Lumadnong Pagkinabuhi - Balay Mindanaw

6LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAW

8LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAW

PasiunaAmong pagdayeg sa Kab-ot Gahum: Resource Center forEmpowerment and Development, Inc. (RCED) sa pagmantalaniini nga libro nga giuluhan, Lumadnong PagkinabuhiNgadto sa Kalinaw, isip resulta sa usa ka pagtuon ubos saproyekto nga Poverty Reduction and Conflict Transformationin Mindanao sa German Technical Cooperation (GTZ).Ang naghatag kadasig sa pagkamugna niini nga libromao ang mga Higaunon sa probinsiya sa Misamis Oriental,Agusan del Norte, Agusan del Sur ug Bukidnon. Ang libronagsaysay sa mga kasinatian, batasan, kabalhinan ug mga mgalumadnong pamaagi sa pagpanday sa kalinaw ug gihulagwaykung giunsa kini pagpahigayon sa mga Higaunon. Dugang pa,ang libro nga Lumadnong Pagkinabuhi Ngadto sa Kalinawnagpahilog-on sa among gituohan nga ang pagpanday sakalinaw ug ang pagpalambo sa katilingban nagatandog satanan nga hut-ong sa katawhan sa Mindanaw.Among panghinaut nga kini nga libro makadasig sapagbinayloay sa mga hunahuna ug kasinatian tali sa mgalumilihok, nagkalainlaing komunidad, ug mga kahugpungannga nahilambigit sa pagpauswag sa pagpanday sa kalinawdiha sa mga komunidad, ilabina sa Lumadnong Katawhan.Dr. Nikolaus SchallProgramme Manager/Senior AdviserGTZ-PRCTiii 9

10LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAW

2LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAW

Unang Bahin - Pasiunang BasahonAng Pagpaambit Mahitungod saPagtuonNganong Isulat ang mga Inisyatiba sa Pagpanday sa Kalinawsa mga Higaunon?“Maayong adlaw!”Kapin sa tuig ang milabay sugod Agosto 2005, mgabatan-ong tigpanukiduki ug lumilihok alang sapangkalinaw ug pangkalambuan naglataslatas sa mgakabukiran nga gitawag sa mga Higaunon nga ilang puluyanan.Kami nakaabot sa mga kabarangayan sa Hagpa ugKalabugao sa Impasug-ong, Bukidnon; Kalipay, Sangalan,ug Eureka sa siyudad sa Gingoog, ug Minalwang, Claveriasa probinsiya sa Misamis Oriental. Sa among paglawig,daghan kami nahimamat nga mga Higaunon. Sila miistoryakanamo, mihugoyhugoy, ug miambit sa ilang mga sugilanon-- mahitunod sa ilang gigikanan, sa ilang kaliwatan, sa ilang3

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWkaespirituhanon, sa ilang kasinatian dala sa kalambuan samasa mga kadaot ug hulga, ang ilang pakigbisog batok sa mgapangabangi, giyera, ug ang ilang pagpalig-on sa kalinaw dihasa pagpanalipod sa ilang yuta aron nga magpabiling tibuokang kabanayan sa mga Higaunon. Ang among mga nahimamatmga kabatan-onan, kabataan, hamtong, kababayen-an,kalalakin-an, mga datu, mga bae, mga baylan nga nanimuyonga naghandum sa kalinaw nga mopatigbabaw.Ang mga Higaunon nahisakop sa usa ka dako ngakaliwatan nga nanimuyo sa kabukiran sa rehiyon sa NorthernMindanao, nga gilangkuban sa probinsiya sa MisamisOriental, Bukidnon, Agusan del Norte, Agusan del Sur.“Higaunon” ang tawag nila sa ilang mga kaugalingon, apansila usab nailhan sa mga dili sakop sa tribo nga naghulagwaykanila basi sa ilang nahimutangan -- mga hilit nga kabukiran.(Paredes 1997:3)Kini nga pagpanukiduki usa ka pagtuon aron sapagtigum sa mga maayong gawi, mga kabag-ohan sa mganaandan nga mga pamaagi, ug mga lumadnong kinaiyahandiha sa pagpanday sa kalinaw sa mga komunidad saHigaunon. Ang among panghinaut nga kini nga pagtuonmakadugang sa pagsabot sa kadaghanan ug sa mga natigumnga mga kahibalo mahitungod sa pagpanday sa kalinaw ugpagpauswag sa kahimtang nga kalisud ug kapobrehon, ugkini mamahimong sumbanan sa paghimo sa mga mosunodnga pagmugna o paghulma sa program nga pangkalinaw salainlaing lugar.Ang pinakamahinungdanon apan idlas nga hisgutanansa pagpanday sa kalinaw nakasumpay sa hisgutanannga kalambuan sa isla sa Mindanaw. Bisan pa man, anghisgutanang pagpanday sa kalinaw ug pagpalambo walalamang kini nahikot sa mga rebolusyonarnong pakigbisog samga Moro diri sa Mindanaw. Samtang ang panaghisgot sakalinaw tali sa pangagamhanan ug Moro Islamic Liberation4

Unang Bahin - Pasiunang BasahonFront (MILF) kanunay sentro sa mga hilisgutan, adunaymga hilum apan mahinungdanong kalihukan pangkalinawnga gakahitabo, sama sa panaghisgot sa kalinaw tali sapangagamhanan ug sa usa ka rebolusonaryong grupo ngagitawag og Rebolusyonaryong Partido ng Manggagawa ngMindanao (RPM-M), ug tali sa mga tribong lumad usa naniini ang mga Higaunon sa Mindanaw.Sa 50 ka tuig nga milabay, ang naila nga gamhanan ugnagkahiusa nga tribong Higaunon sa probinsiya sa MisamisOriental, Agusan del Norte, Agusan del Sur ug Bukidnon,makanunayong nakasinati sa mga lihok alang sa ilangpagbahinbahin nga taktika sa nagkalainlaing grupo. Kininga mga grupo mao ang kumpanya sa logging, militarya,komunistang New People’s Army (NPA), kasimbahanan,mga politiko, mga negosyante nga may interes sa kahoy, yuta,minerales, ug ubang produkto. Sa mga katuigan nga ilangginadaot ang tribo, nasaksihan nato ang tribong Higaunon nganakasinati sa lalum nga pagkabahinbahin sa ilang mga pamilyanga miresulta sa kabangis, kabangis nga sa kasamtanganwala pa kaayo mapakaylap apan mahimong moulbo kungkini dili gayod matabang. Ang pagpatay mao ang naandannga bugti o pamaagi sa pagsulbad sa ilang mga panagbangi,busa hinayhinay nga ang tribo gakahuyang, naapektuhanang ilang panaghiusa, ug kanunay’ng nagpatigbabaw angkagubot.Ang mga tigulang ug mga pangulo sa tribo, sa gihapon,makanunayong nagapadayag sa kahingawa nga maundangang mga panagbangi. Mga pipila ka mga gimbuhaton sapagsulbad naghinayhinay na sa pagsugod sa mga kabukiransa upat ka probinsiya. Kini nga mga ginaduso nga mgakalihukan gikinahanglang nga mahisulat aron nga ang ubangmga myembro sa tribung Higaunon, ilabina sa mga susamangkasinatian sa kagubot, nga makakuha og pagtulun-an. Angubang mga tribu usab makakat-on sa kasinatian sa mgaHigaunon.5

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWKini mao ang tubag sa pangutanang “Nganong isulat angmga inisyatiba sa pagpanday sa kalinaw sa mga Higaunon?”Ang Mga Giagian nga ProsesoKini nga proyekto sa pagtuon sa kinabuhi sa mgaHigauonon nagsugod niadtong Hulyo 2005, ug nahimonghingpit nga proyekto paglabay sa usa ka bulan.Ang proyekto gisugdan sa usa ka singampo didto sa mganatumbok nga lugar -- Sitio Bagasbas, Barangay Sangalan,Gingoog City ug Sitio Malunsagay, Barangay Minalwang,Claveria, Misamis Oriental; Sitio Kiudto, Barangay Hagpa,Impasug-ong, Bukidnon. Ang singampo usa ka ritwal sa tribo,usa ka pamaagi sa pag-ampo nga nagapangayo sa pagtugotsa komunidad, ug sa mga espiritu ug mga diyos aron nga angproyekto mamahimong matuman. Sa niini nga proyekto, angkomunidad, RCED, BMFI ug ubang mga kauban sa buhatmitambong sa singampo. Sa pagpahigayon sa ritwal, angkomunidad mipadayag sa ilang mga hunahuna mahitungodsa proyekto ug sa ilang mamahimong papel sa pagpatigayonniini.Bisan pa man, ang komunidad sa Higaunon mitugot sapagpanukiduki sa mga kauban sa RCED, ug nga ang mgapipila nga mga datu mag-uban usab sa panahon sa pagtuonug pagpanukiduki.Ang mga misunod nga lakang mao ang pagtumbok samga mamahimong istoryahon, pagplano sa mga detalyadonggimbuhaton, ug ang pagpadala sa mga manukiduki dito samga natumbok nga lugar. Ang mga gipahigayong kalihukanmao ang Pakighisgothisgot sa mga Gitumbok nga mgaPersonahe, Panaghisgot sa mga Nagkalainlaing Grupo saKomunidad, pagpahigayon sa mga Kasaysayan sa Kinabuhi,Pagtumbok sa mga Kaso, ug ang Pagtuon sa Kultura ugKaliwatan sa mga Higaunon.6

Unang Bahin - Pasiunang BasahonAng tanan nga mga kasayuran nga natigum basi sa mgakalihukan nga gipahigayon gibalik sa mga nagkalainlaingkomunidad aron sa pagpatino ug pagpaklaro niini pinaagisa usa ka panagtigum. Ang pamaagi sa pagpabaliksaysaysa mga kasayuran gimugna pinaagi sa usa ka tulumanonnga daw susama sa programa sa radyo ginamit ang Bisayanga pinulungan, inubanan sa pagpasundayag sa mgahulagway sa panahon sa pagpahigayon sa mga kalihukan.Ang pagbaliksaysay nahitabo sa tulo ka hugna, didto saBarangay Minalwang, Claveria, Misamis Oriental; BarangaySangalan, Gingoog City, Misamis Oriental; ug sa BarangayHagpa, Impasug-ong, Bukidnon. Ang pagpahigayon satulumanon giapilan sa pagpasundayag sa mga hulagway satanan nga nahilambigit sa kinatibuk-ang kalihukan. Ang mgahulagway, human sa pagbaliksaysay, gihatag sa barangayug tribal council. Human sa pasundayag, adunay pandaybuhatsa tanan nga mitambong aron sa paghatag sa ilang mgakomentaryo, sugyot, ug pagpamatuod sa mga kasayuran nganatigum. Ang tanan nga mga natigum nga mga kasayuranmao ang gihimong basihanan sa usa ka video documentationnga giuluhan, “Kami ang mga Higauonon, ug Kini ang AmongSugilanon.” Bisan pa man ang salida ginama sa bayongonnga paagi, kini magamit na sa pagpaambit ngadto sa ubanang sugilanon sa mga Higaunon sa ilang mga pagpanday sakalinaw ug pagduso sa ilang isyu.Alang sa pagtapos sa kinatibuk-ang proyekto, mipahigayonsa usa ka pasundayag sa salida ug sa mga nakat-onan saproyekto sa panahon sa panagtigum sa mga kaabay saGTZ niadtong Abril 2007 ug sa panagtigum sa MindanawHigaunon Cumadon (MIHICU). Sa panahon sa panagtigumsa mga datu sa Minalwang ug Sangalan, gipresentar usab angsalida, apil na usab sa panahon sa panagtigum sa tibuok banaysa Balay Mindanaw sa wala pa kini gitapos isip kumpleto nanga salida.Karon, ning tuig 2009, nahuman na gayod ang pagtuon,7

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWAng mga batang Higaunon kinsa libreng gipaeskwela nga gikan sa SitioImpadiding, Claveria, Misamis Oriental. Nagsuot sa ilang tradisyunal nga bistipanahon sa pagpasundayag sa Pasko didto sa Balay Mindanaw Peace Center,Cagayan de Oro City atong Disyembre 18, 2005. Gikan sa wala: Jomar, Alice,Marlen, Wennieug ang pagtino sa mga kasayuran, ug kini gitapos pinaagi sausa ka libro.SumadaIsip sumada, adunay upat ka bahin ang libro. Ang UnangBahin nagpadayag sa mga pasiuna, mga kalihukan ugpagpalaum sa katuyuan sa pagtuon niini nga libro.Sa Ikaduhang Bahin gisaysay ang mga sugilanon sa upat kamga datu gikan sa pagkighisgot kanila sa ilang mga kasinatiansa pagkabata, pagkadatu, kulturanhong pagkinabuhi -- AmbaPalasambag (mitaliwan na sa tuig 2007), Amay Mantangkilan,Tatay Malindahay, ug ’Tay Dikno. Ang ilang mga sugilanon8

Unang Bahin - Pasiunang Basahonnaghulagway sa ilang pagkinabuhi isip mga Higaunon uggiunsa nila gipakigbisogan ang ilang pagkatribo. Kini ngahugna sa libro nabahin kaupat: Katawhan sa Balaod; Katawhansa Gaun; Uyok sa Paglangyaw ug Kalambuan ug ArmadongPakigbisog; ug ang Paglihok Sulod sa Nagkalainlaing Sistema.Ang ilang mga kasinatian sa paghusay, pagpanday sakalinaw, ug ilang pagkinabuhi gipadayag uban ang paglakbitsa kasaysayan sa tribong Higaunon.Ang Ikatulong Bahin nagsaysay sa mga konsepto ugpamatasan sa paghusay. Adunay mga nagkalainlaing ehemplosa mga konkretong panagbangi nga nasulbad o gisagubangsa mga napili nga mga datu.Ang Ikaupat nga Bahin mao ang katapusan, ang pagsaysaysa mga natun-an. Dinhi gipakita ang mga kahingawa samga nahilambigit sa pagtuon sa ilang mga gusto makita saumaabot, mga naamguhan sa proseso sa ilang pagkahilambitsa pagtuon. Wala namo gituyo nga ihambin ang mganatigum nga mga kasayuran sa mga nahisulat na nga teoryasa kulturanhong uyok. Niini nga pagtuon, among giduso angmga angayan nga isaysay nga sugilanon sa usa ka katawhannga wala matagai og dako nga higayon sa pagsaysay sailang kasinatian, mahitungod sa ilang kinabuhi sa kaniadto,mahitungod sa ilang pagsagubang sa kasamtangan ngakahimtang, ug unsaon nila buot nga atubangon ang umaabot.Ang katapusan nga bahin mao ang pagpaambit sa mgaHigaunon kon unsaon nila pagpadayon sa kalinaw, ug unsaonnila pagpadayon sa ilang kultura.Sa katapusan, kami nakapahigayon og 15 ka panaghisgotsa mga gitumbok nga mga datu, 8 ka panaghisgot sanagkalainlaing grupo sa komunidad, upat ka pagsaysaysa kinabuhi,tulo ka pagbaliksaysay sa natigum nga mgakasayuranug pandaybuhat, duha ka panapos nga tigumalang sa proyekto ug pipila ka hugna sa pagpapasundayag sanahimo nga salida.9

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWUnsa ang kahulugan niini alang kanamo?Amo man tuod nga naihap ang mga lugar nga amongnaadtuan, ang mga tawo nga nahimamat,ug ang mgakalihukan nga napahigayon. Apan, usa ma’y bili niini alangkanamo? Nakat-onan namo ang giladmon sa kultura’ngHigaunon, ang kakuti ug nagsabudsabud nga kinabuhinga ilang gikinabuhi sukad sa panahon nga sila nahimong“katawhan sa gaun,” nakat-onan unsa ang ilang mga pamaagisa paghusay ug ang pamaagi sa pagpalapad sa kahapsay ugkalinaw sa ilang tribo. Ilang gipakig-ambit ang ilang kinabuhikanamo, apan, dili lamang kini igo tungod kay ilang gikaingonnga angayan gayod ipadayon ang ilang kultura, pagpadayonsa ilang pagkinabuhi nga maampingon sa kalinaw.Kini ang kinadak-ang among nakat-onan niini nga pagtuon,ug kami naghinaot nga pinaagi sa nga sugilanon sa ilangkinabuhi ug kasinatian nga among natigum, mamahimongmaundanon nga materyales alang sa tanang katawhan nganaglihok alang sa kalinaw.Kab-ot Gahum: RCEDBalay Mindanaw10

Unang Bahin - Pasiunang BasahonPagtagik sa Usa ka Paglantawsa Pagpanukiduki: Pinasahi ngaPagsaysay sa mga Sugilanon saHigaunonAng mga bae nagambitay sa panapton nga pagagamiton sa usa tulumanonpanahon sa Dumalongdong didto sa Sitio Impadiding, Minalwang, Claveria,Agosto 2006.11

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWAng grupo sa RCED uban ni Datu Mandedlyne o Agulio Nanulan ngakanhing barangay kapitan sa Hagpa, Imapsug-ong, Bukidnon panahon sa usaka pandaybuhat diin nagbaliksaysay ug nagbaliklantaw sa naagiang proseso sapagdukiduki sa kultura sa Higaunon didto sa Sitio Kiudto, Hagpa adtong Enero6, 2006. (Nagtindog gikan sa wala: Carmen C. Monter, Kalayaan Anjuli D.Gatuslao, Leah H. Vidal, Datu Mandedlyne, Xx Dagapioso-Baconga. Naglingkodgikan sa wala: Jonas A. Penaso, Melody U. Salise, ug Jimson P. Hapson.Ang among tahas mao ang pagsulat sa mga natigumnga mga pamatasan sa paghusay sa mga Higaunonsa mga katilingban sa Sangalan ug Hagpa. Apanang tinguha namo nga pamaagi sukwahi sa kasagaran ngapagtuon sa mga lumad. Gitinguha namo nga magunitan angpagkabuhi sa mga pamatasan: giunsa nila sa pagpahigayon uggiunsa paghulma ang pamaagi sa ilang pagpatigayon sa mgapamatasan. Kini nga pagtuon mitipas sa naandam nga pagtuonsa mga tawhanong pamatasan nga “adunay pagpahiuyon sasukod nga mao ang kasagaranng maagian (Bruner 1986:5),”tinguha namo nga maggunitan kung giunsa paghulma ugpagpatigayon sa mga Higaunon sa ilang mga pamatasanbasi sa ila nga gipakita. Busa, migamit kami sa pamaagi sa12

Unang Bahin - Pasiunang Basahonpagtan-aw sa pagtuon basi sa kinaadman sa kasinatian. Kininga pamaagi gipasiugdahan una ni Victor Turner isip usa ka“pagsupak ug pagsukol sa ‘structural-functional orthodoxywith its static model of social system (gikutlo ni Bruner 1986:3gikan kang Babcock),’ ug sa ‘structuralism,’ nga nangitagkasagarang sundanan, modelo nga mas malalom pa (1986:8).” Ang duha ka teorya mao ang kasagaran nga ginagamit sapagtuon sa kaliwatan sa mga lumad.Among gihangyo ang mga tawo sa pagsaysay sa ilang mgakasinatain sa pamatasan sa paghusay, uban ang pagkahibalonga dili gayod namo mahuptan ang hingpit nga kamatuorano kasinatian. Kami adunay kahimatngon nga madungganug masulat ang ilang sugilanon basi sa ilang kasinatian ugang pamaagi sa ilang pagpakig-ambit niini kanamo. SilaMga regalo: duha ka kamuyot, mga bunga sa mam’on, buyo ug kwarta gikankang Datu Hulukuman isip usa ka regalo para sa usa ka datu gikan sa Hindayannga nilangyaw pagikan sa Buenavista, Agusan del Norte para mutampoug magpataliwala sa pagsulbad sa panagbangi sa pamilyang Mandukita ugAnsinhagan didto sa Tribal Hall sa Sitio Bagasbas, Barangay Sangalan, GingoogCity niadtong Abril 10-11, 2006.13

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWAng mga tigtuki uban ni Datu Palasambag ug ang iyang asawa nga si Inda.Siya ang pinakatigulang nga datu diha sa talugan sa Impasug-ong, Bukidnonnga maoy nagpatawag sa maong Dumalongdong niadtong Agosto 16-20, 2006didto sa Sitio Kiudto, Impasug-ong. (Nagtindog gikan sa wala mao si Bab,Carmen, Pipay, Donna sa BMFI, ug Xx. Naglingkod gikan sa wala si Inda, DatuPalasambag, ug Felix.mipaambit sa ilang “pagsabot, paghulma, paghulagway sailang mga kasinatian.” Nasayod kami nga ang mga gitumboknga mga personahe dili “makapaambit sa managsusamangmga sugilanon.” Kami nahibalo nga “dili kinahanglang susamaang ilang pagtan-aw sa usa ka kasinatian ug ang paghatagog kahulugan niini, nga ang ilang mamahimong kahiusahanmao ang pagsinati sa usa ka kasinatian.” Ang among tumongmao nga mahuptan ang nagkalainlaing tingog sa tulo ka mgakomunidad sa mga Higaunon, pinaagi sa kadaghanon ug saamong pagpili sa nagkalainlaing mga partisipante.Sa pagsugod, aduna kami’y duha nga gitahasan sapagpahigayon sa pakig-istorya ug pagpanukiduki: si Bab parasa Hagpa, ug si Pipay sa Sangalan. Gihatagan namo sila og mgapagtuon ug mga pagbansaybansay alang sa pagpahigayon sa14

Unang Bahin - Pasiunang Basahonpakighisgot sa mga datu, panaghisgot sa lainlaing grupo, ugang pagpahigayon sa saysay sa kinabuhi.Ang ilang gimbuhaton ug resulta sa mga natigum ngakasayuran makanunayong gisubay. Apan, sa hinapos ngabahin sa pagpahigayon sa mga pagtuon, miundang si Pipaytungod sa mga personal nga rason, busa si Maimai ug Ailiang mihulip kaniya ug mitimbang kang Bab aron sa pagtapossa gimbuhaton sa Sangalan ug Minalwang. Ang mgakauban nga gitahasan sa pagpahigayon sa pagtuon adunaynagkadaiyang dala nga kahanas, kasinatian, ug mga personalnga panglantaw ug prinsipyo. Si Bab, usa ka Higaunon,mahinungdanon kaayo niini nga pagtuon. Bisan man ngahimulag siya sa iyang kultura samtang siya mieskwela sakursong Edukasyon, ang iyang pagbati sa kultura mitumawpag-usab samtang siya mipahigayon sa mga pakighisgothisgot.Ang mga naistorya nga mga indibidwal ug mga datu abri mangihapon sa pagkighisgot sa ila ni Maimai ug Aili, apan masnaobserbahan nga mas daghang detalye ang mga napaambitug pamalandong sa ilang kasinatian kang Bab.Niini nga pagtaho, among gipaambit ang “saysay sa ilangmga sugilanon.” Kami “nagpadayag sa katawhan basi sa ilangpagpadayag sa ilang mga kaugalingon,” apan mipili kaminga nga among ipakita ang mga gisaysay sa mga datu ugkatawhan “ilang mga pagsabot sa ilang kaugalingong kinaiya,diin kini mao ang sumbanan sa mga lumadnong kahulugan.”Ang ilang tingog gikinahanglan nga madunggan, ug angamong pagpadayag niini hinaut nga mas nakapatino pa sakahimtang, ug wala kami nahimong babag niini. Sa kasagaran,ang sugilanon lamang sa mga gamhanan ang gakadunggansa kadaghanan, samtang katong tingog sa mga ordinaryongtawo ug mga alternatibong sugilanon “kinanahanglangmapagawas sa sa dili dayag nga mga pamaagi ug sa mgamasupilon o mga linaing grupo.” Ang mga Higaunon tugutangayod sa pagpadayag sa ilang sugilanon, tungod kay adunakini’y politikanhong kapaingnan.15

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWPinaagi niining pagsaysay sa kasinatian sa mga Higaunon,among gipanghinaut nga mapadayag ang ilang pagkatawo.Kini usa ka sugilanon nga hinaut makapagtukmod sa pagtukikung giunsa sila gipaila sa mga miaging pagsulay paghulagwaykanila, ug pagtudlo kanato nga ang mga Higaunon dili lamangusa ka tribo nga naputos sa mga maanindot kaayo nga sininanga nabitik sa lakong sa kapanahunan. Ang ilang sugilanonsa pakigbisog bisan pa man sa kadaghan sa panagbangiug lumadnong sistema, mamahimo untang makahatagdugang hagit sa kasamtangan nga paglantaw sa kalinawug ang paghugup sa mga pagpasiugda sa mga kalihukangpangkalinaw.Dr. Leah H. VidalAnthropologist - Consultant16

Unang Bahin - Pasiunang Basahon17

18LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAW

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonIkaduhang BahinUpat kamga Datu:Sugilanon saKinabuhingHigaunon19

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWA. MGA TAWO SA BALAUD:AmbaAng Kasaysayan sa Kinabuhini Datu Palasambag20

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonNanulan, o Datu Mandedlyne, nga nagserbisyo isip usa kakapitan sa barangay Hagpa hangtod sa tuig 2007, sa iyangkatapusang termino. Matod pa ni Amba Palasambag, angiyang apohan nga nagserbisyo usab isip kapitan sa barangaymaoy nagtukmod sa iyang anak nga modagan usab sa maongposisyon.Ang pagkuha og ikaduhang asawa, o duway, usa kabinuhatan sa mga Higaunon nga naandan na ug gidawat sakatilingban. Apan alang kang Amba Palasambag, dili kininiya mabuhat. Ang kanunay niyang tubag sa mga tawo ngamoingon kaniya nga magduway siya mao ni, “Dili man ganiunta ko mangasawa, ipaduway pa ko ninyo.”Gawas sa kinaiya nga pagduway, ang ubang mga Higaunonnakagahum sa pagtagbubong, o pag-angkon og tulo ka asawa.Dili susama sa mga Muslim nga ang lalaki kinahanglanadunahan aron makaangkon og upat ka asawa. Alang sa mgaHigaunon, ang mga asawa mao ang mopatigayon sa mgagimbuhaton, dili lamang sa mga buluhaton sa panimalay,kon dili apil usab ang panginabuhian. Alang sa pagpaklaroniini nga hulagway, si Inda Palasambag misaysay sa iyangobserbasyon sa usa ka Higauonong lalaki nga ginganalan ogMansuklian nga adunay tulo ka asawa.“Naay uban nga mao ang magluto, maglaba, ug magatimansa bana. Kadto ganing si Mansuklian, naglagot konga naglantaw sa iya kay isa niya ka asawa maoy nangitaog bugas,ang isa maoy nangita og isda para masud-an unyapagkahuman adto basta mangaon na sila tabangan dayon oghungit sa mga asawa.”Ang konsepto sa pagkuha og ikaduha ug ikatulo ngaasawa wala usab magustuhi ni Datu Malindahay sa BarangayKalipay, Gingoog. Matod pa niya, “Wala na sa akonghunahuna nga ang akong asawa maoy mangita sa pagkaon,moadto sa uma aron magtanom ug manglampas. Dili na27

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWSi Amba ug si Inda gisingampuan sa baylan nga si Datu Manggul-anan sakatapusan nga adlaw sa Dumaongdong, Agosto 2005.angay. Kitang mga lalaki mao ang magpailalum sa pagpangitaog panginabuhian.”Dalan sa PagkadatuSa wala pa naminyo si Amba Palasambag, siya nakakat -onna sa mga kinaiya sa pagkadatu, ilabina sa pagpagapatigayonsa mga husay. “Nagsugod ko og tabangtabang sa mgahusayon.” Dinhi, si Amba Palasambag mipakita sa iyangkahanas diha sa pagpataliwala. Ang upat ka datu -- sila ApoTumatangkob, Pinahangin, Namasiyaw ug Binatahan --mao ang nakasud-ong sa iyang abilidad. Kini nga mga datumao ang nagdasig kaniya sa pagsugod sa pagpapataliwalaug paghusay sa mga panagbangi. “Nakita nila sa ako angmaayong binuhatan busa nagsabot ang upat ka tigulang ngaitudlo nila ang tanan kanako kay nakita nila nga gibuhat nanako ang uban nilang gitudlo.”28Si Apo Tumatangkob ang nagtudlo kaniya sa kabatid sa

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWdihang siya nagsugod na sa paghusay sa mga panagbangisama sa lido o pagpatay. Ang pagdang-ol sa usa ka datugahimoon panahon sa dumalongdong. Matud pa ni AmbaPalasambag, ang dang-ol mahinungdanon tungod kay “diliman bastabasta ang paghusay og lido kay masakit man kakung wala pa ka madang-olan.”Si Amba Palasambag naila nga Masikampo, dili lamang saiyang mga katribo nga Higaunon, kung dili sa mga Dumagat(mga taga dagat, mga tawo nga dili lumad). Masikampo angtitulo sa “pinakalabaw nga datu.” Si Paredes (1997:132), usasa mga nagtuon mahitungod sa mga Higaunon, nagtaho ngagikan pa niadtong 1890, naay mga Higaunon nga gitawag nanga masikampo. Ingon ni Paredes nga ang terminolohiya ngamasikampo tingali gikan sa “Maestres de Campo,” usa katitulo nga gigamit sa pag-ila sa mga nitibo panahon niadtongmga 1700 nga gihatag sa mga langyaw’ng opisyal aron sapagpahinungod sa mga pakigbisog batok sa mga Moros ubossa bandila sa Espanya. Matod pa ni Amba, ang pagtawagkaniya nga masikampo usa ka dako nga dungog apan dilisiya ganahan nga tawagon siya nga masikampo. Alang kangInda, isip pagsuporta sa hunahuna ni Amba mahitungod samasikampo, “Sa una, katong gipangtawag og masikamponahimong mga hambog, unya mao baya gyud na ang diligusto ni Amba.” Sa laing pakig-istorya uban kang DatuPinaandel sa Barangay Minalwang, Claveria, iyang gitahodnga “Insaan” si Amba Palasambag, usa ka tawo nga ginalantawsa kadaghanan alang sa pagtabang ug pagprotektar sa ila. Saiyang hunahuna, ang masikampo usa ka tawo nga “muragnaa ra sa kampo” ug “menus lang siya,” ubos og ranggo.Ang mga Higaunon gipadayon gihapon ang pagtamod sapulong nga masikampo. Sa hisgutanang pagkadatu, kini ngatitulo napasa na sa mga henerasyon, apan sa pagpasa lakbitpud niini ang lainlaing pagsabot sa pulong. Sa panahon samga pagpangsakop sa mga Espanyol kaniaadto, kini ngatitulo gihatag sa mga tao nga nagpakita sa ilang kaisog sa30

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonSi Amba Palasambag nangandam para muambit sa mga sinsilyo sa bangkaso,usa kini ka simbolo sa kalampusan ug kabulahan sa tribo sa mga Higaunon.batok sa mga nagapanghulga og away. Karon ang masikamponangahulugan sa usa ka datu nga nagpakita og kaisog ubanang mga maayong kalidad ug kinaiya sa usa ka datu.Matod pani Inda Palasambag sa iyang pagsaysay sa maayong kinaiyasa iyang bana:31

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAW“Pagboot man na sa katawhan nga si Amba nimo angtawgon nga labaw kay nakita man nila sa mga buhat niya,sa kamaayo niya sa pagdala sa mga tawo. Unya kadto pudiyang gihimo nga dili niya gamiton ang pagpanghinambognga kadtong bisan init na kaayo ang ulo iyang mapalukmay.Kini pud si Amba nimo ang nakita ni Father Cullen ngamakasaysay sa sinugdanan sa among tribo ug sa atong mgakatungod. Si Amba nimo pud manggihatagon kay bisan kunggamay lang ang naa kaniya, iya gihapon ipanghatag sa uban.Kon naa mi’y bisita bisan silingan ra, ipakaon gihapon niya.”Matahum nga hulagway sa bukid ug umahan sa Sitio Kiudto, Barangay Hagpa,Impasug-ong, Bukidnon nga makita sa likod sa Literacy Center. Nakuha kini ngalitrato mga kilumkilom na human sa pagpandaybuhat nga kalihukan niadtongEnero 6, 2006.Si Fr. Vincent Cullen usa ka misionaryo nga Heswita nganagmisyon sa Hagpa ug usa ka manunulat sa mga pipila kamga pagtuon mahitungod sa tribong Higaunon nahimongsuod nga higala ni Amba Palasambag. Naobserbahan ni Fr.Cullen nga siAmba hanas sa bibliya ilabina sa libro sa Genesis,ug ang sugilanon sa dakong baha ug ang arko ni Noah.32

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonAng Kagikan sa Higaunon ug ang BalaudSa Ulaging, usa ka hataas nga istorya kabahin sa mgaHigaunon, ang istorya ni Agyu gisaysay pinaagi sa limbayo awit. Matod pa ni Amba, si Agyu ug Banlak mga higante.Usa ka adlaw, basi sa nahinumduman ni Amba sa iyangpagsaysay, ang duha ka higante nakig-away batok sa usa kabalbal nga ginganlan og Bagoapo, ug sa pagpamatuod niini,nalakbitan ni Amba ang usa ka dako kaayo nga bato didtosa Dumalaguing nga adunay marka sa mga kamot ni Agyu.Midungag usab si Inda nga dili lamang mga marka sa kamotni Agyu ang naa kon dili apil usab ang iyang itlog. Apan kininga sumpay sa pagsaysay ni Inda gibakwi ni Amba nga dilikang Agyu ang itlog nga namarka sa bato kon dili iya sa balbalnga gibunal ni Agyu sa dakong bato. Sa dihang gipangutanasi Amba kung kini nga sugilanon aduna bay kamatuoran, siAmba nangusog nga kini tinuod gayod.Ang pagsaysay sa Ulaging sa kasamtangan nga panahonmurag nag nahikalimtan. Matod ni Jimmy, usa ka pangulo saMinalwang: “Ang uban makasubay sa sugilanon, apan akodili na. Taas kaayo ni siya nga kasaysayan. Kung subayon nasiya bisan pa siguro og isa ka bulan dili na mahurot. Taaskaayo na.”Ang Dakong BahaSi Amba Palasambag midugang sa pagsaysay sagigikanan sa Higaunon didto sa dakong baha nga dugayna kaayo nahitabo. Matod pa niya, ang nabuhi lamangniadtong baha mao ang usa ka Higaunon nga ginganlan ogTinampilan, nga ang tinuod na ngalan mao si Apo Gahumon.Si Tinampilan gikataho nga adunay usa ka igsoong lalaki nganaa sa impeyerno nga ginganlan og Panugoton. Sa panahonsa dakong baha, si Tinampilan naglutawlutaw lang sa usaka anud nga kahoy sa bahin sa Kapayanag o sa mas nailhannga bukid sa Kimangkil. Niadtong panahuna, siya nagsabak.33

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWMao kini ang sinugdanansa kasaysayan sa Higaunon.Sumpay ni Inda nga sila niAgyu ug Banlak mas naunapa kang Tinampilan, ugsa ilang pagkabanhaw ugpagsaka sa langit, misunodkanila si Apo Gahumon.Bungkatul ha BulawanAlang sa mga Higaunon,adunay duha ka bahin angbalaud nga bungkatol haAng Takulobbulawan (golden rule) ugang nangkatasa ha lana (one cup of oil). Ingon pa ni AmbaPalasambag, kining duha pareho ra. Kini mga sambingay nganagsimbolo sa mga maayong pamatasan nga angay sundonsa usa ka datu. Ang mga balaudnon mahitungod sa maayongpamatasan.Giling, Takulob, Bulawan nga Baston: MahinungdanongSimbolo sa HigaunonAng pinakamahinungdanon simbolo sa nga mga Higaunonsa balaudnong kaliwatan mao ang giling. Gihulagway niAmba Palasambag ang giling nga, “Mura gihapon og libro.Ang giling gamay ni siya nga kahoy usa ka metro ang katas-onnga naa dayo’y gagmay nga nakasulat.” Ang giling sagrado,nga sa iyang ka sagrado wala’y bisan usa nga gitugotan sapagtan-aw niini. Ang giling gituhuan nga nahatag sa iyangAmayon (amahan sa iyang apohan) nga mao si Dikain-in.Gikaingon nga sa pagkamatay sa iyang Amayon, nawala usabang giling. Si Magbabaya mao ang mikuha niini tungod kay siDikain-in lamang ang gitugutan sa pagbasa sa unod sa giling.Ang tawo nga gitagaan niini mao lamang ang makabasa, alangkini sa pagpahibalo sa katawhan sa balaud. Sumpay ni Amba34

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonnga kung adunay usa ka tawo nga magtudlo mahitunogd sagiling, ang mga naminaw dili gayud motan-aw sa nagpagambit,kon dili taman lamang sa pagpaminaw. Ang mgaHigaunon nagatoo nga kini anaa na sukad sa pagkahimogsosa kalibutan.Ang giling usa ka simbolo sa balaud sa maayong kinaiya,matod pa ni Amba Palasambag.“Ang sulod adtong giling mao ang balaud sa maayo ngapamatasan. Ang mga tawo tudluan sa maayo nga pamatasanug ang mga datu dili gyud manglimbong, dili usab nimolimbongan ang kaugalingon. Kon naa kay plano motabang,tabang nga walay bugti. Mao ni ang simbolo adtong giling.”Ang “bulawan nga baston” naa gihapon sa kasamtangannga panahon, matod pa ni Amba Palasambag. Kini naasa mga paggunit sa mga huwes. Ang bulawan nga bastonSi Amba Palasambag uban sa iyang kapanahunan nga si Datu Manyagusyos,naghisgot bahin sa mga gisang-at nga ma isyu panahon sa Dumalongdong(Agosto 2005).35

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWmiabot sa mga kamot sa mga huwes apan wala na nila kinigamita. Gikaingon ni Amba Palasambag nga nakakita siyasa bulawan nga baston. Kini gigamit sa kaniadto sa pagila sa hinungdan sa pagkamatay sa usa ka tawo nga walanahibaloan ang hinungdan. Ang paggamit niini, sa pagsaysayni Amba, ibutang ang baston sa ibabaw sa patay nga lawas.Kung adunay dugo nga moawas sa lawas, kini nagpahibalonga namatay tungod sa pagpatay. Apan kung ang moagas salawas mura og sago o tin-aw nga duga, kini ang tawo namataysa mga natural nga hinungdan.Ang takulob (Talakub sa kang Paredes nga sinulat)nagsulod sa mga pahinumdum alang sa mga katawhan sakalibutan, “tugon sa kalibutan,” ingon pa ni Amba Palasambag.Sa panahon sa bag-ong gitapos nga Dumalongdong niadtong2005, kini gibitay sa bangkaso. Gidugang ni Amba nga angtakulob nagpaila nga ang migunit niini nga datu usa kaGisingampoan o gipanalanginan ang Literacy Center una pa sa pagsugod saDumalongdong niadtong Agosto 2005.36

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunontinuod nga datu. Ang nagdala niini mao si Datu Manyagusyosnga taga Sinakungan, Esperanza, Agusan del Sur, nga sakasamtangan mitaliwan na miaging tuig 2008.Kalihukan sa mga BaylanSi Amba Palasambag nahilambigit sa Kalihukan sa mgaBaylan niadtong wala pa niusbong ang ikaduhang giyerasa kalibutan sa tuig 1941. “Niingon man to ang baylan ngamangadto ta didto sa Kapayagan o Kimangkil kay mosakana ta sa langit unya misunod mi kay abi namo og tinuod.Ang rason nganong miadto sila sa Kapayagan o bukid saKimangkil, ang pinakataas na buntod sa bukid, dili tungodkay sila nahadlok sa giyera kon dili adunay buto sa pusil,adunay libung. Midugang si Inda sa pag-ingon nga, “Mao nakuno ni sa una nga kon naa na daw magbotoboto, panahon nasad nga libungon o mosaka na sila sa langit, mao ni’y ingonaning baylan.”Si Cullen (1973:8), ang pari nga nagpahigayon sa usaka pagtuon mahitungod sa “animism” sa mga Bukidnon(ang terminolohiya nga naghulagway sa tanan nitibo nganagpuyo sa hilit nga lugar sa probinsiya sa Misamis Oriental,kasadpang bahin sa Agusan, ug sa amihanang bahin saBukidnon), misaysay nga ang konsepto sa libung naggikan sausa ka istorya sa Bukidnon nga ang unang mga tawo linibungo mabuhi sa gihapon. Kini usa ka kulturanhong pagpadayagsa tawhananong kauhaw sa walay katapusang kinabuhi ug sawalay kahumanang kalipay. Kung ang usa ka tawo mahimonglinibung, dili na kini magsalig sa pagkaon o ilimnon.Ang mga baylan gituhoan usab nga adunay mga gahum sapagtan-aw sa ugma. Sa dihang gipangutana ang tigulang unsaang kalainan sa baylan ug mamumuhat, si Amba Palasambagmiingon nga ang duha wala kaayo’y dako nga kalainan kaypareho man sila nga makapahigayon sa usa ka pamuhatbuhat,apan ang baylan lamang ang makakita sa espiritu. Propeta37

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWang paghulagway sa mga taga Minalwang sa usa ka baylantungod kay siya lamang ang deretso nga maka konsulta samga espiritu. Ingon pa ni Amba, “Kon ang baylan mangapog,na mabuhat man gihapon sa mamumuhat. Kini sad angmamumuhat, manambal sad ni siya. Murag parepareha langni sila,pero ang makadala sa tawo para malinibung ang kadtorang baylan kay gigiyahan ni siya sa tumanod.”Apasumpaypa ni Amba nga ang matinud-anon nga baylan sa kaniadtomao si Apo Baybayan, nga miadto na sa langit.Ang kalihukan sa baylan nga giduyugan ni DatuPalasambag niadtong 1941 gipanguluhan sa bantugan ngabaylan nga ginganlan og Dalas-agan, taga Hagpa, Impasugong,Bukidnon. Si Amay Mantangkilan, diin iyang istoryamasaysay sa sunod nga bahin ning libro, nagsulti nga kailasiya kay Datu Dalas-agan. Nga si Datu Dalas-agan usa kakabanay niya ug apohan ni Carmelo “Meloy” Pinagawa oDatu Pignaoan sa barangay Kalipay. Si Datu Dalas-agan usaka palaghusay. Si Amay Mantangkilan naghulagway kayDatu Dalas-agan nga:“Tarong kaayo ni siya. Wala ni siya’y gilupigan kaygigiyahan siya sa tumanod ug sinaligan sa Ginoo.Didto sa lugarnamo sa Midami, nasulod sa Claveria ug sa Gingoog, si Dalasagan,apil ang manghud sa akong papa nga si Manggibayan,mao ang napili nga baylan sa among mga katigulangan. Silaang napili nga kasaligan. Kon magsingampo, moingon siyanga kuhaon ninyo ang akong gamit kay naa man to siyayilubong: mga sinsilyo, kwentas nga ipanglubong niya sa mgabato ug balete. Pero walay mosugot nga mokuha adtong iyangmga gamit kay layo man, busa siya na lang mokuha.Pagbalikniya wala ray isa ka minuto nadala na niya iyang gamit.”Si Amba Palasambag ug ang iyang mga kauban (gibanabananga mikabat 1,000 basi sa sinulat ni Fr. Cullen, 2000 kangBietnarzki ug 300 sa saysay ni Amay Mantangkilan) mipuyoog usa ka bulan sa bukid sa Kimangkil. Mga katawhan gikan38

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonPanampulot, usa ka tulumanon sa pag-inambitay sa pagkaon nga gihalad samga espiritu, usa lang kini sa mga batasan sa Dumalongdong.sa probinsiya sa Misamis Oriental, Bukidnon, ug gikan usabsa Umayam ug Pulangui misaka sa Kimangkil, matod pa niAmba Palasambag. Didto ilang nasinati ang tumang kagutomtungod kay walay pagkaon. Ang saysay ni Amba sa iyangkasinatian didto sa Kimangkil mao nga:“Pag-abot namo sa kapayagan, gipanggutom ang mgatao kay wala may makaon ug puros lang kakahuyan. Isami kabulan didto. Ang gapangan-on sa mga bata panit rasa kamote. Nadugay adto miingon nalang ang baylan ngamanguli na lang ta. Mao dayon to nga didto nami nidiretso saAgtulawon.”Si Cullen (1973:8) nagsulat nga gibasol ni Dalas-agan angpagkapakyas sa libung ngadto sa mga salang pagpatay ngabinuhatan sa uban niyang mga sumosunod. Miingon usab siAmba nga tungod kini sa sala sa katawhan, samtang matod niAmay Mantangkilan tungod usab sa mga babag.39

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAW“Wala malibung kay naay nakababag. Nanaka ang ubanbisan wala sila giimbitar unya naay mga sala nga wala pa nilanasulbad. Kini mga Umayamnon. Naay gipang-imbitar adtonga gipili nga maoy makasaka apan adunay mga nakaubankay ingon nila nga mangadto ta kay libungon na si Dalasagansunod ni Baybayan.”Sa panan-aw na Amba Palasambag, sila gilimbungan sabaylan. “Abi lagi namo nga makasaka nami sa langit kay maoang giingon sa baylan. Nailad mi sa iyang gisulti.” Tungodniini nga kasinatian, usa kini ka pagtulun-an alang kang AmbaPalasambag nga dili na gayod magtuo sa mga tao nga nagpailanga siya usa ka baylan, ilabi na kung kini nga tawo dili usa kaHigaunon. Alang kaniya, ang tinuod lamang nga baylan maosi Apo Baybayan nga mao ra pud ang nakaabot sa langit. Sapanahon sa dumalongdong, usa ka ritwal alang sa espiritusa makinaadmanong pagtulun-an, nga gipahigayon didto saKiudto, Hagpa, Impasug-ong, Bukidnon niadtong Agosto2005, adunay usa ka baylan nga mao ang nipahigayon sa mgaritwal. Kini siya ilang nailhan tungod kay siya Higaunon.Sa mga higayon nga adunay tinuod ug dili tinuod nga mgabaylan, miingon si Amba Palasambag: “Kung nahibal-annako nga magbabaylan o magpatuotuo og mangilad lang, akona siyang badlungon nga ayaw na ipadayon kay makadautka. Naay mga maayong baylan pero kasagaran mangingilad.Naa poy gabaylan nga para lang makaduway ug ang ubanpara makakwarta.”Sa Panahon sa Ikaduhang Gubat sa KalibutanSa wala pa miusbong ang ikaduhang gubat sa kalibutan,si Amba Palasambag nagtrabaho sa usa ka kompanya salogging. Siya minyo na niining panahuna apan wala pay mgaanank. Ingon ni Amba, “Nakatrabaho na ko sa kompanyaog pila ka tuig pero wala ko nagdugay kay naggiyera na. Sauna kon masweldohan ko og gamay ako man dayong ihatudsa akong mga ginikanan. Sa paggyera na, wala na dayon ko40

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonnakablik sa trabaho.”Ang mga Higaunon wala maapektuhi sa ikaduhanggubat sa kalibutan. Matod pa ni Amba Palasambag, “Igora man namo makita sa ibabaw ang mga eroplano nganagbinombahay.” Dugang paambit ni Amba Palasambag ngawala sila maapektuhi tungod kay, “Dili man sad kami angtuyo adtong gyera. Amo ra man nadunggan ang mga botobotodire sa langit kay diha man sila nag-away sa langit.”Si Amba Palasambag mingkapot sa Takulob una pa giuli ug balik kang DatuManyagusyos.41

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWSa panahon sa gyera, adunay mga sundalong Hapon angniabot sa ilang lugar kay nilayas gikan sa ilang mga kaawaypero ang mga alimaong o guardia sa tribo nitapos sa ila.Adunay isa ka nasamaran nga sundalong Filipino nga diingiluwas ni Amba Palasambag gikan sa mga alimaong.“Naa man sad ang among mga alimaong sauna. Mao sadto ako giingon sa inyo nga naa toy naabot dinhi nga sundalonga wala namatay pero nasamdan na gyud. Tiwasan namanunta to pero ako nalang gigakos kay dili man gyod ko gustonga tiwasan pa siya”Ang samaran nga sundalo mao si Galiciano Mendozanga karon kasamtangan nagpuyo sa Surigao. Si AmbaPalasambang nitug-an bag-o lang nga gipadala ni GalicianoMendoza ang iyang anak ngadto kay Amba aron sa pagsusikung buhi pa kini aron maimbita sa pagbisita sa ilang lugar saSurigao. Pero si Amba nibalibad sa maong imbitasyon.Ang literacy center para sa mga lumulupyo nga mga Higaunon sa Sitio Kiudto,Barangay Hagpa, Impasug-ong, Bukidnon.42

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonPipila sa mga aktibong Bae sa Sitio Kiudto ug uban pang lugar sa Talugan.Aduna usab usa ka sundalong Hapon nga ginganlan ogKhondo Nhagawa nga niabot sa lugar sa mga Higaunon ubansi Amay Mandagingan. Matod pa ni Amba Palasambag ngasi Khondo Nhagawa isa ka maestro sa Japan. Nipuyo siyasa balay nila ni Amba sulod sa tulo ka tuig ug siya giatimanog mayo sa banay. Matod pa ni Khondo, ang mga Hapongsundalo dili makasabot sa binukid nga pinulungan mao ngamigamit lang sila ug sinyales hangtod sa hinayhinay nakatuonang Hapon og sulting Binukid ug si Amba pud nakatuon ugsulti ginagmayng pulong sa Hapon.“Basta gani molakaw na mo, ang imong iingon, dharagkhina sayu. Kon naa kay matagbuan unya mangutana ka konasa siya padulong ang imong iingon, tokhu eh kimas ka? Unyakon motubag siya kalabugao egkimas, buot ipasabot ngadidto sa Kalabugao. Nahibal-an sad nako nga ang Hinaponsa atong lolo odjosang, unya kon atong lola, odjisang”43

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWAng Kalidad sa DatuMatod pa ni Amba Palasambag, ang kahingpitan samaayong gawi ug pagkamatinud-anon mao ang nahaunangkalidad sa isa ka datu. Siya kinahanglan makabalo sa mgasukod ug kalidad sa pagkadatu. Iyang gidugang pagsulti ngasa pagkakaron, dili tanang datu anaa ani nga mga kalidad.Ang mga namatikdan ni Amba Palasambag:“Daghan ang datu nato karon pero gamay ra angnakabalo kon unsa gyod ang sakto nga sukod. Naa mangani’y datu nga akong nahibal-an nga naghusay siya ogkasal pero negosyo o kwarta ra ang iyang tuyo. Naa silaykaugalingon nga interes. Kanang pagpangdang-ol sa dilipa unta angayan nga dang-olan, ako gyod gabadlungonnga ayaw na ipadayon kay makadaut na sa ilaha. Kini dililang makadaut sa iyang kaugalingon pero makadaut usabsa uban. Pero mao na lagi to ang akong giingon nga gihimonalang nila nga negosyo”Sumala sa pagtuon nga gihimo ni Paredes (1997: 134-135),ang pagkadatu ihatag lamang sa mga lalaki nga Higaunonnga diin nakakab-ot na og taas nga posisyon ug respito gikansa ubang mga datu. Bisan pa niana, ang dili Higaunon ngarespitado tungod sa iyang estado pwede mahatagan og titulonga hononary datu. Pero si Datu Malindahay nisultu nga“Dili pwede kon dili Higaunon. Pero karon daghan namangani datu. Naa naman gani koronel nga nahimong datu.”Responsibilidad sa mga Datu Ngadto sa Ilang GaopAng datu adunay katungdanan o responsibilidad ngadtosa iyang gaop. Ang gaop nagpasabot sa isa ka lugar diin sakopsa iyang mando. Ang importante nga katungdanan sa datungadto sa iyang gaop mao ang pagprotektar sa iyang katawhanbatok sa nagkalainlaing butang nga pweding mobungkagkanila. “Ang iyang katungdanan nga labanan niya ang iyang44

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonkatawhan ug pagpaningkamot nga dili malupigan”Responsibilidad usab sa datu nga siguruhon angpanaghiusa ug kausbawan sa iyang mga tawo. Sa panahonnga adunay gubot, ang datu ang maghusay para maundangang panagbangi ug mauli sa maayo nga relasyon sa mgahingtungdan. Isip isa ka tigpatiwala, si Amba Palasambagnagsulti nga ang isa ka datu kinahanglan dili modikta omando sa mga partido sa panagbangi. “Ang datu dili na siyamakabuot o makapugos kon unsa ang ipabuhat niya sa iyanghusayon. Ang nagpahusay maoy magbuot kon motuo ba silasa mga hangyo sa mga datu.” Nadumduman pud ni Ambanga kaniadto adunay kaso nga gihusay sa iyang lolo ngadiin ang naghusay murag namugos na sa pagsunod sa iyangtambag para lang maundang ang panagbangi. Ang nakaayoadto nga kaso kay ang tanan nisunod sa sulti sa datu. Matodni Amba, lahi na karong panahuna tungod kay kon ang datumopahamtang sa iyang desisyon ngadto sa mga nagpahusay“Na, biyaan gyod ka nila.” Gidugang pud ni Amba nga walaykaso nga iyang nadunggan nga diin ang mga partido walamisunod sa tambag sa datu.Ang pagtuki sa hinungdan sa away o panagbangi maoang kinahanglan unahon sa pagbuhat. “Ang among buhatonana, amo sang susihon kung unsa ang hinungdan sa ilangpanagbangi, unsay sinugdanan.” Ang datu kinahanglan ngaadunay abilidad sa pagsusi sa mga nahitabo ug ebidensiya.Sa panahon sa paghusay, ang praktikal nga himoon sadatu mao ang pagpaminaw sa nagkalainlaing partido, angpakighigala sa tanan, ug paghatag ug tambag. Depende nadayon sa nagpahusay kung ilang dawaton ang tambag sadatu. Diha usab sa paghusay, ang dasang mao ang kasagarannga pamaagi para mapakalma ang mga partido. “Sa ako lang,bisan kon kasuk-an ko sa akong kauban, dili ko manginsulto,mokatawa ra ko. Ang ako lang nga dili ta manghamboghambogkay sayon ra buhaton ang kahiwian pero kon sulbaron, grabeka lisod.”45

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWAng mga babaye nga datu o bae aduna pu’y importantenga papel sa paghusay. Sulti pa ni Amba mahitungod saiyang asawa: “Sige man na siya og uban na mao ra na angamong mahimo kon naay husay ang mangita og mga butangkay walay magamit, magtinabangay mi og pangita. Siya pudang magbantay sa ako”Mao nia ang dako nga kalainan sa Higaunon ug ordinaryongpamaagi ubos diha sa paghusay sa gubot o panagbangi,matod ni Datu Yokmo, isa ka respitado nga datu sa Sangalan.“Sa pag-sulbad sa ubos, ang magsulbad mao may hatagan.Ang abogado nga magsulbad sa problema mao may bayaran.Sa bukid, ang datu maoy kagastuhan, ang naghusay mao paymogasto.” Nitug-an pud si Inda Palasambag nga sa panahonsa husay, ang bae ang mopakalma sa mga hingtungdan.Adunay mga panahon nga diin ang bae magbinuang ogistorya para mangatawa tanan ug kalma ang matag-usa saseryosong proseso sa husay.Ang Pagtan-aw sa UgmaAyha siya namatay, si Amba Palasambag padayon nganagbantay sa kinabuh sa iyang mga anak. Ug tungod siyatigulang na, iyang gipasa ang iyang nahibaloan mahitungodsa kasaysayan sa Higaunon ngadto sa mga gusto maminawug makabalo. Padayon pud siya nga nagabantay sa iyang mgasakop ug naghunahuna kung kinsa ang angayan nga mosunodsa iyang pagkadatu, ang tawo nga diin iyang masaliganug adunay kakayahan ug kalidad nga mamahimong datu.Matod ni Amba nga siya ang mopili kung kinsa ang sunodnga datu nga maoy magdala sa mga tawo. Iyang napili siDatu Manggul-anan nga maoy mosunod nga datu. Si DatuManggul-anan isa ka umaampo, mananalsal ug makahimopud siya og pangapog o pagtawag sa mga espiritu.46Gihandum ni Amba Palasambag nga si Datu Manggul-

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonSi Amba Palasambag kanunay nagapahinumdum sa iyang pamilya nga kungmupanaw na siya dili ikalimtan ang iyang mga tinuhuan ug tulumanon.anan marespetuhan sa iyang kaubang mga datu. Siya dugangnga naghinaut nga ang ubang mga datu magustuhan pud siDatu Manggul-anan.47

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWB. KATAWHAN SA GAUN:AmayAng Sugilanon sa Kinabuhini Datu Mantangkilan48

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonMGA HIGAUNONSi Naabot Cumatang, nga mas nailhan isip AmayMantangkilan, natawo sa Sitio Mintapod, Hagpa,Impagsug-ong, Bukidnon. Siya midako sa laing sitio ngamao ang Kiudto, sa mao ra nga barangay ug lungsod. Iyangnasinati ang kabahin sa iyang pagkabata sa lugar nga gitawagnga Imbungalos, didto sa sitio sa Malunsagay, BarangayMinalwang sa lungsod sa Claveria, Misamis Oriental. Siyanagtuo nga mga 60 anyos na ang iyang pangidaron, basi sapagsaysay sa iyang inahan nga siya natawo sa panahon nganaghinapos na ang ikaduhang gubat sa kalibutan.Sa iyang pagsaysay saiyang kinabuhi, napaambit ni Amaynga ang unang gamit nga iyang nadawat gikan sa iyangamahan mao ang guna. Iya kining gitagaan og dako kaayonga bili ug iya kining makanunayong daladala bisan asa siyamopaingon. Si Amay mawilihon sa pagkatkat sa kakahuyan,busa siya gitagaan usab og kamuyot, usa ka gamit sa mgahingauonon nga ginama sa hinabol nga abaca nga gibutanganog duga sa mga ugat sa kakahuyan. Kining iyang kamuyotmakanunayong puno sa mga prutas gikan sa mga kakayuhansusama sa adiis, tikala, panoon, lumbong ug kudong. Angiyang paborito nga prutas mao ang kadiis, sa dihang walapa napatilaw sa iyang amahan ang prutas nga balangas,murag susama sa rambutan nga nagtubo sa kalasananglamang. Matod pa ni Amba, “Iya tong gitudlo sa ako na bastaang bunga adto grabe gyud kadaghan pero kadto dili nakomaabot kay taas man kaayo ang kahoy, dili man parehas saatong balangas karon nga mubo ra. Mura og nasabot sa akongpapa nga gusto gyud ko mokaon adto, nikatkat dayon sya.”Laing prutas nga iyang nailahan moa ang kalapi, nga iyanggikaingon nga matam-is kaayo.Sa panahon sa iyang pagkabata, siya ganahan kaayomagpahimulus sa iyang panahon sa kalasangan, usa ka49

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWkawilihan ni Amay nga nabantayan sa iyang inahan. Siyamakanunayong ginapahinumduman nga sa iyang pagkabata,peligroso ang maglakaw sa lasang nga mag-inusara, apandili kini nakapugong kaniya sa pag-adto sa lasang humansa panahon sa pag-eskwela, bisan nga maabtan siya sakagabhion. Sa iyang paghinumdum, ganahan siya maggamitsa talibud o bahag bisan sa pagpamugos sa iyang inahan ngamaggamit og karsunis.Gawas sa sundang ug kamuyot, nakadawat si AmayMantangkilan og usa ka bangkaw gikan sa iyang amahan.Si Amay kanunay nagpdayag nga gusto siya og usa kabangkaw susama sa bangkaw sa iyang amahan, busa sadihang gitagaan siya bisan gamay kini kaysa mga gigamitsa mga hamtong, siya nalipay na pag ayo. Sa iyang pagsulaysa paggamit sa bangkaw, iya kining gisulayan sa pagdakopsa langgam ug gagmay nga ilaga nga gitawag nga kalagsoy,apan kini nga mga mananap liksi ra kaayo alang sa usa kabatang gamay.Pangayam ug Pang-umaAng pagpangayam nahimong kinaham ni AmayMantangkilan sa dihang gihatagan siya sa iyang amahanog iro nga babaye. Sa lima ka bulan nga nahimo niya kiningmananap nga ginalam, naobserbahan nila nga ang maongiro adunay kahanas sa paglakag sa mga kalasanon nga mgamananap. Tungod niini, misugyot iyang amahan nga ang irodal-un sa panahon nga sila mangayam sa lasang. Giingnansiya sa iyang amahan: “Basta gani mousig ang imong iro naana sya’y nakita. Kon dili na baboy ihalas, basig usa. Kon usaang iyang nakita, didto ka mag-atang sa tubig. Apan konbaboy ihalas gani, diha ra sya magtuyoktuyok sa lasang.”Mga siyete o nuwebe anyos pa siya niini nga panahuna sapag-ingon sa iyang amahan, ug mao pa pud ang panahonnga siya mikuyog sa iyang amahan sa pagpangayam. Humanniini, iyang ipalabi nga mag inusara siya.50

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonGikan pa sa pagkabata, si Amay Mantangkilan malipayon nga gapangayam salasang nga nag-inusara.Si Amay mantangkilan midumdum sa panahon sa iyanguna nga kasinatian sa pagdakop og kalasanon nga mananap.Ang iyang iro milakag sa baboy sulop, ug sa dihang nalisangang baboy sulop milig-as kini sa direksyon paingon kangAmay. Sa kahadlok nga atakihon siya sa baboy sulop, iyanggikuha ang iyang sundang ug gihansak sa mananap ngamisresulta sa hapit pagkatunga niini. Sa iyang banabana,ang mananap adunay kabug-aton nga 15 kilos, busa iya kininaalsa pagpauli sa ilang panimalay. Apan sa wala pa kininiya gisulod sa ilang panimalay, gilimpyohan na niya kini.Iyang gikuha ang ginahawaan sa mananap ug nangahoy arongamiton sa pagluto sa karne, kay kini mao ang gitudlo saiyang inahan. Nabatasan na nga kung kinsa ang makadakopsa mananap, mao usab ang mangahoy. Kini nga kasinatiandakung gikalipay sa iyang mga ginikanan, ug sila nag amponga ang mga tumanod ug tulundano, ang mga magbalantaysa lasang, makanunayong mogiya kaniya.Laing panghitabo nga gisaysay ni Amay mao angkasinatian nga iyang nasaksihan ang paglakag sa iyang iro sa51

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWusa paingon sa ilang kaumahan. Niadtong panahona, ting-anisa humay. Sa dihang iyang nakita ang kagubot nga nahimo saiyang iro agig paglakag sa usa, iyang gipadayon ang paglakagsa usa. Si Amay midugang sa pagsaysay:“Dili unta ko moadto sa lasang kay moadto ko sa uma namopara magtabang sa pag-ani, pero kadtong akong iro nilahosman gyud didto sa lasang kay naanad naman, di ako na langgipasagdan. Sos kadtong akong iro nakakita man og usa, iyadayong gigukod. Unya karon kay didto man nakapaingon saamong uma, sos basta ang humay nangahapay kay naagianman sa usa. Sa kadugayan, naapsan ra sa akong iro ang usadidto sa kilid sa among humayan. Tan-aw nako sa akongMama suko naman gyud kaayo kay abi man niya og nangasoko adto nga ang ako ra man untang iro ang nakakita adto.Si Amay aktibong niambit sa iyang mga panghunahuna sa pandaybuhat ngagipahigayon niadtong Enero 6, 2006.52

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonNagdagan dayon ko padulong sa usa, pag-abot nako akodayong giduslak. Dawbe karon kay wala man nako napataydiritso, nakadagan pa man. Di ako na sad gigukod unyasa akong paggukod sa usa nasangit man ang akong bahag,mao to nga nahubuan ko. Na daghan raba kaayo tawo adtokay nang-ani sila ug humay. Ang akong gibuhat, nikuha koadtong dahon nga ginganlan namo ug “taluangi.” Lapad manang dahon ani, mao dayon akong gitabon sa akoa sos karonkay inig lingkod nako kay magisi man, maayo nalang ganikay niabot dayon ang akong Papa.”Tungod sa nahisgutan nga kasinatian, si AmayMantangkilan nagsugod na sa pagsul-ob sa karsunis. Sadihang miabot na siya sa edad nga 15 anyos, ang iyangpanahon kanunay naa sa lasang, usahay moabot og mga pila kasemana ayha siya makauli. Kasagarang panahon, nagasuroylamang siya sa lasang, sulod sa mga langub, magpuyo ubossa mga tag-asa nga kahoy, o sa dagko nga mga bato. “Tungodadtong pagpuyo nako sa lasang, nahibal-an dayon nako angmga sapa, mga bukid-bukid.”Gawas sa pagpangayam, si Amay Mantangkilan nagatigumog mga dugos pinaagi sa pamuhag o pamalayag. Sa iyangpagpadayon sa pagpangayam, miabot og siyam ka iro angiyang napanag-iyahan, hangtod nga nawala ra pud gihaponang tanan. Dayon siya nagtuon na usab sa laing pamaagisa pagpangayam nga mao ang panlais. Ang pagpangayampinaagi sa panlais mao ang paggamit sa lit-ag ginama sabangkaw, ug wala na nanginahanglan og iro. Ingon si Amaynga kini usa ka lisud nga pamaagi, ilabina sa mga batan-onnga lalaki nga nagkulang sa igong kusog tungod kay kininagkinahanglang sa pagbawog sa bangkaw nga isangit sadako nga kahoy.Ang batan-on nga Mantangkilan misuway usab sapagpangisda. Kasagaran ang iyang mga makuha nga isda maoang mga tambilolo, beta, kulop, ug kalibad. Siya mamahimo53

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWna nga magkinaugalingon sa panahon nga anaa siya sa lasang,tungod kay, matod pa niya, “Kon magkugi lang ang tawo,dili lang magtinapulan, dili gyod magkalisod.”Ang mga Higaunons nagsalig sa ilang pagpanginabuhisa pagpanguma, samtang ang pagpangita og mga kalanonsa lasang ug ang pagpangisda nagadugang lamang samga panginahanglon sa kalan-on ug kagamitan. Busa, siAmay Mantangkilan tinudluan gihapon sa iyang amahansa pagpanguma apil ang pag-ila sa maayo nga lugar ngaangayan sa pagpanguma. Ang pag-ila sa maayo nga lunaalang sa pag-uma mahimo pinaagi sa pagbala, usa ka pagamponga dala pagtagna nga gihalad alang sa Ibabasuk, angmagbalantay sa yuta. Si Cole (1956:51) nagkaingon nga sadili pa magsugod ang pagtrabaho sa yuta, ang mag-uumakinahanglang makighusay una sa mga espiritu, tungod kayang kalibotan susama sa usa ka tawo, nga kung masamranmodugo, ug mag-antos ang espiritu. Busa ang gustong magumasa usa ka luna sa yuta kinahanglan mangayo una ugpanugot sa mga espiritu.Nagsaysay si Amay Mantangkilan nga sa dihang iyangamahan ug siya nakakita og luna nga sa ilang tan-aw maayotikaran, mikuha dayon iyang amahan og balagun nga adunayusa ka tiil ka taas. Ang iyang amahan miampo ngadto saIbabasuk aron sila matagaan og mabungahong ani, ug alangusab pagbantay sa magtikad sa luna. Kasagaran ang pagampomosobra og pila ka oras. Samtang siya nagaampo, angbalagun putlon sa duha ka bahin. Human ang unang hugnasa pag-ampo, and balagun sukdon sa dangaw. Kung angputol nga balagun mosukod susama sa dangaw, ang yuta nganapili dili haum alang sa pagtikad, o adunay dili maayo ngatalimad-on nga mahitabo sa pamilya. Apan kung ang balagunmolabaw pa sa kataas sa dangaw, ang yuta nga gitindogan uggiampoan haum sa pagpanguma. Mipasabot si Amay: “Konnahitabo to nga dili maayo ang resulta sa babalaon, mapugosgyod mi’g pangita og lain nga yuta nga among umahon. Mao54

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonAng asawa ni Amay Mantangkilan nagtugtug sa iyang kogot, usa ka lumadnongtulunggon nga gahatag ug malumanay nga huni. Kini nakuha panahon sapaghisguthisgot ni Bab ug ni Amay bahin sa iyang kinabuhi didto sa SitioMintapod, Hagpa, Impasug-ong, Bukidnon.ni ang batasan namo sa una sa dili pa namo sugdan ang pagugmadsa yuta.”Ang kaminyuon ni Amay Mantangkilan nahimo kinipinaagi sa buya. Iyang gisaysay ang iyang kasinatian sa iyangkaminyuon nga nagkanayon,“Dili pa man gyod unta ko magminyo kay sa akongpaminaw, dili pa nako mabuhi ang akong maasawa ug angumaabot nako nga anak. Pero unsaon man nga ang amo mangginikanan ang nagbuot, sila man ang una nga nagkasabotunya mao na lang dayon ang among nahibal-an nga minyoonna diay mi. Nakuratan lang lagi mi kay wala gud mi ingonnga nagkaestorya o dili ba kaha pareho karon sa inyo ngamamisita. Pero kay pagbuot man lagi sa among ginikananug kay nagkasinabot man sila, wala miy nahimo gawas sapagsunod sa ilang gusto.”55

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWAng asawa ni Amay Mantangkilan naggikan sa sitioImpadiding, Barangay Minalwang, Claveria, MisamisOriental. Ang ilang isig ka pamilya nag-inilhanay na tunogdkay ang mga ginikanan sa iyang asawa kanunay nga nagabisitasa sitio Kiudto.Ang ilang kahiusahan sa kaminyuon wala nagbunga oganak tungod kay adunay problema si Amay Mantangkilansa sistema sa pagpaanak. Apan bisan man sa niini ngakakulangon, sila adunay mga anak pinaagi sa pagsagupog 21 ka mga bata, nga karon halos mga hamtong na. Angkinamagulangan mao si Ronnie Bio. Ang usa sa ilang anak nganahilambigit usab niining pagtuon mao si Benny Cumatang.Si Amay Mantangkilan miangkon nga adunay daghang mgatawo nga nagsugyot kaniya sa pagkuha sa duway, apan supaksiya niini.Si Amay Mantangkilan usa sa mga tinahud nga mga datusa Hagpa. Siya nakagahum sa paghusay sa mga nagkadaiyangpanagbangi, bisan pa man nga siya wala gayod pormal nganadang-olan pagkadatu. Iyang gipasabot: “Wala man konagpadang-ol, ang mga tawo naman ang naghangyo sa akoanga mohusay sa ilang bangi. Pagsulod sa CADC, adto nadayon ko nagsugodsugod og husay sa mga bangi. Wala konagpadang-ol kay ngalan gani nga dang-ol lisod kaayo na,dili na mabastabasta. Para sa ako mura’g nadang-olan na kotungod sa gusto sa katawhan, gipili ko nila.”Ang papel ni Amay Mantangkilan isip tigpataliwala samga panagbangi nagsugod sa dihang siya miapil sa mgapanaghisgot mahitungod sa panagbangi sa duluna sa yutauban ang mga inila nga mga datu. Iyang nahinumdumannga sa mga mitambong sa mao nga panaghisgot, wala ni isaang nahibalo sa mga duluna sa matag gaop o teritoryo. Busa,usa ka datu nga nahilambigit niini nga panaghisgot mitindogug miingon nga si Mantangkilan ang suhito kaayo sa mgaduluna sa gaop. Ang mga datu nga nahisgutan mao sila ni56

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonPinatambong, Pinabunong, Pinahugpa, ug Pinaulantaw ngamga taga sitio Impadiding, Minalwang. “Sila mao’y nagtudlonga ako kuno ang nakabalo sa duluna. Tungod kay nakitasad nila nga usa ni sa makatabang sa pagsulbad sa mga bangiilabi na sa mga bangi sa duluna, didto na dayon nagsugodnga naghusay nako og mga bangi.”Pagsubay sa GigikananAng mga Higaunon nagtoo nga ang ideya sa pag-angkonsa luna nagsugod kang Booy Pabuluson. Sa nataho na, siBooy Pabuluson nagtudlo sa iyang mga anak mahitungodsa tulugan, usa ka lugar nga susama sa usa ka balay diindidto nagatipok ang katawhan aron sa pagtambong sa husay,mga seremonya, ug ubang susama nga mga kalihukan. Angtulugan nahimong dinagko nga pamuy-anan. Matod pa niTatay Malindahay:Ang mga katigulangan nagtuki sa mga talugan nga anaa pa. Usa ni sa mgasangputanan niadtong Dumalongdong – gipamatud-an ang mga talugan ugang mga datu nga anaa ani nga mga teritoryo.57

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAW“Sa una, wala may barangay. Talugan ang gingalan namo.Kada pundok naay talugan, nga girepresentar sa mga subasama sa Odiongan, Linubos, kaning Gingoog.”Gawas sa mga talugan, si Booy Pabuluson nagpasabot saiyang mga anak mahitunogd sa mga yuta nga ilang gipanagiyahan.Kini iyang gituohan nga dako nga papel sa usa kaginikanan ang pagpahibalo sa iyang mga anak mahitungodsa pagpanag-iya sa luna araon sa paglikay sa panagbangi saumaabot nga panahon. Mao kini ang gitudlo kaniya sa iyangmga ginikanan, ug mga apohan, aron sa pagpanalipod sa mgaduluna sa yuta nga ipasa sa mga sumosunod nga henerasyonug sa mga kaanakan. Aron sa pagpamatuod sa pagpanag-iyasa luna, gikinahanglang ang pagsubay sa imong kagikan ugpagsaysay sa imong mga katigulangan.“Gatan-awon nato ang gigikanan sa matag usa sa ato, maona nga kon magsubay na ta sa atong kapoon, kinahanglannga maniguro ta pagsulti o pagsubay para nga makatuo ugmakasalig sa ato ang mga tawo nga naminaw. Kon pananglitankaron maataw-ataw ang akong pagsaysay, pwede ngakaminusan ko sa mga tawo. Pero gani kon mahibal-an nilanga didto ko nagagikan sa maayo nga kaliwat, makaingongyod sila nga ah maayo diay ang imong kaliwatan. Sa in-anisad nga paagi, dili ka bastabasta nga makaangkon og yutakon wala nimo matarong pagsubay ang imong kagikan.”Si Amay Mantangkilan usab wala miuyon sa mga nasaysaynga si Booy Pabuluson daghan og totoy. Matod pa niya, kiniusa lamang ka sambingay nga nagkahulugan nga si BooyPabuluson maalamon.Ang panud, usa ka kalihukan nga nagkinahanglan sapagsubay ug pagsaysay sa iyang kagikan, kasagaran ngaginabuhat sa panahon sa pagtipoktipok ug kasal. Gawassa pagpanghimatuud sa imong kagikan, kini nga pamaaginagapakita sa tino nga hulagway sa imong pagkatawo58

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonbasi sa imong mga katigulangan. Busa ang usa ka tawogikinahanglang nga maayo ug hanas sa pagdumdum saiyang mga katigulangan ug pagsaysay sa pag-angkon samga luna. Niini nga paagiha, ang katungod sa usa ka tawosa pag-angkon sa luna mamahimong mapamatud-an, matodpa ni Amay Mantangkilan. Ang pagsaysay sa kaliwatan ugpagsubay sa kasaysayan ginapaagi sa pagdasang.Si Amay Mantangkilan midugang sa pag-ingon nga angNagpahigayon og singampo si Amay Mantangkilan una pa gipahigayon angpakighisguthisgot uban ni Bab. Panahon sa tulumanon, ang rekorder, mga tape,notebook, kamera ug mga manok gihalad ngadto sa mga espiritu agi sa pagpangayoug pagtugot ug giya sa maong hisguthigot.59

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWpanagbangi sa luna nagsumikad sa dili tino nga pagsubaysa ilang gagikan sa mga pipila ka mga tawo. Usa niini ngaehemplo mao ang panagbangi sa duluna tali sa pamilyangMandukita ug Mandahinog, tungod kay ang matag pamilyamilapas man sa duluna sa matag-usa. Mipadayag si AmayMantangkilan, diha sa iyang pagtambong sa paghusay tali saduha ka pamilya, nga ang sayop anaa sa duha ka pamilyatungod kay wala sila makatamod sa mga gipasa nga mgatimailhan sa duluna gikan sa ilang mga katigulangan.Sa mga lugar susama sa Mintapod, Impadiding, ugMinalwang, si Amay Mantangkilan miingon nga dili dakonga hilisgutan ang panagbangi tali sa duluna sa luna ug uytasa matag gaop tungod kay suhito man siya sa paghinumdumug pagtimaan sa mga napaambit sa mga katigulangan. Angduluna sa mga kayutaan, matod pa ni Amay, kasagaranang utlanan niini mao ang suba, sapa, bukid ug pangpang.Tungod niini, dili gayod makahimo og tul-id nga linya aronsa pag-ingon nga mao kini ang duluna sa matag yuta ug lunanga gipanag-iyahan.Ang Mga Higaunon ug Mga ManoboSi Amay mipadayag nga ang mga Manobo ug mgaHigaunon aduna’y usa lamang nga kagikan.“Ang akong nahibal-an nga ang gigikanan sa tribo ngaManobo ug sa tribo nga Higaunon usa ra. Dire ni nagsugodsa atong mga katigulangan kay sa dihang naa na sila’ybuot, sila ang nagdesisyon nga ‘Ah, dire ko magpuyo aninga dapit.’ Mao ni sila ang gitawag nga Manobo. Unya naaman say uban nga niingon nga ‘Ah, mobalhin ko. Didto komagpuyo sa gaun.’ Mao na dayon ni sila ang ginganlan ogHigaunon. Kita ginganlan ta og Higaunon kay sauna didtota nagpuyo sa gikan sa Cagayan. Dire gyod ang atong mgakatigulangan nanimuyo. Pero ani nga panahon, wala paynga Dumagat.”60

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonSila mao ang mga partisipante sa gipahigayon nga pandaybuhat niadtongEnero 2006 sa Literacy Center, Sitio Kiudto, Hagpa, Impasug-ong, Bukidnon.Ninghatag sila ug kasaruyan mahitungod sa kinabuhi sa mga HigaunonGidugang pa ni Amay nga ang pagkamugna ug pagsulodsa pangagamhanan ug ang pagdagsang sa mga dumagatnakapatukmod sa ilang mga katigulangan sa pagpalayo, ngasa kaniadto sila nanimuyo sa daplin sa kadagatan, ngadto sagaun.Ang duluna nga nagbahin sa mga Higaunon tali samga Manobo mao ang lugar sa Maramag ug Salagapon.Ang Salagapon, basi sa sinulat ni Biernatzki (1973:22), usaka busay sa Pulangui River nga nahimutang sa ciudad saValencia, Bukidnon. Lapas niini nga duluna mao ang iyasa mga Manobo, samtang sa naa sa sulod mao ang iya samga Higaunon. Si Amay Mantangkilan midugang usab ngaang Tagoloan mao ang gikasabutan nga duluna tali sa mgaHigaunon og mga Muslim.“Ang Tagoloan mao sad ni ang nasabutan nga utlanan sa61

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWmga Higaunon ug mga Muslim. Ang pilmiro gyod nga utlanankadto ang Salagapon pero kay nagdaghan na ang mga Morosug mga Manobo, mao na dayon ni ang gihimo nga dulunaang Tagoloan. Nahimo ni nga kalig-onan ang Tagoloan ngadili pwede makasulod ang Muslim. Mao nga dili gyod silamakasulod dire kay ila man gibantayan ang nasabutan sugodadtong naghimo sila og kagubot.”Si Amay Mantangkilan panahon sa Dumalongdong, Agosto 2005.62

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonGipaklaro ni Amay Mantangkilan nga kini nga Tagoloandili ang Tagoloan nga naa sa Misamis Oriental, apan angTagoloan nga naa sa kasadpang bahin sa Mindanao nganahimutang sa Lanao del Norte. Mao kini ang iyang ginatawagnga Tagoloan II.Si Paredes (1997:45), basi kang Lao (1985:48-51), nagsaysaynga ang mga “Moros gapangsulong sa mga lugar sa mgaHigaunon sa habagatan ug kasadpang bahin sa Cagayan.” SiBiernatzki (1956:230) misulat usab sa susamang kasayuran.Si Salangsang, ang pangulo sa Cagayan, usa ka alagadsa usa ka pangulo sa mga Maranao nga si Kudarat (Corralatbasi sa kasayuran sa mga Espanyol), bisan pa man nganiining panahuna ang mga taga Cagayan mga pagano ugdili mga Muslim. Si Kudarat suko kaayo sa pag-abot samga Kristohanong misyonaryo nga mitukod sa ilang mgakumbento ug nga gipangikusgan sa mga prayle uban sa ilangmga kaalyado nga mga lumad sa baba sa suba. Inubanan sakusog sa militarya nga mga Espanyol, ang mga Kagay-anonmipahamtang sa dako nga kapildaihan sa mga Maranaonga mao ang nakapatukmod kanila sa paghawa gawas saCagayan.Si Amay Mantangkilan natingala sa pagkahibalo ngaang mga Higaunon ug Manobo dili diay hilayo sa ilang mgakaraang batasan. Iyang naamguhan kini nga kasayuran dihasa iyang pagtambong sa usa ka dakong panagtigum sa mgalumad nga gipahigayon sa Davao, Malaybalay, ug Manila nganaghatag kaniya og kahigayunan nga makahimamat og mgalumad nga naggikan sa lainlaing tribo. Sa usa ka panagtigumnakahimamat siya sa usa ka datu nga ginganlan ug Gawilnatusa tribong Matigsalug Manobo.“Ako mang masabtan kon mag-istorya mi pero daanna nako to siya giingnan nga mabawon para ako sad ngamasabtan. Ako sang nabantayan nga pareha gihapon sa atoa,63

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWmagmama gihapon sila. Murag ang klaro lang nga kalainanmao ang sinultian.”Mga Dumagat sa Yuta sa mga HigaunonAng probinsiya sa Bukidnon ug Misamis Orientalsa kasagaran dili gayod pasudlan sa mga Dumagat. Sasinugdanan, ang mga Dumagat gibaharan nga dili molapas sasuba sa Tagoloan, apan ang datu nga gitahasan sa pagbantaydili kaayo pugoso sa pagpatigayon sa balaodnon, busa adunaymga Dumagat nga nakasulod sa teritoryo sa mga Higaunon.Si Paredes (1997:71) mitaho nga adunay hinay apanmakanunayon nga pagdagsang sa mga Dumagat gikan sakadagatan ngadto sa mga hilit nga rehiyon tungod sa “pagablisa mga proyektong ang punting sa ekonomikanhongkalambuan.” Ang mga kompanya sa logging sa mga tuig 1960mao ang hinungdan sa sa pag-abli sa mga lugar o terirotyosa mga Higaunon alang sa mga taga gawas. Sa tuig 1970,ang mga migranteng taga dagat mas midaghan pa sa mgalumad nga adunay kalabutan nga unom (migrante) tali sa usa(Higauonon) (May 1992:128), matud pa sa taho ni Paredes(1997:70).Bisan pa man sa hinay nga paglapas sa mga Dumagat, angmga Higaunon ilang gidawat ang mga bag-ong miabot ngakalambuan sa ilang lugar. Matud pa ni Amba Palasambag,ang pinakahamtong sa mga datu sa Hagpa sa wala pa siyamitaliwan: “Sa una sa pag-abot gyod sa mga Dumagat, naamiy nasabutan ni Father Cullen. Giingnan ko niya, ‘Amay,magpasulod ta og makig-uban ta sa mga Dumagat aronmadungagan atong kahibalo. Bol-anon ba, Ilonggo o bisanunsa.’ Unya para sad kuno mabibo kinahanglan nga tahuronang mga bisita.”Ang pagsulod sa mga Dumagat nakatabang sa kaayohansa mga Higaunon. Matod pa ni Amay Mantangkilan, “Pag-64

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonabot gyod sa mga Dumagat, dire na dayon nagsugod nganaay lain nga masaligan nato kita nga naa sa gaun.” Ang mgaDumagat nagatudlo usab kanila sa kamahinungdanon sakalimpyo sa palibot. “Naa gyoy natabang ang mga Dumagatkay gikan sa ilaha didto mi nakabalo og pagpanglimpyo sanataran, sa tibuok palibot sa balay.”Apan, sa pagsulod sa mga Dumagat, nagsugod na pud silasa pag-angkon sa dugang mga kayutaan ug sa hinay nabalhinang hulagway sa panginabuhian sa mga Higaunon, gikansa simpleng ekonomikanhong panginabuhi ngadto sa pagangkonna sa kwarta. Matod pa ni Amba Palasambag, angilang tinubdan sa kwarta mao ang lanot sa abaca. Kini ilanghag-otan sa ilang mga kamot haya dayon ibaligya sa mganegosyante. Sa dihang nagkinahanglan na sa daghan mgatrabahante ang mga kompanya sa logging, nahimo kining usasa mga dagkong tinubdan sa kwarta sa mga Higaunon, pinaagisa pagkaguwardiya sa mga konsesyon. Tungod niini, basi saobserbasyon ni Amay Mantangkilan, kini nakapatukmodsa mga Higauonon sa pagkagana nga makakwarta bugti sapagpanag-iya sa ilang mga kayutaan.Sa dihang gipangutana si Amay Mantangkilan nganongnakaangkon ang mga Dumagat sa dagko nga luna ngakanhing gipanag-iyahan sa mga Higaunon, mao kini angiyang gisaysay, “Gipakitaan man gud ang atong mga kaubanog daghan nga kwarta, mao na dayon nga nangambisyon nadayon sila nga makakwarta og dako. Mao nasad ni karonnga naa pa ta tanan sauna’y yuta pero karon naa na tay mgakauban nga wala nay kaugalingon nga yuta, nahurot nanila og baligya ug pabaylo. Di syempre karon, igo nalangmagpainadlaw. Nabalik na nuon sila sa wala gyod.”Miingon usab si Amba Palasambag nga si Fr. Cullennakasaksi niini sa dihang siya naa pa naglihok sa Kalabugao,ug tuod man iyang gipahimangnuan ang mga Higaunon ngadili ibaligyan ang ilang yuta kay mao ra kini ang rason sila65

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWmakapuyo na gayod sa pinakatumoy sa bukid. “Na, kumustaman karon, natuman ra gyud. Didto na nagpuyo ang ubansa bukid na kaayo.” Tuod man, ang ubang kasinatian ngaang ubang luna sa Hagpa ug Kalabugao nabaligya bugti sabaratuhon nga botilya sa bino.Kinaraan ug Binag-o nga mga KinaiyaAng yuta ug lasang mao ang kinabuhi sa mga Higaunon.Mao kini ang tinubdan sa ilang pagkinabuhi. Ang pagpawalapaghatag og bili sa yuta ug lasang sa ubang mga Higaunonnakapasubo kang Amay Mantangkilan.“Wala man gud nila nahibal-i ang kaimportante sapag-amping sa yuta, labi na ang atong lasang. Kini angKabagtukan, Pulahon, Hagpa hangtud ang barangayKalabugao. Wala na nila hunahunaa nga ilang ampinganang kalasangan. Ilang gipamutol ang kahoy, ilabi na niang mga Dumagat, kay abi man nila nga walay balaudaning sa pagpamutol og kahoy. Mao na nga bahin sa ako,naningkamot gyod ko nga makasubay sa balaud kay parasad nga dili ta mabugalbugalan sa uban.”Nakuha ni Paredes (1997:55) ang magkalahi nga kinaiyasa mga Higaunon tali sa Dumagat sa iyang pagsulat nga angmga Higaunon “wala nag abuso sa yuta, sa lasang, ug satawo, ug mas naghatag og bili sa pagpadayon sa hapsay ngapakigrelasyon. Ang mga Dumagat, sa laing bahin, adunayhunahuna nga pagkanegosyante ug andam nga modaot sarekurso aron nga makaginansya.”Bisan pa man, dili mabasol ni Amay Mantangkilan ngamga Dumagat sa ilang kinaiya tungod kay ila man pudgipatagbaw ang mga Higaunon sa ilang mga panginahanglan.Ang pamaagi sa mga Dumagat sa pagdala mahitungod satrabaho nga binugtian sa kwarta tuod bag-o kanila, dili maoang naandan sa mga Higaunon. Nagsugod kani, sama sa66

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunongikaingon na sa unahan, sa pagdagsan sa mga kumpanya salogging nga gikuha ang mga Higaunon nga guwardiya, ugang pag-abot usab sa mga Dumagat.Si Amay Mantangkilan didto sa Naabat, Hagpa. Kini gitaho nga lugar sa mgaHigaunon nga nahisaag.67

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAW“Sauna, ang kasagara buhaton namo mao ang pagpangaso,pagsuroysuroy sa lasang. Pero pag-abot sa kompanya, didtona nagsugod nga ang buhaton na lang sa uban mao nalang angpagpa-inadlaw. Imbis hinuon nga ang mga bata matudluansa atong kinaiyahan, inadlaw na man ang matudlo sa uban.”Si Amay Mantangkilan miingon usab nga sa kaniadto,ang pagkaon abunda kaayo sa lasang, ug ang ilang tinubdansa kwarta mao lamang ang pagpamaligya sa hinabol ug lanotsa abaca. Iya usab gikaingon nga sa kaniadto, dili man silanagagamit og sabon ug vetsin, ug ang ilang gamit mao angandayugong alang sa pagpalami sa ilang pagkaon.Ang mapatuyangon nga pagpanarbaho alang sa pagkuhaog suhol nakapaguol kang Amay Mantangkilan, busa kanunayniyang ginapahinumduman ang iyang mga katawhan.“Tinuod nga nanginahanglan ta og kwarta. Pero angayunta nga dili ta magsige na lang og painadlaw. Magpainadlawta pero dili permanente kay maka-addict na. Sila ra man ngamga sapian ang mabulahan ana pero kita nga pobre igo ramanta mosamot og kapobre. Bisan tuod og dili ta mahimo ngasapian basta maayo lang ang atong pamuyo ug panguma, dilita magutom. Maniguro ta mag-uma bisan kita ra isa. “Ang Pag-angkon Pag-usab sa Yuta nga Iya sa HigaunonAng Agtulawon Mintapod Higaunon Cumadon, Inc.(AGMIHICU) nga nahimutang sa Mintapod, Hagpa, Impasugong,Bukidnon nahatagan na sa Certificate of AncestralDomain Claim (CADC) nga naglangkub sa 15,000 ka ektarya.Kini nanaila nga CADC 112. Kini usa sa mga pinakadako ngakadaugan ni Amay Mantangkilan alang sa iyang gaop.“Pag-agi aning CADC, wala gyud ko nagdalidali kay anguna nga naabot adto kay Mintapod man. Ingon man nilanga mao kuno sentro, ang Mintapod sa CADC. Sa pilmiro68

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunongyud, nagduhaduha ko kon ako bang dawaton o dili kayabi man nako nga igo ra mi ilaron ani nila, abi nako ngauna lipaylipayon ug pasaligan mi pero kon madugay na, namaila na dayon ang yuta. Sa dugay nga panahon nako ngapagtimbangtimbang, nakadesisyon ra gyud ko nga dawatonnako ang CADC.”Si Amay Mantangkilan usab giingnan nga ang Mintapodmamahimong sentro sa CADC tungod kay nakita nga kiniwala sukad naagian og bangi mahitungod sa yuta o duluna,kung itandi sa Kalabugao ug sentro sa Hagpa.Kini giuyonan usab ni Amay Mantangkilan, ug ngaiyang gikaingon nga mao ang pagbuot sa dumalongdongug mga tumanod. Human nga siya nakumbinsi, iya kininggipakitambag sa ilang Amba Palasambag ug Kapitan Agulio.Human sa paghatag sa CADC, si Amay Mantangkilanmapasalamaton tungod kay nakita niya ang dako kaayo ngakapuslanan. Iyang gikaingon nga ang CADC dako og tabangsa mga Higaunon kay usa ka legal nga kamatuoran nga ilakini nga yuta. Pinaagi niini, dili na sila mabiaybiayan ugmamahimong kataw-anan sa mga taga gawas. Malipayonsiya tungod kay naangkon na nila ang kahingpitan sa ilangpagpanag-iya sa ilang yuta.Niadtong Disyembre 2006, naaprubahan ang Certificate ofAncestral Domain Title (CADT) No. 054. Kini nahatag kanilaniadtong Mayo 15, 2008.“Kini sad nga programa, dire nagsugod nga nisamotnagkahiusa ang mga katawhan sa tribu. Mao lugar ni angnahimo nga tulay o dalan nato paingon sa panaghiusa. Angtanang mga datu, mga bae, mga espiritu ug mga batanonnakasakay ana, mao nga usa na sya nga nakatabangkanamo.”69

70LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWC. PAGSULBONG SA PAGKALAMBUAN, UG ANGPANAGBANGITatayAng Sugilanon sa Kinabuhini Datu MalindahaySi Malindahay Mandahinog natawo sa parehongHigaunon nga mga ginikanan sa Barangay Sangalan,Gingoog City. Ang iyang amahan, si Mantiguanan, gikansa Maibo, Baligihan ug ang iyang inahan nga si Digyaw-anggikan sa Odiongan, sama nga sakop sa Gingoog City, MisamisOriental. Gibanabana niyang 63 na ang iyang panuigon,tungod kay giingnan siya sa iyang inahan kaniadto nga siyanatawo panahon sa ikaduhang gubat sa kalibutan. Si TatayMalindahay mao ang panganay sa pito ka mga igsoon, upatniini mga lalaki ug tulo ang mga babayi.Sa dihang si Tatay Malindahay nagpangidaron na ogotso anyos, ang iyang pamilya mibalhin ngadto sa Tama,Magsaysay, ug sa kadugayan nanimuyo na sa Kalipay, ngaanaa gihapon sa Gingoog. Ang iyang amahan usa ka alimaong,“katabang sa datu kinsa, sa higayon nga dunay kagubot, maoymopahiluna sa mga partido nga lakip niini, ug gani mogaposusab niadtong mga nagapahigayon og kagubot.” Ang papelsa alimaong mao ang pagmentenar sa kahusay ug kalinaw

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonLANGYAW UGARMADONGsa komunidad. “Sila sa among kapanahunan mao ang mgaCAFGU o mga sundalo sa wala pa ang pangagamhanan.”Ang iyang amahan namatay sa dihang si Tatay Malindahaynagpanuigon og 13, mao nga ang ilang inahan maoy nahibiling71

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWmoatiman kanila. Ang ilang inahan misuporta kanila pinaagisa pagpanguma. Matod pa niya nga sa kanhi, abunda angilang abot bisan gamay lang ang ilang limpyong luna.Bisan kaniadtong bata pa lang si Tatay Malindahay,naanad na siyang nagasunod sa binuhatan sa iyang mgaginikanan. Makamao na siyang motikad og yuta, mangayamog mga ihalas sa lasang, ug usab mangisda. Nakaeskwela siyaog Grade I sa elementarya sa Malinao, Magsaysay, MisamisOriental, apan napakyas sa pagpadayon. “Gusto gyod nakongmoeskwela.” Apan ang iyang mga ginikanan, kinsa supak saiyang plano nga magtoon, miingon: “Kung ikaw usa na kaedukado, malimtan mo na ang atong mga tradisyon, ang mgabalaod sa tribo.” Giingnan siya sa iyang mga ginikanan ngamas maayo pang tun-an niya ang mga balaod sa tribo. BisanSi Tatay Manlindahay uban sa iyang asawa nga si Bae Lilok didto sa ilangpanimalay sa Barangay Kalipay. Panahon kini sa paghisguthisgot sa kinabuhini Tatay.72

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonpa nga wala siya nakapadayon pagtungha sa pormal ngatulunghaan, naningkamot siya nga iyang mapaeskwela angiyang mga igsoon, bisan hangtod sa Grade V o Grade VI lang.“Di man ko gusto nga tanan nalang mi walay kahibalo.”Ang kaminyoon ni Tatay Malindahay gipahiluna saiyang mga ginikanan ug mga katigulangan. Siya 18 niadtongpanahuna, ug ang iyang napangasawa 16. Aduna siya’yuyab kanhi apan usa ka Dumagat.Wala mioyon ang iyangmga uyuan sa maong relasyon, tungod kay ang iyang mgakaparyentehan gusto man nga siya makapangasawa ogHigaunon. Gipahinumduman siya sa iyang uyuan nga angpinakarason nganong supak ang iyang mga katigulangan saiyang pagtungha mao nga siya ang gitan-aw nga maoy motutoksa ilang kultura ug tradisyon, mao nganong maghunahunapa man siya sa pagpangasawa og usa ka Dumagat?Ang iyang asawa si Bae Lilok usa ka myembro sa pamilyangDamitan sa Sityo Malagwas sa Kalipay. Sila mipadayagpinaagi sa pamalayi o nagugsak, usa ka gimbuhaton sa dilipa ang kaminyoon o kasal diin ang pamilya sa kalalakinhanmagdala og mga lutuanan, plato, ug mga panapton ngadto saginikanan sa pangasaw-onon. Gisaysay ni Tatay Malindahayang iyang kasinatian niining paagiha:“Ang mga katigulangang lalaki maoy nagaestorya.Ang Datu maoy naga-asoy sa katuyuan sa kalalakinhan.Kini kabahin pa gihapon sa pagpanguyab; wala pay mgakasabutan. Mahibaw-an lang kung ang katuyuan gidawat natungod kay ang mga kagamitan nga gipangdala – sama sapanapton, lutuanan ug uban pa – wala giuli. Kung dili nilagusto ang imong katuyuan, dawaton pa gihapon nila ang mgaregalo, apan usa ka timailhan nga dili ka na mopadayon pa,mao ang pag-uli nila sa tanang mga butang, doblehon pa ganinila kini. Sama ra nga giingnan ka nga, “Ayaw kabalaka ngamabalibaran; mabawi ra man nimo ang imong mga butang,ug gani mas daghan pa kini.”73

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWPagkahuman sa ilang kaminyoon, si Tatay Malindahaymipuyo sa balay sa iyang asawa sulod sa duha ka tuig.Kini mao ang ilang naandan nga ang mga bag-ong kinasalmagpuyo sa panimalay sa napangasawa sa pipila ka mgakatuigan human sa ilang kasal. Si Tatay Malindahay ug angiyang asawa gigasahan og walo ka mga anak.Sa ngadtongadto, mibalhin na sila sa Kalipay. Nangayosila og tabang kang Mrs. Locsin aron makatrabaho sa usaka kumpanya sa trosohan. Gikuha siya isip gwardya sakonsesyon uban sa tahas nga protektahan ang lugar batoksa mga kaingeneros ug mangingilog og yuta o mga iskwater.Si Biernatzki (1973:44) nakaobserba nga ang mga datu maoang kasagarang mga kandidato sa posisyon pagkahimonggwardya sa mga konsesyon tungod sa ilang abilidad sapagkontrolar sa ilang kaubanan ug “pagpakgang sa diliawtorisado nga pagpamutol og mga pangkomersyal nga mgakakahuyan.”Ngadto sa Pag-angkon og Mas Dakong ResponsibilidadSi Tatay Malindahay una nga gitudluan mahitungod samga batakang pamaagi sa pagsulbad og mga panagbangi saiyang lolo ug sa iyang uyuan, si Datu Panawagon. Una siyagiordinahan, nagauban-uban na siya sa mga proseso diha sapagpataliwala o paghusay og mga panagbangi. Ang iyanguna nga kasinatian sa paghusay mao ang mahitungod sagamay’ng kawat. “Ang akong lolo ug uyuan wala inadtonghigayona. Kung naa lang sila, sila ang mohimo sa maongpaghusay. Nakatapos ako og tulo ka mga paghusay niadtonghigayona. Ang mga nalipay ko nga mga kaubanan miingonnga andam na ako mahimong datu tungod kay makamao ugkaya ko na ang pagsulbad og mga problema.”Sa kadugayan, gisugyot na sa mga datu nga ordinahan nasi Tatay Malindahay isip usa ka datu. Apan sa sinugdananmibalibad siya tungod kay sama ni Amba Palasambag,74

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonUsa si Tatay Manlindahay nga napili isip musulbad sa 30 ka tuig nga panagbangisa pamilyang Mandukita ug Ansihagan. Ang tigpasiugda sa maong hisguthisgotmao si Datu Hulukuman.iyang gibati nga ang ordinasyon maghatag kaniya og bugatnga kaakuhan. “Nahadlok ako tungod kay ang trabaho sausa ka datu delikado. Kung siya makahimo og sayop, siyapagapatyon. Ug ang silot ipahigayon dihadiha dayon, walanay mga pangutana pa, tungod kay ang datu ginaisip nganakahibalo sa tanang mga balaod, ug nga wala siya’y rasonaron kining tanan iyang masupak.”Aron sa pagkumbinsi kang Tatay Malindahay, angiyang uyuan nga datu nangimbita sa mga datu gikan saMangumabo, Malindag-os, Kabuka, Pinalit ug Malagwas aronsiya estoryahon ug aron niya dawaton ang iyang kapalaran.Sa kadugayan, iya kining gidawat. “Giingnan nila ako nga sikinsa mang ginatubuyan sa pagkadatu dili gyod mobalibad,kay pagahiaguman niya ang dautang karma.” Nagpanuigonlamang siya og 20 sa dihang siya giordinahan isip usa ka datu.Matod pa ni Tatay Malindahay nga siya naordinahan kaupat75

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWka beses na. Ang iyang unang dang-ol sa Pinalit, usa ka sityosa Eureka, sa tuig 1979 panahon sa usa ka dumalongdong. Angordinasyon o dang-ol ginahimo sa usa ka ritwal o relihiyosongseremonya sama sa dumalongdong. Sa mga Higaunon saKalabugao, ang tagulambong hu datu patalawas, usa ka ritwalsama sa dumalongdong, ginapahigayon sa pagkumpirma sapagpanunod sa usa ka bag-ong datu (Biernatzki 1956:35).Isip datu, daghang mga tawo ang nagaduol aron paghangyosa iyang tabang. Sa iyang kaugalingong pinulungan, miingonsi Tatay Malindahay:“Usa pa ako ka mag-uuma niadtong panahona. Kungdunay mga problema, ang mga tawo nagaadto sa among balay.‘Datu, tabangi ako kay naa koy paryente sa ospital, tabangiako kay gibiyaan ako sa akong asawa.’ Daghan kaayong mgaAng mga kabatan-onan malipayon nga naligo sa mabugnaw nga suba sa Sangalan.Kini nga suba mao ang nagbahin sa duha ka barangay -- Sangalan ug ang kasikbitnga Barangay Kalipay.76

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonproblema. Sa naandan, ang usa ka datu dili nagadawat ogbayad sa iyang mga serbisyo. Ang datu maoy mohatag satanan. Pananglitan, kung ang usa ka tawo pagapatyon, apanikaw datu dili nagauyon niini, mahimo mo kining pugnganpinaagi sa pagpangita og manggad. (Ang manggad usa kabutang nga ginahatag sa responsableng partido sa usa kakrimen ngadto sa nasad-ang partido.)Katungdanan sa usa ka datu aron tabangan ang iyang mgasakop – ug bisan pa mga tawo gawas sa iyang teritoryo – kinsanagaduol aron magpatabang. Mao kini ang rason nganongang usa ka datu dili gyod maadunahan. Sa panahon ni Col.Alexander Noble, usa ka opisyal sa Army kinsa miporma og“Lost Command” sulod sa lugar sa mga Higaunon sa tuig1990, daghang mga Higaunong mibakwit ang miduol kangTatay Malindahay aron magpatabang. Ang iyang igsoon ngasi Estoriano, ang Barangay Kapitan sa Kalipay, nagtugyankaniya sa tanang mga katungdanan sa pag-atiman sa mgapanginahanglanon sa mga nagbakwit. Miabot sila og mgagatos. Matod pa niya nga ang responsibilidad bug-at tungodkay pakaonon man niya ang mga bakwit, ug walay sakto ngaluna alang kanila.Daghan sa iyang mga higala nag-ingon nga kung giiponlang niya ang iyang mga kwarta nakapalit na siya ogsakyanan. Ang pangalawat, o ang tradisyon sa pagpangayo,nagapadayon pa gihapon bisan sa kasamtangan, ug angpagsalig sa usa ka sakop ngadto sa usa ka datu makita pagihapon. Ang kasinatian ni Tatay Malindahay nagapakita ngaang pagsalig sa usa ka sakop ngadto sa usa ka datu dili langhisgutanang politikal, sama kaniadto, kini ekonomikanhonusab.Natural sa usa ka datu nga moatiman sa mga problemasulod sa iyang hurisdiksyon, ug dili niya supakon angmga balaod sa bungkatol ha bulawan (“golden rule”) ugnangka tasa ha lana (one cup of oil). Ang bongkatol ha77

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWGisaysay ni Tatay Manlindahay ang iyang kinabuhi ngadto kay Pipay samtanggasabak sa iyang apo. Ang iyang asawa nga si Bae Lilok gapaminaw lang.bulawan nagakahulugan nga ang usa kinahanglang adunaybulawanong kasingkasing, ug sama sa lana, dili kini molubad.Kini nga mga balaod nagapasabot nga ikaw matinud-anon ugmatinabangon. Matod pa ni Tatay Malindahay nga sa kanhi,walay mga Higaunon nga traydor ug bakakon tungod kayhadlok man sila sa mga balaod.Isip usa ka palaghusay o tigpataliwala, si Tatay Malindahaynagaisip sa iyang kaugalingon nga dangang-dangan, o usaka datu nga maisog, hilabi na sa paghusay og mga lisud ugkumplikado nga mga panagbangi. “Dunay duha ka klase sa78

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunondatu. Dunay datu kinsa nagahusay og dili kaayo lisud ngamga panagbangi, samtang ang usa ka datu, kinsa nailhan saiyang kaisog ug maayong binuhatan, ginatawag nga dangandangan.”Ang husay kinahanglang plastado, ug kinahanglang dilimohinungdan og lain pang mga problema. Sa pagsulbad ogginagmay’ng panagbangi, labaw na kung ang mga partidomotunga, kinahanglan pinahiluna ang tanan. Giasoy niTatay Malindahay paunsa ang kahusay mapabilin diha sausa ka pagpataliwala. “Ako silang ginasultihan nga atongpolisiya, kung naay nagaestorya, ang tanan maminaw.Kung akong ginatudlo ang usa nga maoy moestorya,siya lang ang moestorya. Ipahuman usa nato siya. Walaymagtudlo sa iyang mga tudlo, walay magsinggit, walaymga makasakit nga pinulungan, tungod kay ang katuyuansa panagtigom dili mao ang pag-away apan ang pagresolbasa mga problema.”Ang Pagbalhin ngadto sa Yuta sa mga HigaunonKaniadto, baga kaayo ang kalasangan sa Barangay Kalipaysa Gingoog City, diin nagapuyo si Tatay Malindahay. Niadtongmga 1960, gamay ra nga mga Higaunon nanimuyo didto. Sadihang ang Anakan Lumber Company (ALCO) nakaabotniining dapita mga 1980, gihangyo ni Mayor Arturo Lugodang mga Higaunon nga biyaan ang lugar aron makasulodang kumpanya sa trosohan.Unang nasinati sa mga Higaunon ang pagpangatakikanila niadtong tuig 1983 sa dihang giguba sa mga gwardyasa konsesyon sa ALCO ang usa ka eskwelahan nga gihimosa mga membro sa Federation of Free Farmers (FFF), usa kasosyalistang organisasyon gikan sa patag. Ang pag-organisasa FFF miabot ngadto sa bukirong bahin apan pipila lang samga Higaunon ang nagpamembro niini. Matod pa ni TatayMalindahay:79

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAW“Kami mga lumad, wala masayod unsay himoon. Angakong uyuan, kinsa igsoon sa akong amahan, nag-ingonkanako nga maghimo kami og kabalayan sa luna sa gigubangeskwelahan. Atong tan-awon kung ila ba gihapong gub-onang atong mga balay. Ato kining lugara.”Dihadiha, duolan sa 80 ka mga Higaunon ang dungannga naghimo og mga balay daplin sa karsada, gikan sa subasa Sangalan ngadto sa sentro sa kasamtangang BarangayKalipay. Matod pa ni Tatay Malindahay nga sa dihangnangabot ug nakita sa mga armadong gwardya ang ilanggihimo, nahitabo ang panaglalis. Pagkahuman sa usa kadayalogo tali sa mga Higaunon ug mga tigdumala sa ALCOsa Anakan, sa presensya ni Mayor Lugod, gitugutan ang mgaHigaunon sa pagpabilin sa Kalipay diin nila gusto tukuronang usa ka barangay.Sa dihang gihatagan ang mga Higaunon sa ilanggipangayo, ang mga tawo gikan sa ubang dapit, sama sa mgaCebuano ug mga Boholano, nangadto sa Kalipay. Matod pani Tatay Malindahay nga ang mga Dumagat nakahigayon ogsulod sa lugar sa mga Higaunon. “Naghangyo sila kon pwedeba nga makasulod sila. Unya nagsabotsabot ming mga tagatribo. Unya ingon ko nga mas maayo man pud ug magsagolkita dire para matagaan kita sa mga maayong ideya sa mgaDumagat. Hangtud nga mao na, nabibo na dire.” Managsamaang hunahuna ni Tatay Malindahay nilang Amba Palasambagug Amay Mantangkilan.Kini nga paspas nga pagsulod sa mga Dumagat masmikusog sa “resettlement program” sa pangagamhanan ngamisugod pagkahuman sa giyera ug pagkabaton og kagawasansa Pilipinas gikan sa mga Amerikano. Mga migrante gikanLuzon ug Visayas nangabot sa Mindanao aron sa pagpangitaog maayong panginabuhian, nakiglumba sa mga lumad dihasa ilang paggamit sa mga kinaiyanhong bahandi nga anaa sapalibot. Matod pa ni Tatay Malindahay, ang mga migrante80

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonnaghimo sa ilang mga balay sa dapit nga karon Purok 5.Tungod sa pagdaghan sa populasyon, ang Kalipay nahimongsityo sa Malibud, kauban sa mga silingang sityo Kamanikan,Sangalan, ug Eureka. Apan dili susama niini nga mga sityo,ang Kalipay ang una nga narehistro isip usa ka regular ngabarangay niadtong 1985.Sa dihang sobra na kadaghang tawo sa Purok 5, ang mgalideres mitunga sa Barangay Kalipay ngadto sa siyam kapurok. “Among gitukod ang usa ka barangay ug sa pagdaghansa mga tawo, among gihimo ang nagkadaiyang mga purok.Ang Purok 8 pananglitan sa Kalamagan ug ang Purok 9 saMalagwas. Daghan usab mga tawo ang nanimuyo sa sityoMimpakiki. Ang populasyon sa gilayon nagtaas tungod sapresensya sa eskwelahan.”Matod pa sa taho ni Tatay Malindahay, daghang mgaDumagat ang nagkuha og mga kayutaan sa Kalipay pinaagisa direkta nga pagpalit, samtang ang uban gihatagan ogyuta sa ubang mga kaparyentehang Higaunon tungod sakaminyoon. Tungod kay ang kayutaan ubos sa klasipikasyonnga “timberland” (daghang kakahoyan), nahinumduman niTatay Malindahay nga wala sila gihatagan og mga titulo apanpagtugot lang gikan sa opisina sa mayor sa Gingoog City sapag-okupa sa lugar. Kasagaran sa mga lugar sa BarangayKalipay ubos sa Integrated Social Forestry Program (ISFP) ugCommunity-Based Forest Management (CBFM). Ang gipangapod-apodnga mga lugar, diin dili na klasipikado ngayutang publiko, gikan lang sa nagsangang bahin sa BarangayKamanikan, Gingoog City, matod pa ni Tatay Malindahay.Mahitungod sa mga lugar nga residensyal, matod pani Tatay Malindahay, gitugutan ang mga Dumagat aronmaghimo og mga kabalayan subay sa karsada sulod sabarangay, apan dili sila makaangkon og mga yuta.“Gibuhatan pod namo to og kasulatan. Igon ko nga basin81

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWkita nga mga ginikanan maayo man ta kay musunod manta sa kasabutan. Pero kining atong mga anak nga mahibalona basig magbinuang. Pero kini karong lote sa barangaygikan sa Purok 1 paingon sa Purok 5, wala pa gyo’y gitagaannga usa. Kay matud pa sa akong igsoon, komyunal pa kininga baranggay. Matud pa sa among tribo, kung ato kiningipanghatag karon sa matag usa, hangtod ibaligya nila ilanglote, hangtod kita nang mga Higaunon ang mapapahawadinhi.”Ang iyang igsoon, ang barangay kapitan sa Kalipay, maoynanguna sa konsepto sa dili pagbaligya sa mga residensyalnga lugar alang sa pribadong pagpanag-iya tungod kay silanahadlok nga kung unsa ang nahitabo sa Barangay Bal-asonsa Gingoog City mahitabo usab sa Kalipay. Matod pa ni TatayMalindahay, ang tanang mga kayutaan sa Bal-ason kaniadtogipanag-iyahan sa mga Higaunon. Apan tungod kay gibaligyanila ang ang mga yuta, sila karon walay yuta ug nga kasagaransa mga yuta sa Bal-ason giokupar na sa mga Dumagat.Uban sa hunahunang parehong pagpanginabuhi samga Dumagat ug Higaunon sa Barangay Kalipay, si TatayMalindahay sa walay pagpihig, nagapatuman sa hustisya. Iyakining gipaklaro pinaagi niini:“Sa akong pagkalider wala koy pinili. Bisan akong anakbasta masipyat, pahamtangan nako sa silot kay dili man gudmatagam ang tawo kon dili silotan. Mao nga dinhi sa Kalipay,ingon ko ayaw gyud mo kataha mga tagadagat, reklamo mosa ako kon nakasala akong anak o bisan kinsa nga Higaunonkay dili ko molaban sa akong tribo basta nakasala. Ako gyodipaibabaw ang hustisya ug balaod.”Isip usa ka datu, adunay mga panahon nga si TatayMalindahay nagahusay og mga panagbangi nga nagalambigitsa mga Higaunon sa ubang mga lugar nga kadaghanan angnanimuyo nga Dumagat. Apan una niya kini ginahimo,82

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonmatod pa niya, ginapangayo niya sa kanunay ang pagtugotsa barangay kapitan sa maong lugar, sama sa iyang gihimo saiyang paghusay sa usa ka kaso a Barangay Lunao sa Gingoog.Sa Kalipay, kinsa ang iyang igsoon mao ang kapitan, naghimosila og kasabutan kalambigit sa pagdumala og husay, hilabina nga ang kadaghanan sa mga residente sa kasamtanganmga Dumagat. Matod pa ni Tatay Malindahay:“Naghimo mi og kasabutan. Kon puro nga tagadagat siyaang maghusay. Pero kon tagadagat batok Higaunon, akoang maghusay. Mao kana ang among sabot. Sa akong husayipatambong pod nako siya, ipapaminaw para pod dili niyamalimtan ang among patakaran ug balaod.”Armadong Pakigbisog sa mga HigaunonNakita ug gani sa pagsugod nakaapil si Tatay Malindahaysa usa ka kasamok nga gitawag nila og “Higaunon War”(Gatuslao:1988) nga giingon usab ni Paredes (1997:192).Kini nga kasamok midangat og duha ka dekada hangtud sapagkamatay ni Kumander Jabbar, pag-umangkon ni TatayMalindahay, niadtong 1992.Daghang mga sugilanon ang mitumaw kung unsaynakapasugod sa gyera. Si Paredes (1997:193-194) ug Gatuslao(1988) miingon nga ang tanan nagsugod sa usa ka pangayawsa dihang ang kumpanya sa trosohan gikatahong nagpapatayog daghang mga datu nga Higaunon, kauban na niini si DatuMankalasi Mandahinog. Ang mga datu gitahong gipamataytungod sa ilang pagbabag sa pagpasulod sa kumpanya ngadtosa luna diin adunay abunda nga mga troso nga nahimutang samay utlanan sa mga probinsya sa Misamis Oriental ug Agusandel Sur. Susamang taho gikan sa usa ka nagpahibalo kangParede (1997:194) nag-ingon nga si Mankalasi gipapatay sapangagamhanan alang sa benepisyo sa kumpanya sa trosohan.Napaulbo ni Mankalasi ang kasuko sa gobyerno ug sa tagakumpanya sa trosohan, base sa taho ni Paredes ug Gatuslao:83

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWSi Kumander Jabar mao ang nangulo sa pakigbisog sa mga Higaunon hangtudsa iyang kamatayon niadtong 1992.“Iya lang isurender ang iyang yutang kabilin ngadto kanilakung ang kumpanya mopasalig ug mogarantiya nga iyangmapakaon, masininaan ug masuportahan ang iyang pamilyasulod sa pito ka mosunod nga henerasyon, tungod kay kini angkatumbas sa iyang pagkagansi kung makuha sa kumpanyaang mga troso ug sa gobyerno ang mga kayutaan.”Matod pa ni Tatay Malindahay, si Mankalasi giimbita sausa ka ginganlag Kosni, usa ka kaubang Higaunon kinsa maoang barangay Kapitan sa Kagunitan, silingang barangay saNasipit, Agusan del Norte, aron moinom. Dugang pa ni TatayMalindahay samtang sila nag-inom, “Naa man diay sundalo84

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonnga ilang kontak adto didto. Gibirahan dayon.” Nganonggipusil siya sa military, dili ug wala naklaro ang hinungdan.Nahinumduman ni Tatay Malindahay: “Giintriga langsiya nga dili daw siya magpasulod sa ALCO, dili daw siyamagpasulod sa mga pinanser sa uway. Magpasulod baya, okbaya siya. Giatubang man gani adto si Mr. Pineda, dako sa isaka kompanya, kadtong ALCO. Maayo gayud ang ilang sabot.Daw bi giintriga man. Busa pagkahitabo gayud, pagpataykang Yoyo ko, nag-alsa dayon, gisulong ang ALCO. Kalit raman nawala ang ALCO.”Gisunog ang mga kahimanan ug mga makinarya saALCO panahon sa pagpanimalos sa mga Higaunon. Ganiusa si Tatay Malindahay sa nakakuyog sa usa sa ilang mgapagsulong. Ang anak ni Mankalasi nga si Kalasi, ang amahanni Jabbar, nagdeklara og pangayaw. Sa sinulat ni Aniscal(1994) nga gitumbok usab ni Paredes (1997:194), kini ngakahimtang mao ang nahimong sangputanan sa pagkapakyassa gobyerno sa pagtubag sa mga reklamo mahitungod sa mgakasamok nga gihimo sa kumpanya. Giporma ni Kalasi angkanhing Pulang Bagani (Red Warriors) aron pagpanimalosug pagpanalipod usab sa yutang kabilin nga ginakuha sakumpanya (Ibid.).” Si Tatay Malindahay mibutyag nga angiyang pag-umangkon, si Kumader Jabbar, miapil sa mgaarmadong grupo ug miimbita pa gani kaniya aron mokuyogsa maong kawsa.“Gianhian gyud ako adtong bataa. Ingon niya, ‘Ali Yo,kuyog ta.’ Ingon ko dili siguro sa ko kauban kay daghankaayo ko’g mga gagmay pa. Dili man sad nako gusto ubanonkong magpabukid ko. Kinsa na lang ang magbuhi daani.”Panahon sa Martial Law, ang mga sundalo nagasuspetsasa mga Mandahinog, matod pa ni Tatay Mandalihay. Anaa sailang listahan ang mga Mandahinog tungod kay sila nagatoonga kauban sila sa grupo ni Jabbar. Bisan pa ang kaayo nga85

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWilang gipakita sama sa paghatag og mga manok ngadto sa mgamilitar isip timaan sa pagpasalamat, kini ginatan-aw ubansa pagduda. Apan sa gabii, matod pa ni Tatay Malindahay,ginakawat sa mga sundalo ang mga manok ug mga iro samga residente. Kining tanan, matod pa niya, pipila lang samga pagpang-abuso sa mga sundalo panahon sa Martial Law.Ang iyang personal nga kaagi uban sa mga militar mao angpagpanguwelyo kaniya sa usa ka sundalo:“Kini man gani akong asawa hapit makahilak kaygikuwelyuhan man ako adtong sundalo. Ingon pa, ‘Animal!Mandahinog man diay kini. Ig-unsa mo si Jabbar?’ Akonggitubag nga akong pag-umangkon, pero wala ko nag-uban saila. Pero ingon niya, ‘Ah! Bakakon ka! Sindikato ka!’”Kini nga kasinatian hapit mao’y nakatukmod kaniyamokuyog kang Jabbar tungod kay ang iyang igsoon ngakapitan sa Kalipay gisuspetsahan usab.“Busa nagsabotsabot kami tanan nga Mandahinog.Nagtapok mi adto tanan. Dayon ana ko, ‘Unsa man, tamponna lang ta sa atong mga igsoon sa bukid?’ Kanang kapitan pudingoon niya nga ‘Brod, kalma na lang sa kita, palinaw sa kitasa panahon kay atong mga bata gagmay pa. Looy biyaan natosila.’ Ingoon nako, patay wala na ko kasabot ani nga kalihukan,grabe nga panghagit. Kay kung gipasipad-an ko adto, kunggikulata pa ko adtong tungora, ay sigurado gapanglabita gudako sa saging adtong panahuna. Hilumhilum na lang ta kaysibilyan man lagi kita. Pero akong hunahuna adto ingon kongano man diay kung balikon ang kagahapon.”Kalambigit nga balasahon mahitungod sa pakigbisog samga Higaunon nagataho nga sa dihang ang mga komunistangpwersa sa mga NPA misulod sa lugar sa mga Higaunonniadtong 1976, “ilang naabtan ang kainitan sa rebelyonggilunsad sa tribo, ug mao nga dali ra nilang nakumbinsi siKalasi ug ang iyang mga kaubang maggugubat” (Gatuslao86

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonSi Tatay Manlindahay inubanan ni Datu Guwa (pinakawala) ug Inda panahonsa pagbatbat ni Amba Palasambag sa iyang kaliwatan sa katapusan nga adlaw saDumalongdong, Agosto 2005.1988:5) nga gikutlo usab ni Paredes (1997:194). Pinaagi niini,nahatagan og kahigayunan ang mga Higaunon nga makakuhaog mga armas ug uban pang mga kahimanan.Matod pa ni Tatay Malindahay, gisulong nila Jabbar angkampo sa mga sundalo sa Pinalit duol sa Barangay kalipayug girakrakan ang balay nga gipanag-iyahan ni kanhing DatuMantudluan, usa ka NPA kinsa nagsurender ug nahimongmembro sa CAFGU. Namatay niadtong higayona ang babayingig-agaw ni Tatay Malindahay ug ang iyang duha ka mga anak.Matod pa sa taho nga nasuko pag-ayo si Jabbar tungod kayang iyang mga kaubang Higaunon misurender ug miapilisip CAFGU aron makigbatok kaniya. “Dili uyon si Jabbarniini kay ang sabot surender lang.” Tungod kay gusto na ni87

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWGihisgutan ni Tatay Manlindahay ang mga hagit nga gisagubang sa mgaHigaunon didto sa lungsod sa Gingoog panahon sa Dumalongdong.Datu Malindahay nga maundang na ang pagpamatay sa mgaHigaunon, nagdesisyon kining estoryahon si Jabbar. Daghangsa iyang mga kaubanan ang mipugong kaniya sa paghimoniini tungod kay kini delikado kaayo, apan wala ni usa kanilaang nakapugong kaniya. Sa iyang pakig-estorya kang Jabbar,iya kining gihangyo sa paghunong na sa pagpamatay sa ilangkaigsoonang Higaunon. Mipatuo si Jabbar ug ninghangyo kangTatay Malindahay sa pag-andam sa mga gikinahanglanongmga materyales alang sa tampuda, usa ka seremonya diin angmga partido magsabot sa paghunong na sa mga panagbangialang sa kabulahanan sa tanan. Panahon sa tampuda, tungodkay walay maihatag nga manggad si Jabbar, gihatag niya angiyang Armalite ngadto sa nasad-ang partido. Ug nahunong naang kasamok sukad niadto.Sa kainitan sa operasyon sa mga militar sa kabukiran,nagkita na usab si Tatay Malindahay ug Jabbar, ug didto niinigiingnan si Jabbar nga mopalayo sa ilang mga kaigsoonang88

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonHigaunon.“Adtong nagkita mi ni Jabbar, ingon siya, ‘Unsa man Yo,surender na ko?’ Ingon nako, ‘Ayaw! Wala ko mianhi dinhi ngaang akong tuyo ipasurender ka. Ako lang hangyo nga ayawlang unaya ang atong mga igsoon.’ Maayo na kato amongsabot. Ingon man gani niya, ‘Sige Yo, kung mag-operasyongani ang mga Higaunon, ipapurong lang sila’g itom o pula bakaha kay kung bation namo nga naa na sila, atras dayon mi.Dili namo sila birahan. Nangutana dayon siya kung unsa ngadetachment dinhi ang dili pahilabtan. Ingon ko kung mahimokining Kalipay, Eureka, Kamanikan ug Tama.”Misaad si Jabbar nga iyang tumanon ang iyang saadug iyang sultihan ang iyang mga kauban mahitungodniini. Apan bisan pa sa iyang kamatayon niadtong 1992,mipadayon pa gihapon ang pagpamomba sa mga kabalayansa mga Higaunon. Matod pa ni Paredes (1997:198), ang mgamilitar padayong nagapamomba sa lugar sa mga Higaunonug Manobo sa mga probinsya sa Agusan del Sur ug Surigao”alang sa katuyuan nga ilang ginaandam ang lugar alang sapagsulod sa mga dagkong prohektong pangkalambuan, apanilaha lang gigamit ang presensya sa mga NPA aron paghataghustisya sa ilang mga pagsulong.Kini gikumpirma ni Tatay Malindahay tungod kayiyang nasayran nga ang Kalasayon sa munisipyo sa Nasipit,Agusan del Norte gibomba. Ang mga silingang dapit sama saMalahuni, Hinandayan ug Mimbahandi naapektuhan usab.Ang kabangis sa mga militar kusog kaayo sa sulod nga bahinsa Agusan del Sur sa ilang kampanya aron paphaon ang mgaNPA sa kabanikanhan.Tungod niini, nangayo og tabang si Datu Kalasi kangTatay Malindahay aron mahunong na ang operasyon sa mgamilitar sa maong mga lugar. Dihadiha dayon miadto si TatayMalindahay sa opisina sa National Commission on Indigenous89

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWPeoples (NCIP) sa rehiyon sa Butuan City. Gipahigayon saNCIP ang iyang pakigtagbo sa usa ka Col. Rosetti. Sa maongpagtagbo, si Tatay Malindahay, uban ang ubang mga datu,ninghangyo kang Col. Rosetti sa paghunong na sa ilangoperasyon sa Hanangdayan, Mimbahandi, Malahuni ugSalaysayon tungod kay ang mga tawo nga nanimuyo didtodili mga armado, sila mga sibilyan. Apan gitubag sila ni Col.Rosetti nga ang mga tawo didto mga masa (nagasuporta saNPA) ug ilang ginapapuyo ang mga NPA sa maong mga lugar.Hinoon, gipangutana ni Col. Rosetti si Tatay Malindahaykung iyang magarantiya nga dili modapig ang mga tawo samga NPA ug nga dili na nila padayonon sa ilang mga balay odili na nila atimanon ang mga NPA. Niini, ila nang ihunongang operasyon. Sa paghangyo ni Tatay Malindahay, si Kalasiuban sa iyang mga sakop mipahigayon og kasabutan alang sakalinaw uban sa mga military.Armadong KultoPanahon sa dumalongdong sa Kiudto, Hagpa, Impasugong,Bukidnon sa mga katuigan sa 1990 nga tinambungan samga datu gikan sa Misamis Oriental, Agusan del Sur ugBukidnon, ang mga datu, pinaagi sa dasang, ninghangyo samga nagtambong tungod kay ang Mintapod giokupa sa mgaarmadong grupo nga kasagaran kanila mga sakop sa Iglesiani Kristo. Usa kini ka kulto sa duolan ka 500 ka membro,kauban mga babayi ug mga bata. Si Amba Palasambag maoang pabalikbalik nga naghangyo. Tungod kay walay bisanusa nga mitingog, mipatunga si Tatay Malindahay ug misultinga iyang sulayan.Pagkaugma, miadto si Tatay Malindahay ngadto kangMayor Lugod sa Gingoog ug nangayo sa iyang tambag.Mihatag sa iyang tambag ang Mayor apan giingnan si TatayMalindahay sa pag-amping. Gihangyo ni Mayor ang usa kapastor kinsa ginganla’g Renerio Dadulo sa UCCP (UnitedChurch of Christ of the Philippines) aron kuyugan si Tatay90

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonMalindahay.Gitaho nga ang armadong kulto duna nay gipatay nga tuloka datu kinsa ningsulay pagpakig-estorya kanila. Matod pani Tatay Malindahay, nahitabo kini sa tuig 1985. Gibati usabsiya og kahadlok tungod sa mga miaging insidente ug basesa pahinumdom sa iyang mga kaubang datu sa dili pag-adtokay kining mga tawhana nga gilangkuban og mga Ilonggo,Waray ug pipila ka mga Moros mga armado. Sa dihang miabotna sila Tatay Malindahay ug Pastor Dadulo sa Mintapod,gikapkapan sila ug giingnan sa pag-adto sa usa ka balay diinnagapuyo ang pastor sa armadong grupo. Gidala sila ngadtosa ilang kapilya. Sa dihang nagkita na sila sa lider sa kulto,nagpailaila si Tatay Malindahay ug ang iyang kauban ug iladayong gipresentar ang ilang katuyuan:“Ang among katuyuan diri kay aron mahibaw-an anginyong kahimtang diri nga dapit. Kay kabalo mo, mgaigsoon, kini nga lugar balaan kini sa amo ang Mintapod.Kini nga lugar mao ni ang nahimo nga simbahan sa upatka probinsiya sa mga Lumad sa Higaunon. Tinuod kini kaykanang Panimahon, simbahan man na sa amoa sa tribo. Maoto nga balaan kini namo sa tribu.”Ang lider sa grupo naminaw pag-ayo ug dihadiha dayonnangayo og pasaylo tungod kay matod pa nila wala silakasayod nga ang maong lugar sagrado sa mga Higaunon.Ang lider sa kulto gani miingon nga kung ang tulo ka mgadatu naghimo sa pag-estorya sama sa gihimo ni TatayMalindahay, posiblengg buhi pa sila karon. Misaad sila sapaghawa sa maong lugar apan mipahinumdom kang TatayMalindahay sa dili pagbaligya sa ilang mga kabalayan ug sailang mga pananom, kay kung himoon niya kini dili na silamotoo kaniya.Si Tatay Malindahay sa kasamtangan nagahupot saposisyon isip mao ang supremong datu sa Misamis Oriental.91

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWSi Tatay sa iyang pagsilbi isip Tribal Chieftain sa probinsiya sa MisamisOriental.Apan matod pa niya, ang titulong “chieftain” bag-o kaniya.“Walay labaw, walay ubos. Bag-o na man ni karon nga sagobyerno naman ni ang giingon nga naay chieftain.”Giasoy ni Tatay Malindahay paunsa niya nakuha angposisyon nga “Tribal Chieftain”:“Dinhi adto pagpiliay. Daghan to kaayo mga lidermga kapin gatos. Magpili lang kamo sa duha, Yukmo oMandahinog, wala nay lain. Nilutaw ang Mandahinog. Di92

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunoningon si Yukmo nga ‘naa man koy giatiman nga akong grupo.Ikaw nalang, pare.’ Nibalibad man ko diadto. Unsaon mankay singgit man gyud ang mga tawo, ‘Ikaw na lang ang magdatu.’Balikbalik gyud singgit.”Isip supremo sa mga datu, ang mga tahas mas bug-at.Matod pa ni Tatay, kabahin na sa iyang tahas ang pagtubagsa mga problema dili lang sa iyang lugar apan usab sa uban– gikinahanglan na niyang moadto sa Bukidnon, Agusan delNorte ug Agusan del Sur aron sa paghusay sa mga panagbangi.Dunay mga higayon nga balibaran na niya ang mga hangyosa uban niyang mga sakop tungod kay wala siyay pamasahe.Apan sa kasagaran, ginakuha siya og sakyanan maongdili na siya makabalibad. Tungod niini, matod pa ni TatayMalindahay: “Dili na nako maatiman ang akong kaugalingon.Sige lang ko’g lakaw.”93

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWD. KATUNGDANAN SA’Tay DiknoAng Sugilanon sa Kinabuhini Datu Kili-kili94

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonNAGKADAIYANG SISTEMASi Dikno Mansumagan o ’Tay Dikno, sa pangidaron nga56, maao ang pinaka batan-on nga datu nga nahinabi niininga pagtuki. Siya natawo sa Mandalawat, Minalwang,Claveria, Misamis Oriental. Ang Mandalawat kanhi sitio saBal-ason, Gingoog City. Siya midako sa Bal-ason, nga usa usabka dapit sa mga Higaunon, nga kaniadto mao ang gitawagog unayan o umahan. Higaunon ang iyang mga ginikanan.Ang iyang amahan mao si Datu Manluktuhan ug ang iyanginahan mao si Lumindita. Ang iyang inahan kagikan og mgaPinagawa, mga orihinal nga Higaunon sa Bal-ason. Si ’TayDikno mao ang kamagulangan nga anak sa ikaduhang asawasa iyang amahan. Sa wala pa siya magpuyo sa Bal-ason, angiyang amahan atua magpuyo sa Baligihan ug nahimong suodnga higala sa apohan sa kasamtangan nga barangay kapitansa Eureka nga si Allan Mandokita.Ang pangalan nga Kili-kili hinatag kaniya sa iyang apohannga si Manyugtaan. “Kanang kili-kili sa bukid sama anangnaa mga istorya o dayalogo o ‘meeting.’ Naa man gud tawonga deretso modesisyon. Mao nang nakita sa mga tigulangnga ipangalan sa ako kay mintras modesisyon, pangitaon pagyod kun unsa ang maayo o angayan buhaton o dili, mao nakiling-kiling.”Kaniadto, ang Sitio Mandalawat kalasangan pa. Ang iyangapohan adunay balay didto, sa panahon nga wala pa kinimadiskubrehe sa mga kompanya sa troso. Ang Mandalawatgisalig kaniya ug sa iyang ig-agaw tigtagsa nga si MeloyPinagawa, usa usab ka datu sa Barangay Kalipay, GingoogCity.Sa tuig 1958, ang 8 anyos pa kaniadto nga si Diknonagtungha na sa Bal-ason bisan pa sa pagsupak sa iyang mga95

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWginikanan. Ang kabalaka sa iyang mga ginikanan nagsumikadsa ilang kahadlok nga ang edukasyon mao unyay magtukmodkang Dikno sa pagsalikway sa ilang kultura ug tradisyon.Apan siya mipadayon sa iyang pagtungha, tungod sa iyangbug-os nga katuyuan nga mahibalo siyang mosulat sa iyangngalan. Aron kasuportahan ang iyang pagtungha, Si ’TayDikno nagtrabaho isip suluguon sa Bal-ason. Matud pa dilikini sayon tungod kay kinahanglan siya nga mobangon saalas 3:30 ang takna sa buntag aron sugdan ang mga buluhatonsa panimalay. Mihukom siya sa pagtrabaho sa linghod ngapanuigon aron siya malibre sa pagkaon ug katulgan, ug usabmakabaton og salapi nga arang ikapalit sa mga galamitonsa eskwela sama sa lapis ug papel. Sa dihang anaa na siyasa ikatulong ang-ang, napugos siya sa pag-undang tungodkay gikuha siya sa iyang amahan ug gidala pagbalik saMandalawat.Si ’Tay Dikno mahibalo manlais ug mangisda. “Bata pakabalo na ko anang pangaso ug panagat. Maoy akong trabahosa una kanang tanan nga panguha sa sud-an sa lasang.”Nakatuon usab siya sa pag-uma.Sa iyang pagkaulitawo, nagustuhan ni ’Tay Dikno angpag-adto sa ubang dapit, busa nakabaton siyag daghanghigala. Nakapuyo siya sa Camiguin, sa Aposkahoy sa lungsodsa Claveria, Misamis Oriental, sa Dangcagan, Bukidnon ug saButuan. Didto sa Camiguin, aduna siya’y nailailang babayenga iyang nahimong hinigugma, apan kinahanglan kininiyang biyaan sa iyang pagbalik sa lugar sa mga Higaunon.Tungod kay wala man siya tuguti na sa iyang mga ginikanansa pagbalik sa Camiguin, si ’Tay Dikno miadto sa Butuan, ug saTungaw, kon diin siya nagtrabaho sa kompanya sa troso. Konaduna siyay higayon nga makauli sa iyang mga ginikanan,siguruhon gayud niya nga makauma, aron nga sila adunaymaani kng siya molakaw na usab ngadto sa ubang dapit.96Sa tuig 1972, si’Tay Dikno naminyo sa usa ka 10 anyos nga

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonHigaunon pinaagi sa buya. Si ’Tay Dikno misugilon:“Wala gyu’y kalibutan kay bata pa gud. Unya ako na langpud giatiman kay mga tigulang man gud nagbuot. Sa unakung maligo gahukas ra, atubang nako. Dili pa maulaw ba.Akong ingnan nga ayaw pagsige og atubang kung maligo ka.Akong tudluan og maayo ba.”Sa pipila ka tuig nga sila nagtipon isip magtiayon, angiyang asawa nagtuo nga sila manag-igsoon lang. Sa dihangnag-edad na siya’g 16, giingnan siya sa iyang mga ginikanannga siya minyo kang Dikno, ug tungod niini, aduna siya’ymga obligasyon isip asawa. Sa pag-edad na niya og 17, iyanggihimugso ang una sa 10 nila ka mga anak, 5 ka babaye ug 5usab ka lalaki.Sa pagsulat niini, si ’Tay Dikno mao ang lokal nga lider saMandalawat, nga nagrepresentar sa sitio sa mga kalihukan sabarangay. Sa dihang gihatag ang CADC sa tibuok barangay saMinalwang, si ’Tay Dikno napili nga usa sa mga miyembro sahunta direktiba (board of directors) sa Minalwang HigaunonTribal Council (MIHITRICO). Gawas pa niini, si ’Tay Diknonaghupot usab og daghang mga katungdanan sa komunidad.Usa siya ka paralegal ug peace builder, nakatampo siya sataas nga pagbansaybansay nga gitawag og Op Kors, oOperation Peace Course for Peace Builders in Mindanao.Siya usab usa ka local community organizer (LCO) sa BalayMindanaw Foundation, Inc. (BMFI), usa ka NGO nga nagbasesa dakbayan sa Cagayan de Oro, ug miyembro usab siyasa Civilian Armed Forces Geographical Unit kon CAFGU.Tungod sa daghan niyang mga kabilingaan, nasinati niya angkalisod sa pagbahinbahin sa iyang panahon. Mao kini angiyang gihimong pamaagi:“Gitan-aw lang og pananglit dunay skedyul sa usa kaposisyon, magkadungan ang mga skedyul, tan-awon nakokung unsay bug-at. Kung bug-at didto, gaan diha, katong97

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWGinalangkuban sa tribal council sa Barangay Minalwang ang maong talugan,lakip na diri si ’Tay Dikno. Diri ginahisgutan ang mga nagkadaiyang bangi ugpapaunsa kini masulbad.bug-at akong tumanon. Ana lang akong sistema, dili langbastabasta na kwentada. Kung mahimo kining uban ngamga NGO magsabut mo kung unsay schedule nga mahimousahon ra kay mahurot na among adlaw, mahurot na amongpanahon, kay grabe ang akong skedyul. Gawas pa sa akongposisyon, duna pa’y imbitasyon sa laing datu. Mapugos mangyud mi ana paglakaw. Basta mosalig mi unsay makita namosa babalaon (oracle). Unya mohatag ug kahigayunan ngapwede makalakaw mi, mulakaw gyud mi ana. Katungdananusab namo kung dunay laing mobutho nga buluhaton, samadani sa Agusan, dinhe sa Bukidnon. Pagtawag ana, labi nakung dunay ingun ani nga Dumalongdong, padad-an mi ugimbitasyon, makalakaw gyud.”Si ’Tay Dikno miangkon nga tungod sa iyang pagkaokupado,dili siya makapahigayon sa iyang panginabuhian. Busa, angpagsuporta sa iyang pamilya iya na lang gisalig sa iyangmga anak nga lalaki. Iya usab gisaligan ang iyang kapikas98

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonsa paggiya sa kabataan. Adunay mga higayon nga dilisiya makauli og tulo hangtud sa upat ka adlaw. Aron kinimapulian, sila sa iyang asawa mogahin og panahon sa pagsigeog istorya. Usahay ang iyang asawa mangayo sa iyang tambagug opinyon kabahin sa ngakadaiyang butang. Pirme niyangsultihan ang iyang asawa nga magapadayon lang sila sa ilanginadlaw-adlaw nga pagkinabuhi, ug mopadayon usab siya saiyang mga gimbuhaton alang sa katilignban. Bation nila angkakabus, apan sila malipayon nga bisan pa niini aduna silaysaluhan panahon sa tingkaon.Si ’Tay Dikno mipadayag nga dili sayon ang pagkupotog daghang mga katungdanan. “Lisod na kay kon dili kamakahibalo modala, mahitabo nga puros paltos ang imongposisyon. Pero kon imo sad mahibaw-an, makaya nimo angpamaagi, makaya nimo ang pagdala.”Ang pagka-DatuSi ’Tay Dikno naggikan sa kaliwat sa mga datu. Busa,nasayod na siya sa iyang palad bisan pa niadto nga bata pasiya. Si ’Tay Dikno nagkanayon:“Ay, gikan pa sa pagkagamay. Pero dili man mi magdawatnga datu mi. Sa una hangtod gani karon, dili mi ingonmagaakseptar nga datu, kay ang angayan nga datu kanangkahibalo sa tanang sukod sa bukid.”Alang kang ’Tay Dikno, ang pagkadatu dili sayon ngatahas kay kini nagpasabot og daghang mga katungdanan,sumala sa iyang napanid-an sa iyang mga katigulangan.Siya nahasubo sa kamatuoran nga sa pagkakaron, si bisankinsa na lang ang hatagan sa titulo nga datu taliwala sa ilangpagkaignorante sa lumadnong pamalaud.Isip usa ka datu, si ’Tay Dikno kinahanglan nga maglantawsa kaayuhan sa iyang mga sakop. Siya mipadayag nga dili lang99

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWkaayuhan sa 25 ka bubong sa iyang sitio ang iyang ginatanaw,kay aduna pa’y daghang katawhan nga nanginahanglansa iyang panabang. Ang mga tawo mohangad kaniya konkabahin na sa pagkab-ot og hukom. Apan mipaklaro si ’TayDikno nga ang hukom sa usa ka datu dili pirme insakto, o ngasa tanang panahon angayan nga sundon.“Ang datu maghatag lang og diskusyon. Pareha karon kungdunay mga sama karon diani, kabahin sa pamahandi. Unsaymga kasabutan, igo ra man na siya moingun nga unsa maninyong tan-aw, unsa inyong hunahuna. Ang mga kaigsuonandiri uyon ba mo o dili. Pero dili ingun nga magdesisyon angdatu.”Sama ni Amba Palasambag, si ’Tay Dikno nagatuo nga angdatu angayan nga maminaw sa opinion sa iyang mga sakop.Apan tungod sa pagtuo ug pagtahud sa mga tawo sa datu,kasagaran, kon unsa man ang iyang makab-ot nga hukom,dayon kining sundon. Adunay mga datu nga makagustoniana tungod kay kini nagpasayon sa ilang trabaho, apansi’Tay Dikno mipursigi nga dili kana ang angayan ngabuhaton. Ang datu kinahanglan nga mopresentar sa iyanghunahuna ngadto sa katawhan, ug sila na ang mag-igo kon ilakining uyonan o dili. Busa, angayan lang nga sa usa ka tigum,ang datu mokuha usa sa opinyon sa uban ayha mohimo oghukom.“Sa ako lang, ayaw pagtuo nga ang datu iya tanang angdesisyon. Pero ambot lang sa uban. Apan kasagaran lagi,pwera lang sa mga maayo nga datu, moingun sila nga ‘walayproblema kay ako’y magdesisyon ani kay ako guy datu.’Pero kung atong subayon ang kultura, dili gyud. Kay angdatu gani ang iya pa ganing mga sakop maoy padesisyunonug unsay angayan buhaton. Igo ra siya mo-aprub. Pareha ragud anang kapitan, kay ang kapitan dili man makahimo ogdesisyon nga siya ra, kung dili ang mga kagawad pod. Anara na.”100

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing HigaunonSama nila ni Amba Palasambag, Amay Mantangkilan ugTatay Malindahay, si ’Tay Dikno nagtuo nga ang papel sadatu sa paghusay sa mga bangi mao lang ang paghatag ogmga maayong sugyot ug pag-uli sa mga maayong relasyonsa mga partido nga nagkabangi. Dugang pa niini, ang datuangayan nga mahimong modelo o sumbanan ngadto sa uban.Si’Tay Dikno nagkanayon:“Ang datu magpahayag ug magpahaum sa balaud ugdili gyod makaingon nga mao ni akong gusto. Mismo ihatagnato nga sumbanan o pananglitan ang atong pamilya. Kanaakong pamilya kon wala koy pagrespeto ug pagtahud nila,motahud ba sad kaha na sila sa ako? Ingon ra ana, labi na angdatu ug ang iyang katawhan nga dili niya ig-unsa. Unsaonpagkatahura ana kon dili ko katahud?”Si ’Tay Dikno nagsugod na sa paghusay sa mga panagbangibisan pa nga wala pa siya maordinahi sa pagkadatu. GitawagAng talakub, mamaun, salay, galang ug mga kandila gihalad panahon sasingampo.101

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWniya ang iyang kaugalingon kaniadto nga“gibansay ngadatu.” Kini nga kasinatian kasagarang naagian sa mga datunga Higaunon sa hinungdan nga sa wala pa sila pormal ngaordinahi sa pagka-datu, miagi na sila og taas nga pagtuon ugpagbansay (Paredes: 1997:125).Ang iyang amahan, isip usa ka datu palaghusay, maoang nagtudlo kaniya kabahin sa tanang butang mahitungodsa paghusay. Si ’Tay Dikno nagsugod sa paghusay sa mgabangi, sama sa lalislalis o ginagmay nga away ug kaminyoon.“Ako gyud ang gisugo sa akong amahan nga ‘sige husayana. Unya kanang kasal, sige husaya na kay wala nay mgadepekto.’” Mao nay gitawag namo nga bulawan, kanangwalay depekto. Ang panagbangi nga dili bug-at gitawag oglumba bulawan, samtang ang mga bangi tali sa managkadugogitawag og sisisma hu lido o anip ha lido. Gitawag usab kininga kinakatangkawan, pinakataas nga ang-ang sa bangi samasa pagsupsop sa imong kaugalingon nga dugo.” “Mao ni angnagpinatyana ang paryente, pag-umangkon, uyuan. Mao na’ynag-unay,” matud pa ni Tatay Yukmo, usa ka tinahud nga datusa Sangalan, Gingoog City. Ang kaso sa pagpanghilawas sakadugo gitawag og lubad dinagsaan. “Mao na kon mangunayka og asawa sa imong bata. Dautan kana,delikado,” dugangpa ni Tatay Yukmo.Si ’Tay Dikno mipadayag nga sa dihang siya nagsugodpalang sa paghusay, mabinantayon siya sa iyang mga pulongtungod kay mahadlok siya nga makalitok og dili haum ngamga pulong panahon sa pangapog ug panahon sa aktwal ngapaghusay. Nahinumduman niya ang una niyang pagkasal:“Wala man ko nakuyawan. Ang ako lang naghunahuna gyudko kung unsaon nako pagkasal sa dalaga ug lalaki.” Ang mgaHigaunon miisip sa kasal nga mura’g usa ka paagi sa husaytungod kay ang duha ka partido kinahanglan nga magkasabot.Si ’Tay Dikno mipadayag nga ang unang magtiayon ngaiyang gikasal nagpabilin pa hangtud karon. Alang sa mgakatigulangan, kini nagpamatuod nga ang iyang gahum sa102

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonpagkasal epektibo tungod kay ang unang gikasal nagpabilinnga nahiusa hangtud karon. Kon siya mapakyas, si ’Tay Diknomiingon nga mahimo nga ang pagkasal ipaulahi na lang satanan niyang gimbuhaton. Alang kaniya, ang pagpahigayonog usa ka malampuson nga kaminyoon usa sa mga sukdanansa usa ka datu.Ang kapikas ni ’Tay Dikno pirmeng mouban kaniya sukadnga siya naghusay. Siya nagtabang sa pagpangita sa manggad,sama sa baboy, mga manok, ug uban pa. Panahon sa husay,siya nagatabang usab sa pagpabugnaw sa hunahuna sa mgatawo nga init og ulo.Ang pagka-CAFGUSi ’Tay Dikno miboluntaryo pagkamyembro sa IntegratedCivilian Home Defense Force (ICHDF), usa ka grupongparamilitar sa kagamhanan, niadtong 1982. Ang una niyangDiri nga CAFGU detachment sa Sitio Palo, Barangay Hindangon, GinggogCity gipahiluna si ’Tay Dikno.103

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWpagbansay gihimo sa barangay Eureka, Gingoog City ngagidumala sa mga Scout Ranger ug Philippine NationalPolice. Gitudluan sila sa insaktong pamatasan ug disiplina.Una siyang nadestino sa Barangay Bal-ason. Isip sakop saparamilitary unit, motunga siya sa trabaho sulod sa 15 kaadlaw matag bulan.Nadestino usab siya sa daghang lugar, sama sa Dinawihansa Gingoog City, Malinaw sa Magsaysay, Tungaw, Tinamaybayug sa Bankasi, Butuan City, ubos sa Fourth Infantry Divisionsa Army. Sa tuig 1989, ang ICHDF giilisan og Civilian ArmedForces Geographical Unit o CAFGU. Padayon siya nganagserbisyo sa CAFGU, ug karon anaa siya nadestino sa sitioPalo, Barangay Hingdangon, Gingoog City.Sa iyang pagka-CAFGU, ang dili makalimtan ngakasinatian ni’Tay Dikno mao ang higayon nga sila gibanhiganMahinuktukon nga namati si ’Tay Dikno sa pagtaho sa mga resulta sa maongproyekto niadtong Pebrero 2006.104

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonsamtang sila padulong sa ilang kampo sa Agusan del Norte.Sulod sa 20 anyos na nga kasinatian sa serbisyo, panagsangkaug mga pagbanhig ang kanunay kauban sa ilang trabaho. Sapanahon nga mahimutang sa peligro ang iyang kinabuhi, si’Tay Dikno miingon:“Mangita ka gyud og plano. Kay ang gyera dili langinisugay. Naa gyud na sa plano nga diha ka safety. Kay konisog lang tanan, wala kay mahimo. Ang kaisog kinahanglanubanan sa plano. Pero ang plano ra pud nga walay kaisog,walay katakus. Na mag-unsa nalang ka ana, mamatay ka saimong kataranta.”Ang pagka-CAFGU dili sayon, matud pa ni ’Tay Dikno.“Dili sayon kay mamatay ka gayod. Kanang ambush, talagsara gyod ang mabuhi. Swerteswerte lang.”Si ’Tay Dikno miapil sa CAFGU isip pamaagi ngakapanalipdan niya ang ilang luna gikan niadtong buotmosabwag og kagubot. Siya miingon nga kon wala ang mgaCAFGU, daghan na unta nga mga dautang elemento angnakasulod sa ilang dapit ug milampus sa ilang dautan ngamga plano. Si ’Tay Dikno mihinumdum nga sa tuig 1983 o1984, adunay paspas nga pagpangdani sa mga NPA sa ilangdapit ug kini nagbunga sa duguon nga mga panagsangkatali sa managsamang Higaunon. “Ang mga Higaunon maonga nagkaunay. Dili naman magkainilhanay kay dala namanarmas. Mura gyud Higaunon kontra Higaunon. Nadamayang tribu.”Si ’Tay Dikno miangkon nga kaniadto, sila mga inosentepa kaayo. Dali ra kaayo sila nga nadani kay wala sila masayodnga ang mga butang nga gitudlo sa mga NPA pulos langpropaganda. Iya usab nga nasayran nga ang mga batanonnga mga estudyante, ilabi na kadtong mga maalam ugkinsa hanas sa pagdiskurso, ang lakip nga miduyog sa mgarebelde.105

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWPagsugakod Taliwala sa Malisod nga KahimtangSi ’Tay Dikno miingon nga lisod ang pagmintenar satradisyon taliwala sa modernisasyon o kabag-ohan.“Ambot lang lagi. Makaingun ko nga murag mganubenta porsyento murag lisod na gayod [nga mapabilin angtradisyon]. Tungod kay daghan naman gud makita karon ngamga binag-o. Kay bisan kami nia mi sa sulod karon kami ngamga lumad, apan ang among mga bata makalangyawlangyawna man.”Gawas sa mga kahigayunan sa pagbyahe, bisan sa ilangpalibot adunay daghang mga ahente sa kausaban. Kini maoang media, sama sa telebisyon ug video, matud pa ni’TayDikno. Ang mga programa ug mga butang nga gibandilyoniini mao ang nasulod na sa hunahuna sa mga kabatan-onan.Nakat-on usab sila og mga butang nga dili maayo gikan niiningmga pamaagi sa komunikasyon. Si ’Tay Dikno miingon:“Ambot, wala pa man gud ko kakita kanang magpasalidasa Betamax, naay TV naay CD. O magpasalida na dayon ogunsa na kanang ilang ginatawag og “gold? … bold? ...unsana? Gold label man tingali. (Nagkataw-anay.) Usa na ngamakita sa mga bata na dili maayo, mao na nay makapahugawna sa ilang mga utok.”Si ’Tay Dikno wala moangay niining mga kahimanan sakomunikasyon. Siya miingon nga sa iyang balay, wala ganisilay radio. Kaniadto aduna, apan tungod kay dako man anggasto sa baterya, busa iyang giingnan ang iyang mga anaknga maayo pa kon ang ipalit sa baterya ila na lang ipalit sailang mga sapot, o asin. Dili sayon ang mangita og kwarta.Si ‘Tay Dikno nanghinaut nga ang iyang mga anak dilimakasinati sa mga kalisdanan nga iyang naagian. Apan siyamiingon nga kon dili sila maminaw sa iyang mga tambag,106

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonlagmit nga ilang masinatian ang mas labaw pa nga kalisud.Ang edukasyon mahinungdanon, matud pa ni’Tay Dikno,apan kini nagkinahanglan og dakong pasensya ug kakugi. Siyamiingon sa iyang mga anak nga total wala man sila motapossa ilang pagtungha, buhaton nalang nila ang kutob sa ilangmaabot diha sa pagpanguma aron mahimong produktiboang yuta. Ang umahan mao ang magsilbi nila nga buhatan oopisina tungod kay ang panguma usa ka panginabuhian.Panagbangi ug Kalinaw sa Nausab nga KomunidadAng mga Higaunon sa pagkakaron kinahanglan ngamosugakod taliwala sa daghang mga kabag-ohan sa ilangkomunidad, ug duyog niini mao ang pagbutho sa daghangmga panagbangi nga sobra pa sa ilang mga naagian kaniadto-- away nga bunga sa wala pagsinabtanay, pagsinumbagay oaway tungod sa pagkahubog, pagdunggab, pagpatay, abusoGipahigayon ang singampo sa pagsugod sa Sayuda daw Bontola ngagipasiugda sa gaop sa Malitbog, Bukidnon.107

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWsa militar, kawat, pangabugho, bangi tali sa utlanan sa yuta,pagpakaylap og dili maayo nga istorya, kawad-on, kahakog,ug garbo. Ilang naobserbahan nga ang pag-inom og ilimnongmakahubog mao gayud ang hinungdan sa daghang mgapanagbangi, lakip na ang pagpatay.Ang kabalaka ug kahadlok mao ang lagmit bation sa matagusa sa mga higayon nga adunay panagbangi sa komunidad.Dili kaayo mabalaka ang mga tawo kon ang bangi simple oginagmay lang. Apan kon adunay pagpatay nga nahitabo ugwala pa mahusay, dako ang kabalaka sa katawhan alang sailang kasiguruhan. Sagad nga buhaton mao ang pagpatumansa curfew panahon sa kagabhion, ilabi na alang sa mga batanon.Ang mga batan-on gipahimangnuan sa dili pag-adto samga dapit kon diin adunay bangi nga wala pa masulbad.Ang kababayen-an sa Kiudto miingon nga dili normal angilang paglihok kon adunay mga panagbangi. Mahadloksila nga moadto sa ilang umahan, o magpadayon sa ilangpanginabuhian. Usa sa mga Barangay tanod sa Kiudtomiingon nga isip epekto sa panagbangi, “Mahadlok na bayaatong pamilya anag kanaug sa silong ug pagpangihi nalangug malibang.” Ang mga tindahan manira og sayo kaysanaandan. Ang ilang gikahadlokan og dako mao nga mobalosunya ang nasad-an, ug kini nagpasabot og dugang kasamoko pagdanak sa dugo. Usa sa mga kababayen-an sa Sangalanmiingon:“Isa ra kami nga pamilya, kay puro gud kami Higaunon.Mag-unay na kami daani. Busa kato akong mga anak, naaman sa lupon ug kagawad ang isa, dili gayud nako sila tugtannga basta mag-apil anang husay nga init kaayo ang sitwasyonkay madalahig ang walay sala. Na ang isa nako ka anak gustoman gyud barugan ang iyang pagkalupon sa barangay. Nalisod na.”Alang sa kasulbaran sa mga panagbangi, ang katawhanmodangop sa husay. Kini ang magbutang og kinutuban sa108

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonilang mga kabalaka ug kahadlok sa kon unsa unya ang dugangpang mahitabo kon magpabilin nga dili masulbad ang bangi.“Husayon gyud para mag-inuliay sa maayong kabubot-on.Para magpinasayloay sa usag-usa.” Apan kon kinsa angmogunit sa husay mao usahay ang problema.Ang mga sitio o purok lider, barangay tanod, barangaykagawad, barangay kapitan ug mga datu mahimong mohusaysa kaso. Ang mga nagkabangi mahimong mopili kon kinsaang ilang gusto nga maoy mohusay kanila. Pananglitan konang mga tawo nga nahilambigit sa bangi pulos Higaunon, angpaghusay adto gisalig sa mga datu. Kon tanan Dumagat, angbarangay kapitan maoy mogunit sa kaso. Ang mga batan-onsa Kiudto miingon nga kining pagbahinbahin sa guimbuhatontali sa opisyales sa barangay ug mga datu gisunod tungodkay ang mga Dumagat makasinati og kalisod kon ang mgadatu maoy mohusay. “Kon parehas anang mag-away karonnga Dumagat na di man magkasinabot. Kay sige ra man ogdasang ang mga datu, na abi nga nag-away sila pero nagistoryara man.” Kon ang bangi naglambigit sa Higaunonug Dumagat, ang mga datu ug mga opisyales sa barangaymaghiusa aron sa paghusay sa kaso, sama sa nahitabo saKiudto. “Nagtinabangay sila, nag-uban sila sa paghusay sabangi.”Ang klaro nga pagbinahinay sa gimbuhaton sa paghupotsa kaso makita sa kasinatian ni Tatay Malindahay ug sa iyangigsoon nga si Estoriano Mandahinog, kinsa barangay kapitansa Kalipay. “Kasagara husayon sa mga datu mga lumad rasad. Pero naa say panahon nga dili mahusay sa mga datu, ilana dayong ihatag sa opisyal sa barangay.” Sa ubang higayon,mahimo usab kini nga mabali -- ang mga datu ang mohusay samga bangi kon diin napakyas ang mga opisyales sa barangaysa pagsulbad, matud pa ni Tatay Malindahay. Mao kini angilang kasinatian sa Barangay Kalipay.Ang mga batan-on sa Kalabugao miingon nga ang mga109

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWSila Tatay Manuel , ’Tay Dikno, ug Tatay Cornelio nagpadayag sa ilang mgakasinatian sulod sa tribal council sa Barangay Minalwang, Claveria.barangay kagawad mahimong mohusay sa mga bangi nganahitabo sulod sa mga luna nga gisangon kanila. Mao usabang sa mga lider sa sitio. Ang mga bangi may kabahin samga gaop diretso nga abagahon sa mga datu, matud pa samga tanod sa Kiudto. “Kon naay bangi sa iyang gaop, pwedena iadto usa sa datu. Kon dili makaya sa datu, ayha na sasitio lider.” Sa Minalwang, ang nga bangi nga naglambigitsa mga Higaunon ug Dumagat unang dalhon ngadto samga datu ayha pa sa barangay kapitan. Walay nakita ngaproblema ang mga tanod sa Minalwang sa ingon niini ngasistema, tungod kay kadaghanan usab sa mga myembro sakonseho sa barangay mga Higaunon. Sa Kalabugao, ang mgadatu ug ang konseho sa barangay sagad magkauban sa sapaghusay sa mga panagbangi nga naglambigit Higaunonman o Dumagat.110Matud pa sa lupon sa Minalwang, daghang mga

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonlumolupyo ang mopabor sa husay sa datu. “Dinhi sa amo,mas daghan ang magpahusay sa tribo kaysa mga opisyalsa barangay.” Apan sa Kalabugao, ilabi na sa mga kabatanonan,ang mga opisyales sa barangay ang ilang mas gipili.Usa sa mga batan-on ang miingon, “Mas makasalig gyud kosa mga pamaagi sa paghusay sa mga opisyal sa barangay.” Sapagtandi sa husay nga gipasiugdahan sa mga datu ug sa mgaopisyales sa barangay, ang mga tawo nakaobserba nga angmga datu mohimo pa sa dasang, daghang mga seremonya ugmohatag og manggad, samtang sa mga opisyales sa barangaypag-ampo lang, ug pagpirma sa affidavit o kalig-onan. Angmga opisyales sa barangay usab mangayo og 25 pesos gikansa kon kinsa ang mipasaka og sumbong, matud pa sa mgatanod sa Kiudto. Ang mga kababayen-an sa Kiudto miingonnga kon ang mga opisyales sa barangay ang mohimo sapaghusay, aduna kanunay kalihim nga maoy magdokumentosa paghusay. Ang mga datu wala magkinahanglan og nasulatnga dokumento alang sa ilang mga paghusay. Dugangobserbasyon sa mga kababayen-an:“Kong maghusay ang datu, naay ilang ginabugti nga ilagayung kaugalingon nga butang aron lang magmalinawonug mahilom. Ibutang ta karon nga sundang, mga unsa bakaha diha, basta naay ikahatag nila nga butang.”Ang mga batan-on sa Minalwang usab miingon ngaang mga Higaunon wala na motugot sa mga nagkabangisa pagpadayag sa ilang bahin, sukwahi sa komon na ngapamaagi sa pagsulbad sa kaso.“Sa Dumagat man gud kong naa na ang nakasala ugang nasal-an, ipaistorya pa sila. Dugang kagubot lang kaynaa mga maistorya nga makasakit. Sa amo man gud kungnatipok na sila, ang datu na gyud na ang mag-istorya, angdatu nga gahusay. Kay human naman niya paminawa angmga nalambigit ayha sila ipag-atubang duha aron dili namakadugay pa.”111

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWBisan pa kon managlahi ang ilang mga pamaagi, angkatuyuan sa husay sa hawanan sa barangay ug sa mga datumanagsama lang -- pareho nga buot tapuson ang panagbangiug ibalik ang kalinaw.Aduna hinuoy nagkadaiyang hunahuna sa kon kangkinsang paghusay ang mas kasaligan. Ang mga batan-on saKalabugao mihatag og dako nga pagsalig sa mga opisyales sabarangay:“Lahi gyud. Mas makasalig gyud ko sa pamaagi sa opisyalsa barangay. Naa man gud sila’y mga pamaagi nga mapaubosang kasuko. Kay kasagaran man gud, di lang malain ang mgadatu, naa koy nabantayan nga nahusay sa datu pero sa hilomnag-away gihapon, nagdumot gihapon.”Pipila sa mga batan-on sa Kiudto miingon usab nga silamisalig sa mga opisyales sa barangay kaysa mga datu tungodkay “dako ug katungod ang mga barangay official ngamuhusay kay gibotaran man sila sa katwhan, gipili nga isipmaglider sa barangay.” Apan kasagaran sa mga batan-on nganahinabi wala pa sukad makatambong og mga paghusay. Angmga batan-on wala kaayo masayod sa pamaagi sa paghusayug busa, dili kaayo nila matino ang kalainan.Adunay miingon nga ang mga opisyales sa barangay, isippinili nga awtoridad, sila giila sa katawhan. Sa laing bahin,ang mga datu, tungod sa ilang pagkapangulo sa komunidad,gitahud tungod sa ilang kamanggialamon. Hinuon angmga kababayen-an sa Sangalan mipadayag nga ang paagisa Higaunon mao ang mas epektibo tungod sa manggad.“Kanang sa manggad makita nimo ang respeto sa usag-usa.Dayon naa man gud ang respeto pud sa tawo sa gahusay saiya.” Ang balaud kabahin sa manggad nakulit sa tagsatagsaka kasingkasing, ug ang panagbangi dili masulbad kon walaykaakuhan ug kabubut-on sa duha ka partido sa pagtapossa bangi. Dugang pa niini, ang mga asawa sa datu nagtuo112

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonnga ang kinaraaan nga pamagi ang mas maayo tungod sabendisyon sa Ginoo pinaagi sa singampo. Ang pag-abag samga isipirituhanon alang kanila adunay dako nga gibugaton.Ang pamaagi sa mga Dumagat o ang moderno ngapamaagi alang sa uban, gastuso ug makuti kay ang paghusaykasagaran dangtan man og kapin usa ka tuig, magbayad ogabogado, usa pa mapakanaug ang hukom.Ang mga tanod misalig sa mga datu ilabi na kon ang banginaglambigit sa managsamang Higaunon. Ang mga manoknga ihalad isip manggad nagsimbolo sa affidavit o kasulatannga maoy isip selyo sa kasabutan sa kalinaw, matud pa samga tanod. Ang kababayen-an sa Kiudto usab miingon ngabisan pa kon ang paghusay wala masulat o madokumento,ang tampuda mao ang nag-representar niini.“Usa ka proweba nganong nakaingon ko nga walasila’y sekretarya kay kana gtampuda, walay gisulat. Perokana kunong tampuda, ilubong. Daghan man na sila’g mgaproseso unya grabe kuno na nga kasabutan. Kanang tampuda,kasabutan na nga dili gyud na pwede utruhon. Grabe daw nanga kasulatan.”Sa Higaunon nga pamaagi sa paghusay, walay mabilanggo.“Sa datu walay prisohon, dili mapriso ang nakasala. Perosa mga opisyal sa barangay, kon sad-an gyod ka, kon dilimagkasinabot nga bayaran, mapriso gyod.”Ang pagsalig sa katawhan -- matud pa sa kababayenan,mga batan-on ug mga tanod -- ngadto sa maghusaynagsumikad sa iyang abilidad ug kasinatian sa paghusayog mga bangi. Bisan pa kon ang mga batan-on sa Kalabugaodayag nga mipakita sa ilang pagpabor sa mga opisyales sabarangay, ila usab gihunahuna nga ang katakus ug kasinatiansa mga opisyles sa barangay angayan usab nga tan-awon.Usa sa mga batan-on mipadayag niini nga komentaryosa usa ka opisyal sa barangay: “Dili kaayo sya mosalig sa113

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWiyang kaugalingon kay magdala pa sya og lain nga tawo kaymagpatabang. Murag wala pa kaayo sya’y kasinatian.” Sasamang paagi, ang kababayen-an sa Sangalan ug mga asawasa mga datu sa Kiudto dili mosalig sa batan-on ug kulang sakasinatian sa pagkadatu, pinaagi sa pag-ingon, “Di gyod mimakasalig kay basin noon modako ra ang away. Kasagara sadkaron bag-o nga datu kay mag-inom sa una.” Ang kababayenanug kabatan-onan nagkahiusa sa ilang huna-huna nga angpagsalig sa kaugalingon, katakus ug kasinatian mao angmga bug-at nga hiyas nga angay batonan sa usa ka maayongpalaghusay.Ang mga myembro sa Lupong Tagapamayapa saMinalwang mihimo og pag-analisar sa kalainan tali sahusay nga pagadumalahon sa mga datu ug mga opisyalessa barangay. Sila nag-ingon nga ang mga Higaunon walaymga dokumento, manggad lang. Ang panagbangi dihadihadayon atimanon, ug dayon sulbaron. Ang tampuda mao angkasabutan, nga nagsimbolo sa pagtahud sa matag usa ug samga naghusay. Ang paghusay gipahigayon diha mismo sakasingkasing sa matag usa nga nahilambigit sa bangi.Ang mga sakop sa komunidad naghandum sa kalinaw.Human sila makasaksi ug nakasinati sa nagkadaiyang natadsa panagbangi, sila mihimo og mga sugyot aron kalikayanang mga panagbangi sa komunidad.Ang tanang nahinabi miingon nga angayan lang ngaadunay pagsinabtanay ug panaghiusa sa komunidad. Aronkalikayan ang panagbangi, kinahanglang magtinahuray,ug magpainubsanon. Matud pa sa mga kababayen-an saSangalan, “Magrespetuhay na lang kitang tanan kay kita mansad tanan gusto og kalinaw.” Ang mga batan-on sa Kalabugaousab miingon: “Kadtong naay katungdanan sa kahusayug kalinaw dili mag-una sa gubot.” Kini nga komentaryonaggikan sa ilang obserbasyon nga pipila ka sakop sa CAFGUang moinom og alak unya mahubog, ilabi na panahon sa mga114

Ikaduhang Bahin - Upat ka mga Datu: Sugilanon sa Kinabuhing Higaunonkalingawan sama sa kapistahan.Tungod kay ang ubang panagbangi nagsugod man sawala pagsinabtanay, ug sagad mosamot tungod sa mga tabi,ang mga kababayen-an sa Sangalan mikomentaryo: “Dapatkung naay istorya kabahin sa pamilya o ubang tawo nganasampit sa tabi, dili nalang kana ipalahos. Mas maayo usabnga dili na lang kita maminaw sa mga tabi.” Matud pa sa mgaasawa sa mga datu sa Kiudto, pangaliya ug pagsinabtanaymao ang dalan sa kalinaw. Ang mga batan-on sa Kalabugaousab misugyot nga ang katawhan angay nga mosunod sa mgabalaud, ug ang mga ordinansa angayan nga ipatuman.115

116LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAW

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa PanagbangiIkatulong BahinMga Paghusay:Konsepto ugBatasan sa Paghusaysa Panagbangi117

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWNitugtog si Tatay Manuel sa agong sa usa ka ritwal didto sa BarangayMinalwang. Kini nga panahon gipadala ang 5 ka batan-ong Higaunon ngadto saManila para ipasigarbo ang kulturang Higaunon pinaagi sa mga sayaw.Ang mga Higaunon buot magpasilong sa landongsa ilang balaud alang sa pagpatunhay sa kahusaysa komunidad. Mao kini ang kapasikaran sapagpahigayon og husay sa panahon nga adunay panagbanginga motumaw. Ang mga datu, isip mga palaghusay, mobuhatsa tanang paagi aron mahibalik ang maayong relasyon samga nagkabangi aron kalikayan ang pagdanak sa dugo ilabina sa mga kaso nga may kalabot sa pagpatay o ang ginatawagnga lido. Ang mga Higaunon mahigugmaon sa kalinaw. Sapanahon sa konsultasyon, ang mga katigulangan mipadayagnga dili sila angayan nga bansagan nga magahat o bandido.“Ang mga magahat mao kini silay matawag nga kanser sakomunidad.”Ang mga Higaunon nagpatunhay sa kahusay ug kalinawnga ang pinaka-unang paagi mao ang paghusay sa panagbangipinasubay sa balaud ug ang pagpahigayon sa mga singampo.118

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa PanagbangiAng mga kaso o panghitabo nga gipresentar dinhi nagpakitasa nagkadaiyang klase sa panagbangi ug sa mga pamaagi sapagsulbad niini sa malinawon nga paagi.BalaudAng mga Higaunon nakiglambigit sa kinabuhi, sa ilangpalibot, sa dapit nga ilang gipuy-an lakip sa ispirituhanongkalibutan pinaagi sa pagsunod sa mga balaud nga gipasa kanilagikan pa sa ilang mga katigulangan. Ang balaud nahimongkabahin sa pamaagi sa pagkontrola sa ilang katilingban alangsa katunhayan sa kahusay ug kalinaw. Matud pa ni TatayMalindahay, “Sa una walay mga maro nga Higaunon, walaytraydor kay lagi mahadlok sa balaod.”Ang mga balaud sa mga Higaunon gipasa gikan sa mgakatigulangan pinaagi lang sa pagbatbat. Wala kini mahisulat.Pagbisita sa talugan sa Sangalan diin gipahigayon ang pasaunang paghisguthisgotbahin sa pagsulbad sa bangi sa pamilyang Mandukita ug Ansinhagan.119

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWUg sa mga datu nga nahinabi, wala’y usa nga makabatbat samga balaud nga sagad ginagamit sa paghusay sa panagbangisa kinatibuk-an. Sa pagpatunhay sa kalinaw, ang mgaHigaunon modangop sa mga balaud. Kini sagad ginagamitsa paghusay sa bangi may kalabot sa kaminyoon, kabilin,paggamit sa yuta, pagpatay ug pagpangidnap. Usa kamahinungdanong kinaiya sa balaud mao nga wala’y sad-annga silotan. Matud pa sa usa ka barangay tanod sa Kiudto, “Sapamaagi sa Higaunon, walay mabilanggo.” Si Paredes usabmiingon sumala sa mga pulong ni Biernatzki (1973:19) ngaang balaud “usa ka relihiyosong balaud” nga nagpasabot ngakini naggikan sa mga ispirito. Si Tatay Manuel Pinaandel saMinalwang usab mipamatuod niini pinaagi sa pag-ingon nga“Ang balaud nag-ugat gihapon sa among pagtuo sama karonsa ginoo.” Si Tatay Malindahay, mao usab kini ang gikasultibahin sa ilang balaud:“Kining among balaud gikan kini sa among apohan, gikanni Apo Pabuluson, Apo Lagawlaw, si Apo Ayawon. Daghanamong kagikan. Kadtong among mga apohan gidiktahan kanasila sa murag ispirito, tawag sa among ispirito lalawag ungli sabukid. Ang lalawag ungli ispirito na. Namugna kini nga balaudgikan ni Apo Pabuluson, Apo Ayawon, Apo Lubagtikan, ApoBuabua, ug si Apo Bulahon nga usa ka bagani.”Kon lakbitan ang balaud, lakip nga mahisgutan sa mgaHigaunon ang bungkatol ha bulawan nga nagpasabotsa bulawanong balaud o nagsimbolo sa maayong mgapamatasan. Dugang sa bungkatol ha bulawan mao angnangkatasa ha lana, o nagkahulugan og usa ka tasa ngalana. Sa Minalwang, ang mga datu midugang sa matinaw habatasan, o lunsay nga pamatasan isip usa sa mga balaud nganagagiya kanila. Sa pangutana kon unsa pa ang mas lawomnga kahulugan sa bungkatol ha bulawan ug nangkatasa halana, managsama ang tubag sa mga datu nga nagkanayon ngakini mga pasumbingay lang nga nagsulti kabahin sa gugma,gugma sa kaugalingon ug sa isigkatawo. Si Tatay Malindahay120

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa PanagbangiSi Tatay Manuel isip tigpasayon sa FGD para sa mga myembro sa tribal councilsa Minalwang niadtong Nobyembre 2005.mitanyag og dugang pagpasabot:“Kanang bongkatol ha bulawan kibali gipanaminan kanasiya nga ang imong kasingkasing sama sa bulawan nga dilimolubad, dili molagum, permanente gyod nga dili mabalhin,dili antigo motraidor, dili manlimbong, manonto, mao na.Maloloy-on, matinabangon, mao kana ang kahulugan sa121

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWbongkatol. Ang nangka tasa ha lana pasumbingay gihaponkana siya nga sama sa lana nga anaa sa tasa kung moawas nakana nagpasabot nga milapas kana sa balaud, o sobra na ngapamintaha.”Si Tatay Manuel Pinaandel, usa ka tinahud nga datusa Minalwang, mipadayag nga matag tulugan adunaykaugalingon nga batasan o balaud nga ginasunod ug angbongkatol ha bulawan ug nagkatasa ha lana mao ang mgabatasan nga sagad ginasunod sa mga Higaunon sa Sinakunganug Baligihan. Alang sa tulugan sa Minalwang, ang maulan halana ug mating-aw ha batasan maoy dugang nga mga batasanisip giya sa katilingbanong pagkinabuhi.“Kini nga lugar gibunyagan sa maulan ha lana o lunsaynga batasan. Ang maulan ha lana mao ang giingon saAng mga katigulangan mipirma sa dokumento nga nagpamatuod sa kasabutantali sa mga Mandukita ug Ansihagan kabahin sa bangi sa yuta niadtong 2007 satulugan sa Sitio Bagasbas, Barangay Sangalan, Gingoog City.122

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbangibarangay kapitan nga simbolo sa pagtinahuray sa matag usa,isip timaan sa pagtamud sa kasabutan sa mga katigulangannag ilang gitawag og bigula.”“Ang tumbasa daw bigula” o bigula, matud pa sa paghisgutni Tatay Manuel, nagpasabot og “panag-igsoonay,” ug kiniusa ka batasan nga sagad nilang gamiton sa paghusay sa mgabangi kon diin managparyente ang nahilambigit.“Kini mahitungod sa pag-ila sa matag usa alang sakahiusahan. Kini naglig-on sa tanikala sa panag-igsoonay.Isip manggad, kami andam nga mohatag og gahum, kamuyot,mga plato ug sundang. Kini mao ang mga butang nga akongikahatag kanimo isip balos ug isip timaan sa paglig-on saatong relasyon.”Kini nga mga pagpadayag naghatag og giya alang sapagbaton og mga maayo ug sulundon nga mga batasan sakatilingbanong Higauon.Ang batasan hu lido usa ka balaud nga ginasunod sa mgadatu “sa panahon nga sila magpahigayon sa paghusay.” SiTatay Malindahay mipatin-aw nga ang batasan hu lido usaka balaud nga ginasubay sa mga bangi kansang hinungdanmao ang pagpatay.“Ang mga partido nga nagkabangi dili mahimongmagkaduol sa usa’g-usa tungod kay adunay balaud kabahinniini, nga kon kini supakon, maghatag kini og sakit kanila.Ang lido sumala sa among pagtuo maoy hinungdan sasakit, sama pananglit nga kon ikaw molabay sa dapit nganahimutangan sa laing partido sa bangi, matingala kanalang kon nganong kalit nga natumba ug namatay angimong kauban. Kini tungod sa bangi, tungod sa batasan.Pananglitan, kon ang usa ka partido sa bangi nagpuyo saBarangay Eureka, dili siya mahimong moadto sa BarangayKalipay samtang wala pa masulbad ang panagbangi tungod123

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWkay adunay balaud kabahin niini.”Ang laing batasan nga halos mawala na mao ang gitawagog panuos nga nagpasabot og pagtahud sa isig ka tawo. Si DatuMandedlyne, usa ka tinahud nga datu ug kapitan sa BarangayHagpa, miasoy niining mosunod kabahin sa panuos:“Sa umahan, dili ka mahimong mokuha og bisan unsakon walay si binsa kinsa nga imong kapananghiran. Mao kiniang panuos. Apan kon ikaw gigutom, ug aduna kay nakitanga makaon apan wala diha ang tag-iya, mahimo mo kiningkuhaon. Apan kinahanglnan ka nga magbutang og timailhannga ikaw adunay gikuha.” Mao kini ang among batasankaniadto.Si Datu Mandedlyne midugang pag-ingon nga ang timaannga imong ibutang kinahanglan nga tataw nga dali ra ngamakita sa tag-iya. Kimi mahimo nga karaan nga kwarta, ousa ka kahoy nga nagtudlo kon asa ang imong gipuy-an. Kinisimbolo sa pagtahud sa tag-iya. Ang dili pagbuhat niini maoypagsupak sa balaud sa panuos.Ang mga Higaunon nagatuo sa gaba o dautangsangputanan sa sala sama sa usa ka silot tungod sa pagbuhatog usa ka salaod. Ang pagtuo sa gaba dugang nagpalig-on sagahum sa balaud.HusaySa nahisgutan sa milabay nga mag tsapter ang pulongnga paghusay sa mga Higauonon dili lang naglangkob samga bangi kon diin adunay partido nga nasal-an; kini usabnaglakip sa pagpahapsay sa kasabutan sa kaminyoon. Angmga ginagmay nga bangi gitawag og lumbo bulawan kon diinang mga nahilambigit dili managkadugo samtang ang mgabug-at nga panagbangi sama sa pagpatay ug pagpanapawgitawag og anip ha lido. Niini nga klase sa panagbangi, ang124

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbangibalaud sa batasan hu lido mao ang sangpiton. Ang tawagusab sa pinakabug-at nga sala mao ang kinatangkawan.Kini nagtumbok niadtong panagbangi sa managkadugo ngamiresulta sa pagpatay.ManggadSa paghusay, ang partido nga nakasala mohatag sa manggadisip bayad ngadto sa nasad-an. Ang manggad mahimongkwarta o mga butang sama sa yuta, kabaw, kabayo, ug ubangmga mahalon nga butang. Ang datu motingbangtimbang sakadak-on sa sala ug siya usab maoy motakda sa kantidad ngaihatag sa nakasala ngadto sa nasad-an.Sumala sa detalye sa mga panagbangi nga ipresentar,ang manggad mao ang mas naangayan nga pamaagi sapagbayad sa sala kaysa pagkabilanggo. Si Tatay Manuel saMinalwang mitawag sa manggad isip “mga gahum.” Angmga datu nagtuo nga ang manggad nagsilbi nga epektibo ngaKaldero, mga plato, bolo, kwarta ug panapton mao’y gihimong manggad aronpaghusay sa usa ka panagbangi.125

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWpangpakgang niadtong mga binuhat nga buot mohimo ogsalaod. “Kini usa ka tambal sa naguba o nasakit nga kabubuton.Kini nagpasabot nga ikaw dili na mopadayon sa imongkasuko dinhi kanako, ug ako usab moputol sa akong kasukodiha kanimo,” maoy gikasulti ni Tatay Yukmo kabahinsa manggad. Ang duha ka partido magbinayloay sa ilangmanggad. Kini handumanan sa ilang nahibalik nga maayongpagbinatiay.Sa kasagaran, tungod sa kagustuhan sa mga datu ngamahusay ang matag panagbangi, sila na mismo maoymangita og manggad nga maoy ihatag ngadto sa nagkabanginga partido. Kini sagad mahitabo ilabi na kon ang nakasalawalay mahatag nga manggad, busa ang datu mao angmangita niini aron lang masulbad ang bangi. Mao kini angusa ka hinungdan kon ngano, matud pa ni Tatay Malindahay,base sa gikasulti sa iyang kapikas sa kasaysayan sa iyangkinabuhi, ang datu dili gayud madato. “Ang akong mgasilingan nga mga Dumagat moingon kanako, ‘Datu, konimo lang gitigum ang tanan nimong kwarta kaysa imonggigamit sa pagtabang sa ubang tawo, nakapalit ka na ogsakyanan. Apan kay ikaw motabang man kanunay sa uban,walay mahibilin alang kanimo.”Ang manggad mahal o nagkinahanglan og salapi,busa, kasagaran sa mga datu nga nahinabi miingon ngausa sa hinungdan sa hinay nga pag-uswag sa paghusaysa panagbangi mao ang wala o kakulang sa magamit ngakwarta. Apan ang manggad mahimong ipaagi sa panagsaboto mahangyo nga makunhuran ilabi na kon makita sa mgadatu nga ang manggad nga gipangayo taas ra sa maabotsa partido nga nakasala o dili usab maabot sa datu. Kinimakita sa kaso nga nahusay ni Tatay Malindahay kon diinang pamanhonon miatras sa kasabutan sa kasal. Si TatayMalindahay mihangyo sa pankunhod sa manggad gikan sakantidad nga 15,000 pesos ug usa ka baboy ngadto sa 10,000pesos ug usa ka baboy.126

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa PanagbangiSingampo ug tampuda hu balagunAng pagpahigayon sa mga ritwal kabahin sa kinabuhisa mga Higaunon, ilabi na sa panahon sa paghusay. Angritwal, matud pa ni Turner (1967:19), adunay kalambigitansa katilingbanong pagtuo sa sa mga tawo ug hagum nga dilimakita. Sa tanang kalihukan, mahimong sa pag-pangaso,panguma ug sa kasal, ang mga Higaunon nagahimo sanagkadaiyang ritwal isip pag-ila sa mga gamhanangbinuhat o mga binuhat nga migahum sa ilang matagkalihukan.Sa paghusay sa mga panagbangi, nagkadaiyang ritwal angginahimo. Ang mga bug-at nga panagbangi sagad sulbaronpinaagi sa singampo ug tampuda hu balagon o ang seremonyasa pagputol sa uway. Ang singampo usa ka kalihukan kondiin ang mga nagkabangi pagaampoan sa mga datu, ugpagsangpit sa panabang sa mga magbabaya ug mga ispiritosa pangapog o pandalawit. Ang singampo susama sa pagamposa paghangyo sa panabang sa Ginoo ug mga ispiritoaron mahibalik ang maayong relasyon sa mga partido nganagkabangi. Si Datu Manbutalan, ang pinakatigulang sa mgatinahud nga datu sa Sangalan, Gingoog City, miingon: “Angsingampo ginahimo, gamay man o dako ang panagbangi.”Ang singampo mahimong molungtad sa pipila ka adlawdepende sa kabug-aton sa bangi ug kagustuhan ug kaakuhansa matag partido aron sila mahusay.Adunay mga balaud ug pamaagi nga angayan sundonsa pagpahigayon sa paghusay. Apan kini nga mga prosesomay kabag-ohan sumala sa natad sa panagbangi, sa iyangkabug-aton ug pamaagi nga gamiton sa maghusay. Si AmayMantangkilan miingon:“Ang paghusay sa bangi dili sayon, busa kinahanglan ngaadunay sundon nga proseso aron mahimong malampusonang paghusay ug dili makahimo og laing problema. Apan kini127

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWnag-agad sa kahimtang tungod kay adunay daghang klase sapanagbangi ug ang maghusay aduna usay iyang kaugalingonnga istilo o pamaagi sa pagsulbad.”Sa lido ug uban pang bug-at nga kaso, ang tampuda maoysagad himoon. Ang tampuda nagpasabot og kasabutan. Kininga ritwal nagkinahanglan og usa ka buok uway nga usa katiil ang sukod ug usa ka dumalaga nga manok. Aduna hinooydaghang kalainan niini, depende sa palaghusay nga maoymangulo. Sa usa ka kaso nga gikataho sa Minalwang, tuloka buok lanot sa abaca ang gilakip sa tampuda gawas pa sauway ug manok.Panahon sa tampuda, ang mga Higaunon mokalot ogbangag kon diin unya ilubong ang mga kasangkapan sa ritwalsa seremonya nga gitawag og panlitub. “Ang representate sanagkabangi nga partido mohawid sa matag tumoy sa uway,samtang ang liog sa buhi nga manok ipahimutang duol sauway. Ang datu nga maoy naghusay moputol sa uway ugsa liog sa manok sa usa lang ka pagtigbas sa sundang.” Kinimahitabo samtang ang mga sakop sa matag partido igmatnga maniid, ug ang ilang mga kamot anaa sa duol sa ilangtagsatagsa ka sundang andam sa kon unsa man ang sunodnga mahitabo. Kon mapakyas ang datu sa sa pagputolsa uway sa usa lang ka pagtigbas, kini mosangpot sa usaka dugoon nga panghitabo tungod kay ang kapakyas satampuda nagpasabot nga ang usa ka partido wala matagbawo wala makontento sa kasabutan sa paghusay. Ang tampudamakuyaw, matud pa ni Tatay Manuel Pinaader. “Kaniadto,kon ang datu dili magmalampuson sa pagputol sa uway,adunay patay nga mahitabo nga mahimong maglakip sa datunga naghusay. Mao kini ang hinungdan nga ang datu ug angmga alimaong kanunay nga igmat ug magmabinantayon.Kon adunay mahitabo nga kaguliyang, ang bae mosinggitaron sa pagpakgang niini.” Sa pangutana kon aduna baymga panahon nga ang uway wala maputol sa usa lang kapagtigbas, sila mipadayag nga wala pa sukad. “Ang susuma128

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbanginiini nga kalihukan gipangandaman kanunay sa mga datu,”sila miingon. “Ang timailhan malampuson nga naputolang uway mao ang pag-awit sa limbay sa kapikas sa datu,”pagdugang ni Datu Pignaoan sa Kalipay.Human ang malampuson nga pagputol sa uway, ang datumahimong mosindi og kandila o suga nga salumayag ugmobuak sa itlog samtang nagdawitdawit o nanampit sa mgaispirito. Ang uway ug ang manok nagsimbolo sa mga demonyonga maoy naggahum sa panagbangi. “Ang manok ihaladngadto sa mga dautang ispirito nga nagpuyo sa ilawom sa yutaug nagpluyo sa tawo nga nakapatay. Maoy tuyo sa mga haladnga tabunan ang ilang mga mata aron dili na sila makakita ugaron dili na mahibalik pa ang panagbangi.” Pagkahuman, angmatag partido maglamanohay isip timaan sa paghibalik sa ilangmaayong relasyon. Ang tampuda pagasundan sa panlitub, kondiin ang mga nahibilin ug wala pa malubong nga mga butangnga gigamit sa ritwal malubong sa yuta.Ang mga represente sa mga Mandukita ug Ansihagan naglamanohy human saduha ka adlaw nga dayalogo ug paghusay niadtong Abril 10-11, 2006 sa TribalHall sa Sangalan.129

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWPanlitub ug PaggimokodAng panlitub alang niining mosunod nga mga ispirito:ibabasok (ispirito sa panguma), talabugta (ispirito sa yuta),pamalayag (ispirito nga nag-ubay sa mga nagbyahe), ugpanumanod (ispirito nga nagagiya). Ang mga ispiritoginasangpit aron sa pagtapos sa panagbangi ug pagsantasa unsa mang dili maayo nga moabot. Ang mga ispiritogihangyo sa pagpahibalik sa maayong pagtinamdanay satanang katawhan. Ang ispirito nga talabugta ug ibabasokdugang gitawag panahon sa panlitub aron dawaton ang mgahalad nga gilubong sa yuta.Ang uway, manok ug nabuak nga itlog ilubong sa yuta ugusahay kini maglakip sa pagsindi sa suga nga salumayag okandila nga pagapagngon panahon nga kini maupos na. Angpagpalong sa suga nagsimbolo sa pagtapos sa panagbangi,sama sa pagpalong sa kasuko ug kasilag. Ang pagbuak saitlog nagsimbolo sa pagkabuak sa panagbangi, kon diin angmga tipaka niini lisod nang maporma pagbalik. Panahon sadawitdawit, ang datu mosulti sa matag partido, ug sama sanakighinabi usab kini sa itlog, nga kon ila man ugaling ibalikang panagbangi, ang yuta maabre ug lamuyon ug ilubongang ilang mga ginsakupan. Tungod niini, ang matag partidokinahanglan nga manumpa nga dili na nila buhion pa angbangi. Usa ka dakong bato ang ibutang sa ibabaw sa gilubngansa mga butang sa ritwal. Ang panlitub nagpasabot og pagtapossa ug paghikalimot sa panagbangi ug busa, walay si bisankinsa ang mobanhaw niini. Ang paglubong sa mga butang satampuda usa ka simbolo sa paglubong sa panagbangi tungodkay, matud pa ni Datu Manbaldihan, “kini maghatag lang ogkalisod, kasakit ug kagubot sa Hagpa.”Ang mga tigpakisayod nga Higaunon mipadayag ngakon ugaling ang panagbangi mabanhaw o mobalik sa maogihapon nga hinungdan, si kinsa man nga nagpasimuno niinimaoy pahamtangan sa dako nga sala tungod ang paghimo130

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbangisa ingon, sama ra nga iyang gialsa ang dako nga bato nganagtabon sa gilubngan sa panagbangi, pagsindi sa suga ugpagporma pagbalik sa itlog nga nabuak. Kon kini mahitabo,ang mga datu na ang magsabotsabot kon unsaon nila kinipag-atubang.Panahon sa paghusay, ang singampo maoy unahon sapaghimo ug sundan sa tampuda. Apan adunay mga panahonnga kini mabali. Si datu Manggul-anan, usa sa mga tinahudnga datu sa Hagpa, miingon: “Dili angayan nga malangan.Panahon nga magkita ang nagkabangi nga mga partido ugaduna imong mamatikdan nga labihan nga kasuko ug kasakittungod sa nahitabo, ang paghusay kinahanglan nga madali.Niini nga kaso, ang tampuda angayan buhaton pag-una.”Panahon sa tampuda, ang mga alimaong kasagaran motindogsa tunga sa nagkabangi nga partido aron sa pagsanta sa unsaman nga kaguliyang nga mahitabo.Human sa pagputol sa uway ug human sa panlitub, sundankini sa paggimokod. Ang gimokod, nga simbolo sa mgakalag sa mga namatay, gisangpit aron sa pag-uli sa maayongrelasyon sa mga partido. Ang paggimokod ginahimo pinaagisa pangapog o pag-ampo. Samtang ang mga datu padayonnga nag-ampo, usa ka baboy ang ihawon ug lutuon. Konmaluto na ang pagkaon, kini ihalad sa mga ispirito ug kinisundan sa panampulot o ang pagtilaw sa mga pagkaon ngagihalad. Tanan kadtong nahilambigit sa panagbangi mosalmotsa panampulot. Usa ka pag-ampo usab ang ihalad ngadto samga datu nga mitabang sa paghusay panahon sa dawitan,aron ang mga maayong ispirito kanunay nga maggiya kanilaug ang bangi nga bag-o pa nasulbad hangtud sa hangtudnang malubong ug dili na mabanhaw pa. Ang pag-ampousab naglakip sa pag bendisyon sa mga datu, aron kanunaysila nga anaa sa maayong panglawas ug hatagan og taas panga kinabuhi.Pipila ka kaso sa panagbangi ug ang ilang kasulbaran ang131

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWgipresentar dinhi alang sa pagdetalye sa mga pamaagi samga Higaunon sa pagpahamtang sa hustisya sa malinawonnga pamaagi. Kini nga mga kaso napili base sa ilangpagkalahi sa uban, pagkakompleto sa kasayuran sumalasa paghinumdum sa mga tawo nga nahinabi. Gawas pa samga panagbangi nga gigunitan ug nasulbad sa mga datukansang kasaysayan sa kinabuhi napresentar na, dugangkaso ang nakalap gikan sa lain pang mga tigpakisayodsa Hagpa (Impasug-ong, Bukidnon), Sangalan (GingoogCity), ug Minalwang (Claveria, Misamis Oriental), samakanila ni Datu Mandedlyne, Manggul-anan, Manlisgayan,Manhustuhan, Piganaoan, Manlucina, Mambutalan,Mambaldihan, Amomahan, ug Yukmo.Adunay mga panahon kon diin ang naakusahan maoymouna paghangyo og paghusay, sama sa kaso ni MansumiliSanugan batok ni Lahunay sa Dumalaguing, Impasug-ong,Bukidnon.Gitumbok nga Tigahatag og Kasayuran ug ang Ilang mgaKasinatian sa KasoMga PagpatayMarcelo Sinuwayan Lumingo o Datu ManbaldihanMansumili Sanugan batok LahunayUsa ka nagngalan og Yabo ang nakapatay og upat ka babayesa pamilya ni Mansumili Sanugan. Gikataho nga ang pagpataytinuyoan. Tungod niini, si Mansumili nanimalos sa kamatayonsa iyang mga kabanay pinaagi sa pagpatay sa bugtong anak ngalalaki ni Mananding Lahunay, sa pagtuo nga ang iyang pamilyamaoy responsable. Sa pagkahitabo niini, si Mananding Lahunayug Manpipay miplano sa pagpatay kang Mansumili. Ang mgakabanay ni Mansumili midangop kang Amba Palasambag ugmihangyo kaniya sa pagpataliwala sa panagbangi. Tungod132

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbangikay si Mansumili dili man makagawas sa iyang panimalaytungod kay namilegro usab ang iyang kinabuhi, si AmbaPalasambag mao ang miadto kang Mansumili. Si Mansumilidayon mihangyo kang Amba Palasambag sa paghusay sapanagbangi. Ang panagbangi nahusay pinaagi sa singampo uggisundan sa tampuda hu balagun. Ang tanan nagmalipayontungod sa pagtapos sa bangi.Ang kaso nga gipresentar sa ibabaw nagpakita nga angusa ka partido nga nahilambigit sa panagbangi mihangyomismo sa ayuda sa datu aron sa paghusay. Apan, sa mgapanahon nga walay si bisan kinsa sa nagkabangi nga partidoang magpakita og kagustuhan aron mahusay ang ilangpanagbangi, ang datu mahimong mohimo og lakang aronmasabot ang duha ka nagkabangi nga partido alang sa usaka malinawon nga paghusay. Kining natural nga batasan sadatu nagpakita sa iyang kinasingkasing nga kagustuhan saSi Datu Manbaldihan mihalad og dasang diha sa bangkaso panahon saDumalongdong. Mao kini ang iyang katapusang Dumalongdong kay siyanamatay na pagksunod tuig.133

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWpagpahiuli sa maayong relasyon sa ilang mga sakop. Kini ngakaso nahitabo sa Hagpa, Impasug-ong, Bukidnon.Mantungkaban Sagula batok ni Imbok MongaSi Mantungkaban Sagula misuspetsa nga si ImbokMonga sakop sa New People’s Army (NPA). Sa dihangnapamatud-an nga kini tinuod, ang amahan ni Imbok misultikang Mantungkaban nga siya na ang bahala kon unsa angiyang buhaton kang Imbok tungod kay siya ang nakadalaog kasamok sa lugar. Gipatay ni Mantungkaban si Imbok.Tungod niini nga panghitabo, si Datu Manbaldihan misugyotngadto sa mga kabanay sa namatay nga husayon ang bangiug sila usab miuyon. Si Datu Manbaldihan, isip nangulo sapaghusay, mihimo sa tampuda hu balagun.Si Datu Manbaldihan mao si Marcelo SinuwayanLumingo. Siya nagpangidaron og 70 anyos. Natawo sya saHagpa, Impasug-ong. Siya naila isip Manbaldihan tungodkay kaniadto, mahilig siya nga moadto sa mga bayle osayawan, busa ang pangalan nga manbaylihan. Apan ang mgaHigaunon adunay kalisdanan sa paglitok sa gidagnay kaniya,hangtud nga ang Manbaylihan nahimong Manbaldihan.Si Datu Manbaldihan nagahusay sa mga panagbangi sulodna sa 25 ka tuig. Siya nakaserbisyo sa Barangay Hagpa isipkonsehal sulod sa tulo ka tuig. Siya karon ang usa sa mgatinahud nga datu ug palaghusay sa dapit.Ang panagbangi kasagaran mahitabo panahon sa inuman.Sa kahadlok nga mabalusan, ang nakasala sagad molayas sadapit nga nahitaboan. Ang mosunod nga kaso nagpakita kongiunsa ni Datu Manbaldihan paghusay ang panagbangi tali samga kabanay ni Pongkol Monga ug ang nakapatay kaniya.Datu Manhustuhan o Leon Mukling LumayaNestor Gumiba batok ni Pongkol Monga134

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa PanagbangiSi Pungkol Monga, kinsa hubog niadto nga panahon,mihapak kang Nestor ginamit ang iyang sungkod. Kinimiresulta sa kasuko ni Nestor. Pila ka adlaw niadto, si Nestor,kuyog ang iyang kauban nga si Bugtong Gumiba, anak niMan-ampoan, nakadungog kang Pongkol nga naghinambugnga bisan kon siya adunay diperensya sa lawas, makahimopa siya sa pagpatay kang Nestor ug Bugtong. Dihadihadayon, gipatay nila ni Nestor ug Bugtong si Pongkol. Si DatuManbaldihan, pinaagi sa usa ka sulat, mipatawag sa mgasuspetsado, naghangyo kanila sa pag-adto sa Hagpa alangsa paghusay. Sila mituman ug miuyon nga husayon. Si DatuManbaldihan mihimo sa pangapog diin iyang gisangpit angpanabang sa mga katigulangan ug mga ispirito. Human sapangapog, gihimo ang tampuda ug gisundan sa panlitub.Ang mosunod nga mga kaso nagpadayag sa kagustuhansa mga nagkabangi nga partido sa paghangyo og panabanggikan sa datu. Ang mga kaso dugang nagpakita sa natural ngabatasan sa mga Higaunon sa pagpangita og nagkadaiyangmga pamaagi aron lang sa paghusay sa panagbangi ngadili na kinahanglan itaho pa kini sa mga awtoridad. Kininga panagbangi naglambigit kanila ni Oto Ginawat ugOdiong. Kini nga kaso nahitabo panahon sa kalingawan sapagpangandam sa Araw ng Pilot sa Kalabugao, Impasugong,Bukidnon.Oto Ginawat batok ni Odiong UmanlogSi Oto Ginawat mipusil-patay kang Odiong Umanlog, kinsaniadtong tungura nagpastol sa iyang kabaw. Ang motibo matudpa mao ang pangabugho kon selos. Apan, sa wala pa kini mahusay,adunay laing hitabo kon diin si Larry, anak ni Madagudop, kinsakabanay ni Odiong, mipatay sa manghud nga lalaki ni Oto.Tungod kay wala pa kini mahusay, si Sgt. Lando Manlimbana,usa ka Higaunon, mihangyo kang Datu Manhustuhan sapaghusay sa bangi. Miingon usab si Sgt. Manlimbana kang DatuManhustuhan sa dili pagtaho niini sa kapulisan sa Impasug-ong135

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWtungod kay ang kaso mahimo ra nga mahusay sa mga datu. SiDatu Manhustuhan dayon mihusay sa panagbangi pinaagi satampuda hu balagun. Aron paghupay sa balatian sa namatyan,si Larry mihatag og usa ka baka.Ang palaghusay mao si Datu Manhustuhan o Leon MuklingLumaya, natawo sa Kalabugao, Impasug-ong, Bukidnon. Siya 74anyos. Ang pangalan nga Manhustuhan gikutlo gikan sa pulongBinisaya nga “husto,” o insakto. Kini nga pangalan gihatag kaniyasa iyang ugangan nga lalaki aron nga ang tanan niyang lakang ugdesisyon pinasubay sa husto nga pamaagi. Si Datu Manhustuhannagagikan sa kaliwatan sa mga datu. Siya aduna nay16 ka tuignga kasinatian sa paghusay. Siya nagsugod sa paghusay sa pagedadna niya og 58. Si Datu Manhustuhan maoy kasamtanganggiila nga datu supremo sa Kalabugao.Ang paghusay, ilabi na ang tampuda, kasagaran tambungansa daghang mga datu. Daghang mga datu ang anaa sa bahinsa miakusar ug daghan usab ang mga datu nga anaa sa bahinsa nagkasala. Wala sila magsilbi nga abugado apan isipmagtatambag. Sukwahi sa mga abogado, ang mga datu gikan sanagkadaiyang partido nagtabang aron makab-ot ang malinawonnga kasulbaran sa panagbangi. Silang tanan ang nagapahigayonsa pangapog, kon diin ang tanang datu magkorus o magdungansa pagsulti sa tagsatagsa nila ka pag-ampo ug pangaliya. Sa kasonga gipakita sa ibabaw, si Datu Manhustuhan maoy nagsilbi ngapangulo palaghusay. Apan siya giduyugan ug giabagan nila niDatu Manpustahan, Datu Manbaldihan ug Datu Binigno Manikatan.Ang mga datu nga mibarug sa pikas nga partido mao silasi Datu Mandagodop ug Datu Man-isyo.Sa mga Higaunon, adunay mga panahon kon diin angbuntula sayuda o panagsabotsabot ginagamit aron makuhaang pag-uyon sa matag partido sa pagpahigayon sa malinawonnga paghusay. Sa buntula sayuda, matud pa ni Tatay ManuelPinaandel sa Minalwang, Claveria, usa ka walay gidapigannga tawo ang tahasan sa pakigsabotsabot sa mga partido nga136

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbanginahilambigit aron kuhaon ang ilang pagsanong sa paghusay.Kining kaso tali nila ni Zosimo Molihon ug Abundio Agsicdugang nagpakita kon giunsa pagkumbinsi sa palaghusay ngasi Datu Mandedlyne ang nasad-an nga pamilya sa pagdawatsa kwarta isip bayad sa kinabuhi sa usa sa ilang myembro.Datu Mandedlyne or Agulio Habunan NanolanZosimo Molihon batok ni Abundio AgsicKini nga kaso nahitabo sa Kiudto, Impasug-ong, Bukidnonsa tuig 1995. Si Zosimo ug Abundio suod nga managhigala.Sila magkumpare. Samtang sila anaa sa inuman, si Abundionanghinambug sa iyang mga kasinatian ug sa kalit lang,tingali tungod sa kalagot, gidunggab ni Zosimo Molihon siAdundio ug kini namatay. Daghang tawo ang dili makatuoniini nga panghitabo tungod sa ilang panaghigala. Dihadihadayon si Zosimo mitahan sa iyang kaugalingon ngadto kangDatu Mandedlyne.Si Datu Mandedlyne sa iyang lugar, sa Kiudto, human sa pakigtigom sa mgamanukiduki niadtong Enero 2006.137

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWSi Datu Mandedlyne nakisulti sa asawa sa namataykon andam ba siya nga mahusay kini nga panagbangi ugpagdawat sa salapi isip tumbas sa kinabuhi sa iyang bana.Si Datu Mandedlyne mipasabot nga kon mabilanggo angnakapatay, wala siya’y makuha kang Zosimo. Sya dugangmitambag sa asawa nga kon iyang dawaton ang silbi bayad,dako kini og ikatabang sa iyang pamilya kay wala na siya’ybana nga makasuporta kanila. Ang asawa miingon nga iyakining ikonsulta sa iyang mga kabanay ug kabanay sa iyangnamatay nga kapikas. Hangtud nga ang asawa miuyon sapagdawat sa bayad. Si Zosimo mibayad sa asawa sa namatayniyang higala og usa ka luna sa yuta nga adunay kapehan,nga base sa banabana ni Datu Mandedlyne mokantidad og30,000 pesos niadto nga panahon.Satur Autida batok ni Dodong CuevasKini nga kaso nahitabo niadtong September 30, 2001 sacrossing Hagpa, Impasug-ong, Bukidnon. Si Satur AutidaDatu Manggul-anan138

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbangidugay nang adunay kasuko batok kang Dodong Cuevas,tungod sa iyang pagduda nga ang naulahi adunay relasyonsa iyang asawa. Si Satur misulti niini nga pagduda ngadto saiyang higala nga ginganlag og Titing Borga. Ang pagduda niSatur wala hinuon niya kapamatud-i apan iyang gipatay siDodong Cuevas, samtang ang naulahi iyang nakita sa balaysa iyang igsoon nga si Nising.Si Satur ug ang iyang igsoon dali nga midangop kangDatu Mandedlyne aron sa paghusay sa kaso. Hangtud ngaang duha ka partido miuyon nga husayon sa malinawonnga paagi ang panagbangi. Ang mga kabanay sa namataynga si Dodong Cuevas mihangyo nga bayaran na lang sila sapagkamatay sa ilang kabanay. Ang mag-igsoon nga Nestor ugNising nangita dayon og salapi nga arang ikahatag sa pamilyasa namatay. Ang paghusay gisugdan pinaagi sa pag-asoy samatag partido sa nagkadaiyang bersyon sa panghitabo. Angkaso nahusay human nahatag ang manggad nga naglangkobsa usa ka kabayo, usa ka kabaw ug luna sa yuta. Ang datumibanabana nga ang manggad nagkantidad og 25,000 pesos.Ang palaghusay, Datu Mandedlyne o Agulio HabunanNanolan, nagpangidaron og 57 anyos. Siya apo niNangkuliyaw ug anak ni Amba Palasambag. Ang iyangkaliwatan mga datu nga palaghusay. Si Datu Mandedlynenatawo sa Hagpa, Impasug-ong, Bukidnon. Ang pangalan ngaMandedlyne gihatag kaniya sa iyang amahan kinsa miingonnga kini naggikan sa usa ka damgo nga nagmando kaniyasa paghatag niini nga dagnay sa iyang anak nga si Agulio.Si Datu Mandedlyne adunay 30 anyos na nga kasinatian sapaghusay sa mga panagbangi. Napili siyang barangay kapitansa Hagpa ug nahimong pangulo sa Association of BarangayCaptains (ABC) sa Impasug-ong hangtud 2007.Sa kahimtang nga adunay nagkabangi, ang datu maoygisaligan isip numero uno nga nasayod kon unsaon ngamakab-ot ang malinawon nga kasulbaran. Sa kaso tali ni139

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWPaimalan ug Pinatawan, si Datu Kili-kili mihimo sa tananniyang maayo ug posibleng himoon aron lang kapugnganang pagdanak sa dugo.Paimalan batok ni PinatawanKini nga kaso nahitabo niadtong tuig 1986 sa Mandalawat,Minalwang. Ang kaso naglambigit sa managsamang Higaunonnga ginganlan og Paimalan ug Pinatawan. Ang duha matudpa suod nga managhigala apan sa kalit lang aduna silay walapagsinabtanay. Kini nga panagbangi dugang gipainit sadaghang mga dili maayo nga istorya hangtud nga napatay niPaimalan si Pinatawan.Si ’Tay Dikno o Datu Kili-kili dayong midala kang Paimalanngadto sa sentro sa barangay ug mitaho sa panghitabo sa mgapulis. Nabilanggo si Paimalan ug nagpabilin nga pinirisohangtud sa panahon sa pakighinabi kang ’Tay Dikno. Si DatuKili-kili mihimo niini nga lakang aron kapanalipdan si Paimalangikan sa panimalos sa pamilya ni Pinatawan. Dihadiha dayon,ang mga datu mihukom sa paghusay sa panagbangi tungodkay ang pamilya sa napatay nga si Pinatawan buot gayod ngaipanimalos ang iyang kamatayon. Si ’Tay Dikno mipadayagsa mga kabanay ni Pinatawan alang sa usa ka paghusay. Silamihimo sa singampo ug tampuda hu balagun. Si Datu Kilikilimihangyo sa kapulisan sa pagdala kang Paimalan ngadtosa Mandalawat alang sa tampuda.Ang pamilya ni Pinatawanmipadayag nga dili sila kontento sa pagkabilanggo ni Paimalanisip bugtong silot. Busa si Paimalan mihatag sa manggad ngamga kaldero, rolyo sa panapton, mga plato ug sundang ngadtosa asawa ni Pinatawan ug mipahupay sa ilang kasuko.Datu Manggul-anan o Faustino Sinuwayan PantaonJunie Domino batok ni Damian Habunan140Si Junie Domino misulti kang Datu Manggul-anan bahin

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbangisa iyang dautang plano kang Damian Habunan. Ang datumitambag kaniya sa dili pagpadayon sa iyang plano ug sadili pagpaminaw sa kon kinsa man ang nagsugo kaniyasa pagpatay kang Damian. Dugang pa niini, ang datumipasidaan kang Junie kabahin sa mahimong sangputanansa iyang mga plano. Apan si Junie, sa tuig 2002, mipusil-pataykang Damian.Ang panagbangi nagsugod sa dihang adunay mimandokang Junie nga wa niya hinganli kung kinsa sa pagpatay kangDamian. Pila ka bulan sukad niadto, sa dihang si Damianmihigda sa panimalay ni Junie, si Junie misulay sa pagpataykang Damian, sa pagtuo nga kini nahinanok. Apan nakabantayniini si Damian ug mikuha kini sa sundang ug misukol.Nasayran nga sa wala pa mosulay si Junie sa pagpatay kangDamian, nangayo na kini daan og pasaylo tungod kay matudpa, gisugo lang siya. Human niadto nga panghitabo, dangtanog usa ka tuig kapin, nakakita na usab og higayon si Junie ugniining tungura iya na gayod nga napatay si Damian. Angmotibo, matud pa sa mga istorya, nga si Damian gidudahannga mamamarang, apan wala kini kapamatud-i. Ang igsoonni Damian nga si Edjon miplano sa pagpanimalos sa iyangkamatayon, apan siya nabalaka sa mahimong sangputan konsiya magmalampuson sa iyang plano. Busa, siya midangopkang Datu Manggul-anan ug nakigsabot sa pagahimoon ngapaghusay.Si Datu Manggul-anan mihangyo sa panabang sa ubangdatu. Si Datu Manggul-anan miingon kang Junie sa pagandamog baboy ug mga manok. Ang paghusay gihimo sabarangay hall. Si Manpulusan, amahan sa namatay nga siDamian, midala usab og baboy alang sa ritwal. Ang mgatawo mitabang sa pagkalot sa luna kon diin ilubong ang mgagamit sa paghusay. Sa dihang nagkaatbangay na ang duhaka partido, gisugdan ang tampuda hu balagun. Ang mgaalimaong mipahilina sa ilang mga kaugalingon sa tunga aronmasiguro nga hapsay ang pagahimoon nga paghusay. Sa141

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWdihang naputol na ang uway, gilubong dayon ang tanang gamitsa ritwal. Lakip sa panlitub mao ang mga sinsilyo, kwintas ugbinuak nga itlog. Gisindihan ang suga nga salumayag ug kinigipalong sa wala pa kini tabuni sa yuta. Usa ka dakong batoang gibutang sa ibabaw sa gilubngan.Human sa tampuda, gisugdan ang singampo samtangang pagkaon gihikay. Niining tungura, si Datu Manggulananmihatag sa iyang sundang kang Junie, kinsa mihatagusab niini kang Manpulusan isip manggad. Ang pagbuhat niJunie sa ingon nagpadayag sa iyang pagpangayo og pasaylogikan kang Manpulusan. Human maluto ang mga pagkaon,ang grupo nagsugod sa pangapog. Adunay mga pinikas ngamamaon nga gibutang sa porcelana nga plato ug tulo kagidagkutan nga kandila. Ang tanang datu mihimo sa ilangpangapog alang sa pag-uliay sa kabubut-on sa mga partidos.Kini gisundan sa panampulot. Ang paghusay natapos sapanagsadya isip simbolo sa pasalamat sa katawhan ngadto samga palaghusay.Ang palaghusay, Datu Manggul-anan o FaustinoSinuwayan Pantaon, 66 anyos, natawo sa Hagpa, Impasugong,Bukidnon. Ang pangalan nga Manggul-anan nagagikansa pulong Higaunon nga mangul-an, nga nagpasabot ogpagpahapsay sa tanang butang. Ang iyang mga oyoannga sila si Datu Pinalilang ug Datu Man-ampoan mao angmihatag kaniya niini nga dagnay. Si Datu Manggul-anan aponi Bugkag Pantaon, usa usab ka tinahud nga datu palaghusay.Si Datu Manggul-anan aduna nay 25 anyos nga kasinatiansa paghusay. Aktibo gihapon siya nga nagahusay sa mgapanagbangi gawas sa iyang pagkamangangaso.Ang datu mahimo usab nga mohusay sa mga panagbanginga nahitabo sa laing lugar ug kon diin nahilambigit angiyang sakop. Ang kaso nga giasoy sa ubos nahitabo saSitio Malunsagay sa Barangay Minalwang, Claveria. Angpalaghusay mao si Amay Mantangkilan.142

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa PanagbangiJunior ug Mio Pinalandang, Angus-os Dumaguing ug DatuMansukatanUpat ka tawo, lakip ang pag-umangkon ni AmayMantangkilan, ang gisugo sa pagpangaso alang sa kapistahansa Malunsagay sa dihang usa kanila ang namatay. Sa dihangilang gipangita ang lawas, nakita nila kini nga hapit namadugta. Ang mga kabanay dili makatuo nga siya namataysa sakit kay anaa siya sa kapiskay sa panglawas ug ang iyangpusil anaa pa kaniya sa iyang pagkamatay. Gidudahan ngasiya gipatay kay nakita nga hapit na mobulag ang iyang lioggikan sa iyang lawas. Ang mga gisumbong mao sila si Juniorug Mio Pinalandang, ug Angus-os Dumaguing.Ang mga datu sa Malunsagay, kauban ang mga opisyales sabarangay sa Minalwang, mipahigayon og usa ka panagtagboaron sa paghusay sa bangi. Nasayran nga aduna nay mganaunang lakang nga gihimo ang mga datu sa Malunsagayalang sa pagsulbad niini apan walay nahimong resulta.Tungod niini, si Amay Mantangkilan miadto sa Malunsagayug misugyot sa mga datu nga siya maoy mohusay sapanagbangi. Ang mga datu sa Malunsagay miuyon ug ilanggihatagan si Amay Mantangkilan, kinsa gikan sa layongdapit sa Impasug-ong, Bukidnon, sa gahum sa paghusay sapanagbangi kay kini naglambigit man usab sa iyang sakop.Si Amay Mantangkilan mihimo sa tampuda ha balagungisundan sa panlitub, nga sagad buhaton sa pagsulbad samga kaso sa pagpatay. Adunay daghang mga halad samasa mamaon, porcelana nga plato, sinsilyo, galang, kwintas,manok ug baboy. Ang mga datu milubong sa tanang butangnga gigamit sa tampuda. Lakip sa gilubong mao ang dugosa giihaw nga baboy. Ang paglubong mao ang timaan sapagtapos sa panagbangi. Human sa seremonya, ang mgamitampo misulod sa balay ug gisugdan ang singampokon diin sa tunga anaa ang mga pagkaon, mamaon uggidagkutan nga mga kandila. Ang mga datu nagkauyon143

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWnga undangon na ang pagpatay ug ang mga tawo angayannga magkinabuhi nga tunhay. Human sa mga kasabutan,gipadayon ang pangapog alang sa pagpahiuli sa mgakabubut-on.Kahinumduman nga bisan ang mga ahente sa militar buotnga mahusay pag-una sa nga datu ang panagbangi kaysa ipasakini dayon sa kapulisan. Niining kaso tali nila ni Pori Dumalaug Bogoy Okinlay, usa ka opisyal sa militar mihangyo pagunasa panabang sa mga datu aron makab-ot ang malinawonnga paghusay.Pori Dumala batok ni Bogoy OkinlaySi Pori Dumala mition sa iyang pusil kang Bogoy Okinlaydayong kablit sa gatilyo apan wala kini mobuto. Gidakopdayon siya sa mga militar. Ang pangulo sa detachment samilitar mihangyo sa panabang sa mga datu aron mahusaykini nga panagbangi. Ang mga ugangan nila ni Bogoy ugPori buot usab nga kini nga kaso pagahusayon sa mgadatu. Si Datu Manhustuhan maoy nangulo sa paghusay.Adunay panagsabot sa sistema sa pagbayad. Si Porimihangyo sa mga kabanay ni Bogoy nga dili mopasaka ogkaso sa Impasug-ong tungod kay andam silang mobayadkang Bogoy og kabaw nga nagkantidad og 5,000 pesos. Angpanangbangi nahusay didto mismo sa kampo sa militar saKalabugao.Sa mga Higaunon, adunay mga panahon kon diin ang mgadatu kansang pamilya maoy nahilambigit sa panagbangi. Silamohangyo sa panabang sa usa ka walay gidapigan ug tinahudnga datu alang sa paghusay sa bangi, sama sa kaso ni TatayMalindahay kinsang pamilya nahilambigit sa lido sa mgaMandukita niadtong panahon human sa Martial Law. Kiniusab nga kaso nagpakita nga dili tanang lido pagatapuson satampuda hu balagun. Ang panagbangi tali sa Mandahinog ugMandukita matawag nga lido apan imbis nga tampuda, ang144

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbangimga datu mihukom sa paghimo sa singampo nga milungtadog tulo ka sunodsunod nga adlaw. Usa usab kini ka talagsaonnga kaso diin usa ka pari sa tinuohang Katoliko ang miduyogsa kalihukan.Mandahinog batok MandukitaAng tanang sakop sa pamilyang Mandahinog ugMandukita nahilambigit niini nga panagbangi nga nahitabopanahon sa Martial Law kon diin sunodsunod nga pagpatayang nahiaguman sa matag pamilya. Ang mga Mandahinogug Mandukita naila nga mga gamhanan nga pamilya ug angmga datu miangkon nga kini mao ang pinakamalisod ugmakuyaw nga panagbangi nga ilang nahusay.Si ’Tay Manlindahay Mandahinog, kauban sila ni DatuManasdang ug Datu Pignaoan, mihangyo kang AmayMantangkilan sa pagpataliwala ug paghusay niini ngapanagbangi. Ang mga datu usab midapit kang Father BlingSalingua, ang kura paruko sa Kalabugao, sa pagtabang sapaghusay. Human sa daghang kinabuhi nga nakalas, dinhiilang nasayran nga ang mga Mandahinog ug Mandukitamanag-agaw. Ang mga datu mihusay niini nga panagbangipinasubay sa tumbasa daw bigula.Si Amay Mantangkilan mitambag sa mga partido nganagkanayon nga dili maayo nga madunggan nga angmagkabanay nanag-away. Bisan pa kon ang panagbanginaglakip og pagpatay, wala gihimo ang tampuda. Si AmayMantangkilan miingon nga adunay duha ka klase sa tampuda:ang usa kon diin ang uway putlon ug ang laing tampuda maoang panlitubon, o kasabutan pinaagi sa paglubong sa mgagigamit sa ritwal.Lidanhug batok ManpatilanAng mga Lidanhug ug Manpatilan managsama nga145

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWmiangkon sa usa ka luna sa yuta. Tungod niini, usa ka sakopsa pamilyang Manpatilan mipatay sa usa ka myembro sapamilyang Manbanulod, nga kabanay sa mga Lidanhug.Tungod niini, ang mga pamilyang Manlumabyong ugManyagusyos, mga kabanay sa namatay, nanumpa ngamanimalos.Si Amba Palasambag gihangyo sa mga nagkabangi ngapartido sa paghusay sa panagbangi. Siya miangkon ngasa unang higayon siya mibalibad. Apan kay pirme siyanggihangyo, busa siya miuyon. Gatosan sa mga datu angmitambong sa paghusay nga gipahigayon sa gymnasium salungsod sa Esperanza, Agusan del Sur. Si Amba Palasambagnagtuo nga kon wala siya diha panahon sa paghusay, lagmitnga dili masulbad ang bangi.Si Amba Palasambag mihimo sa singampo gisundan satampuda hu balagun. Gawas sa sagad nga galamiton sa ritwal,usa ka baboy ang gilubong sa panlitub. Mitambag si AmbaPalasambag sa mga nagkabangi nga mag-uliay na sa ilangmaayong kabubut-on ug relasyon. Paghuman, naglamanohayang matag partido ug ilang gipasalamatan ang mga datu ngamitabang sa paghusay. Si Amba Palsambag miingon ngaang tanan nagmalipayon tungod sa maayong gisangputansa paghusay. Adunay mihalok sa iyang kamot ug ang ubanmihilak tungod sa kalipay nga sa katapusan, nasulbad ra angpanagbangi.Usa sa dili makalimtan nga panagbangi nga nahusay sabarangay Eureka, Gingoog City mao ang pagmasaker sa mgadatu nga Higaunon sa mga rebeldeng NPA. Kini nga kasonagsugod lang sa sayop nga kasayuran nga gitaho ngadto samga NPA sa usa usab ka Higaunon, kansang pangalan dili namadumduman ni Amay Mantangkilan. Ang mga Higaunonmitawag kaniya nga traidor. Apan bisan pa kon ang bangimikalas og daghang kinabuhi, kini nahusay sa malinawonnga paagi pinaagi sa singampo.146

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa PanagbangiNPA batok sa mga datu nga HigaunonAng mga rebeldeng NPA, pinaagi sa ilang kumander,mipatawag sa mga datu sa Likat, Kipunay sa BarangayEureka, Gingoog City. Adunay mga istorya nga migawas ngaadunay dili maayo nga mahitabo tungod kay gipatawag silasa usa ka singampo. Usa ka datu nga ginganlan og ManduklitaManbinungkas wala motambong tungod kay siya nagdudasa motibo sa maong tigum. Ang mga datu giingnan nga dilimagdala og mga hinagiban kay magpahigayon lang sila ogsingampo. Matud pa, ang mga datu gisultian sa pagpundokug sa kalit lang gipaulanan sila og mga bala. Mokabat sa 18 kadatu nga Higaunon ang namatay niadto nga masaker.Kini nagsugod sa usa ka datu nga Higaunon kinsa mitahoog bakak nga istorya ngadto sa mga rebeldeng NPA nga angiyang yuta gisaknit sa mga datu, hinungdan sa kasuko sa mgarebelde. Busa ilang gilingla ang mga datu sa pagtambong sausa ka singampo.Si Amay Mantangkilan, kauban ang lain pang mga datu,mipahigayon sa singampo aron pagtapos sa panagbangi ugpagpahiuli sa mga kasakit tungod sa insidente.Mga Panagbangi sa YutaAng yuta usa ka bililhong butang alang sa mga Higaunon.Niini nga kaso, ang mga datu mihukom nga ang panagbangitali sa yuta makagaba, ug nagpasabot nga adunaydautang mahitabo sa mga tawo nga nahilambigit niini ngapanagbangi.Datu Manlucina or Julio Naabot CumatangNado batok ni LinisaySila ni Nado ug Linisay nag-away mahitungod sa utlanan147

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWsa ilang yuta. Ang mga igsoon ni Nado nakigkita kang DatuManlucina ug Amay Mantangkilan, ug naghangyo ngahusayon kini nga bangi. Kay ilang nakita nga medyo bug-atang kaso, si Datu Manlucina ug Datu Mantangkilan miuyonsa pagsulbad niini aron kapugngan nga kini modako pa.Sa panahon sa paghusay, ang mga datu mitambag kangNado ug Linisay nga taposon na ang ilang panagbangi tungodkay una sa tanan, sila manag-agaw ra. Dugang pa niini, silagiingnan sa paghunong na sa ilang away kabahin sa yuta kaykini makagaba. Human mapabugnaw ang duha ka partido,sila mihatag kang Datu Manlucina og manok ug plato isippasalamat. Si Datu Manlucina mipadayag nga sagad gayudsiya nga mangayo og bisan unsa nga butang kon siya angmaghusay “aron ako dili masakit.”Si Datu Manlucina, o Julio Naabot Cumatang,nagpangidaron na og 80. Siya magulang ni AmayMantangkilan. Siya aduna nay 30 anyos nga kasinatian isippalaghusay ug isip usa ka baylan.Laing bangi tali sa yuta ang nahitabo sa Malunsagay,Minalwang, Claveria, Misamis Oriental. Usa ka Higaunonmatud pa mibaligya sa yuta nga gipanag-iyahan nila niManpawolan, Laoro Pinatalong, Premio Maanyag, Managsunod,Manbinasyonug Dumaguingan, Mio Pinalandangug daghan pang uban. Apan aduna usay nagtaho nga walagibaligya ang yuta apan gipaabangan lang sa usa ka Dumagat.Gibanabana nga mokabat sa 30 ka pamilyang Dumagat angnakaangkon sa yuta . Ang mga Higaunon nagbinasolay konngano kini nahitabo. Ang tinuod matud pa nga usa ka SannyTakubaw ang nakigsabot sa mga Dumagat ug mibaligya sayuta.Si Amay Mantangkilan maoy nangulo sa husay. Nasayranpanahon sa husay nga 19 ka pamilyang Dumagat angnakadawat sa yuta. Aron matapos kini nga kaguliyang,148

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbangigihimo ang singampo ug duha ka baboy ang giihaw alang sapag-uliay sa relasyon sa tanang tawo nga nahilambigit niininga panagbangi.Sa mga bangi tali sa utlanan sa yuta, ang singampomahimong himoon aron sa paghusay. Gikataho nga angCertificate of Ancestral Domains Claim (CADC) sa Mintapodmisakop sa mga luna nga iya sa Esperanza sa Agusan delNorte, sa Gingoog City ug sa Claveria, sa Misamis Oriental.Busa, niadtong July 1, 2005, si Amay Mantangkilan maoynangulo sa sa paghusay niini nga bangi didto sa lungsod saEsperanza. Adunay singampo nga gitambongan sa mga dapitnga nahilambigit, taga-NGO ilabi na sa Balay Mindanaw, ugrepresentante gikan sa National Commission on IndigenousPeoples (NCIP). Duha ka baboy ang gilubong panahon sapanlitub nag nagsimbolo sa pagtapos sa panagbangi.Ang mosunod nga kaso talagsaon tungod kay si TatayMalindahay maoy mihusay sa panagbangi nag naglambigitsa duha ka mga Dumagat. Kini nga kaso nagpakita nga angdakong pagtahud sa palaghusay, labaw sa tanan, maoygabayan sa usa ka malinawon ug dali nga kasulbaran sapanagbangi.Mr. Namok batok ni PregloSi Mr. Namok ug Preglo, kinsa managsama nga lumolupyosa barangay Kalipay, Gingoog City, nag-away bahin sa utlanansa yuta. Kini hapit moresulta sa duguon nga panghitabo.Si Tatay Malindahay nagduhaduha sa paghusay niini ngakaso kay sila pareho nga Dumagat. Bisan ang konseho sabarangay wala makasulbad niini hangtud nga giduso kinikaniya. Gikataho nga ang duha ka partido nagdumili sapagpahusay. Apan usa sa mga igsoon ni Preglo miduol kangTatay Malindahay ug mihangyo kaniya sa paghusay sa bangi,sa pagtuo nga kini mas labing mahusay sa Hinigaunon ngapaagi.149

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWSi Tatay Malindahay mipatawag sa duha ka partido ugilang gihisgutan ang hinungdan sa panagbangi. Tungodkay dili man sila Higaunon, wala mipahigayon si TatayMalindahay sa singampo. Iya lang gipaasoy kanila anghinungdan sa ilang wala pagsinabtanay. Human madungogang ilang isig ka bahin, si Tatay Malindahay mihukom ngasi Preglo ang adunay mas dakong sala tungod sa iyangpagpanglimbong. Miingon si Tatay Malindahay kang Preglokon siya magpaubos ug mangayo og pasaylo kang Mr.Namok, siya pahamtangan og manggad sama sa paghatagog bahin sa iyang yuta ngadto kang Mr. Namok. Dihadihadayon nangayo og pasaylo si Preglo kang Mr. Namok ug silanagkasabot nga undangon na ang bangi. Apan sa pagsugod,human sa paghusay, dili pa mahimutang ang matag usakanila. Si Tatay Malindahay miingon nga sa hinayhinay ilara mapabalik ang ilang maayong kabubut-on kay ila mangnapasaylo ang matag-usa kanila.Ang pagtan-aw sa kaayuhan sa matag sakop sa pamilyaug pagpahilayo kanila gikan sa kasamok maoy isa sa mgaunang gihunahuna sa mga datu. Si Datu Manbutalan saBagasbas mihusay niining bangi tali nila ni Allan Mandukita,bana sa iyang pag-umangkon ug barangay kapitan sa Eureka,Gingoog City, batok kang Bayhon sa Impaluhod. Angpanagbangi mahitungod sa katungod sa usa ka luna sa yutalakip ang mga bahandi nga anaa niini.Datu Manbutalan or Pedro Sin-inganMandukita batok ni BayhonSa pagsulbad niini nga panagbangi, ang mga datunakig-istorya sa mga partido nga nahilambigit kon buotba nila nga magpahusay sa malinawon nga paagi, kon diinsila usab miuyon. Panahon sa paghusay, usa ka singampoang gipahigayon. Tungod kay nakita sa mga datu nga ang150

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa PanagbangiDatu Manbutalanpanagbangi adunay kabug-aton, sila migamit og duha kababoy, tulo ka manok, mga plato ug bronse isip galamiton saritwal. Human sa singampo, ang duha ka partido gihangyo sapagbatbat sa hinungdan sa ilang panagbangi. Ang mga datunagsabot sa mamahimong kasulbaran sa maong panagbangikon diin kini giuyonan usab sa duha ka partido. Sa paghimosa kasabutan, si Datu Manbutalan miingon nga kini angayan151

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWnga makatarunganon ngadto sa mga tawo nga nahimabigit ugkini angayan nila nga sundon kay adunay silot kon ugalingman sila makasupak sa gikasabutan. Human ang duha kapartido nagkasabot, sila nagbinayloay sa manggad sama sakaldero isip simbolo sa panag-uliay sa kabubut-on.Ang palaghusay mao si Datu Manbutalan o Pedro Sin-ingan,usa ka tinahud nga datu sa Sitio Bagasbas, Barangay Sangalan,Gingoog City. Siya bayaw ni Tatay Yukmo, laing tinahud ngadatu sa Sangalan. Si Datu Manbutalan maoy silbi mantukaw,kinsa adunay kahanas sa pagbatbat sa tradisyon lakip ang mganatural nga utlanan sa teritoryo. Mas edaran siya kang TatayYukmo kay siya mibanabana nga ang iyang pangidaron, 65.Aduna siyay 40 anyos nga kasinatian sa paghusay. Ang iyangsakop mao ang tibuok barangay ug ang tibuok Baligihan ugkapatagan sa suba sa Odiongan. Si Datu Manbutalan nakahusayna og daghang mga bangi, gikan sa lido, pagpanapaw, panagbulag,kawat ug bangi mahitungod sa yuta.Ang mga panagbangi motumaw tungod sa walapagsinabtanay ug kini usahay mosamot ang kabug-at tungodkay walay dapit kon diin ang mga partido mahimongmaghisgut sa ilang mga wala pagsinabtanay. Kasagaran,ang garbo maoy mopatigbabaw, hinungdan nga angpanangbangi magpadayon ug maabtan og pipila ka tuig ayhakini masulbad. Sa bangi tali nila ni Manposponan ug MarceloLinunsag nga nahitabo sa Purok 4 sa Kiudto sa tuig 2005, siDatu Manggul-anan maoy mihatag og dapit kon diin ang mganagkabangi mahimong maghisgut sa ilang panagbangi o walapagsinabtanay hangtud nga makab-ot nila ang kasulbaran.Marcelo batok ni ManposponanSi Marcelo nagbuhat og koral o ali sa dalan kon diin siPorferio sagad moagi. Tungod niini, nasuko si Porferio.Miingon si Marcelo nga dili niya tuyo nga babagan ang dalanapan kini alang sa mga kabaw nga naghimo og kadaut sa152

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbangidalan. Apan si Manposponan wala motuo kaniya.Sa iyangkasuko, si Manposposan mibahad nga iyang patyon si Marcelosa higayon nga sila magkita.Naalarma si Marcelo sa bahad ni Porferio. Ug dinhimipataliwala si Datu Manggul-anan ug iyang gipatawag angduha ka partido aron husayon. Sa panahon sa paghusay, siDatu Manggul-anan mitambag kang Marcelo ug Manposponansa dili pagpadayon sa ilang kasuko sa matag usa kay silamanag-agaw ra. Si Manposponan usab gitambagan sa dilipaggamit sa iyang kasuko, ilabi na kon nasayod siya nga siyaang nasayop. Human nila gipaminaw ang mga tambag, naguliang maayo nila nga mga kabubut-on.Ang pagpatunhay sa kahapsay ug kalinaw sa katilingbannagpasabot usab sa pagsiguro nga hapsay ug maayo angrelasyon sa mga myembro sa matag pamilya. Ug busa ang datumahimong mohusay sa mga panagbangi sulod sa panimalay,mahimong panag-away sa magtiayon, pagpanapaw, ug ubanpa. Ang mosunod nga kaso nagpakita kon giunsa ni DatuManggul-anan sa paghusay ang bangi tali sa magtiayonnga Ining ug Omac kinsa nagkabulag. Kini nahitabo saKaanibungan, Kalabugao niadtong tuig 2003.Bangi sa PamilyaIning ug OmacSi Ining ug ang iyang mga anak nasakit tungod saiyang iresponsable nga bana nga si Omac. Si Omac walamagpakabana sa iyang pamilya ug wala magsuporta kanila sapagkaon. Nasuko ang amahan ni Ining busa iyang gibaharansi Omac sa dili pag-uli sa ilang panimalay kay basin iya kiningmapatay. Mintras wala pay dautan nga nahitabo, ang amahanni Ining mihangyo kang Datu Manggul-anan sa paghusaysa ilang bangi kay basin unya kon dili siya makapugong ugiyang mapatay si Omac.153

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWPanahon sa paghusay nga gihimo ni Datu Manggul-anan,ang magtiayon nga Ining ug Omac gitambagan nga ilang ibalikang maayo nila nga relasyon isip usa ka pamilya. Si Omacgimaymayan sa pagpaningkamot og dugang aron makasuportasiya sa iyang pamilya. Ang datu usab mitambag kang Ining sapagpasaylo sa iyang bana ug usahon pagbalik ang ilang pamilya.Si Datu Manggul-anan usab mitambag sa amahan ni Ining sapagtabang sa panag-uliay. Si Ining miuyon sa mga tambag sadatu tungod sa iyang pagtahud kaniya ug sa pamaagi sa iyangpaghusay. Ug nahibalik ang maayong relasyon sa magtiayon.Human sa paghusay, ang datu mihangyo kang Omac sapagpangita og duha ka manok alang sa gimokod. Si Omacnangayo og pasaylo sa iyang ugangan uban sa paghangyonga siya dawaton pagbalik isip umagad. Ang iyang uganganmidawat kaniya ubos sa kondisyon nga siya magbag-o. Si datuManggula-anan miingon nga ang magtiayon padayon nganahiusa sa kaminyoon hangtud karon.Ang mosunod nga kaso naghisgut kabahin sa bangi talinila ni Boboy Duran ug sa iyang ugangan nga babaye nga siAuring, sa Nasandigan, Kalabugao. Kini nga kaso gihusay nidatu Manhustuhan.Auring batok ni BoboyNabatasan na sa mga Higaunon nga mopataliwala sa mgakaguliyang o panagbangi kon diin nahilambigit ang ilangmga paryente aron walay mokalat nga iskandalo.Si Boboy Duran pirmeng mopasipala sa iyang ugangannga babaye nga ginganlan og Auring Quirabo.Gikataho ngadugay na kining ginahimo ni Boboy ngadto kang Auring.Wala kiniy pagtahud kaniya ug usahay iya kining gungogonginamit ang iyang sundang. Sa dihang si Boboy napamatudannga nakasala, siya gipbayad og 500 pesos ug tulo ka manokngadto sa iyang ugangan. Ang mga manok giihaw alang sapagpahigayon sa gimokod aron mahibalik ang mga maayong154

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbangipagtinagdanay.Datu Pignaoan or Meloy PinagawaManga – CerilloUsa ka babaye nga ginganlan og Manga Nasapan mibiya saiyang bana nga si Cerillo Nalipanta ug miuli ngadto sa iyangSi Datu Pignaoan uban sa iyang mga anak.155

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWpamilya. Si Datu Pignaoan mihimo sa paghusay tungod kayang bana sa babaye iya man nga kadugo.Si Datu Pignaoan ug ang iyang mga kauban miadto sabalay sa babaye, dala ang rolyo sa mga panapton ug dako ngakaldero aron silbi manggad sa babaye. Siya miingon nga kininga mga butang amot sa mga tawo nga ilang gipangayoansa panabang. Si Datu Pignaoan nakigsulti sa babaye uban saiyang mga ginikanan kabahin sa problema. Ug dinhi nasabtannila ang maayo nga tumong sa datu. Gipresentar ni DatuPignaoan ang manggad, ug ang babaye mibalik pagpuyo saiyang bana. Wala na gayod sila magkabulag.Ang palaghusay mao si Datu Pignaoan o MeloyPinagawa. Siya nagpangidaron og 55 anyos. Ang iyangpangalan nga “Pignaoan” nagpasabot sa usa ka binuhat ngagitudluan kabahin sa maayong pamatasan ug lesksyon satribo. Si Datu Pignaoan naggikan sa kaliwatan nila ni ApoManaw, Samanawan ug Apo Nanangkulo. Siya aduna nay37 ka tuig nga kasinatian sa paghusay sa mga bangi. Siyausa ka datu ug alimaong. Siya usab usa ka paralegal ugmyembro sa konseho sa barangay sa Kalipay, Mandalawatug Minalwang.Gikaingon nga mas bug-at ang silot sa usa ka datu nganapamatud-an nga nakasala. Kini tungod kay gihunahunanga ang datu adunay hugot nga kahibalo ug kaalam kabahinsa balaud ug walay rason aron iya kining supakon. Si TatayMalindahay misugilon niining istorya sa kinabuhi ni DatuDayan-dayan, kinsa gisilotan sa kamatayon sa mga kamotsa mga alimaong human niya gitaban ang usa ka babayengminyo.Datu Dayan-DayanSi Datu Dayan-dayan kanhi lumolupyo sa barangayKalipay ug naordinahan pagkadatu sa halos managsamang156

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbangihigayon kang Tatay Malindahay. Si Datu Dayan-dayannakigtaban sa usa ka babayeng Higaunon nga minyo. Angduha miadto sa Tama sa lungsod sa Magsaysay.Didto sa Tama, ang mga datu ug mga alimaong mipahamtangsa silot nga kamatayon kang Datu Dayan-dayan human siyanapamatud- nga nakasala. Si Tatay Malindahay misaysay ngasi Datu Dayan-dayan pa mismo maoy gimandoan sa pagkalotsa iyang lubnganan sinaksihan sa daghang katawhan, kon diinang tanan usab nga nanambong gipasidad-an sa dili pagbuhatsa salaod nga nahimo ni Datu Dayan-dayan. Human sapanghitabo, ang babaye mibalik sa Kalipay diin siya gisuknakon iya bang kabubut-on ang pakigtaban kang Datu Dayandayan.Sumala sa balaud sa Higauonon, ang babaye mahimousab nga silotan sa kamatayon kon mapamatud-an nga siyanakasala. Apan ang babaye miingon nga gipugos lang siya niDatu Dayan-dayan, ug busa wala siya pahamtangi sa silot uggitugutan nga mobalik sa iyang bana.Si tatay Malindahay miingon nga ang mga lagmit nga kasonga adunay silot nga kamatayon mao ang pagpatay ug pagilogsa asawa. Ang mga kaso sama sa pagpangawat ug bangimahitungod sa yuta ug kabtangan mahimo lang sulbaronpinaagi sa manggad. Ang nakasala pahamtangan og manggadug siya papahawaon sa lugar. Apan ang datu nga nakahimobisan sa ginagmay o yano nga sala sama sa pagpangawat ugpag-ilog og yuta paga tangtangan sa iyang poder isip datukay siya wala na gitahud sa iyang mga sakop.Kini nga kaso naglambigit sa usa ka dalaga kinsa adunaygidili nga relasyon sa usa ka lalaki nga minyo. Managsamasila nga Higaunon ug lumolupyo sa Sitio Mandalawat saClaveria.Si Datu Kili-kili mipatawag sa lalaki ug babaye uggipadayag kanila ang kadako sa kasaypanan nga ilang nihimo.Iyang gipangutana ang lalaki kon wala ba kini maluoy sa157

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWiyang mga anak ug asawa. Si Datu Kili-kili nangutana usab sababaye kon unsa ang iyang bation kon siya karon minyo ugang iyang bana nakig-relasyon sa ubang babaye? Ang babayegihangyo nga mobiya sa dapit human siya makabayad samanggad ngadto sa asawa ug mga anak sa lalaki.Kaso tali sa Tumanan ug LadawAng mga pamilya nga Tumanan ug Ladaw mireklamonga ang pamanhonon sa ilang anak miatras sa gikasabutannga kasal. Matud pa nila nga gitakda na ang petsa sa kasal,ug nangimbitar na sila. Sila nasayod nga kini usa ka dakongkaulaw sa kabanay sa babaye. Ang pamilya sa lalaki opamanhonon wala makahatag og makatarunganon ngarason sa iyang gibuhat. Dugang pa niini, ang pangasawahonmisumbong nga ang iyang pamanhonon mihimo na ogpagsulay sa iyang pagkababaye apan siya mibalibad kaybuot niya nga magpabilin nga putli hangtud sa adlaw sa ilangkasal. “Ang gihimo sa iyang pamanhonon supak sa balaud satribo,” matud pa sa babaye.Human makigsabot sa datu, ang ginikanan sa lalakimiangkon nga ang ilang anak nakasala. Apan dili silamakapugos kaniya kon dili na gayud siya modayon sapakigminyo. Si Tatay Malindahay miingon nga kini ngarason madawat lamang kon sila gibuya. Apan niini nga kaso,ang lalaki mao ang nangulitawo sa babaye, ug busa si TatayMalindahay mihukom nga ang lalaki gayud ang nakasala.Ang mga ginikanan sa lalaki nangayo og pasaylo. Apan siTatay Malindahay misulti kanila nga ang balaud sa gobyernoug balaud sa tribo managlahi. Sa balaud sa gobyerno mahimokang mapasaylo ug mopirma lang og kasabutan. Apan sabalaud ug hustisya sa tribu, kon ikaw nakasala, ikaw angayannga pahamtangan og silot.Gipapili sila ni Tatay Malindahay kon buot ba nila ngamabilanggo ang ilang anak, o papahawaon sa lugar, o158

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbangimobayad sa manggad sa pagbutang sa pamilya sa babaye sakaulaw. Sila mipili sa pagbayad sa manggad. Ang inahan sababaye nangayo og 15,000 pesos ug usa ka baboy. Apan anginahan sa lalaki mihangyo sa datu nga paubsan ang manggadsa 10,000 pesos ug usa ka baboy. Apan ang pamilya sa babayedili mouyon niini. Hangtud nga miingon ang inahan sa lalakinga si datu na ang mohukom kay siya man ang naghusay.Si Tatay Malindahay mipadayag sa pamilya sa babaye ngamakatarunganon lang ang gihanyag nga kantidad tungod kayang matag usa makahimo gayud og sayop. Siya midugangpag-ingon nga miangkon usab ang pamilya sa lalaki nga silaang sad-an. Human niini, miuyon na ang inahan sa babayeug dihadiha dayon, gihatag ang manggad ug isip balos, angpamilya sa babaye mihatag sa ginikanan sa lalaki sa mgapolseras nga ginama sa lusok sa perlas.Si Tatay Malindahay mipadayag sa pamilya sa lalaki ngawala sila pamintahai; makatarunganon “ang balaud sa tribo.”Siya usab miingon kanila sa pagpahibalo kaniya kon buot namagminyo ang ilang anak aron usab siya makahatag sa iyangpanabang.Alagasiya batok ni BoxingKini nga kaso nahitabo sa mga datu sa Kadangahan, UpperPulangi area. Si datu Banayakaw sa Umayam misumbong samga datu sa Bukidnon sa pagpangawat ug pagbaligya sa ilangkabaw. Si datu Alagasiya sa Alangilan, Malitbog, Bukidnonmisumbong sa taga Umayam sa managsama nga salaod. SiAmay Mantangkilan mihusay niini nga panagbangi pinaagisa tampuda ha balagun ug panlitub. Mao kini ang mibutangog kinutiban sa ilang panagbangi.Eugene Lumingo batok ni Mario TrazoAng kaso mahitungod kang Eugene Lumingo ug MarioTrazo, nga pulos taga-Hagpa. Ang kaso nahitabo sa Niit,159

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWBontongon, Hagpa sa tuig 1997. Matud pa nga si Marionasuko kay siya nagduda nga si Eugene ug ang iyangasawa adunay gitago nga relasyon. Busa iyang giatangan siEugene sa Bontongon, ug sila nagsinumbagay kay parehousab sila nga nakainom. Si Datu Manbaldihan nasubo samaong panghitabo. Panahon sa husay, si Datu Manbaldihannaminaw pag-una sa matag usa kanila usa mitambag ngadili na nila kini buhaton pag-usab ug ibalik na ang ilangmaayo nga relasyon.Tatay Yukmo o Eladio LutaoDatu Malindahay batok ni Datu ManlisdanganSi Tatay Malindahay, Datu Tupa ug Datu Manlisdangangiakusahan sa paghimo og mga dili maayo nga istorya batoksa matag usa. Si Tatay Yukmo ug Datu Manbutalan, duha katinahud nga datu sa Sitio Bagasbas, Sangalan, mipatawag saTatay Yukmo160

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbangitulo ka datu alang sa usa ka paghusay. Tungod kay mga datuman ang nahilambigit, si Datu Yukmo miingon nga malisodang paghusay sa kaso kon sila mismo nga palaghusay anghingtungdan. Ang panagbangi nagsugod sa tuig 1986; kininatapos ug nasulbad lang sa tuig 2002.Si Tatay Yukmo ug Datu Manbutalan nangandam samanggad nga naglangkob sa tulo ka kaldero, unom ka tabassa panapton ug duha ka sundang. Ang mga palaghusaymitambag sa mga datu nga nagkabangi sa pagtapos nasa ilang kasuko sa usa’g-usa ug ibalik na ang ilang maayonga relasyon. Sukad niadto, ang mga datu nahimong suodnga managhigala pag-usab, sama kaniadto, ug mibalik silakaaktibo sa pagtambong sa mga kalihukan sa tribo. Ang mgabutang nga nakatabang sa malampuson nga paghusay maoang kagustuhan ug kaakuhan sa mga palaghusay nga sila siYukmo ug Manbutalan, sa pagtapos na sa panagbangi. Silamipadayag nga ang garbo sa nagkabangi nga mga datu maoang nagpugong kanila aron sayo ug dali unta nga masulbadang ilang bangi.Ang palaghusay nga mipatawag sa mga datu mao si TatayYukmo o Eladio Lutao guikan sa Sitio Bagasbas, BarangaySangalan, Gingoog City. Siya adunay pangidaron nga kapin sa60 anyos. Si Tatay Yukmo usa ka tinahud nga datu ug daghanna siya’g nahusay nga mga kaso sa pagpatay, pagpangawat,pagpanapaw, panagbulag, ug uban pa. Aduna na siya’ykapin sa 40 anyos nga kasinatian sa paghusay. Ang iyangnasakopan mao ang Barangay Sangalan ug ang Baligihanug tibuok kapatagan sa suba sa Odiongan. Si Tatay Yukmomipadayag nga dili siya mahibalo nga mobasa ug mosulatapan aduna siya’y hugot nga kahibalo kabahin sa lumadnongbalaud.Ang pagpangawat maoy usa ka hinungdan sa panagbangi.Sa kaso nga gipresentar sa unahan, ang datu mismo mao angbiktima ug siya usab mismo mao ang mihusay niini.161

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWDatu Amomahan or Manuel PinaanderDatu Amomahan batok ni AgwaunAng panagbangi nagsugod sa dihang ang mga tinanom ngasaging ni Datu Amomahan gikawat sa ginganlan og Agwaun.Isip silot, si Datu Amomahan mimando sa nakasala sa pagandamsa manggad nga naglangkob og manok, sundag, usakabuok plato, usa ka baboy ug 10 pesos. Ang mga manggadmaoy mopugong kaniya sa pagbuhat pag-usab sa maongsalaod, matud pa sa datu.Ang nasad-an nga datu mao si Datu Amomahan o ManuelPinaander, 58 anyos. Aduna na siya’y 25 nga kasinatiansa paghusay sa mga panagbangi. Ang iyang lumad ngapangalan mao ang Salianan, nga nagpasabot og gitugyanansa yutang kabilin. Sa iyang ordinasyon sa pagka-datu, iyanggidala ang dagnay nga Datu Amomahan,nga nagpasabotDatu Amomahan162

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbangiog “pagpangga” sa pinulungan nga Binisaya. Ang iyangkasinatian sa paghusay naglangkob sa kasal, pagpangawatug ubang mga ginagmay nga kaso. Siya gikan sa kaliwatannila ni Apo Hasandingan Pinaandel ug Apo Pinatawa,kinsa mga sumosunod ni Apo Impadiding. Ang iyang gaopnagsakop sa Kalhaan, Lakbangan ug Impadiding sa BarangayMinalwang, Claveria. Sa kasamtangan, si Datu Amomahanusa ka barangay kagawad ug myembro sa tribal council saMinalwang. Usa usab siya ka paralegal, peace builder ug localcommunity organizer sa Balay Mindanaw Foundation, Inc.Delpino Namilanta batok ni Dionio PinalandangSi Dionio Pinalandang, kinsa nagtrabaho sa yuta ni DelpinoNamilanta, gisumbong sa naulahi sa pagpangawat sa iyangprodukto. Niini nga kaso, ang pagsalig ug taas nga pagtahudsa mga hingtungdan ngadto sa datu nga maghusay maoy usasa mga kapasikaran sa paspas nga kasulbaran sa kaso.Ang duha ka partido daan na nga mihatag sa ilang pagtugotnga husayon ug ang maghusay mao si Datu Manlisgayan. SiDatu Manlisgayan nakaila sa mga partido nga nahilambigitsa iyang pag-ingon“mura lang sila og akong mga anak.”Busa iya silang gipatawag sa iyang pinuy-anan. Si DatuManlisgayan naminaw pag-una sa kanilang duha ug nasayrannga dili gayod tuyo ni Dionio Pinalandang ang pagpangawatsa produkto ni Delpino. Iya lang kining gibuhat tungod kay siNamilanta napakyas sa paghatag kaniya sa insaktong bahinsa produtko. Human mapaminawan ang matag partido,si Datu Manlisgayan mihimo sa singampo. Human niini,si Datu Manlisgayan miingon kang Delpino Namilantanga bisan pa kon siya ang tag-iya sa yuta, si Pinalandangadunay katungod nga makaangkon sa makatarunganon ngabahin tungod iyang gipuhunan ang iyang dugo ug singotaron mahiminong mabungahon ang yuta. Sa kamatuoran,siya miingon, si Dionio ang angayan nga adunay dakongbenepisyo niini. Ang duha ka partido naminaw ug mituman163

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWsa tambag ni Datu Manlisgayan.Ang palaghusay mao si Datu Manlisgayan o PindahanMandipanya, 68 anyos. Siya kanhi nagpuyo sa Maibo,Baligihan, Eureka ug karon anaa na magpuyo saBarangay Kalipay, Gingoog City. Ang iyang pangalan nga“Manlisgayan” nagpasabot nga wala siya’y gikahadlokan,dili mahadlok nga mohusay og mga panagbangi. Siyanahimong datu sulod na sa 30 anyos ug manghuhusay samilabay nga 25 anyos.Samuel Nabi batok sa katawhan sa MandalawatSi Samuel Nabi usa ka Dumagat nga lumolupyo sasitio Mandalawat, Minalwang. Ang mga tawo misumbongkaniya tungod sa sunodsunod nga kaso sa pagpangawat nganahitabo sa lugar. ’Tay Dikno talked to Samuel regarding thesecomplaints. Si ’Tay Dikno mitimbangtimbang ug mihukonmnga dili niya kaya nga bayaran ang gipangayo nga manggadgikan sa tanan nga misumbong kaniya, busa iyang gihangyosi Samuel sa pagbiya sa lugar. Si Samuel ug ang iyang pamilyamibiya sa Mandalawat. Si ’Tay Dikno dayon mipahayag saiyang desisyon ngadto sa katawhan.Silverio batok ni FernandoAng mga nahilambigit naggikan sa San Vicente,Kalabugao, Impasug-ong, Bukidnon. Si Silverio mipasidaakang Fernando sa paghipos sa iyang mga manok kay daghanna kinig bahimo nga mga kadaut sa iyang mga pananom.Apan si Fernando wala magpakabana niini. Sa dihang siFernando na usab ang mihangyo kang Silverio mahitungodgihapon sa maon butang, si Silverio usab mibalod pinaagisaw ala pagtuman. Tungod niini, si Fernando mihangyo sapanabang ni Datu Manhustuhan aron husayon ang ilangproblema, tungod sa iyang kabalaka nga modako unya angilang wala pagsinabtanay.164

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa PanagbangiTungod kay pareho man sila nga nakasala, gipahimangnuansila nga kon gusto nila og kalinaw sa pagpuyo, kinahanglannga maminaw sila sa usa’g-usa. Human sa pagdungog sapunto sa matag usa, misaad sila nga dili na balikon pa angpanagbangi. Si Datu Manhustuhan dugang mipahimangnokanila nga kon sa sunod mahitabo gihapon ang mao nga walapagsinabtanay, angayan sila nga manubag niini tungod kaydili kini maayo nga sanglitanan sa uban.Mga batan-on sa Barangay Kalipay batok sa Lupon sa BarangaySangalanKini nga panagbangi naglambigit sa mga sakop sa LupongTagapamayapa sa Barangay Sangalan. Adunay kagubot nganahitabo panahon sa kalingawan sa sitio Bagasbas, Sangalan,Gingoog City. Ang mga lupon miakusar sa mga batan-onsa Kalipay nga maoy responsable sa maong hitabo ug busasila giditenar. Panahon sa paghusay nga gipasiugdahan sabarangay kapitan sa Sangalan ug ni Datu Yukmo, nasayrannga ang mga batan-on inosente o walay kalabutan samaong panghitabo. Tungod niini ang mga sakop sa lupongipahatag og manggad nga 2,500 pesos alang sa ilang dilimakatarunganon nga gibuhat.Mga batan-on sa Palo batok sa mga batan-on sa MinalwangAdunay panag-away nga nahitabo tali sa mga batan-onsa sitio Palo, Hindangon, Gingoog City ug sa kasikbit ngaBarangay Minalwang, Claveria, Misamis Oriental niadtongHunyo 2005. Mga batan-on nga Higaunon ugDumagatang nahilambigit niini. Ang mga batan-on sa Minalwangang mihimo og sumbong ngadto kang Kagawad AlamatPinalandang, kinsa dihadiha dayon miimbestigar niini ngakaso. Iyang nasayran nga ang mga batan-on sa Palo maoynakasala kay sila ang nagsugod sa kagubot. Gipatawag niKagawad Alamat ang mga hingtungdang mga batan-on saPalo sa pag-adto sa Minalwang aron sa paghusay sa kaso apan165

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWsila mibalibad tungod sa kahadlok sa pag-adto sa barangay.Tungod niini, si Kagawad Alamat miadto sa Palo ug didtoiyang gihimo ang paghusay sa mga batan-on. Ang mga batanongipamanggad og 1,000 pesos.Ang paghusay sa panagbangi dili sayonMatud pa ni Amba Palasambag: “Masayon ang paghimoog salaod, apan ang pasulbad niini, labihan kalisod.” Angpalaghusay kanunay nga nag-atubang sa hagit sa pagtapossa kagubot ug pag-uli sa mga maayong relasyon sa mga tawonga nahilambigit. Sa usa sa iyang mga paghusay, nakadungogsi Tatay Malindahay og usa ka komentaryo gikan sa mgamisaksi sa maong paghusay nga nagkanayon: “Mahimokaha sa datu ang pagsulbad niini nga panagbangi kon angbarangay kapitan man gani mismo napakyas?”Sa panahon sa paghusay, ang palaghusay nahimutangsa usa ka peligroso nga kahimtang. Si Junie, ang anak niAmba Palasambag, mitaho: “Sa niaging panahon, naa paydaghang duguang panghitabo. Murag nag-unay-unay ba.Wala’y laing buot maghikog adto paghusay kay init angpikas ug pikas. Kini si Amba Palasambag magpakabayanigyod kay og dili ka magdala og kaisog natural nga dili kagyod makahusay.” Si Amba Palasambag midugang pagingon:“Kon maghusay ta og mga away, ato na nga masugalang atong kinabuhi. Abi na nato nga mamatay na ta. Diliingon nga tiawtiaw lang.”Sumala kang Tatay Manuel, ang paghusay sa bangi ugpagpatunhay sa kahusay ug kalinaw mao ang nag-unanggihandum sa mga katigulangan. “Kinahanglan walay mgabangi. Kun adunay mga bangi, kinahanglan ang datu deretsogyod atimanon aron dili mokaylap ang kagubot.” Tungodniini, si Tatay Malindahay miingon: “Kung magdatu ka unyadili man lang ka kabalo mohusay, ayaw nalang diha.”166

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa PanagbangiMatag datu adunay mga pamaagi aron makab-ot angmalampuson nga paghusay sa bangi. Si Tatay Diknonagkanayon: “Ang paghusay dili man na paisugay, perohusayon sa maayo nga paghusay.” Alang kang Tatay Yukmo:“Dili mahimong moinit akong ulo. Ako silang puyokpuyokon.Mura ko og bata.” Ang pagkamainubsanon mao ang usa samga hiyas nga angayan huptan sa usa ka datu. Dugang pa niTatay Yukmo:“Uyon-uyonan nako, akong diskartehon. Dili ko mosukol.Dili kog kaulit. Tawatawahan lang nako. Ingon ko, ‘Dili kogusto nga magpadayon ang inyong kasamok kay nawili akokaninyo. Ayaw mo pagpadayon kay bisan ako ang hukmansa kamatayon, kay basta gusto lang ko masulbad ang inyongkaso kay nawili ako kaninyo.”Ang mga datu gimahal sa mga tawo, gitahud ug gidayegtungod sa ilang pagkamanggialamon, maayo nga binuhatanug ang ilang kahanas sa paghusay. Mao usab kini anghinungdan nga daghan ang nasina sa mga datu. Si AmayMantangkilan misugilon nga:“Daghan na kaayong higayon nga diin ako gikasinahansa uban nga mga datu. Pero ako musoksok gyud ko, mangitalang noon ko ug paagi para nga masulbad ang problemanga akong naatubang. Mangita sad ko og mga paagi ngamakapalukmay sa gibati adtong mga tawo nga nasina sa ako.Imbis unta nga malain ug masuko ko sa ilaha tungod sa ilangkasina, ang akong buhaton ako silang gadasigon nga ato nanghunungon ang atong pagsinahay.”Human sa usa ka malampuson nga paghusay, bation samga datu ang kagaan sa ginhawa ug kalipay. “Nindot angpaminaw pagkahuman sa kaso, ug kon makita nimo ngamabalik ang maayo nga pagtagad sa duha ka nalambigitsa kaso,” matud pa ni Datu Manbutalan. Alang kang DatuMandedlyne, “Malipayon gyud ako kon makita nako nga167

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWmalipayon na kadtong akong nahusay. Makapasamot siya ogkadasig sa akong paglihuk ug pagserbisyo.” Sa usa sa mgamalampuson nga husay nga gihimo ni Datu Manhustuhan,siya miingon, “Nalipay ako kay nakahusay ako. Mobati langako og kalisod labi na kon patay ang hinungdan sa ilangpanagbangi.”Si Tatay Yukmo misumada sa tanang maayong hiyas sa usaka datu: “Dili motumpang, magpa-ubos, dili mahadlok. Konmaghusay, dili magpalaban, maisog siya ug dili maharunganunya dili mapildi sa katarungan.” Kon wala ang mga datu,si Tatay Yukmo miingon: “Wala nay hunong sa kasamok,wala nay makapamadlong, wala nay mangulo.” Ug tungodkay hinulaman man lang ang kinabuhi, si Tatay Yukmo,sama ni Amba Palasambag, nanghinaut: “Ang mga mosunodnga mga kaliwatan maawat nila ang akong mga buhat. Konmawala na ako sa kalibutan, sila na usab ang mopuli kanakoaron mapadayon ang kalinaw, aron magpadayon ang akongmga buhat. Kay ang kinabuhi may kinutuban apan angpaghusay sa kasamok walay katapusan. Walay kinutubanang atong pagpangandoy sa kalinaw.” Matud pa ni AmbaPalasambag: “Kung wala nay datu, magpadayon na angkakulian, mawala na ang balaod, mahuyang na ang mgarelasyon sa tawo, wala nay matarong nga batasan ug natulogna ang dumalongdong.”168

Ikatulong Bahin - Mga Paghusay: Konsepto ug Batasan sa Paghusay sa Panagbangi169

170LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAW

Ikaupat nga Bahin - Pagsumada sa PagtuonIkaupat nga BahinPagsumadasa Pagtuon171

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWKini ang Ilang Sugilanon ...Mga kababaihan sa Kiudto.Ang sugilanon sa mga Higaunon diha sa pakigbisogpara makab-ot ang kalinaw gibalik ug presentarngadto sa nagkalainlaing sektor sa komunidad sa SitioKiudto, Hagpa, Impasug-ong, Bukidnon, Sangalan, GingoogCity ug Minalwang sa Claveria, Misamis Oriental. Kini ngamga sektor gilangkuban sa mga datu ug ilang mga asawa,kababayen-an, kabatan-onan, ug mga myembro sa CivilianVolunteers Organization (CVO), Lupong Tagapamayapa ugBarangay Tanod. Pagkahuman sa pagpaambit, ilang gitubagkining mosunod nga mga pangutana:172

Ikaupat nga Bahin - Pagsumada sa Pagtuon• “Unsay inyong ikasulti sa sugilanon nga bag-o palangninyong nadungog?”• “Mao ba kini ang inyong sugilanon? Ngano ngamakaingon ka nga inyo kini nga sugilanon?”• “Unsa man ang mga mahinungdanong kamatuoran opagtulun-an nga nasaysay sa sugilanaon? Unsa pa anginyong ikadugang?”• “Kung adunay makadungog sa inyong sugilanon ngadili myembro sa inyong tribo, unsa kaha ang ilangmahunahunaan o ikasulti?”• “Unsa ang inyong gusto mahitabo diha sa pagpadayonsa inyong sugilanon?”Nagkalainlain ang mga tubag gikan sa mga sektorpagkahuman sa pagpaambit sa ilang istorya. “Karon pa nakonadunggan sukadsukad ang kinatibuk-ang istorya sa mgakatigulangan,” matud sa mga Dumagat ug mga batan-on. Silanalipay nga nadunggan nila ang istorya sa mga Higaunonnga gipaambit sa mga datu.Mao kini ang ilang sugilanon, matud pa sa mgakababayen-an sa Sangalan. Dili nila madudahanang kahingpit niini tungod kay ang mga datu maoynagpadayag sa maong sugilanon. Niangkon usab ang mgakababayen-an nga sa kasamtangan, ang mga datu lamangang adunay bug-os nga pagsabot ug kahibalo sa maongkasaysayan. Matud pa ni Mario nga anak ni Datu CornelioPinaader, kadaghanan sa mga batan-on karon halos walana nahibalo sa kultura sa Higaunon tungod kay angkahigayunan nagdala kanila palayo sa ilang komunidadpadulong ngadto sa mga siyudad. Sa Kiudto, ang mgatanod ug kababayen-an niangkon nga ang ilang tradisyonhinayhinay na nga nawala ug maayo na lang nga adunay173

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWgrupo sama sa RCED nga maoy nagsulat ug mihan-ay sailang kasaysayan ug kultura.Kini mao ang kasaysayan sa kalinaw, matud pa sa mgatanod, CVO ug sakop sa Lupon sa Minalwang. Ang mgaHigaunon adunay ilang kaugalingon nga mga pamaagisa pagmintenar sa kalinaw pinaagi sa pagpahigayon sapaghusay. Kini nga batasan, matud pa nila, kalakip sa ilangpagtuo, ug busa adunay mga seremonya o ritwal. Ang mgaritwal gitumong ngadto sa mga ispirito “aron masulbad angmga bangi ug problema, hapsay ug malampuson.” Ang mgasakop sa Lupon ug CVO sa Sangalan mipadayag nga angmga kasabutan panahon sa husay hugot ug “wala gayo’ymakapapas” tungod kay kini gisuportahan sa mga seremonyasama sa paghalad og mga baboy ug manok.“Nalipay kami kay naedukar kami,” matud pa sa mgatanod ug kababayen-an sa sa Hagpa. Ang mga batan-onusab miingon nga kini nga sugilanon nakaaghat kanilasa pagpamalandong sa ilang kasaysayan, ug nga angpagsinabtanay, paghiusa ug pagtahud sa matag usa mao angmga mahinungdanon nilang nakat-onan.Kini nakapukaw kanila, matud pa sa mga batan-on saMinalwang. Kini mitabang sa pagpahinundum kanila nga silamga Higaunon tungod kay daghan kanila ang nahikalimotna sa ilang kasaysayan. Sila miangkon nga kanunay nilangmakita ang ilang katigulangan nga magpahigayon ogmga ritwal, apan wala mosangpot sa ilang hunahuna angpagkat-on kabahin niini, pagtuon ug pagsunod sa ilang mgakatigulangan. Kadaghanan sa mga batan-on dili mahibalomodasang, molimbay ug mandalawit. Sama sa mga batan-onsa Minalwang, ang mga kabatan-onan sa Hagpa mipadayagnga sila nahayagan ug naagni sa dugang pagtuki ug pagkatonsa ilang kasaysayan ug tradisyon.174Ang nauna nga pagpresentar sa ilang kasaysayan gilauman

Ikaupat nga Bahin - Pagsumada sa PagtuonPakighisgot sa grupo sa kababayen-an sa Sangalan.nga makahatag og dalan alang sa dugang pagsinabtanaytali sa mga Higaunon ug mga Dumagat. “Nakita nga naaypagsinabtanay tali sa mga Dumagat ug mga Higaunon.”“Kini nga istorya nakapukaw kanamo ug nakatabang aronmapabalik ang kultura sa Higaunon aron dili kini malubongsa kalimot, ug aron masayod ang mga mosunod nga mgakaliwatan kabahin niini.” Ang istorya magpahinumdumkanila sa paghiusa ug pagtagad sa matag usa ngamakiangayon ug puno sa pagtahud. Ang ilang istorya usabnagtudlo sa daghang mga butang nga bililhon ug balaanalang sa mga Higaunon, sama sa yuta, lasang ug ubang mgarekursos sa kalasangan. Busa miingon ang usa ka batan-onnga ilang angayan ampingan ang mga nahibilin nga bahandisa kinaiyahan. Si Amay Mantangkilan midugang pag-ingonnga ang CADT angay maminternar ug mapanalipdan.“Wala namo gikaulaw ang among kultura,” matud sa175

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWusa ka Higaunon nga partisipante. Sila midugang pag-ingonnga kon ang usa ka dili Higaunon makabasa ug masayodsa ilang istorya, siguro madani pa sila nga mangita kon asaang mga Higaunon. “Maingganyo sila nga makabalo pa ogdugang” tungod kay sa ilang sugilnanon napadayag angpagkaiusa sa mga Higaunon ug mga Dumagat, matud pasa mga partisipante sa Kiudto. Apan sila usab misulti sailang mga kabalaka. “Ang ubang tawo nga nakadungogsa among sugilanon basin masina kanamo ug gub-on angamong kultura.” Apan tungod kay ang ilang sugilanonkabahin sa diwa sa kaayo ug pagtahud sa usa’g-usa aronsa pagkab-ot sa kalinaw ug panaghiusa, ang mga asawa sadatu miingon nga “madasig sila nga ila sad ning buhaton.Ila tang panaminan.”Higaunon children in Kiudto.176

Ikaupat nga Bahin - Pagsumada sa PagtuonUg ang Ilang SugilanonMagapadayon …“Atong ipadayon ang kultura ug pamatasan,” matudpa sa usa ka batan-on sa Minalwang. “Ipadayon usab angpagtuon sa tribo,” siya midugang pag-ingon. Sila miingonnga samtang buhi pa ang mga katigulangan, kinahanglanmahibaw-an nila ang tanan aron ilang kining mapadayon.Ang mga datu ug ang ilang mga kapikas usab miingon ngaang pagtuo nga Higaunon kinahanglan mapalungtad, ugsamtang ang mga batan-on nagkat-on sa kultura, ila usabipadayon ang ilang pagtuon sa tulunghaan “aron dili silamadaug-daug.” Ang diwa sa panaghiusa, pagtinabangay,pagtahud ug pagsinabtanay kinahanglan magpasulabi.Samtang sila nagkahiusa sa pag-ingon nga ang ilangkultura angayan nga mapreserbar o mapadayon, adunay mgaaspeto nga angayan usbon, matud pa ni Datu Mandedlyne.“Dili ako supak nga ipabilin ang kinaiya nga Higaunonpero dunay gamay nga pag-usab. Kon maoy nabatasan natokaniadto nga bisan asa lang nato ilabay ang atong hugaw,dapat usbon na kana kay sa tinuod proteksyon man kanasa atong panglawas.Dili man mahimo nga Higaunon dinhiDumagat didto. Unsaon man nato paglig-on ug pagkasumpaykon walay gamay nga usbon?”Si ’Tay Dikno usab miingon nga ang sugilanon sapagtinabangay tali sa mga Higaunon ug mga taga-NGOskinahanglan nga magpabilin. Sila kanunay andam sa pag-abagalang ka kalambuan sa ilang katawhan. Alang sa mga batanonsa Kiudto, sila naglaum nga ang pangagamhanan mohatagkanila og dugang pagtagad. Usa ka tanod sa Kiudto usabmisugyot sa pagpahigayon og usa ka dako nga panagtigum177

LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWsa mga datu nga iyang gitawag og “reunion” ug uban pangkalihukan sa mga katigulangan nga magpakita nga buhi angkultura sa mga Higaunon. Kini nga mga kalihukan gitumongaron mapreserbar ang pipila ka mahinungdanong aspeto sakulturang Higaunon ug sa samang higayon, masanta ang mganegatibo nga epekto nga dala sa modernong batasan ngadtosa kultura sa mga Higaunon.Si Romeo Pinalandang, sitio leader sa Minalwang,miingon: “Ang kultura nagkahinayhinay na og kawala. Untanaay dokumento nga mabasa sa mga batan-on kung mawalana ang mga tigulang. Kini mao ang hiniusang sugyot sa mgapartisipante sa tulo ka barangay. Sila naglaum nga ang ilangsugilanon mahisulat, o mahimong libro, o madokumento sabisan unsa nga paagi. ““Mahimo untang libro ang buhingsugilanon sa mga Higaunon.” Hinaut nga kini nga libromagsilbi nga handumanan sa mga katigulangan ug isip giya samga kabatan-onan ug ngadto sa uban kabahin sa kasaysayanug kultura sa mga Higaunon.178

Ikaupat nga Bahin - Pagsumada sa Pagtuon179

180LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAWPasalamatSa mga komunidad, ilabina sa Tribal Council, BarangayCouncil, Lupong Tagapamayapa, Civilian Volunteers,Kahugpungan sa mga Kababayen-an, Kahugpungan sa mgaKabatan-onan, Kabataan, Mga Opisyal ug Lumilihok sa Lokalnga Pangagamhanan sa mga mosunod nga lugar:• Barangay Sangalan, Barangay Kalipay, BarangayEureka, Barangay Kamanikan, Siyudad sa Gingoog,Probinsiya sa Misamis Oriental• Barangay Minalwang, Lungsod sa Claveria,Probinsiya sa Misamis Oriental• Barangay Hagpa, Barangay Kalabugao, Lungsod saImpasug-ong, Probinsiya sa Bukidnon• Agusan del Norte• Agusan del SurSa pamilya sa Balay Mindanaw:• Balay Mindanaw Foundation, Inc.• Katilingbanong Pamahandi sa MindanawFoundation, Inc.• Balay Alternative Legal Advocates for Developmentin Mindanaw, Inc.• Balay Davao Sur, Inc.• Bangko sa Balay Foundation, Inc.Sa kauban sa support group sa Mindanaw HigaunonCumadonSa mga naghulagway sa mga kalihukan sa pagtuon:Kalayaan Anjuli Gatuslao, Jimson Hapson, Annie Mae Parco,Marcelo Penaso, Melody U. Salise, Donna Banaynal, ElizabethLaurico, Charmaine Mae Dagapioso-Baconga, GisebelleGarcia-Hernandez

181

182LUMADNONG PAGKINABUHI NGADTO SA KALINAW