Nr 7 - Archiwalny serwis Instytutu Pamięci Narodowej

ecenzJe 71Biografia chruszczowaWtym roku ukazał się polskojęzyczny przekład biografii Nikity Chruszczowa pióra Williama Taubmana,amerykańskiego profesora nauk politycznych.Osiem lat temu autor otrzymał za tę książkęNagrodę Pulitzera.Biografi a rozpoczyna się przewrotnie − od kulis upadkuI sekretarza KC KPZR. W 1964 roku spisek współtowarzyszyz KC doprowadził do „dymisji” Chruszczowa. To właśnieopis posiedzenia Prezydium KC, na którym zaskoczonyprzywódca ze łzami w oczach odpiera ataki niedawnychstronników, otwiera opowieść o jego karierze politycznej.Pozostałe rozdziały mają układ chronologiczny. Wydaje się,że przebieg życia Chruszczowa to dla Taubmana przedewszystkim okazja do przybliżenia mechanizmów, którewyniosły niepozornego sowieckiego polityka na szczytywładzy. Trzeba przyznać, że autor wywiązał się z tego naprawdędobrze.Determinantą kariery Chruszczowa były burzliwe wydarzenia,które rozgrywały się w państwie rosyjskimw pierwszej połowie XX wieku. Na kartach książki panoramęepoki rozpoczyna rewolucja przemysłowa, kontrastującaz biedą rosyjskiej wsi. Wiejski pastuch NikitaChruszczow zostaje ślusarzem w kopalniach ukraińskiegoDonbasu. Stąd już tylko krok do włączenia się w rewolucyjnązawieruchę 1917 roku. Chruszczow błyskawicznieprzechodzi kolejne stadia sowieckiej „przebudowy”. Jestbolszewikiem, żołnierzem Armii Czerwonej, sekretarzemrejkomu, gorkomu, wreszcie – pupilem Stalina, członkiemBiura Politycznego KC WKP(b) i I sekretarzem na Ukrainie.Tłem ostatnich awansów jest Wielki Terror, w trakciektórego Chruszczow jest jednym z najgorliwszychkibiców linii stalinowskiej, żądającym krwi tych, którzy„podnieśli rękę na tow. Stalina”. Jako sekretarz komitetumoskiewskiego i członek tzw. trójki, osobiście sprawujenadzór nad czystką w stolicy i podpisuje listy skazanychna karę śmierci. Lojalność, a przede wszystkim dużadoza szczęścia powodują, że sam Chruszczow wychodzicało z upiornego okresu czystek. Jeszcze wówczas,według autora książki, „cierpi na ciężki przypadek kultuStalina”. Podczas II wojny światowej i zarazpo niej odpowiada za sowietyzację ziem włączonychdo Ukraińskiej SRR oraz deportacjesetek tysięcy mieszkańców tych terenów.„Sukcesy” pozwalają Chruszczowowi znaleźćsię w ścisłym gronie pretorianów Stalina, rywalizującychze sobą o schedę po dyktatorze.W jaki sposób udało mu się pokonać Berię,Mołotowa i Malenkowa? Według Taubmana,w kuluarach Kremla Chruszczow miał opinięrubasznego błazna, dlatego też rywalepodchodzili do niego z lekceważeniem. Tymczasemokazał się wyrachowanym graczemi spiskowcem. Umiał także dostosowywać siędo nowych realiów. Wyprzedził „twardogło-William Taubman,Chruszczow. Człowiek i epoka,Wydawnictwo „Bukowy Las”,Wrocław 2012, ss. 910wych” i szybko „ozdrowiał” z kultu Stalina, który potępiłna XX zjeździe KPZR w 1956 roku, pobudzając procesodwilży w bloku komunistycznym.Kolejne rozdziały koncentrują się na polityce zagranicznejprowadzonej przez ZSRR w dobie zimnej wojny. OdII kryzysu berlińskiego, poprzez wyścig zbrojeń, zestrzelenieamerykańskiego samolotu U-2 nad ZSRR w 1960roku, rywalizację kosmiczną oraz kryzys kubański, któryTaubman przyrównuje do szachowego gambitu. Wycofaniesowieckich rakiet z Kuby, wbrew ofi cjalnej propagandzie,Chruszczow odczuł jako wielką porażkę.Taubman jest wytrawnym znawcą historii politycznejZSRR. Z łatwością prowadzi czytelnika przez meandrypolityki sowieckiej, pokazując ją w niezliczonych odsłonach:od relacji międzynarodowych i sytuacji wewnątrzbloku (Polska, Węgry, Jugosławia), poprzez warunki gospodarczew ZSRR, kreślone jakby mimochodem, przyokazji napomykania o wizytach Chruszczowa w kołchozachi fabrykach. Być może polski czytelnik poczuje sięrozczarowany, że niewiele miejsca w książce poświęconorelacjom ZSRR–PRL (polski Październik ’56 zajmujezaledwie dwie strony z 910). Wydaje się jednak, żeszeroki kontekst geopolityczny, w jakim autor nakreśliłpoczynania I sekretarza KC KPZR, usprawiedliwia teproporcje.Ważne, że Taubman konstruuje narrację nie tylkona podstawie materiałów archiwalnych, pamiętnikówChruszczowa, protokołów dyplomatycznych czy pierwszychstron gazet. Sięga do relacji świadków i niezliczonychanegdot. Przywołuje plotki i kuluarowe szepty,towarzyszące politycznym przesileniom. Lista jego rozmówcówzawarta na końcu książki liczy 82 osoby, drugietyle to opublikowane wspomnienia i wywiady. Właśniemateriały tego typu pozwalają autorowi nakreślić portretpsychologiczny Chruszczowa. Taubman nie poprzestajejednak na prostej charakterystyce. Ukazuje różne,zmieniające się z biegiem lat twarze polityka: bezgraniczneuwielbienie dla władzy, wyrachowanie, makiawelizmkryjący się za maską błazna, „maniakalną ambiwalencję”na krótko przed XX zjazdem, temperamentgraniczący z nieobliczalnością.Wszystko to powoduje, że książka Taubmanaspełnia kryteria dobrej biografii. Skomplikowanerelacje polityczne równoważą się najej stronach z okraszonym analizą psychologicznążyciorysem Chruszczowa. Autornie rości sobie prawa do usprawiedliwianiajego politycznych grzechów, choć niekiedywyraźnie eksponuje zasługi Chruszczowajako „prekursora pierestrojki”. Na szczęścienie przekracza granicy sugestii, zostawiającczytelnikowi możliwość własnej interpretacji.Magdalena Semczyszyn