni me anë të një tabele, që bëhet fjalë për njëportë AND (DHE).•10.6.3 Automati i kafesëNë një automat kafeje ndodhen katër butona një polëshpër katër kombinimet e përzgjedhjes.Vizatoni skemën e kalimit të rrymës në paraqitje tëdetajuar.Përdorni diodat për ndarjen e kalimit të sinjaleve.8Light emitting diode (LED)55

10.7 Pllaka të stampuaraProblemëNjë qark me gradim kohe me një rële duhet tëmontohet mbi një pllakë qarku të stampuar, në mënyrëtë tillë që të zërë sa më pak vënd.QarkuNë fillim duhet të projektohet qarku. Këtu është enevojshme, që elementët apo kontaktet e qarkut qëndodhen jashtë pllakës me qark të stampuar tëcilësohen.Qarku i stampuarSkicëSkica bëhet më mirë mbi një fletë katrore në shkallën1:1, ku përmasat e katrorëve për pllakën me qark tëstampuar janë 2,54 mm (1/10 inç)Elementët rënditen në atë mënyrë që të kemi lidhje samë të shkurtra dhe pa kryqëzime. Në këtë rastpërdorim mbi fletë simbole të stampuara.Këto ngjiten mbi fletë, dhe mund të zhvendosen sipasnevojës.Pas kësaj skicohen lidhjet sipas skemës së qarkut.Pasi të jetë gjetur vendosja më e favorshme, vendosetletër transparente mbi skicë dhe vizatohen sipasshkallës së duhur pikat e saldimit dhe linjat e qarkut.Për këtë mund të blehen letërngjitëse dhe pjesëmontuese. Distanca minimale e linjave të përcjellësvevaret nga vlera e tensionit veprues dhe është psh për220V rreth 0,35 mm.Për qarqe me shumë detaje mund të gjënden pllakame borde elektronike, nga të cilët përballohen edhekryqëzimet e kabllove.ProdhimiNjë pllakë e fortë kartoni plotësohet me një shtresë tëhollë prej bakri e cila sprucohet me një llak të ndjeshëmndaj dritës. Pas kësaj vendoset skica mbi shtresën ellakut dhe ndriçohet me dritë UV. Tani, llaku i ndriçuarmund të hiqet. Pas kësaj, bakri në vëndet e ndriçuarahiqet nëpërmjet një banjoje acidi; vëndet e pandriçuaranuk preken.56

Pas hapjes së vrimave, ku bëhet kallaisja, telat lidhësduhet të përthyhen rreth 3 mm larg elementit në mënyrë tëtillë që të bien në vrimën e kallaisjes. Në praktikë përdorenshabllonë për të realizuar këtë. Pjesët përbërëse fiksohentek faqja, ku do fiksohet i gjithë elementi dhe kallaisen mbianën e bakrit (kallaisjes). Fundet e telave shkurtohen dhetelat e elementit të jashtëm (psh. kontaket) që do ngjiten,kallaisen në platinë (pllaka e qarkut të stampuar).ShënimForma e shinave të përcjellësve mund të përzgjidhet sipasdëshirës. Gjerësia minimale varet nga rryma që kalon. Përnjë trashësi linjë prej 70μm dhe një gjerësi linje prej 1 mm,rryma e lejuar është 6 A.Për pllaka të veçanta platini të gravuara, nuk ia vlen punae tepërt e prodhimit. Në dyqan mund të blehen pllaka tëgatshme me vijëzime dhe shtresa bakri në formë pikashapo shiritësh. Shiritat e bakrit mund të ndërpriten në pikatë caktuara me një punto spiral ose me vegla speciale.Detyra•10.7.1 Qarku i stampuarPër një aktivitet bamirësie duhet të vendoset mbi një arrëkokosi një derrkuc. Si sy shërbëjnë dy llampa 9V/0,1 A, qëndriçojnë në mënyrë të alternuar. Qarku komandohet menjë bateri bllok 9 V.Krijoni një pllakë qarku të stampuar për një qark përndriçim të alternuar.a) a) Me një pllakë me rrjeteb) b) Për një pllakë të gravuar, skemën e pozicionit dhegravurën57

10.8 Figurat e kontakteve bllokProblemëShumë pajisje elektrike, si psh.oshiloskopi, përmbajnëqarqe të detajuara dhe të komplikuara. Me anë tëfigurave të kontakteve bllok duhet të paraqitenfunksionet kryesore, pa kaluar në detaje.Tek shumë pajisje, pjesët e qarkut përmblidhen nëfunksione bllok. Njohuri të thelluara rreth qarkut tëbrëndshëm tek këto blloqe janë zakonisht tëpanevojshme. E rëndësishme për kuptimin e njëpajisjeje është vetëm funksioni i këtij blloku dhendërveprimi me blloqet e tjerë.Blloqe të tilla funksioni paraqiten zakonisht me anë tënjë kuadrati. Në kuadrat funksioni i bllokut shënohet menjë simbol ose një tekst.Lidhjet vizatohen zakonisht njëpolarë dhe japindrejtimin e sinjalit. Drejtimi i sinjalit mund të jepet meanë të një shigjete. Zakonisht shigjetat jepen vetëm kurlëvizja e sinjalit drejtohet për lart ose majtas (në drejtimtë kundërt të leximit të zakonshëm).Ndriçimi i sigurisëPajisjet e rrjetitPajisja e rrjetit karikon me rrymë të vazhduarakumulatorin.BateriaNga karikimi i vazhdueshëm/i pandërmprerë me rrymëtë vogël ngarkuese, bateria është gjithmonë në gjëndjepune.NdërçelësiRëleja e ndërçelësit siguron në raste të ndërprerjes sëenergjisë kalimin e ndriçimit në bateri.Ndriçimi orientuesNdriçimi psh. në kinema duhet të tregojë gjithmonëdaljet, kur ka errësirë. Kështu mund të shmangetpaniku.58

Pajisjet analogeDobësuesiDobësuesi sjell sinjalin hyrës në nivelin e duhur për hyrjene përforcuesit. Ai përbëhet nga një ndarës tensioni.PërforcuesiPërforcuesi forcon sinjalin e vogël hyrës me një vlerë, qëështë e përshtatshme për matësin. Shigjeta jep drejtimin epërforcimit.Pajisjet matësePajisjet matëse japing vlerën matëse.Aparate matëse dixhitaleShëmbulli 1PërforcuesiPërforcuesi forcon sinjalin hyrës.ADU 9Konvertuesi analog-dixhital konverton sinjalet analoge nënjë numër të caktuar impulsesh dixhitale.LexuesiLexuesi lexon impulset dixhitale të ADU.Takti dhe komandimiNxitësi i taktit përcakton fillimin dhe fundin e pushimit tëleximit.Bashkë me fillimin starton edhe ADU.TreguesiNjësia e treguesit tregon rezultatin e lexuesit.Shëmbulli 2Gjeneratori i tensionit të shkallëzuarGjeneratori i tensionit të shkallëzuar rrit tensionin e tij nëmënyrë të shkallëzuar dhe jep për çdo shkallë një impulsqë lexohet nga matësi.KrahasuesiNëse krahasuesi konstaton që tensioni i shkallëzuar igjeneratorit ka arritur vlerën e tensionit hyrës, lexuesindalon dhe jepet rezultati i tij. Pastaj proçesi fillon ngafillimi.9 analog-to-digital unit59

10.9 OshiloskopiProblemëNë oshiloskop veprojnë shumë elementë përbërëspërnjëherësh. Të analizohet skema bazë e ndërtimit tënjë oshiloskopi.Mbi ekran krijohet një pikë e ndritshme nga një rrezeelektronesh. Me ndihmën e një fushe elektrike me dyçifte pllakash, rrezja mund të kthehet vertikalisht (y) osehorizontalisht (x).Ndërmjet dy sistemeve kthyese dhe dy hyrjeve qëndronpërkatësisht një dobësues dhe një përforcues.Çelësat sipas tipit të rrymësNë pozicionin GD (Tokë) ndodhet hyrja përkatëse tektoka dhe rrezja mund të gradohet në pozicionin edëshiruar 0.Në pozicionin AC (rryma alternative), një kondensatorbllokon pjesën e rrymës së vazhduar të tensionit tëpërzier. Pjesa e rrymës së vazhduar mund tëvëzhgohet në mënyrë të pavarur.Në pozicionin DC mund të analizohet tensionet evazhdueshme, tensionet e ndryshueshme ose tensionete përziera.Gjeneratori dhëmbësharrëNëpërmjet tensionit dhëmbësharrë kthimi x bëhet ivarur nga koha. Pra, mund të paraqiten kurba U=f(t)TrigerKurba përshkohet rishtazi tek çdo dhëmb i ri. Ajo fillonçdo herë me një vlerë të re momentale. Kështu lindinshumë kthesa kurbash në ekran; jepet përshtypja sikurkurba do vazhdojë jashtë ekranit. Për ta ndaluarkurbën, trigeri lejon startimin e sinjalit dhëmbësharrëkur sinjali në hyrjen Y ka arritur një vlerë të caktuar.Kështu, çdo fragment kurbe fillon me të njëjtën vlerë,dmth. kurbat mbulojnë njëra tjetrën.Efekti triger (lëshimi) mund të arrihet edhe me njëtension të jashtëm në hyrjen e trigerit.60

Detyra10.9.1 Oshiloskop me dy kanaleShpjegoni funksionin e oshiloskopit dykanalëshnëpërmjet figurës së funksionit të çelësave bllok.61

11.1 Rrjetet TNProblemëVeprimi i rrymës mbi qëniet e gjalla (efekti fiziologjik)mund të sjellë aksidente elektrike. Veprimi i nxehtësisë sërrymës mund të sjellë djegie. Këto rreziqe duhet tëshmangen.Emërtimet e rrjetit1.Shkronjë: Tokëzimi i burimit të tensionitT-tokëzimi i një pike (zakonisht i pikës yll)I-izolimi i gjithë pjesëve aktive ndaj tokës.2.Shkronja Tokëzimi I trupit të pajisjesT-Tokëzim direktN-Trupi i lidhur me neutrin NShkronja të tjera (vetëm në rrjetinTN)S N dhe PE të ndarëC N dhe PE të bashkuar (të kombinuar me PEN)C-S N dhe PE të bashkuar në një pjesë të rrjetit.Mbrojtja nëpërmjet stakimitOrgani mbrojtës nga tensioni i lartë.Linja mbrojtëse PE 10 duhet të provokojë një qark tëshkurtër. Pajisja mbrojtëse nga tensioni i lartë, në rastdefekti duhet të bjerë brënda 0,2 s (në raste të veçantabrënda 5 s). Për të arritur këtë-duhet që të gjithë trupat (kutitë e pajisjeve) të jenë tëlidhur me një linjë mbrojtëse.-Rezistenca e qarkut nuk duhet ta kalojë një vlerë tëcaktuar.UI0Z Stensioni nominal me tokënrryma aktivizuese e pajisjes mbrojtës në rast tensionitë lartëaFI- çelësi mbrojtësSi mbrojte shtesë mund të montohen çelësat mbrojtës.Ata ,,marrin përsipër“ mbrojtjen e personave dhembrojtjen nga zjarri. Në këtë rast pajisjet mbrojtëse nërast tensioni të lartë u shërbejnë kryesisht mbrojtjes sëlinjës.10 PE:Protection Earth = tokëzimi62

TokëzuesiTokëzuesi duhet të shënohet me të gjelbër-të verdhë. Ainuk lejohet të ketë siguresa dhe nuk lejohet të stakohetvetvetiu. Nëse Nuli vendoset i shkëputur, ai duhet tëshënohet me ngjyrën blu.Për të shmangur tensione të palejuara kontakti, togëzuesiduhet të jetë afër transformatorit. Duke u nisur nga kjomund të realizohen togëzime të tjera. Mbi të gjitha lidhjetelektrike me shtëpinë rekomandohet një togëzim shtesë,për të penguar devijime thelbësore të tokëzuesit ngapotenciali i tokës. Sipas TAB, ne instalimet e shtëpiveparashikohet gjithmonë një togëzim.Ekuilibrimi i potencialitPas instalimit në shtëpi ekulibruesi i potencialit duhet tëlidhe këto pjesë me njëra-tjetrën:1.2. 1) Togëzimi (që vjen bashkë me neutrin N)3. 2) Togëzuesi kryesor në tokë psh. togëzuesi i themelit4. 3) Rrufepritësi5. 4) Tubat kryesorë të uji6. 5) Tubi kryesor i gazit7. 6) Tuba të tjerë që mund të vendosen, psh. sistemingrohës, pjesë metalike të ndërtesës8.9. Për aq kohë sa është e mundur, të vendosen edhesisteme të tjera tubacionesh si psh, ngrohja dhe pjesëmetali të konstruksionit të shtëpisë.Detyra•11.1.1 Rrjeti TNNë një rrjet TN 380/220 V janë lidhur një sobë me rrymëalternative që ruan ngrohtësinë E1, një motor me rrymëalternative M1, një lavatriçe E2 dhe një prizë dypolësheX3.Plotësoni skemën e kalimit të rrymës së sistemit, dheshënoni neutrin N me bluhe të çelët, dhe tokëzuesin me tëgjelbër-të verdhë.•11.1.2 Ekuilibrimi i potencialitV izatoni sistemin e të gjitha lidhjeve me shinën eekuilibruesit të potencialit.63

11.2 Klasat e sigurisëProblemëÇisterna e gazit për ngrohje e një fabrike makinashduhet të pastrohet dhe të kontrollohet. Për këtë duhettë përdoret një elektrik dore, që mundëson një punë tësaktë.Sipas DIN 40 014, tek pajisjet dallojmë tre klasasigurie.Klasa 1 e sigurisëTë gjithë pajisjet me izolim të thjeshtë (isolim bazë)dhe me togëzim futen tek klasa 1.Togëzuesi duhet të lidhet me bornën me simbolinEfektiviteti i tij duhet të kontrollohet pas prodhimit tëpajisjes dhe pas çdo reparimi. Rezistenca e togëzuesittë pajisjeve që të lëvizsshme nuk duhet të tejkalojë 0,3Ω.Klasa 2 e sigurisëTë gjithë pajisjet me izolim sigurie bëjnë pjesë nëklasën 2 të sigurisë.Izolimi mbrojtës është një shtresë izoluese që ishtohet izoluesit të makinerisë, që duhet të mbrojëpjesët e ekspozuara ndaj prekjeve. Ky izolim mund tëpërbëhet nga një kuti plastike ose një shtresëizoluese. Rrotat e dhëmbëzuara të pajisjeve të dorësduhet të jenë plastike.Tokezimi ekzistent brenda linjes, nuk duhet te lidhet.Nëse ai lidhet, atëherë bëhet fjalë për një pajisje tëklases 1 të sigurisë, dhe simboli i izolimit mbrojtësduhet të hiqet.64

Klasa 3 e sigurisëTë gjitha pajisjet, që vihen në punë me tension të ulëtmbrojtës, i përkasin klasës 3 të sigurisë.Tensioni i ulët i sigurisë është tensioni deri 50 V (rrymëalternative) ose 120 V (rrymë e vazhduar) (raste tëveçanta: 25 V rrymë alternative dhe 60 V rrymë evazhduar). Tensioni i ulët i sigurisë nuk lejohet të lidhet nëasnjë pikë me tokën (tokëzuesin) ose me pjesë nga rrjetete tensionit më të lartë.Nëse vlera e tensionit nuk tejkalohet, por të gjthë kushtet etjera për tensionin e ulët të sigurisë si psh. tokezimi ipalidhur, nuk mund të respektohen për arsye funksionale,atëherë kemi vetëm tension të ulët funksioni.Spinat e pajisjeve me tension të ulët nuk lejohet të futen nëprizat e rrjeteve të tensionit të lartë.Tensioni i ulët i sigurisë është përcaktuar për pajisjet edorës që përdoren në hapësira të ngushta, psh. fuçi,prozhektorët nënujore, lorjat elektrike, pajisjet sinjalizuesenë largësi etj.Transformatorët e prodhimit të tensionit të ulët të sigurisëduhet të plotësojnë kushtet e mëposhtme:Transformatorë Klasa e sigurisëi lëvizshëmIIlidhje fikseI (ose II)Detyra•11.2.1 Ndriçimi i pishinësNë një vile do të instalohen prozhektorë nënujorë 25 V/250W brënda pishinës.Vizatoni skemën e kalimit të rrymës në lidhje logjike.11.2.2 Treni elektrikNjë tren lodrash dueht të komandohet nga njëtransformator.Lokomotiva vihet në punë nga një tension alternativ 20 V.Për ndriçimin e mekanizmit (12V) dhe për sinjalet dhendryshuesin e shinave (16V) janë parashikuar dalje tëveçanta në transformator.Vizatoni një skemë të detajuar kontaktesh tëtransformatorit me simbolet e nevojshme.65

11.3 Kontrolli i masave të sigurisëProblemëEdhe mbrojtja më e mire nuk ndihmon, nëse ajo nukfunksionon siç duhet. Prandaj, masat e sigurisë duhet tëkontrollohen.Efektiviteti i masave të sigurisë duhet të kontrollohet paspërgatitjes së sistemit, pas çdo riparimi dhe në intervale tëcaktuara kohore.Rezistenca e izolimitRezistenca e izolimit të linjës nuk duhet t’i tejkalojë 1000Ω/Vtek dhomat e thata dhe 500Ω/V tek dhomat me lagështirë. Kjopërkon me një rrymë rrjedhjeje prej 1 mA apo 2 mA.Tensioni i vazhduar prej 500 V për matjen e rezistencës sëizolimit mund të prodhohet nga një gjenerator me ndihmën enjë mekanizmi për lëvizje me dorë ose nga një bateri mendihmën e një qarku elektronik.Për tu matur janë të gjithë linjat e jashtme kundrejt njëra tjetrësdhe kundrejt neutrit N, si dhe të gjithë linjat e jashtme dheneutrit N kundrejt tokëzuesit.Para fillimit të matjes duhet të kryhen këto punë:1. 1. Të hiqet siguresa kryesore2. 2. Të stakohen të gjitha pajisjet ose të shkëputen nga rrjeti3. 3. Të shkëputet neutri N tek lidhjet elektrike të shtëpisë4.5. Rezistenca e qarkut (qarkut të mbyllur)Në rast qarku të shkurtër, vlera e rezistencës së shlajfit, dmth.e rezistencës së brëndshme/mbrojtëse të rrjetit sjell rritjen errymës së qarkut të shkurtër. Kjo duhet të jetë aq e madhe, satë gradojë brënda 0,2 s siguresën e graduar më parë oseçelësin e sigurimit së linjës, në rast defekti.Matja e rezistencës së qarkut realizohet në dy hapa:Hapi i parëMatet tensionindërmjet linjës së jashtme dhe tokëzuesit.Hapi i dytëNga shtypje e butonit takohet në mënyrë paralele rezistenca(rreth 20 Ω). Tensioni kthehet në i kushtëzuar ngarezistenca e brëndshme e rrjetit (rezistenca e qarkut).Nëse përdoret një mjet matës me shkallë fundore të tendosur,saktësia rritet ndjeshëm.66

Qarku i sigurisë FIKontrolli i çelësit të sigurisë FI.Nëpërmjet aktivizimit të butonit provokohet një rrymëdefekti.Kontrolli i qarkut të sigurisë FIMe rezistencën R_1mund të gradohet vlera e rrymës sëdefekteve dhe mund të matet në matësin e rrymës(ampermeter). Meqë kjo rrymë nuk kthehet më nëpërmjetçelësit të siguresës FI, ky duhet të aktivizohet kur rryma edefektit arrin rrymën e aktivizimit të çelësit.Matësi i tensionit tregon ndryshimin e tensionit mes L_1dhe PE. Diferenca me tensionin e rrjetit jep rënien etensionit në rezistencën e tokëzuesit të përcjellësit tëtokëzuesit. Kjo rënie tensioni nuk lejohet ta kalojë tensionine lejueshëm të kontaktit (zakonisht 50V).Në treg mund të blihen mjete kontrolluese, që ruajnë vlerate aktivizimit, në mënyrë që ato të mund të lexohen lehtë.Balancimi i potencialitBalancimi i potencialit mund të kontrollohet zakonisht meanë të një matësi të thjeshtë rezistence. Rezistenca matetmes shinës së balancuesit të potencialit dhe fundit tëlidhjes së përfshirë në balancuesin e potencialit psh. tubi iujit.Detyra•11.3.1 Reezistenca e qarkutRezistenca paralele gjatë matjes së rezistencës së qarkutështë =22Ω, tensioni i rrjetit =220V.11.3.2 Tensioni i kontaktitNjë lavatriçe elektrike mbrohet me anë të një qarkusigurese. Duhet të matet vlera më e lartë e tensionit tëkontaktit që shfaqet. Për këtë është instaluar një tokëzuesndihmës në një largësi prej 13 m nga tokëzuesi Nëpërmjetnjë rezistence e ndryshueshme duhet të kalojë njërrymë defekti, që aktivizon çelësin. Gjatë kësaj mund tëmatet tensioni mes kutisë/mbulojës së lavatriçes dhetogëzuesit ndihmës.Vizatoni skemën e kalimit të rrymës në një paraqitjekoherente.67

12.1 Simbolet/ shënjat e kontakteve (çelësave)SimbolePërcaktimLloji i rrymës, tensionia) a) Rryma e vazhdueshme, tensioni i vazhdueshëm, DCb) b) Rrymë alternative, tension alternativ, ACc) c) Rrymë alternative njëfazore 50 Hzd) d) Rrymë alternative trefazore 50 Hz me përcjellës neutraldhe përcjellës mbrojtës.Linjata)Përcjellës, Linja elektrike, në përgjithësib) Linjë e lëvizshmec)Përcjellës neutral, Përcjellës i mesëm, paraqitja sipasdëshirësd)Përcjellës mbrojtës, paraqitja sipas dëshirës e) PërcjellësPENZhvendosja e linjësLinja a)nën suvatim b) në suvatim c)mbi suvatimd)e izoluar në tubin e instalimeveKryqëzimi i linjaveKryqëzimi i 5 linjavea) a) Paraqitje shumëfijore b) Paraqitje njëfijoreLidhja e linjavea) a) Pika e lidhjes në përgjithësi, veçanërisht lidhje tëpazgjidhshme gjatë funksionimitb) Lidhje të cmontueshme psh. bornaLidhje përcjellëse të linjavea) Paraqitje shumëfijore b)Paraqitje njëfijorea)b)c) a) Kuti shpërdarëse, paraqitje nëse është e nevojshmed) b) Kutia e çelësave dhe lexuesve elektrikë të shtëpisëe) c) ShpërndarjaShinë bornasha) a) E përgjithshme b) Me ndarje c) Me lidhje të fortëUshqimiUshqimi a) nga lart b) nga poshtë c) nga lart poshtëÇelësat e instalimitCelesa (Stakues) a)njëpolësh, pa ndriçimb)njëpolësh, me ndriçimc) dypolësha) Çelës grup b) Çelës seriec) Deviator d) NdërçelësCeles (Stakues)a)me Dimerb)si çelës sensorc) si dimmer sensorButoni a) i pandriçuar b) i ndriçuarc)me sensor68

Mekanizmat prizë- spinëPërcaktimSimbolea) Prizat në përgjithësi; prizet pa kontakt mbrojtës(togëzues)b) Priza për përcjellës mbrojtës,Prize me kontakt mbrojtësa) c) Kunjat e spinave në përgjithësi; spinatKonakt mbrojtës- Lidhje me prizëa)b)c) a) Prizë dyshed) b) Prizë treshee) c) Prizë me rrymë alternative trefazoref) a) Prizë telefonig) b) Prizë anteneInstalime mbrojtëseSiguresa a)e përgjithshme b) trepolëshec) çelësi mbrojtës i linjësd) çelës mbrojtës me aktivizim termik dhe magnetike) çelës mbrojtës i rrymës së defekteveProdhues tensioniGjenaratori, në përgjithësia) jo rrotullues b) rrotulluesa)pajisje furnizuese energjie, pajisje ridrejtimib)konvertorc) bateri me të dhëna rreth polaritetit dhe tensionitTransformator për 1a)paraqitje njëfijoreb)paraqitje shumëfijoreNdriçuesit/llampatNdriçuesit në përgjithësi a)paraqitje shumëpolareb)paraqitje njëpolarec)ndriçues me çelësNdriçues shumëfish a) me dy shtigje rryme të ndarab)me një shteg rrymeNdriçues për llampa të shkarikueshmea)në përgjithësib)me të dhëna rreth numrit të llampësc)paraqitje me detajeNdriçues për llampa fluoreshenteMjete matësea)matës rrymeb)matës tensionia)matës fuqieb)metër omikec) lexues elektriciteti69

SimbolePërcaktimElementë kontaktiElement takues kontakti, Mbyllës (kontakt normalisht ihapur)a)në përgjithësi b)trepolareElement stakues kontakti, Hapës (kontakt normalishtimbyllura)në përgjithësi b)dypolarDeviatora)me pozicion stakimi (mbyllës nga dy drejtime, çelësgrup)b) pa pozicion stakimi (deviator)Element kontakti, i paraqitur në gjëndje punea)mbyllës b)hapësAktivizuesVeprim i ndërsjelltëa)të përgjithshmeb)në distancë të vogëlVonesë gjatë lëvizjesa)majtas b)djathtasa)mekanizëm mbajtës/bllokuesa) Pozicionues b) lëvizja majtas, e bllokuarAktivizim me dorëa)në përgjthësi b)nëpërmjet shtypjesc)nëpërmjet tërheqjes d) nëpërmjet lëvizjes lartposhtëe) nëpërmjet rrotullimit f) vënie në punënëpërmjet një çelësi të spostueshëma)aktizim nepermjet gungave te boshtitb) me motorKomandimet nëpërmjet forcësa)në përgjithësi b)Shul/lloz me hapje elektrike c)vënia në punë si pasojë e tejkalimit të një temperaturetë caktuarKomandimi elektromagnetik me kthim automatika)në përgjithësi b)i paraqitur në gjëndje tëaxhituar c) me vonesë në tërheqje e) me vonesënë rënieKomandim elektromagnetik pa kthim automatik psh.releja e impulsita)paraqitje shumëpolare b)paraqitje njëpolareAktivizuesi, paraqitja sipas dëshirësa)nëpërmjet tensionit të tepërt (të lartë), në mënyrëmagnetikeb) nëpërmjet tensionit të tepërt(të lartë), në mënyrëtermikec)nëpërmjet rrymës së defektit70

PërcaktimRezistencatRezistenca, në përgjithësi paraqitja sipas dëshirësSimboleRezistencë e ndryshueshmea)në përgjithësi b)jo lineare c)me degëzimeRezistencë e ndryshueshme nëpërmjet aktivizimit mekanika)e përgjithshme b) e qëndrueshme c)e shkallëzuarRezistencë e ndryshueshme nëpërmjet një madhësie fizikea)Rezistencë-NTC b)Rezistencë-PTCc) FotorezistencëInduktiviteti, kapacitetiBobina, mbështjellja, induktivitetiparaqitja sipas dëshirësKondensatori, Kapacitetia)në përgjithësi b)i polarizuarc)kondensator elektrolit i polarizuarGjysëmpërcjellësa)Diode, diodë ridrejtuese b)Diodë Zc)Diodë luminishence d)Fotodiodëa)Tiristor, triodë tiristorb)Diak, Varistorc)TriakTranzistor (qarku mund të lihet pa vënë)a) NPN b) PNPElementet dixhitale, PortatForma kryesore për simbolet e funksionitRaporti anësor sipas nevojaveNegacionia)në hyrjeb)në daljeElementët bashkuesa) a) DHE me 3 hyrjeb) b) OSE me dy dalje, ku një dalje invertonc)JOEDHE, paraqitja sipas dëshirësd)JOOSE, paraqitja sipas dëshirësFlip flop bistabila)në përgjithësib)Flip flop bistabilPërforcues(Shigjeta tregon drejtimin e përforcimit)71

SimbolePajisjet elektroshtëpiakePërcaktimElektropajisjet, në përgjithësia)Soba elektrike, në përgjithësib)Soba e mikrovalësc) Pllaka ngrohësea)Pajisjet e ujit të ngrohtë, në përgjithësib)Bolieric) Ngrohësi i ujit në rrjedhjea)Lavatriçjab)Pjatalarësec)Tharësja e rrobavea)Frigoriferb) Pajisje per ngrirjea) Ngrohes ambjenti b) Sobë me gurë ngrohës, që ruajnënxehtësinëc)Kondicionera)Motor, në përgjithësib)Ventilatora)Rele impulseb)Rele kohec)Çelës koheSisteme sinjalizuesea)Zile alarmi, në përgjithësib)Vibruesc)Gonga)Boriab)SirenaHapës dyersha)Dritë sinjalizues, në përgithësisidomos me llampë inkandeshenteb)Dritë sinjalizuese me llampë neonia)Mikrofoni, në përgjithësb)Receptor, në përgjithësic)Altoparlant, në përgjithësia)Sistem komunikimi i alternuarb) Sistemi folës- dëgjuesa)Radiomarrësa)TV-marrës72

12.2 SimbolePërcaktimProceset e komandimitSimbolea)ndezur b)fikur c) fika)ndezc)butonib) çelës që mban pozicionin përfundimtara)stop b)pauzë c)startiTokëzimia)në përgjithësi b)Tokac)lidhje me përcjellës mbrojtës, pajisje mbrojtëse të klasit1Simbole sigurie dhe paralajmëruesea )izolimi mbrojtës, pajisje mbrojtëse të klasit 2.b) Tension i ulët sigurie, pajisje mbrojtëse të klasit 3.a)vënde të përgjithshme rrezikub) tension i rezikshëm elektrika)i mbrojtur nga qarku I shkurtër b)i pambrojtur ngaqarku i shkurtërc)mbrojtje e kushtëzuar nga qarku I shkurtërme sigurese apo aktivizues termik në rast mbitensioniTransformatorëta)Transformatori, në përgjithësib)Transformatori izoluesc)Transformatori ndarësd)Transformatori kursyesTransformatorë sigurie a)me kapsule b)i hapurc)Transformatori i ziles me mbrojtje të kushtëzuar ngaqarku i shkurtër d) Transformator lodera)Transformator, i mbrojtur nga qarku i shkurterb)Transformator nderpreresDrita, Ndriçima)Ndriçimi, në përgjithësib)Ndriçimi, indirecta)Dritat e mobiljeve (për material që digjen)b)Drita me mbrojtje nga djegiet (për materiale që digjenlehtë)Kutia e instalimevea)kutia mbi suvatimsuvatimb)kutia në suvatim c)kutia nënd)kutia në beton e)kutia në zgavër të muritf)kutia për kanalin e instalimeveÇelësat e instalimevea)drita b)zilja c)hapësi i derësTipet e qarqevea)trekëndësh b)yll c)qark urë73