Nr 7 - Archiwalny serwis Instytutu Pamięci Narodowej

eDukAcJA HistorYcznA 69Warunki życia na tym obszarze opisuje prasa konspiracyjna(„Be Zet” 1/1942): „Polakom na ziemiachwłączonych do Rzeszy nie wolno pod groźbą surowychkar: uczęszczać do opery, teatru, na widowiska,do muzeów, bibliotek i instytucji naukowych, na koncerty,wystawy, do większości kin, odwiedzać lokalipublicznych, restauracji, kawiarń, barów, korzystaćz urządzeń sportowych [… ] posiadać aparatów fotograficznych,radia, gramofonów, płyt”. Trzeba dodać,że wszystkie polskie instytucje kulturalne i naukowezostały w 1939 roku przejęte przez Niemców.Skonfiskowano także prywatne księgozbiory. Polskieszkolnictwo zostało zlikwidowane. Polacy mieli byćniewolnikami.Występowały jednak pewne różnice w poszczególnych okręgachRzeszy utworzonych z polskich ziem – czyli międzysytuacją w Kraju Warty, Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie,na Górnym Śląsku i w rejencji ciechanowskiej.Wszystko zależało od polityki namiestnika i jego pozycjiw strukturach nazistowskiej władzy. Dlategow różnych okręgach były różne reguły zapisywaniana niemiecką listę narodowościową. W Wielkopolsceznalezienie się na volksliście było trudne, natomiastna Pomorzu i Śląsku było to w zasadzie przymusowe– za odmowę groziły represje do osadzeniaw obozie koncentracyjnym i kary śmierci włącznie.Mieszkańcy tych regionów byli traktowani jako mięsoarmatnie – mężczyzn przymusowo wcielano doarmii niemieckiej.Już w pierwszych dniach wojny Polacy mogli sobie wyobrazić,jak będzie wyglądała niemiecka władza na tych terenach.Wkraczające wojska niemieckie dokonywały zbrodniwojennych, mordując mieszkańców wsi Torzeniec czyobrońców na przykład Kłecka, Mogilna i Gniezna. Organizatorobrony tych miast, ks. Mateusz Zabłocki, wcześniejpowstaniec wielkopolski, był postacią przybliżaną podczasubiegłorocznej akcji „Zapal znicz pamięci”. Do ks. Zabłockiegoniemieccy żołnierze strzelali, gdy jechał z białą flagąparlamentariusza. Uwięziony w szpitalu, został rozstrzelanypo parodii procesu.Oprócz Wehrmachtu zbrodnie popełniali też na swoichsąsiadach obywatele polscy pochodzenia niemieckiego,szczególnie z tzw. oddziałów samoobrony (Selbstschutz).Uprowadzali Polaków i brutalnie mordowaliza wsią. Morderców objęła amnestia ogłoszona przezwładze okupacyjne już w roku 1939. Ludność niemieckadostarczała też informacji o Polakach, którychdziesiątki tysięcy umieszczono jeszcze przed wybuchemwojny na listach proskrypcyjnych. Były to wykazyosób szczególnie aktywnych w życiu społecznym,potencjalnych przywódców oporu wobec okupanta.Po zajęciu Pomorza, Śląska i Wielkopolski grupy operacyjnepolicji bezpieczeństwa (Sipo) i służby bezpieczeństwa(SD) realizowały tam akcję o kryptonimie„Tannenberg”, której celem było pozbawienie społeczeństwapolskiego elit. Aresztowano i mordowanoludzi według przygotowanych list. Akcję nadzorowałReinhard Heydrich, szef Sipo i SD. Adolf Hitler wewrześniu 1939 roku nazwał tę eksterminację „politycznymoczyszczaniem gruntu”.Już w pierwszych miesiącach okupacji zginęło kilkadziesiąttysięcy osób – ale oczywiście nie tylko ich chcemy przypomniećpodczas tegorocznej akcji „Zapal znicz pamięci”.Obejmie ona swoim zasięgiem dawne ziemie wcielone doIII Rzeszy – od Gdyni przez Bydgoszcz, Poznań, Łódź, ażdo Katowic. Współorganizatorami jest pięć Rozgłośni RegionalnychPolskiego Radia, których zasięg obejmuje tęprzestrzeń: Radio Katowice, Radio Pomorza i Kujaw (PiK),Radio Łódź, Radio Gdańsk i Radio Merkury Poznań. Zasadapozostaje taka sama: na grobach, miejscach pochówku czypamięci narodowej w południe 21 października zapalamyznicz i przesyłamy zdjęcie do organizatorów. Do akcji włącząsię także muzea, na przykład w Wielkopolsce uczestnicyakcji dowiedzą się więcej o okupacji w Muzeum Martyrologicznymw Żabikowie oraz w Forcie VII w Poznaniu(pierwszym obozie koncentracyjnym na ziemiach polskich,gdzie po raz pierwszy użyto gazu do mordowania ludzi). Mójredakcyjny kolega, Sławomir Bajew, organizuje rajd rowerowy,którego trasa będzie prowadzić od Kościana przezkilka miast, w których 73 lata temu ginęli Polacy. Takichinicjatyw jest więcej. Znicze zapłoną także w Niemczech,gdzie wykonywano wyroki śmierci na polskich konspiratorach,m.in. w więzieniach w Dreźnie i Berlinie.W tym roku chcemy również podkreślić podobieństwolosów wszystkich mieszkańców ziem wcielonychdo III Rzeszy, nie tylko Wielkopolski. Dlatego doakcji włączyły się piony edukacyjne IPN z Gdańska,Bydgoszczy, Łodzi i Katowic. Chcemy pokazać te wydarzeniapoprzez losy konkretnych ludzi. Każdy regionwybrał postaci, których dzieje tworzą obraz tamtychdni. Wymieńmy choćby: s. Marię Jadwigę Kotowską,zamordowaną w Piaśnicy; konsula RP Leona Barciszewskiegorozstrzelanego w Bydgoszczy; kostrzyńskiegonauczyciela i harcerza Gerarda Linkego, łódzkiegolekarza Aleksandra Margolisa, ppłk. WładysławaKiełbasę… .Gest zapalenia znicza bywa początkiem głębszego zainteresowanialudzi przeszłością swojego regionu i jego mieszkańców.Niekiedy po raz pierwszy uczestnicy akcji dowiadująsię o wydarzeniach z najbliższej okolicy, spotykająpotomków ich uczestników albo wchodzą do Fortu VIIczy innych więzień i obozów i mogą historii dotknąć, a nietylko o niej usłyszeć.