Nr 7 - Archiwalny serwis Instytutu Pamięci Narodowej

10felietonNowohucka soczewkaAntoni Dudek„Trzeba powiedzieć, że zagadnienie budowy Nowej Huty przerastało moje siły i dlatego poszedłem po liniinajmniejszego oporu i zacząłem komenderować nie tylko aparatem Komitetu i organizacjami partyjnymi,ale i administracją. [...] Widzę, że źle pracowałem. Mało przychodziłem do Komitetu Wojewódzkiego po rady,za dużo żyłem sprawami administracyjnymi i różnymi konferencjami [...]. Chciałbym, aby towarzysze nie odrzucilimnie, lecz otoczyli opieką i pozwolili w dalszym ciągu pracować na Nowej Hucie za robotnika, bo z Hutą bardzomocno się związałem”. Taką wzorową samokrytykę, utrzymaną w duchu epoki, złożył w październiku 1950 rokutow. Szczygieł, który dotąd kierował nowohucką organizacją PZPR.WWbudowanej od zeracja, skundlona ambicja, / na szyi sznurek– krzyżyk z Częstochowy, / trzy piętrawyzwisk, jasieczek puchowy, / maciorawódki i ambit na dziewki, / dusza nieufna,spod miedzy wyrwana, / wpół rozbudzonai wpół obłąkana, / milcząca w słowach,śpiewająca śpiewki, / wypchniętanagle z mroków średniowiecza / masawędrowna, Polska nieczłowiecza / wyjącaz nudy w grudniowe wieczory... /W koszach od śmieci na zwieszonymsznurze / chłopcy latają kotami po murze,/ żeńskie hotele, te świeckie klasztory, /trzeszczą od tarła, a potem grafinie / miotupozbędą się – Wisła tu płynie. / Wielkamigracja przemysł budująca, / nie znanaPolsce, ale znana dziejom, / karmionapustką wielkich słów, żyjąca / dziko,z dnia na dzień i wbrew kaznodziejom– / w węglowym czadzie, w powolnejmęczarni, / z niej się wytapia robotniczaklasa. / Dużo odpadków. A na raziekasza”. Za opublikowanie tego wierszaredaktor naczelny „Nowej Kultury” PawełHoffman stracił stanowisko, ale zyskałmiejsce w historii Polski. Poematdla dorosłych stał się bowiem jednymz najważniejszych symboli poststalinowskiejodwilży, która apogeum osiągnęław październiku 1956 roku.Kilka miesięcy później w Nowej Huciepojawił się Maksymilian Wrocławski.Nakręcił film Miejsce zamieszkania,który prezentował obraz diametralnieodmienny od tego, jaki pokazał Munk.Pijani młodzi robotnicy tłoczyli się wokółobskurnej budki z piwem, gotowaliobiad w kociołku nad ogniskiem roz-podkrakowskiej NowejHucie wszystko miałobyć wzorowe i wyglądaćtak, jak w dokumentalnym debiuciefilmowym Andrzeja Munka Kierunek– Nowa Huta! z 1951 roku. Filmten pokazywał roześmianych chłopcówi dziewczęta, którzy zgodnie pracowalina budowie, uczyli się w szkołachwieczorowych, a później spacerowalipo szerokich, jasno oświetlonych ulicach,między rzędami lśniących elewacjinowych budynków. Nic nie zakłócałosocrealistycznej idylli, zresztąopiewanej wówczas w różnych artykułach,poematach i powieściach. Dlategotow. Szczygieł, który zawiódł partię,nie mógł pozostać w Nowej Hucie,nawet jako zwykły robotnik. Skierowanogo do pracy partyjnej w NowymSączu, gdzie – jak to określono – „miałmożność popracowania innymi metodamii wyrośnięcia”.Propagandową idyllę zakłócił dopierotracący właśnie wiarę w Stalina AdamWażyk, który w sierpniu 1955 roku nałamach „Nowej Kultury” opublikowałswój Poemat dla dorosłych, brutalnie demaskującymit pierwszego socjalistycznegomiasta nad Wisłą, który wcześniejsam też tworzył. Tak pisał o młodychmieszkańcach Nowej Huty, którzyw zdecydowanej większości przyjechalina wielką budowę ze wsi i małychmiasteczek: „[…] tłoczą się w szopach,barakach, hotelach, / człapią i gwiżdżąw błotnistych ulicach: / wielka migrapalonymprzed obskurnym barakiem,wreszcie bili się, bo nie mogli dostaćsię do innego baraku, nazwanego szumniedomem kultury. Oczywiście, w tymfilmie też wyraźnie widzimy granicękrytyki: wszystkiemu winna jest bezduszna,anonimowa administracja, a nieutopijny projekt ideologiczny wcielanyw życie wbrew zdrowemu rozsądkowi.Niemniej właśnie te dwa filmy – Munkai Wrocławskiego – często pokazuje sięstudentom, aby zrozumieli, jak wielezmieniło się w 1956 roku w Polsce rządzonejprzez komunistów.Nowa Huta zajmuje w najnowszejhistorii Polski miejsce szczególne: jakosymbol szybkiej industrializacji proklamowanejprzez kierownictwo PZPRw planie sześcioletnim (1950–1955),a zarazem jako przykład absurdu tejindustrializacji – bo przecież wielkikombinat metalurgiczny wzniesionoz dala od złóż węgla i rudy żelaza, decyzjao jego lokalizacji miała zaś czystopolityczny charakter; jako wielkielaboratorium społeczne, w którym władzekomunistyczne starały się ukształtowaćnowego Polaka – wzorowegoobywatela kraju budującego socjalizm,a przy okazji mającego zmienićmentalność reakcyjnego krakowskiegomieszczucha; wreszcie jako przykładzastosowania na masową skalę architektonicznegokanonu socrealizmuw mieście zbudowanym w ciągu kilkulat wokół jednego kombinatu.Zderzenie w Nowej Hucie utopijnejideologii z rzeczywistością sprawiło,