Nr 7 - Archiwalny serwis Instytutu Pamięci Narodowej

wYDArzYŁo siĘ w XX wieku 41ówczesnych mieszkańców Polski poraz pierwszy oglądało tak zubożonykształt godła państwowego właśnie nabanknotach, o których kształcie zdecydowanow Moskwie. Pod koniec1944 roku rozpoczęto druk pieniędzywedług tego wzoru w Polsce – różniąsię one od moskiewskich poprawionąklauzulą.Chłop, przekupka, górnikŁatwość, z jaką fałszerze kopiowaliprosty wzór złotych z 1944 roku,była jedną z przyczyn rychłego wycofaniaich z obiegu. Kolejne emisjepolskich banknotów z lat 1946–1947nosiły już wyraźne piętno nowegokierunku w sztuce – socrealizmu –odzwierciedlającego społeczno-gospodarczyporządek komunistycznegopaństwa. Pieniądze o najniższychnominałach (1–10 zł) wciąż prezentowałysię skromnie pod względem treścipropagandowych, nie wykraczającwyglądem poza niezbędne minimum(skrót NBP, godło państwowe, klauzulaprawna – na polskich banknotach dodziś nie umieszcza się formalnej nazwypaństwa). Pięciu najwyższym nominałomnadano wyjątkowy charakter. Dwaniższe: dwudziesto- i pięćdziesięciozłotowyz 1946 roku dedykowano –odpowiednio – transportowi lotniczemui morskiemu. Na biletach o trzechnajwyższych nominałach zaprezentowanozwarty program przedstawieńartystycznych, tworząc w ten sposób„tryptyk” dedykowany głównym gałęziompolskiej gospodarki: banknot100 zł poświęcono rolnictwu, 500 zł– przemysłowi morskiemu i rybołówstwu,a 1000 zł – przemysłowi ciężkiemui wydobywczemu. O wymowiebiletów decydowały przedstawione naawersach postaci: chłop z kosą i snopemzboża oraz chłopka z sierpem i naręczemdzikich kwiatów, rybak i stoczniowiec,robotnik i górnik – wszyscywyposażeni w odpowiednie atrybuty.Przyporządkowanie banknotówdo poszczególnych gałęzi gospodarkipodkreślały sceny w centralnym polurewersu: orka z wykorzystaniem ciągnika(100 zł), panorama staregoGdańska (500 zł) i dzielnicafabryczna (1000 zł).Wzory banknotów kolejnejemisji z 1947 roku (20, 100,500 i 1000 zł) oparto na tejsamej koncepcji, z tą jedynieróżnicą, że na awersie parypostaci zostały zastąpioneprzez alegoryczne personifikacjerolnictwa (100 zł),przemysłu morskiego (500zł) i przemysłu fabrycznego(1000 zł) z odpowiednimi panoramamina rewersie. Ciekawie prezentowałsię jedyny zdawkowy bilet tej emisji– 20 zł, którego centralnemu przedstawieniurewersu nadano głębokie znaczeniesymboliczne.Emisja nowych banknotów nastąpiłajuż w 1948 roku i wiązała się z reformąsystemu pieniężnego. Starsze środkipłatnicze zastąpiono wówczas biletamio wysokim poziomie artystycznymi bogatej ikonografii, lecz marnabyła to pociecha wobec krzywdzącegokursu wymiany. Począwszy od 10 złw górę, bilety te tworzyły jeden cykltematyczny, będący rozwinięciem koncepcji„tryptyków przemysłowych”z lat 1946–1947. Na awersie każdegobanknotu przedstawiono, w myślzasad realizmu socjalistycznego, popiersiepostaci: chłopa (10 zł), przekupki(20 zł), rybaka (50 zł), robotnika(100 zł), górnika (500 zł), z którymkorespondowała, również realistyczna,panorama lub scenka rodzajowana rewersie: żniwa, krakowskieSukiennice, statki w porcie morskim,dzielnica fabryczna, pracaw kopalni. Wzbogacono warstwępropagandową banknotówzdawkowych. Na rewersie dwuzłotówkiprzedstawiono głównąsiedzibę NBP w Warszawie– monumentalny socrealistycznygmach miał symbolizowaćstabilność gospodarczą PRL; napięciozłotówce zaś – podobniejak w przypadku „setki” z 1946roku – wyobrażono orkę z wykorzystaniemciągnika. Rewers banknotu 20 zł wyemitowanegow 1947 roku, na którym przedstawiono martwąnaturę skomponowaną z młota, koła zębatego,szyn kolejowych, trójkąta rysunkowego,obcęgów, książek i globusa; obraz dopełnionoumieszczoną niżej gałązką oliwną lub laurowąoraz murem ceglanym (w tle); współwystępującatu symbolika robotnicza i inteligencka mogławskazywać na sojusz między ludźmi pracyi inteligencją, a gałązka – symbol zwycięstwa– zwiastowała jego sukces; przedstawienieto można również odczytywać jako apel dojednostki, którego przesłanie zawiera sięw słowach: „Ucz się i pracuj, a dojdziesz docelu”, natomiast ceglany mur – jako symbolpowojennej odbudowy kraju połączonymisiłami całego narodu (ludzi pracy i inteligencji)lub konstruowania nowej, socjalistycznejrzeczywistości Banknot 500 zł wyemitowanyw 1947 roku: gospodarka morska –środkowa część drugiego „tryptykuprzemysłowego”