Pełny numer do pobrania (*.pdf) - Archiwum Medycyny SÄ dowej i ...

JUBILEUSZ PROF. W. NASIŁOWSKIEGOPL ISSN 0324-8267 Indeks 351857kwartalnik 2011 tom 61, nr 1styczeń-marzecwww.amsik.plCzasopismo indeksowane:INDEX MEDICUS / MEDLINEPunktacja MNiSW: 6Index Copernicus (2009): 5,26Organ Polskiego Towarzystwa Medycyny Sądowej i Kryminologiifinansowany ze środków własnych Towarzystwa

ARCHIWUMMEDYCYNY SĄDOWEJI KRYMINOLOGIITOM LXINr 1 (2011)styczeńmarzecORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA MEDYCYNY SĄDOWEJ I KRYMINOLOGIIREDAKTOR NACZELNY: dr med. Krzysztof WoźniakZASTĘPCA REDAKTORA NACZELNEGO: dr med. Filip BolechałaSEKRETARZ REDAKCJI: lek. med. Artur MoskałaKOLEGIUM REDAKCYJNE:Prof. Jarosław Berent – Łódź, PolskaProf. Bernd Brinkmann – Münster, NiemcyProf. Richard Dirnhofer – Berno, SzwajcariaProf. Jerzy Janica – Białystok, PolskaDr hab. Zbigniew Jankowski – Gdańsk, PolskaProf. Małgorzata Kłys – Kraków, PolskaDr hab. Paweł Krajewski – Warszawa, PolskaProf. Eduard Peter Leinzinger – Graz, AustriaProf. Zdzisław Marek – Kraków, PolskaProf. Zofia Olszowy – Sosnowiec, PolskaProf. Derrick J. Pounder – Dundee, SzkocjaProf. Zbigniew Przybylski – Poznań, PolskaProf. Stefan Raszeja – Gdańsk, PolskaProf. Pekka Saukko – Turku, FinlandiaProf. Volker Schmidt – Halle – Wittenberg, NiemcyProf. Stefan Szram – Łódź, PolskaProf. Karol Śliwka – Bydgoszcz, PolskaProf. Barbara Świątek – Wrocław, PolskaProf. Akihiro Takatsu – Tokio, JaponiaProf. Michael Thali – Zurich, SzwajcariaDr Kurt Trübner – Essen, Niemcye-mail: redakcja@amsik.plwww.amsik.plPolskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologiiul. Sędziowska 18a91-304 Łódź

archiwummedycynysądoweji kryminologiiKwartalnik 2011Organ Polskiego TowarzystwaMedycyny Sądowej i Kryminologiitom 61, nr 1

REGULAMIN OGŁASZANIA PRAC1. Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii przyjmuje w języku polskim i angielskim:prace oryginalne, kazuistyczne, poglądowe oraz historyczne z medycynysądowej, kryminalistyki i dziedzin pokrewnych, opracowania z zakresu etykii deontologii lekarskiej, recenzje książek, sprawozdania z działalności PTMSiK,komunikaty Zarządu Głównego PTMSiK, sprawozdania ze zjazdów krajowychi zagranicznych, listy do Redakcji. Autor powinien podać, do jakiej kategorii zaliczatekst nadesłanej pracy.2. Prace przyjmuje Redakcja na adres mailowy w postaci pliku w formacie dowolnego,używanego powszechnie w Polsce procesora tekstu (typ pliku np. OpenDocument,Word lub sformatowany RTF), w stanie gotowym do składu, z zachowaniemobowiązujących zasad pisowni polskiej i polskiego mianownictwa.3. Praca powinna być napisana w formacie A4, z marginesami od góry, dołu, stronylewej i prawej po 2,5 cm, czcionką prostą wielkości 12 pkt. i z odstępami 1,5 wiersza(około 30 wierszy na stronie).4. Objętość całości (wraz z rycinami, tabelami, piśmiennictwem i streszczeniem) pracoryginalnych i poglądowych nie powinna przekraczać 12 stron A4, kazuistycznych7 i innych 5. W uzasadnionych przypadkach Redakcja może przyjąć do drukupracę obszerniejszą.5. Na pierwszej stronie przed właściwym tekstem pracy należy umieścić imię i nazwiskoautora (autorów), tytuł pracy w języku polskim i angielskim, nazwę instytucji,z której praca pochodzi oraz tytuł naukowy (skrót), pierwszą literę imienia i nazwiskokierownika akceptującego pracę. W kolejności należy przedstawić streszczeniew języku polskim, nie przekraczające 10 wierszy, zawierające cel i wyniki pracy bezinformacji o metodyce. Poniżej należy zamieścić streszczenie w języku angielskim,zawierające cel i wyniki pracy oraz informacje o metodyce pracy. Następnie należyumieścić słowa kluczowe w języku polskim i angielskim.6. Właściwy tekst pracy rozpoczyna się od drugiej strony. Praca oryginalna powinnamieć typową strukturę (Wstęp. Materiał. Metoda. Wyniki. Dyskusja. Wnioski). Tytułypodrozdziałów powinny być umieszczone w oddzielnych wierszach. W tekście pracynależy zaznaczyć miejsca umieszczenia tabel i / lub rycin.7. Tabele i / lub ryciny należy zamieszczać w liczbie koniecznej do zrozumienia tekstu.Podpisy pod rycinami i ich oznaczenia oraz tytuły tabel wraz z objaśnieniami należypodawać w języku polskim i angielskim. Ryciny mają numerację arabską, a tabelerzymską. Wielkość rycin powinna być taka, aby były one czytelne po zmniejszeniuich podstawy do 120 mm. Tabele oraz ryciny (wykresy i fotografie) powinny byćdołączone w postaci oddzielnych plików: pochodzących z powszechnie używanychprogramów biurowych i graficznych. Wskazane jest przygotowanie plikówgraficznych w formacie jpg.8. Tabele i ryciny drukowane są bez kolorów (w skali szarości). Jeśli autor życzysobie wydrukowania elementów pracy w kolorze, powinien skontaktować się w tejsprawie z Redakcją. Wymagane jest pokrycie różnicy kosztów druku pomiędzydrukiem standardowym a kolorowym (różne w zależności od zajęcia liczby arkuszywydawniczych czy wkładki). W podobny sposób możliwe jest dołączenie do Archiwumpłyty CD z plikami przydatnymi do ilustracji drukowanej pracy.9. Piśmiennictwo należy umieścić na oddzielnej stronie. W oryginalnej pracy niepowinno obejmować ono więcej niż 20 pozycji, w doniesieniu kazuistycznym 15,a w pracy poglądowej 30. Wykaz piśmiennictwa należy ułożyć według kolejnościcytowania w tekście, w osobnych liniach. Każda pozycja musi zawierać nazwiskoi pierwszą literę imienia autora (autorów), tytuł pracy, tytuł czasopisma wedługskrótów używanych w lndex Medicus (w czasopismach pisanych cyrylicą przyjąćtranskrypcję obowiązującą w Polsce) oraz kolejno rok, numer tomu, pierwsząi ostatnią stronę pracy (przykład: Autor A., Autor B.: Tytuł pracy. Arch. Med. Sąd.Kryminol. 2010, 60: 1-5). W przypadku pozycji książkowych należy ponadtopodać pełny tytuł dzieła, wydawcę, miejsce i rok wydania.10. Na końcu pracy należy umieścić adres jednego z autorów (przede wszystkime-mail), na który będzie kierowana wszelka korespondencja dotycząca pracy.11. Do pracy należy dołączyć pliki PDF zawierające podpisane:– zgodę Kierownika instytucji (Katedry, Zakładu) na opublikowanie pracy,– oświadczenie pierwszego autora, że praca nie została złożona równocześniew innym czasopiśmie oraz że nie była w całości, jak i we fragmentach, wcześniejdrukowana.12. W przypadku, gdy praca doświadczalna prowadzona była na osobach żyjących,na zwłokach lub na zwierzętach, należy dołączyć zgodę właściwej komisji uczelnianejna prowadzenie takich badań.13. Potwierdzenie otrzymania pracy do rozpatrzenia następuje drogą mailową naadres mailowy, z którego nadesłano pliki.14. Praca nie odpowiadająca Regulaminowi nie jest rozpatrywana pod względemmerytorycznym. Wszystkie nadesłane prace zgodne z Regulaminem będą recenzowane.O nieprzyjęciu pracy do druku Redakcja informuje drogą elektroniczną(e-mail) wykazanego w pracy autora-korespondenta.15. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania niezbędnych poprawek, w tymstylistycznych i skrótów – bez porozumienia z Autorem.16. Honoraria autorskie za publikowane prace nie będą wypłacane. Autorzy nieotrzymują odbitek pracy: na stronie www.amsik.pl artykuł jest dostępny w plikuPDF w formie dokładnie takiej, jak został wydrukowany.17. Po akceptacji pracy do druku prawa autorskie zostają przekazane przez Autorów– Redakcji Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii.GUIDE FOR AUTHORS1.The Archives of Forensic Medicine and Criminology is a peer-reviewed scientificjournal published by the Polish Society of Forensic Medicine and Criminology(PTMSiK) for the publication in both the Polish and English languages of originalarticles, case reports, review articles, historical papers on forensic medicine, forensicscience and related fields, medical ethics and deontology, activity reports andannouncements of the PTMSiK, reports on national and international conferences,book reviews and letters to the Editor. The author should indicate which categoryrefers to the text of the submitted work.2. The article should be submitted to the Editor by e-mail as a file in any formatof commonly used word processing program (e.g. a file of the OpenDocument,Word or RTF type), with a proper application of grammar, spelling and terminologyrequirements.3. The paper should be submitted in A4 format with 2.5 cm margins at the top,bottom, left and right, font size 12 points and 1.5 line spacing (approximately30 lines per page).4. The volume of total original and review articles (including figures, tables, referencesand summary) should not exceed 12 A4 pages, for case reports – 7 pages, and forother papers – 5 pages. In justified cases, the editors may accept for publicationa more extensive paper.5. On the first page, before the text itself, there should be indicated the name of theauthor (s), the title of the paper in both the Polish and English languages, the nameof the institution from which the work originates, and the academic title (an acronym),the first letter of the first name and the full surname of the head of the institution,who approved the paper for submission. An abstract in Polish should not exceed10 lines, including the purpose and results of research, without informationabout the methodology. The abstract must be followed by an abstract in English,including the purpose and results of the research and information on the methodologyof work. Then, the keywords in English and Polish should be placed.6. The proper text of the paper starts from the second page. Original paper shouldhave a typical structure (Introduction. Material and Methods. Results. Discussion.Conclusions.). The titles of subsections should be placed in separate rows. Theplacement of tables and/or figures should be indicated in the text.7. The tables and/or figures must appear in the number which is necessary tounderstand the text. The legends to the illustrations and symbols employed, aswell as the and titles of tables with explanations should be given in English andPolish. The figures are numbered using Arabic and the tables – Roman numerals.The size of the figures should be appropriate to be legible after reduction of thebase to 120mm. The tables and figures (diagrams and photographs) should beattached as separate files formatted in commonly used office software and graphics.It is advisable to prepare the image files in the jpg format.8. The tables and figures are printed without color (the gray scale). The authors whowish to print elements of their paper in color should contact the Editor with respectto this issue: in such cases, the difference of costs between standard printing and colorprinting (depending on the area of printing sheet taken up by color parts of thepublications/inserts) should be fully covered by the authors. In a similar manner, it ispossible to attach to the journal a CD with files useful to illustrate the publication.9. References should be placed on a separate page. In original papers, the section„References“ should not include more than 20 items, in case reports – 15, and inreview papers – 30. The list of references should be arranged in order of citationin the text in separate lines. Each entry must contain the surname and the first letterof the author’s (autohors’) name, title, journal title according to the abbreviationsused in the Index Medicus (in journals written in Cyrillic – a Latin transcription)and subsequently the year, volume number, first and last pages of the paper, asper the following example: Author A, Author B: The_title_of the paper, Arch MedSadowej Kryminol. 2010, 60 (1): 1-5. In the case of handbooks, the full title,the publisher, place and year of publication should be also specified.10. At the end of the paper, the address of one corresponding author (especiallythe e-mail address) should be specified.11. The files containing the paper for publication should have PDF files attaches,the files containing:– the consent of the Head of the institution (Chair, Department) for publicationof the paper,– the statement of the first author that the manuscript has not been submittedsimultaneously to another journal and that it was not, in its entirety or fragments,printed in another journal.12. If the experimental study was conducted in living people, cadavers or animals,the approval of an appropriate university commission for carrying our such researchshould be included.13. The confirmation of receipt of the paper for evaluation will be sent to the e-mailaddress from which the files were submitted.14. Papers not adhering to the above specified the Regulations shall not be evaluated.The articles prepared works in accordance with the Regulations will be reviewed.The Editors will dispatch notification about the refusal to accept the paper forpublication via e-mail to the address of the corresponding author.15. The Editors reserve the right to make necessary corrections, including stylisticrevisions and shortening the text, without consulting the author.16. No royalties shall be paid for the published works. The authors do not receiveprintouts of the published papers: the articles are available as PDF files exactlyas printed on the website www.amsik.pl.17. The copyrights to papers accepted for publication will be transferred by theauthors to the Editors of the Archives of Forensic Medicine and Criminology.Copyright © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, Kraków 2011Projekt znaku graficznego PTMSiK na okładce – Wiktor OstrzołekWydawca: Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i KryminologiiRealizacja wydawnicza i druk:Agencja Reklamowa „Po Godzinach“, ul. Podedworze 10/54, 30-686 Krakówtel. 12 623 77 74, +48 609 633 948, e-mail: biuro@pogodzinach.com.pl, www.pogodzinach.com.pl

SPIS TREŚCI / CONTENTSOD REDAKCJI / EDITORIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7ARTYKUŁY JUBILEUSZOWE / JUBILLEE PAPERSKrzysztof BrożekProfesor Władysław NasiłowskiProfessor Władysław Nasiłowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8Władysław NasiłowskiZnaczenie wiedzy o typowości w opiniowaniu sądowo-lekarskimSignificance of knowledge about typicality in medico-legal opinionating . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16PRACE ORYGINALNE / ORIGINAL PAPERSCzesław Chowaniec, Mariusz Kobek, Małgorzata Chowaniec, Krystian Rygol, StanisławaKabiesz-Neniczka, Rafał SkowronekSądowo-lekarska ocena obrażeń u śmiertelnych ofiar katastrofy budowlanej na terenie MiędzynarodowychTargów Katowickich w Katowicach/Chorzowie w dniu 28.01.2006Medico-legal assessment of the injuries of fatal victims of building collapse at Katowice International Fairin Katowice/Chorzów on January 28, 2006 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20Rafał Skowronek, Czesław Chowaniec, Anna KowalskaZgony sercowe w górnictwie, jako wskaźnik wydolności służby medycyny pracyCardiac deaths in hard coal-mining industry as an indicator of efficiency of occupational medicine services . . . . . . . . . . . .29Małgorzata Korczyńska, Joanna Kulikowska, Rafał Celiński, Joanna Nowicka,Sebastian Rojek, Anna Uttecht-PudełkoStan „pod wpływem substancji odurzających lub psychotropowych” – porównanie wyników badań toksykologicznychz oceną lekarską w materiałach Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-Lekarskiej ŚląskiegoUniwersytetu Medycznego w KatowicachState under the influence of drugs or psychotropic agents –a comparison of toxicological and medical examinationsin materials of the Department of Forensic Medicine and Toxicology, Silesian University of Medicine, Katowice . . . . . . . . . .35Joanna Nowicka, Joanna Kulikowska, Małgorzata Korczyńska, Rafał Celiński, Czesław ChowaniecToksykologiczna i medyczno-sądowa ocena nagłych zgonów w przebiegu narkotyzowania się butanemToxicological and medico-legal analyses of sudden deaths resulting from butane inhalation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43Teresa Grabowska, Joanna Nowicka, Joanna Kulikowska, Stanisława Kabiesz-NeniczkaOcena ekspozycji na cyjanowodór u śmiertelnych ofiar pożarów w aspekcie powstawania w zwłokachendogennego cyjanowodoru w procesach gnilno-rozkładowychAssessment of exposure to hydrogen cyanide in fire fatalities in the aspect of endogenous hydrogen cyanide productionas a result of putrefaction processes in the deceased . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47Małgorzata Małodobra, Anna Jonkisz, Elżbieta Kowalczyk, Arleta Lebioda,Beata Bartnik, Barbara ŚwiątekWydajność trzech komercyjnych zestawów do izolacji DNA i RNA ze zróżnicowanego materiału klinicznegoi dowodowego, przy użyciu automatycznej stacji JanusEfficiency of three commercial kits dedicated to DNA and RNA isolation from various clinical and forensic materials

SPIS TREŚCI / CONTENTSusing the Janus automated workstation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51PRACE KAZUISTYCZNE / CASE REPORTSMariusz Kobek, Czesław Chowaniec, Krystian Rygol, Christian JabłońskiNiezwykły przypadek postrzału z broni pneumatycznejAn unusual case of gunshot wounds caused by an air gun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58Christian Jabłoński, Mariusz Kobek, Dorota Kowalczyk-JabłońskaCzy neurastenia to choroba psychiczna – sztuczny, czy rzeczywisty problem opiniodawczy?Neurosis as a mental disease – controversies surrounding insurance certification . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62Kornelia Droździok, Jadwiga Kabiesz, Czesław ChowaniecTrudności opiniodawcze w ustalaniu ojcostwa spowodowane brakiem informacji o pokrewieństwie biologicznegoi domniemanego ojcaOpinion-forming difficulties in establishing paternity resulting from the lack of data on the relationship betweenbiological and putative father . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65PRACE POGLĄDOWE / REVIEW PAPERSTadeusz Widła, Marek LeśniakRaport komisji powypadkowej jako dowód w postępowaniuA report of an accident investigation commission as evidence in legal proceedings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70Joanna Nowicka, Teresa Grabowska, Joanna Kulikowska, Rafał Celiński, MałgorzataKorczyńska, Kornelia DroździokMetody oznaczania tlenku węgla we krwi sekcyjnej – zalety i ograniczeniaMethods of carbon monoxide determination in postmortem blood – advantages and disadvantages . . . . . . . . . . . . . . . .75KRONIKA PTMSiK / PTMSiK CHRONICLE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80

ARCH. MED. SĄD. KRYMINOL., 2011, LXI, 7OD REDAKCJI / EDITORIALW związku z 85-leciem urodzin oraz Jubileuszem 60-lecia pracy zawodowej składamy Panu ProfesorowiWładysławowi Nasiłowskiemu najlepsze życzenia. Dziękujemy też Panu Profesorowi za lata pracyw składzie Kolegium Redakcyjnego naszego kwartalnika naukowego.Wszystkie publikacje w niniejszym numerze Archiwum są dedykowane Jubilatowi – większość to praceJego uczniów i współpracowników.REDAKCJAWielce Szanowny Panie Profesorze, Drogi Jubilacie!Wyrażamy szczególną radość z faktu, że na swej drodze zawodowej spotkaliśmy taką osobowość,lekarza – humanistę, o jakże szerokich zainteresowaniach, prawdziwy autorytet, który był i jest nadalnie tylko Nauczycielem, ale Wychowawcą, niedoścignionym wzorem dla pokoleń lekarzy; lekarza biegłego,odpowiedzialnego i kompetentnego, o możliwie najwyższych kwalifikacjach moralnych, głęboko umocowanegow prawdzie i dążącego do poznania prawdy.Jesteśmy pełni zachwytu nad Osobowością Profesora i chylimy czoło przed Jego atrybutami to jestsłowem i logiką. Profesor Władysław Nasiłowski jest mistrzem, który cały obszar fenomenu słowa przywłaszczyłsobie i przekazuje nam po to, byśmy mogli również z niego korzystać.Z okazji Jubileuszu urodzin oraz 60-lecia pracy zawodowej najserdeczniejsze życzenia zdrowia,wszelkiej pomyślności i codziennych radości w życiu osobistym, a także dalszej owocnej pracy naukoweji dydaktycznej składaGRONO ODDANYCH WSPÓŁPRACOWNIKÓW,WYCHOWANKÓW ORAZ PRZYJACIÓŁZ KATEDRY I ZAKŁADU MEDYCYNY SĄDOWEJI TOKSYKOLOGII SĄDOWO-LEKARSKIEJŚLĄSKIEGO UNIWERSYTETU MEDYCZNEGO W KATOWICACH.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

ARCH. MED. SĄD. KRYMINOL., 2011, LXI, 8-15ARTYKUŁY JUBILEUSZOWE / JUBILLEE PAPERSKrzysztof BrożekProfesor Władysław NasiłowskiProfessor Władysław NasiłowskiWładysław Wojciech Nasiłowski, pseudonimSpytek, Adalbertus, lekarz, specjalista anatomii patologiczneji medycyny sądowej, profesor ŚląskiegoUniwersytetu Medycznego w Katowicach.Urodził się 8 IV 1925 roku w Sosnowcu. Rodzicamibyli Antoni (1890-1978), lekarz pediatra, działaczspołeczny, pochodzący z Podlasia, ze zubożałejszlachty i Maria z domu Grzeszak, nauczycielka pochodzącaz Warszawy. Brat Wiesław (1920-1982)lekarz chirurg, profesor w Instytucie Hematologiiw Warszawie był pionierem kombustiologii w Polsce,drugi brat Mieczysław (1922-1943) ofiara represji niemieckich,zmarł po zachorowaniu na tyfus plamisty.Wykształcenie podstawowe i średnie uzyskałw Sosnowcu. W szkole podstawowej należał do harcerstwa,w gimnazjum do znanej Błękitnej Dwójki.Naukę w Gimnazjum im. S. Staszica, którą przerwałwybuch drugiej wojny światowej, kontynuowałod 1941 do 1943 roku w zakonspirowanych kompletach.Ojciec prowadził pediatryczną praktykęlekarską w Sosnowcu i był lekarzem w służbie zdrowiaObwodu Sosnowiec w Okręgu Śląskim Armii Krajowej(AK). Niemcy pozwolili na zatrudnienie synaWładysława, jako pomoc lekarską w gabinecie ojca.Prowadził kartotekę pacjentów, był tłumaczem, laborantem,wykonywał zabiegi pielęgniarskie, organizowałpomoc żywnościową dla polskich dzieci.Od marca 1943 roku związał się z grupą dywersyjnąorganizacji Wolność, Równość, Niepodległość (WRN),utworzoną w październiku 1939 roku. Został żołnierzemII Batalionu III Kompanii V Drużyny GwardiiLudowej WRN w Obwodzie Sosnowiec z pseudonimemSpytek. Na początku 1944 roku grupa dywersyjnazostała włączona do AK. Między innymi produkowałbenzynowe butelki przeciwczołgowe, wstrzykiwałśrodki wywołujące gorączkę, co dawałomożliwość zwolnienia z pracy, podrabiał zaświadczeniapracy, prowadził szkolenia sanitarne, brałudział w zbrojnych akcjach dywersyjnych, uczestniczyłw organizacji udanej ucieczki dwóch jeńcówangielskich, którzy znaleźli okresowe schronieniew mieszkaniu ojca, za co w 1945 roku otrzymałpodziękowanie od brytyjskich władz wojskowych.Pod koniec wojny ukrywał się. Po wojnie w październiku1945 roku został przez komisję weryfikacyjnąAK odznaczony Krzyżem Walecznych i BrązowymKrzyżem Zasługi z Mieczami. Krzyż Armii Krajoweji Medal Wojska z datą 1 VII 1948 roku odebrałz Londynu dopiero w 1989 roku.W 1945 roku, po kursie przygotowawczym,uzyskał świadectwo maturalne w Gimnazjum i Liceumim. S. Staszica w Sosnowcu. Medycynę studiowałna Wydziale Lekarskim Uniwersytetu w Poznaniu,gdzie 4 IV 1950 roku uzyskał dyplomlekarza. Podczas studiów był członkiem Koła StudentówZagłębia Śląsko-Dąbrowskiego, które byłostowarzyszeniem samopomocowym; był jednymz dwóch przewodniczących Komitetu BudowyDomów Akademickich. W 1949 roku decyzją komisjiprzydziału pracy w poznańskiej uczelni podjąłpracę w Śląskiej Akademii Medycznej w Zabrzu(ŚAM), od 2007 roku Śląski Uniwersytet Medyczny2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1PROF. WŁADYSŁAW NASIŁOWSKI9w Katowicach (ŚUM), w Pracowni Anatomii Patologicznejusytuowanej w Szpitalu Miejskim nr 1w Bytomiu. W przyszłości miał zamiar zostać specjalistąchorób wewnętrznych, i w tym celu odbyłstaż szpitalny. Pracownia Anatomii PatologicznejŚAM była kierowana przez zastępcę prof. dr AnnęKarlińską, która na wiosnę 1950 roku przeniosła siędo Warszawy. Nowy kierownik dr hab. n. med. WitoldNiepołomski przybył z Łodzi i od 12 XI 1950 rokukontynuował przekształcanie Pracowni w Bytomiuw Katedrę i Zakład Anatomii PatologicznejŚAM w Zabrzu, w której Nasiłowski został asystentem.Dnia 28 III 1952 roku na podstawie dysertacji:„Nieswoiste zapalenie płuc z komórkamiolbrzymimi”, której promotorem był doc. dr hab.W. Niepołomski otrzymał w ŚAM stopień doktoranauk medycznych. Praca została opublikowanaw „Patologia Polska” 1954, t. 5, nr 3. Równieżw 1952 roku uzyskał pierwszy stopień specjalizacjiz anatomopatologii. W 1953 roku powołany doWP, ale po dwutygodniowej służbie został zwolniony.Prawdopodobnie, powodem zwolnienia byłaokupacyjna przynależność do grupy dywersyjnej AKi deficyt specjalizacji, którą wykonywał.Ryc. 1.Fig. 1.Władysław Nasiłowski ze swoim nauczycielemTadeuszem Pragłowskim.Źródło: T. Ginko, 15 lat Śląskiej AkademiiMedycznej w karykaturze, Zabrze1963, s. 45.Władysław Nasiłowski with his mentorTadeusz Prągłowski.From: T. Ginko, 15 years of the SilesianMedical Academy in caricature, Zabrze963, p. 45.Od 1 II 1953 roku przeszedł do pracy w organizującejsię pod kierownictwem zast. prof. dramed. Tadeusza Pragłowskiego Katedry MedycynySądowej ŚAM w Zabrzu, w której został adiunktem.W 1954 roku uzyskał pierwszy stopień specjalizacjia w 1958 roku drugi stopień specjalizacji w zakresiemedycyny sądowej. Na przełomie lat 1959--1960 przebywał w ramach stypendium naukowegona czteromiesięcznym stażu w Instytucie MedycynySądowej w Wiedniu. Był opiekunem StudenckiegoKoła Naukowego przy Katedrze. Kolokwium habilitacyjneNasiłowskiego na temat: „Badania nadwspółczynnikami rozmieszczenia i spalania alkoholuu ludzi” (Katowice 1965, wydawca WojewódzkiSpołeczny Komitet Przeciwalkoholowy w Katowicach)odbyło się w ŚAM dnia 1 XII 1965 rokui zostało zatwierdzone 12 VII 1966 roku. W 1967roku został mianowany docentem przy Katedrze.W 1971 roku przebywał na sześciotygodniowymstażu w Instytucie Medycyny Sądowej w Akwizgranie.Po przejściu doc. dra hab. Tadeusza Pragłowskiegona emeryturę, kierownictwo Katedry od1 X 1974 roku przejął W. Nasiłowski. Katedra i Zakładw Zabrzu pracowały w trudnych warunkachlokalowych. Władze Akademii Medycznej w Warszawiezaproponowały Nasiłowskiemu kierownictwotamtejszego Zakładu Medycyny Sądowej. Wobecperspektywy poprawy warunków pracy, pozostałw ŚAM. W 1975 roku Zakład został przeniesionydo Państwowego Szpitala Klinicznego im. dra AndrzejaMielęckiego w Katowicach, a 1981 roku przeprowadzonydo nowo wybudowanego kompleksu zakładówteorii medycyny w Katowicach Ligocie.Uzyskano lokalizację i wyposażenie, które umożliwiłyprowadzenie działalności naukowo-badawczeji dydaktycznej na wysokim poziomie. Katedra byłajednostką międzywydziałową dla Wydziału Lekarskiegow Katowicach i Wydziału Lekarskiegow Zabrzu. Rada Wydziału Lekarskiego w Katowicachw 1974 roku wystąpiła z wnioskiem o nadanietytułu profesora nadzwyczajnego, ale na realizacjętego wniosku przez Radę Państwa Nasiłowskiczekał do 1977 roku. W 1991 roku powołano Nasiłowskiegona stanowisko profesora zwyczajnego.W 1995 roku przeszedł na emeryturę.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

10 Krzysztof BrożekNr 1Ryc. 2.Fig. 2.Zespół pracowników Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Śląskiej Akademii Medycznejw 1995 roku Autor: Wiktor Ostrzołek. Stoją od prawej: Władysław Nasiłowski, Halina Sybirska,Teresa Grabowska, Czesław Chowaniec, Jolanta Grzesik, Zuzanna Przykuta, MariannaZawadzka, Krystian Rygol, Adam Korecki; siedzą od prawej w drugim rzędzie: UrszulaLangier-Grajek, Eleonora Goleniewska, Danuta Kalinowska; siedzą od prawej w pierwszymrzędzie: Zofia Olszowy, Joanna Kulikowska, Ewa Raczek, Janina Uttecht, Kornelia Droździok,Jadwiga Kabiesz, Stanisława Neniczka, Marek Legień, Jadwiga Pinczak, Jerzy Szczepański.Employees of the Chair and Department of Forensic Medicine, Silesian Medical Academy,1995. Author: Wiktor Ostrzołek. Standing, from the right: Władysław Nasiłowski, HalinaSybirska, Teresa Grabowska, Czesław Chowaniec, Jolanta Grzesik, Zuzanna Przykuta,Marianna Zawadzka, Krystian Rygol, Adam Korecki; sitting, second row, from the right:Urszula Langier-Grajek, Eleonora Goleniewska, Danuta Kalinowska; sitting, first row, fromthe right: Zofia Olszowy, Joanna Kulikowska, Ewa Raczek, Janina Uttecht, Kornelia Drołdziok,Jadwiga Kabiesz, Stanisława Neniczka, Marek Legieł, Jadwiga Pinczak, Jerzy Szczepałski.W tym roku w Zakładzie zatrudnionych było 45pracowników a w 1953 roku, kiedy Nasiłowskirozpoczynał pracę był jednym z czterech pracowników.Nasiłowski, jako profesor emerytowany, nadalwspółpracuje z Katedrą i Zakładem Medycyny Sądoweji Toksykologii Sądowo-Lekarskiej ŚUM w Katowicachi służy swoim doświadczeniem. Od 1977roku był specjalistą wojewódzkim ds. medycyny sądowejw województwie katowickim do 1990 rokui województwie bielsko-bialskim do 1979 roku.W latach 1991-1994 był przewodniczącym KrajowegoZespołu Specjalistycznego ds. MedycynySądowej. Poza ŚAM pracował dodatkowo w latach1953-1985 jako kierownik Poradni Przeciwalkoholowejw Zabrzu, którą zorganizował.W samorządzie Akademii od lat sześćdziesiątychXX wieku związany był z Odwoławczą KomisjąDyscyplinarną dla Studentów, jako Zastępca Rze-2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1PROF. WŁADYSŁAW NASIŁOWSKI11cznika Dyscyplinarnego, później jako Rzecznik Dyscyplinarny,a od lat osiemdziesiątych był członkiem:Senackiej Komisji ds. Rozwoju Akademii, przewodniczącymKomisji ds. Rozwoju Kadry Naukowo--Dydaktycznej przy Radzie Wydziału Lekarskiegow Katowicach, Komisji ds. Dokonywania Badań naLudziach. Swoje uwagi związane z udziałem w komisjachbioetycznych ŚAM ujął w: „Czy wszystkieprojekty prac naukowo-badawczych z dziedzinymedycyny powinny być zgłaszane i kontrolowaneprzez komisje bioetyczne?”, w: Etyka w naukachmedycznych. XX-lecie działalności komisji bioetycznychŚląskiej Akademii Medycznej 1982-2002,Katowice 2003. W 1980 roku był jednym z głównychorganizatorów odnowy życia samorządowegow ŚAM, którą umożliwił ruch „Solidarności”. Na zebraniupołączonych czterech rad wydziałów ŚAMw dniu 23 X 1980 roku Nasiłowski był jednymz kilku profesorów, którzy przedstawili patologięw funkcjonowaniu Akademii. Podjęto uchwałęo odwołaniu Rektora i rozwiązaniu Senatu. W pierwszychdemokratycznych władzach Akademii zostałwybrany Dziekanem Wydziału Lekarskiegow Katowicach. Funkcję tę pełnił od grudnia 1980 dokwietnia 1982 roku, kiedy złożył rezygnację w proteściewobec represji stanu wojennego. W styczniu1983 roku podpisał petycję skierowaną do SejmuPRL-u, w której wezwano do uwolnienia aresztowanychz przyczyn politycznych. Petycję podpisało 51osób ze świata nauki i kultury w województwie katowickim,w tym dziewięciu ze ŚAM. Sygnatariuszebyli szykanowani przez władze. Nasiłowski, jako opozycjonista,był szykanowany przez władze PRL-ui inwigilowany przez Służbę Bezpieczeństwa. W wyborachw 1984 roku był kandydatem na RektoraŚAM, przegrał jednym głosem. Od 1989 do 1995roku był przedstawicielem Rady Wydziału Lekarskiegow Katowicach w Senacie ŚAM i przewodniczącymKomisji Statutowej, która opracowała nowyStatut Akademii, uchwalony w 1992 roku. ReprezentowałŚAM w Radzie Głównej Szkolnictwa Medycznegow latach 1981-1985 i w Radzie GłównejSzkolnictwa Wyższego w latach 1989-1993. Miałudział w redakcji Ustawy o Szkolnictwie Wyższym.Refleksje na temat swojej drogi zawodowej przedstawiłw: „Reglamentowana...droga zawodowa”,w: Zarys rozwoju patomorfologii w regionie działalnościŚląskiej Akademii Medycznej. Pod red. D.Sabata we współpracy z E. Krzak, Katowice 1999.Ryc. 3.Fig. 3.Ryc. 4.Fig. 4.Zebranie połączonych rad wydziałówŚląskiej Akademii Medycznej dnia23 X 1980 roku widziane oczamiTadeusza Ginki. 1 – WładysławNasiłowski. Źródło: Archiwum domoweWładysława Nasiłowskiego.Joined meeting of faculty councils,Silesian Medical Academy, held onOctober 23, 1980, as seen by TadeuszGinka. 1 – Władysław Nasiłowski.From: Private archives of WładysławNasiłowski.Demokratycznie wybrane władzeŚląskiej Akademii Medycznej zmiatanefalą stanu wojennego w karykaturzeTadeusza Ginki. 1 – Dziekan WydziałuLekarskiego w Katowicach WładysławNasiłowski. Źródło: Profesor ZbigniewStanisław Herman. Współtwórca farmakologiiklinicznej w Polsce, Katowice 2010.Democratically elected authorities of theSilesian Medical Academy swept bythe martial law wave – a caricature byTadeusz Ginka. 1 – Dean, Faculty ofMedicine in Katowice WładysławNasiłowski. From: Professor ZbigniewStanisław Herman. Cofounder of clinicalpharmacology in Poland, Katowice 2010.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

12Krzysztof Brożek Nr 1Od 1950 roku w ŚAM prowadził zajęcia dydaktycznez patomorfologii, od 1953 roku z medycynysądowej. Przez 15 lat wykładał etykę lekarską. Jestegzaminatorem doktorantów z tego przedmiotu.Wykładał medycynę sądową na Wydziale PrawaUniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Brał udziałw kształceniu podyplomowym lekarzy, prokuratorówi sędziów w zakresie medycyny sądowej i etykilekarskiej. W latach 1980-1985 prowadził kilkakrotniewykłady i seminaria w Instytucie Medycyny Sądowejw Tybindze. Był wykładowcą w UniwersytecieTrzeciego Wieku przy Uniwersytecie Śląskimw Katowicach. Pod kierownictwem Nasiłowskiegokilkunastu lekarzy uzyskało specjalizację z medycynysądowej. Był promotorem ośmiu rozpraw doktorskichoraz opiekunem dwóch habilitacji. Recenzował25 dysertacji doktorskich i dziewięć habilitacyjnych,ośmiokrotnie oceniał całokształt dorobkunaukowego do tytułu profesora, trzykrotnie recenzowałwnioski o nadanie tytułu doktora honoriscausa. Przewodniczył Zespołowi Szkolenia Pedagogicznegonowo przyjętych pracowników w ŚAM.Opublikował około 140 artykułów naukowych,w tym część we współautorstwie w czasopismachpolskich i zagranicznych oraz kilka podręcznikówi monografii z zakresu: medycyny sądowej, wypadkowej,komunikacyjnej, społecznej, toksykologii,alkohologii, orzecznictwa, etyki lekarskiej i biografistyki;np.: Anwendung des elektrischen Thermometerszur Todeszeitbestimmung, „Kriminalistikund Forensische Wissnschaften” 1971, nr 4;Wpływ etanolu na transfer krwinek czerwonychi osocza, „Arch. Med. Sądowej i Kryminologii”1972, t. 22, z. 1, wspólnie z G. Jonderko; Kształtowaniesię krzywych alkoholu w okresie resorpcyjnym,Tamże, 1973, t. 23, nr 1; AnalityscheUntersuchungen über die Anwesenheit Arzneimittelnund COHb bei Kraftwagenführern, „Beiträgezur Gerichtlichen Medizin” 1983 Bd 41, wspólniez: H. Sybirska, H. Koźlicka-Gajdzińska, Z. Olszowy;autor rozdziałów: „Zagadnienia związane z alkoholemw medycynie sądowej” i „Wypadkowość drogowa”,w: Medycyna sądowa pod red. B. Popielskiegoi J. Kobieli, Warszawa 1972; Wypadkowośćdrogowa. Przyczyny biologiczne. Medycyna prawna.Rekonstrukcja, Warszawa 1975, wspólnie z: K.Jaegermann; Zarys sądowo-lekarskiej toksykologiialkoholu etylowego, Warszawa 1978, wspólniez: A. Jakliński, J. Markiewicz; Medycyna sądowa.Podręcznik dla studentów, Warszawa 1990, 1993,wyd. 2, wspólnie z: S. Raszeja, J. Markiewicz. Byłredaktorem materiałów konferencyjnych: Opiniowanienietrzeźwości po wypadkach drogowych, Katowice1972, I Ogólnopolska Konferencja Naukowa;Wypadkowość drogowa, alkoholizm inne przyczynybiologiczne, Warszawa 1978, II Ogólnopolska KonferencjaNaukowa w Katowicach. Zainicjował i redagował„Zeszyty Naukowe” Katedry i ZakładuMedycyny Sądowej Śląskiej Akademii Medycznej;w latach 1991-2001 ukazało się dziewięć zeszytów.W czasopismach ŚAM: „Annales AcademiaeMedicae Silesiensis” był zastępcą przewodniczącegoKolegium Redakcyjnego; członkiem KolegiumRedakcyjnego „Śląskiego Informatora MedycynyPraktycznej”. Był członkiem Kolegium Redakcyjnego„Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii”,sekretarzem redakcji. Recenzował pozycjez medycyny sądowej w Państwowym ZakładzieWydawnictw Lekarskich. Badania naukowe Nasiłowskiegowniosły propozycje i nowe poglądy w diagnostyceoraz ocenie sądowo-lekarskiej na temat:urazów mózgowo-czaszkowych, toksykologii alkoholu,zatruć lekami, zwłaszcza u małych dzieci,zatruć przemysłowych, narkomanii, zasad opiniowaniasądowo-lekarskiego, odpowiedzialności zawodowejlekarzy, nauczania etyki lekarskiej. W alkohologiistał się uznanym autorytetem w kraju i zagranicą.Doświadczalnie opracował współczynnikiprzemiany alkoholu etylowego w organizmie, opracowałwskaźniki biochemiczne nietrzeźwości, wyjaśniłpodstawy biochemiczne niewydolności psychosomatycznejw ostrych i przewlekłych zatruciachetanolem. Między innymi wydał ekspertyzy dlacelów beatyfikacyjnych i kościelnych związanychz ekshumacją zwłok księży: biskupa StanisławaAdamskiego, Katowice 1970; Jana Alojzego Ficka,Piekary Śląskie 1970; Franciszka Blachnickiego,Carlsberg 2000 i sióstr zakonnych: Teresy Kierocińskiej,Sosnowiec 1982; Laury Meozzi, Pogrzebień1989; Heleny Hoffmann, Brzezie 2000 orazdla wymiaru sprawiedliwości i Instytutu PamięciNarodowej dotyczących: górników Kopalni „Wujek”1981-1982 i 1989; Stanisława Pyjasa, 1991; księży:Sylwestra Zycha, 1991; Tadeusza Zaleskiego,1992; Jerzego Popiełuszki, 2002. Publikował takżeartykuły naukowo-popularne, m.in. w „Pro Medico”piśmie Śląskiej Izby Lekarskiej kilkanaście felietonówna temat etyki lekarskiej, pod pseudonimem2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1 PROF. WŁADYSŁAW NASIŁOWSKI13Adalbertus. W „Małej encyklopedii medycyny” Warszawa1979, 1999, wyd. 10 jest autorem hasełdotyczących medycyny sądowej. Od 85 roku życiapisze pamiętnik: „Kartki z kalendarza”.Nasiłowski uczestniczy w ruchu lekarskich towarzystwnaukowych, samorządzie i związkachzawodowych oraz w innych stowarzyszeniach.W 1951 roku został członkiem Polskiego TowarzystwaLekarskiego (PTL). W latach 1964-1967 byłprzewodniczącym Koła PTL w Zabrzu, a w latach1968-1981 członkiem Zarządu Oddziału PTL w Katowicach.Uczestniczył w staraniach PTL-u o reaktywowanieizb lekarskich zlikwidowanych w 1951roku przez władze PRL. Na Nadzwyczajnym ZjeździeWojewódzkim PTL dnia 20 XII 1956 rokuw Katowicach został wybrany do Tymczasowej WojewódzkiejRady Lekarskiej, która postulowała reaktywacjęŚląskiej Izby Lekarskiej, czego w warunkachrealnego socjalizmu nie udało się zrealizować.W 1967 roku PTL ogłosiło „Zbiór zasad etyczno-deontologicznychpolskiego lekarza”, w opracowaniuktórego uczestniczył Nasiłowski. Zbiór obowiązywałlekarzy do 1991 roku, kiedy uchwalono „Kodeksetyki lekarskiej” z inicjatywy reaktywowanychw 1989 roku izb lekarskich, w redakcji któregorównież uczestniczył Nasiłowski. W 1958 rokunależał do członków założycieli Oddziału ŚląskiegoPolskiego Towarzystwa Anatomopatologów. Od1955 roku jest członkiem Polskiego TowarzystwaMedycyny Sądowej i Kryminologii (PTMSiK). Byłw 1967 roku współzałożycielem Oddziału ŚląskiegoPTMSiK i jego przewodniczącym w latach1983-1998, a w latach 1972-1990 członkiem ZarząduGłównego Towarzystwa. Na zlecenie Towarzystwaopracował: „Stan medycyny sądowej w Polsceoraz jej perspektywy rozwojowe”, w: Stan medycynypolskiej w opinii polskich towarzystw lekarskich,Warszawa 1971, s. 286-292. W 1995 rokuotrzymał członkostwo honorowe Towarzystwa.W 2010 roku na XV Zjeździe PTMSiK zostałwybrany członkiem Sądu Koleżeńskiego w ZarządzieGłównym. Członek: Międzynarodowego Komitetuds. Alkoholu, Leków i Bezpieczeństwa Drogowego(od 1970 roku), członek korespondentNiemieckiego Towarzystwa Medycyny Sądowej (od1979 roku), członek honorowy CzechosłowackiegoTowarzystwa Medycyny Sądowej (od 1987 roku).Był członkiem Komitetu Społecznych AspektówMedycyny PAN i Komitetu Urazowości PAN orazKomisji Studiów nad Przyszłością Górnego ŚląskaPAN. Był współorganizatorem VII OgólnopolskiegoZjazdu PTMSiK w 1984 roku w Katowicach i kilkuogólnopolskich konferencji medycyny sądowejw Katowicach w latach 1972, 1977, 1979, 1986,1992. W 1991 roku zorganizował OgólnopolskąSesję Naukową poświęconą pamięci Tadeusza Pragłowskiego(1903-1983). Podjął starania o pośmiertnenadanie tytułu profesora swemu nauczycielowi,któremu odmówiono tego tytułu w PRL-uz powodów politycznych. Jednak nie było możliwościprawnych na realizację tego wniosku. Nasiłowskireprezentował medycynę sądową na krajowychi międzynarodowych zjazdach, konferencjachi sympozjach przedstawiając dorobek swój i wewspółautorstwie w około 110 referatach m.in.w: Berlinie, Bratysławie, Dreźnie, Erlangen, Halle,Hamburgu, Kolonii, Lipsku, Magdeburgu, Ołomuńcu,Tybindze, Wiedniu. W reaktywowanej w 1989roku Naczelnej Izbie Lekarskiej w Warszawie byłw latach 1993-1997 przewodniczącym NaczelnegoSądu Lekarskiego a w Śląskiej Izbie Lekarskiejw Katowicach w latach 1989-1993 i 1997-2005był przewodniczącym Okręgowego Sądu Lekarskiego.Pracy w Izbie dotyczą wspomnienia Nasiłowskiego:„Pierwsze sukcesy i porażki Okręgowej Izby Lekarskiejw Katowicach – refleksje po pięciu latach”,w: 70 lat samorządu lekarskiego na Śląsku, Katowice2005, s. 209-215. W ruchu związkowym byłw latach 1949-1980 wiceprzewodniczącym RadyZakładowej Związku Zawodowego PracownikówSłużby Zdrowia ŚAM a od września 1980 rokuzostał członkiem NSZZ „Solidarność” ŚAM. W ramach„Solidarności” uczestniczył w pracach KomisjiKoordynacyjnej Akademii Medycznych w negocjacjachz Ministerstwem Zdrowia w sprawiezmian strukturalnych akademii medycznych,przerwanych stanem wojennym XII 1981. Ponadtobył od 1962 roku członkiem Zarządu Oddziału WojewódzkiegoSpołecznego Komitetu Przeciwalkoholowego,przewodniczącym Towarzystwa RozwojuZiem Zachodnich przy Państwowym Szpitalu Klinicznymnr 1 w Zabrzu, od 1989 roku członkiemZarządu Górnośląskiego Międzyuczelnianego TowarzystwaAkademickiego „Universitas”, od 1992roku członkiem Societatis Scientiis FavendisSilesiae Superioris w Katowicach, od 1984 rokuuczestniczył w Klubie Inteligencji Katolickiej w Katowicach,w latach 1995-1998 był członkiem Kapi-2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

14 Krzysztof BrożekNr 1tuły Nagrody „Lux ex Silesia” arcybiskupa metropolitykatowickiego.Ryc. 5.Fig. 5.Karykatura Władysława Nasiłowskiego,autor dr Olgierd Kossowski.Caricature of Władysław Nasiłowski,authored by Dr. Olgierd Kossowski.Uprawiał turystykę w Tatrach i Beskidach. Posiadastopień sternika morskiego i docierał jachtem naWyspy Kanaryjskie, Maderę, Azory, Antyle, Jukatan.Prace amatorskiego fotografowania prezentowałna wystawie twórczości artystycznej pracownikówŚAM z okazji 30-lecia uczelni w 1978roku; eksponowano 21 fotografii z cyklów: Dziecko,Krajobrazy. Odznaczony jest m.in.: Krzyżem Walecznych(1945), Krzyżem Oficerskim Orderu OdrodzeniaPolski (1988), Krzyżem Armii Krajowej(1989), Medalem Edukacji Narodowej (1990),Meritus pro Medicis Naczelnej Rady Lekarskiej(2004), Wawrzynem Lekarskim (2011). Ożenionyw 1960 roku z Zofią Alicją z d. Leszczyńską; córkaMaria. Pracownicy Katedry i Zakładu MedycynySądowej ŚAM zorganizowali dwie ogólnopolskiekonferencje poświęcone jubileuszom Profesora:w 1995 roku w Bielsku-Białej z okazji 70-leciaurodzin i w 2010 roku w Wiśle Jaworniku z okazji85-lecia i 60-lecia pracy zawodowej.PIŚMIENNICTWO1. Bibliografia publikacji pracowników ŚląskiejAkademii Medycznej za lata 1948-1973, 1974--1976, 1977 i następne do 2000, Katowice 1978--2001; pozycje od 1990 dostępne pod adresem:www.sum.edu.pl2. Brożek K.: Polscy lekarze na Górnym Śląskui Śląsku Cieszyńskim od końca XIX do połowy XXwieku, Katowice 2009: 10, 268 (dot. AntoniegoNasiłowskiego), 284 (dot. T. Pragłowskiego).3. 40-lecie Śląskiej Akademii Medycznej w służbieczłowieka i postępu medycyny, Katowice 1988:54, fot.: 121 fotografia artystyczna prof. W. NasiłowskiegoSkały Bretanii.4. XX lecie Śląskiej Akademii Medycznej im. L.Waryńskiego. Informator 1968/69, Katowice 1969:28, 31, 42, 72, 73, 177, 243.5. Dziesięciolecie Śląskiej Akademii Medycznejim. L. Waryńskiego, Zabrze 1958: 72, 73, 150, 152.6. Jubileuszowy katalog rozpraw doktorskichi habilitacyjnych wykonanych w Śląskiej AkademiiMedycznej, Katowice 1998, 1: 29, 2 Habilitacje:17.7. Kronika izb lekarskich w Polsce w latach1945-2005, Warszawa 2005: 441, 454, 455.8. Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za lataakademickie 1945-1954/55, Poznań 1958: 867.9. Kto jest kim w Polsce, Warszawa 2001: 643.10. Kto jest kim w polskiej medycynie. Informatorbiograficzny, Warszawa 1987: 463.11. Kto jest kim w województwie katowickim‘98, Katowice 1998: 311.12. Łojan K.: Nie tylko Medycyna. DziałaniaSłużby Bezpieczeństwa wobec Śląskiej AkademiiMedycznej w Katowicach w latach osiemdziesiątych,w: Myśl na uwięzi. Kontrola operacyjna środowiskakademickich województwa katowickiegoprzez Służbę Bezpieczeństwa w latach siedemdziesiątychi osiemdziesiątych XX wieku. Studiai szkice, Katowice 2010: 325, 327, 328.13. XV lecie Śląskiej Akademii Medycznej im.L. Waryńskiego. Informator 1963/64, Zabrze1963: 7, 24, 69, 224.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1PROF. WŁADYSŁAW NASIŁOWSKI1514. Polski almanach medyczny na rok 1956,Warszawa 1957: 232.15. Problematyka medycyny pracy i urazowościw badaniach Śląskiej Akademii Medycznej 1948--1972, Katowice 1973: pozycje bibliograficzne 98,99, 284, 286, 661-674, 723, 765-768, 935.16. Profesor Władysław Wojciech Nasiłowski(w 70 rocznicę urodzin) Arch. Med. Sąd. Kryminol.1995, 45, 3-4: 227-235; fot., bibliografia prac,116 pozycji17. Przełom „Solidarnościowy” w Śląskiej AkademiiMedycznej, w: T. Ginko: Wspomnienia 1939--1946, Kraków 2010: 202, 205, 207.18. 70 lat samorządu lekarskiego na Śląsku,Katowice 2005: 65, 77, 81, 109 fot., 151, 153,159, 181, 186, 197, 203, 209, 223, 273, 281,290, 297, 308.19. Słownik biograficzny polskich nauk medycznychXX wieku, Warszawa 1995, I, 3: 83-65(dot. Wiesława Nasiłowskiego).20. Słownik medycyny i farmacji GórnegoŚląska. Edycja na jubileusz 50-lecia Śląskiej AkademiiMedycznej 1948-1998, Katowice 1995, 2:177-179 fot., 1997; 3: 379-382, 654, 658,2007; 6 Śląski Uniwersytet Medyczny w 60-lecieŚląskiej Akademii Medycznej: 83, 110, 147, 152.21. Spis fachowych pracowników służby zdrowia,Warszawa 1964: 240.22. Starczewski M.: Ruch oporu na GórnymŚląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1939--1945, Katowice 1988: 261.23. Śląska Akademia Medyczna im. L. Waryńskiego1948-1973, Katowice 1973: 154-156,225, 231, 232, 254.24. Traunfellner Z.: Dzieje polskiej myśli sądowo-lekarskiej,„Studia i Materiały z Dziejów NaukiPolskiej” seria II 1991, 3: 109.25. 30-lecie Śląskiej Akademii Medycznej. Wystawaamatorskiej twórczości artystycznej 25.09.--7.10.1978 (Katalog), Katowice 1978.26. Walter-Janke Z.: W Armii Krajowej naŚląsku, Katowice 1986: 16327. Współcześni uczeni polscy. Słownik biograficzny,Warszawa 2000, 3: 273, fot.28. Złota księga polskiej medycyny, Gliwice2002: 229-230.29. Nasiłowski W.: Kartki z kalendarza. Wspomnienia(Fragment dotyczący lat 1939-1945), maszynopisw archiwum K. Brożka.30. Informacje Władysława Nasiłowskiegoz 2011 roku.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

ARCH. MED. SĄD. KRYMINOL., 2011, LXI, 16-19ARTYKUŁY JUBILEUSZOWE / JUBILLEE PAPERSWładysław NasiłowskiZnaczenie wiedzy o typowości w opiniowaniu sądowo-lekarskimSignificance of knowledge about typicality in medico-legal opinionatingZ Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicachp.o. Kierownik: dr med. C. ChowaniecTeoretyczne założenia medycyny sądowej wskazująna potrzebę głębszej analizy reguł opiniowaniazarówno w odniesieniu do okresu jej syntezy jaki realizacji przed sądem. Szczególnie negatywnąrolę w tym procesie stwarza nadużywanie wiedzyo typowości. Zamiast przyrodoznawczej faktografiipojawiają się w opiniach zdroworozsądkowe formyprobabilistyczne, obniżające poziom aspiracji. Opiniatraci charakter opiniodawczy a przybiera orzeczniczy.Theoretical assumptions of forensic medicineindicate the necessity of a deeper analysis ofopinionating rules, both with reference to the timeof the specialty synthesis and its implementationbefore the court. Misuse of knowledge abouttypicality creates an especially negative role in thisprocess. Instead of natural science-based facts,common-sense, probabilistic forms appear in theopinions, decreasing the level of aspirations. Theopinion loses its advisory character and assumesjurisdictive properties.Słowa kluczowe:opiniowanie sądowo-lekarskie,znaczenie wiedzy o typowości,miejsce wiedzy o typowości w opiniowaniuKey words:medico-legal opinionating,significance of knowledge about typicality,place of knowledge about typicalityin opinionatingNadużywanie wiedzy o typowości nie wytrzymujekrytyki racjonalnej, obniża poziom aspiracjiopinii i prowadzi do rozstrzygnięć nienaukowych,często spłyconych, zdroworozsądkowych. Streściłemw tym miejscu myśl Kazimierza Jaegermannawyrażoną wielokrotnie w Jego pismach i wypowiedziach[1, 2, 3, 4, 5]. Samo pojęcie wiedzyo typowości wprowadził właśnie Jaegermannw kontekście rozważań odnoszących się do teoriiopiniowania a szerzej do istoty medycyny sądowej,zwłaszcza do jej obszarów granicznych na stykumedycyny i prawa. Można przypomnieć, że medycynasądowa jest nauką stosowaną, z licznymiodniesieniami do prawa – a więc nauką pomostową,wymagającą częstej korekty w zakresie nowozdefiniowanych podstaw teorii prawa i postępuwiedzy lekarskiej [6, 7, 8, 9, 10]. Brak odpowiedniejkorekty może zagrażać jej zachwianiem a nawetstopniową utratą samodzielności. Takie niebezpieczeństworodzi szczególnie brak kontroli nadzakresem współpracy biegły-sędzia oraz odejścieod zasad teorii opiniowania.Istotę medycyny sądowej Jaegermann określiłjako dziedzinę złożoną z trzech podstawowych elementów[4]:- BADAŃ WŁASNYCH – w tym także badań teoretycznychi eksperymentalnych,- WIEDZY O TYPOWOŚCI – czerpanej także z innychobszarów medycyny (epidemiologia, statystyka,dziedziny kliniczne),- WNIOSKOWANIA – tj. opiniowania obejmującegowspółpracę z wymiarem sprawiedliwości.Niezwykle ważnym dodatkowym elementem dlaprawidłowego funkcjonowania medycyny sądowejjest określenie granicy oddzielającej medycynęsądową od prawa tj. opiniowania od orzekania.Uświadomienie tej zasady wymaga powtarzaniai przypomnienia, również w kręgach prawników,którzy bardzo często przypisują medycynie sądowejrolę orzeczniczą a nie opiniodawczą [8, 10].2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1ZNACZENIE WIEDZY O TYPOWOŚCI W OPINIOWANIU SĄDOWO-LEKARSKIM17Przypominając w zarysie założenia teorii opiniowaniaautorstwa Kazimierza Jaegermanna wskazałbymna kilka wprowadzonych przez Niego pojęć:1. Określenie poziomu aspiracji opinii – wyrażonejalternatywnie, tj. albo kategorycznie, albo probabilistycznie,a więc nie kategorycznie. Poziom ten w zasadniczymstopniu uzależniony jest od doświadczeniai fachowej, specjalistycznej wiedzy medykasądowego (eksperta) oraz od umiejętności wykorzystaniaposiadanej przez niego wiedzy przed sądem.2. Umiejętność oceny ryzyka niepowodzeniaopinii.3. Ograniczenie stosowania w opinii wiedzyo typowości.4. Ograniczenie tzw. opiniowania adekwatnego.W ocenie związków przyczynowych określającychskutki konieczne utrzymany powinien być rygor biologiczny(ocena skutków realnych, a nie domniemanych).Przedstawione powyżej tezy, a zwłaszcza ograniczeniew stosowaniu w opiniach wiedzy o typowości,powoduje i powodować może, licznenastępstwa zarówno w przestrzeni praktycznej jaki teoretycznej. Dotyczy to w znacznej mierze wymiaruprawa. Odnosi się to szczególnie do różnicypomiędzy rozpoznaniem prawa w zakresie określającymodpowiedzialność a realizmem poznania skutkowego,reprezentowanego przez medycynę sądową.Wg omawianej teorii Jaegermanna poznanieopiniodawcze w medycynie sądowej jest procesemo charakterze porządkowania naukowo-teoretycznegoprzebiegającego w kilku fazach [1, 4, 11].Pierwsza faza poznawczo-faktograficzna obejmujemetodologię badawczą ukierunkowaną nasystematyzację i porządkowanie uwzględniająceprzede wszystkim wymogi wiedzy sądowo-lekarskiej.Dopiero w następnej fazie i w trakcie dalszegoporządkowania następuje zbliżenie realizacji opiniidla potrzeb prawa. Drogi teorii i praktyki mogąw tym miejscu rozchodzić się. Trzeba wyraźniepodkreślić, iż mimo upraktycznienia, połączonegoczęsto z pewnym naciskiem sądu, opinia nie możewkroczyć na obszar uległości wobec wymiaruprawa, gdzie dominuje problematyka odpowiedzialności,winy a nieraz elementów społecznychi wpływów opinii społecznej (społeczne odczuciesprawiedliwości). Wejście na tę drogę groziłobyodejściem od realizmu sądowo-lekarskiego i naruszeniemobszaru skutkowego, reprezentującegopodstawową domenę medycyny sądowej.W praktyce naruszenie a nawet złamanie zasadyrealizmu, często polega na nieograniczonym zastosowaniuw opinii wiedzy o typowości tj. wiedzypodręcznikowej, nieraz popartej myśleniem zdroworozsądkowymlub tzw. wiedzą potoczną. Dochodziwówczas do uproszczonego opiniowania, nie u-względniającego realizmu kazuistycznego. W tegorodzaju ocenach opiniujący, drogą ekstrapolacjiopartej o wiedzę o typowości, wypowiada się natemat co mogło się zdarzyć, a nie na temat co sięzdarzyło. Szczególnym przykładem tego rodzajubłędnego opiniodawstwa jest nieograniczone stosowanierachunków retrospektywnych w ocenie nietrzeźwości[3, 12, 13, 14].Ze zrozumieniem można zauważyć, iż w opiniodawstwiesądowo-lekarskim nacisk wymiaru prawaspowodowany jest dążeniem prawników do znalezieniaodpowiedniej formuły określającej odpowiedzialnośća także przesłanki winy. W tym kierunkunastąpiła odpowiednia kreacja przepisówprawa, zarówno karnego jak i cywilnego, ale równieżadministracyjnego i ubezpieczeniowego. W kodeksachi innych przepisach znalazły się liczneodniesienia natury formalnej często z pominięciemocen skutkowych. Szczególnym miejscem tego rodzajuodstąpienia od elementów skutkowych sąliczne artykuły w Kodeksie Karnym w rozdziałachXIX, XX, XXI gdzie mowa jest o niebezpieczeństwie,narażeniu, zagrożeniu (art. art. 161, 162, 163,164, 168, 173, 174.)Również w postępowaniu cywilnym byt szeregupojęć nie jest realny a jedynie prawdopodobny (widokina przyszłość, ryzyko niepowodzenia, ograniczenieszans, narażenie).Można dyskusyjnie wejść w spór semantycznyzapytując czy niektóre z tych pojęć nie mają, przynajmniejczęściowego, rygoru realnego. Byłoby tojednak rozważanie teoretyczne, co najwyżej przypominająceprawu jego ewolucję historyczną z okresamiodrealnienia aż do zupełnego załamania (średniowiecze).W odniesieniu do przytoczonych przepisów, wymagającychod biegłego oceny probabilistycznejopartej o wiedzę o typowości, należałoby przypomniećo konieczności ograniczenia i ostrożnościw jej stosowaniu, oddzielając rolę opiniodawczą odorzeczniczej. Ta ostatnia należy do sądu. Zastosowaniewiedzy o typowości musi być skonfrontowanez konkretnością przypadku, z zebraną fakto-2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

18 Władysław NasiłowskiNr 1grafią, wynikami badań. Ponadto wnikliwie powinnobyć ocenione ryzyko niepowodzenia opinii orazstopień niekategoryczności (prawdopodobieństwa)wyrażony odpowiednim pojęciowo językiem.Wydzieloną problematyką często opartą o zastosowaniewiedzy o typowości jest diagnostyka klinicznai związana z nią ocena błędów lekarskich.Zbiega się ona z określeniem szans leczniczych i pojęciempowodzenia lub niepowodzenia w leczeniu.Opiniowanie w tych sprawach często skrępowanejest probabilistycznymi pytaniami prokuratora lubsądu ograniczającymi swobodę wypowiedzi biegłegow tej niezwykle trudnej materii. Wyłania sięwówczas pytanie do jakiego stopnia i z jakim prawdopodobieństwem,drogą ekstrapolacji i zastosowaniawiedzy o typowości odnieść się można doewentualnie błędnych decyzji leczniczych i odróżnićje od niepowodzenia leczniczego? Dotyczy to szczególnieoceny ryzyka leczniczego i ewentualnegoprzekroczenia granic ostrożności leczniczej a takżeprawdopodobnych ujemnych skutków [15, 16,17].Do kręgu trudnych i często spotykanych w praktycespraw, stwarzających problem w ew. wykorzystaniuwiedzy o typowości, należy również ocenamechanizmu i przyczyny śmierci w przypadkachniewykonanego badania sekcyjnego. Różne szkołymedycyny sądowej spoglądały różnie na ten problem.Od zdecydowanej odmowy opiniowania dowzględnie liberalnego poglądu, oparcia się na wynikachbadań klinicznych i wykorzystania wiedzyo typowości.Można w tych sprawach i wielu podobnych,wskazać na drogę pośrednią – to jest przeprowadzićjedynie analizę faktograficzną, a rozstrzygnięcie codo zastosowania wiedzy o typowości pozostawićsądowi.Podsumowując poruszoną w tym referacie problematykęstosowania wiedzy o typowości w opiniowaniusądowo-lekarskim, można ją także przedstawićw kilku syntetycznych refleksjach.Medycyna sądowa w swym paradygmacie i źródłachXIX i XX-wiecznych opierała się zdecydowaniena realistycznym poznaniu medycznym a szerzejprzyrodoznawczym. Liczyły się fakty tj. wyniki badańpoddane ścisłej krytyce logicznej. Metodologiczniepostępowanie opiniodawcze obejmowałodedukcję, indukcję, redukcjonizm i falsyfikacje.Opiniowanie oparte na tych fundamentach broniłosię znakomicie przed naporem tez probabilistycznych,płynących z prawa. Dominowała zasada,iż medycyna sądowa operuje faktami, a nie prawdopodobieństwami.Czy obecna faza rozwoju medycyny sądowej,przynajmniej w części, nie odstąpiła od fundamentówXIX i XX wiecznych? Niepokojące są bowiemliczne opinie wielu ośrodków medycyny sądowejoparte na szerokim stosowaniu wiedzy o typowości.Może to doprowadzić do zachwiania realistycznychi przyrodoznawczych podstaw medycyny sądowej.Przypominanie o potrzebie ograniczenia w stosowaniuwiedzy o typowości, streszcza się takżew znanej maksymie: ENTIA NON SUNT MULTIPLI-CANDA – SINE NECESSITATE.PIŚMIENNICTWO1. Jaegermann K.: Kategoryczne opinie sądowo--lekarskie. Arch. Med. Sąd. Kryminol. 1978, 28:105-112.2. Jaegermann K.: O związku przyczynowym.III. Decyzyjne wymogi opiniowania. Arch. Med.Sąd. Kryminol. 1984, 34: 153-160.3. Jaegermann K.: Stan nietrzeźwości – genezai dzieje pojęcia w Polsce. Społ. Kom. P-alk. Katowice1987.4. Jaegermann K.: Opiniowanie sądowo-le-karskie.Eseje o teorii. Wyd. Prawn. Warszawa 1991.5. Nasiłowski W.: Profesor Kazimierz JaegermannMedyk Sądowy Uczony Myśliciel. Zesz. Nauk. Kat.Zakł. Med. Sąd. ŚAM. Katowice. 1995, 1: 17-28.6. Jaegermann K.: Sytuacja diagnostyczna w takzwanych sekcjach białych. Arch. Med. Sąd. Kryminol.1978, 28: 250-257.7. Jaegermann K.: Pomostowy charakter medycynysądowej jako odrębnej dyscypliny. Arch. Med.Sąd. Kryminol. 1981, 31: 5-11.8. Jurek T.: Opiniowanie sądowo-lekarskiew przestępstwach przeciwko zdrowiu. OficynaWolters Kluwer. Warszawa 2010.9. Manczarski S.: Medycyna Sądowa. PZWL.Warszawa 1954.10. Nasiłowski W.: Rola medycyny sądowej2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1ZNACZENIE WIEDZY O TYPOWOŚCI W OPINIOWANIU SĄDOWO-LEKARSKIM19w rozwoju nauk prawniczych. Filozofia prawaa tworzenie i stosowanie prawa. Katowice 1992.11. Nasiłowski W.: Trwały wkład profesora KazimierzaJaegermanna w rozwój myśli i teorii medycynysądowej. Arch. Med. Sąd. Kryminol. 2005,55: 105-108.12. Jaegermann K.: Wypadki drogowe. III. Sądowo-lekarskaocena nietrzeźwości (uwagi krytyczne).Arch. Med. Sąd. Kryminol. 1972, 22: 53-62.13. Jaegermann K., Nasiłowski W.: Wypadkowośćdrogowa. Przyczyny biologiczne, medyczno--prawne, rekonstrukcje. PZWL. Warszawa 1975.14. Jaegermann K.: Tak zwany rachunek retrospektywnyjako dowód w sprawie. Arch. Med. Sąd.Kryminol. 1978, 28: 37-40.15. Jaegermann K., Sosin K.: Sposób weryfikowaniareguł decyzyjnych w diagnostyce lekarskiej.Pat. Pol. 1976, 27: 329.16. Popielski B.: Medycyna i prawo. PZWL.Warszawa 1968.17. Raszeja S., Nasiłowski W., Markiewicz J.:Medycyna Sądowa. PZWL. Warszawa 1993.Adres do korespondencji:Katedra i Zakład Medycyny Sądoweji Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznegow Katowicachul. Medyków 1840-752 Katowicee-mail: w.nasilowski@op.pl2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

ARCH. MED. SĄD. KRYMINOL., 2011, LXI, 20-28PRACE ORYGINALNE / ORIGINAL PAPERSCzesław Chowaniec, Mariusz Kobek, Małgorzata Chowaniec, Krystian Rygol,Stanisława Kabiesz-Neniczka, Rafał Skowronek 1Sądowo-lekarska ocena obrażeń u śmiertelnych ofiar katastrofybudowlanej na terenie Międzynarodowych Targów Katowickichw Katowicach/Chorzowie w dniu 28.01.2006 roku*Medico-legal assessment of the injuries of fatal victims of building collapseat Katowice International Fair in Katowice/Chorzów on January 28, 2006Z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicachp.o. Kierownik: dr med. C. Chowaniec1Z Koła Naukowego STNprzy Katedrze i Zakładzie Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznego w KatowicachW dniu 28.01.2006 roku, podczas wystawy gołębipocztowych, zawalił się dach hali MiędzynarodowychTargów Katowickich (MTK) położonych nagranicy Katowic i Chorzowa. W hali znajdowało sięwówczas około 700 osób, spośród których wskutekkatastrofy zginęło łącznie 65 (w tym 8 cudzoziemców),a ponad 170 zostało rannych. Była to największatego typu katastrofa we współczesnychdziejach Polski. Celem pracy było przedstawienierodzaju (charakteru) stwierdzonych obrażeń i przyczynyzgonu u 48 ofiar śmiertelnych oraz zakresuczynności i badań sądowo-lekarskich, wykonanychw Zakładzie Medycyny Sądowej w Katowicach.W dniach 29.01.-01.02.2006 roku, 14.02.2006roku i 17.02.2006 roku przeprowadzono sądowo--lekarskie oględziny i sekcje zwłok ww. 48 ofiar.W części przypadków badanie sekcyjne zostało poszerzoneo szczegółową preparatykę powłok i tkanekmiękkich grzbietu oraz kończyn. W czasie sekcjizabezpieczono odpowiednio szeroki materiał dobadań dodatkowych, tj. do badań histopatologicznych,toksykologicznych oraz genetycznych – porównawczych– celem ewentualnego, ostatecznegopotwierdzenia tożsamości zmarłych. Wykonanorównież dokumentację fotograficzną osób sekcjonowanych,a dodatkowo w prosektorium dokonywanona bieżąco okazań ciał ofiar ich rodzinom.Wykonane badania sekcyjne pozwoliły ustalić przyczynęzgonu we wszystkich przypadkach. Autorzypracy zwracają uwagę na zakres koniecznych czynnościi badań sądowo-lekarskich, przeprowadzonychw warunkach ZMS, celem określenia rodzajudoznanych obrażeń, przyczyny i mechanizmu zgonuoraz identyfikacji zmarłych – w przypadku zdarzeniao charakterze katastrofy budowlanej z dużąliczbą ofiar śmiertelnych.On January 28, 2006, during an exhibition ofcarrier pigeons, the roof of one of the buildings atKatowice International Fair collapsed. At the time ofaccident, there were 700 people in the building –65 died and 171 were injured. It was the biggestbuilding disaster in the history of modern Poland.The aim of this study was to present the type(character) of the observed injuries, the cause ofdeath of 48 fatal victims and the range of activities* Poszerzona wersja referatu wygłoszonego na Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Katastrofy jako problem medyczno-sądowyi interdyscyplinarny“, Wisła Jawornik 11-12.03.20102011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1SĄDOWO-LEKARSKA OCENA OBRAŻEŃ U ŚMIERTELNYCH OFIAR KATASTROFY BUDOWLANEJNA TERENIE MIĘDZYNARODOWYCH TARGÓW KATOWICKICHW KATOWICACH/CHORZOWIE W DNIU 28.01.2006 ROKU21and medico-legal examinations performed in theDepartment of Forensic Medicine, Medical Universityof Silesia in Katowice. In the period of January 29--February 1, 2006, on February 14, 2006, andFebruary 17, 2006, post-mortem examinationsof the 48 deceased were carried out, and insome cases additional dissecting techniques wereemployed. During autopsies, numerous specimens forvarious additional examinations (histopathological,toxicological) were collected. For identificationpurposes, photographic material and specimens,necessary for genetic identification, were secured.Additionally, the bodies were identified by families.The post-mortem procedures eventually allowed forestablishing the cause of death of all the victims.The authors emphasize the range of necessarymedico-legal procedures and examinations thatshould be carried out in a Department of ForensicMedicine in case of a building collapse with a largenumber of fatalities in order to determine the typeof injuries, cause and mechanism of death and toidentify the deceased.Słowa kluczowe:katastrofa budowlana,badanie sądowo-lekarskie,identyfikacja ofiar, zespół Perthesa,uduszenie urazoweKey words:building collapse,medico-legal examination,victims identification, Perthes syndrome,traumatic asphyxiaWSTĘPKatastrofa jako zjawisko może być związanaz działaniem żywiołów, bądź mieć charakter antropogeniczny,tak jak w przypadku katastrof budowlanych[1]. Zgodnie z art. 73 Ustawy z dnia 7lipca 1994 roku Prawo budowlane: „Katastrofą budowlanąjest niezamierzone, gwałtowne zniszczenieobiektu budowlanego lub jego części, a takżekonstrukcyjnych elementów rusztowań, elementówurządzeń formujących, ścianek szczelnych i obudowywykopów.” [2]. Katastrofy budowlane najczęściejpolegają na zawaleniu się budynków lubich fragmentów. Liczba ofiar śmiertelnych jest uzależnionaprzede wszystkim od liczby osób znajdującychsię wewnątrz budynku w momencie zdarzenia,miejsca ich przebywania, możliwości ewakuacji,ale także konstrukcji budynku i warunkówpogodowych panujących na zewnątrz.Katastrofa zaliczana jest zawsze do wydarzeń,cechujących się mnogością szkód materialnych orazznaczną liczbą osób poszkodowanych i ofiar śmiertelnych,dlatego odpowiednia koordynacja służbobecnych na miejscu zdarzenia jest niezbędna [3,4]. Sama pomoc medyczna stanowi jedynie około20% ogólnego zakresu pomocy na miejscu zdarzenia.Służba medyczno-sądowa wypełnia swojezadania zarówno na miejscu zdarzenia, jak i w prosektorium.Autorzy pracy przedstawiają zasady i tokpostępowania w przypadku katastrofy budowlanejz dużą liczbą śmiertelnych ofiar, zwłaszcza w zakresieidentyfikacji zwłok, ale również próbują usystematyzowaćdoznane przez ofiary obrażeniaw aspekcie ustalenia przyczyny i mechanizmuśmierci.OPIS PRZYPADKUW dniu 28 stycznia 2006 roku około godziny17:15, podczas trwania wystawy gołębi pocztowych,zawalił się dach hali wystawowej nr 1 MiędzynarodowychTargów Katowickich (MTK) położonychna granicy miast Katowice i Chorzów.W czasie katastrofy w hali znajdowało się około700 osób (wystawcy, zwiedzający, personel, służbytechniczne i porządkowe). W jej wyniku zginęłołącznie 65 osób, w tym 8 cudzoziemców, obywateliCzech (3), Słowacji (1), Niemiec (1), Holandii (1),Węgier (1) i Belgii (1), a ponad 170 osób zostałorannych. Była to największa tego typu katastrofawe współczesnych dziejach Polski. Przyczyny tragediinie są jeszcze jednoznacznie wyjaśnione, rozpatrywanejest równolegle kilka wątków, tj. nadmiarśniegu na dachu (o masie kilku tysięcy ton), błędyprojektowe i konstrukcyjne oraz wcześniejsze uszkodzeniadachu (odkształcenia elementów nośnychna skutek przeciążenia zalegającym śniegiem),wpływ znacznej różnicy temperatury wewnątrz i nazewnątrz hali. W raporcie przekazanym prokuraturzena początku maja 2006 powołani przez niąbiegli podali jako powód katastrofy zmiany dokonanew projekcie wykonawczym w porównaniu doprojektu budowlanego. Zmiany te polegały na zmniej-2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

22 Czesław Chowaniec, Mariusz Kobek, Małgorzata Chowaniec, Krystian Rygol,Nr 1Stanisława Kabiesz-Neniczka, Rafał Skowronekszeniu ilości wsporników oraz innych elementówwzmacniających. Zdaniem biegłych katastrofa mogłanastąpić w każdej chwili, natomiast obciążeniedachu śniegiem było bezpośrednią przyczyną zawaleniasię osłabionej przez projektanta konstrukcjidachu. Postępowanie sądowe – karne toczy sięaktualnie przed sądem okręgowym.AKCJA RATOWNICZARanni w katastrofie trafili do szpitali w Katowicach,Chorzowie, Siemianowicach Śląskich, Bytomiu,Sosnowcu, Rudzie Śląskiej, Dąbrowie Górniczej,Tychach i Piekarach Śląskich. W akcji ratowniczejbrały udział 103 zastępy straży pożarnej(ponad 1300 osób), ratownicy z Centralnej StacjiRatownictwa Górniczego z Bytomia, lekarze i ratownicymedyczni z województwa śląskiego, GrupyPoszukiwawczo-Ratownicze z psami, 230 policjantów,oddziały żandarmerii wojskowej z Krakowai Gliwic oraz grupa GOPR ze Szczyrku. Akcja ratowniczaprowadzona była przy obecności specjalistów,którzy starali się ustalić przyczynę katastrofybudowlanej. Ze względu na niebezpieczeństwo zawaleniasię pozostałej części hali prokuratura niemogła od razu przystąpić do zabezpieczania dowodów.Ruiny hali były wielokrotnie przeszukiwaneprzez psy ratownicze, a także zastosowano kamerytermowizyjne – choć policja i straż pożarna przyznały,że nie ma już szans na odnalezienie żywychludzi. Pozwoliło to jednak, w kilka dni po katastrofie(podczas prowadzonych prac rozbiórkowych i zabezpieczających)na zlokalizowanie zwłok dwóchostatnich ofiar. Analizę organizacji powyższych działańratowniczych przedstawili Sosada i wsp. [5].CZYNNOŚCI SĄDOWO-LEKARSKIEW dniach 29.01.-01.02.2006 roku, 14.02.2006 roku i 17.02.2006 roku w Zakładzie MedycynySądowej w Katowicach, w obecności ProkuratoraOkręgowego w Katowicach, prokuratorówProkuratur Rejonowych: Katowice-Zachód, Katowice-Wschódi Chorzów, a także funkcjonariuszy Policji,przeprowadzono oględziny i sekcje zwłok 48ofiar katastrofy budowlanej mającej miejsce w Chorzowiew dniu 28.01.2006 roku. W czynnościachmedyczno-sądowych uczestniczył również ówczesnyPrzewodniczący Komisji ds. Katastrof PTMSiK –śp. prof. dr hab. med. Franciszek Trela. Badaniasekcyjne pozostałych ofiar katastrofy budowlanejwykonano poza Zakładem Medycyny Sądowejw Katowicach, na zlecenie Prokuratury Rejonowejw Chorzowie, przed przejęciem śledztwa przezProkuraturę Okręgową.W dniu 29.01.2006 roku wykonano 9 badańsekcyjnych (brak było dalszych zwłok), w dniu30.01.2006 roku – 20, w dniu 31.01.2006 roku –14, w dniu 01.02.2006 roku – 3, w dniu14.02.2006 roku – 1 i w dniu 17.02.2006 roku –1. Wśród poddanych sekcji zwłok zmarłych było5 kobiet oraz 43 mężczyzn, w tym 3 obywateliCzech, 1 – Słowacji, 1 – Holandii, 1– Belgii, 1 –Niemiec i 1 – Węgier oraz 1 dziecko płci męskiej(w wieku 7 lat). Wśród ofiar były 2 osoby o pierwotnienieznanej tożsamości, którą ustalono w tokudalszych czynności identyfikacyjnych.W trakcie przeprowadzonych oględzin i sekcjizwłok stwierdzono obrażenia w zakresie powłokskórnych i narządów wewnętrznych, które zestawionow tabelach I, II, III i IV. U osób poddanychbadaniom sekcyjnym – w 27 przypadkach stwierdzonotakże morfologiczne objawy zespołu Perthesa(o różnym stopniu nasilenia). Ponadto w 4 przypadkachwykazano uszkodzenia kośćca kręgosłupa,w tym w 2 z przerwaniem opon i rdzenia kręgowego;u 11 osób ujawniono uszkodzenia kośćcai narządów miednicy mniejszej oraz złamania kościdługich. W pojedynczych przypadkach stwierdzonocechy aspiracji krwi i treści żołądkowej do drógoddechowych, a u 2 osób stan po przeprowadzonychzabiegach operacyjnych chirurgicznych – laparotomii.Stwierdzone u zmarłych obrażenia w przeważającejczęści powstały od silnych i bardzo silnychurazów zadanych narzędziami twardymi, tępymilub tępokrawędzistymi, które miały charakter zgniatający-zmiażdżeniowy,zwłaszcza w obszarze klatkipiersiowej i brzucha. Skutkowało to nie tylkopowstaniem rozległych obrażeń powłok i narządówwewnętrznych, ale także unieruchomieniem klatkipiersiowej i ostatecznie uduszeniem gwałtownym.U pojedynczych osób część obrażeń powstała odurazów o cechach narzędzi twardych kończystychi/lub płaskich ostrych. Zakres, rodzaj i anatomicznalokalizacja, a także rozległość obrażeń w pełni odpowiadałycharakterem skutkom opisywanej katastrofybudowlanej.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1SĄDOWO-LEKARSKA OCENA OBRAŻEŃ U ŚMIERTELNYCH OFIAR KATASTROFY BUDOWLANEJNA TERENIE MIĘDZYNARODOWYCH TARGÓW KATOWICKICHW KATOWICACH/CHORZOWIE W DNIU 28.01.2006 ROKU23W czasie sekcji zwłok został zabezpieczony odpowiednimateriał do badań dodatkowych, w tymdo badań histopatologicznych, m.in. celem diagnostykidziałania niskiej temperatury otoczenia na organizmyofiar, co miało znaczenie nie tylko dla możliwościwypowiedzi na temat przyczyny zgonu, aletakże dla późniejszej oceny sprawności i wydolnościsłużb oraz podjętych działań ratowniczych w ramachprowadzonej akcji ratunkowej i poszukiwawczej– szczególnie w sytuacji pojawiających sięsygnałów o możliwej przewłoczności i uchybieniachorganizacyjnych. Wykonane badania histopatologicznewycinków wątroby pobranych od zmarłych,barwionych kwasem nadjodowym i odczynnikiemSchiffa (reakcja p.a.S), nie ujawniły jednak znaczącychspadków zawartości glikogenu. Charakter doznanychprzez wyżej wymienioną grupę osób obrażeńciała, przy uwzględnieniu wyniku badania histopatologicznegowątroby, pozwoliły na wykluczeniedziałania niskiej temperatury otoczenia, jakoprzyczyny i mechanizmu zgonu w badanej grupiezmarłych. Do analizy chemiczno-toksykologicznejpobrano krew, w tym zwłaszcza do badania na zawartośćalkoholu etylowego oraz szerszy materiałnarządowy. Analiza krwi na zawartość alkoholu etylowegowykazała stężenia nieprzekraczające 3,4 ‰.Wykonane badania sekcyjne i dodatkowe pozwoliłyustalić przyczynę zgonu we wszystkich przypadkach.Przyczyny te przedstawiono w tabeli V.W czasie badań sekcyjnych zabezpieczono takżemateriał do badań genetycznych – porównawczych(krew i w niektórych przypadkach włosy) – celemewentualnego, ostatecznego potwierdzenia tożsamościzmarłych. Z tego m.in. powodu wykonanorównież pełną dokumentację fotograficzną osóbsekcjonowanych, a dodatkowo w prosektoriumZMS dokonywano okazań ciał ofiar ich rodzinom.Przedmioty osobiste ujawnione na ciele zmarłych,w tym biżuteria, a w 1 przypadku ujawniona znacznasuma pieniędzy, zostały okazane prokuratoromoraz funkcjonariuszom Policji, opisane i w kopertachprzekazane do depozytu, a następnie za zgodąprokuratora oddane rodzinom zmarłych. Wspólniez funkcjonariuszami Policji dokonano oględzinodzieży zmarłych – z dokładnym jej opisem podpartymdokumentacją fotograficzną. Pewne rozpoznanieprzy zastosowaniu identyfikacji wizualnejbezpośredniej (okazania), wspartej analizą rzeczyosobistych, w tym dokumentów ujawnionych przyzwłokach pozwoliło na identyfikację wszystkichofiar bez konieczności wykonywania badań genetycznych– jakkolwiek odpowiedni materiał został zezwłok zabezpieczony – zgodnie z poleceniem prokuratury.Do dnia 02.02.2006 roku ciała wydobytychw pierwszym rzędzie 46 ofiar, a do dnia 17. 02.2006 roku – ostatnich 2 ofiar (sekcjonowanychw ZMS w Katowicach) wydano ich rodzinom.Wszystkie protokoły oględzin i sekcji zwłok orazwyniki badań krwi na zawartość alkoholu etylowegozostały odpowiednio do dnia 08.02.2006 roku(grupa 46 zmarłych) i do dnia 20.02.2006 roku(2 osoby) przesłane do Prokuratury Rejonowejw Chorzowie.OMÓWIENIEImprezom masowym (szczególnie o charakterzezamkniętym) towarzyszy zwiększone prawdopodobieństwowystąpienia zdarzeń z dużą liczbą ofiarśmiertelnych. W badaniu przyczyn i skutków katastrofbiorą udział, m.in. służby dochodzeniowo--śledcze i kryminalne. Niezbędny jest również udziałmedyków sądowych. Do ich zadań – w sytuacjikażdej katastrofy – należy podjęcie działań identyfikacyjnychcelem ustalenia tożsamości ofiar, ustalenieprzyczyny i mechanizmu śmierci, a także –w miarę możliwości – udział w rekonstrukcji zdarzeniaw aspekcie określenia czynników stanowiącychjego przyczyny [6]. Rolę, znaczenie i zakresczynności sądowo-lekarskich w dochodzeniu pokatastrofie akcentowano podczas obu konferencjiw 2010 roku poświęconych tej interdyscyplinarneji niestety wciąż aktualnej problematyce [7, 8].W przypadku katastrof budowlanych niezwykleistotne są informacje techniczno-inżynieryjne dotycząceokoliczności i przebiegu wypadku oraz daneodnoszące się do lokalizacji topograficznej ofiar [9].Najwiarygodniejszą metodą identyfikacji są bezwątpienia badania genetyczne [10]. Warto jednakpodkreślić przydatność tzw. identyfikacji wizualnej,która w omawianym przypadku okazała się wystarczająca.Potwierdzenie tożsamości poprzez okazaniezwłok rodzinie osoby zaginionej (identyfikacjawizualna bezpośrednia) ma niewątpliwe wady i zalety.Niekorzystne jest utrudnienie, a nawet dezorganizacjapracy w zakładzie, przez zaangażowaniejego pracowników w procedury dotyczące okazania,2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

24 Czesław Chowaniec, Mariusz Kobek, Małgorzata Chowaniec, Krystian Rygol,Nr 1Stanisława Kabiesz-Neniczka, Rafał Skowronekjak i osoby wchodzące i wychodzące oraz przypadkizrozumiałych jakże częstych silnych reakcji emocjonalnych(np. zasłabnięcia, omdlenia, silny stres –wymagające udzielenia pomocy medycznej orazoptymalnie stałej obecności psychologa). W pewnymstopniu można zniwelować ten problem poprzezograniczenie widoku często drastycznychobrazów (odpowiednie przygotowanie zwłok i pomieszczenia),sprawne przeprowadzenie czynnościadministracyjnych, nadzór psychologa, informowanierodziny na bieżąco o planowanych badaniachz odpowiednim uzasadnieniem i zasygnalizowaniemich czasochłonności oraz alternatywneokazanie samych zdjęć zwłok (identyfikacja wizualnapośrednia). Zaletą identyfikacji wizualnej jestjej szybkość i skuteczność, tak ważne dla najbliższychw momencie tragedii. Korzyści te i szerzejwskazania społeczne – usprawiedliwiają stosowanietej metody nawet, jeżeli wiąże się to z istotnąprzejściową dezorganizacją pracy w Zakładzie.Tok postępowania po katastrofie należy zawszedostosować do jej charakteru. W zaprezentowanymprzypadku, ze względu na uwięzienie wielu osóbprzez elementy konstrukcyjne hali i niską temperaturęotoczenia (w chwili zdarzenia wynosiła –17°C),należało uwzględnić możliwość śmierci z ochłodzenia.W tym celu wykorzystaliśmy badanie histochemicznewątroby (intensywność reakcji p.a.S.),które umożliwia, m.in. ustalenie czasu ekspozycjina działanie niskiej temperatury [11, 12, 13].Z uwagi na możliwość przygniecenia, przysypaniai unieruchomienia ofiar przez uszkodzone elementykonstrukcyjne hali, podczas badań sądowo-lekarskich,szczególną uwagę zwracano na cechy morfologicznetzw. zespołu Perthesa, czyli uduszeniagwałtownego (urazowego) związanego ze znacznymuciskiem i unieruchomieniem klatki piersiowej i/lubjamy brzusznej, powodującego upośledzenie wentylacjii wymiany gazowej w płucach oraz utrudnienieodpływu żylnego krwi z żyły głównej górnej do prawegoprzedsionka, narastającą niewydolność oddechowąi śmierć [14, 15]. Na jego najbardziej typowyobraz składają się: krwotoki podspojówkowe,wybroczyny na twarzy i szyi, obrzęk twarzy i sinica[16]. Według najnowszej klasyfikacji asfiksji uduszenieurazowe zalicza się, obok uduszenia pozycyjnego,do uduszeń mechanicznych [17]. W praktycenajczęściej spotykane wypadkowe uduszeniagwałtowne związane są ze skutkami wypadkówkomunikacyjnych w ruchu drogowym [18, 19].Ku naszemu zaskoczeniu w dostępnej literaturzemedyczno-sądowej można znaleźć stosunkowoniewiele doniesień poświęconych badaniu ofiarkatastrof budowlanych. W tym miejscu należy zauważyć,że obrażenia stwierdzane u osób zmarłychpod gruzami są podobne, niezależnie od przyczynyzawalenia się budynku: na skutek wady konstrukcyjnej,wybuchu gazu, trzęsienia ziemi, powodzi,działań wojennych czy też zamachu terrorystycznego(tak jak w pamiętnym ataku na World TradeCenter w Nowym Jorku w dniu 11.09.2001 roku).Autorzy włoscy na łamach Journal of ForensicSciences opisali działania podjęte po największejwłoskiej katastrofie budowlanej – w miejscowościFogia w 1999 roku, w której zginęło 67 osób [20].Za wyjątkiem dwóch ciał, które uległy poparzeniuw wyniku eksplozji gazu, zwłoki ofiar były dobrzezachowane, co podobnie jak w naszym przypadkuumożliwiło identyfikację na podstawie informacjiuzyskanych od bliskich, okazań bezpośrednich orazzabezpieczonych rzeczy osobistych i odzieży. Identyfikacjaosób poparzonych, była możliwa dziękianalizie genetycznej oraz odontologicznej. 51,6%ofiar zmarło na skutek odniesionych obrażeń, natomiastreszta na skutek uduszenia (izolowanego lubw połączeniu z licznymi obrażeniami mechanicznymi).Co warte uwagi i pamięci, mnogie obrażeniaciała były opisywane z użyciem punktowych skalciężkości obrażeń: skróconej skali ciężkości obrażeńAIS (ang. Abbreviated Injury Scale) oraz nowej skaliciężkości obrażeń NISS (ang. New Injury SeverityScore). Systemy te, choć pierwotnie przeznaczonedla medycyny ratunkowej i traumatologii, mogą byćprzydatne również w medycynie sądowej. Pozwalająone na obiektywną klasyfikację obrażeń orazw przypadku katastrof ułatwiają rekonstrukcjęzdarzenia.Pomara i wsp. przedstawili działania medyczno--sądowe po katastrofie budowlanej, która miałamiejsce w południowych Włoszech w 2004 roku[9]. Na skutek zawalenia się starego, oficjalnieopuszczonego budynku zginęło 8 osób a 6 zostałorannych. W każdym przypadku w ciągu 24 h przeprowadzonopełne badanie sekcyjne, uzupełnioneo ocenę radiologiczną i analizę toksykologiczną.Wyniki autopsji, podobnie jak w przypadku katastrofyw Fogia w 1999 roku, były kodowane zapomocą skal ciężkości obrażeń: AIS i NISS. Trzy2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1SĄDOWO-LEKARSKA OCENA OBRAŻEŃ U ŚMIERTELNYCH OFIAR KATASTROFY BUDOWLANEJNA TERENIE MIĘDZYNARODOWYCH TARGÓW KATOWICKICHW KATOWICACH/CHORZOWIE W DNIU 28.01.2006 ROKU25osoby zmarły na skutek uduszenia mechanicznego,trzy na skutek uszkodzeń wielonarządowych a dwiena skutek kombinacji tych dwóch przyczyn.We współczesnej historii Polski nie było zdarzeniaporównywalnego do omawianej przez naskatastrofy budowlanej. W 1979 roku doszło dowybuchu metanu w Rotundzie PKO w Warszawie.Kowalik, Ludwicki i Iwaszkiewicz przedstawili analizę49 przypadków osób, które zginęły podczas tejkatastrofy (38 kobiet, 11 mężczyzn a także 2 płodów)[21]. Praktycznego potwierdzenia tożsamościwe wszystkich przypadkach dokonywały rodzinyosób zaginionych. Autorzy ustalili, że w mechanizmiepowstania obrażeń działały siły: podmuchu,odrzutu, przygniecenia oraz działania wysokiej temperatury.W 9 zwłokach dowodowych wykryli obecnośćmetanu – składnika gazu ziemnego. Wybuchgazu może być przyczyną zawalenia się budynku,dlatego też stwierdzenie u ofiar obrażeń charakterystycznychdla wybuchu przestrzennego (naŚląsku zwykle spotykanych u ofiar katastrof górniczych)może być wartościowym elementem dlaustalenia przyczyn, przebiegu i skutków zdarzeniaw postępowaniu powypadkowym.Podsumowując, możemy stwierdzić, iż przeprowadzoneczynności medyczno-sądowe, w oparciuo przyjęte przez nas zasady i tok postępowania,pozwoliły na identyfikację wszystkich ofiar, określenieprzyczyny i mechanizmu ich śmierci orazstanowiły istotną wartość dowodową oraz poznawczą,umożliwiając przeprowadzenie pełne odtworzenieokoliczności i przebiegu największejwspółczesnej katastrofy budowlanej w Polsce. Naszczególne podkreślenie zasługuje konieczność zapewnieniakoordynacji działań oraz ścisłego współdziałaniaposzczególnych służb na miejscu zdarzenia,ale także później, w toku prowadzonychczynności medyczno-sądowych, w tym identyfikacyjnych,z bezwzględną potrzebą stałego nadzoruprokuratorskiego, kompetentnego do podejmowaniabieżących działań decyzyjnych, co do zakresui charakteru prowadzonych czynności przez poszczególneekipy medyczno-sądowe i specjalistyczne(toksykologów i genetyków sądowych).Tabela I.Table I.Uszkodzenia będące następstwemurazu mechanicznego w zakresiepowłok.Skin injuries caused by mechanicaltrauma.Tabela II. Uszkodzenia będące następstwemurazu mechanicznego w zakresie głowy.Table II. Head injuries caused by mechanicaltrauma.Obrażenia powłokSkin injuriesLiczbaprzypadków = nNumberof cases = nObrażenia głowyHead injuriesLiczbaprzypadków = nNumberof cases = nRany tłuczone i miażdżoneContused and crushing wounds24Złamania kości czaszkiCranial bone fractures12Rany cięteIncised wounds1Krwiaki śródczaszkoweIntracranial hematomas18Rany kłuteStab wounds1Stłuczenia i rozerwania mózgowiaCerebral contusion and rupture6Sińce i otarcia naskórkaHematomas and skin abrasions332011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

26 Czesław Chowaniec, Mariusz Kobek, Małgorzata Chowaniec, Krystian Rygol,Nr 1Stanisława Kabiesz-Neniczka, Rafał SkowronekTabela III. Uszkodzenia będące następstwemurazu mechanicznego w zakresieklatki piersiowej.Table III. Chest injuries caused by mechanicaltrauma.Tabela IV. Uszkodzenia będące następstwemurazu mechanicznego w zakresiebrzucha.Table IV. Abdominal injuries caused bymechanical trauma.Obrażenia klatki piersiowejChest injuriesLiczbaprzypadków = nNumberof cases = nObrażenia brzuchaAbdominal injuriesLiczbaprzypadków = nNumberof cases = nZłamania mostka i żeberFractures of sternum and ribs28Rozerwania wątrobyLiver rupture7Stłuczenia i rozerwania płucPulmonary contusion and rupture20Rozerwania nerekKidney rupture5Stłuczenia i rozerwania serca oraz aortyCardiac muscle and aortic contusion and rupture6Rozerwania jelit i krezkiIntestinal and mesenteric rupture3Rozerwania przeponyDiaphragm rupture2Rozerwania śledzionySpleen rupture3Krwotok do jam opłucnowychBleeding to pleural cavities7WytrzewienieEvisceration2Krwotok do jamy otrzewnowejIntraperitoneal bleeding7Tabela V.Table V.Przyczyny zgonu ofiar katastrofy budowlanej na terenie Międzynarodowych TargówKatowickich w Katowicach/Chorzowie w 2006 roku.The causes of deaths of victims of building disaster at Katowice International Fairin Katowice/Chorzów in 2006.Przyczyny zgonówCauses of deathsObrażenia ciała (głównie o charakterze urazu wielonarządowego)Injuries (predominantly multiorgan traumas)Obrażenia ciała z cechami uduszenia gwałtownego na skutek unieruchomienia klatki piersiowej i brzuchaInjuries with signs of violent strangulation due to chest and abdomen immobilizationUduszenie gwałtowne na skutek unieruchomienia klatki piersiowejViolent strangulation due to chest immobilizationObrażenia kręgosłupa szyjnego i rdzenia kręgowegoInjuries of cervical spine and spinal cordObrażenia głowy z cechami udławienia kęsem pokarmowymHead injuries with signs of choking on a morsel of foodUduszenie gwałtowne na skutek ucisku mechanicznego szyi i klatki piersiowejViolent strangulation due to mechanical compression of neck and chestLiczbaprzypadków = nNumberof cases = n211861112011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1SĄDOWO-LEKARSKA OCENA OBRAŻEŃ U ŚMIERTELNYCH OFIAR KATASTROFY BUDOWLANEJNA TERENIE MIĘDZYNARODOWYCH TARGÓW KATOWICKICHW KATOWICACH/CHORZOWIE W DNIU 28.01.2006 ROKU27PIŚMIENNICTWO1. Skowronek R.: Medyczno-sądowa i kryminalistycznaproblematyka badania katastrof. III DniKryminalistyki Wydziału Prawa i Administracji UniwersytetuRzeszowskiego. Materiały z konferencji.Rzeszów 27-29.04.2009: 291-300.2. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 roku Prawo budowlane(Dz.U. Nr 89 poz. 414 z 1994 roku,z późniejszymi zmianami).3. Sosada K., Żurawiński W., Niczyporuk A.:Pomoc medyczna w zdarzeniach masowych i katastrofach.[w]: Medycyna ratunkowa i katastrof. red.Zawadzki A., PZWL, 2007: 369-388.4. Sosada K., Mazur I., Żurawiński W., RudnickiP., Piecuch J.: Katastrofy budowlane. [w]: Edukacjaw ratownictwie medycznym. red. Konieczny J., OficynaWydawnicza Garmond, 2007: 429-435.5. Sosada K., Mazur I., Żurawiński W.: Organizacjadziałań ratowniczych podczas katastrofy budowlanejna terenie Międzynarodowych TargówKatowickich. [w]: Ratownik medyczny: problemyedukacyjne i organizacyjno-prawne. red. KoniecznyJ., Oficyna Wydawnicza Garmond 2006: 272-275.6. Skowronek R., Chowaniec Cz.: Rola, zadaniai przydatność ustaleń medyczno-sądowych w postępowaniupowypadkowym w przypadkach urazowychzgonów w górnictwie węgla kamiennego.Arch. Med. Sąd. Kryminol. 2009, 59: 101-111.7. Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Katastrofy– jako problem medyczno-sądowy i interdyscyplinarny”.Materiały z konferencji. Wisła-Jawornik11-12.03.2010.8. Konferencja „Katastrofy – organizacja badańi specyfika ekspertyz a potrzeby społeczne i wymiarusprawiedliwości”. Materiały z konferencji. Warszawa7.07.2010.9. Pomara C., Turillazzi E., Neri M. et al.: AMultidisciplinary Approach to the Investigation ofCollapsed Building. Am J Forensic Med Pathol.2010, 31(3): 264-268.10. Kupiec T.: Badania genetyczne. „Katastrofy –organizacja badań i specyfika ekspertyz a potrzebyspołeczne i wymiaru sprawiedliwości”. Materiałyz konferencji. Warszawa 7.07.2010: 87-90.11. Jankowski Z.: Śmierć z ochłodzenia. CzęśćII. Diagnostyka śmierci z ochłodzenia – przydatnośćspostrzeganych zmian morfologicznych makroskopowychi mikroskopowych. Arch. Med. Sąd. Kryminol.2002, 52: 323-332.12. Jankowski Z.: Ocena przydatności histochemicznegobadania zawartości glikogenu w wątrobiedla diagnostyki śmierci z ochłodzenia. Rozprawahabilitacyjna. Akademia Medyczna w Gdańsku,Gdańsk 2003.13. Dziedzic-Witkowska T., Zbychorski R.,Jankowski Z.: Badania morfologiczne ofiar katastrofym/s „Kudowa Zdrój”. Arch. Med. Sąd. Kryminol.1985, 35: 198-202.14. Fred H. L., Chandler F. W.: Traumaticasphyxia. Am J Med. 1960, 29: 508–511.15. Byard R. W., Wick R., Simpson E., GilbertJ. D.: The pathological features and circumstancesof death of lethal crush/traumatic asphyxia in adults– a 25-year study. Forensic Sci Int. 2006, 159 (2-3): 200-205.16. Gösling T., Schmidt U., Herzog T., TscherneH.: Perthes syndrome. The classical symptom triadas a rarity in trauma surgery practice. Unfallchirurg.2001, 104 (2): 191-194.17. Sauvageau A., Boghossian E.: Classificationof Asphyxia: The Need for Standardization.J Forensic Sci. 2010, 55 (5): 1259-1267.18. Jankowski Z., Wilmanowska A., PieśniakD., Kubiak A.: Uduszenie pozycyjne jako przyczynaśmierci w wypadku drogowym u kierowcy samochoduosobowego po „dachowaniu”. Arch. Med.Sąd. Kryminol. 2004, 54: 163-168.19. Byard R. W., Woodford N. W.: Automobiledoor entrapment – a different form of vehiclerelatedcrush asphyxia. J Forensic Leg Med. 2008,15 (5): 339-342.20. Campobasso C., P., Falamingo R., Vinci F.:Investigation of Italy’s deadliest building collapse:forensic aspects of a mass disaster. J Forensic Sci.2003, 48 (3): 635-639.21. Kowalik J., Ludwicki K., Iwaszkiewicz A.:Sądowo-lekarska i toksykologiczna problematykawybuchu metanu w Rotundzie. Arch. Med. Sąd.Kryminol. 1981, 31: 233-239.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

28 Czesław Chowaniec, Mariusz Kobek, Małgorzata Chowaniec, Krystian Rygol,Nr 1Stanisława Kabiesz-Neniczka, Rafał SkowronekAdres do korespondencji:Katedra i Zakład Medycyny Sądoweji Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznegow Katowicachul. Medyków 1840-752 Katowicee-mail: czeslawchow@op.pl2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

ARCH. MED. SĄD. KRYMINOL., 2011, LXI, 29-34PRACE ORYGINALNE / ORIGINAL PAPERSRafał Skowronek 1 , Czesław Chowaniec, Anna Kowalska 1Zgony sercowe w górnictwie, jako wskaźnik wydolności służbymedycyny pracy*Cardiac deaths in hard coal-mining industry as an indicator of efficiencyof occupational medicine servicesZ Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicachp.o. Kierownik: dr med. C. Chowaniec1Z Koła Naukowego STNprzy Katedrze i Zakładzie Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznego w KatowicachZgony w kopalniach węgla kamiennego (KWK)możemy podzielić na: wypadkowe (zazwyczaj o charakterzejednostkowym) oraz niewypadkowe – intencjonalne(zabójstwa, samobójstwa) i naturalne(o podłożu chorobowym, „bez udziału czynnikówzewnętrznych”). Główną przyczyną zgonów naturalnychjest zawał mięśnia sercowego. Wpływ najego występowanie mogą mieć: szkodliwe czynnikiśrodowiska pracy, styl życia, sposób odżywiania,palenie tytoniu, a także picie alkoholu, które częstojest próbą radzenia sobie z przewlekłym stresemtowarzyszącym pracy w kopalni. Niezwykle istotnesą więc: odpowiednia profilaktyka, kwalifikacjai okresowa kontrola zdrowotna pracowników. Celempracy jest analiza nagłych zgonów górników opiniowanychw Zakładzie Medycyny Sądowej ŚUMw Katowicach z uwzględnieniem statystyk resortowychdotyczących zgonów naturalnych w KWKw latach 1999-2010. W analizowanym okresiew KWK miały miejsce 122 zgony naturalne (z tendencjąwzrostową w latach 2002-2004, 2006,2008 i 2010) oraz 298 wypadków śmiertelnych.Zgony naturalne stanowiły 29% wszystkichzgonów w kopalniach. W około 95% śmierć pracownikamiała charakter nagłej śmierci sercowej.Największa umieralność występowała u osóbpowyżej 40-tego roku życia. Obraz sekcyjny uzupełnionyo badania dodatkowe (zwłaszcza badaniehistopatologiczne) często wskazywał na zaawansowanieprocesu miażdżycowego i choroby niedokrwiennejserca, w stopniu dyskwalifikującym dopracy górniczej w warunkach dołowych oddziałuwydobywczego. Duża liczba zgonów naturalnychw KWK w sytuacji spadku zatrudnienia w górnictwieoraz wyniki badań pośmiertnych wskazująna niewydolność służb medycyny pracy. Niezbędnejest zwiększenie skuteczności, zakresu i częstościbadań okresowych pracowników, zwłaszcza w najbardziejnarażonych grupach wiekowych. Koniecznajest szeroka profilaktyka choroby niedokrwiennejserca oraz edukacja pracowników co dozasad udzielania pierwszej pomocy. Ważne społecznieustalenia medyczno-sądowe poprzez konfrontacjęobrazu sekcyjnego z wymogami zdrowotnymistawianymi pracownikowi na danymstanowisku oraz informacjami z postępowania powypadkowegomogą stanowić wartościowe źródłopoznawcze, w tym także w aspekcie poprawy wydolnościmedycyny pracy.Deaths in hard-coal mining industry can be dividedinto: accidental (usually of a single character) andnon-accidental – intentional (homicide, suicide) andnatural (with a pathological background, ‘withoutexternal factors’). The main cause of natural deathsis myocardial infarction (MI). Its risk is increased byenvironmental factors in working place, unhealthylife style, cigarette smoking and alcohol drinking,* Poszerzona wersja referatu wygłoszonego na XVII Międzynarodowej Konferencji Kardiologicznej, 21-22 maja 2010 roku w Zabrzu.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

30 Rafał Skowronek, Czesław Chowaniec, Anna KowalskaNr 1which is often an attempt at coping with chronicstress, so proper prevention, qualification and periodicexamination of workers is indispensable. The aim ofthe study is to analyze cases of miners’ cardiac deathsinvestigated in Department of Forensic Medicine inKatowice and the number of natural deaths in hardcoalmines in the years 1999 -2010. There were298 accidental and 122 natural deaths, the lattershowing an increasing tendency in the years 2002-2004, 2006, 2008 and 2010. Natural deaths –in 95% sudden cardiac deaths – constituted 29%of all deaths in hard-coal mining industry. Autopsiessupplemented by histopathological investigationsoften revealed advanced atherosclerosis and coronaryheart disease, which should disqualify a candidatefrom working underground. A high number of naturaldeaths in hard-coal mining industry and morphologicalpost mortem assessment of victims indicate insufficiencyof occupational medicine services. We propose animprovement of its quality and a higher frequencyof periodic examinations of workers (especially ingroups with the highest risk of MI), as well as coursesof Basic Life Support (BLS). Forensic medicinemay be socially useful in assessing the efficiency ofoccupational medicine services in mining industry.Słowa kluczowe:zawał mięśnia sercowego,górnictwo węgla kamiennego,badania okresowe pracowników,profilaktykaKey words:myocardial infarction,hard coal-mining industry,periodic examination of workers,preventionWSTĘPZgony w kopalniach węgla kamiennego (KWK)możemy podzielić na: wypadkowe (zazwyczaj o charakterzejednostkowym) oraz niewypadkowe – intencjonalne(zabójstwa, samobójstwa) i naturalne,definiowane jako trwałe, czyli nieodwracalne ustanieczynności niezbędnych do życia, w konsekwencjiczego następuje ustanie czynności całego organizmu,bez udziału czynników zewnętrznych.W ostatnim czasie w różnych mediach – prasiei telewizji – ukazały się doniesienia o wzroście liczbyzgonów naturalnych w kopalniach węgla kamiennego.Główną przyczyną zgonów naturalnych górnikówprzy pracy jest zawał mięśnia sercowego.Wpływ na jego występowanie mogą mieć: szkodliweczynniki środowiska pracy (w tym kardiotoksycznośćtlenku węgla), styl życia, sposób odżywiania,palenie tytoniu, a także picie alkoholu, któreczęsto jest próbą radzenia sobie z przewlekłymstresem towarzyszącym pracy w kopalni (27%ankietowanych przyznaje się do spożywania alkoholuw tym celu) [1, 2]. Choroba niedokrwiennaserca jest uznawana za chorobę parazawodową [3].Niezwykle istotne są więc: odpowiednia profilaktyka,kwalifikacja i okresowa kontrola zdrowotnapracowników. Niestety nadal pokutuje mit, żeciężka fizyczna praca obniża lub nawet wykluczamożliwość wystąpienia choroby wieńcowej.Zgony sercowe w KWK są problemem interdyscyplinarnym,integrującym oprócz służb resortowychobszary medycyny pracy, kardiologii i medycynysądowej – a przez to ważnym społecznie. Rolai zadania lekarzy specjalistów w medycynie przemysługórniczego są jednak wyraźnie zróżnicowane.Specjalista medycyny pracy we współpracyz kardiologiem odpowiada za: odpowiednią profilaktykę,kwalifikację oraz staranną okresową kontrolęzdrowotną pracowników. Do specjalisty medycynysądowej należy: ustalenie czasu, przyczynyi mechanizmu zgonu, określenie związku przyczynowegopomiędzy zgonem a zdarzeniem w pracydla celów prawno-procesowych, a także ocena stanutrzeźwości pracownika w chwili wypadku.CEL PRACY I METODYKACelem pracy jest analiza statystyk resortowychdotyczących zgonów naturalnych w KWK w latach1999-2009 oraz przypadków zgonów naturalnychgórników opiniowanych w Zakładzie Medycyny SądowejŚląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach,a także przedstawienie interdyscyplinarnejproblematyki związanej ze zgonami sercowymigórników przy pracy.Analizie poddano roczne raporty WyższegoUrzędu Górniczego: „Stan BHP w górnictwie” z lat1999-2010, formularz badania okresowego górnikóworaz przepisy prawne dotyczące kwalifikacjizdrowotnej do pracy w zakładzie górniczym [4].2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1ZGONY SERCOWE W GÓRNICTWIE, JAKO WSKAŹNIK WYDOLNOŚCI SŁUŻBY MEDYCYNY PRACY31WYNIKIW latach 1999-2010 w polskich KWK miałymiejsce 122 zgony naturalne (z tendencją wzrostowąw latach 2002-2004, 2006, 2008 i 2010)oraz doszło do 298 wypadków śmiertelnych. Narycinie pierwszej przedstawiono liczbę zgonów naturalnychw poszczególnych latach analizowanegookresu. Zgony naturalne stanowiły 29% wszystkichzgonów w kopalniach. W około 95% śmierć pracownikamiała charakter nagłej śmierci sercowej.Największa umieralność występowała u osób powyżej40-tego roku życia. Obraz śródsekcyjny uzupełnionyo badania dodatkowe (zwłaszcza podstawowei rozszerzone badanie histopatologiczne)często wskazywał na zaawansowanie procesumiażdżycowego i choroby niedokrwiennej serca,w stopniu dyskwalifikującym do pracy górniczejw warunkach dołowych oddziału wydobywczego.Wszyscy górnicy mieli aktualne badania dopuszczającedo pracy pod ziemią.Ryc. 1. Zgony naturalne w kopalniach węgla kamiennego w latach 1999-2010(dane Wyższego Urzędu Górniczego).Fig. 1. Natural deaths in hard coal mines in the period 1999-2010 (data from the State Mining Authority).DYSKUSJARutynowe lekarskie badania okresowe pracownikóww zawodach górniczych najczęściej opierająsię na: wywiadzie, ogólnym – często niepełnymi/lub pobieżnym badaniu fizykalnym z badaniemotorynolaryngologicznym i elementarnych podstawowychbadaniach dodatkowych (oznaczenie morfologiikrwi, badanie ogólne moczu). W zakresieukładu sercowo-naczyniowego badanie okresowezwykle polega jedynie na osłuchaniu serca, pomiarzeciśnienia tętniczego i ocenie tętna. O koniecznościszerszej diagnostyki i konsultacji kardiologicznejdecyduje lekarz – zazwyczaj medycynypracy – przeprowadzający badanie podstawowe.Według opracowanego przez Główny Urząd Górnictwa„Wykazu chorób i ułomności ograniczającychlub wykluczających możliwość zatrudnienia2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

32 Rafał Skowronek, Czesław Chowaniec, Anna KowalskaNr 1w górnictwie”, z pracy w warunkach dołowych wykluczająm.in.: choroba wieńcowa, miażdżyca naczyńz objawami ze strony narządów, stany poprzebyciu zawału serca, choroba nadciśnieniowa,choroby mięśnia sercowego zarówno w okresiewydolności jak i wydolności chwiejnej układu krążenia,zastawkowe wady serca. Obiektywizacja i weryfikacjastanu zdrowia pracownika w trakcie częstokilkuminutowego badania, zwłaszcza wtedy, gdypacjent-pracownik dyssymuluje i zataja dolegliwości(aby dotrwać na stanowisku do czasu uzyskaniaświadczeń emerytalnych), są praktycznie niemożliwe.Według danych WUG, 71% naturalnych zgonóww górnictwie następuje podczas pracy, 17% po jejzakończeniu (podczas powrotu), a 12% podczasdojścia na stanowisko. Najwięcej zmarłych pracowników– 60% – miało od 41 do 50 lat, 20%przekroczyło 50 rok życia, 17% miało od 31 do 40lat, a jedynie 3% miało od 21 do 30 lat.Niestety obraz sekcyjny górników zmarłych przypracy, bez udziału czynników zewnętrznych, świadczyo tym, że badania profilaktyczne nie spełniająswojej podstawowej roli – osoby obciążone kardiologiczniepracują na stanowiskach, na których, zewzględu na zły stan zdrowia, w żadnym przypadkupracować nie powinny. Przeciwwskazanie to niewynika tylko z faktu, że praca w warunkach dołowychznacznie zwiększa u nich ryzyko nagłego zgonusercowego, ale także z faktu, że w pewnychokolicznościach nagłe pogorszenie ich stanu zdrowiamoże stanowić zagrożenie dla życia i zdrowiawspółpracowników (możliwość spowodowania katastrofygórniczej).Aktualnych badań nad stanem zdrowotnymgórników jest niewiele. Być może w pewnym stopniujest to związane z likwidacją górniczej (resortowej)służby zdrowia, która była skoncentrowanana chorobach zawodowych i parazawodowych górników.W kontekście poruszanej problematyki wartoprzedstawić oryginalne wyniki badań MiedziowegoCentrum Zdrowia z Lubina, które przebadało pracownikówKGHM Polska Miedź SA pod kątem zagrożeńchorobą niedokrwienną serca i obecności tzw.zespołu metabolicznego. Przebadano 409 pracownikówkopalni i hut – 12% stanowili pracownicyadministracyjni, natomiast reszta była zatrudnionaw ciągu technologicznym. Zespół metaboliczny rozpoznanou 21%, otyłość – u 25%, nieprawidłowyobwód talii – u 55%, nieprawidłowe ciśnienie tętnicze– u 47%, nieprawidłowe stężenie cholesteroluLDL – u 35%, nieprawidłowe stężenie cholesteroluHDL – u 15%, nieprawidłowe stężenietrójglicerydów – u 31%, a podwyższone stężenieglukozy – u 21% [5].Diagnostyka patologii sercowo-naczyniowej jesttrudna nie tylko dla klinicysty. Pośmiertna diagnostykazawału mięśnia sercowego, zwłaszcza na jegowczesnym etapie, jest związana z ryzykiem przeoczenia,jeżeli nie wywołał widocznych zmian makroskopowych.Obecnie intensywnie badane sąnowe możliwości diagnostyczne patologii mięśniasercowego, zarówno histopatologiczne (zastosowaniemetod immunohistochemicznych), jak i biochemicznew materiale pośmiertnym (oznaczanie markerówmartwicy – np. stężenia troponin post mortem)i genetyczne („molekularna” autopsja) [6, 7, 8].Należy jednak zwrócić uwagę na znacznie prostszei co ważne – tańsze rozwiązanie, jakim jest sekcjonowanieserca zgodnie z nowym protokołem EuropejskiegoTowarzystwa Patologii Sercowo-Naczyniowejz roku 2005, który zwiększa odsetektrafnych rozpoznań oraz umożliwia obiektywizacjęprzyczyn zgonów [9].Duża liczba zgonów naturalnych w KWK w sytuacjispadku zatrudnienia w górnictwie oraz wynikibadań pośmiertnych wskazują na niewydolnośćsłużb medycyny pracy. Dodatkowym argumentemjest fakt, że oficjalne statystyki zgonów w górnictwienie uwzględniają wszystkich przypadków, ponieważnie obejmują zgonów osób zatrudnionych w prywatnychfirmach działających w kopalniach. Stądwłaśnie wynikają różnice w statystykach zgonówgórniczych między urzędami górniczymi a zakładamimedycyny sądowej [10]. W obecnej sytuacjiniezbędne wydaje się ukierunkowanie oraz zwiększenieskuteczności, zakresu i częstości badańokresowych pracowników, zwłaszcza w najbardziejnarażonych grupach wiekowych. W ocenie ekspertów,zapobieganie chorobie wieńcowej wśródgórników powinno być prowadzone w trzech aspektach:prewencyjnym, promocyjnym i ratowniczym.Konieczna jest szeroka profilaktyka pierwotnachoroby niedokrwiennej serca oraz stałaedukacja pracowników (kursy, szkolenia, materiałyinformacyjne), co do zasad udzielania pierwszej pomocy(BLS) i stosowania automatycznych defibrylatorówzewnętrznych (AED), które powinny być2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1ZGONY SERCOWE W GÓRNICTWIE, JAKO WSKAŹNIK WYDOLNOŚCI SŁUŻBY MEDYCYNY PRACY33dostępne we wszystkich podziemnych zakładachwydobywczych. Zasadne byłoby rozszerzenie podstawowejdiagnostyki kardiologicznej (EKG, UKG,badania biochemiczne gospodarki lipidowej i węglowodanowej,rutynowa konsultacja specjalistyczna?)podczas wstępnych, okresowych i kontrolnychbadań profilaktycznych. Już w 1971 roku Sroczyńskii wsp. na podstawie własnych badań postulowaliwykonywanie badania EKG u wszystkichgórników po 40 r.ż. [11]. Problematyczne pozostająkwestie organizacyjno-ekonomiczne: kto ma byćzleceniodawcą i kto ma finansować dodatkowebadania? W czyim to powinno być interesie: pracownika,pracodawcy czy może także lekarza zakładowego?Z sądowo-lekarskiego punktu widzenia istotnesą problemy: uznania nagłego zgonu sercowego zawypadek przy pracy i odpowiedzialności cywilno--odszkodowawczej zakładu pracy i lekarza [12, 13].Uznanie nagłego zgonu sercowego – najczęściejspowodowanego zawałem mięśnia sercowego – zawypadek przy pracy znajduje potwierdzenie w orzecznictwieSądu Najwyższego [14, 15]. Zwraca sięuwagę na konieczność spełnienia trzech podstawowychprzesłanek: nagłości zdarzenia, przyczynyzewnętrznej oraz związku z pracą [12].Ważne społecznie ustalenia medyczno-sądowepoprzez konfrontację obrazu sekcyjnego z wymogamizdrowotnymi stawianymi pracownikowi nadanym stanowisku oraz informacjami z postępowaniapowypadkowego mogą stanowić wartościoweźródło poznawcze, w tym także w aspekcie poprawywydolności służby medycyny pracy [16].Często przywołuje się stwierdzenie, że „patomorfologjest sumieniem szpitala”. W kontekście powyższychrozważań możemy stwierdzić, iż w pewnychsytuacjach medyk sądowy może być „sumieniem”służby medycyny pracy.PIŚMIENNICTWO1. Woźniak-Holecka J., Staroń I.: Ocena stresuzawodowego u pracowników kopalni węgla kamiennego.Ann Acad Med Siles. 2007, 61: 385-391.2. Lembas-Bogaczyk J., Długosz A., Gawron A.,Milewska E.: Kardiotoksyczność tlenku węgla i ocenanarażenia różnych grup zawodowych. BromatChem Toksykol. 2009, 42: 89-96.3. Iżycki J.: Choroby parazawodowe. [w]: Chorobyzawodowe. red. Marek K., WydawnictwoLekarskie PZWL, 2001: 576-587.4. Stan bezpieczeństwa i higieny pracy w górnictwiew latach 2002-2009. Wyższy Urząd Górniczy,Katowice, 2002-2010.5. http://www.kghm.pl; stan na 26.02.116. Rzepecka-Woźniak E.: Diagnostyka immunohistochemicznawczesnego zawału mięśnia sercowegodla celów pośmiertnego badania sądowo-lekarskiego.Arch. Med. Sąd. Kryminol. 2008,58: 5-16.7. Nowak A., Nasiłowski W., Chowaniec Cz.,Chowaniec M.: Badania nad przydatnością oznaczaniamarkerów martwicy mięśnia sercowegow diagnostyce sądowo-lekarskiej zgonów nagłych –wyniki wstępne. XV Naukowy Zjazd Polskiego TowarzystwaMedycyny Sądowej i Kryminologii,Gdańsk 16-18.09.2010, streszczenia: 36.8. Lakomy J., Iżycka-Świeszewska E., Kobierska-GulidaG., Pęksa R., Jaśkiewicz K.: Standardypostępowania w diagnostyce patomorfologicznejnagłego zgonu sercowego. Ann Acad Med Gedan.2009, 39: 91-101.9. Tester D. J., Ackerman M. J.: The role ofmolecular autopsy in unexplained sudden cardiacdeath. Curr Opin Cardiol. 2006, 21: 166-172.10. Chowaniec M., Chowaniec Cz., Nowak A.,Jabłoński Ch., Neniczka St.: Analiza sądowo-lekarskanagłych zgonów oraz wypadków śmiertelnychw górnictwie w materiale Katedry i ZakładuMedycyny Sądowej w Katowicach w latach 1996--2006. XIV Naukowy Zjazd Polskiego TowarzystwaMedycyny Sądowej i Kryminologii, Szczecin27-29.09.2007. Sesja Medyczno-Sądowa III,streszczenia: 51-52.11. Sroczyński J., Kossmann S., ŚwierczyńskiZ.: Choroba wieńcowa u górników RybnickiegoOkręgu Węglowego. [w]: Górnik i jego środowisko:biuletyn obozów naukowo-badawczych, Brzezie69-70. red. Kośmider S., Świerczyński Z., HordyńskiA., Mucha H., Śląska Akademia Medyczna,1971: 17-23.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

34 Rafał Skowronek, Czesław Chowaniec, Anna KowalskaNr 112. Szozda R., Procek M.: Zawał serca jakowypadek przy pracy – problem medyczno-prawny.Medycyna Pracy. 2002, 53: 273-277.13. Chowaniec Cz., Chowaniec M., Nowak A.,Kobek M.: Nagły zgon sercowy – problemy w opiniowaniusądowo-lekarskim dla potrzeb cywilnychi odszkodowawczych. Arch. Med. Sąd. Kryminol.2007, 57: 72-77.14. Jurczyk A. P., Berent J., Markuszewski L.,Szram S.: Zawał serca jako wypadek przy pracyw orzecznictwie Sądu Najwyższego. Część I. Nadmierneobciążenie wykonywaną pracą. Arch. Med.Sąd. Kryminol. 2003, 53: 325-332.15. Jurczyk A. P., Berent J., Markuszewski L.,Szram S.: Zawał serca jako wypadek przy pracyw orzecznictwie Sądu Najwyższego. Część II. Wykonywaniepracy przeciwwskazanej ze względu nastan zdrowia. Arch. Med. Sąd. Kryminol. 2003,53: 333-338.16. Skowronek R., Chowaniec Cz.: Rola, zadaniai przydatność ustaleń medyczno-sądowychw postępowaniu powypadkowym w przypadkachurazowych zgonów w górnictwie węgla kamiennego.Arch. Med. Sąd. Kryminol. 2009, 59: 101-111.Adres do korespondencji:Katedra i Zakład Medycyny Sądowej i ToksykologiiSądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznegow Katowicachul. Medyków 1840-752 Katowicee-mail: rafal-skowronek@wp.pl2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

ARCH. MED. SĄD. KRYMINOL., 2011, LXI, 35-42PRACE ORYGINALNE / ORIGINAL PAPERSMałgorzata Korczyńska, Joanna Kulikowska, Rafał Celiński, Joanna Nowicka, SebastianRojek 1 , Anna Uttecht-Pudełko 2Stan „pod wpływem substancji odurzających lub psychotropowych” –porównanie wyników badań toksykologicznych z oceną lekarskąw materiałach Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej i ToksykologiiSądowo-Lekarskiej Śląskiego Uniwersytetu Medycznegow KatowicachState under the influence of drugs or psychotropic agents – a comparisonof toxicological and medical examinations in materials of the Department of ForensicMedicine and Toxicology, Silesian University of Medicine, KatowiceZ Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicachp.o. Kierownik: dr med. C. Chowaniec1Z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Collegium Medicum Uniwersytetu JagiellońskiegoKierownik: prof. dr hab. M. Kłys2Z Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego nr 5 im. św. Barbary w SosnowcuW pracy przedstawiono uzyskane w KatedrzeMedycyny Sądowej w Katowicach wyniki badańtoksykologicznych prób krwi pobieranych od kierowcówzatrzymanych do kontroli drogowej bądźsprawców wypadków, które – przy uwzględnieniurodzaju stwierdzanych środków i oznaczanych stężeń– skonfrontowano z dostępnymi wynikami badanialekarskiego. Pozytywny wynik analizy otrzymanodla 145 próbek krwi na 329 zbadanych.Najczęściej wykazywano obecność kannabinoli,amfe-taminy, MDMA, w 4 przypadkach diazepamu,w 1 opiatów. Jedynie w 31% przypadków pozytywnewyniki badań toksykologicznych korelowałyze stwierdzonymi odchyleniami w ocenie stanu klinicznego,na podstawie których lekarz rozpoznał stan„pod wpływem”. W praktyce wykrywalność wpływuśrodka odurzającego w badaniu lekarskim jest ograniczonai zależna od zróżnicowanej reakcji osobybadanej na działanie substancji psychoaktywnej,różnic czasowych pomiędzy zaistniałym zdarzeniemdrogowym a badaniem bądź też równolegle występującychobjawów działania alkoholu etylowego.Zwraca uwagę fakt, iż ostateczne rozpoznanie przezlekarza stanu „pod wpływem środków odurzającychlub psychotropowych” często nie wynika z istniejących,stwierdzonych w badaniu lekarskim objawówich działania lecz jest formułowane w oparciuo uzyskany wywiad lub sugestie policji. Analizaprezentowanych przypadków – dotyczących osób,u których stwierdzono ∆ 9 THC lub/i amfetaminę –nie wykazała korelacji pomiędzy oznaczonym stężeniemsubstancji psychoaktywnej we krwi a obserwowanymiprzez lekarza objawami jej działania.In the paper, the authors present the results oftoxicological examinations of blood samples takenfrom drivers during road check procedures or fromperpetrators of traffic road accidents, which – takinginto consideration the kind of the determined agentsand their concentrations – were compared with theresults of medical examinations from blood samplingprotocols studied in the Department of ForensicMedicine and Toxicology, Silesian University ofMedicine. All the blood samples were first analyzed2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

36 Małgorzata Korczyńska, Joanna Kulikowska, Rafał Celiński, Joanna Nowicka, Sebastian Rojek,Nr 1Anna Uttecht-Pudełkousing an immunoenzymatic assay (ELISA). Then, theLC-MS method was used. The positive results ofscreening for the presence of cannabinols wereverified by GC-MS. Out of 329 blood samples, 145were positive. The presence of cannabinols,amphetamine or MDMA was the most predominantfinding. Diazepam was determined in 4 cases andopiates in 1 case. Only in 31% cases did positiveresults of toxicological examinations correspond todeviations found during the medical examinationsconstituting the basis for the final diagnosis of state“under the influence”. In practice, appraisal of druginfluence during medical examination seems tobe limited and dependent on variable reactions ofthe examined individuals to a psychoactive agent,time lapse between the traffic road event and theexamination or concomitant symptoms associatedwith ethylene alcohol activity. The final diagnosisof state “under the influence of drugs” or “under theinfluence of psychotropic agents” given by the physiciandoes not result from the effect of these substancesobserved during the medical examination, but isvery often formulated based on the medical historyor police findings. The analysis of the above mentionedcases where ∆ 9 THC or/and amphetamine was detectedshowed no correlation between the concentrationof the psychoactive agent determined in blood andsymptoms triggered by its action as described bythe physician.Słowa kluczowe:substancje odurzające lub psychotropowe,kierowcy, badanie lekarskieKey words:drugs or psychotropic agents, drivers,medical examinationWSTĘPW ostatnich latach w Polsce wśród uczestnikówruchu drogowego obserwuje się ciągły wzrost liczbyosób będących pod działaniem innych niż alkoholsubstancji psychoaktywnych głównie narkotykówz grupy kannabinoli, amfetaminy i jej analogów.Szczególnie niepokoi nasilające się obecnie zjawiskołącznego przyjmowania kilku narkotyków lubnarkotyku i alkoholu skutkujące wzmożeniem działańposzczególnych składników mieszaniny [1, 2,3].Kierowanie pojazdem mechanicznym „pod wpływemśrodka odurzającego” penalizowane jest normąart. 178a §1 k.k. [4], zaś w stanie „po użyciuśrodka działającego podobnie do alkoholu” – art.87 §1 k.w. [5].Na podstawie Rozporządzenia Ministra Zdrowiaz czerwca 2003 roku wraz z poprawką z marca2004 roku do środków działających podobnie doalkoholu objętych kontrolą prawną zaliczane są najczęściejnadużywane przez osoby kierujące pojazdami:opiaty, amfetamina i jej analogi, kokaina, tetrahydrokanabinole,benzodiazepiny [6, 7].Środkiem odurzającym w rozumieniu art. 178ak.k. – zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia27 lutego 2007 roku – są wszelkie substancje pochodzenianaturalnego lub syntetycznego działającena ośrodkowy układ nerwowy, których użycie powodujeobniżenie sprawności w zakresie kierowaniapojazdem.Obiektywna diagnoza stanu psychofizycznegoosoby podejrzanej o kierowanie pojazdem w staniepod wpływem środka odurzającego oparta jest nakompleksowej ocenie wyniku badania przedlaboratoryjnego(śliny), ustaleń i obserwacji dokonanychprzez policję i innych świadków zdarzenia, wynikubadania laboratoryjnego (krwi) oraz ustalonych zachowańi objawów działania związku psychoaktywnegoodnotowanych przez lekarza w protokolebezpośrednio przed pobraniem do analizy próbykrwi [8, 9, 10].Uzyskiwana w praktyce [11] niezgodność rezultatóww poszczególnych etapach ustalania stanupsychofizycznego kierowcy, szczególnie przy oznaczanychniskich poziomach stężeń substancji psychoaktywnychwe krwi, stanowi nierzadko problemorzeczniczy, a w konsekwencji opiniodawczy dlatoksykologa.MATERIAŁ I METODYAnalizą toksykologiczną w kierunku obecności„środków działających podobnie do alkoholu” objęto329 próbek krwi pobranych od kierowców w ramachkontroli drogowej bądź sprawców wypadkówdrogowych.Badania przeprowadzano wg obowiązującejopracowanej w Katedrze procedury. Wstępnie wy-2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1 STAN „POD WPŁYWEM SUBSTANCJI ODURZAJĄCYCH LUB PSYCHOTROPOWYCH” –PORÓWNANIE WYNIKÓW BADAŃ TOKSYKOLOGICZNYCH Z OCENĄ LEKARSKĄ37konywano badania przesiewowe w kierunku amfetamini kannabinoli z wykorzystaniem testów immunoenzymatycznychELISA. W kolejnym etapieprzeprowadzono analizę w oparciu o metodę chromatografiicieczowej ze spektrometrią mas (LC--MS). W przypadku pozytywnego rezultatu badańwstępnych na obecność kannabinoli wynik weryfikowanometodą chromatografii gazowej ze spektrometriąmas (GC-MS).WYNIKIPozytywny wynik analizy materiału biologicznegona obecność substancji psychoaktywnychuzyskano w 145 przypadkach (44%).Wyniki uzyskanych badań przedstawiono w tabeliI i II.Tabela II. Wyniki badań toksykologicznych próbekkrwi, w których stwierdzono obecnośćdwóch i więcej substancjipsychoaktywnych.Table II. Results of toxicological analysesof blood samples with two or morepsychoactive substances.Stwierdzone substancjeIdentified substancesAmfetamina, kannabinoleAmphetamine, cannabinolsKannabinole, alkoholCannabinols, alcoholMDMA, alkoholMDMA, alcoholAmfetamina, kannabinole, alkoholAmphetamine, cannabinols, alcoholLiczba przypadków (n)Number of cases (n)n=16n=11n=5n=3Tabela I.Table I.Wyniki badań toksykologicznych próbekkrwi, w których wykazano obecnośćjednej substancji psychoaktywnej.Results of toxicological analysesof blood samples with one psychoactivesubstance.MDMA, amfetaminaMDMA, amphetamineMDMA, amfetamina, kannabinoleMDMA, amphetamine, cannabinolsAmfetamina, alkoholAmphetamine, alcoholDiazepam, alkoholDiazepam, alcoholn=3n=3n=1n=1Stwierdzone substancjeIdentified substancesKannabinoleCannabinolsAmfetaminaAmphetamineLiczba przypadków (n)Number of cases (n)n = 55n = 31Opiaty, kannabinoleOpiates, cannabinolsKannabinole, petydynaCannabinols, pethidineAmfetamina, klozapinaAmphetamine, clozapineDiazepam, prometazyna, etanol, metanol, aceton, toluenDiazepam, promethazine, ethanol, methanol, acetone, toluenen=1n=1n=1n=1MDMAMDMADiazepamDiazepamSumaTotaln = 7n = 2n = 95Zolpidem, paroksetyna, fluoksetynaZolpidem, paroxetine, fluoxetineKannabinole, karbamazepinaCannabinols, carbamazepineTramal, metamizolTramadol, metamizoleSumaTotaln=1n=1n=1n=50W 95 przypadkach stwierdzono obecność jednegoze środków działających podobnie do alkoholu(kannabinole, amfetamina, MDMA, benzodiazepiny).W pozostałych 50 przypadkach wykazanowspółobecność innych substancji, których użyciemoże wpływać na sprawność psychofizyczną kierowcytj. obok kannabinoli i amfetamin obecnośćalkoholu, środków przeciwbólowych, nasennych,leków przeciwdepresyjnych, przeciwpsychotycznychczy rozpuszczalników organicznych.W badanych próbach krwi najczęściej manifestowałasię obecność kannabinoli (91), amfeta-2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

38 Małgorzata Korczyńska, Joanna Kulikowska, Rafał Celiński, Joanna Nowicka, Sebastian Rojek,Nr 1Anna Uttecht-Pudełkon = 20 (19%)Nie stwierdzono odchyleń od normy;wniosek: „nie jest pod wpływemalkoholu“No deviations were found;conclusion: “not under the influenceof alcohol”n = 9 (9%)Wniosek: „jest pod wpływemalkoholu“Conclusion: “under the influenceof alcohol”n = 14 (14%)Lekarz nie zajął stanowiskaniezależnie od braku lub obecnościstwierdzonych odchyleńThe physician did not formulate finalconclusions as to the presenceor absence of deviationsn = 103 (100%)Przypadki, w których wykazanoobecność substancji psychoaktywnejCases where psychoactive substanceswere foundn = 32 (31%)Stwierdzono odchylenia od normy;wniosek: „może być pod wpływemśrodków odurzających lub substancjipsychotropowych“Deviations were found;conclusion: “may be under the influenceof drugs or psychotropic substances”n = 28 (27%)Nie stwierdzono odchyleń od normy;wniosek: „może być pod wpływemśrodków odurzających lub substancjipsychotropowych“No deviations were found;conclusion: “may be under the influenceof drugs or psychotropic substances”Ryc. 1.Fig. 1.Porównanie uzyskanych wyników toksykologicznych badań laboratoryjnych z wynikami badańlekarskich.Comparison of the results of toxicological analyses with the results of medical examinations.miny (58), MDMA (18), w 4 przypadkach stwierdzonoobecność diazepamu, w 1 obecność opiatów.Uzyskane pozytywne wyniki analizy chemiczno--toksykologicznej skonfrontowano z wynikami badanialekarskiego. Dotyczyły one 103 przypadków,w pozostałych nie dysponowano protokołem pobraniakrwi. W porównaniu uwzględniono zarównostwierdzone przez lekarza odchylenia od stanuprawidłowego, jak i wyprowadzone na podstawiecałości zebranych informacji wnioski końcowe.U 32 osób (31%) stwierdzone w badaniulekarskim odchylenia pokrywały się z końcowymrozpoznaniem stanu „pod wpływem”. W 28 przypadkach(27%) wyniki badań lekarskich były prawidłowea we wnioskach podano, że badana osoba„może być pod wpływem substancji odurzającychlub psychotropowych”. W 6 przypadkach lekarzpomimo stwierdzonych w badaniach odchyleń odnormy nie określił ostatecznie stanu pacjenta, a w 8lekarz nie zajął stanowiska pomimo braku odchyleńw przeprowadzonym badaniu przedmiotowym (14%).W 9 przypadkach (9%) lekarz pomimo stwierdzonejobecności w organizmie środków odurzających(amfetamina, MDMA, kannabinole, diazepam)rozpoznał na podstawie badania lekarskiego jedyniestan nietrzeźwości, który potwierdzono analizą krwi.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1 STAN „POD WPŁYWEM SUBSTANCJI ODURZAJĄCYCH LUB PSYCHOTROPOWYCH” –PORÓWNANIE WYNIKÓW BADAŃ TOKSYKOLOGICZNYCH Z OCENĄ LEKARSKĄ39W pozostałych 20 przypadkach (20%) badanianie wykazywały odchyleń i we wnioskach podano,że osoba „nie jest pod wpływem alkoholu”.Do najczęściej stwierdzanych przez lekarzaobjawów działania związku psychoaktywnego należały:w przypadku kannabinoli (stwierdzone u 43 %badanych) – zmiana w szerokości źrenic, ich zwolnionareakcja na światło, zaczerwienienie skórytwarzy, zmiany w zachowaniu (wesołkowatość, gadatliwość)oraz zaburzenia orientacji.W przypadku amfetaminy odchyleniami obserwowanymiu 29% badanych były rozszerzone źreniceoraz zaburzenia równowagi (niepewny chód,niepewne podnoszenie przedmiotów z ziemi).W grupie, w której stwierdzono w badaniu toksykologicznymwięcej niż jedną substancję psychoaktywną– wyłączając przypadki osób nietrzeźwych– w połowie przypadków (15) obserwowanoobjawy upośledzenia funkcji układu nerwowego.Zakres stężeń amfetaminy zarówno w przypadkach,w których był stwierdzany tylko jeden związek,jak i przy współobecności innych substancjiwynosił 0,02-0,25 µg/ml.Nie zaobserwowano korelacji pomiędzy wartościąstężenia amfetaminy we krwi a wynikiem badaniaprzedmiotowego, na podstawie którego lekarzuznał za prawdopodobne, że dana osoba „może byćpod wpływem substancji odurzających lub psychotropowych”.Zakres stężeń ∆ 9 THC w przypadkach, w którychbył stwierdzany tylko jeden związek wynosił 1,1--20,4 ng/ml natomiast w przypadkach współobecnościinnych substancji wynosił 0,9-14,0 ng/ml.Również nie zaobserwowano tutaj korelacji pomiędzywartością stężenia ∆ 9 THC we krwi a wynikiembadania lekarskiego.Tabela III. Wyniki badania lekarskiego osób, u których w badaniu laboratoryjnym stwierdzonoobecność ∆ 9 THC.Table III. Results of medical examinations in patients with positive ∆ 9 THC test.Obserwowane objawyObserved symptomsZaczerwienienie skóry twarzyFlushŹrenice wolno reagujące na światłoPupils poorly responding to lightSzerokie źreniceWide pupilsWąskie źreniceNarrow pupilsZaburzenia orientacjiOrientation disordersBrak płynności mowyUnclear speechDodatni objaw RombergaPositive Romberg testDodatnia próba palec-nosPositive finger-nose testPrzekrwienie spojówekBloodshot eyesWesołkowatość, gadatliwośćMoria/logorroeaLiczba przypadków (n)Number of cases (n)n=4n=3n=5n=1n=4n=1n=2n=2n=1n=2Zakres oznaczonych stężeń ∆ 9 THC we krwi∆ 9 THC blood concentration range[1,4 -5,5 ng/ml]2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

40 Małgorzata Korczyńska, Joanna Kulikowska, Rafał Celiński, Joanna Nowicka, Sebastian Rojek,Nr 1Anna Uttecht-PudełkoTabela IV. Wyniki badania lekarskiego osób, u których w badaniu laboratoryjnym stwierdzonoobecność amfetaminy.Table IV. Results of medical examinations in patients with positive amphetamine test.Obserwowane objawyObserved symptomsZaczerwienienie skóry twarzyFlushŹrenice wolno reagujące na światłoPupils poorly responding to lightSzerokie źreniceWide pupilsZaburzenia orientacjiOrientation disordersPrzyśpieszone, niemiarowe tętnoAccelerated, irregular pulseNiepewny chódUnsteady gaitNiepewne podnoszenie przedmiotów z ziemiUnsteady when lifting up objects from the groundLiczba przypadków (n)Number of cases (n)n=1n=1n=3n=1n=1n=2n=2Zakres oznaczonych stężeń amfetaminy we krwiBlood amphetamine concentration range[0,02 - 0,21 µg/ml]WNIOSKI1. Najliczniejszą grupę wśród uczestników ruchudrogowego będących pod wpływem środków odurzającychstanowią osoby zażywające przetworykonopi indyjskich, amfetaminę i jej pochodne.2. Na podstawie analizy niewielkiej ilości prezentowanychprzypadków – dotyczących osób, u którychstwierdzono ∆ 9 THC lub/i amfetaminę – wnioskowaćmożna, iż brakuje korelacji pomiędzy oznaczonymstężeniem substancji psychoaktywnej wekrwi a obserwowanymi przez lekarza objawami jejdziałania.3. W 31% (32 na 103) przypadków pozytywnewyniki badań toksykologicznych korelowały zestwierdzonymi przez lekarza odchyleniami w oceniestanu klinicznego i pozwoliły na przyjęcie wniosku,iż badana osoba może być „pod wpływem substancjiodurzających lub psychotropowych”. Zwracauwagę fakt, iż ostateczne rozpoznanie przez lekarzastanu „pod wpływem substancji odurzających lubpsychotropowych” często nie wynika z istniejących,stwierdzonych w badaniu lekarskim objawów ichdziałania lecz jest formułowane w oparciu o uzyskanywywiad lub sugestie policji.4. Ograniczona w praktyce wykrywalność w badaniulekarskim wpływu środka odurzającego wynikającaze zróżnicowanej reakcji osoby badanej nadziałanie substancji psychoaktywnej (tolerancja,nadwrażliwość), a także nierzadko z różnic czasowychpomiędzy zaistniałym zdarzeniem drogowyma badaniem bądź też z równolegle występującychobjawów działania alkoholu etylowego, potwierdzapriorytetową wartość dowodową wyniku analitycznegokrwi.5. Wobec trudności w obiektywnej ocenie stanuosoby w momencie zdarzenia drogowego przyjąćnależy naszym zdaniem zasadę, iż oznaczenie wekrwi substancji kontrolowanej w postaci aktywnejniezależnie od oznaczonego stężenia we krwi i wynikubadania lekarskiego potwierdza stan „pod wpływemśrodka odurzającego”.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1 STAN „POD WPŁYWEM SUBSTANCJI ODURZAJĄCYCH LUB PSYCHOTROPOWYCH” –PORÓWNANIE WYNIKÓW BADAŃ TOKSYKOLOGICZNYCH Z OCENĄ LEKARSKĄ41Tabela V.Table V.Wyniki badania lekarskiego osób, u których w badaniu laboratoryjnym stwierdzonoobecność dwóch lub więcej substancji psychoaktywnych.Results of medical examinations in patients with two or more psychoactive substances.Liczba przypadków (n)Number of cases (n)n=8n=1n=3n=3Wyniki badań toksykologicznychToxicology results∆ 9 THC [1,3-6,5ng/ml];Amfetamina [0,02-0,25 µg/ml]∆ 9 THC [1.3-6.5ng/ml];Amphetamine [0.02-0.25 µg/ml]∆ 9 THC [1,6ng/ml]; morfina [76 ng/ml];kodeina [5ng/ml]∆ 9 THC [1.6 ng/ml]; morphine [76 ng/ml]; codeine [5 ng/ml]MDMA [0,02-0,17 µg/ml];Amfetamina [0,02-0,05 µg/ml]MDMA [0.02-0.17 µg/ml];Amphetamine [0.02-0.05 µg/ml]∆ 9 THC [1,3-1,8 ng/ml];MDMA [0,18-0,38 µg/ml];Amfetamina [0,07- 0,10 µg/ml]∆ 9 THC [1.3-1.8 ng/ml];MDMA [0.18-0.38 µg/ml];Amphetamine [0.07-0.10 µg/ml]Obserwowane objawyObserved symptomsSzerokie źrenice (3)Wide pupils (3)Źrenice wolno reagujące na światło (2)Pupils poorly responding to light (2)Dodatni objaw Romberga (1)Positive Romberg test (1)Dodatnia próba palec-nos (1)Positive finger-nose test (1)Zaburzenia orientacji (1)Orientation disorders (1)Nastrój awanturniczy (1)Quarrelsome mood (1)Zaczerwienienie skóry twarzy (1)Flush (1)Dodatnia próba palec-nos (1)Positive finger-nose test (1)Szerokie źrenice (1)Wide pupils (1)Dodatni objaw Romberga (1)Positive Romberg test (1)Dodatnia próba palec-nos (1)Positive finger-nose test (1)Niepewne podnoszenie przedmiotów z ziemi (1)Unsteady when lifting up objects from the ground (1)Przyśpieszone tętno (1)Accelerated pulse (1)Zaczerwienienie skóry twarzy (1)Flush (1)Szerokie źrenice (3)Wide pupils (3)Dodatnia próba palec-nos (1)Positive finger-nose test (1)Niepewne podnoszenie przedmiotów z ziemi (1)Unsteady when lifting up objects from the ground (1)2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

42 Małgorzata Korczyńska, Joanna Kulikowska, Rafał Celiński, Joanna Nowicka, Sebastian Rojek,Nr 1Anna Uttecht-PudełkoPIŚMIENNICTWO1. Szukalski B.: Prowadzenie pojazdów podwpływem narkotyków – nowe zagrożenie. ProblemyKryminalistyki. 2006, 252: 5 -12.2. Galer-Tatarowicz K., Wiergowski M., SzpiechB., Reguła K.: Narkomania w świetle działalnościorzeczniczej Katedry i Zakładu Medycyny SądowejAkademii Medycznej w Gdańsku w latach 1996-2005. Arch. Med. Sąd. Kryminol. 2007, LVII: 277--284.3. Niemcunowicz-Janica A., Wardaszka Z., Ptaszyńska-SarosiekI.: Badania nad obecnością środkówodurzających i substancji psychotropowychw organizmach uczestników ruchu drogowegow materiale Zakładu Medycyny Sądowej UM w Białymstoku.Arch. Med. Sąd. Kryminol. 2009, LIX:194-198.4. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 – Kodekskarny, Dz.U. 1997 roku Nr 88, poz. 553 z póź. zm.5. Ustawa z dnia 20 maja 1971 – Kodekswykroczeń, Dz.U. 2007 roku Nr 109, poz. 756z póź. zm.6. Prawo o ruchu drogowym z dnia 20 czerwca1997 roku, art. 45, 127 ust. 4, Dz.U. 1997.7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11czerwca 2003 roku, Dz.U. 2003, nr 116, poz.1104.8. Wachowiak R.: Aktualne możliwości diagnostyczno-interpretacyjnew opiniowaniu sądowo--lekarskim wpływu wybranych związków psychoaktywnychna zdolność psychomotoryczną człowieka.www.zielona-gora.po.gov.pl9. Olszowy Z., Albert M., Celiński R., KulikowskaJ., Rojek S.: Trudności opiniodawcze w sprawachdotyczących substancji psychoaktywnychw ruchu drogowym. Arch. Med. Sąd. Kryminol.,2007, LVII: 210-214.10. Verstraete A. G.: Badanie śliny przy podejrzeniuprowadzenia pojazdów pod wpływem narkotyków.Forensic Sci. Int., 2006, v. 150: nr 2-3.11. Engelgardt P., Pufal E., Śliwka K.: Przydatnośćwstępnego badania lekarskiego w ocenie kierowcówbędących pod wpływem środków działającychpodobnie do alkoholu. Z Zag. Nauk Sąd.,2006, LXVIII: 368-377.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

ARCH. MED. SĄD. KRYMINOL., 2011, LXI, 43-46PRACE ORYGINALNE / ORIGINAL PAPERSJoanna Nowicka, Joanna Kulikowska, Małgorzata Korczyńska, Rafał Celiński,Czesław ChowaniecToksykologiczna i medyczno-sądowa ocena nagłych zgonóww przebiegu narkotyzowania się butanemToxicological and medico-legal analyses of sudden deaths resultingfrom butane inhalationZ Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicachp.o. Kierownik: dr med. C. ChowaniecButan zaliczany jest do gazów duszących fizycznie,w dużym stężeniu wykazuje działanie narkotyczne.W ostatnich pięciu latach, w praktyce Katedryi Zakładu Medycyny Sądowej i ToksykologiiSądowo-Lekarskiej Śląskiego Uniwersytetu Medycznegow Katowicach, odnotowano 4 przypadkinagłych zgonów w przebiegu narkotyzowania siębutanem – składnikiem gazu do zapalniczek. Analizętoksykologiczną materiału biologicznego zabezpieczonegow czasie sekcji zwłok oraz analizę dowodówrzeczowych ujawnionych na miejscu zgonuwykonano metodą chromatografii gazowej technikąheadspace (GC/FID). Butan stwierdzono we krwi,płucach i mózgu zmarłych. Równolegle poddanoocenie histopatologicznej wycinki narządów wewnętrznych.Wyniki sekcji zwłok oraz badań dodatkowychoceniono pod kątem ich znaczenia i przydatnościw sądowo-lekarskim i toksykologicznymopiniowaniu o przyczynie zgonu.Butane is known to be a suffocating gas withnarcotic activity, especially at high concentrations.Within the past five years, a few cases of suddendeaths in teenage boys who had inhaled butane,a component of gas for lighters, were investigatedin the Forensic Medicine Department, MedicalUniversity of Silesia, Katowice. Analyses of biologicalmaterials secured at autopsies and evidence fromplaces of deaths was carried out using GC/FID.Butane was found in blood, lung and brain samplesof the deceased. Moreover, histopathologicalexaminations were performed. Results of autopsiesand additional analyses were appraised from thepoint of view of their significance and usefulness ingiving medico-legal opinions on the cause of death.Słowa kluczowe:butan, inhalacja, zgonKey words:butane, inhalation, deathWSTĘPWprowadzanie się w stan odurzenia, poprzez inhalacjępar lotnych rozpuszczalników organicznychlub klejów typu „Butapren”, to jedna z praktyk stosowanychprzez bardzo młodych ludzi [1, 2, 3].W tych samych celach używany jest także gazpłynny tj. skroplony butan lub mieszanina propanui butanu. W literaturze przedmiotu opisano przypadkistosowania butanu oraz propanu i butanuw celach samobójczych, w działaniach o charakterzeautoerotycznym oraz zgony po inhalacji propanui butanu lub samego butanu [4, 5, 6, 7, 8, 9, 10,11, 12].W ostatnich pięciu latach w praktyce toksykologicznejKatedry i Zakładu Medycyny Sądoweji Toksykologii Sądowo-Lekarskiej Śląskiego UniwersytetuMedycznego w Katowicach odnotowano4 przypadki nagłych zgonów chłopców w wiekuod 13 do 17 lat, do których doszło w przebiegunarkotyzowania się butanem. W jednym przypadkuzwłoki ujawniono w parku, w kolejnym na ogródkachdziałkowych, w pozostałych dwóch w domu.We wszystkich przypadkach, na miejscu zdarzenia,2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

44 Joanna Nowicka, Joanna Kulikowska, Małgorzata Korczyńska, Rafał Celiński, Czesław ChowaniecNr 1ujawniono pojemnik z gazem do zapalniczek, którystanowił źródło butanu.MATERIAŁ I METODYDo medyczno-sądowej i toksykologicznej ocenynagłych zgonów w przebiegu narkotyzowania siębutanem wykorzystano wyniki badań sekcyjnych,histopatologicznych i toksykologicznych.1. Badania histopatologiczne.Pobrane w czasie sekcji zwłok wycinki narządówwewnętrznych: mózgu, płuc, serca, wątroby i nerki,utrwalono w buforowanej formalinie i poddano rutynowejobróbce histologicznej. Uzyskane preparatyparafinowe barwiono hematoksyliną-eozyną i ocenionow mikroskopie świetlnym.2. Badania chemiczno-toksykologiczne.Krew analizowano na obecność alkoholu etylowegoi substancji psychoaktywnych, zgodnie z rutynowostosowanymi w Katedrze i Zakładzie MedycynySądowej i Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚUM, procedurami opracowanymi dla materiałusekcyjnego. Badanie na obecność alkoholu etylowegoprowadzono metodą chromatografii gazowejtechniką headspace, analizę na obecność substancjipsychoaktywnych wykonano metodami: immunoenzymosorpcyjnąELISA z wykorzystaniem testówfirmy Neogen oraz chromatografii cieczowejsprzężonej ze spektrometrią mas (LC/MS).Analizę krwi, wycinków z płuc i mózgu na obecnośćlotnych węglowodorów alifatycznych wykonanometodą chromatografii gazowej technikąheadspace, zastosowano chromatograf gazowyHRGC 5300 (Carlo Erba Instruments) wyposażonyw detektor płomieniowo-jonizacyjny (FID) orazkolumnę kapilarną DB-WAX (JW Scientific), gaznośny: hel – przepływ 2 ml/min. Warunki pracy aparatu:temperatura dozownika 120˚C, temperaturadetektora 200˚C, temperaturowy pieca 50˚C(izoterma). W identycznych warunkach analitycznych,poddano analizie zabezpieczone w miejscuujawnienia zwłok dowody rzeczowe tj. pojemnikiz gazem do zapalniczek. Jako wzorca n-butanuużyto próbkę gazu, którą pobrano z zakupionegooryginalnego pojemnika z gazem do zapalniczek.WYNIKI BADAŃ1. Badania sekcyjne.W odnotowanych czterech przypadkach nagłychzgonów w przebiegu odurzania się butanem badaniemsekcyjnym wykazano jedynie płynność krwii silny jej zastój w narządach wewnętrznych, silnyobrzęk płuc i mózgu, w jednym przypadku stwierdzonododatkowo ograniczone zblednięcie w obrębieściany tylnej lewej komory serca. We wszystkichprzypadkach wykluczono zgon z przyczyn chorobowychoraz wywołany urazem mechanicznym.2. Badania histopatologiczne.Badania histopatologiczne wycinków ze zwłokwykazały:• płuco – silne przekrwienie z wylewami krwido światła pęcherzyków, obrzęk,• mózg – przekrwienie z wybroczynami i obrzękiem,• serce – przekrwienie z wybroczynami, w jednymprzypadku stwierdzono fragmentację włókienmięśniowych, barwienie metodą Seliego – dodatnie,• wątroba – przekrwienie,• nerka – przekrwienie.3. Badania chemiczno-toksykologiczne.Badanie chemiczno-toksykologiczne nie ujawniłowe krwi zmarłych nastolatków alkoholu etylowegooraz substancji psychoaktywnych: kokainy,opiatów, pochodnych amfetaminy, benzodiazepiny,kannabinoli. Analiza na obecność lotnych węglowodorówalifatycznych wykazała we krwi, w płucachi mózgu obecność n-butanu – składnika gazudo zapalniczek. Największą ilość n-butanu stwierdzonow tkance mózgowej i płucnej. W identycznychwarunkach analitycznych poddano analizie próbkigazu pobrane z pojemników z gazem do zapalniczek,które zabezpieczono w miejscu ujawnieniazwłok. Przeprowadzone badanie dowodów rzeczowychpotwierdziło w nich obecność głównegoskładnika tj. n-butanu.DYSKUSJAGłównym składnikiem gazu do zapalniczek jestskroplony n-butan z niewielką domieszką izobutanu,n-pentanu, izopentanu. N-butan (temp. wrzenia-0,5°C) występuje w ropie naftowej i w gazie ziem-2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1TOKSYKOLOGICZNA I MEDYCZNO-SĄDOWA OCENA NAGŁYCH ZGONÓWW PRZEBIEGU NARKOTYZOWANIA SIĘ BUTANEM45nym, w warunkach normalnych jest węglowodoremgazowym, pod ciśnieniem łatwo się skrapla.W postaci skroplonej znalazł zastosowanie jakopaliwo lekkie, materiał pędny, w butlach turystycznychi dozownikach gazu do zapalniczek. Działanietoksyczne butanu zależy od jego stężenia we wdychanympowietrzu: małe stężenia mogą powodowaćbóle i zawroty głowy, większe stężenia wykazujądziałanie narkotyczne, wywołują euforię,halucynacje [13]. W aktach, które otrzymaliśmy dojednej ze spraw, sposób odurzania gazem do zapalniczek(n-butanem) oraz towarzyszące mu doznania,koledzy zmarłego opisywali następująco:„Czyniliśmy to w ten sposób, że zawór pojemnika z gazemwciskaliśmy mocno trzymając go w ustach zębamii powoli dozowaliśmy sobie ten gaz do ust a następniestopniowo do płuc. Po czterech takich pociągnięciachkażdorazowo po upływie około pięciu góraminut wyczuwalne było działanie tego gazu. Na przykładu mnie objawiało się to w ten sposób, że wchodziłomi ciepło przez całe ciało aż do stóp i wtedy teżczułem taki spokój, siedząc później z opuszczonągłową dużo zawsze myślałem, wszystko mi przychodziłona myśl, myślenie to było raczej pozytywne.(…) Taki stan »trzymał« mnie do piętnastu minut poczymzachowywałem się już normalnie”. Wysokiestężenia butanu mogą wywołać drgawki, śpiączkę,groźne dla życia zaburzenia rytmu serca pod postaciąmigotania komór oraz śmierć [14, 15, 16].Butan zaliczany jest do gazów duszących fizycznie.Jego działanie polega na wypieraniu tlenu we wdychanympowietrzu w zamkniętej przestrzeni co prowadzido hipoksji i zgonu w wyniku uduszenia. Takimechanizm występuje w przypadkach samobójstwdokonywanych przy użyciu butanu lub propan-butanugdy gaz doprowadzano do worka plastikowegozałożonego na głowę lub bezpośrednio do światładróg oddechowych [4, 5, 6, 9, 10, 12, 13].W omawianych czterech przypadkach w małocharakterystycznym obrazie sekcyjnym i badaniuhistologicznym stwierdzono przede wszystkim cechyśmierci nagłej. W jednym przypadku badaniesekcyjne ujawniło, a badanie histopatologiczne potwierdziło,rzadko spotykane u dzieci, cechy ogniskowegoostrego niedokrwienia (martwicy) mięśniasercowego. Taki mechanizm zgonu, w sytuacji inhalacjibutanu, należy także wziąć pod uwagę. W literaturzeopisano, zakończony wyleczeniem, przypadekzawału serca u 14-letniego chłopca po inhalacjibutanu. Za najbardziej prawdopodobny mechanizmpowstania pełnościennego zawału mięśnia sercowego,zdaniem autorów, należało przyjąć skurcztętnic wieńcowych spowodowany toksycznym działaniembutanu na śródbłonek naczyń [17].W pozostałych trzech przypadkach w sądowo--lekarskich opiniach, po uwzględnieniu informacjiz wywiadu, wyników badań sekcyjnych, histopatologicznychi toksykologicznych przyjęto, iż śmierćmałoletnich inhalujących się butanem związana byłaz niedotlenieniem organizmu: depresją ośrodka oddechowegoprowadzącą do zatrzymania oddechu.Nagłe zgony w przebiegu inhalowania się butanemmogą mieć ostatecznie kilka mechanizmów:• niedotlenienie, depresja ośrodka oddechowego,zatrzymanie oddechu,• zaburzenia rytmu serca pod postacią migotaniakomór, odruchowe zatrzymanie akcji serca,ostre niedokrwienie mięśnia sercowego,• silny obrzęk błon śluzowych górnych dróg oddechowychskutkujący upośledzeniem ich drożnościi w konsekwencji uduszeniem.WNIOSKIPodsumowując omawiane przypadki stwierdzićnależy, iż:1. Do zgonu w przypadku inhalacji butanu możedojść w mechanizmie niedotlenienia, duszenia jakrównież może on mieć charakter nagłego zgonu sercowego.2. Analiza toksykologiczna, w przypadku zgonówludzi bardzo młodych, już na etapie badań przesiewowychpowinna obejmować lotne rozpuszczalnikiorganiczne, w tym również lotne węglowodoryalifatyczne: butan i propan-butan.3. We wszystkich omawianych przypadkachpodstawowe znaczenie w ukierunkowaniu przedewszystkim badań toksykologicznych miały precyzyjneinformacje o okolicznościach zdarzenia, informacjeo charakterze uzależnienia młodych ludzioraz zabezpieczone dowody rzeczowe.4. Sądowo-lekarska opinia o przyczynie zgonupowinna łączyć w sobie wyniki badań sekcyjnychoraz uzupełniające i poszerzające rozpoznaniesekcyjne, wyniki badań dodatkowych: toksykologicznychi histopatologicznych, które wymagają konfrontacjiz ustaleniami śledztwa, w tym co dookoliczności zgonu.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

46 Joanna Nowicka, Joanna Kulikowska, Małgorzata Korczyńska, Rafał Celiński, Czesław ChowaniecNr 1PIŚMIENNICTWO1. Olszowy Z., Nowicka J.: Toksykomania rozpuszczalnikamiorganicznymi w kazuistyce toksykologicznejKatedry Medycyny Sądowej w Katowicach.Arch. Med. Sąd. Kryminol. 1998, 48: 237-242.2. Olszowy Z., Nowicka J.: Inhalatomania lotnymirozpuszczalnikami organicznymi. Arch. Med.Sąd. Kryminol. 2000, 50: 89-93.3. Spiller H. A.: Epidemiology of volatilesubstance abuse (VSA) cases reported to US poisoncenters. AM J Drug Alcohol Abuse. 2004, 30, 1:155-165.4. Ago M., Ago K., Ogata M.: A fatal case ofn-butane poisoning after inhaling anti-perspirationaerosol deodorant. Legal Medicine. 2002, 4, 2:113-118.5. Fuke C., Miyazaki T., Arao T., Morinaga Y.,Takaesu H., Takeda T., Iwamasa T.: A fatalcase considered to be due to cardiac arrhythmiaassociated with butane inhalation. Legal Medicine.2002, 4, 2: 134-138.6. Gross A., Kłys M.: Samobójstwo przez inhalacjępropanu-butanu. Arch. Med. Sąd. Kryminol.2002, 52: 37-42.7. Jackowski C., Rőmhild W., Aebi B., BernhardW., Krause D., Dirnhofer R.: Autoerotic accident byinhalation of propane-butane gas mixture. Am JForensic Med Pathol. 2005, 26, 4: 355-359.8. Kurka P., Ondra P., Staněk A., Staňkovă M.,Dvořaček I.: Todbringende gase – propan und butan.Rechtsmedizin. 2004, 14, 4: 355.9. Oritani S., Zhu B.L., Quan L., Tanguchi M.,Fujita M.Q., Fukita K., Maeda H.: Two autopsycases involving asphyxia by butane inhalation. JpnJ Forensic Toxicol. 2001, 19, 3: 257-262.10. Rohring T. P.: Sudden death due to butaneinhalation. Am J Forensic Med Pathol. 1997, 18,3: 299-302.11. Shields L. B., Hunsaker D. M., HunsakerJ. C., Wetli C. V., Hutchins K. D., Holmes R. M.:Atypical autoerotic death: part II. Am J ForensicMed Pathol. 2005, 26, 1: 53-62.12. Sugie H., Sasaki C., Hashimoto C.,Takeshita H., Nagai T., Nakamura S., Furukawa M.,Nishikawa T., Kurihara K.: Three cases of suddendeath due to butane or propane gas inhalation;analysis of tissues for gas components. Forensic SciInt. 2004, 143, 2: 211-214.13. Kołaciński Z. (red.): Ostre zatrucia. Część I.Zatrucia gazami. IMP, Łódź, 1996.14. Edwards K. E., Wenstone R.: Successfulresuscitation from recurrent ventricular fibrillationsecondary to butane inhalation. Br J Anaesth.2000, 84, 6: 803-806.15. Williams D. R., Cole S. J.: Ventricularfibrillation following butane gas inhalation.Resuscitation. 1998, 37, 1: 43-45.16. El-Menyar A. A., El-Tawil M., Al Suwaidi J.:A teenager with angiographically normal epicardialcoronary arteries and myocardial infarction afterbutane inhalation. Eur J Emerg Med. 2005, 12, 3:137-141.17. Godlewski K., Werner B., Sterliński M.,Pytkowski M., Szwed H., Domagała M., Koc L.:Zawał serca u 14-letniego chłopca po inhalacjibutanu. Kardiol Pol. 2006, 64, 3: 305-308.Katedra i Zakład Medycyny Sądoweji Toksykologii Sądowo-LekarskiejJoanna Nowickaul. Medyków 1840-752 Katowicee-mail: joanna_nowicka@poczta.onet.pl2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

ARCH. MED. SĄD. KRYMINOL., 2011, LXI, 47-50PRACE ORYGINALNE / ORIGINAL PAPERSTeresa Grabowska, Joanna Nowicka, Joanna Kulikowska, Stanisława Kabiesz-NeniczkaOcena ekspozycji na cyjanowodór u śmiertelnych ofiar pożaróww aspekcie powstawania w zwłokach endogennego cyjanowodoruw procesach gnilno-rozkładowychAssessment of exposure to hydrogen cyanide in fire fatalities in the aspectsof endogenous hydrogen cyanide production as a result of putrefactionprocesses in the deceasedZ Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicachp.o. Kierownik: dr med. C. ChowaniecOcena narażenia na cyjanowodór osób, które zginęływ pożarach w zamkniętej przestrzeni (mieszkania,garaże, piwnice) nie jest prosta, z uwagi naznane i opisane w literaturze zjawisko tworzeniasię w zwłokach endogennego cyjanowodoru. W pracyzamieszczono wyniki badań na obecność cyjanowodoruu śmiertelnych ofiar eksplozji i pożaru w kopalnioraz u ofiar pożarów w pomieszczeniach zamkniętych.Jak na to wskazują zebrane przez nas obserwacje,wysoka temperatura otoczenia, w którejprzebywały zwłoki, a także czas ich przebywaniaw takich warunkach, nawet przez kilkadziesiąt godzin,skutecznie hamowały procesy autolityczne prowadzącedo tworzenia się cyjanowodoru endogennego.On account of endogenous hydrogen cyanide (HCN)production in the deceased, it is not easy to assessexposure to HCN in people who died in fire involvingclosed rooms (flats, garages, cellars, etc). In the paper,the authors present the results of blood determinationsof hydrogen cyanide in fatalities of explosions and firesoccurring in coal-mines, as well as fires in closed rooms.It has been demonstrated that the time of exposureto a high temperature and the temperature itselfhamper autolysis processes that lead to productionof endogenous HCN in fire fatalities.Słowa kluczowe:cyjanowodór endogenny, krew sekcyjnaKey words:endogenous hydrogen cyanide,postmortem bloodWSTĘPPrzyczyna śmierci osób w pożarach w zamkniętejprzestrzeni jest złożona. Obok działania wysokiejtemperatury i związanymi z nią termicznymiurazami, uwzględnić należy toksyczne działanietlenku węgla powstałego w wyniku niecałkowitegospalania substancji organicznych przy niedoborzetlenu oraz innych toksycznych składników gazówpożarniczych w tym cyjanowodoru [1, 2]. Stwierdzenieobecności cyjanowodoru w zwłokach znalezionychw miejscu pożaru należy traktować krytyczniei ostrożnie. Istniejące w piśmiennictwieobserwacje nad powstawaniem w zwłokach cyjanowodoruwskazują, że różnorodne procesy biochemiczne,w wyniku których powstaje ten ksenobiotykograniczone są głównie temperaturą, w której przebywajązwłoki. Powyżej temperatury otoczenia 70--75°C nie obserwowano tworzenia się endogennychcyjanków [3, 4, 5, 6, 7, 8].MATERIAŁ I METODYMateriał badawczy stanowiły próby krwi, którepobrano w czasie sekcji zwłok ofiar pożarów oraz katastrofgórniczych. Analizę na obecność karboksyhemoglobinywykonano metodą kolorymetrycznąWolffa przy użyciu spektrofotometru Hitachi 2001,cyjanowodór oznaczono techniką mikrodyfuzji w komorachConwaya metodą kolorymetryczną w oparciuo reakcję Königa.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

48 Teresa Grabowska, Joanna Nowicka, Joanna Kulikowska, Stanisława Kabiesz-NeniczkaNr 1WYNIKI BADAŃPierwsza analizowana grupa dotyczyła osób,które zginęły w katastrofach w kopalniach po wybuchumetanu, obejmowała ona także przypadki,w których zwłoki przebywały w wysokiej temperaturzewyrobiska górniczego po zakończonym pożarzew temp. 50-75°C przez kilkadziesiąt godzin[9].Wyniki badań na obecność cyjanowodoru i karboksyhemoglobinywe krwi śmiertelnych ofiar wybuchóww kopalni zebrano w tabeli I.Drugą grupę stanowiły osoby, które zginęły w pożarze,a których zwłoki znaleziono w płonącymzamkniętym pomieszczeniu: w mieszkaniu, garażu,piwnicy, samochodzie.Liczbę przypadków oraz zakres stężeń cyjanowodorui karboksyhemoglobiny we krwi śmiertelnychofiar pożarów w zamkniętej przestrzeni przedstawionow tabeli II.Tabela I.Table I.Wyniki badań krwi śmiertelnych ofiar katastrof górniczych na obecność cyjanowodoru (HCN)i karboksyhemoglobiny (COHb).Results of blood tests determining HCN and COHb presence in fatalities of mining disasters.Rok katastrofy górniczejYear of mining disasterLiczba ofiarNumber of casualtiesWyniki badańResultsCOHb [%]HCNLiczba analiz dodatnichNumber of positive resultsZakres stężeńConcentration range2002 10 102006 23 172009 15 11Liczba analiz ujemnychNumber of negativeresults- nieobecnynegative6* nieobecnynegative4* nieobecnynegativeRazem 48* zwłoki ujawniono w obszarze eksplozji, przyczyna zgonu urazowa* bodies were found in the explosion area, injury as the cause of death2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1OCENA EKSPOZYCJI NA CYJANOWODÓR U ŚMIERTELNYCH OFIAR POŻARÓWW ASPEKCIE POWSTAWANIA W ZWŁOKACH ENDOGENNEGO CYJANOWODORUW PROCESACH GNILNO-ROZKŁADOWYCH49Tabela II. Wyniki badań krwi śmiertelnych ofiar pożarów w zamkniętej przestrzeni na obecnośćcyjanowodoru (HCN) i karboksyhemoglobiny (COHb).Table II. Results of blood tests determining HCN and COHb presence in fire fatalities in closed rooms.Liczba przypadków w latach 2001-2011Number of cases in 2001-2011n=100HCN [µg/ml]Zakres stężeńConcentration rangeCOHb [%]Zakres stężeńConcentration range52 13 nieobecnanegative20 nieobecnynegative15 nieobecnynegativenieobecnanegativeDYSKUSJAPodziemny wybuch metanu w kopalni przynosikumulacyjny wzrost temperatury dochodzący nawetdo 2650°C. Towarzysząca wybuchowi eksplozja pyłuwęglowego i wyczerpanie tlenu w wyrobisku górniczymjest powodem wysokiej emisji tlenku węgla,co prowadzi do wzrostu stężenia tego gazu w miejscueksplozji dochodzącego nawet do 10% [10,11]. Śmierć osób znajdujących się w obszarze eksplozjimoże być wynikiem doznanych urazów termicznychi mechanicznych a także toksycznegodziałania tlenku węgla. W większości zbadanychprzez nas przypadków tj. w 38 na 48, stwierdzonoobecność karboksyhemoglobiny w zakresie stężeńod 11 do 93% COHb. W dalszych 10 przypadkachanaliza krwi na obecność karboksyhemoglobiny byłaujemna a zgon osób znajdujących się w centrumeksplozji był wynikiem urazów mechanicznych i termicznych.We wszystkich tych przypadkach niestwierdzono we krwi obecności cyjanowodoru.W drugiej grupie osób, które zginęły w pożarzew zamkniętej przestrzeni mieszkania, garażu, samochodui piwnicy, w 65 przypadkach na 100przebadanych, stwierdzono obecność cyjanowodoruw zakresie stężeń od 1,5-39,8 µg/ml. U 35 osóbbadanie na obecność cyjanowodoru było negatywne.W tej grupie w 20 przypadkach stwierdzonoobecność tylko karboksyhemoglobiny z zakresemstężeń 17-83% COHb, a w 15 przypadkach zgonbył następstwem urazów mechanicznych i termicznychprzy nieobecności obu tych ksenobiotyków.Stwierdzony w tej grupie cyjanowodór miał charakteregzogenny – powstał on w wyniku termicznegorozkładu przedmiotów użytkowych zawierającychtworzywa sztuczne. Za możliwością powstania cyjanowodoruna drodze takiego mechanizmu przemawiajątakże zebrane przez nas wcześniejszeobserwacje, dotyczące obecności tego ksenobiotykuw powietrzu pobranym z miejsca pożaru w pierwszymokresie akcji ratowniczej. Obecność cyjanowodoruw zakresie stężeń 0,3-3,5 µg/ml stwierdzonorównież we krwi 16 osób na 32 zbadane –osób, które odratowano z pożaru [2, 12].WNIOSKI1. Termiczny rozkład tworzyw sztucznych w zamkniętejprzestrzeni, prowadzący do powstania cyjanowodoru,stanowi poważne zagrożenie dla życia2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

50 Teresa Grabowska, Joanna Nowicka, Joanna Kulikowska, Stanisława Kabiesz-NeniczkaNr 1osób znajdujących się w obszarze pożaru. Oznaczonywe krwi ofiar pożarów cyjanowodór ma charakteregzogenny.2. Zebrane obserwacje dla dwóch grup badawczychwskazują, iż wysoka temperatura skuteczniehamuje procesy autolityczne prowadzące do tworzeniasię cyjanowodoru endogennego.PIŚMIENNICTWO1. Grabowska T., Sybirska H.: Badania nadpoziomem cyjanowodoru we krwi osób zmarłychw pożarach. Arch. Med. Sąd. Kryminol. 2000, 50,1: 39-47.2. Grabowska T.: Kształtowanie się stężeń cyjanowodoruwe krwi osób zmarłych w pożarach.Rozprawa doktorska. Wydział Lekarski ŚAM, Katowice2002.3. Gubała W.: Wpływ temperatury na powstawanieendogennych związków toksycznych w aspekcieoceny przyczyny zgonu ofiar pożarów. Arch.Med. Sąd. Kryminol. 1997, 47, 2: 157-162.4. Karhunen P. J., Lukkari I., Vuori E.: Highcyanide level in a homicide victim burned afterdeath: evidence of post mortem diffusion. ForensicSci Int. 49, 1991: 179-183.5. Norris J. C., Moore S. J., Hume A. S.:Synergistic lethality induced by the combination ofcarbon monoxide and cyanide. Toxicology. 1986Aug. 40, 2: 121-129.6. Grabowska T., Sybirska H.: The role ofendogenous hydrogen cyanide in forensic medicalappraisal and interpretation of fire victims.Problems of Forensic Sciences. 2003, 54: 82-92.7. Seto Y.: Stability and spontaneous productionof blood cyanide during heating. J Forens Sci.1966, 41: 465-468.8. Kała M., Chudzikiewicz E.: The influence ofpost-mortem changes in biological material oninterpretation of toxicological analysis results.Problems of Forensic Sciences. 2003, 54: 32- 59.9. Skowronek R., Chowaniec Cz.: Rola zadaniai przydatności ustaleń medyczno-sądowych w postępowaniupowypadkowym w przypadkach urazowychzgonów w górnictwie węgla kamiennego.Arch. Med. Sąd. Kryminol. 2009, 59, 2: 101-111.10. Mikhaĭlovskiĭ IaA., Shevchenko V. V.,Stepanova R. A., Pavlova IuS., Karmushina G. V.:The forensic medical expertise of carbon monoxidepoisonings in the cases of the explosion of methaneand coal dust in a mine. Sud. Med. Eksp. 1991,34, 3: 39-40.11. Mikhaĭlovskiĭ IaA., Shevchenko V. V.,Stepanova R. A., Pavlova IuS., Karmushina G. V.:The forensic medical expertise of fatal mechanicaltrauma in cases of methane and coal dust explosionin a mine. Sud. Med. Ekspert. 1992, 35, 3: 14-16.12. Grabowska T., Sybirska H., Maliński M.:Próba oceny ryzyka śmiertelnego zatrucia na podstawiekształtowania się stężenia cyjanowodorui karboksyhemoglobiny we krwi ofiar pożarów. Arch.Med. Sąd. Kryminol. 2003, 53: 19-17.Teresa GrabowskaKatedra i Zakład Medycyny Sądoweji Toksykologii Sądowo-Lekarskiejul. Medyków 1850-752 Katowicee-mail: tgrabowska@sum.edu.pl2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

ARCH. MED. SĄD. KRYMINOL., 2011, LXI, 51-57PRACE ORYGINALNE / ORIGINAL PAPERSMałgorzata Małodobra, Anna Jonkisz, Elżbieta Kowalczyk, Arleta Lebioda, Beata Bartnik,Barbara ŚwiątekWydajność trzech komercyjnych zestawów do izolacji DNA i RNAze zróżnicowanego materiału klinicznego i dowodowego,przy użyciu automatycznej stacji JanusEfficiency of three commercial kits dedicated to DNA and RNA isolation from variousclinical and forensic materials using the Janus automated workstationZ Zakładu Technik Molekularnych Katedry Medycyny Sądowej Akademii Medycznejim. Piastów Śląskich we WrocławiuKierownik Katedry: prof. dr hab. med. B. ŚwiątekIzolacja materiału genetycznego jest niezwykleważnym etapem w pracowni biologii molekularnej.Wzrastające zapotrzebowanie pociąga za sobądoskonalenie metod pozyskiwania materiału genetycznegow kierunku zwiększenia dokładności i przyspieszeniapracy. Automatyzacja w pracowni biologiimolekularnej znajduje coraz szersze zastosowaniew wielu dziedzinach naukowych, główniemedycynie i kryminalistyce. Celem niniejszej pracybyło opracowanie metodyki automatycznej izolacjikwasów nukleinowych z użyciem automatycznejstacji Janus (Perkin Elmer). Wydajność i czystośćautomatycznej izolacji DNA była zadowalająca.Pomimo licznych prób automatyzacji preparacjiRNA, nie udało się uzyskać RNA, które pracowałobyw sposób oczekiwany w dalszych aplikacjachjak RT-PCR i Real-Time PCR.Isolation of genetic material is a crucial stagein molecular biology. Increasing needs for DNAanalysis cause continuous improving of geneticmaterial isolation methods toward higher accuracyand output. Automatization in molecular biologyis widely seen, especially in clinical and forensicmedicine. The objective of this research wasoptimization of methods for automatic nucleic acidisolation using the Janus automated workstation,Perkin Elmer. The efficiency and purity of isolatedDNA was satisfactory. Despite numerous attemptsat achieving automatic RNA isolation, we didnot succeed in obtaining RNA working in otherapplications, such as RT-PCR or Real-Time PCR.WSTĘPPozyskiwanie i sposoby izolacji materiału genetycznegoz tkanek bądź płynów ustrojowych jestniezwykle ważnym etapem w pracowni biologii molekularnej.Od tego etapu zależy możliwość przeprowadzeniadalszych analiz. Niezwykle ważną cechącharakteryzującą materiał genetyczny jest uzyskanailość oraz jego czystość. Dąży się do uzyskania wynikówpozwalających na otrzymanie wysokiej jakościDNA o dużej wydajności izolacji oraz o odpowiedniejczystości uzyskanego eluatu [1].W dobie rozwoju badań molekularnych analizyDNA i RNA stosowane są w wielu dziedzinach medycyny[2, 3], technologii, kryminalistyki [4] czyteż biotechnologii. Ponadto identyfikacja osobniczaza pomocą profilu markerów genetycznych, jest referencyjnąmetodą stosowaną do celów identyfikacyjnychzwłok w przypadku katastrof, wypadkówczy żywiołów natury [4]. Analiza RNA także znalazłazastosowanie w medycynie sądowej. Możliwajest identyfikacja śladów biologicznych, znajdowanychna miejscach zbrodni, na podstawie profiluekspresji genów specyficznych dla określonej tkanki.Dzięki zmianom w profilu ekspresji genówmożna określać czas jaki upłynął od momentu pozostawieniaśladu na miejscu zbrodni [5, 6, 7],a także czas jaki upłynął od momentu zadania ranydo czasu zgonu. Pojawiły się ponadto doniesieniao próbach wykorzystania w medycynie sądowejmicroRNA (miRNA), którego zaletą jest większastabilność w porównaniu z mRNA [8].2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

52 Małgorzata Małodobra, Anna Jonkisz, Elżbieta Kowalczyk, Arleta Lebioda, Beata Bartnik, Barbara Świątek Nr 1Wzrastające zapotrzebowanie pociąga za sobądoskonalenie metod pozyskiwania materiału genetycznego,w kierunku wzrostu przepustowości i możliwościizolacji kwasów nukleinowych, z dużej ilościpróbek w stosunkowo krótkim czasie. Metoda manualnaizolacji materiału genetycznego ma ograniczonemożliwości i w sytuacji konieczności izolacji materiałuz setek czy też tysięcy próbek, w krótkimprzedziale czasowym, nie jest możliwa. Taką możliwośćzapewniają roboty automatyczne [9, 10, 11].Automatyzacja w pracowni biologii molekularnejnie jest nowym pojęciem. Wiele doniesień literaturowychpodaje sukcesywne próby automatyzacjiizolacji kwasów nukleinowych w wielu dziedzinachnaukowych, głównie medycyny i kryminalistyki. Automatycznaizolacja kwasów nukleinowych w medycynieznalazła zastosowanie głównie w diagnostycezakażeń bakteryjnych i wirusowych [12, 13].Podjęto także próby automatyzacji izolacji kwasównukleinowych z trudnego materiału, jakim są tkankiz bloczków parafinowych [14] czy też izolacji DNApłodowego z osocza matki [15]. AutomatyzacjaDNA znalazła szerokie zastosowanie w medycyniesądowej ze względów przede wszystkim małej ilościmateriału, ponadto konieczności analiz wielu próbekw ograniczonym czasie [4, 11, 16]. Szereg pozycjiliteraturowych donosi także o możliwości i pozytywnychwynikach automatyzacji preparacji RNAz różnego materiału [17], także z tkanek parafinowych[14].Celem niniejszej pracy było opracowanie metodykiautomatycznej izolacji kwasów nukleinowych,zarówno DNA jak i RNA, z użyciem automatycznejstacji Janus, Perkin Elmer. Próby izolacji przeprowadzonoz użyciem różnych komercyjnych zestawóworaz ze zróżnicowanych materiałów zarównoklinicznych jak i sądowych.MATERIAŁY I METODYMateriał poddany badaniu.Automatyzację izolacji DNA i RNA testowanowykorzystując bardzo szeroki rodzaj materiału klinicznegoi dowodowego. Materiał kliniczny stanowiłyprzede wszystkim krew pobrana na antykoagulant,osocze, limfocyty krwi obwodowej w liczbie 3x10 6komórek. Analizowano także wydajność izolacji materiaługenetycznego z mięśnia szkieletowego oraztkanki nowotworowej (guz nerki). DNA z osoczaizolowano bezpośrednio po pobraniu i oddzieleniuod elementów morfotycznych krwi. Izolacji DNAz krwi poddano krew świeżą, sekcyjną oraz mrożoną(-20°C). Limfocyty izolowano przez wirowaniena Gradisolu G w gradiencie stężeń i przechowywanow temperaturze -75°C, mięsień i tkankę nowotworowąrównież przechowywano w temperaturze-75°C w obecności stabilizatora RNALater(Ambion) w celu stabilizacji RNA.Materiał dowodowy stanowiły plamy krwi orazkości kriogenicznie sproszkowane. Materiał ten poddanoodpowiedniej obróbce przez trawienie 48hw temperaturze 56°C w obecności buforu lizującegooraz proteinazy K (20 mg/ml).Wykaz zestawów do izolacji kwasównukleinowych.Do prób dopracowania automatyzacji izolacjimateriału genetycznego użyto komercyjnych testówróżnych firm. Ponieważ stacja automatyczna Janusposiada możliwość izolacji przy wykorzystaniu kulekmagnetycznych, do testowania wybrano zestawywykorzystujące tę aplikację. Zapoznano sięz wieloma protokołami dotyczącymi izolacji materiaługenetycznego z użyciem kulek magnetycznych.Jednym z głównych kryteriów doboru odpowiedniegozestawu była łatwość implementacji na platformiepipetującej Janus.Badano następujące zestawy: NucleoMag96Tissue (Macherey-Nagel), miniMAG NucliSens (Biomerieux),Illustra triplePrep kit (GE Healthcare).Ilość przeprowadzonych eksperymentów – izolacjibyła różna w zależności od użytych zestawów i rodzajumateriału. Tabela nr I zawiera ilość przeprowadzonychdoświadczeń.Izolację prowadzono według protokołów załączonychprzez producentów, w temperaturze pokojowej.Jedynie wstępny etap lizy komórek prowadzonow temperaturze 56°C, czas inkubacji byłróżny dla różnych materiałów i wynosił od 10 mindla krwi, do 48h dla kości. Tkankę mięśniową i nowotworową,podobnie jak plamy krwi, inkubowano3h. Izolując materiał genetyczny z miału kostnego,nie uwzględniono wstępnie, procedury odwapniania.Takie postępowanie miało na celu udzielenienam odpowiedzi na postawione przez nas pytanie:Czy etap odwapniania, stosowany w metodzie manualnej,który jest pracochłonny, a według niektórychnieskuteczny, da się pominąć przy użyciu auto-2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1WYDAJNOŚĆ TRZECH KOMERCYJNYCH ZESTAWÓW DO IZOLACJI DNA I RNAZE ZRÓŻNICOWANEGO MATERIAŁU KLINICZNEGO I DOWODOWEGO,PRZY UŻYCIU AUTOMATYCZNEJ STACJI JANUS53matyzacji. Dalszą procedurę izolacji prowadzonozgodnie z zalecanym przez producenta protokołem.Ilości, wielkości materiałów biologicznych, z którychizolowany był materiał genetyczny ujęto w tabeli nr II.Tabela I.Table I.Charakterystyka materiału klinicznego i dowodowego oraz parametry charakteryzująceuzyskany materiał genetyczny z użyciem automatycznej stacji Janus.MN - Macherey-Nagel, B – Biomerieux, GE - GE Healthcare.Characteristics of clinical and forensic samples and parameters of genetic material obtainedusing the Janus automated workstation.MN - Macherey-Nagel, B – Biomerieux, GE - GE Healthcare.Rodzaj materiałuType of materialTestTestMateriał genetycznyGenetic materialStężenie [ng/µl]Concentration [ng/µl]R 260 /280R 260 /230Ilość powtórzeńNumber of repeatsWynik dodatni w PCRPositive PCR resultOsoczePlasmaPlama krwiBloodstainKrew pełna świeżaFresh whole bloodKrew pełna mrożonaFrozen whole bloodLimfocytyLymphocytesMięsień szkieletowySkeletal muscleGuz nerkiRenal tumorKościBonesMN, B DNA 6,3±2,5 0,890,03MN, B DNA 2,4±1,2 1,40,01B DNA 33,8±12 1,160,24B DNA 14,7±3,6 1,040,11B, GE DNA/RNA 7,0±0,2/5,9±0,6B, GE DNA/RNA 6,0±1,2/6,1±3,4B, GE DNA/RNA 6,8±2,6/5,8±2,3NM, B DNA 1,2±0,5 0,230,011,53/ 1,870,11/ 0,211,22/ 0,90,01/ 0,011,12/ 1,090,01/ 0,014 -110 +4 +4 +4 +;-10 +;-4 +;-4 -Tabela II. Ilości materiału biologicznego, z którego izolowano materiał genetyczny z użyciemautomatycznej stacji Janus.Table II. The amount of material used for nucleic acids isolation using the Janus automated workstation.Rodzaj materiału / Type of material Materiał genetyczny / Genetic material Ilość / Amount Wielkość / SizeOsocze / Plasma DNA 1000ul -Plama krwi / Bloodstain DNA - 2-8mm/ 3mmKrew pełna świeża i mrożona / Fresh and frozen whole blood DNA 100ul -Limfocyty / Lymphocytes DNA/RNA 3x10 6 lub 1x10 7 -Mięsień szkieletowy / Skeletal muscle DNA/RNA 25mg -Guz nerki / Renal tumor DNA/RNA 25mg -Kości / Bones DNA 0,2g -2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

54 Małgorzata Małodobra, Anna Jonkisz, Elżbieta Kowalczyk, Arleta Lebioda, Beata Bartnik, Barbara Świątek Nr 1Testy analityczne prowadzone w celu analizyprzydatności materiału genetycznego.Stężenie uzyskanego materiału genetycznegooraz stopień czystości (R 260 /280 oraz R 260 /230) ocenianospektrofotometrycznie z użyciem aparatuNanoDrop ND1000 (Thermo Scientific).Materiał genetyczny poddano amplifikacji w testachstosowanych do ustalania spornego ojcostwa(AmpFlSTR Identyfiler PCR Amplification Kit,Applied Biosystems) oraz do analizy osobniczej(AmpFlSTR Y-filer PCR Amplification Kit, AppliedBiosystems). Materiał kliniczny analizowano z zastosowaniemklasycznego PCR, środowisko reakcji zapewniałQiagen Multiplex PCR Kit, Qiagen). RNAw pierwszej kolejności poddawano reakcji odwrotnejtranskrypcji z użyciem High Fidelity cDNASynthesis Kit, Applied Biosystems, następnie cDNAamplifikowano z użyciem starterów dla genu metabolizmupodstawowego GAPDH (1000pz) w obecnościQiagen Multiplex PCR Kit, Qiagen. Warunkireakcji oraz profil temperaturowy dobierano odpowiedniodla każdego odczynnika zgodnie z rekomendowanymprzez firmę protokołem.WYNIKIAnaliza jakości i czystości kwasównukleinowych.Parametry charakteryzujące kwasy nukleinowewyizolowane za pomocą automatycznej stacji Janusprzedstawiono w tabeli numer I. Uzyskane DNAposiadało stężenie oraz współczynniki czystościR 260 /280 oraz R 260 /230 zadowalające, odpowiednie dodalszych aplikacji. Oceniając RNA uzyskane za pomocąstacji Janus, stężenie RNA było zadowalające,natomiast współczynniki czystości nie spełniałyoczekiwań.Analiza przydatności zastosowania uzyskanegoDNA.Uzyskane z użyciem automatycznej stacji JanusDNA zostało poddane analizie sprawdzania przydatnościużycia w rutynowo stosowanych testachdla celów klinicznych oraz medycyny sądowej. DNAizolowane z plam (plamy pobrane od rodzin, u którychdochodzono spornego ojcostwa) poddano amplifikacjiz użyciem zestawu AmpFlSTR IdentyfilerPCR Amplification Kit. Uzyskane produkty byłyspecyficzne, wydajność reakcji była porównywalnado wyników uzyskanych z użyciem DNA izolowanegorutynową metodą manualną.DNA izolowane z krwi pełnej świeżej i mrożonejoraz plam krwi i izolaty z kości analizowanoz użyciem testu do amplifikacji polimorfizmówY-STR, AmpFlSTR Y-filer PCR Amplification Kit.Produkt PCR powstały po amplifikacji DNA uzyskanegoza pomocą stacji Janus, był w praktyce nieodróżnialnyod wyników analiz z wykorzystaniemDNA izolowanego rutynową metodą manualną. Nieuzyskano produktu amplifikacji DNA izolowanegoz kości.DNA uzyskane z materiałów do badań klinicznych,jak mięśnie szkieletowe, tkanka nowotworowa,czy limfocyty, poddawano amplifikacji w klasycznymPCR z użyciem starterów specyficznychdla genu VDR (Gen Receptora Witaminy D), region3’UTR. Wielkość otrzymanego produktu wynosiła220pz. Analizę produktów PCR przedstawiono narycinie 1. Uzyskano produkt amplifikacji dla DNAizolowanego z limfocytów, tkanki mięśniowej, tkankinowotworowej, krwi pełnej świeżej oraz mrożonej.Nie udało się uzyskać produktu dla DNA izolowanegoz kości i z osocza.Analiza przydatności zastosowania uzyskanegoRNA.Wyizolowane RNA poddano w pierwszej kolejnościreakcji odwrotnej transkrypcji w celu przepisaniainformacji z RNA na cDNA. NastępniecDNA amplifikowano w reakcji RT-PCR z użyciemstarterów specyficznych dla cDNA. Przykładowyrozdział elektroforetyczny przedstawiono na rycinie2. Wynik dodatni uzyskano jedynie dla izolacji RNAwykonywanej manualnie (rutynowa metoda izolacji).Brak było produktu amplifikacji cDNA uzyskanegoz RNA izolowanego z limfocytów i guzanerki izolowanego przy użyciu automatycznej stacjiJanus.DYSKUSJAW niniejszej pracy przedstawiliśmy wyniki świadcząceo skuteczności automatycznej izolacji DNAz różnych materiałów klinicznych oraz dowodowych.Wydajność automatycznej izolacji DNA, podobniejak jego czystość, była zadowalająca porównywalnado rutynowo stosowanych metodmanualnych. Jednakże pomimo licznych prób au-2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1WYDAJNOŚĆ TRZECH KOMERCYJNYCH ZESTAWÓW DO IZOLACJI DNA I RNAZE ZRÓŻNICOWANEGO MATERIAŁU KLINICZNEGO I DOWODOWEGO,PRZY UŻYCIU AUTOMATYCZNEJ STACJI JANUS55K- 3 2 1 M500pz1000pz500pz200pzM 1 2 3 4 K-Ryc. 1.Fig. 1.Wynik elektroforezy PCR z wykorzystaniemDNA izolowanego z użyciem stacjiJanus (1 – limfocyty, 2 – kości,3 – osocze, 4 – guz nerki, K - – kontrolaujemna). Wynik dodatni dla izolacjiz limfocytów i guza nerki.Wielkość produktu PCR 220pz.Agarose gel electrophoresis of PCRproducts using DNA isolated withthe Janus automated workstation(1 – lymphocytes, 2 – bones,3 – plasma, 4 – renal tumor, K- –negative control). Positive results areseen for lymphocytes and renal tumor.Product size 220bp.Ryc. 2.Fig. 2.Wynik elektroforezy RT-PCR z wykorzystaniemRNA izolowanegoza pomocą automatycznej stacji Janus(1 – limfocyty, 2 – guz nerki) orazmetodą manualną (3 – limfocyty). K- –kontrola ujemna. Wynik dodatni tylkodla izolacji manualnej, produkt dlaGAPDH – 1000pz.Agarose gel electrophoresis of PCRproducts using DNA isolated with theJanus automated workstation(1 – lymphocytes, 2 – renal tumor)and using a manual method(3 – lymphocytes). K- – negativecontrol. Positive result for manualisolation only.GAPDH product – 1000bp.tomatyzacji preparacji RNA, nie udało się uzyskaćRNA, które pracowałoby w sposób oczekiwanyw dalszych aplikacjach, jak RT-PCR i Real-TimePCR. RNA jest cząsteczką bardzo labilną i ulegabardzo szybkiej degradacji już w temperaturzepokojowej. Planowane jest w przyszłości dokupienieelementów chłodzących, co pozwoli wyeliminowaćdegradację RNA w czasie izolacji, jakopotencjalną przyczynę niepowodzeń.Wyniki przedstawione w pracy stanowią potwierdzeniewyników uzyskanych przez inne zespołybadawcze, również wdrażające automatyzację preparacjikwasów nukleinowych w laboratoriach [9,10, 11, 17]. W niniejszej pracy skupiliśmy sięgłównie na materiale klinicznym dla projektównaukowych oraz dla celów medycyny sądowej.Udało nam się pozyskać DNA z szerokiej bazy materiałuklinicznego oraz dowodowego. W przeciwieństwiedo Huang et al. [15], nie powiodła sięamplifikacja DNA izolowanego z osocza. Brakdodatniego wyniku mógł być spowodowany nieprawidłowymoddzieleniem osocza od elementówmorfotycznych krwi, bądź też niewystarczającymwiązaniem DNA do złoża, jakim w naszym przypadkubyły kulki magnetyczne. Dalsze analizy z wykorzystanieminnych zestawów muszą być przeprowadzone.Automatyzacja w medycynie sądowej jest szerokoprowadzona na całym świecie. Liczne daneliteraturowe donoszą, iż uzyskane DNA metodą automatycznejizolacji jest wysokiej jakości [11, 16].Co więcej, automatyzacja pomaga w uzyskaniu produktuamplifikacji, nawet przy bardzo małej ilościmateriału dowodowego bądź zdegradowanego [4].Uzyskaliśmy bardzo dobre wyniki automatycznejizolacji DNA z próbek dla celów medycyny sądowej.Uzyskane metodą automatycznej izolacji DNAw sposób zadowalający pracowało w dalszych2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

56 Małgorzata Małodobra, Anna Jonkisz, Elżbieta Kowalczyk, Arleta Lebioda, Beata Bartnik, Barbara Świątek Nr 1aplikacjach analiz zarówno w celu ustalenia spornegoojcostwa, jak i dla analizy personalnej z wykorzystaniemmarkerów STR na chromosomie Y(Y-STRs). Udało się nam uzyskać pełny profil o satysfakcjonującejwydajności amplifikacji. Jedyniepróby izolacji DNA z kości z wykorzystaniem stacjiJanus zakończyły się porażką. Otrzymane DNA nieposiadało zadowalających parametrów oraz niedało dodatniego wyniku w dalszych analizach.W literaturze można doszukać się licznych doniesieńodnośnie automatyzacji preparacji RNAz różnorodnego materiału [14, 17]. Pomimo podjętychlicznych prób izolacji RNA z wykorzystaniemstacji Janus, nie udało nam się uzyskać RNA, którepracowałoby w sposób zadowalający w aplikacjachdiagnostycznych i eksperymentalnych. Brak wynikumógł być spowodowany wieloma czynnikami, dlaprzykładu brakiem systemu chłodzącego zautomatyzowanegoz aparatem. Dalsze testy w kierunkuautomatycznej izolacji RNA będą sukcesywniewykonywane.Podsumowując, udało nam się opracować automatycznąizolację DNA z różnorodnych tkanek,dobrze pracujących w dalszych aplikacjach stosowanychw badaniach klinicznych i naukowych orazdla celów medycyny sądowej. Dzięki wykorzystaniuopisanych badań nasze laboratorium jest przystosowanedo szybkiej, jednoczesnej analizy wielupróbek, co w stanach klęski żywiołowej bądź katastrofpozwoli na szybką i dokładną analizę identyfikacyjną.Dalsze prace w kierunku automatyzacjiRNA będą przedmiotem odrębnego doniesienia.PIŚMIENNICTWO1. Słomski R.: Analiza DNA. Teoria i praktyka.Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu,Poznań 2008.2. Spiegel A. M., Libutti S. K.: Future diagnosticsand therapeutic trends in endocrine cancers.Semin. Oncol. 2010, 37(6): 691-695.3. Aw W., Ota I., Toyoda Y., Lezhava A., SakaiY., Gomi T., Hayashizaki Y., Ishikawa T.: Pharmacogenomicsof Human ABC Transporters: Detectionof Clinically Important SNPs by SmartAmp2.Method Curr. Pharm. Biotechnol. 2010, [Epubahead of print].4. Schiffner L. A., Bajda E. J., Prinz M.,Sebestyen J., Shaler R., Caragine T. A.: Optimalizationof a simple, automatable extraction methodof recover sufficient DNA from low copy numberDNA samples for generation of short tandem repeatsprofile. Croat, M J. 2005, 46: 578-586.5. Vennemann M., Koppelkamm A.: mRNAprofiling in forensic genetics I: Possibilities andlimitations Forensic Science International. 2010,203: 71-75.6. Haas C., Klesser B., Kratzer A., Bär W.:mRNA profiling for body fluid identificationForensic Science International: Genetic Suplement.2008, 1: 37-38.7. Visser M., Zubakov D., Ballantyne K. N.:mRNA-based skin identification for forensic applicationsInt J Legal Med. 2010, 125: 253-263.8. Courts C., Madea B.: Micro-RNA – A potentialfor forensic science? Forensic Science International.2010, 203: 106-111.9. Kachel V., Sindelar G., Grimm S.: Highthroughputisolation of ultra-pure plasmid DNA bya robotic system. BMC Biotechnol. 2006, 16: 6-9.10. Fangan B. M., Dahlberg O. J., DeggerdalA. H., Bosnes M., Larsen F.: Automated system forpurification of dye-terminator sequencing productseliminates up-stream purification of templates.Biotechniques. 1999, 26(5): 980-983.11. Kishore R., Hardy W. R., Anderson V. J.,Sanchez N. A., Bouncristiani M. R.: Optimization ofDNA extraction from low yield and degradedsamples using the BioRobot® EZ1 and BioRobot®M48. J. Forensic. Sci. 2006, 51(5).12. Dauphin L. A., Huthins R. J., Bost L. A.,Browen M. D.: Evaluation of automated and manualcommercial DNA extraction methods for recoveryof Brucella DNA from suspensions and spikedswabs. Journal of Clinical Biology. 2009, 49:3920-3926.13. Raggam R. B., Wagner J., Bozic M., MichelinB. D., Hammerschmidt S., Homberg C., KesslerH. H.: Detection and quantitation of Epstein-Barrvirus (EBV) DNA in EDTA whole blood samplesusing automated sample preparation and real timePCR. Clin. Chem. Lab. Med. 2010, 48(3): 413-418.14. Hennig G., Gehrmann M., Stropp U.,2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1WYDAJNOŚĆ TRZECH KOMERCYJNYCH ZESTAWÓW DO IZOLACJI DNA I RNAZE ZRÓŻNICOWANEGO MATERIAŁU KLINICZNEGO I DOWODOWEGO,PRZY UŻYCIU AUTOMATYCZNEJ STACJI JANUS57Brauch H., Fritz P., Eichelbaum M., Schwab M.,Schroth W.: Automated extraction of DNA and RNAfrom a single formalin-fixed paraffin-embeddedtissue section for analysis of both single nucleotidepolymorphisms and mRNA expression. ClinicalChemistry. 2010, 56: 1845-1853.15. Huang D. J., Mergenthaler-Gatfield S.,Hahn S., Holzgreve W., Zhong X. Y.: Isolation ofcell-free DNA from maternal plasma using manualand automated systems. Methods Mol. Biol. 2008,444: 203-208.16. Tack L., Thomas M., Reich K.: Automatedforensic DNA purification optimized for FTA cardpunches and Idetifiler STR-based PCR analysis.JALA. 2005, 10: 231-236.17. Hourfar M. K., Michelsen U., Schmidt M.,Berger A., Seifried E., Roth W. K.: High-throughputpurification of viral RNA based on novel aqueouschemistry for nucleic acid isolation. Clin. Chem.2005, 51(7): 1217-1222.Adres do korespondencji:Małgorzata Małodobraul. Marii Skłodowskiej-Curie 5250-369 Wrocławtel. +48 71 784 15 95fax: +48 71 784 01 15e-mail: malmal@forensic.am.wroc.pl2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

ARCH. MED. SĄD. KRYMINOL., 2011, LXI, 58-61PRACE KAZUISTYCZNE / CASE REPORTSMariusz Kobek, Czesław Chowaniec, Krystian Rygol, Christian JabłońskiNiezwykły przypadek postrzału z broni pneumatycznej*An unusual case of gunshot wounds caused with an air gunZ Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicachp.o. Kierownik: dr med. C. ChowaniecPrzedstawiono sądowo-lekarską ocenę niezwykłegoprzypadku postrzału z broni pneumatycznej,jakiego doznała 28-letnia kobieta – kierująca samochodemosobowym. W następstwie przedmiotowegozdarzenia pokrzywdzona doznała rany postrzałowejokolicy prawego oczodołu – praktyczniebez żadnych, istotnych negatywnych następstwzdrowotnych. W opinii sądowo-lekarskiej, sporządzonejw ZMS ŚUM, dokonano kwalifikacji doznanychprzez pokrzywdzoną obrażeń, w tym równieżw kontekście działania nieustalonego sprawcy.A 28-year-old woman was shot in the face with anair gun while driving a car. The patient was examinedin the Department of Forensic Medicine in Katowice.An inconspicuous scar was found near the medialangle of the right eye. Further ophthalmological andradiological examinations revealed the presence ofsmall foreign bodies in the vitreous body of the righteye, the sphenoid sinus and the ethmoid cells. Theauthors issued an expert opinion, in which theystated that the sustained injuries had not causedany significant organ dysfunction.Słowa kluczowe:broń pneumatyczna, obrażenie postrzałowe,kwalifikacja prawna obrażeńKey words:pneumatic weapon, gunshot injury,subsumptionWSTĘPW rozumieniu Ustawy z dnia 21 maja 1999 rokuo broni i amunicji (z późniejszymi zmianami zawartymiw Ustawie z dnia 14.02.2003) – „broniąpneumatyczną jest niebezpieczne dla życia lubzdrowia urządzenie, które w wyniku działania sprężonegogazu jest zdolne do wystrzelenia pociskuz lufy lub elementu ją zastępującego i przez to zdolnedo rażenia celu na odległość, a energia kinetycznapocisku opuszczającego lufę lub element jązastępujący przekracza 17 J”. Amunicja do bronipneumatycznej przeszła w ciągu kilkudziesięciuostatnich lat wiele przeobrażeń. Kiedyś była to odlanaołowiana kulka, a dzisiaj – w użyciu jest wieleodmian śrutów wykonanych z różnych materiałów.Podstawowy niegdyś kaliber 4,5 mm został rozszerzonynajpierw o 5,5 mm, a później o 6,35 mm orazkaliber pośredni 5 mm [7].OPIS PRZYPADKUZ treści protokołu przesłuchania pokrzywdzonej(kobiety liczącej obecnie 30 lat) wynikało, że w dniu16.08.2007 roku kierując samochodem osobowym(przy otwartych szybach) w okolicy tartaku w miejscowościDrawno (Pojezierze Pomorskie) usłyszałagłośny huk i poczuła silny ból oka prawego. Z tejokolicy zaczęła krwawić i z tego powodu udała siędo szpitala w miejscowości Choszczno, skąd zostałaskierowana do kliniki okulistycznej w Szczecinie.W dniu 16.08.2007 roku w Izbie Przyjęć KlinikiOkulistyki w Szczecinie stwierdzono u niej bliżejnieokreśloną „ranę wlotową skóry” w okolicy kątawewnętrznego oka prawego. Badaniem przedmiotowyminnych śladów obrażeń zewnętrznych anizmian w zakresie narządu wzroku nie ujawniono.Wykonane u pokrzywdzonej w dniu 16.08.2007 rokubadania RTG czaszki i zatok obocznych nosa ujawniłyobecność „4 ciał metalicznych w okolicy za-* Poszerzona wersja referatu, przedstawionego podczas XV Zjazdu Naukowego PTMSiK, Gdańsk 16-18.09.2010.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1NIEZWYKŁY PRZYPADEK POSTRZAŁU Z BRONI PNEUMATYCZNEJ59tok”. Pacjentkę skierowano do Izby Przyjęć OddziałuChirurgii Twarzowo-Szczękowej. W karcie informacyjnejz Izby Przyjęć Kliniki Chirurgii Szczękowo--Twarzowej Szpitala Klinicznego w Szczecinie z dnia16.08.2007 roku odnotowano m.in: „stan po urazietwarzoczaszki, ciała obce w powłokach twarzoczaszki;uraz w dniu dzisiejszym, dolegliwości nie zgłasza,wskazana kontrola w dniu jutrzejszym w poradnichirurgicznej w Szczecinie”. Konsultujący pokrzywdzonąw dniu 06.09.2007 roku lekarz specjalistaneurochirurg (w warunkach ambulatoryjnych)nie stwierdził u niej odchyleń od prawidłowegostanu neurologicznego i zalecił dalszą obserwację(bez konieczności leczenia operacyjnego). Z dalszychdanych wynikało, że pokrzywdzona do grudnia2007 roku pozostawała w obserwacji i leczyłasię ambulatoryjnie w warunkach przyklinicznej poradnilaryngologicznej w Katowicach. W tym okresie– jej stan ogólny określano jako stabilny. BadanieTK zatok obocznych nosa, wykonane w dniu02.11.2007 roku wykazało obecność „czterechelementów o wysyceniu metalicznym o charakterzeciał obcych”, z których dwa znajdowały się w zatoceklinowej (o wymiarach 7,4x5,1 mm i ok. 3x1mm), a dwa pozostałe w sitowiu tylnym (wzdłużprzebiegu przegrody nosa o wymiarach ok. 4x2,5mm i ok. 3,1x1,5mm).Badanie sądowo-lekarskie, w tym specjalistyczneokulistyczne i neurologiczne, przeprowadzone w Katedrzei Zakładzie Medycyny Sądowej ŚląskiegoUniwersytetu Medycznego w Katowicach w dniu15.01.2009 roku wykazały drobną, zanikową bliznępo prawidłowo wygojonym zranieniu w okolicy kątaprzyśrodkowego oka prawego i obecność bliżej nieokreślonegociała obcego (o charakterze niemetalicznym)w ciele szklistym gałki ocznej prawej (do dalszejdiagnostyki) – bez uchwytnego klinicznie upośledzeniafunkcji narządu wzroku. Wykonane u pokrzywdzonejw dniu 20.03.2009 roku ponownie badanieRTG czaszki potwierdziło obecność czterech ciał metalicznychw obrębie czaszki – o lokalizacji i wymiarachjak na wcześniejszych radiogramach (ryc. 1 i 2).Ryc. 1.Fig. 1.Wynik badania RTG czaszki z dnia20.03.2009 roku w projekcjiprzednio-tylnej.Anterior-posterior head X-ray performedon March 23, 2009.Ryc. 2.Fig. 2.Wynik badania RTG czaszki z dnia20.03.2009 roku w projekcji bocznej.Lateral head X-ray performedon March 23, 2009.DYSKUSJA I PODSUMOWANIEOkoliczności zdarzenia, lokalizacja anatomicznai charakter uszkodzenia postrzałowego, przy brakuuchwytnych ujemnych następstw zdrowotnych,potwierdzają niezwykłość przedstawionego przypadku.Obrażenia postrzałowe w następstwie użyciabroni pneumatycznej z pociskami śrutowymimogą być poważne, a nawet śmiertelne. W takichprzypadkach zranień zazwyczaj pomocy lekarskiejw trybie pilnym wymagają stwierdzane obrażeniatwarzoczaszki (zwłaszcza w okolicach oczodołów),2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

60 Mariusz Kobek, Czesław Chowaniec, Krystian Rygol, Christian JabłońskiNr 1szyi, klatki piersiowej i brzucha – często połączonez uszkodzeniami dużych naczyń, a więc – skutkującychstanem zagrożenia życia. Gdy dodatkowo niemożna ujawnić obecności pocisku w okolicy ranywlotowej, należy rozważyć możliwość wystąpieniazatorowości naczyniowej [2, 4, 6]. Obrażenia okolicoczodołów i gałek ocznych, będące następstwempostrzału śrutem z broni pneumatycznej, zawierająszerokie spektrum zmian pourazowych, od lekkich –w postaci wylewów krwawych podspojówkowychi powierzchownych uszkodzeń rogówki, poprzezobrzęk i krwotoki do siatkówek oraz do ciała szklistego,aż do rozerwania gałek ocznych z koniecznościąich operacyjnego wyłuszczenia. Do późnychnastępstw pourazowych, w tego rodzaju uszkodzeniach,zalicza się przewlekłe zmiany zapalne poszczególnychstruktur gałki ocznej, zaćmę i wtórnąjaskrę oraz różnego stopnia zaburzenia ostrościwzroku – ze ślepotą włącznie [1, 5]. W przeważającejczęści przypadków postrzałów – zdarzeniaz użyciem broni pneumatycznej mają charakterdziałania przypadkowego, niezamierzonego, rzadziejzwiązane są z działaniem celowym, zamierzonym.W I-szej grupie osób pokrzywdzonychprzeważają przypadki dot. dzieci w wieku do ok.15 lat [2, 3].Pokrzywdzona w dniu 16.08.2007 roku doznałarany postrzałowej w okolicy oczodołu prawego,której kanał drążył w głąb jamy czaszki i kończyłsię w okolicy zatoki klinowej i sitowia, z tkwiącymitam czteroma ciałami metalicznymi – praktyczniebez żadnych, istotnych negatywnych następstwzdrowotnych. Również uszkodzenie powłok w okolicykąta przyśrodkowego oka prawego, pierwotnieopisane jako „rana wlotowa”, jak i istniejąca aktualniew tej okolicy blizna, miały i mają charakteranatomicznie ograniczony, co zdarza się nawetw przypadkach postrzałów z broni pneumatycznejprzy użyciu amunicji śrutowej, oddanych z bezpośredniegopobliża [9]. Największe ciało obcemetaliczne o śr. ok. 5 mm odpowiada kształtowii wymiarom pociskowi śrutowemu używanemu dobroni pneumatycznej, który mógł zostać wystrzelonyz tego typu broni, zaś pozostałe mniejsze mogąbyć drobnymi jego odpryskami – powstałymi w wynikurozfragmentowania czy przejścia pocisku przezelementy kostne czaszki [7].Rana postrzałowa okolicy oczodołu prawego niebyła połączona z obrażeniami kośćca czaszki, istotniejszymiuszkodzeniami struktur anatomicznychw przebiegu kanału rany postrzałowej – narząduwzroku, układu nerwowego i oddechowego (zwłaszczaz koniecznością podjęcia specjalistycznegoleczenia operacyjnego), a także intensywniejszymkrwawieniem. Dalsza dokumentacja lekarska i dotychczasowaobserwacja kliniczna nie wskazywała,aby przebieg gojenia się ww. obrażeń był powikłany,jak również aby wystąpiły jakieś odleglejsze komplikacje.W związku z istniejącymi u pokrzywdzonej ciałamiobcymi śródczaszkowymi istnieje jednak ryzykowyzwolenia z tego powodu miejscowego, ropnegostanu zapalnego – z objęciem tym procesemzatok klinowych i koniecznością wówczas podjęciaspecjalistycznego leczenia operacyjnego neurochirurgicznego– włącznie [1].W chwili badania sądowo-lekarskiego brakowałoobiektywnych przesłanek uzasadniających przyjęcie,że doznane przez pokrzywdzoną w dniu16.08.2007 roku obrażenia okolicy oczodołu prawegospowodowały naruszenie czynności odpowiednichnarządów ciała lub rozstrój zdrowia „inneniż wymienione w art. 156 par. 1 k.k.”, tj. w rozumieniuart. 157 par. 1 k.k. Przyjęto zatem, że uszkodzeniate skutkowały naruszeniem czynności narządówciała, a także rozstrojem zdrowia trwającymnie dłużej niż 7 dni.Niewątpliwie jednak zachowanie nieustalonej dochwili obecnej osoby, która w dniu 16.08.2007roku oddała strzał z broni pneumatycznej w kierunkupokrzywdzonej z powstaniem ww. uszkodzeńciała „naraziło ją na bezpośrednie niebezpieczeństwoco najmniej ciężkiego uszczerbku na zdrowiu”w postaci m.in. choroby realnie zagrażającej życiui innego ciężkiego kalectwa, co zgodne jest z przyjętymizasadami opiniowania sądowo-lekarskiegow podobnych przypadkach [8].2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1NIEZWYKŁY PRZYPADEK POSTRZAŁU Z BRONI PNEUMATYCZNEJ61PIŚMIENNICTWO1. Bowen D. I., Magauran D. M.: Ocular injuriescaused by Airgun Pellets: An Analysis of 105 cases.British Medical Journal. 1973, 1: 333-337.2. Ceylan H., Mc Gowan A., Stringer M. D.: Airweapon injuries: a serious and persistent problem.Arch Dis Child. 2002, 86 (4): 234-235.3. Langley J. D., Norton R. N., Alsop J. C.,Marshall S. W.: Airgun injuries in New Zealand,1979-1992. Injury Prevention. 1996, 2: 114-117.4. Shaw M. D., Galbraith S.: Penetrating airguninjuries of the head. Br J Surg. 1977, 64 (3): 221-224.5. Shuttleworth G. N., Galloway P. H.: Ocularair-gun injury: 19 cases. J R Soc Med. 2001, 94(8): 396-399.6. Syed A., Mc Henry I. D. S., Carter L. M.,Mitchell D. A.: Carotid artery injury from an airgunpellet: a case report and review of the literature.Head&Face Medicine. 2009, 5: 3.7. Szayer M.: Nowoczesne wiatrówki. Bellona,Warszawa 2007.8. Woźniak K., Nowaczek-Dziocha E., MoskałaA., Urbanik A., Pohl J.: Rekonstrukcja kanałupostrzału z wiatrówki w zakresie szyi. Arch. Med.Sąd. Kryminol. 2009, 59 (4): 326-329.9. Woźniak K., Pohl J.: Samobójcze postrzałyz broni śrutowej po wprowadzeniu lufy do usta ryzyko błędnej oceny na miejscu ujawnieniazwłok. Arch. Med. Sąd. Kryminol. 2003, 53 (4):347-355.Adres do korespondencji:Katedra i Zakład Medycyny Sądoweji Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznegow Katowicachul. Medyków 1840-752 Katowicee-mail: mariusz.kobek@wp.pl2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

ARCH. MED. SĄD. KRYMINOL., 2011, LXI, 62-64PRACE KAZUISTYCZNE / CASE REPORTSChristian Jabłoński, Mariusz Kobek, Dorota Kowalczyk-Jabłońska 1Czy neurastenia to choroba psychiczna – sztuczny, czy rzeczywistyproblem opiniodawczy?*Neurosis as a mental disease – controversies surrounding insurance certificationZ Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicachp.o. Kierownik: dr med. C. Chowaniec1Z NZOZ Poradni dla Psychicznie i Nerwowo Chorych „Integritas” s.c. w OświęcimiuW latach 2008-2009 do Zakładu Medycyny SądowejŚUM w Katowicach napłynęło kilkanaściespraw przeciwko PZU S.A., w których organ procesowyzlecił biegłym odpowiedź na pytanie – „czyneurastenia, to choroba psychiczna w rozumieniuogólnych warunków ubezpieczenia?”, lub „czy neurastenia,to choroba psychiczna?”. Wszystkie nadesłanesprawy dot. ubezpieczonych – funkcjonariuszyPolicji, u których rozpoznawano zespół neurasteniczny.Ubezpieczyciel negował zasadność wypłaceniaświadczenia, ponieważ jego realizację wykluczałorozpoznanie u wnioskodawców chorobypsychicznej – w konkretnym przypadku neurastenii.Strona powodowa natomiast powoływała się nafakt, iż w nomenklaturze medycznej tego rodzajustany określane są jako „zaburzenia psychiczne”.W pracy przedstawiono przyjęty model opiniowania,dokonano próby wyjaśnienia spornych kwestii,a także podjęto dyskusję na temat znaczenia słów„choroba psychiczna” i „zaburzenie psychiczne” –w opiniowaniu sądowo-lekarskim w tego rodzajuprzypadkach.In the years 2008-2009, experts from theDepartment of Forensic Medicine in Katowiceissued a dozen of expert opinions on the nature ofthe neurosis, addressing the question whetherneurosis is a mental disease as understood underthe general insurance conditions or whether neurosisis a mental disease as such. All the submitted casesinvolved policemen who had been diagnosed asneurotic and were refused insurance paymentssince the insurance company claimed paymentscould not have been effected due to the diagnosisof mental disease, meaning neurosis in the discussedcases. The plaintiffs invoked the fact that medicalterminology describes such states as „mentaldisorders“. In the article, the authors present theadopted model of opinionating, make an attempt atexplaining the controversy and discuss the subtletiesof medical terminology and the core differencesbetween the terms „mental disorder“ and „mentaldisease“ as employed in medico-legal opinionatingin such cases.Słowa kluczowe:neurastenia, choroba psychiczna,orzecznictwo ubezpieczenioweKey words:neurosis, mental disease,insurance certificationWPROWADZENIENeurastenia (zespół neurasteniczny), to schorzeniez grupy zaburzeń nerwicowych. Pacjenci,u których rozpoznaje się neurastenię skarżą się naogólne osłabienie i wyczerpanie, po przebudzeniunie są wypoczęci, stale są zmęczeni, nie mogą sięskupić, narzekają na zaburzenia pamięci. Częstowystępują u nich bóle głowy i całego ciała, trudnościw zasypianiu lub bardzo płytki sen. Możemieć miejsce wzmożona wrażliwość na jaskraweświatło i hałas. Nierzadko, w badaniu stwierdza się* Poszerzona wersja referatu, przedstawionego podczas XV Zjazdu Naukowego PTMSiK, Gdańsk 16-18.09.2010.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1 CZY NEURASTENIA TO CHOROBA PSYCHICZNA –SZTUCZNY, CZY RZECZYWISTY PROBLEM OPINIODAWCZY?63chwiejność tętna i ciśnienia krwi, żywy dermografizm,potliwość, wzmożenie odruchów ścięgnistych.Wymaga leczenia ambulatoryjnego, a w przypadkunasilenia objawów chorobowych, przyjęciado oddziału leczenia nerwic [2, 3].MATERIAŁAnalizowane przypadki, to 15 spraw nadesłanychdo Katedry i Zakładu Medycyny Sądoweji Toksykologii Sądowo-Lekarskiej Śląskiego UniwersytetuMedycznego w Katowicach w okresie2008-2009 przez wydziały cywilne sądów rejonowychwojewództwa śląskiego.Wszyscy powodowie byli funkcjonariuszami policjiw wieku 30-40 lat i objęci byli „DodatkowymGrupowym Ubezpieczeniem na Wypadek LeczeniaSzpitalnego dla Funkcjonariuszy i Pracowników Policji”.U wszystkich chorych, po przeprowadzeniu badaniapsychiatrycznego i psychologicznego rozpoznawanozaburzenia neurasteniczne (neurastenię)leczoną w specjalistycznych ośrodkach leczeniaschorzeń nerwowych. W znacznej części przypadkówplacówki, w których leczeni byli powodowie,należały do MSWiA. Zarówno w trakcie terapii ambulatoryjnej,jak i szpitalnej, chorzy leczeni byli farmakologicznie(adekwatnie do manifestowanychdolegliwości podmiotowych oraz stwierdzanychobjawów przedmiotowych), a także w części przypadkówstosowano wobec nich oddziaływaniapsychoterapeutyczne. Wg dostępnej dokumentacjimedycznej, skutek prowadzonego leczenia byłróżny (obserwowano zarówno poprawę jak i pogarszaniesię stanu zdrowia) w poszczególnychprzypadkach, a w niektórych, stopień nasilenia dolegliwościneurastenicznych uniemożliwiał dalsząpracę zawodową i był podstawą uzyskania świadczeńrentowych lub wcześniejszego przejścia naemeryturę.DYSKUSJAWszyscy powodowie domagali się wypłaty określonejwarunkami ubezpieczenia kwoty z tytułu zachorowaniai leczenia.Ubezpieczyciel (PZU) odmawiał wypłaty świadczeniaopierając się między innymi na twierdzeniu,że rozpoznane schorzenie mieści się w pojęciu„choroby psychicznej”, a zatem (zgodnie z OWU)jest wyłączone z ochrony ubezpieczeniowej.W pozwach sądowych strona powodowa utrzymywałamiędzy innymi, że zgodnie z obowiązującąnomenklaturą medyczną (ICD – 10) „neurastenia”jest zaburzeniem psychicznym (a nie „chorobą psychiczną”)– zatem mieści się w odpowiedzialnościubezpieczyciela [1].W związku z niemożnością rozstrzygnięcia problemuo charakterze medycznym, sąd powoływałbiegłego z zakresu medycyny w celu rozstrzygnięciapowstałych niejasności. W części przypadków bylito psychiatrzy z listy biegłych sądowych. W częścisąd zwracał się bezpośrednio do KiZMSiTSL ŚUMw Katowicach.Pytanie zadawane biegłemu brzmiało najczęściej:„czy neurastenia, to choroba psychiczna w rozumieniuogólnych warunków ubezpieczenia?”, lub„czy neurastenia, to choroba psychiczna?”. Przystępującdo opiniowania wzięto pod uwagę: definicjęneurastenii, podaną w OWU definicję chorobyoraz zapisy ICD – 10 dotyczące neurastenii. Dokonanoich porównania pod względem różnic i podobieństwnozologicznych – w odniesieniu do definicjichoroby.Wg „Ogólnych Warunków Dodatkowego GrupowegoUbezpieczenia na Wypadek Leczenia Szpitalnegodla Funkcjonariuszy i Pracowników Policji –wariant I i II” PZU S.A. choroba to „stan organizmupolegający na nieprawidłowej reakcji układów lubnarządów na bodźce środowiska zewnętrznegolub wewnętrznego, nie ograniczającej się tylko dozmian miejscowych lecz powodującej zawsze zmianyczynności całego ustroju”. Zdaniem pozwanegorozpoznawany u powodów zespół neurastenicznymieścił się w pojęciu podanej wyżej definicji choroby,a ponieważ jest schorzeniem dotyczącymsfery psychicznej należało określić go jako „chorobapsychiczna”.Natomiast, wg powszechnie obowiązującejw Europie Międzynarodowej Statystycznej KlasyfikacjiChorób i Problemów Zdrowotnych (ICD – 10)neurastenia została przypisana do „innych zaburzeńnerwicowych” – na co powoływali się ubezpieczenifunkcjonariusze w swoich pozwach [1].Analizując zapisy ICD – 10 należy zwrócić uwagę,że autorzy klasyfikacji, w części dotyczącejzdrowia psychicznego odeszli w ogóle od terminuchoroba, zalecając stosowanie pojęcia zaburzenie.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

64 Christian Jabłoński, Mariusz Kobek, Dorota Kowalczyk-JabłońskaNr 1Natomiast w komentarzach używają zamiennie terminu„choroba” i „zaburzenie” [1].PODSUMOWANIEPIŚMIENNICTWO1. ICD-10. Klasyfikacja zaburzeń psychicznychi zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy klinicznei wskazówki diagnostyczne. „Vesalius” i IPN. Kraków–Warszawa 2000.2. Wielki słownik medyczny. Wyd. Lek. PZWL.Warszawa 1996.3. Pużyński S., red.: Leksykon psychiatrii.PZWL. Warszawa 1993.4. Bilikiewicz T., Fallus J.: Psychiatria polskaOcena powyższych danych, pozwoliła na sformułowanienastępującej treści wniosków, stanowiącychodpowiedzi na zadane pytania:– neurastenia jest chorobą ponieważ powodujezaburzenie funkcji organizmu jako całości i skutkujeprzekroczeniem możliwości adaptacyjnych i pojawieniemsię objawów patologicznych, nie pozwalana osiągnięcie stanu „dobrostanu” fizycznego, psychicznegoi społecznego, posiada pewien typowydla niej obraz kliniczny, dynamizm narastania, jaki zmniejszania się objawów oraz wymaga specjalistycznegoleczenia,– neurastenia jest chorobą psychiczną, ponieważobjawia się zaburzeniami sfery zdrowia psychicznegoi wymaga leczenia psychiatrycznego i/lub) oddziaływańpsychoterapeutycznych.Skąd pytania i wątpliwości w tej, wydaje się jasnejz ogólnolekarskiego i zdroworozsądkowego spojrzenia,sprawie?Uwzględniając dane literaturowe, stanowiskoopiniujących psychiatrów oraz własne spostrzeżeniazasadnym wydaje się przyjęcie, że problem tenwynikł najpewniej z faktu, iż w dawniej stosowanychklasyfikacjach termin „choroba psychiczna”zarezerwowany był dla psychoz i dalej używany jestw tym znaczeniu – między innymi przez część biegłychsądowych.Nie bez znaczenia jest także fakt, że literaturzespecjalistycznej, do dnia dzisiejszego brak jestjednoznacznej definicji choroby psychicznej. Natomiastzmiany (odejście od terminu „choroba psychiczna”,„chory psychicznie”) w obowiązującejobecnie terminologii fachowej spowodowane byłydużym, społecznie negatywnym postrzeganiem ludzicierpiących z powodu schorzeń psychiatrycznych[4, 5, 6, 7, 8].W związku z tym ze stanowiska opiniodawczegonie można dopatrzyć się istotnych medycznie różnicpomiędzy określeniem „choroba” i „zaburzenie”,pozwalających na ich oddzielenie od siebie.Z punktu widzenia lekarza orzecznika, powyższeniejasności i brak przyjęcia jednoznacznego stanowiska,w tej z gruntu „znaczeniowej” sprawie,może powodować nadużycia i nietrafne decyzje,brzemienne w skutki dla osób przejawiającychzaburzenia psychiczne.W sprawach rozpatrywanych przez KiZMSiTSLŚUM w Katowicach istniejące niejasności i niedomówieniaskutkowały niewypłaceniem należnegow naszej ocenie świadczenia ubezpieczeniowego.na tle dziejowym. PZWL. Warszawa 1962.5. Szasz ThS.: Mental Disorders Are NotDiseases. USA Today (Magazine). 2000 January.6. Jankowski K.: Od psychiatrii biologicznej dopsychiatrii humanistycznej. PIW. Warszawa 1975.7. Hartman J.: Definicja choroby psychiczneji strategie dyskursywne psychiatrii. Folia Med. Cracov.1998, 39, 3–4: 151–157.8. Ustawa o ochronie zdrowia psychicznegoz dnia 19 sierpnia 1994 roku z późniejszymi zmianami(Dz.U. Nr 111, poz. 535).Adres do korespondencji:Christian JabłońskiKatedra i Zakład Medycyny Sądoweji Toksykologii Sądowo-Lekarskiej ŚUMw Katowicachul. Medyków 1840-752 Katowicee-mail: christianjablonski@poczta.onet.pl2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

ARCH. MED. SĄD. KRYMINOL., 2011, LXI, 65-69PRACE KAZUISTYCZNE / CASE REPORTSKornelia Droździok, Jadwiga Kabiesz, Czesław ChowaniecTrudności opiniodawcze w ustalaniu ojcostwa spowodowanebrakiem informacji o pokrewieństwie biologicznegoi domniemanego ojcaOpinion-forming difficulties in establishing paternity resulting from the lackof data on the relationship between biological and putative fatherZ Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicachp.o. Kierownik: dr med. C. ChowaniecWśród wielu wykonywanych w Katedrze MedycynySądowej w Katowicach ekspertyz, dotyczącychspornego ojcostwa, zdarzają się przypadki, gdy rutynowostosowany zestaw 15 loci autosomalnych(AmpFISTR Identifiler) jest niewystarczający dowydania jednoznacznej opinii. W opisywanym przypadkubadanie spornego ojcostwa wykonanew systemie AmpFISTR Identifiler wykazało u dzieckabrak dziedziczenia odojcowskiego w dwóchloci. Układ alleli nie wykluczał mutacji. Badaniarozszerzono o kolejne markery genetyczne. Zastosowanozestaw PowerPlex ESX i FFFL uzyskująctrzy wykluczenia. Badanie loci z chromosomu Xprzeprowadzone testem Mentype ARGUS X8 potwierdziłowykluczenie ojcostwa w kolejnych czterechloci.Among a large number of expert opinionsconcerning disputed paternity cases prepared inthe Chair of Forensic Medicine and Medico-LegalToxicology, Silesian University of Medicine, Katowice,there were those in which the use of a standard15 autosomal loci AmpFISTR Identifiler kit wasnot sufficient to give an unequivocal opinion. Theauthors report a case of disputed paternity, inwhich the analysis done by applying an AmpFISTRIdentifiler kit showed no paternity heredity in 2 lociin the child. As allele distribution did not excludemutation, further genetic markers were determinedusing PowerPlex ESX and FFFL kits and further threeexclusions were found. Moreover, X-chromosomeloci were determined using a MentypeAngusX8test, which confirmed the exclusion of paternity infurther 4 loci.Słowa kluczowe:dochodzenie spornego ojcostwa,trudności opiniodawcze,pokrewieństwo domniemanych ojcówKey words:disputed paternity,opinion-forming difficulties,relationship between putative fathersWSTĘPW Katedrze Medycyny Sądowej i Toksykologii SądowoLekarskiej w Katowicach w sprawach o ustaleniespornego ojcostwa rutynowo wykorzystuje sięzestaw multipleksowy AmpFlSTR Identifiler (AppliedBiosystems, USA) [1, 2, 3]. W zdecydowanej większościpozwala on na wydanie kategorycznej opinii.W przedstawionym przypadku badanie spornegoojcostwa w zakresie 15 loci Identifiler wykazałobrak wspólnych alleli u dziecka i domniemanegoojca jedynie w dwóch loci.W związku z tym zaistniała konieczność rozszerzeniabadania o kolejne markery genetyczne. Wynikiz 10 loci zawartych w multipleksie SGM wykorzystanodo sprawdzenia siły dyskryminacji tegozestawu.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

66 Kornelia Droździok, Jadwiga Kabiesz, Czesław ChowaniecNr 1MATERIAŁ I METODAMateriał do badań stanowiła krew matki, dzieckapłci żeńskiej i pozwanego, którzy zgłosili siędo Zakładu Medycyny Sądowej w celu ustaleniaspornego ojcostwa. DNA genomowe izolowanozestawem Genomic Mini AX Blood firmy A&ABiotechnology.Do badań polimorfizmu DNA wykorzystano zestawyodczynników: AmpFlSTR Identifiler, MentypeARGUS X8 (Biotype) [4, 5], zestaw PowerPlexESX17 (Promega) [6], FFFL (Promega), AmpFlSTRSGM Plus (Applied Biosystems) [7, 8]. Amplifikacjęwykonano zgodnie z rekomendacją producentówzestawów.Produkty amplifikacji rozdzielano drogą elektroforezykapilarnej przy użyciu analizatora genetycznego3130 ABI Prism (Applied Biosystems),genetypowano stosując program GeneMapper Idv.3.2 software. Do obliczeń prawdopodobieństwaojcostwa i szansy ojcostwa (PI) wykorzystano programDNAStat wersja 2.1 [9].WYNIKIU dziecka stwierdzono w badanych loci DNA allelenieobecne u matki i pozwanego D13S317 12,D1S1656 16, SE3318. W locus D7S820 u dzieckai pozwanego nie stwierdzono wspólnych alleli.We współpracy z Katedrą Medycyny Sądowej –Pracownią Ustalania Ojcostwa i IdentyfikacjiOsobniczej Gdańskiego Uniwersytetu Medycznegobadania polimorfizmu DNA zostały poszerzoneo przedstawione w poniższych tabelach układy.LociSTRMatkaMotherDzieckoChildPozwanyDefendant6/258/10 6/259/10 6/260/10D8S1179 10-15 15-16 13-16D21S11 30-30 28-30 28-30D7S820 8-9 8-9 10-11CSF1PO 10-11 10-10 10-11D3S1358 15-17 16-17 16-16TH01 6-9.3 6-7 7-9.3D13S317 9-11 9-12 10-11D16S539 12-13 9-12 9-12D2S1338 17-17 17-18 18-25D19S433 14-14.2 14-16 14-16VWA 15-18 15-16 15-16TPOX 8-11 8-8 8-11D18S51 16-17 12-16 12-16AMEL XX XX XYD5S818 11-12 11-12 12-12FGA 23-23 21-23 21-25D10S1248 16-17 14-16 14-14D1S1656 17.3-17.3 16-17.3 12-13D22S1045 15-17 15-17 14-15D2S441 11-14 11-14 10-11D12S391 18-22 20-22 16-20SE33 14-27.2 18-27.2 24.2-24.2Tabela I.Table I.Wyniki badania loci DNA zestawemAmpFlSTR Identifiler i PowerPlex ESX.Results of DNA loci typing with the useof AmpFlSTR Identifiler and PowerPlexESX kits.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1TRUDNOŚCI OPINIODAWCZE W USTALANIU OJCOSTWA SPOWODOWANE BRAKIEM INFORMACJIO POKREWIEŃSTWIE BIOLOGICZNEGO I DOMNIEMANEGO OJCA67Tabela II. Zestawienie wyników badania loci DNAzestawem FFFL.Table II. Results of DNA loci typing with the useof FFFL kit.LociSTRMatkaMotherDzieckoChildPozwanyDefendant6/258/10 6/259/10 6/260/10LPL 9-11 9-10 12-13F13B 10-10 8-10 6-8FES/FPS 11-12 12-13 10-13F13A01 6-7 6-7 5-6U dziecka w locus LPL swierdzono allel 10 nieobecny u matki i pozwanego.The child showed allele 10 at locus LPL that was absent in the mother and defendantTabela III. Zestawienie wyników badania loci DNAzestawem Mentype ARGUS X8.Table III. Results of DNA loci typing with the useof Mentype ARGUS X8 kit.LociSTRMatkaMotherDzieckoChildPozwanyDefendant6/258/10 6/259/10 6/260/10DXS8378 11-11 11-11 11HPRTB 13-14 12-14 12DXS7423 15-15 15-15 16DXS7132 14-14 13-14 13DXS10134 34-42.3 36-42.3 37DXS10074 16-17 16-16 17DXS10101 31-32 31-31.2 28.2DXS10135 25-28 26-28 26U dziecka stwierdzono w badanych loci DNA allele nieobecne u matki i pozwanegoDXS10134 36, DXS10101 31.2. W loci DXS7423 i DXS10074 u dziecka i pozwanego niestwierdzono wspólnych alleli. Analiza polimorfizmu DNA (PCR-VNTR) dała podstawy dowyłączenia ojcostwa pozwanego w stosunku do dziecka.In the investigated DNA loci, the child showed alleles DXS10134 36, DXS10101 31.2 thatwere absent in the mother and defendant. No common alleles were found in loci DXS7423and DXS10074 of the child and defendant. DNA polymorphism analysis (PCR-VNTR)allowed for excluding paternity of the defendant.DYSKUSJAWieloletnie doświadczenie w badaniu polimorfizmuDNA w sprawach spornego ojcostwa dowodzi,że zbadanie 15 loci autosomalnych z zastosowaniemzestawu AmpFlSTR Identifiler pozwalana wykluczenie ojcostwa mężczyzny, który nie jestojcem biologicznym dziecka. Wymóg braku wspólnejcechy między dzieckiem i pozwanym w czterechloci, wystarczający dla wykluczenia ojcostwa jestniemal zawsze przekroczony. W ekspertyzach wykonywanychw naszej Katedrze mieści się on w granicachod pięciu do trzynastu. W opisywanym przypadkuzbadanie 26 autosomalnych loci wykazałoniezgodność w zaledwie pięciu markerach genetycznych.Tak duża ilość niewykluczających układówsugerowała pokrewieństwo między badanym mężczyznąa ojcem biologicznym [10, 11, 12]. Dzieckow opisywanej sprawie było płci żeńskiej, ale nasuwasię również spostrzeżenie o bardzo ostrożneposiłkowanie się przy badaniu spornego ojcostwaoraz badaniach identyfikacyjnych markerami z chromosomuY.W celu sprawdzenie siły dyskryminacji 10 loci zestawuAmpFISTR SGM Plus (Applied Biosystems)w nietypowej sprawie spornego ojcostwa, wykorzystanowyniki badania loci znajdujących sięw tym zestawie do obliczeń prawdopodobieństwaojcostwa. W żadnym z badanych loci nie uzyskanowykluczenia. Wartość prawdopodobieństwa ojcostwawyliczona w układzie matka-dziecko-pozwanyz zastosowaniem programu DNAStat wersja 2.1wyniosła 99.999998% a szansa ojcostwaPI=54 095 045. Wartość prawdopodobieństwaojcostwa przy uwzględnieniu w obliczeniach niewykluczającychukładów Identifiler wyniosła99.9999990%, i PI=100 655 433. Analogiczniedla multipleksu ESX17 wartości te wynoszą99.9999996% i PI= 312 895 342.Trudności opiniodawcze w przedstawionymprzypadku skłoniły nas do zwrócenia się do sąduz prośbą o przesłanie nam akt sprawy. Analiza tychakt pozwoliła na potwierdzenie domniemania, żeojcem dziecka nie jest pozwany, ale jego rodzonybrat. Informacji takiej nie posiadaliśmy przystępującdo wykonania ekspertyzy.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

68 Kornelia Droździok, Jadwiga Kabiesz, Czesław ChowaniecNr 1WNIOSKITrudności opiniodawcze w sprawach spornegoojcostwa pojawiają się przy bliskim pokrewieństwieojca biologicznego z mężczyzną pozwanymw tej sprawie. W takich przypadkach rutynowo stosowanemarkery genetyczne (AmpFlSTR Identifiler)nie dają jednoznacznego rozstrzygnięcia.Informacja z Sądu o możliwości pokrewieństwamiędzy domniemanymi ojcami spowodowałaby zastosowaniew pierwszym badaniu szerokiego zakresumarkerów genetycznych i skróciłaby czas sporządzeniaopinii.Potwierdzono, że zakres 10 loci zestawu Amp-FISTR SGM Plus (Applied Biosystems) jest niewystarczającydo rozstrzygania w sprawach spornegoojcostwa i ustalania tożsamości na podstawiebadań rodzinnych.Wykazano dużą przydatność zestawu MentypeARGUS X8 w badaniu pokrewieństwa.PIŚMIENNICTWO1. Szczerkowska Z., Karpińska L., Wysocka J.,Cybulska L.: Northern Polish population data andforensic usefulness of 15 autosomal STR loci.Forensic Sci. Int. 2004, 144: 227-232.2. Jacewicz R., Bąbol K., Berent J., Prośniak A.,Szram S.: Praktyczna przydatność systemu Identifilerw badaniach ojcostwa w populacji Polskicentralnej. Arch. Med. Sąd. Kryminol. 2005, LV:151-153.3. Droździok K., Kabiesz J., Nowak A., ChowaniecCz., Nowicka J.: The Upper Silesia (Poland)population and forensic usefulness of 15 autosomalSTR loci. Forensic Sci. Int. Suplement Series 2009,1: 101-103.4. Łuczak S., Rogalla U., Malyarchuk B. A., GrzybowskiT.: Diversity of 15 human X chromosomemicrosatellite loci In Polish population. ForensicSci. Int.: Genetics 2011, 5 (3): e71-e77.5. Pepiński W., Niemcunowicz-Janica A.,Skawrońska M., Janica J., Koc-Żurawska E.:Polimorfizm czterech loci X-STR wśród ludnościPolski północno-wschodniej w aspekcie przydatnościw badaniach medyczno-sądowych. Arch.Med. Sąd. Krym. 2007, LVII: 252-255.6. Poetsch M., Bayer K., Ergin Z., MilbrathM., Schwark T., von Wurmb-Schwark N.: Firstexperiences using the new Powerplex ESX17and ESI17 kits in casework analysis and allelefrequencies for two different regions Germany. Int.J Legal Med. 2010, doi: 10.1007/s00414-010-0480-2.7. Sołtyszewski I., Pepiński W., Skawrońska M.,Koc-Zorawska E., Niemcunowicz-Janica A., JanicaJ.: STS data for the AmpFlSTR SGS Plus loci fromWarmia and Mazury (NE Poland). Forensic Sci. Int.2004, 141: 69-71.8. Tucholska-Lenatr A., Wujec J., Samborski J.,Jakubowska E.: Allele frequence for 10 STR loci ina population from central Poland. Forensic Sci. Int.2002, 129: 131-133.9. Berent J.: DNA Stat wersja 1.2 - Program doobsługi bazy danych profili genetycznych oraz doobliczeń biostatycznych. Arch. Med. Sąd. Kryminol.2007, LVII: 322-325.10. Berent J., Jacewicz R., Szram S.: Effect onpaternity index of substituting a brother for the truefather. Problems of Forensic Sciences 2006, LXVII:273-278.11. Czarny M., Janiszewska H., Kwiatkowska J.,Chlebowska H., Siemieniako B., Słomski R.: Czyanaliza DNA jest zawsze skuteczna: problemy w dochodzeniuspornego ojcostwa w przypadku bliskiegoprawdopodobieństwa domniemanych ojców.Arch. Med. Sąd. Kryminol. 1995, 45: 287-295.12. Czarny M., Kwiatkowska J., Chlebowska H.,Siemieniako B., Słomska M., Słomski R.: Skutecznośćanalizy DNA w dochodzeniu spornego ojcostwaw przypadku bliskiego prawdopodobieństwarodziców. Arch. Med. Sąd. Kryminol. 1996,46: 289-297.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1TRUDNOŚCI OPINIODAWCZE W USTALANIU OJCOSTWA SPOWODOWANE BRAKIEM INFORMACJIO POKREWIEŃSTWIE BIOLOGICZNEGO I DOMNIEMANEGO OJCA69Adres do korespondencji:Dr n. med. Kornelia DroździokKatedra i Zakład Medycyny Sądoweji Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznegow Katowicachul. Medyków 1840-752 Katowicee-mail: kdrozdziok@slam.katowice.pl2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

ARCH. MED. SĄD. KRYMINOL., 2011, LXI, 70-74PRACE POGLĄDOWE / REVIEW PAPERSTadeusz Widła, Marek LeśniakRaport komisji powypadkowej jako dowód w postępowaniuA report of an accident investigation commission as evidence in legal proceedingsZ Katedry Kryminalistyki Uniwersytetu Śląskiego w KatowicachKierownik: prof. dr hab. T. WidłaW praktyce zdarzają się sytuacje, iż w obrębiejednego postępowania karnego albo cywilnego występujązarówno raporty komisji powypadkowych,jak i opinie biegłych. Autorzy prezentują trzy rodzajeproblemów pojawiających się w związku z tą sytuacjąi podejmują próby ich rozwiązania. Problemyte możemy sprowadzić do pytań: czy do procesowegomateriału dowodowego można inkorporowaćekspertyzy wykonane dla komisji powypadkowych(jeśli tak – czy mogą one zastąpić dowody z opiniibiegłych)?, czy w procesie karnym można dla celówdowodowych wykorzystać ustalenia komisji powypadkowych(jeśli tak – postać jakiego dowodu przybiorąte ustalenia)?, jak na gruncie kodeksu postępowaniakarnego rozstrzygać sprzeczności międzyustaleniami ekspertów powołanych przez komisjea opiniami biegłych powołanych przez organ procesowy?In practice it happens that both a report of anaccident investigation commission and court expert’sopinions are under consideration during a civil orcriminal case. The authors present three groups ofproblems that are associated with such situations,attempting to provide answers to the problems. Theabove-mentioned problems may be presented in thefollowing way: may the body of evidence (inside therange of a court case) incorporate expert opinions,which were prepared for an accident investigationcommission (if so – may such opinions replaceevidence derived from a court expert's opinion); isit legally admissible to use findings of an accidentinvestigation commission as evidential purpose incrime proceedings (if so – what kind of evidenceshould such findings represent); how should lawyersdecide in case of a contradiction between an expertopinion of an accident investigation commissionand a court expert's opinion.Słowa kluczowe:komisja powypadkowa,ekspert komisji wypadkowej,postępowanie cywilne,postępowanie karne, biegły sądowy,dowódKey words:accident investigation commission,expert of accident investigation commission,civil proceedings, criminal proceedings,court expert, evidenceObserwacja praktyki orzeczniczej wskazuje, żeniekiedy w postępowaniach karnych, zwłaszczaprowadzonych przez organy ścigania w sprawachopisanych w dwudziestym rozdziale Kodeksu Karnego(„Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwupublicznemu”) lub dwudziestym pierwszym („Przestępstwaprzeciwko bezpieczeństwu w komunikacji”),a także w sprawach odszkodowawczychi pracowniczych występują zarówno opinie biegłych,jak i orzeczenia komisji (zespołów) powypadkowych.Działalność komisji (zespołów) osadzonajest normatywnie zarówno w prawie krajowym, jaki międzynarodowym. Np. podstawy dla działalnościkomisji procedującej w sprawach z katastrof w transporciepowietrznym dostarcza Konwencja o międzynarodowymlotnictwie cywilnym z dn. 7 grudnia1944 roku, potocznie zwana Konwencją chicagowską,a także Załącznik nr 13 do tej Konwencji,opisujący zasady i metody badań wypadków i incydentówlotniczych. W świetle art. 26 Konwencjina każdym państwie, na terytorium którego zaistniałotakie zdarzenie, ciąży powinność przeprowadzeniadochodzenia zmierzającego do poznaniaokoliczności tego zdarzenia – z udziałem obserwatorówz państwa, w którym ten statek powietrzny2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1RAPORT KOMISJI POWYPADKOWEJ JAKO DOWÓD W POSTĘPOWANIU71był zarejestrowany, któremu to państwu należyprzedłożyć sprawozdanie i wnioski z poczynionychustaleń. W Polsce kwestię badania wypadków lotniczychreguluje ustawa z dn. 3 lipca 2002 roku,Prawo lotnicze (Dz.U. nr 100/2006, poz. 696),w której – w art. 17 p.l. – przewidziano powołaniestałej Komisji Badania Wypadków Lotniczych, którejprzydano status podmiotu niezależnego. Niezależnośćta została zagwarantowana przez wskazanie,że członkowie Komisji kierować się mają zasadąswobodnej oceny dowodów i że w rozważanychkwestiach nie są związani poleceniami (art.17 ust.15 p.l.). Ich zadaniem (art. 134 p.l.) mabyć poznawanie okoliczności i przyczyn wypadków –w sposób szczegółowo opisany w rozporządzeniuwykonawczym. Natomiast Komisja nie orzeka o odpowiedzialnościi winie, a jej członkowie nie mogąpełnić procesowych funkcji biegłych (w zakresiespraw prowadzonych przez Komisję – art. 17 ust.16 p.l.) – ale w pracach Komisji mogą uczestniczyćeksperci (art. 17 ust. 17 p.l.).Dość podobnie – implementując postanowieniaunijnej Dyrektywy nr 2004/49/WE – uregulowanodziałalność Państwowej Komisji Badania WypadkówKolejowych – w Ustawie o transporcie kolejowymz dnia 28 marca 2003 roku (Dz.U. nr 16/2007,poz. 94) i w aktach wykonawczych: rozporządzeniuMinistra Transportu z dnia 30 kwietnia 2007 roku(Dz.U. nr 89/2007, poz. 593) i zarządzeniu MinistraInfrastruktury z dnia 11 grudnia 2008 roku(Dz.Urz. MI nr 15/ 2008, poz. 75) [1, 2].O ile powyższe uregulowania komisjom lotniczymi kolejowym nadają niezależność wobec organówścigania i wymiaru sprawiedliwości, o tylew przypadku wypadków w transporcie morskim(w tym o winie i o odpowiedzialności) orzekają organyquasisądowe – Izby Morskie (zob.: Ustawęo izbach morskich z dnia 1 grudnia 1961 roku – zezmianami na skutek implementacji unijnej Dyrektywynr 1999/35/WE – Dz.U. nr 69/2009, poz.599). Inaczej też uregulowana jest kwestia badaniawypadków (katastrof) w zakładach górniczych(zob.: Prawo geologiczne i górnicze z dnia 4 lutego1994 roku – tekst jednolity w: Dz.U. nr 288/2005,poz. 1947).Powyższe, sygnalizacyjne omówienie problematykiwskazuje, że prokuratorzy prowadzący postępowaniaprzygotowawcze i orzekający sędziowiemogą być postawieni w stan dyskomfortu decyzyjnego– zwłaszcza jeżeli nie są świadomi ograniczeńopisanych w przepisach regulujących prace komisji.Stan ten może pogłębiać świadomość koniecznościurzeczywistniania podstawowych zasad procesowych,do których należą: zasada szybkości i zasadakonieczności ponoszenia tylko kosztów niezbędnych.Nawykli przy tym do rozstrzygania kwestiikompetencyjnych, na bliskim im gruncie uregulowańprocesowych, mogą być skłonni do zaspokajanianiedosytu poznawczego wiedzą zaczerpniętą z prackomisji (zespołów). Katastrofa smoleńska dostarczyłana to wymownego przykładu, a był nim spórpomiędzy polskimi prokuratorami wojskowymia polskim przedstawicielem, akredytowanym namocy art. 26 Konwencji Chicagowskiej – o eksperckiewspomaganie prokuratorów przez specjalistówi współpracowników przedstawiciela akredytowanego.Przeprowadziliśmy więc studia uregulowań normatywnych,stanowisk doktryny i orzecznictwa w tejkwestii (dla uproszczenia kwestii niniejsze rozważaniaograniczono do postępowania karnego);a w szczególności podjęliśmy próbę udzielenia odpowiedzi,jak rozwiązywać związane z tym trzy podstawoweproblemy.1. Czy do procesowego materiału dowodowegomożna inkorporować ekspertyzy wykonane dlakomisji powypadkowych i czy wtedy mogą oneskutecznie zastąpić odpowiednie dowodyz opinii biegłych?Zgodnie z art. 193 k.p.k. dowód z opinii biegłegoprzeprowadza się dla wyjaśnienia okolicznościistotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli ich wyjaśnieniewymaga posiadania wiadomości specjalnych.Apodyktyczna postać modalności, znamionującejredakcję tego przepisu wskazuje, że jest todowód insubstytutywny, a zatem:• Musi być przeprowadzony nawet w sytuacji,gdyby organ procesowy posiadał odpowiedniewiadomości specjalne – zob. np.: II 4 K 448/32, 3K 902/33 lub Z 46/68.• Dowodu tego nie można skutecznie zastąpićinnym – zob. np. I CKN 223/98 (bliżej o tym zob.[3], a przywołane orzeczenia pochodzą ze zbiorów[4, 5]).W świetle polskiego prawa procesowego dostarczycielemopinii może być tylko podmiot wyraźniedo tego powołany decyzją (postanowieniem) wyda-2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

72 Tadeusz Widła, Marek LeśniakNr 1ną w danej sprawie. Bez względu na to czy jest tobiegły sądowy (osoba wpisana na listę prowadzonąprzez prezesa sądu okręgowego), biegły ad hoc(osoba opiniująca doraźnie), czy też instytucja, jeżelido danej sprawy nie zostanie powołana postanowieniemo powołaniu biegłego (zasięgnięciu opiniiinstytucji), produkt pracy takiej osoby nie możezostać uznany za dowód z opinii, bo dopiero postanowienieopinii danego specjalisty nadaje rangędowodu z opinii biegłego (zob. np.: II CR 310/88).„Biegli powoływani są jedynie przez organ procesowyprowadzący postępowanie, przy czym dla ichustanowienia potrzebne jest postanowienie. Dopierotakie formalne postanowienie konstytuuje zaistnieniebiegłych w procesie” (II AKa 395/01). Stądprzyjmuje się, że nawet opinie procesowe mająznaczenie tylko dla postępowań, do których zostaływydane i nie mogą stanowić dowodów na użytekróżnych spraw – nawet równolegle prowadzonych(zob. np.: II KKN 69/96 lub III KKN 459/97).Z tego przeglądu orzecznictwa – zgodnie teżwyrażającego stanowiska doktryny – wyprowadzićwięc należy wniosek, że substytutami opinii biegłychnie mogą być:• ani same raporty komisji (zespołów) powypadkowych,bo nie są stanowiskami osób (instytucji)procesowo powołanych do pełnienia roli opiniodawcy,• ani też ekspertyzy, wykonane do postępowańprowadzonych przez te komisje (zespoły), mimo żesą to postępowania prowadzone na podstawieustawy, bo nie zostały wydane do danej sprawy, namocy postanowienia wydanego w tej sprawie.Ekspertyzie takiej można jedynie przyznać statusopinii pozasądowej. A jeszcze w okresie międzywojennymw Polsce utrwalił się pogląd, że opiniepozasądowe nie mogą być dowodami w sprawie(zob. np. orzeczenie siedmioosobowego składu SNz dnia 13 czerwca 1930 r. II 2 K 184/30) i stanowiskoto jest konsekwentnie podtrzymywane (zob.np.: V KK 388/04 lub II AKa 392/03). Nie będzietemu przeczyć fakt, że ekspertyza taka zostaławydana przez biegłego sądowego – zob. np. II CR312/88 [6, 7, 8].Zatem zaspokojenie procesowego niedosytu poznawczegoraportem komisji lub ekspertyzą wykonanądla sporządzenia tego raportu, będzie przeprowadzeniemdowodu irrelewantnego – ze wszystkimitego konsekwencjami procesowymi.2. Czy w procesie karnym w ogóle można dlacelów dowodowych wykorzystywać ustaleniakomisji (zespołów) powypadkowych i postaćjakiego dowodu przybierze taki dowód?Zgodnie z art. 92 k.p.k. „Podstawę orzeczeniamoże stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionychw postępowaniu, istotnych dla rozstrzygnięcia”.W szczególności – w świetle art. 410 k.p.k.:„Podstawę wyroku może stanowić tylko całokształtokoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej”.Okoliczności, o których mowa, to:• rezultaty czynności dowodowych, przeprowadzonychw sposób opisany w Dziale piątym KodeksuPostępowania Karnego („Dowody”),• dokumenty odczytywane na rozprawie w trybieart. 393 k.p.k. (odczytywanie może być zastąpioneujawnieniem – art. 394 k.p.k.). Dotyczy tow szczególności opinii biegłych (osób powołanychdo pełnienia tej roli w danej sprawie), a także dokumentyurzędowe złożone w tym postępowaniu lubw innym postępowaniu prowadzonym na podstawieustawy (art. 393 §1 k.p.k.).Dokumentami urzędowymi są dokumenty sporządzonew przepisanej formie przez organy państwowe(w zakresie ich działania), a także dokumentysporządzane przez organizacje zawodowe,samorządowe, spółdzielcze i społeczne (w zakresiepowierzonych im spraw z dziedziny administracjipaństwowej) – art. 244 k.p.c.Te uregulowania nakazują uznać raporty (uchwały)zawierające ustalenia komisji (zespołów) powypadkowychza dokumenty podlegające odczytaniu(ujawnieniu), a co za tym idzie możliwe dowodyw sprawie – ale jako dowody z dokumentów.Tezy tej nie można jednak ekstrapolować naekspertyzy wykonane dla takich zespołów. Wprawdzie– w świetle art. 393 §3 k.p.k. – można narozprawie odczytywać i dokumenty prywatne, powstałepoza postępowaniem karnym – ale w orzecznictwieprzyjmuje się, że nie dotyczy to opinii pozasądowych.Przyjmuje się bowiem, że „(…) art.393 §3 k.p.k., zezwalając na odczytywanie narozprawie dokumentów prywatnych powstałychpoza postępowaniem karnym, nie dotyczy prawnejopinii, której autor nie został później formalnie wezwanyjako biegły” – II AKa 395/01.Byłoby jednak nieroztropne całkowite ignorowanieinformacji zawartych w takich ekspertyzach.Na podobieństwo innych opinii pozasądowych takie2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1RAPORT KOMISJI POWYPADKOWEJ JAKO DOWÓD W POSTĘPOWANIU73ekspertyzy powinny być traktowane jako miarodajneinformacje o dowodach możliwych do przeprowadzenia(I KR 105/85, III KKN 494/00),a w pewnych okolicznościach jako wyrażenie stanowiskaprzez stronę, poparte specjalistyczną wiedzą(II CR 260/74, II CR 310/88). W orzecznictwiezaleca się też, aby w postępowaniach dalszoinstancyjnych(apelacji – zob. np.: V K 388/04;wznowienia postępowania – zob. np.: V KRN51/68) nie ignorować obecności opinii pozasądowych[6, 7, 8].3. Jak – w kontekście art. 201 k.p.k. – rozstrzygaćsprzeczności między ustaleniami ekspertówpowołanych przez komisje, a opiniami biegłychpowołanych przez organ procesowy?W art. 201 k.p.k. opisano zachowania decyzyjnew sytuacji, gdy opinia biegłego jest:• niepełna. Wtedy powinnością organu procesowegojest ponownie wezwać tych samych biegłych(do uzupełnienia), powołać nowych lub zasięgnąćopinii placówki opiniodawczej (naukowej lub specjalistycznej),• niejasna (w tym m.in. wewnętrznie sprzeczna).Wtedy również powinnością organu procesowegojest ponownie wezwać tych samych biegłych(celem wyjaśnienia), powołać nowych lub zasięgnąćopinii placówki opiniodawczej (naukowej lubspecjalistycznej),• sprzeczna z inną opinią. Wtedy można wezwaćtych samych biegłych (i np. przeprowadzić ichkonfrontację), powołać nowych lub zasięgnąć opiniiplacówki opiniodawczej (naukowej lub specjalistycznej).Można jednak – kierując się zasadą swobodnejoceny dowodów (art. 7 k.p.k.) – w sposóbumotywowany odmówić uznania dla jednej zesprzecznych opinii, a za jedynie miarodajną dowodowouznać drugą (zob. np.: Rw 418/77 lub RNw27/83) [3] – s. 71 i n., [6] – s. 83 i n., [9, 10, 11].By dwie opinie mogły być uznane za sprzeczne,trzeba żeby:• były to opinie homotematyczne, tj. dotyczyłytej samej problematyki (zob. np.: II AKr 13/91),• wyrażały niezgodne sądy. Nie jest to więcsprzeczność logiczna, ale sprzeczność w znaczeniupotocznym. Niezgoda ta obejmuje więc zarównoróżnicę jakościową (co jedno zdanie twierdzi, temudrugie zdanie przeczy), ale i ilościową (w poziomiestanowczości). Zakres zastosowania normy opisanejw art. 201 k.p.k. obejmuje więc także i klasętakich sytuacji, w której jedna opinia jest kategoryczna(jednoznaczna), a druga niejednoznaczna(uprawdopodobnienie, nie wykluczanie),• niezgoda dotyczyła kwestii istotnych dla rozstrzygnięciasprawy (zob. np.: V KR 67/78). A zakwestię istotną należy uważać tę, która może posłużyćza argument w rozważaniach nad sprawstwemlub winą i jako taka może być powołana w uzasadnieniudecyzji procesowej,• były to opinie ostateczne. Niejasności w tzw.opinii wstępnej mogą zostać skutecznie usunięterozważaniami zawartymi w opinii ostatecznej.W konsekwencji w takiej sytuacji nie uważa się zazasadne korzystanie z któregoś z narzędzi opisanychw art. 201 k.p.k. (zob. np.: II AKa 79/97).Przede wszystkim by zaistniała sprzeczność międzyopiniami, trzeba aby obydwie były procesowojednako relewantne. W konsekwencji:• Nie ma sprzeczności w przypadku niezgodymiędzy opinią podstawową, a opinią uznawaną zapomocniczą – np. gdy należy określić psychicznystan zdrowia, nie ma sprzeczności między opiniąpsychiatryczną a opinią psychologiczną. Taka niezgoda– jeżeli psychiatra miarodajnie nie uzasadnidlaczego nie kieruje się stanowiskiem psychologa –może zostać uznana za sprzeczność wewnętrzną,a więc postać niejasności (zob. np.: Rw 198/79).W konsekwencji dla uporania się z problememorgan procesowy musi skorzystać z narzędzi wym.w art. 201 k.p.k.; a nie może poprzestać na decyzjiocennej, umocowanej w art. 7 k.p.k.• Nie ma sprzeczności między opinią zasięgniętąprocesowo, a opinią zasięgniętą pozaprocesowo.Normy opisane w art. 201 k.p.k. znajdujązastosowanie tylko do opinii procesowych, a opiniedla zespołów (komisji) powypadkowych nimi nie są.Tedy nie ma i sprzeczności opisanej w art. 201k.p.k. między opinią procesową, a raportem komisji,bo ten w sprawie ewentualnie pojawić sięmoże tylko jako dowód z dokumentu.• W takiej sytuacji sąd będzie musiał rozstrzygnąćalternatywę: albo uznać opinię za trafną i jednocześniepozbawić znaczenia informacje pochodzącez dokumentu, albo ponownie przeprowadzićdowód z biegłego. Poprzestanie na informacjachz dokumentu, co łączy się z odrzuceniem niezgodnychz nimi informacji z opinii, kłóciłoby się bowiemz art. 193 k.p.k.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

74 Tadeusz Widła, Marek LeśniakNr 1• Nie będzie też procesowo relewantnej sprzecznościmiędzy opinią a ekspertyzą wykonaną dlazespołu (komisji) powypadkowego, zwłaszcza, żesamo pojawienie się w materiale dowodowymtakiego bytu wydaje się mocno kontrowersyjne.• Konkludując: sprzeczności takie – na podobieństwosprzeczności między stanowiskami biegłychdo sprawy powołanych procesowo, a autoramiopinii pozaprocesowych – rozstrzygać należy tak,jak inne sprzeczności między dowodami różnymijakościowo: zeznaniem świadka a dowodem z dokumentu,opinią biegłego a zeznaniami świadka,opinią biegłego a dowodem z dokumentu, etc.• Pamiętać jednak warto, że w orzecznictwieprzyjmuje się, że jeżeliby biegły (autor opinii procesowej)podjął polemikę z ustaleniami zawartymiw opinii pozaprocesowej, sąd jest władny poddaćocenie argumentację obu oponentów (zob. np.: IICR 312/88). Biegli powinni mieć to na uwadze, bypotem nie wymawiać sobie słowami Moliera: Pokiego diabła wlazłeś na ten statek?PIŚMIENNICTWO1. Ryś T.: Podstawy prawne funkcjonowaniaPaństwowej Komisji badania Wypadków Kolejowych(w:) Katastrofy – organizacja badań i specyfikaekspertyz a potrzeby społeczne i wymiaru sprawiedliwości.Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowychw Krakowie. Kraków 2010: 39 i n.2. Hachulski P.: Kryminalistyczna problematykakatastrof kolejowych. Wyd. Prawnicze, Warszawa1975.3. Widła T.: Ocena dowodu z opinii biegłego.Wyd. UŚ, Katowice 1992.4. Kegel A., Kegel Z.: Przepisy o biegłych sądowych,tłumaczach i specjalistach. Komentarz. Zakamycze,Kraków 2004.5. Paprzycki L.: Opiniowanie psychiatrycznei psychologiczne w procesie karnym. Orzecznictwoi piśmiennictwo. Wyd. IES, Kraków 2009.6. Tomaszewski T.: Dowód z opinii biegłegow polskim procesie karnym. Wyd. IES, Kraków 2000.7. Kwiatkowski Z.: Przeprowadzenie dowoduz dokumentu w polskim procesie karnym. (w:) Wokółproblematyki dokumentu (red. T. Widła). Wyd.UŚ, Katowice 2001.8. Kwiatkowski Z.: Zakazy dowodowe w procesiekarnym. Wyd. UŚ, Katowice 2001.9. Ekspertyza sądowa (red.: J. Wójcikiewicz).Zakamycze, Kraków 2002.10. Jaegerman K.: Opiniowanie sądowo-lekarskie.Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1991.11. Kegel Z.: Ekspertyza ze stanowiska proceduryi kryminalistyki. Wyd. UWr. Wrocław 1976.Adres do korespondencji:Katedra KryminalistykiWydział Prawa i AdministracjiUniwersytet Śląski w Katowicachul. Bankowa 11 B40-007 Katowice2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

ARCH. MED. SĄD. KRYMINOL., 2011, LXI, 75-79PRACE POGLĄDOWE / REVIEW PAPERSJoanna Nowicka, Teresa Grabowska, Joanna Kulikowska, Rafał Celiński,Małgorzata Korczyńska, Kornelia DroździokMetody oznaczania tlenku węgla we krwi sekcyjnej –zalety i ograniczeniaMethods of carbon monoxide determination in postmortem blood –advantages and disadvantegesZ Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-LekarskiejŚląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicachp.o. Kierownik: dr med. C. ChowaniecZe względu na epidemiologię zatruć tlenkiemwęgla diagnostyka zatruć tym ksenobiotykiem jestjednym z podstawowych zadań toksykologii sądowej.W praktyce analitycznej do wykrywania tlenkuwęgla wykorzystuje się metody kolorymetryczne,spektrofotometryczne i chromatografii gazowej.W pracy, w oparciu o własne doświadczenia orazdane literaturowe, omówiono najczęściej wykorzystywanemetody analityczne do oznaczania tlenkuwęgla. Wskazano na ich zalety i ograniczenia a takżeźródła błędów związanych ze specyfiką materiałusekcyjnego.With respect to epidemiology of carbon monoxidepoisonings, the diagnostic management of poisoningscaused by this xenobiotic is among the fundamentalobjectives of forensic toxicology. In forensic practice,to determine carbon monoxide, colorimetric andspectrophotometric methods, as well as gas chromatographyare used. Based on literature data andtheir own experience, the authors discuss analyticalmethods universally applied in determinations ofcarbon monoxide in postmortem blood. The advantagesand disadvantages, as well as the cause of errorsresulting from the specificity of the examined material(postmortem blood) are indicated.Słowa kluczowe:karboksyhemoglobina, metody oznaczania,krew sekcyjnaKey words:carboxyhemoglobin, determination methods,postmortem bloodWSTĘPDiagnostyka zatruć tlenkiem węgla (CO) jest jednymz podstawowych zadań toksykologii sądoweji klinicznej. W statystyce Zakładu Toksykologii Sądowo-LekarskiejKatedry Medycyny Sądowej ŚląskiegoUniwersytetu Medycznego w Katowicach zatruciaśmiertelne tlenkiem węgla zajmują, po alkoholu,ciągle czołową pozycję. Skalę problemu ilustrujądane statystyczne Katedry: w latach 1976-2010(35 lat) wykonano 4202 analizy na obecność tlenkuwęgla, z których 2530 (60,2%) dały wynik dodatni.W sprawach, w których zachodzi podejrzenie,iż do zgonu doszło na skutek zatrucia tlenkiemwęgla, opinia sądowo-lekarska opiera się na wynikachoględzin i sekcji zwłok oraz na oznaczonej zawartościkarboksyhemoglobiny (COHb) we krwi.Powszechnie przyjmuje się, iż stężenie we krwiCOHb powyżej 50% jest stężeniem śmiertelnym.Wysycenie krwi CO rzędu 10-50% świadczy o tym,iż doszło do inhalacji gazu zawierającego CO, comogło doprowadzić do zgonu, ale także należy rozważyćmożliwość stosunkowo szybkiego zgonu, doktórego doszło w przebiegu pożaru. W takiej sytuacjizgon może mieć również charakter złożonyi być związany z działaniem wysokiej temperatury,* Poszerzona wersja referatu, przedstawionego podczas XV Zjazdu Naukowego PTMSiK, Gdańsk 16-18.09.2010.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

76 Joanna Nowicka, Teresa Grabowska, Joanna Kulikowska, Rafał Celiński, Małgorzata Korczyńska,Nr 1Kornelia Droździokuduszeniem spowodowanym obniżeniem się zawartościtlenu, działaniem innych toksycznych gazów,np. HCN. Stężenia poniżej 10% COHb mogąprzemawiać za tym, iż do zgonu doszło bardzo szybkopo wznieceniu pożaru, np. na skutek urazu lubzgon nastąpił zanim doszło do pożaru a oznaczonypoziom COHb może być związany z nałogowympaleniem papierosów. Interpretując wyniki analizyna obecność karboksyhemoglobiny należy uwzględnićtakże takie czynniki, jak wiek i stan zdrowia.Osoby starsze, z objawami anemii, ze zmianami chorobowymidróg oddechowych, serca, układu krążenia,alkoholicy a także niemowlęta i dzieci są bardziejwrażliwe i podatne na zatrucia CO. StężenieCOHb w takich przypadkach może być relatywnieniższe [1, 2].MECHANIZM TOKSYCZNEGO DZIAŁANIATLENKU WĘGLATlenek węgla jest gazem powodującym największąliczbę zatruć inhalacyjnych, do których dochodziw czasie pożarów, w mieszkaniach z niesprawnąwentylacją urządzeń grzewczych, gdzieźródłem CO są piecyki i kuchenki gazowe, piecewęglowe, termy, w czasie narażenia na spaliny silnikowew zamkniętym garażu, w katastrofach górniczych,w których w wyniku wybuchu pyłu węglowegolub metanu dochodzi do powstania dużejilości tlenku węgla. Mechanizm toksycznego działaniaCO związany jest z blokowaniem transportutlenu przez konkurencyjne wiązanie z atomem żelazaw cząsteczce hemu z utworzeniem karboksyhemoglobiny(COHb). Powinowactwo CO do hemoglobiny,ferrytyny i mioglobiny jest 200-300 razywiększe aniżeli powinowactwo tlenu. Oddychaniepowietrzem zawierającym CO prowadzi do niedotlenieniaanemiczno-cytotoksyczno-zastoinowego.Zwolnieniu ulegają oksydacyjne procesy metaboliczne,w komórkach gromadzą się kwaśne metabolity,zmniejsza się napięcie ścian naczyń mózgowychz następowym rozszerzeniem tętnic. Dochodzido przekrwienia mózgu, rozwija się ciężkahipoksja tkankowa i kwasica mleczanowa [1, 2].METODY OZNACZANIA COHbW praktyce toksykologii sądowej do wykrywaniakarboksyhemoglobiny znalazły zastosowanieproste metody chemiczne, metody kolorymetryczne,spektrofotometryczne i chromatografii gazowejz różnymi systemami detekcji. Należy podkreślić,iż krew sekcyjna jest trudnym materiałem badawczym,często wykazującym cechy fermentacyjno--gnilnego rozkładu z zaznaczonymi przemianamibarwnikowymi, w którym spontanicznie powstająmethemoglobina i sulfhemoglobina. Ponadto krewpochodząca od ofiar pożarów wykazuje cechy działaniawysokiej temperatury z charakterystyczną termokoagulacją,w wyniku której dochodzi do spadkucałkowitej, rozpuszczalnej hemoglobiny i pojawieniasię methemoglobiny. Obecność innych pochodnychhemoglobiny oraz produktów jej rozkładu możestanowić czynnik zmieniający faktyczną wartośćCOHb zwłaszcza w oznaczeniach z użyciem metodspektrofotometrycznych [3, 4]. Niektóre zachorowaniai zatrucia, powodujące zaburzenia w barwnikachkrwi, mogą stwarzać pozory obecnościCOHb, zwłaszcza gdy do analizy wykorzystuje sięmetody kolorymetryczne [5].Specyfika materiału sekcyjnego niesie za sobąograniczenia a zatem zmusza do wyboru odpowiedniejmetody badawczej. Oceniając działania CO naorganizm człowieka przede wszystkim przez pryzmatoznaczonej zawartości COHb należy wziąćtakże pod uwagę rodzaj zastosowanych metod analitycznych.W tabeli I przedstawiono przegląd metod wykorzystywanychdo oznaczania COHb.Współcześnie, do ilościowego oznaczania karboksyhemoglobiny,wykorzystuje się głównie metodyspektrofotometryczne i chromatografii gazowej.Zalety i ograniczenia obydwu metod zebranoi porównano w tabeli II.WNIOSKI1. Metody chromatografii gazowej, kosztownei wymagające specjalistycznej aparatury i wykwalifikowanegopersonelu, charakteryzujące się wysokączułością, precyzją, specyficznością, będą preferowane:• w badaniach naukowych,• w seryjnych, rutynowych badaniach osóbnarażonych na działanie CO, np. w pracy zawodowej(konieczność oznaczenia zmiennych, niskich stężeńCO),• w badaniach krwi sekcyjnej zmienionej gnilnie.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1METODY OZNACZANIA TLENKU WĘGLA WE KRWI SEKCYJNEJ – ZALETY I OGRANICZENIA772. Metody spektrofotometryczne, tańsze, charakteryzującesię prostotą, szybkością wykonaniaoraz akceptowaną powszechnie, dostateczną czułością,będą preferowane:• w szybkiej diagnostyce sądowej i klinicznej,• w badaniach nie zmienionej, świeżej krwi,• w laboratoriach w których COHb oznacza sięsporadycznie, które nie są wyposażone w chromatografygazowe.3. Możliwość równoległego zastosowania metodychromatografii gazowej i metody spektrofotometrycznejpozwoliłaby na spełnienie podstawowegowymogu badań toksykologicznych wykonywanychdla potrzeb wymiaru sprawiedliwości, tj. zapewnieniaweryfikacji otrzymanych wyników oznaczeńza pomocą dwóch różnych metod.Tabela I. Metody oznaczania karboksyhemoglobiny [4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14].Table I. Methods of carboxyhemoglobin determination.Lp.NoMetodaMethodGranica oznaczalnościDetection limit [% COHb]Dane źródłoweLiterature data1 Spektroskopowa (spektroskop ręczny z redukcją)Spectroscopic test (manual spectroscope with reduction)2 Taninowa (1% tanina)Tannin test (1% tannin)3 Taninowa (3% tanina)Tannin test (3% tannin)4 Taninowa Wachholza-SieradzkiegoWachholz-Sieradzki’s tannin test5 Z kwasem pirogalusowymPyrogallic acid test6 Wolffa (w połączeniu z badaniem spektrofotometrycznym)Wolff’s test (combined with spectrophotometric analysis)7 Spektroskopia rewersyjnaReversion spectroscopy8 Spektrofotometryczna Fretwursta-MeineckeFretwurst-Meinecke’s spectrophotometric test9 CO-oksymetryCO-oximetry10 Chromatografia gazowa z detektorem płomieniowo-jonizacyjnymGC/FIDGas chromatography - flame ionization detector GC/FID11 Chromatografia gazowa z detektorem przewodnictwacieplnego GC/TCDGas chromatography - thermal conductivity detector GC/TCD12 Chromatografia gazowa ze spektrometrią mas GC/MSGas chromatography - mass spectrometry GC/MS15-30 May 1937Skramovsky 19474-20 May 1937Skramovsky 19378-12 May 1937Wikoff-Carson 19484-7 Wachholz-Sieradzki12-15 Krauland 19402-3 Wolff 1941Rejsek-Skramovsky 19473 Harrison 1947Fretwurst 19591 Katsumata1981Mahoney 19930,1 Guillot 1981 Buszewicz 1997Kłys 20000,02 Goldbaum 1986, Wachowiak 1997Lewis 20040,005 Oritani 2000Walch 20102011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

78 Joanna Nowicka, Teresa Grabowska, Joanna Kulikowska, Rafał Celiński, Małgorzata Korczyńska,Nr 1Kornelia DroździokTabela II. Porównanie metod spektrofotometrycznych i chromatografii gazowej [4, 7, 9, 15].Table II. Comparison of spectrophotometric methods and gas chromatography.Metody spektrofotometryczneSpectrophotometric methodsChromatografia gazowaGas chromatographyZalety Advantages1. Łatwe i szybkie przygotowanie próby do analizyEasy and fast sample preparation for analysis2. Krótki czas analizyShort analysis time3. Akceptowana dla potrzeb toksykologii sądowej czułość(granica wykrywalności 1%)Sensitivity acceptable for forensic toxicology purposes(detection limit 1%)4. Dają możliwość równoległego pomiaru innych pochodnychhemoglobinyPossible simultaneous measurement of various hemoglobinderivatives5. Pomiar może być zautomatyzowanyPossible automatic measurement6. Niski koszt analizyLow cost7. Mogą być użyte do innych analizCan be used for other analyses1. Specyficzna dla COSpecific for CO2. Nieczuła na chemiczne i spektralne interferencjeNon-sensitive to chemical and spectral interference3. Precyzyjna i bardzo czuła (granica wykrywalności 0,005%)Precise and very sensitive (detection limit 0.005%)4. Mała objętość próbkiSmall sample volume5. Dokładna w całym zakresie oznaczanych stężeńAccurate within all concentration ranges6. Pomiar może być zautomatyzowanyPossible automatic measurement7. Może być wykorzystana do innych analizCan be used for other analysesOgraniczenia Disadvantages1. Czułe na spektralne i chemiczne interferencjeSensitive to chemical and spectral interference2. Mało dokładne w przypadku niskich stężeń (< 5% COHb)Not precise for low COHb concentrations3. Stężenia >30% COHb mogą być zawyżoneConcentrations >30% COHb can be overestimated4. Preferowane dla czystej, świeżej krwiPreferable for use with clean and fresh blood1. Wymaga uważnego i bardzo dokładnego przygotowania próbkiRequires careful and precision sample preparation2. Długi czas analizyLong analysis time3. Wymaga specjalistycznej, wykwalifikowanej obsługiRequires specialized and qualified operators4. Znacznie wyższy koszt analizy– mało przydatna do rutynowych, szybkich analizSignificantly higher cost of analysis– low usefulness in routine and quick analyses5. Inne pochodne hemoglobiny trzeba oznaczyć przy użyciuinnych metodOther hemoglobin derivatives should be determined usingother methods2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 1METODY OZNACZANIA TLENKU WĘGLA WE KRWI SEKCYJNEJ – ZALETY I OGRANICZENIA79PIŚMIENNICTWO1. Seńczuk W. (red.): Toksykologia współczesna.PZWL, Warszawa 2006.2. Kołaciński Z. (red.): Ostre zatrucia cz. I. Zatruciagazami. IMP, Łódź 1996.3. Kała M., Chudzikiewicz E.: The influenceof post-mortem changes in biological material oninterpretation of toxicological analysis results.Problems of Forensic Science. 2003, 54: 132-144.4. Kłys M., Klementowicz W., Gomułka E.,Opidowicz A., Kurowska W.: Badania nad przydatnościąmetod spektrofotometrycznej i chromatografiigazowej (GC/FID) z metanizerem do oznaczeńtlenku węgla we krwi sekcyjnej. Arch. Med. Sąd.Kryminol. 2000, 50: 235-247.5. Jerzykowski T., Jóźkiewicz S., Spett K.:Metody oznaczania tlenku węgla we krwi dla użytkulekarskich pracowni analitycznych. Arch. Med. Sąd.Kryminol. 1957, 9: 73-81.6. Katsumata Y., Aoki M., Sato K., Oya M., YadaS., Suzuki O.: A simple spectrophotometric methodfor the determination of carboxyhemoglobin inblood. Forensic Sci Int. 1981, 18: 175-179.7. Mahoney J. J., Vreman H. J., Stevenson D. K., vanKessel A. L.: Measurement of carboxyhemoglobinand total hemoglobin by five specializedspectrophotometers (CO-oximeters) in comparisonwith reference methods. Clin Chem. 1993, 39:1693-1700.8. Guillot J. G., Weber J. P., Savoie Y.: Quantitativedetermination of carbon monoxide in blood by headspacegas chromatography. J Anal Toxicol. 1981, 5:264-266.9. Buszewicz G., Mądro R.: Chromatographicdetermination of carbon monoxide and carboxyhemoglobinby the head-space technique usinga catalytic microreactor with FID detector. Problemsof Forensic Science. 1997, 36: 132-144.10. Goldbaum L. R., Chace D. H., Lappa N. T.:Determination of carbon monoxide in blood by gaschromatography using a thermal conductivitydetector. J Forensic Sci. 1986, 31: 133-142.11. Wachowiak R., Tobolski J.: Wykorzystaniechromatografii gazowej w toksykologicznej analizielotnych związków nieorganicznych w materiale biologicznym.Arch. Med. Sąd. Kryminol. 1997, 47:237-243.12. Lewis R. J., Johnson R. D., Canfield D.V.: Anaccurate method for determination of carboxyhemoglobinin postmortem blond using GC-TCD.Journal of Analytical Toxicology. 2004, 28: 59-62.13. Oritani S., Zhu B. L., Ishida K., ShimotougeK., Quan L., Fujita M.Q., Maeda H.: Automateddetermination of carboxyhemoglobin contents inautopsy material using head-space gas chromatography/massspectrometry. Forensic Sci Int. 2000,113: 375-379.14. Walch S. G., Lachenmeier D. W., SohniusE. M., Madea B., Musshoff F.: Rapid determinationof carboxyhemoglobin in postmortem blood usingfully-automated hedspace gas chromatography withmethaniser and FID. The Open Toxicology Journal.2010, 4: 21-25.15. Boumba V. A., Vougiouklakis T.: Evaluationof the methods used for carboxyhemoglobin analysisin postmortem blood. International Journal ofToxicology. 2005, 24: 275-281.Adres do korespondencji:Joanna NowickaKatedra i Zakład Medycyny Sądoweji Toksykologii Sądowo-Lekarskiejul. Medyków 1840-752 Katowicee-mail: joanna_nowicka@poczta.onet.pl2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

ARCH. MED. SĄD. KRYMINOL., 2011, LXI, 80-83KRONIKA PTMSiK / PTMSiK CHRONICLERedakcja przedstawia treść listów, udostępnionychprzez Konsultanta Krajowego w DziedzinieMedycyny Sądowej, prof. dr hab. med. BarbaręŚwiątek, kierowanych do Rządu RP, podkreślającychistotę obowiązków, wypełnianychprzez specjalistów medycyny sądowej.The Editors present the letters made availableby Professor Barbara Świątek, MD, Ph.D.,National Consultant in Forensic Medicine, thatwere addressed to the Government of the PolishRepublic, wherein the significance of tasksperformed by specialist in forensic medicine isemphasized.30.04.2010Szanowna PaniEwa KopaczMinister ZdrowiaZ wielką uwagą i uznaniem wysłuchałam wystąpieniaPani Minister w Sejmie w dniu 29.04.2010roku. Jestem dumna z rezultatów pracy wielospecjalistycznejekipy, która z Panią udała się doMoskwy. Polscy lekarze nie zawiedli w tych trudnychchwilach. Te pozytywne odczucia zaburzyłyjednakże dalsze Pani informacje. Wynikało z nich,że w ekipie było 11 patomorfologów. Nie padła anirazu nazwa – „specjaliści medycyny sądowej”, a przecieżbadanie szczątków ludzkich, ich identyfikacjaoraz wykonywanie sekcji sądowo-lekarskiej przywspółpracy z Prokuraturą to domena tej właśniespecjalizacji lekarskiej. Nazwę „patomorfolodzy”wielokrotnie wcześniej powtarzali dziennikarze, couznawałam za ich niedoinformowanie. Teraz niejestem już tego pewna. Medycy sądowi z różnychZakładów Uniwersyteckich byli gotowi do wyjazdui taką gotowość zgłosili. Osobiście, choć nieformalnie,nawiązałam również kontakt z Rządowym CentrumZarządzania Kryzysem i zorganizowałam ekipęzłożoną z najlepszych specjalistów medycynysądowej, w tym antropologa specjalizującego sięw antropologii sądowej. Nie skorzystano z naszejoferty. Nieformalnie dowiedziałam się, że w ekipiebyli jednak medycy sądowi z warszawskiego Zakładu.Zastanawiającym jest fakt, że w RządowymCentrum nie zdawano sobie sprawy z istnienia specjalnościmedycyny sądowej i Konsultanta Krajowegoz tej dziedziny. Również Ministerstwo Zdrowianie nawiązało ze mną – jako Konsultantem Krajowym– kontaktu i nie zleciło zorganizowania specjalistycznejekipy. Moje „oddolne” działania nieprzyniosły rezultatów. Dlatego też, w tym tragicznymzdarzeniu (dla potrzeb badań o charakterzemedycznym w takich właśnie zdarzeniach zostałastworzona medycyna sądowa) oficjalnie nie zaistnieliśmy– jest to wyjątkowo przykre i deprecjonującedla naszego środowiska.Na kanwie tego zdarzenia chcę zwrócić PaniMinister uwagę na sytuację polskiej medycyny sądowej.Z zazdrością oglądałam w programach telewizyjnychbudynek Instytutu Medycyny Sądowejw Moskwie i wysłuchiwałam informacji o ich możliwościachlokalowych i wyposażeniu tej instytucji.W swym wystąpieniu opisywała Pani Minister z jakimszacunkiem i jak godnie traktowane były ciałaofiar i ich rodziny, na co niewątpliwy wpływ miaływarunki tam istniejące. Rosyjska medycyna sądowazdała egzamin.Zbliża się rok 2012 gdy Polska będzie gospodarzemIgrzysk Euro. Niesie to zwiększoną możliwośćzaistnienia tragicznych zdarzeń, w tym z udziałemobcokrajowców. Nie mam wątpliwości, że czynnościsądowo-lekarskie w takich zdarzeniach powierzanebędą Zakładom Medycyny Sądowej. Czypolska medycyna sądowa jest na to przygotowanai także zda egzamin? Znam aktualną sytuację i odpowiem– nie. Stworzenie przyzwoitych warunkównp. przechowywania czy okazania zwłok rodzinienie jest możliwe we wszystkich Zakładach, a w niektórychdokonywane jest to w warunkach, które niesą nawet przyzwoite. Przypomnieć wystarczy opisymedialne warunków w warszawskim Zakładzie MedycynySądowej.Medycyna sądowa, jako bardzo specyficznaspecjalizacja medyczna, jest niedoceniana i niedofinansowana.Czynności medyczno-sądowe możewykonywać każdy lekarz bez jakiegokolwiek przeszkolenia.Przepisy regulujące naszą pracę w charakterzebiegłego (Zakłady Medycyny Sądowej tobiegły instytucjonalny) mają ponad pół wieku,wszelkie próby zmiany sytuacji (wieloletnia korespondencjaz kolejnymi Ministrami Sprawiedliwościi spotkania z nimi) nie przyniosły żadnych rezultatów,pomimo powtarzających się i znanych w całejPolsce przypadków niepowodzeń postępowań2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 181karnych w związku ze źle wykonanymi czynnościamimedyczno-sądowymi (przez lekarzy nie będącychspecjalistami medycyny sądowej).Sytuację medycyny sądowej przedstawiamw sprawozdaniach Konsultanta Krajowego, czyniłto także mój poprzednik. Praktykujących medykówsądowych w Polsce jest około 100, ale moje protestyprzy usuwaniu tej specjalizacji z listy priorytetowychnie zostały uwzględnione.Wyrażała Pani Minister publicznie swoje zainteresowaniemedycyną sądową. Wyrażam w imieniucałego środowiska prośbę o zainteresowanie sięsytuacją naszej dziedziny; jest przecież społecznieniezbędna. Jesteśmy niezbędni przy wypełnianiuzadań Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa Sprawiedliwości,Prokuratury Generalnej, MinisterstwaSpraw Wewnętrznych, a funkcjonujemy jako jednostkauczelni wyższej, której finanse nie stwarzająszans na stworzenie dobrze wyposażonych, funkcjonalnychplacówek, które w chwilach tragediiz udziałem wielu osób profesjonalnie i w godnysposób wypełnią swoje powinności. Uzdrowieniemedycyny sądowej to zadanie dla Rządu. Jest jeszczeczas by dokonać przeglądów Zakładów MedycynySądowej; dużą rolę winny tu odegrać WojewódzkieCentra Zarządzania Kryzysowego. Obecnietylko w Katowicach są opracowane standardy postępowaniaw razie katastrof i innych tragicznychzdarzeń; Zakład Medycyny Sądowej odgrywaw nich bardzo dużą rolę.Mam nadzieję, że Pani Minister, w natłoku innychważnych spraw, znajdzie czas na podjęciedziałań poprawiających sytuację polskiej medycynysądowej.Wyrażam gotowość wszelkiej współpracy i jestemdo dyspozycji Pani Minister03.01.2011Szanowny PanDonald TuskPremier Rzeczpospolitej PolskiejDnia 29.06.2010 roku otrzymałam z MinisterstwaZdrowia pismo, sygnowane przez Dyrektora DepartamentuNauki i Szkolnictwa Wyższego RomanaDanielewicza, którym zaproszono mnie lub wyznaczonąprzeze mnie osobę do udziału w organizującymsię Międzyresortowym Zespole ds. Katastrof.W dniu 05.11.2010 roku brałam udział w pierwszymspotkaniu przedstawicieli ministerstw i innychinstytucji, którzy zgodnie przyjęli koniecznośćstworzenia zasad działania Zespołu w formiepisemnej. Już na tym spotkaniu zorientowałamsię, że rola medyków sądowych w organizowanymZespole jest nie tylko niedoceniana, ale wręcz nie sąbrane pod uwagę pierwsze i podstawowe czynnościmedyczne, dokonywane przez zespoły ratowniczei medyczno sądowe, które są standardem postępowaniana całym świecie. Miałam jednak nadzieję,że moje uwagi i późniejsza dyskusja zapewniąuwzględnienie medyków sądowych w Zespole i ichrolę w oględzinach miejsca katastrofy, zabezpieczaniuśladów biologicznych i identyfikacji ofiar.W drugim spotkaniu w dniu 15.12.2010 rokuuczestniczył upoważniony przeze mnie do udziałuw Komisji, jako przedstawiciel Ministerstwa Zdrowia,prof. dr hab. Karol Śliwka.Relacja Pana Profesora z przebiegu spotkaniajest bardzo niepokojąca, gdyż wskazuje na kontynuacjęniezrozumiałego, już wcześniej prezentowanegostosunku do medyków sądowych, deprecjonującegoich rolę.Uwagi pisemne prof. dr. hab. Karola Śliwki sąw pełni zgodne z moim stanowiskiem i przedstawiamje poniżej. Zostały one przekazane w piśmiez dnia 20.12.2010 roku Panu Dariuszowi Deptulez Departamentu Analiz i Nadzoru MinisterstwaSpraw Wewnętrznych i Administracji.Powielony został zasadniczy błąd, zawarty w ZarządzeniuNr 162 Prezesa Rady Ministrów z dnia25 października 2006 roku w sprawie utworzeniaMiędzyresortowego Zespołu do Spraw ZagrożeńTerrorystycznych. W Zespole tym bowiem nieuwzględniono przedstawicieli Ministerstwa Zdrowia,czyli pominięto najważniejsze – postępowaniez ofiarami ludzkimi aktów terrorystycznych. Oznaczato konieczność doraźnego, a zatem zazwyczajchaotycznego organizowania pomocy rannym i dokonywaniasądowo-lekarskich oględzin miejscazdarzenia i zwłok – śmiertelnych ofiar zdarzenia.2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

82 Nr 1A przecież jest to część działań, która budzi najwyższeemocje, a w późniejszym czasie, stwarza wielewątpliwości i kontrowersji.Sposób potraktowania medyków sądowych w organizowanymZespole wpisuje się w ciąg zaniechańi niekorzystnych działań Ministerstw: Sprawiedliwości,Zdrowia, Nauki i Szkolnictwa Wyższegoa także Spraw Wewnętrznych, które stopniowo doprowadzajądo deprecjacji specjalizacji lekarskiejtj. medycyny sądowej. Świadczy o tym najdobitniejfakt nieprawidłowego używania, nawet przez urzędnikówMinisterstwa Zdrowia, określenia oznaczającego„medycynę sądową”. Używane są określenia:patolog (ta nazwa w naszym systemie nie funkcjonuje),patomorfolog (to specjalizacja nie związanaz medycyną sądową częściowo o podobnejmetodologii, ale o zupełnie innych celach), lekarzsądowy (to lekarze, którzy zgodnie z obowiązującymiustawowo zasadami w oparciu o ustalony stanzdrowia, wydają usprawiedliwienia osobom wezwanymdo czynności w postępowaniach karnych). Dodatkowopowoływani są do czynności medyczno-sądowychspecjaliści nie – lekarze tj. antropolodzy(choć do pewnych czynności są po stosownejpraktyce upoważnieni), a także, co zdumiewa,archeolodzy. Od wielu lat nie możemy przekonaćMinisterstw, że prawidłowo funkcjonujące bazy medycynysądowej zapewniają prawidłowe funkcjonowanieorganów ścigania i wymiaru sprawiedliwościco dla poczucia bezpieczeństwa i sprawiedliwościspołecznej jest niezbędne.Fakty świadczące o niedocenianiu (moim zdaniemnawet lekceważeniu) medycyny sądowej jakospecjalizacji lekarskiej:- przez lata medycyna sądowa traktowana byłajako specjalizacja deficytowa (specjalistów praktykującychjest w Polsce około 120-150 tj. około0,5 na 100 000 mieszkańców); w trakcie ostatniejweryfikacji przestała nią być, co wpływa na małe zainteresowanietą specjalizacją absolwentów medycyny,- kilka lat temu obniżono ilość godzin dydaktycznychz medycyny sądowej na uczelniach medycznych,a obecnie przedmiot „Medycyna sądowa”(VI rok studiów medycznych) zastępowany jestprzedmiotem „Prawo medyczne i medycyna sądowa”,przy czym zakres prawa jest szeroki, a medycynysądowej minimalny,- konstrukcja przepisów Kodeksu PostępowaniaKarnego i Kodeksu Postępowania Cywilnego powoduje,że biegłym sądowym z zakresu medycynymoże być każdy lekarz, mający wiedzę „medyczną”bez jakiegokolwiek szkolenia przygotowującego godo pełnienia odpowiedzialnych czynności biegłegosądowego. Prawo nie wymaga żadnego certyfikatuczy atestacji. Niejednokrotnie zatem, tylko wiadomościuzyskane w trakcie studiów medycznychstanowią podstawę działania takiego „biegłego”.W Polsce tylko specjaliści medycyny sądowej i psychiatriisądowej są merytorycznie przygotowani dopełnienia czynności biegłego,- akademickie Zakłady Medycyny Sądowej sąpowoływane jako biegli instytucjonalni do wieluczynności w postępowaniach karnych, cywilnychi ubezpieczeniowych (z zakresu medycyny, toksykologiii hemogenetyki). Brak jest jakiegokolwiek aktuprawnego, który określałby procedury i zasady, na jakichuczelnia wyższa pełni rolę biegłego sądowego,- uczelnie medyczne, jako biegli instytucjonalniw zakresie finansowym, funkcjonują w oparciu o stosownyDekret z 1950 roku (nowelizacja w 1975 roku),który jest anachroniczny, nie uwzględnia obecnie obowiązującychzasad działania instytucji ani, co ważniejsze,aktualnie obowiązujących badań (np. DNA),- przywołane powyżej przepisy zawierają taryfęwynagrodzeń biegłych z zakresu medycyny sądowej,której zasady są przestrzegane wyłącznie przezuczelnie medyczne. Taryfa ta powoduje, iż godzinapracy biegłego to najtańsza godzina pracy w Polsce;za opracowanie opinii, np. w tzw. sprawie lekarskiej,przez 3 profesorów medycyny, wymagające kilkudziesięciu(co najmniej) godzin trwającego zapoznaniasię z aktami sprawy (w tym zazwyczaj słaboczytelną dokumentacją lekarską) wynosi niespełna400 zł. O konieczności przystosowania przepisówdo aktualnej sytuacji gospodarczej i coraz większychtrudnościach w możliwościach organizacji interdyscyplinarnychzespołów opiniujących, ze względuna poniżające wynagrodzenia, pisałam dowszystkich, kolejnych Ministrów Sprawiedliwości(do aktualnego też) – bez efektu,- powyższe przepisy są ponadto tak sformułowane,iż nie zapewniają uczelniom medycznymrealizacji zapisu o zwrocie „innych kosztów niezbędnychdla wydania opinii”, co powoduje, iż uczelniete finansują „usługi” na rzecz Prokuratury Generalneji Ministerstwa Sprawiedliwości,- sporządzanie faktur wg obowiązujących przepisów(od 01.01.2011 roku wprowadzono VAT co2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

Nr 183będzie stanowiło dodatkowe obciążenie pracownikówadministracyjnych uczelni) powoduje, iż kwotowosą one wyższe niż rachunek wystawiony przezindywidualnego biegłego. Obserwujemy narastającątendencję do korzystania z taniego i szybkiegow działaniu biegłego, także takiego, którego merytorycznewłaściwości są znikome. Niestety obecnaorganizacja, możliwości osobowe i wynagradzaniemedyków sądowych – nauczycieli akademickichpowoduje wydłużanie czasu wydawania przez nichopinii. Z drugiej jednak strony uzyskanie opinii, coprawda w krótkim czasie, ale nie spełniającej swejroli powoduje konieczność uzyskania drugiej, niejednokrotnietrzeciej opinii, a po kilku latach aktakierowane są do Zakładu Medycyny Sądowej. Czastrwania w Polsce postępowań sądowych jest wyjątkowodługi, a powyższy mechanizm to tłumaczy,- klinicyści, z których wielu para się opiniodawstwemsądowo-lekarskim, czynności z nim związaneniejednokrotnie wykonują na bazie miejsc pracyi tam też wykonują badania dodatkowe. Kosztówz tym związanych nie uwzględniają w rachunkach,są one zatem niskie, a zapłaci Ministerstwo Zdrowia,- przed laty przy kilku Komendach Wojewódzkichzorganizowano laboratoria toksykologicznei serologiczne. Budziło to i nadal budzi wiele kontrowersji,gdyż funkcjonariusz policji zatrzymujepodejrzanego, organizuje pobranie krwi, bada tękrew i wydaje opinię np. co do stanu nietrzeźwości.Uczyniono to mimo pełnej wydolności laboratoriumprzy Zakładach Medycyny Sądowej i mimo protestówwielu prawników. Obecnie pojawiają sięw ramach działalności gospodarczej laboratoriatoksykologiczne i hemogenetyczne prywatne, niekontrolowane i nie atestowane, podobnie jak laboratoriapolicyjne. Dochodzi nawet do tego, że np.badania krwi na zawartość alkoholu przeprowadzanesą (jak świadczą dane informacyjne nawydrukach wyników) w mieszkaniu prywatnym.Brak jest wymogów jakiejkolwiek atestacji takichlaboratoriów. Atestowane są jedynie laboratoriaprzy Zakładach Medycyny Sądowej, które jednakżetracą zleceniodawców, nieuchronne być może będzieich zamykanie,- przywołani już powyżej lekarze sądowi, stająsię nimi bez spełnienia wymogów merytorycznych;nie przechodzą żadnych szkoleń i certyfikacji. Sąnimi zazwyczaj lekarze klinicyści, dla których ocenakliniczna stanu zdrowia jest zazwyczaj tożsamaz oceną zdolności do uczestniczenia postępowaniachkarnych. „Usprawiedliwienia” niestawiennictwa,wydawane przez lekarzy sądowych są drugą,„medyczną” przyczyną przewłoczności postępowańsądowych,- pojawiły się także prywatne Centra Opiniodawczeitp., które zupełnie niekontrolowane podwzględem merytorycznym decydują o jakościpostępowań sądowych,- zaniechano korzystania z konsultacji środowiskamedyczno-sądowego przy tworzeniu aktówprawnych np. kodeksu karnego czy ustaw powiązanychz dziedziną medycyny sądowej. Stąd zdarzająsię w ustawach określenia medyczne, którenie tylko nie są zgodne z intencją ustawodawcy, alego kompromitują.Poruszana przeze mnie tematyka jest obszernai choć znana od wielu lat Ministerstwom nie budziżadnego zainteresowania nawet w obliczu błędówmedyczno-sądowych związanych ze „sprawą Olewnika”,czy braku przygotowania baz medyczno-sądowychw Polsce w razie tragicznych zdarzeńz licznymi ofiarami ludzkimi. Także sprawa Polaka,skazanego na dożywocie w Anglii jest – być może –związana z nieprawidłowo przeprowadzonymi czynnościamisądowo-lekarskimi.Doraźnej oceny sytuacji baz medycznych i ichwydolność w razie zdarzenia o dużej liczbie ofiarludzkich dokonałam w piśmie z dnia 30.04.2010roku skierowanym do Pani Minister Ewy Kopacz.Pozostało bez odpowiedzi.Przez lata urzędnicy ministerialni przyznającmnie i innym medykom sądowym rację, podejmujądziałania pozorne (kolejne, fatalne merytorycznieprojekty ustawy o biegłych) względnie nie widząmożliwości działania, zazwyczaj z powodów „finansowych”.Stan patologiczny zatem trwa i stopniowopogłębia się, a jedynym uczuciem jakie odczuwamyto bezsilność.Tylko zainteresowanie się Pana Premiera tymi problemamii zlecenie konkretnych działań międzyresortowychmoże uzdrowić istniejącą sytuację, gdyżpo kilkunastu latach bezskutecznych interwencjistraciłam nadzieję na rzeczową reakcję ze strony Ministerstw.Pozostaję do dyspozycji Pana Premiera.Prof. dr hab. n. med. Barbara ŚwiątekKonsultant Krajowyw dziedzinie Medycyny Sądowej2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

ARCHIVESOF FORENSIC MEDICINEAND CRIMINOLOGYVOLUME LXINo. 1 (2011)JanuaryMarchTHE OFFICIAL JOURNAL of the POLISH SOCIETY of FORENSIC MEDICINE and CRIMINOLOGYEDITOR-IN-CHIEF: Krzysztof Woźniak MD, PhDDEPUTY EDITOR: Filip Bolechała MD, PhDASSISTANT TO THE EDITOR: Artur Moskała MDEDITORIAL BOARD:Prof. Jarosław Berent – Łódź, PolandProf. Bernd Brinkmann – Münster, GermanyProf. Richard Dirnhofer – Berno, SwitzerlandProf. Jerzy Janica – Białystok, PolandAssoc. Prof. Zbigniew Jankowski – Gdańsk, PolandProf. Małgorzata Kłys – Kraków, PolandAssoc. Prof. Paweł Krajewski – Warszawa, PolandProf. Eduard Peter Leinzinger – Graz, AustriaProf. Zdzisław Marek – Kraków, PolandProf. Zofia Olszowy – Sosnowiec, PolandProf. Derrick J. Pounder – Dundee, Scotland UKProf. Zbigniew Przybylski – Poznań, PolandProf. Stefan Raszeja – Gdańsk, PolandProf. Pekka Saukko – Turku, FinlandProf. Volker Schmidt – Halle – Wittenberg, GermanyProf. Stefan Szram – Łódź, PolandProf. Karol Śliwka – Bydgoszcz, PolandProf. Barbara Świątek – Wrocław, PolandProf. Akihiro Takatsu – Tokyo, JapanProf. Michael Thali – Zurich, SwitzerlandDr Kurt Trübner – Essen, Germanye-mail: redakcja@amsik.plwww.amsik.plPolish Society of Forensic Medicine and Criminologyul. Sędziowska 18a91-304 Łódź, Poland2011 © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, ISSN 0324-8267

PRACE ORYGINALNE / ORIGINALSCzesław Chowaniec, Mariusz Kobek, Małgorzata Chowaniec, Krystian Rygol, Stanisława Kabiesz-Neniczka,Rafał SkowronekSądowo-lekarska ocena obrażeń u śmiertelnych ofiar katastrofy budowlanej na terenie Międzynarodowych Targów Katowickichw Katowicach/Chorzowie w dniu 28.01.2006 / The medico-legal assessment of the injuries of fatal victims of building collapse at KatowiceInternational Fair in Katowice/Chorzów on January 28, 2006 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20Rafał Skowronek, Czesław Chowaniec, Anna KowalskaZgony sercowe w górnictwie jako wskaźnik wydolności służby medycyny pracyCardiac deaths in hard coal-mining industry as efficiency’ indicator of occupational medicine service . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29Małgorzata Korczyńska, Joanna Kulikowska, Rafał Celiński, Joanna Nowicka, Sebastian Rojek, Anna Uttecht-PudełkoStan „pod wpływem substancji odurzających lub psychotropowych” – porównanie wyników badań toksykologicznych z oceną lekarskąw materiałach Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-Lekarskiej ŚląskiegoUniwersytetu Medycznego w KatowicachState under the influence of drugs or psychotropic agents – the comparison of toxicological to medical examinations in materials of the Departmentof Forensic Medicine and Toxicology Silesian University of Medicine, Katowice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35Joanna Nowicka, Joanna Kulikowska, Małgorzata Korczyńska, Rafał Celiński, Czesław ChowaniecToksykologiczna i medyczno-sądowa ocena nagłych zgonów w przebiegu narkotyzowania się butanemToxicological and medico-legal analyses of sudenn deaths resulting from butane inhalation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43Teresa Grabowska, Joanna Nowicka, Joanna Kulikowska, Stanisława Kabiesz-NeniczkaOcena ekspozycji na cyjanowodór u śmiertelnych ofiar pożarów w aspekcie powstawania w zwłokach endogennego cyjanowodoru w procesachgnilno-rozkładowych / The assessment of the exposure to hydrogen cyanide in fire fatalities in the aspects of the occurrence of endogenoushydrogen cyanide as a result of putrefaction processes in the deceased . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47Małgorzata Małodobra, Anna Jonkisz, Elżbieta Kowalczyk, Arleta Lebioda, Beata Bartnik, Barbara ŚwiątekWydajność trzech komercyjnych zestawów do izolacji DNA i RNA ze zróżnicowanego materiału klinicznego i dowodowego, przy użyciuautomatycznej stacji Janus / The efficiency of three commercial kits dedicated to DNA and RNA isolation from various clinical and forensic materialsusing automatic platform Janus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51Projekt znaku graficznego PTMSiK – Wiktor OstrzołekWydawca: Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i KryminologiiWpłaty za prenumeratę należy dokonywać na konto: Zarząd Główny Pol. Tow. Med. Sąd. i Krym.Kredyt Bank S.A. III Oddział w Poznaniu ul. Garbary 71, 61-758 Poznańnr konta: 21 1500 1621 12136001 1805 0000Copyright © by Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii, Kraków 2011Realizacja wydawnicza i druk:Agencja Reklamowa Po Godzinachul. Podedworze 10/54, 30-686 Krakówtel. 12 623 77 74, +48 609 633 948e-mail: biuro@pogodzinach.com.plwww.pogodzinach.com.plNakład: 550 egz.www.amsik.pl