Nr 7 - Archiwalny serwis Instytutu Pamięci Narodowej

12z ArcHiwuM ipnkwestionariusz na niepokornychOsoby, które w Polsce „ludowej” podejmowały działania opozycyjnelub jedynie uznawane za wymierzone we władze, nie miały łatwego życia.Były poddawane rozmaitym szykanom w miejscu pracy, nauki, a nawet zamieszkania.Często różnego rodzaju działania wobec nich prowadził również aparat bezpieczeństwa.Od lat sześćdziesiątych pierwszym krokiem esbeków wobec niepokornych byłozakładanie kwestionariusza ewidencyjnego.WWmyśl wytycznychz 1970 roku (tzw. bibliiSB) był to rodzajsprawy operacyjnejsłużącej do dokumentowania działalnościosób, które w przeszłościbyły karane za „wrogą działalność”albo podejrzewano je o organizowaniewrogich manifestacji, wystąpień,„podsycanie nastrojów niezadowolenia”lub prowadzenie „wrogiej propagandy”,zamiar podjęcia „wrogiejdziałalności w chwili powstaniasprzyjających ku temu warunków”,bądź też zajmowały ważne stanowiskaw instytucjach i organizacjach„prowadzących lub inspirującychdziałalność” przeciw PRL lub innympaństwom socjalistycznym.Osoby objęte kwestionariuszemewidencyjnym były inwigilowanew sposób permanentny (stały) lubokresowy, lecz zazwyczaj nie prowadzonowobec nich aktywnych działańoperacyjnych (np. nękających), choćtak również bywało. W kwestionariuszubezpieka zbierała informacjeo ewentualnej działalności opozycyjnej,zawodowej i życiu prywatnymdanej osoby, aby zdobyć preteksty doszantażowania jej.Decyzja o rozpoczęciu prowadzeniakwestionariusza ewidencyjnegobyła podejmowana na pisemny wniosekfunkcjonariusza, zatwierdzanyprzez naczelnika wydziału. Wniosektaki zawierał m.in. dane osoby, którązamierzano inwigilować, streszczeniemateriałów stanowiących podstawędo założenia kwestionariusza orazokreślenie celu jego prowadzenia.W razie potwierdzenia podejrzeńo „wrogą działalność” decydowanosię na intensywniejsze działania operacyjne– tak było np. w przypadkupoety Zbigniewa Herberta, któregow 1972 roku objęto kwestionariuszemewidencyjnym, a pod koniec1975 roku zaczęto rozpracowywaćw ramach sprawy operacyjnego rozpracowaniao krypt. „Herb” (zob.„Pamięć.pl” nr 1/2012). Gdy jednakpodejrzenia o działalność opozycyjnąnie potwierdzały się, odstępowanood inwigilacji i zamykano kwestionariuszewidencyjny, a zgromadzonądokumentację składano w archiwum.Poniżej zamieszczamy wniosekz października 1965 roku o założeniekwestionariusza ewidencyjnego AntoniemuSłonimskiemu. Słonimski(podobnie jak wielu innych literatów)po zakończeniu II wojny światowejwspierał władze Polski „ludowej”(m.in. wziął udział w ŚwiatowymKongresie Intelektualistów we Wrocławiuw 1948 roku, a po powrociedo kraju w 1951 roku brał czynnyudział w działaniach propagandowychwładz komunistycznych). Jegopostawa zmieniła się w roku 1956.W latach 1956–1959 był prezesemZarządu Głównego Związku LiteratówPolskich, cieszącym się poparciemm.in. pisarzy bezpartyjnych.Pod naciskiem władz PRL utracił tostanowisko, ponieważ przeciwstawiłsię ingerencji władz państwowychw działalność literacką i bronił represjonowanychpisarzy. Nie wpłynęłoto na zmianę jego postawy i np.w grudniu 1963 i styczniu 1964 rokunależał do inicjatorów memoriału,zawierającego ostrą krytykę politykikulturalnej Polskiej ZjednoczonejPartii Robotniczej. Był też jednymz sygnatariuszy tzw. Listu 34 (zbierałrównież pod nim podpisy i złożyłgo 14 marca 1964 roku w kancelariipremiera), którego autorzy domagalisię złagodzenia cenzury i sprzeciwialiograniczaniu przydziału papieru nadruk książek i czasopism.Podobnie jak inni sygnatariusze listu,został poddany szykanom. Niemógł otrzymać paszportu, publikowaćw prasie oraz występować w radiui telewizji. Służba Bezpieczeństwa zaczęłasię nim interesować jednak zdecydowaniewcześniej – informacje najego temat zbierała już od drugiej połowylat pięćdziesiątych. Od lat sześćdziesiątychwykorzystywano przeciwkoniemu m.in. perlustrację (cenzurę)korespondencji, obserwację zewnętrznąi oczywiście agenturę. W końcuzałożono mu kwestionariusz ewidencyjny,przekwalifikowany później nasprawę operacyjnego rozpracowaniao kryptonimie „Syzyf”, prowadzonąprzez Departament III MinisterstwaSpraw Wewnętrznych. Poetęrozpracowywano aż do jego śmierciw 1976 roku. Ustalano jej okoliczności,interesowano się pogrzebemi pozostawionym przez Słonimskiegotestamentem. Akta przekazano do archiwumdopiero cztery lata później.Śladem działań Służby Bezpieczeństwai jej agentury jest dwanaście tomówakt dokumentujących działalnośćskierowaną przeciwko niepokornemupoecie.Grzegorz Majchrzak – historyk,pracownik Biura Edukacji Publicznej IPN,członek Stowarzyszenia „Archiwum Solidarności”i Stowarzyszenia Wolnego Słowa; zajmuje siębadaniem dziejów aparatu represji i opozycjidemokratycznej, stanem wojennymoraz funkcjonowaniem mediów w PRL