201208-09il

REBOLUSYONARYO A DYARYO TI UMILI ITI AMIANAN-LAUD A LUZON
DANGADANG EDITORYAL
AGOSTO-SETYEMBRE 2012 � TAWEN 26 BLG 5 � P10.00 � IPÁSA NO MABÁSA
Paregtaen ti tignayan a masa,
labanan dagiti kontra-umili a linteg
Sakbay pay a rambakan dagiti nainsigudan nga
umili ti National Minority Week idi umuna a
lawas ti Agosto, tallo nga agsasaruno a linteg
ken gakat a lehislatura ti “inregalo” ti rehimen nga
US-Aquino. Umuna iti daytoy ti panangbaliw iti
linteg iti panagminas babaen iti Executive Order
No. 79. Sakbay pay daytoy, narebisa idi Abril ken
nairuar manen ti Administrative Order (AO) para
iti Free Prior and Informed Consent (FPIC), a naudi
a naiyaramidan ti AO idi pay 2006. Kabayatan
na, itamtambor dagiti paspasurot ti rehimen ti
maikatlo nga organiko a linteg nga agtartarigagay
www.philippinerevolution.net/publications/dangadang
MARTIR TI REBOLUSYON
PANNIRIGAN
SEKSYON MEDIKAL
1
13
18
20
manen nga itakder ti ubbaw nga awtonomya
iti Kordilyera.
Dagitoy a linteg ken gakat a lehislatura,
a kas kadagiti dadduma pay a naipasa a linteg
maipanggep iti panagminas ken kadagiti
nainsigudan nga umili, ket armas ti agturturay
a dasig tapno pakaruen ti panagtakaw kadagiti
ansestral a daga, igalut dagiti ima, ken
ikompromiso ti karbengan ken pagsayaatan dagiti
nailian a minorya, ken takawen dagiti rekurso
ken natural a kinabaknang dagiti kabambantayan
ken aplaya.

Nakarkaro a Panagtakaw ti Ibunga ti EO79
Kakaruan ken maudi kadagitoy ti EO 79.
Manangallilaw ken napeggad ti disenyo ti
Malacañang iti daytoy a linteg. Maibilang kadagiti
probisyon daytoy no sadino a dehado dagiti nailian
a minorya ken kabuklan nga umili ti sumaganad:
Ilimlimita iti balitok, pirak, chromite, ken
kadagiti saan a metal a mineral ti mabalin a minasen
kadagiti small-scale mines (SSM). Daytoy ket iti laksid
ti kinapudno nga iti adu kadagiti SSM, dakdakkelen
dagiti ir-iruar dagiti minero a gambang ngem iti
balitok. Nalawag a panggep daytoy a probisyon nga
ilatang ti dadduma pay a klase ti mineral kadagiti
dadakkel a korporasyon iti minasan (LSM).
Maiparparit ti operasyon dagiti SSM a saan a
rehistrado iti Minahang Bayan iti uneg ti RA 7076,
ken iti kasta ket mangted-dalan iti panagsakup
dagiti LSM iti ansestral a daga. Talaga a saan a
nakarehistro iti Minahang Bayan ti kaaduan kadagiti
SSM iti Kordilyera (ken sumagmamano a paset ti
Ilocos) gapu kadagiti killo a probisyon daytoy, kas iti
panangilimita iti dua a tawen nga operasyon idinto
DANGADANG
AGOSTO-SETYEMBRE 2012
TAWEN 26 BLG 5
REBOLUSYONARYO A DYARYO TI UMILI ITI AMIANAN-LAUD A LUZON
Ti dangadang ket rebolusyonaryo a dyaryo ti
umili iti Amianan-Laud a Luzon. Kas dyaryo ti umili,
ditoy a maipablaak dagiti kinapudno a laplappedan
ken kalkaluban dagiti agturturay a dasig. Ditoy a
maammuan tayo dagiti damag ken impormasyon
a saan a rumrummuar kadagiti dyaryo, radyo, ken
pagiwarnak a kontrol dagiti managgundaway ken
manangidadanes a dasig.
Ti dangadang ket rummuar maminsan a daras
kada dua a bulan iti tarabay ti Partido Komunista
ti Pilipinas. Tapno naan-anay nga agserbi daytoy
kas boses ti umili, dawaten mi nga ipatulod yo
dagiti damdamag, komentaryo, kanta, iskit, daniw,
drowing, ken dadduma pay a kayat yo a maipablaak.
Kasta met a silulukat kami iti ania man a dillaw,
obserbasyon, ken singasing.
Pagtitinnulongan tayo a padur-asen ti dangadang.
Ti sangapulo a piso a presyo ti dyaryo tayo ket
bassit a boluntaryo a donasyon tapno masuportaran
ti agtultuloy a panagruar na.
a 25 tawen ti mait-ited kadagiti LSM, ken gapu ta
sakbay pay a rimmuar dagiti reaksyunaryo a linteg
ken annuroten, nabayagen a paset ti biag dagiti
nainsigudan nga umili ti artisanal a panagminas.
Saanen a “first-come, first-serve” ti basaran ti
panangaprubar iti aplikasyon iti panagminas no di
ket nginnatuan ti “bid”. Ngem saan a kas iti sektor iti
konstruksyon nga agraraira iti DPWH, agraraira iti
industriya ti panagminas dagiti kartel ken chamber of
mines no sadino a nalimed a pagbibingayan ti alokasyon
dagiti aplikasyon. Nayon pay, mabalin nga imanipula
ti maymaysa a kompanya ti bidding gapu ta nakaadadu
ti subsidyaryo wenno alyas daytoy, a kas iti walo a
kompanya ti Lepanto Consolidated Mining Company,
Inc.- Goldfields ken pito iti uneg ti Solfotara/Canex.
Waswaswasen daytoy dagiti agraraira nga
ordinansa iti lokal a mangiparparit iti managdadael
nga LSM, a kadawyan a nagun-od babaen iti
pannakidangadang ti umili. Masapul a sumurot
dagiti lokal a gobyerno iti nasyonal a regulasyon.
Gapu ta napirmaanen ti kaaduan kadagiti kontrata
iti panagminas, saan a kayat ti rehimen nga US-
Aquino a “mapabainan” daytoy kadagiti LSM gapu
kadagiti lokal nga ordinansa. Isu nga ar-aramaten
na ti amin a pamuspusan tapno agtulnog dagiti lokal
a gobyerno, aglalo kadagiti lugar dagiti nailian a
minorya a manglaplapped iti interes ti Malacañang.
Ubbaw nga ipampannakkel ti EO a mapaspasardeng
kanon ti panagminas iti adu a lugar. Ngem
talaga nga ilinglinged daytoy iti publiko a saan a
gargarawen dagiti agrarairan nga aplikasyon, nga
ita ket dumanonen iti nasurok a maysa a milyon
nga ektarya, wenno maysa iti tunggal 30 ektarya iti
pagilian. Nasurok a kagudua ditoy ket ansestral a
daga. Inaprubaran ti rehimen nga US-Aquino mismo
ti operasyon a panagminas iti 270,000 ektarya iti
uneg ti napalabas a dua a tawen. Ti ipampannakkel
ti Malacañang a “moratorium” kadagiti baro nga
aplikasyon ket iti aktwal panangtawar ti oras tapno
maikkan-lugar ti amin a mayat nga agbayad iti
gobyerno aglalo dagiti dadakkel a burukrata nga
agpappapuskol iti bulsa.
Idi iruar ti reaksyunaryo a gobyerno ti
Implementing Rules and Regulations (IRR) ti EO 79,
naiyatras daytoy ken naamyendaran kalpasan ti
sumagmamano nga aldaw tapno mangted-dalan
kadagiti reklamo ti chamber of mines. Maibilang
2 DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012

kadagiti nayon a panagpalukay nga inted kadagiti
dadakkel a kapitalista ti narebisa nga IRR ti:
� Panangipalubos a kalpasan ti 25 tawen nga
operasyon ti LSM, agtultuloy pay daytoy iti nayon
a 25 tawen nga awan ti panagbalbaliw iti kontrata
wenno katulagan iti gobyerno. Iti umuna a bersyon
ti IRR, mabalin a dagiti baro a kondisyonen ti iraira
kalpasan ti umuna a 25 tawen ti panagminas.
Nalawag a dakdakkel ti ganansya dagiti LSM ken
dagiti agpapautang a kapitalista kadagiti at-atiddog
ken tuloy-tuloy a katulagan.
�
Mabalin a sumaklaw iti kaabay wenno kadekket
nga erya a pagminminasan iti kondisyon a kapada ti
agraraira a kontrata—iti kasta, mabalin a ti bassit nga
erya laeng nga indeklara a pagminasan ti maysa nga
LSM idi damo ket kasla lastiko nga umakaba laengen iti
uneg ti agarup maymaysa wenno kapada a kontrata. Iti
uneg ti EO 79 ken ti umuna a gakat nga IRR, rumbeng
nga awan pay ti baro a kontrata a maaprubaran agingga
a saan a makaaramid ti Kongreso ti baro a linteg iti
panagminas a mangtalantan iti dakdakkel a buis ti
gobyerno. Ngem naiyatras daytoy isu a mabalinen nga
ituloy dagiti baro nga aplikasyon.
Inwalin ti EO 79 ken IRR daytoy ti gakat nga
alternatibo a linteg iti panagminas nga indatag iti
kamara de representante dagiti pannakabagi dagiti
progresibo a party list. Panggep daytoy nga alternatibo
a linteg a waswasen ti Mining Act of 1995 a nangteddalan
iti nakaro a panagtakaw dagiti imperyalista
kadagiti mineral a rekurso ti pagilian aglalo kadagiti
ansestral a daga dagiti nailian a minorya .
Bogus nga Awtonomya
Kabayatan na, matungtungtong ita iti
Kongreso ken naipasan iti umuna a panagdengngeg
ti maikatlo nga organiko a linteg, iti duron dagiti
agpampanday-linteg manipud iti Kordilyera. Kayat
dagitoy a biagen manen ti gakat nga ipada ti rehiyon
iti Autonomous Region for Muslim Mindanao (ARMM),
itakder ti burukrasya ken rehiyunal a lehislatura
ken iti kasta ket awisen ti suporta ti akintengnga
a puersa iti panangsuporta iti nakarkaro a
panagtakaw iti ansestral a daga. Kas iti immuna
a dua nga organiko a linteg (RA 6766 ken 8438)
a naibasura iti napalabas, maysa nga ubbaw nga
awtonomya ti maigakgakat nga awan ti maipaay a
pudno a pagimbagan kadagiti nailian a minorya.
No maipatungpal ti bogus nga awtonomya,
mapapartak ti panangiyaramid dagiti imperyalista
kadagiti memorandum of agreement wenno katulagan
iti panagtakaw. Ikkan-dalan daytoy dagiti rehiyunal a
linteg a mangpunas kadagiti nainsigudan a sistema ken
tradisyon a manglaplapped iti panangagaw iti ansestral
a daga, kas iti komunal a panagtagikua ken nainsigudan a
panangiwanwan, ken panangusar iti daga. Mapalubosan
ti nakarkaro a pribatisasyon, komersyalisasyon, ken
panangiwaras kadagiti ansestral a daga.
Awan ti magun-od a pudno nga awtonomya agingga
nga agraraira ti mala-kolonyal ken mala-pyudal a sistema
ti kagimongan. Maragpat laeng daytoy kagiddan ti panagballigi
ti nailian demokratiko a rebolusyon. Mangipaay
daytoy a rebolusyon ti pudno nga industriyalisasyon no
sadino a dagiti minasan ket usaren para iti pagimbagan
dagiti umili, saan a para iti pastrek dagiti ganggannaet ken
agturturay a dasig. Kasta met a maipatungpal ti pudno a
reporma iti daga a mangisigurado nga amin a mannalon
ket maadaan ti daga a masukay.
Ipinget ti pannakidangadang laban
kadagiti managdadael a linteg
Umab-abante ita ti nalawa a kampanya a masa
laban iti nakarkaro a panagtakaw, ken kontra kadagiti
baro a mandar ken gakat a linteg nga instrumento
dagiti imperyalista ken lokal nga agturturay a dasig.
Kagiddan dagiti barikada ken piket laban kadagiti
LSM ken kontra iti EO 79, agtultuloy nga instrumento
dagiti makidangdangadang a nailian a minorya
dagiti linteg a kas iti mandar iti FPIC tapno ipaidam
kadagiti mannanakaw ti panangagaw iti ansestral a
daga. Masapul nga ipan iti kalsada ti panangsupyat
iti mananggudua a bogus a gakat a rehiyunal nga
awtonomya. Nakasanggir ti pannakidangadang kontra
iti panangipalubos kadagiti LSM ken kadagiti linteg
a mangagaw kadagiti ansestral a daga iti nairut a
panagkaykaysa dagiti nailian a minorya.
Agal-allungogan ti panawagan a waswasen
ti EO79, ibasura ti gakat nga organiko a linteg para iti
awtonomya, gibusan ti panagtakaw iti ansestral a daga,
ken ragpaten ti pudno a reporma iti daga ken nailian
nga industriyalisasyon para iti pudno a panagdur-as.
Aggigiddan nga iyabante ti panangbukel iti base a
masa, ti pannakidangadang a masa, ken ti armado a
pannakidangadang nga isu’t mangipatungpal kadagiti
tarigagay dagiti nailian a minorya ken umili a Pilipino.
DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012
3

Ti free, prior and informed consent wenno FPIC
ket pammalubos kano nga it-ited dagiti nailian
a minorya (NM) para kadagiti maisayangkat
a programa wenno proyekto wenno ania man nga
aktibidad kadagiti komunidad da. Daytoy ket maysa
kadagiti pamuspusan ti reaksyunaryo nga agturturay
a dasig tapno ikkan-dalan ti panagtakaw dagiti
dadakkel ken ganggannaet nga agpupuonan iti
ansestral a daga dagiti NM.
Narebisa manen ti guidelines para iti panangala
ti FPIC itay Abril 2012 babaen iti Administrative
Order No. 3 Series of 2012 ti National Commission
on Indigenous Peoples (NCIP). Ditoy a nailanad,
iti uneg ti Section 19, dagiti maawagan nga
extractive/large scale nga aktibidad nga agkasapulan
ti pammalubos manipud kadagiti apektado a
komunidad. Maibilang kadagitoy nga aktibidad ti
panagsukisok, panangipatungpal kadagiti proyekto
a mabalin a makaapektar iti pagbiagan ken aglawlaw
da a kas iti panagminas, panangitakder ti dam,
geothermal power plant, kdpy. Iti panangala ti FPIC,
nangiplastar ti gobyerno babaen iti NCIP ti addangaddang
a panangiproseso iti daytoy.
Manipud idi mairuar ti NCIP Administrative
Order No. 3 Series of 1998 maipanggep iti FPIC iti
uneg ti IPRA, (nga isu’t nangibangon iti NCIP), naminanon
a daras a narebisa daytoy tapno mangiserrek
ken mangbaliw kadagiti sumagmamano a probisyon
a mangpino ken mangpapaspas iti proseso ti
panagtakaw. Umuna idi 2001, sumaruno idi 2003, idi
2006, ken ti kaudian ket itay Abril 2012. Iti naminano
a daras a panangrebisa, awan ti signipikante
Maikapat a panangrebisa iti FPIC,
lalo a panangibaddek iti karbengan
dagiti nailian a minorya
nga impaay daytoy iti panangpatibker ti posisyon ti
umili gapu ta ti mismo a proseso, uray ti NCIP, ket
mangipakpakita ti panangpabor kadagiti negosyo a
kas iti kompanya ti panagminas. Nalawag daytoy iti
kapadasan dagiti NM no sadino nga agmanmaniobra
ti NCIP ken dadakkel a kompanya tapno makuna
laeng a nangted ti FPIC dagiti umili ti komunidad.
Maysa nga ehemplo ket ti napasamak idiay
Barangay Gambang, Bakun, Benguet, no sadino
a pinalubosan ti NCIP a pagsisinaen ti kompanya
a Royalco Philippines Inc. ti panangala ti FPIC iti
nadumaduma a paset ti barangay. Kalpasan daytoy
ket inikkan ti NCIP ti kompanya ti certificate of
precondition ken certificate of compliance a nangted
permiso iti daytoy a mangiyaramid ti eksplorasyon
iti lugar. Ti barangay council, munisipalidad ti Bakun,
uray ti provincial board ket nangipasan kadagiti
resolusyon nga agpampanawagan iti pannakakansela
ti operasyon ti Royalco kas panangsupyat iti
maanomalya nga operasyon daytoy iti komunidad.
Iti uneg ti baro a guidelines, nainayon ti sumagmamano
kadagiti kontrobersyal a probisyon a lalo
laeng a mangted-dalan kadagiti maniobra ken
taktika para iti bentahe dagiti dadakkel a negosyo:
No kaspagarigan palubosan ti umili ti maysa a
proyekto, ti royalties a rumbeng a mapan kadagiti
komunidad ket mabalin laeng nga ited ken imatonan
ti maysa a nainsigudan nga organisasyon a bigbigen ti
NCIP. Sakbay met a maited daytoy a pondo, masapul
nga adda pay pammalubos manipud iti dadaulo ti
NCIP ken ti komisyoner iti rehiyon. Amin a komisyoner
ti NCIP ket naggapu iti pito a rehiyon ti pagilian
4 DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012
�

nga addaan ti NM. Uray ti pangilatangan ti pondo
ket inkeddeng metten ti ahensya. Apagkatlo ditoy
ket mapan iti livelihood fund a kas kadagiti proyekto a
pangkabiagan. Ti kastoy nga iskema ket mangilukat
iti nakarkaro a korapsyon ken kontradiksyon iti
nagbabaetan dagiti apektado a komunidad. Agraira
dagiti pinnasuksok ken pinnigsaan iti uneg mismo
ti NCIP ken ti nainsigudan nga organisasyon a
bigbigen daytoy. Ikkaten met daytoy ti wayawaya ti
komunidad ti NM nga agdesisyon mainaig kadagiti
proyekto nga agserbi para iti pangmabayagan nga
interes da a kas iti irigasyon wenno dadduma pay a
prayoridad a proyekto.
� Iti laksid ti rumbeng a konsenswal a galad ti FPIC
no sadino nga amin a maapektaran ket agkaykaysa
iti desisyon da, nadagsen ti akem nga ited ti NCIP
kadagiti elder ken lider. Dagitoy laeng ti mabalin a
tumugaw ken umatendar kadagiti tungtongan iti baet
ti kompanya ken dagiti maapektaran. Nayon
pay ditoy, dagiti lider nga ibilang da a
pannakabagi ti komunidad ti
NM ket masapul a rehistrado
iti ahensya tapno pumasa iti
iyaramid da a validation.
Ik-ikkan-dalan daytoy ti
manipulasyon no sadino a
mapaboran ti maysa a grupo
aglalo ta awan ti nalawag a
pagannurotan no siasino dagiti maibilang
a kwalipikado nga elders. Ti NCIP ti mangikeddeng
no sinno laeng ti mabalin a makonsulta ken ibilang
na nga addaan karbengan nga agdesisyon mainaig
kadagiti proyekto.
�
Maysa met a baro a probisyon ti panangobligar
iti kompanya ti minas a dumawat ti FPIC iti tunggal
tukad ti operasyon na. Mananggudua daytoy a
probisyon gapu ta mangted-gundaway daytoy iti
kompanya tapno usaren ti kapital iti bentahe da –
babaen iti panagpasuksok ken panangkumbinsir
kadagiti umili nga agresulta iti pannakaburak ti
panagkaykaysa iti intar da.
�
Nailanad iti Section 44 (Emergency cases) a saanen
a kasapulan a dumawat ti FPIC iti panangiyaramid
kadagiti plano ti gobyerno wenno ania man nga
organisasyon iti panangsango kadagiti nalipit a
kasasaad karamanen dagiti operasyon ti militar iti
sakup ti ansestral a teritoryo nga adda pakainaigan
na kadagiti hot pursuit operation. Malaksid iti daytoy,
agraraira ti panangisingit iti umuna nga FPIC Guidelines
nga idaldalan met iti proseso ti FPIC ti panangitakder
kadagiti military reservation a kas kadagiti detatsment
ken patrol base. Babaen iti panangkumbinsir wenno
panangirupir iti manmano nga elders, iparparuar
ti militar a lehitimo wenno adda pammalubos
dagiti NM kadagiti garison nga intakder da iti
laksid ti panangiparit dagiti sangalubongan a linteg
iti panangitakder kadagiti kampo iti uneg dagiti
komunidad wenno kadagiti barangay dagiti tribu.
Malaksid iti agtaltalinaed a palso a proseso ti
panangala ti FPIC, pagduaduaan met ti mismo nga
institusyon a rumbeng a pumabor para kadagiti NM.
Kas iti NCIP a saan a pudno nga independyente
nga entidad. Pammaneknek ti
kinaawan fiscal autonomy
daytoy ken adda iti uneg
ti Office of the President.
Ti komisyoner ti NCIP ket
apoyntaran ti presidente
isu a mabalin a masukatan
daytoy sakbay pay a malpas
ti termino na. Gapu iti
daytoy, saan nga adayo nga
agbalin a paspasurot ti NCIP
iti ania man a takder ti agdama a
presidente kasilpo iti panagminas.
Ti NCIP ti masansan a sumsumrek
kadagiti komunidad dagiti NM. Sigurado
a saan a lappedan ti NCIP dagiti baro nga FTAA,
a dumanon iti 270,000 iti kabuklan, a pinirmaan
ni Pnoy iti uneg ti napalabas a dua a tawen.
Agtaltalinaed a tulbek ti nairut a panagkaykaysa
dagiti umili laban iti manangidadanes a patakaran ti
estado. Rumbeng laeng a pairtengen ti laban dagiti NM
tapno irupir ti karbengan da iti rekurso da, karamanen
ti panangirupir iti panangrespeto iti proseso ti FPIC.
Kaipapanan daytoy ti panangusar dagiti nainsigudan
nga umili iti mismo a reaksyunaryo a linteg ti
agturturay a dasig tapno iyabante ti pannakidangadang
ken kampanya a masa laban iti nakaro a panagtakaw
kadagiti natural a kinabaknang iti ansestral a daga.
Iti kamaudianan, ti panangipangato ti tukad ti
rebolusyonaryo ken armado a pannakidangadang ti
mangted-dalan iti pananggun-od dagiti NM ti pudno
a wayawaya iti teritoryo ken rekurso da.
DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012
5

Panagminas iti magnetite,
Pannakapunas dagiti komunidad
Dagiti probinsya ti Ilocos Sur, Ilocos Norte,
Pangasinan, ken La Union ket addaan
galad nga agarup kalalaingan na agingga iti
nangato a peggad kadagiti natural a kalamidad a kas
iti panaglayus, panagreggaay ti daga wenno bantay,
storm surges, ken tsunami. Adda 44 munisipalidad
dagitoy a bulnerable iti sangametro a panagngato ti
tukad ti taaw duron ti climate change ken tallo met
a syudad (Vigan, Laoag, Alaminos) ti nakalayat a
ma-flashflood.
Adu kadagiti munisipalidad dagitoy uppat a
probinsya ket mangsaksaklaw iti aplaya. Kaaduan
kadagiti nakatakder a komunidad ditoy ket kangrunaan
a nakasanggir iti rekurso ti taaw para iti
pagbiagan da. Iti laksid ti kaawan ti kapasidad ti
gobyerno a mangsungbat iti kalamidad, lalo pay
nga iluklukat dagitoy iti peggad dagiti umili iti
panagdupudop dagiti aplikasyon, aprubado, ken
ligal nga operasyon ti panagminas iti magnetite.
Ania ti Magnetite ken apay
a minasen daytoy?
Ti magnetite ket nangisit a mineral a bukbuklen
ti landok ken oxygen. Maysa daytoy a prinsipal a
pangal-alaan ti landok malaksid iti hematite. Ti met
landok ket maysa a metal a kangrunaan a maususar
iti panangaramid ti asero. Adda galad daytoy a
magnetiko isu a nalaka nga isina iti arinsaed babaen
iti panangusar ti magnet.
Iti nabayag a panawen, ti produksyon ti asero ket
nakasanggir iti landok a kangrunaan ket agtaud iti
high grade a deposito ti hematite iti uneg ti daga wenno
kadagiti kabambantayan. Adda pangmabayagan a
pangkasapulan iti asero nga isu’t mangpatpatalinaed
iti nangato a presyo ti landok iti pagtagilakuan, ken
gapu iti turong ti panagbagsak ti suplay ken kalidad
ti maal-ala a landok manipud iti hematite kadagiti
pagilian a kangrunaan nga agiluluas iti daytoy a
kas iti Australia ken India, makunkonsentraan ita
ti atensyon ti panangpadur-as iti panagminas iti
magnetite. Nayon na pay, segun kadagiti kompanya,
nababbaba ti gastos iti produksyon ti landok ken
asero manipud iti magnetite.
Dagiti deposito ti magnetite ket masarakan iti
daga ken taaw. Masansan met a mailaok daytoy
kadagiti darat ti aplaya, sand dunes, ken iti uneg
ti taaw ken karayan isu a maawagan met daytoy a
black sand.
Wagas ti panagminas iti magnetite
Ti panagminas iti magnetite a nailaok iti batbato
wenno naba ket kapada ti panagminas ti dadduma
pay a metal. Open pit ken underground mining ti maususar
a wagas. Ti magnetite wenno nangisit a darat
kadagiti aplaya ken sand dunes ket maala babaen
iti dadakkel a backhoe; san to bunagen dagiti trak a
maipan iti planta nga isu’t mangisina ti magnetite
iti kadawyan a darat.
Iti uneg ti taaw ken karayan, ti panagminas
ti magnetite ket kadawyan a mausaran ti makina a
dredge wenno dredger. Maysa a tipo ti maus-usar a
dredger ket ti hydraulic wenno airlift no sadino nga
6 DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012

igupen daytoy ti deposito babaen iti panangibomba
ti danum wenno angin. Adda met maaw-awagan a
mechanical dredge a kas iti clamshell bucket a kapada
ti wagas ti panagbunag iti deposito ti backhoe
kadagiti aplaya. Dagiti dredge ket kadawyan a
nakakabit kadagiti dadakkel a barko. Ditoy metten
a maar-aramid ti sumagmamano nga addang iti
panangiproseso ti magnetite a kas iti panangdalus
ken panangisina ti arinsaed. Direkta nga iti daga
metten a maibelbelleng ti rugit wenno tailings
manipud iti panangiproseso ti magnetite.
Iti agdama, ti wagas ti panagminas iti magnetite
iti daga ken taaw iti pagilian ket maus-usaran ti
dredger ken backhoe.
Wagas iti panagmina #1
Wagas iti panagmina #2
Dagiti epekto ti panagminas iti magnetite
Dagiti wagas ti panagminas iti magnetite iti
aplaya ken taaw ket addaan kagiddan nga epekto
iti kalikasan ken ekolohiya a kas iti panangpakaro
iti pannakaiyanud ti aplaya ken pannakadadael ti
pagtaengan dagiti ayup ken mula iti uneg ti danum.
Panangpapaspas ken panangpakaro
iti pannakaiyanud ti aplaya
Dagiti allon a duron ti angin, ayus, ken dalluyon
ket natural a salik iti pannakaiyanud ti aplaya.
Ngem segun kadagiti eksperto, dagiti dadduma
pay a salik a kas iti pannakadadael ti coral reefs
ken bakawan, panangitakder kadagiti istruktura
nga asideg iti aplaya, ken panagminas iti aplaya
ken taaw ket mabalin a mas insigida nga agbunga
ti pannakaiyanud ti aplaya ken iti agangay ket ti
panagatras ti aplaya.
Iti maysa a panagadal ti grupo dagiti geologist
iti panangmapa ti bulnerabilidad ti pannakaiyanud
ti aplaya iti abagatan a paset ti La Union, ti saplit
dagiti allon ken coastal mining ti mayor a salik a
nangibunga ti pannakaiyanud ti aplaya iti lugar.
Ti temporaryo a pannakaiyanud ti aplaya a duron
ti napipigsa nga allon gapu kadagiti bagyo ket
nagresulta iti relokasyon dagiti residente. Kadagiti
lugar no sadino a napaspaspas ken tuloy-tuloy ti
pannakaiyanud ti aplaya, maiduron dagiti residente
a kanayon nga umakar iti nataltalged a lugar. Iti kaso
DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012
7

dagiti taga-Pilar, Bauang, La Union, naminlima nga
immakar dan ti pagnaedan manipud idi 1975.
Iti panagminas ti kompanya a FILMAG Holdings
idi 1964-1974, mapatta-patta a dumanon iti dua a
milyon a cubic meters ti magnetite ti naala iti aplaya
ti La Union. Ti kabatog daytoy, iti konserbatibo
a panangtantya, ket pannakaiyanud ti 100
kilometro a kaatiddog ti aplaya no gudua-guduaen
daytoy dua a metro a panaguneg ken sangapulo a
metro a panagatras ti aplaya. Daytoy a nalawa a
panagkali iti aplaya ken sand dunes ket nagresulta
iti panagbassit ti erya ti beddeng ti daga ken taaw.
Basar iti panagadal ti DEFEND-Ilocos,
sumagmamano a tawen kalpasan ti agsaruno a
panagminas ti FILMAG ken Anglo American, ininut
a sinagaban dagiti umili ti epekto daytoy iti
lugar da. Ti Anglo ket nagopereyt idi 1976-1979
kadagiti munisipalidad ti Sto. Tomas, Agoo, Caba,
Bauang, ken paset ti San Fernando, La Union. Ti
11 ektarya a sakup ti agarup 1,500 residente ti
Pilar ket in-inut nga immakikid. Idi 2005, ti 11
ektarya ket nagbalin a 1.65 ektarya laengen ken
idi 2009, dua nga ektarya ti nabati. Manipud iti
populasyon daytoy nga 812 idi 2005, bimmassiten
daytoy iti 400 gapu iti panagpanaw dagiti residente.
Nayon pay dagiti salik a nadakamat, ti saan a
maliklikan nga epekto ti climate change a lallalo a
mangpakaro iti panagatras ti aplaya iti masakbayan.
Daytoy ket gapu ta ti climate change ti mangiduron
iti panagngato ti tukad ti taaw ken sumansansan
a napipigsa a bagyo.
Pannakadisturbo ken pannakadadael
ti natural a pagtaengan
Napateg ti akem dagiti natural habitat wenno
natural a pagtaengan iti istabilidad ti aplaya.
Agserserbi daytoy a natural a proteksyon laban iti
pannakaiyanud ti aplaya. Dagiti aplaya, sand dunes,
bakawan, ken coral reefs ket agserserbi a proteksyon
iti saplit ti allon. Makissayan daytoy ti puersa nga
awit-awit ti napipigsa nga allon iti panangsaplit
daytoy iti aplaya. Segun iti UNESCO (State of the
World’s Oceans Report), 70%-90% ti enerhiya ti
allon ti naagsep basar iti salun-at ti ecosystem na.
Ti magnetite ket maysa a nadagsen a materyal a
tumultulong iti darat tapno daytoy ket saan a nalaka
a maiyanud dagiti natural a salik a kas iti allon, ayus,
ken panagdalluyon ti taaw. Isu nga uray maisubli ti
darat kalpasan a maala ti magnetite manipud ditoy,
mas bulnerable daytoyen iti pannakaiyanud.
naduma-duma a linya ti depensa ti natural
a pagtaengan laban iti pannakaanud ti aplaya
Ti met arinsaed iti datar ti karayan ken taaw
ket esensyal a paset dagiti pagtaengan iti karayan
ken taaw. Dagitoy a pagtaengan ti mangsupsuporta
kadagiti ikan ken lames, mula, ken dadduma pay
nga organismo nga agbibiag iti danum. Natural
iti panagminas iti uneg ti taaw wenno karayan a
maus-usaran ti dredger ti pannakadisturbo dagiti
pagtaengan ken topograpiya daytoy.
Dagiti sumaganad ket epekto iti pagtaengan ti
pannakausar ti dredger ken pannakaibelleng ti rugit
manipud iti pannakaiproseso ti magnetite:
Pannakapukaw wenno pannakaikkat ti ayup ken
mula nga agnanaed iti datar ti taaw ken karayan. Iti
panangusar ti dredger, mailaok dagiti organismo nga
agbibiag ditoy iti panangala ti darat wenno materyal
iti uneg ti danum. Mabayag ti panawen sakbay a
maisubli dagiti nadisturbo a pagtaengan aglalo no
aramiden daytoy iti atiddog a panawen.
Yaadu ti tumpaw a basura ken panaglibeg ti
danum. Ti yaadu ti tumpaw a basura ket mangibunga
ti panaglibeg ti danum. Iti kastoy a kasasaad,
basbassit wenno narabaw laeng ti kabaelan a
saruten ti pudot manipud iti init. Ti pudot ti init
ket esensyal a kasapulan dagiti organismo iti danum.
maituloy iti PANID 12��
8 DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012
�
�

Ti mais ket maysa kadagiti kangrunaan a mula
iti Pilipinas. Idi 2011, dumanon iti 2.547
milyon nga ektarya ti dagdaga iti pagilian ti
mamulmulaan iti daytoy.
Ti mais ti kangrunaan nga alternatibo iti pagay iti
pagilian ken ramen kadagiti adu a produkto a makan
uray iti feeds para kadagiti ayup, isu a nagpadur-as
ti nadumaduma a tipo ti mais para iti nasaknap a
produksyon daytoy. Iti panagruar dagiti hybrid a tipo
daytoy, ginundawayan dagiti dadakkel a kompanya
tapno iserrek dagiti genetically-engineered (GE) a
mula wenno genetically modified organism (GMO).
Idi 1996, nagrugi nga inyam-ammo ken impasaknap
kadagiti mannalon ti GMO a mais ti nakadakdakkel
nga agrochemical a kompanya a Monsanto idiay US.
Naawagan daytoy a Bt corn wenno MON810.
Segun iti kompanya, mangibunga kano ti nasao
a tipo ti mais ti dadakkel a kantidad ti apit. Daytoy
laeng kano ti tipo nga adda apit nga 8.5-10.5 tonelada
kada ektarya. Nayon pay ditoy, iti panagmula ti
Bt corn, makissayan kano ti panangusar kadagiti
kemikal a kas iti pestisidyo ken herbicide.
Maibilang kadagiti peste iti mula a kayat a
pukawen ti pestisidyo ti corn borer ken rootworm
iti mais. Ti met herbicide ti kemikal a mausar tapno
pukawen dagiti ruot a kas iti ledda a mangdaddadael
ken mangpatpatay kadagiti mula.
Bt Corn,
makadangran iti umili
Uray nasaknap a naimula daytoy kadagiti industriyalisado
a pagilian a kas iti US, pinairutan dagiti
pagilian a miembro ti European Union ti panangipasaknap
kadagiti GMO. Iti bangir na, idi 2002,
naikomersyalisa ti Bt corn iti Pilipinas. Malaksid iti
Monsanto, sumagmamano a kompanya met ti agilaklako
kadagiti produkto da a Bt corn. Ngem kasaknapan latta ti
panagmula iti pagilian kadagiti produkto ti Monsanto
a Dekalb Yieldgard (DK 818 YG) ken Roundup Ready
corn a nupay awan ti Bt gene na ket kabaelan na ti
agbiag uray bukbokan ti sabidong kontra iti ruot.
Malaksid a ramen iti feeds, mailalaok met
daytoy kadagiti naproseso a makan a kas iti cereal a
mainom ken pati metten kadagiti softdrinks.
Ti Bt corn ket addaan ti gene manipud iti
mikrobyo iti daga a Bacillus thuringiensis (Bt) iti DNA
na tapno mabaelan daytoy a labanan dagiti peste. Ti
Bt ket kadawyan a maus-usar a pestisidyo, babaen
iti panangibomba kadagiti mula. Makasabidong
ti maibombomba a pestisidyo iti tian laeng dagiti
kangrunaan a peste a kas iti Asiatic corn borer. Ken
iti kamaudianan ket marunaw met laeng daytoy a
pestisidyo aglalo no mainitan. Ngem ti Bt nga adda iti
Bt corn ket rinibribu a daras nga ad-adda a konsentrado
ngem iti natural a pestisidyo a maibombomba.
Isu a ti Bt corn ket agserserbin a pestisidyo. Adda
kadagiti selyula na ti kemikal a manglablaban kadagiti
DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012
9

peste. Ngem maiduma iti maibomba a kemikal a
mabalin a mapukaw, ti Bt iti daytoy a mais ket aktibo
iti intero a biag na. Saan laeng a dagiti managdadael
a peste ti mapatay na no di ket pati dagiti dadduma
nga insekto a benepisyal kadagiti mula a kas kadagiti
kulibangbang, ladybird, lacewing, kdpy. Agtaltalinaed
met daytoy iti daga agingga iti 200 aldaw uray malpas
ti panagapit isu a makapadanag ti epekto na iti soil
ecosystem, wenno balanse dagiti organismo iti daga,
ken uray ti kontaminasyon dagiti adda iti aglawlaw na.
Segun kadagiti mangitantandudo ti Bt corn, ti Bt iti
mula ket saan a makaapektar kadagiti ayup ken tattao.
Ngem daytoy ket sinupyat ti maysa a panagsukisok idi
2011 idiay Canada no sadino a nasaknap a maimulmula
ti Bt corn. Ditoy a natakuatan a nanga-ngato ti bilang
ti Bt toxin iti dara a dumandanon iti 93% kadagiti
masikog, 80% iti dara dagiti maladaga da, ken 67%
kadagiti babbai a saan a masikog.
Iti kastoy a galad ti Bt corn, addan dagiti Bt-tolerant
a peste, wenno dagiti peste a saanen a tumalab
kadakuada ti Bt gene. Tapno maparmek dagitoy,
masapul a nayonan dagiti mannalon dagiti ikabkabil
da a kemikal. Gapu iti daytoy a pasamak, addan
dagiti GMO nga agaw-awit ti saan laeng a maymaysa
no di ket agrurutap a gene tapno agserbi a panglaban
kadagiti peste a saanen a talaban ti kemikal. Kaaduan
kadagiti mula a GE corn iti pagilian ket kastoy.
Malaksid iti pestisidyo, uray dagiti kemikal a maikabil
tapno pukawen dagiti ruot ket saanen a tumalab.
Maisupadi iti ibagbaga ti Monsanto a makissayan
ti pannakausar dagiti kemikal iti panangimula
kadagitoy, pagsangsanggiren ti Bt corn, aglalo ti
Dekalb, dagiti mannalon kadagiti kemikal tapno
parmeken dagiti peste ken ruot nga umad-adu ken
saanen a talaban ti kemikal.
Bumasbassit a pastrek manipud
iti panagmula ti Bt corn
Kabayatan na, iti 43 varieties ti mais nga
inamiris ti Department of Agriculture (DA), 11
kadagitoy ti makaapit ti 8.5-10.5 tonelada kada
ektarya, maisupadi iti ibagbaga ti Monsanto a ti Bt
corn laeng ti addaan kastoy a kabaelan.
Nayon pay ditoy, dagiti bin-i ti Bt corn ket
mailaklako iti dakdakkel a gatad kompara kadagiti
hybrid ken open-pollinated variety (OPV) a tipo ti
mais. Idi 2008, ti sangasupot a Bt corn nga 18 kg. ket
agbalor iti P9,200. Dagiti conventionally-bred hybrid
a bin-i idi 2005 ket P1,500-P2,700 kada supot
bayat a dagiti OPV ket P460-P1,200. Ti sangasupot
a bin-i nga 18 kg. ket umdas tapno mamulaan ti
sangaektarya a daga para iti Bt corn ken hybrid bayat
a 20 kg. met iti sangaektarya para iti OPV. Uray iti
abono ket Bt corn ti kadakkelan iti gastos. No dua
agingga iti tallo a sako nga abono ti kasapulan kada
ektarya para iti OPV ken innem para iti hybrid, 15
sako met ti kasapulan para iti Bt corn.
Maysa a gapu ti nangato a presyo ti Bt corn
ket ti mabaybayadan a patent ken royalty para iti
“teknolohiya” ti Bt corn. Paset ti patent ti Monsanto
ti patakaran a saan a mabalin a mangidulin kadagiti
bin-i ti Bt corn. Dagiti gatangen a bin-i ket rumbeng
nga imula amin para iti maysa a cropping season.
Ti panangidulin kadagiti bin-i ket ugalin dagiti
mannalon a Pilipino. Ngem imposible daytoyen gapu
iti galad a “suicide seeds” wenno terminator a tipo ti
Bt corn. Dagiti suicide seeds ket mangibungbunga
laeng ti nangato nga apit iti umuna a panagmula. Ti
maysa pay ket ti panangiyuli ti darum ti kompanya
kadagiti pagmulaan a makontamina ti pollen ti Bt
corn. Daytoy ti ar-aramiden ti kompanya kadagiti
industriyalisado a pagilian a kas iti US ken Canada
no sadino nga adda nalalawa a pagmulaan kadagiti
GMO. Maysa a pagarigan ket ti mannalon a ni
Percy Schmeiser a kinasuan ti Monsanto kalpasan
a makontamina dagiti mula na a canola manipud iti
kabangibang a pagmulaan kadagiti GE canola.
Ti mais ket maysa a wind-pollinated crop isu a
ti kontaminasyon ket nakasaksaknap. Idiay Mexico,
nakapangta ti panangkontamina ti GE mais kadagiti
amin a tradisyunal a mula da a mabalin nga agbanag
iti pannakaibus dagiti nainsigudan a tipo.
Idi damo nga ilako iti pagtagilakuan ti apit
a Bt corn, nailako daytoy iti nakalaklaka a presyo
(agarup kagudua ti tradisyunal a variety). Gapu met
iti kaadu ti abono a kinasapulan kagiddan ti umuna
a panangimula, nagbunga daytoy ti dakkel nga apit.
Ngem idi addan monopolyo dagiti Bt corn a kas
idiay Mindanao, in-inut a nagsuweken ti pastrek
dagiti mannalon manipud iti daytoy. Manipud iti
P15 kada kilo a panangilako ket bimmaba metten ti
presyo na gapu iti panagdiktar dagiti negosyante. Iti
agdama ket P10 kada kilo laengen ti presyo daytoy
kadagiti trading centers.
10 DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012

Adda pangmabayagan nga epekto met ti
panangkumbinsir ti Monsanto ken San Miguel
Corporation (SMC) iti umad-adu a mannalon nga
agtalinaed iti panagmula ti Bt corn. Iti esensya,
daytoy ti makuna a mono-cropping wenno ingga’t
tungpal-biag a panangimula ti maymaysa a bin-i iti
tinawen. Gapu ta maulit-ulit ken dumakdakkel ti
maikabkabil nga herbicide, abono, ken pestisidyo,
in-inut a masabsabidongan ti daga, dumakdakkel
ti gastos, bumasbassit ti pastrek, ken iti kasta
ket maapektaran ti pagbiagan ti mannalon.
Sino ti pudno nga agnumnomar iti
panangipasaknap ti Bt corn?
Iti kangato ti presyo dagiti bin-i ti Bt corn
kompara kadagiti mais a saan a GE, mapilitan
dagiti mannalon nga agsanggir
kadagiti negosyante nga
agpapautang kadakuada
ti panggatang kadagitoy.
Addan sistema ti panagpautang
no sadino
nga agbayad iti 5%-10%
interes kada bulan dagiti
mapautangan a mannalon.
Maysa pay a kondisyon ket ti
panangilako dagiti mannalon iti apit
da iti negosyante a nakautangan
da, nga agresulta iti pananggatang
ti apit iti nababbaba a presyo
gapu ta agdekdeklara dagitoy ti
nababbaba a timbang a 3-5 kilos/
kaban. Adda met dagiti kaso no
sadino a gapu iti pannakairareb iti
utang dagiti mannalon ket ikedkeddengen dagiti
negosyante no ania ti imula ken no ania a brand.
Saan a mapautangan dagiti mannalon no saan da a
suroten daytoy. Adda metten dagiti kaso no sadino
a nagbanag iti pannakapukaw dagiti daga gapu
ta daytoyen ti naibayad ken tapno makaliklik iti
kaso gapu iti nalabes a pannakairareb iti utang.
Sangapulo a tawen kalpasan a maiyam-ammo
ti Bt corn iti pagilian, napaneknekan a saan a
pudno dagiti impannakkel ti Monsanto ken ti DA
a benepisyo iti panangimula iti daytoy. Kinapudno
na, lalo pay nga inlumlom daytoy iti kinarigat
dagiti mannalon a Pilipino. Inayon pay ditoy dagiti
nadadakes nga epekto iti salun-at a sinagaba dagiti
pamilya a nagmula ken agnanaed iti asideg dagiti
pagmulaan ti Bt corn saan laeng a ditoy Pilipinas
no di ket uray iti dadduma a paset ti lubong no
sadino a makmakan dagiti naproseso a taraon a
nagtaud iti Bt corn.
Iti sabali a bangir, ti laeng Monsanto ti pudno
nga agnumnomar iti panangitandudo iti daytoy.
Ti panangmonopolisa da iti pagtagilakuan babaen
iti panagpautang kadagiti mannalon iti bassit
nga interes ket tapno masigurado a magatang
dagiti produkto da. Daytoy ket pakpakaruen
pay ti pannakikumplot da kadagiti negosyante
(kangrunaanen ti SMC ken dagiti buyer na),
kas baro a tipo ti apo’t daga, tapno piliten
dagiti mannalon nga usaren dagiti produkto da.
Daytoy a taktika ket mangisarsarming laeng iti
kinaagresibo dagiti kompanya a kas
iti Monsanto nga agakup ti
dakkel a ganansya bayat
a lalo a mailumlumlom iti
pyudal ken mala-pyudal
a pannakagundaway
dagiti mannalon a
Pilipino. Dumakdakkel
met ti ganansya ti
transnasyunal a
kompanya manipud
iti kontrol daytoy
kadagiti presyo
dagiti farm input ken
kemikal a masapul met laeng a
gatangen para iti panagmula.
Nailanad iti 10-punto a programa ti CPDF
ti tarigagay nga ipatungpal ti umannatop nga
agraryo a rebolusyon iti Kordilyera. Iti kastoy laeng
a wagas a masigurado a saan a mapilitan dagiti
nakurapay a nainsigudan a mannalon a mapan
kadagiti kabambantayan manipud kadagiti daga a
monopolisado ti manmano nga apo’t daga, tapno
aguma ken agmula kadagiti komersyal a mula a
kas iti Bt corn a saan nga agkasapulan ti irigasyon.
Importante a siguraduen met a ti syensya ken
teknolohiya ket saan nga usaren para iti panagakup
ti ganansya ti manmano, a kas iti panangusar ti
laboratoryo tapno agparusing ti makadangran a
bin-i, no di ket para iti panagdur-as ti umili.
DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012
11

Ania ti
Ti Monsanto ket maysa nga agrokemikal a
korporasyon a multinasyunal manipud idiay
US ken maysa kadagiti kadakkelan a kompanya ti
bin-i ken pestisidyo iti intero a lubong. Kukua ken
kontrolado na ti mayorya kadagiti kompanya (kas iti
Dekalb) nga agparpartuat ti input seeds wenno bin-i
a mailaklako iti intero a lubong, pati ti monopolyo iti
industriya dagiti genetically engineered (GE) a mulmula.
Mabigbig daytoy kas kompanya a nangaramid ti
kemikal nga Agent Orange iti bomba nga inusar ti US
iti gerra idi 1960s no sadino a tallo nga henerasyonen
dagiti Byetnames ti agingga itatta ket agsagsagaba iti
epekto ti managdadael ken makapatay a kemikal.
Dagiti adda relasyon na iti Monsanto ken dagiti
opisyal na ket maik-ikkan ti posisyon iti gobyerno ti
US, ken dagiti met nakatugaw iti gobyerno ket maikikkan
ti posisyon iti uneg ti kompanya. Daytoy ti
mangilawlawag iti nalawa nga impluwensya ken kontrol
ti Monsanto iti politika. Maysa a nalatak nga ehemplo
ti dati nga US Food and Drug Administration (FDA)
Deputy Commissioner for Policy a ni Michael Taylor,
nga abugado ti kompanya sakbay a nagtugaw iti FDA.
Nagbalin a bise-presidente met isuna ti kompanya.
Rebbengen ti FDA ti mangimaton, agadal,
ken agdesisyon maipanggep kadagiti produkto a
kas kadagiti GMO. Idi maiyam-ammo ti GMO iti pagtagilakuan,
saanen a dimmalan daytoy iti nauneg a
syentipiko a panagsukisok, ken dagus a napalubosan
nga ilako gapu iti nairuar a patakaran nga insurat
mismo ni Taylor.Naaramid da met a lapdan ti gakat
a linteg a markaan dagiti produkto a GMO.
Ti Monsanto ket maysa kadagiti lima a
korporasyon a multinasyunal, maibilang ti Syngenta,
Pioneer, Bayer, ken Dow Agrosciences, a pinalubosan
ti napalabas a rehimen nga US-Arroyo a mangiwaras
ti 44 klase ti GMO iti pagilian manipud idi 2002.
Minandaran ti Departament of Agriculture ti
Scientific and Technical Review Panel (STRP) a mangamiris
ken mangaprubar kadagiti aplikasyon para
iti GMO. Ngem daytoy ket bukbuklen ti 39 syentista
nga iti kabuklan ket limmaok kadagiti panagsukisok
maipanggep iti GMO a pinonduan dagiti kompanya
a multinasyunal ken ti US Agency for International
Development (USAID). Adu met kadagitoy ti kameng
ken aktibo a propagandista dagiti maka-GMO a lobby
groups a pumponduan met ti USAID.
�manipud iti PANID 8
Panagminas
iti magnetite...
Apektado ti panagdakkel ken produktibidad da
no awan daytoy. Napeggad met daytoy kadagiti
babassit nga ikan ken lames gapu ta mabalin
a maigup ti asang da dagiti tumpaw a basura a
mabalin a pakatayan da.
�
Panagbaliw iti padron/sistema ti allon ken
galad ti datar ti taaw.Ti panagkali iti uneg ti taaw
ket mabalin a mangbaliw ti topograpiya ti datar
ti taaw ken sistema dagiti allon. Daddadaelen
daytoy ti panagrikus ti pannakaiyanud ken
panag-arinsaed.
Ti panagminas iti magnetite ket mangibungbunga
ti nakaro a pangta iti kalikasan
ken kadagiti umili, aglalo iti pagbiagan ken
pagnaedan. Ti polusyon manipud iti daytoy ket
makaapektar iti kaadu dagiti makalap nga ikan
ken lames no sadino a nakasanggir dagiti adu a
residente para iti pamastrekan da. Ti panagreggaay
ti aplaya ket agresulta iti pannakadadael dagiti
pagtaengan ken istruktura. Ipangpangato
met daytoy ti bulnerabilidad ti umili kadagiti
kalamidad ken didigra.
Ganansya ti sumagmamano manipud
iti panagminas iti magnetite
Iti agdama ket adda innem nga aprubado a
permit ken 12 aplikasyon iti magnetite idiay Ilocos,
La Union, ken Pangasinan. Segun iti Mines and
Geosciences Bureau-Region 1, idi 2006, mapattapatta
a dumanon iti $71 bilyon ti mabalin a
maurnong ti gobyerno manipud iti panagminas
ti magnetite.
Ngem daytoy a gatad ket saan a mapmapan
iti umili. Pinaneknekanen ti pakasaritaan ti
panagminas iti pagilian a dagiti imperyalista ken
dagiti kakumplot da a lokal nga agar-ari a dasig laeng
ti agnumnomar bayat a ti umili ti mangbakbaklay
kadagiti dakes nga epekto ti managdadael a
panagminas.
12 DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012

Martir ti Rebolusyon
Reb
Sino ni
Felix “Ka Marcial”Daggay?
Iti maysa a larangan idiay Kalinga no sadino a
nakaramut iti kultura ken panagbiag ti umili
ti panaganup, adda maysa a kadua a kanayon
a malagip saan laeng a gapu iti kinalaing na nga
aganup, no di ket iti panangluto iti maanupan na.
Saan na a kayat ti nalukneng a karne. No isu ti
dumiskarte iti karne, kanayon nga agreklamo ti
dadduma a kakadua, gapu ta sigurado a nakulbet
ti panangluto na iti daytoy. Ti masansan laengen
nga ibaga na kadagiti marigatan nga agngalngal ket,
“Dita ti kaaddaan ti imas na, kadua.” Talaga met
ngamin a ti kaimasan a banag ket ti pagrigrigatan
ken pagpurpursigian a kas iti rebolusyon – narigat,
narikut ken naunday, ngem sigurado a magun-od
ti nasam-it a wayawaya iti masakbayan. Daytoy ti
rebolusyonaryo a prinsipyo a nairut a pinetpetan
ni Ka Marcial.
Ni Felix “Ka Marcial” Daggay ket naiyanak
idi July 27, 1952, ken dimmakkel iti pamilya ti
nakurapay a mannalon idiay Dao-angan, Balbalan,
Kalinga. Isu ti inauna a lalaki iti pito nga agkakabsat.
Nagturpos isuna iti elementrya ngem saanen a
nagtuloy gapu iti kinarigat ti biag. Nasapa a naulila
da iti ina isu a masapul nga agtrabaho para kadagiti
kakabsat na. Napan idiay Vilacan, Isabela, tapno
makitalon. Kalpasan ti tallo a tawen, nagawid idiay
ayan da ket sadiay a nakita ken nasagrap na ti
naranggas a militarisasyon iti lugar da. Isu nga idi
matignayan ti NPA ti lugar da idi 1983, napaspas a
narekrut isuna iti Yunit ti Milisyang Bayan (YMB)
karaman dagiti dadduma pay a kabataan a biktima
ti harasment ti militar.
Nagbalin nga aktibo ni Ka Marcial a nangipatungpal
kadagiti rebolusyonaryo a trabaho ti
YMB iti ili da. Nairut a linabanan na ti rekrutment
ti CPLA idi panawen nga adu ti naapektaran iti isplit.
Nakita na ti dakkel a pangkasapulan a papigsaen ti
armado a pannakidangadang babaen iti panag-NPA
isu a nagdesisyon a sumampa idi Marso, 1987.
K a l p a s a n t i m a k a t a w e n k e t n a g b a l i n n i
Ka Marcial a kandidato a kameng ti Partido. Iti uneg
ti hukbo, napaspas isuna a dimmur-as iti aspeto
ti politika ken militar. Mapagsanggiran iti
panagtulong iti panangisaknap kadagiti
programa ken trabaho a napagkaysaan ti
yunit. Idi 1989-1990 ken kalpasan a nabukel
ti Municipal Area Defense Command
(MADC) ti Balbalan ken Pinukpuk, ni
Ka Marcial ti nadutokan kas CO ti District
Operational Command dagiti nasao a dua
a MADC.
Kas komander, naalumamay isuna a
makisarita ken mangipadanon ti trabaho
iti puersa. Ken iti panawen ti pangmilitar
a kasasaad, sititibker, nairut, ken epektibo
isuna a mangidaulo isu a naala na ti respeto
dagiti kakadua. Nalaing nga ag-ahita kadagiti
kakadua nga ipatungpal dagiti trabaho iti
tengnga dagiti narigat a kasasaad. Babaen
DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012
13

iti simple a panagsarita a nalaka a maawatan ket
mapagkaykaysa na dagiti puersa kadagiti plano
ti yunit tapno nasayaat a maipatungpal dagitoy.
Nalaing met nga agdengngeg iti panagkita ken
opinyon ti dadduma a kakadua.
Ti husto a panangiproseso iti serkan a relasyon
a saan a maganatan gapu ta bumabaaken a baro ket
pakakitaan met iti natibker a panangpetpet ni Ka
Marcial iti patakaran iti ORS. Kuna na, “agur-urayak
laeng no adda mangkayat kaniak.”
Nasayaat ti integrasyon ni Ka Marcial kadagiti
masa ken iti amin a sektor. Nabigbig ti masa ken
kakadua ti kabaelan na nga agamiris ken mangrisut
kadagiti kaso ken problema iti ili. Nasinged kenkuana
dagiti kabataan, babbaket, ken lallakay. Nabigbig dagiti
mannalon ti panangidaulo na iti dasig a nagtaudan
na. Respetuen met dagiti titser kas mabigbig a
mangidadaulo. Nadungngo kadagiti ubbing isu a
kaykayat da a kapulpulapol. Adda natural a laing na iti
kultural a trabaho ken wagas a nalaka a makaawis ti
interes ken atensyon. Nalaing nga agkompos kadagiti
nainsigudan a kankanta ken tono. Adda met kabaelan
na iti panagkarpintero ken panagtarimaan ti armas.
Kanayon a malagip ti masa isuna gapu kadagiti
nasayaat nga aramid na ken dagiti sakripisyo na iti
dangadang a mangwayawaya ti umili.
Saan a matawaran ti komitment ni Ka
Marcial iti rebolusyon. Iti panawen ti IDKP, maysa
isuna kadagiti nabati a nagpursigi nga ituloy ti
rebolusyon. Idi 1994, isu laengen ti nabati kadagiti
immuna a simmampa manipud iti munisipalidad
ti Balbalan. Nagbalin a CO ti yunit a nagtignay
idiay Pasil ken Lubuagan kasta met iti Maliang
Area a mangsaksakup iti tri-boundary ti Balbalan,
Pinukpuk, ken Pasil. Naam-ammo isuna ditoy iti
alyas a Ka Tawi. Iti pakasaritaan ti biag na, makita
a nagpursigi ni Ka Marcial kadagiti rebolusyonaryo
a rebbengen na iti laksid dagiti sinango na a
pannubok. Kasta met a kadagiti sinango a parikut
ti intero a rebolusyonaryo a tignayan, nagtultuloy
a pinetpetan na ti armado a dangadang kas
kangrunaan a porma ti pannakidangadang.
Isu a maysa a saan a malipatan a petsa ti Enero
29, 1997 ken ti lugar a Kumyaas idiay Sityo Daoangan
gapu ta uppat kadagiti natutured a kakadua
ti nangibuis ti biag da para iti umili. Maysa
kadagitoy ni Ka Marcial.
Iti laksid ti indeklara
nga unilateral ceasefire
wenno SOMO (Suspension
of Offensive Military
Operations) ti rehimen
nga US-Ramos ken aso-aso
daytoy nga AFP, patraydor a
kinubkob da dagiti kakadua
iti maysa a kalapaw ti
masa, iti alas-3:00 ti
parbangon. Nupay dagus
a nakapagmaniobra dagiti
kakadua tapno sanguen ti
atake ti kabusor, nagbuis
ti biag iti labanan da Ka
Rayos ken Ka Ren bayat a
ni Ka Victor ket saanen a
nabaelan a salbaren gapu ta
naadasan ti dara.
Nasugatan met ni
Ka Marcial iti labanan. Iti
tulong ti masa, dagus a
naipan iti ospital. Ngem
naammuan ti militar
daytoy isu nga uray idi
Ni Ka Marcial
agbugbugsoten ket inimbestigar da pay laeng.
Impaidam dagitoy ti karbengan ni Ka Marcial a
dagus a maagasan agingga a natuloyan a pimmusay.
Pampaneknekan daytoy ti historikal ken kinaawanpuso
a maulit-ulit a pananglabsing ti AFP iti pangtao
a karbengan ken linteg ti gubat.
Naggibus ti biag ti maysa a kadua ngem iti
kaano man ket saan a matay ti pakinakem na. Kas
panangbigbig iti naimpusoan a panagserbi ni Ka
Marcial iti rebolusyonaryo a tignayan kas maysa a
pagwadan a Nalabaga a mannakigubat ken komander,
nainagan kenkuana ti NPA Northwest Kalinga Front,
no sadino a naiyanak, nagbiag, namulat, nagtignay,
limmaban, ken nangidaton ti biag para iti umili.
Ni Ka Marcial ken dagiti martir ti Kumyaas
ket raya ti namnama kadagiti masa. Dagiti
rebolusyonaryo a prinsipyo ken praktika a
pinetpetan da ket agserbi nga inspirasyon ken bukel
ti namnama a naimula iti puso ti masa ken kakadua
tapno tuloy-tuloy nga iyabante ti rebolusyon.
Lumangto daytoy agingga a maapit tayo ti bunga ti
inmula da a biag – ti naan-anay a wayawaya.
14 DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012

K to 12:
nayon a tawen iti iskuela,
nayon a pammarigat iti masa
Iti laksid ti nadagsen a panangsupyat ti umili,
impatungpal latta ti administrasyon nga Aquino
itay Hunyo ti K+12 a programa ti Department
of Education (DepEd). Umuna a buelo pay laeng
daytoy a programa ket nangibungan ti dakkel a
gulo ken pannakatikaw iti sibubukel a sistema
ti edukasyon. Malaksid a pinaspasan ken saan
a nakasagana ti gobyerno no kasano nga
ipatungpal daytoy iti kaadu ti agsasanga a
problema nga ibunga na, nakaad-adayo
daytoy iti solusyon ti mabulbulok a
kasasaad ti edukasyon iti Pilipinas.
Ania kadi ti K+12?
Ti K+12 (Kinder +12 years) wenno ti Enhanced
12 year Basic Education Program ti DepEd ket ti
pannakatungpal kano dagiti kari ni Pnoy a gibusan
ti kumarkaro a krisis iti edukasyon. Daytoy ket
nakabasar iti sistema ti edukasyon ti US, Canada, ken
sumagmamano a paset ti Australia. Segun iti DepEd,
naimpanawenanen daytoy tapno masolusyonan ti
nababa a kalidad ti edukasyon iti Pilipinas. Ditoy,
amin a kabataan nga agtawen ti lima ket rumbeng
a sumreken iti kindergarten ken mangnayon met ti
dua a tawen pay iti hayskul (Senior High School).
Sakbay pay a naipatungpal ti K+12, sinabaten
ti protesta daytoy manipud iti sektor ti kabataan,
estudyante, dagiti nagannak, ken titser. Adu met a
mamasirib iti akademya ken syentista ti mangsupsupyat
iti pannakaipasa daytoy. Segun kadakuada,
saan a nauneg a naadal ken awan ti naaramid a
syentipiko a panagadal iti lokalidad a mangibaga
a ti solusyon iti problema iti edukasyon ket ti
panangnayon ditoy iti dua a tawen. Nagpakaanay
laeng ti gobyerno iti rason a maud-udin ti Pilipinas
kadagiti achievement tests iti intero a lubong gapu
ta maysa daytoy iti tallo a pagilian a saan pay a
nangtulad iti sistema ti dadduma a pagilian nga
addaan ti 12 tawen a sistema ti panagadal.
Kinapudno na, adda dagiti panagadal
a naaramid a kas iti Trends in International
Mathematics and Science Study (TIMSS) ken
dadduma pay, a mangibagbaga nga awan ti
basaran ken awan ti pakainaigan ti nayon a
tawen iti edukasyon iti kalidad dagiti estudyante.
Kas pagarigan, dagiti pagilian a nakaibilangan
ti Pilipinas a nakaala kadagiti kababaan a grado
iti sangalubongan nga eksamin ket dagiti met
pagilian nga atitiddog ti panawen ti panagiskuela
da. Bayat nga adda met dagiti pagilian a kapada ti
Pilipinas iti bilang ti tawen ti panagadal a nakaala ti
nangangato a grado iti eksamin. Iti sabali a bangir,
dagiti met pagilian a nakaala ti nangangato a grado
iti panageksamin ket dagiti pagilian a nailatangan
ti nangato a badyet iti edukasyon.
Epekto kadagiti Titser ken Estudyante
Impannakkel ni Pnoy iti SONA na a ti DepEd ti
nailatangan ti kadakkelan a paset iti P2.006 trilyon
a badyet ti gobyerno ita a tawen. Ngem segun iti
Kabataan Partylist, ti P292.7 bilyon nga alokasyon
ket adayo pay iti P334 bilyon a proposed budget
a kasapulan tapno naimballigian a mairussuat ti
K+12 Program iti sumar uno a panagseserrek.
DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012
15

Makibingay pay iti daytoy ti
nabayagen a problema ti
kinakurang ti rinibribo
a titser, klasrum, kasilyas,
tugaw, ken minil-milyon a
balor ti liblibro.
Ita a tawen, 2.2% l a e n g
i t i kabuklan a GDP ti pagilian ti
nailatang iti edukasyon. Nakaadadayo
iti inkeddeng ti UNESCO
a 6% a rumbeng nga alokasyon
tapno nawaya a magun-od ti
tunggal ubing ti karbengan da iti
edukasyon.
Isu a dagus a bagsak ti
grado daytoy aglalo kadagiti
titser a maysa kadagiti kangrunaan
a mangipatungpal iti
daytoy a programa. Segun iti
Alliance of Concerned Teachers
(ACT), ti programa a K+12 ket “kontra-titser ken
sigurado a mapaay.” Malaksid iti nababa a pasueldo
ken kinakurang ti titser iti intero a pagilian,
magunggundawayan da pay babaen iti iskema a
nasaknap a kontraktwalisasyon. Makita daytoy iti
panangala ni Pnoy ti 20,000 “boluntaryo” a titser iti
kinder nga umawat laeng iti P3,000 nga honorarium
kada bulan.
No kuentaen, agbiag laeng iti P100 kada aldaw
ti pamilya ti maysa a boluntaryo a titser wenno
P200 no dua ti iggem na a klase. Mamimpat a daras
a nababbaba daytoy ngem iti P446 a naikeddeng
a minimum daily wage ti National Capital Region.
Nakarkaro pay ti pananggundaway kadagiti boluntaryo
a titser manipud iti kaaw-awayan, a kas iti
Ilocos ken Kordilyera gapu ta P2,000 kada bulan
wenno P66.67 laeng kada aldaw ti maala da iti
panangisuro iti multi-grade wenno babassit a klase
nga adda agarup sangapulo nga estudyante. Iti kastoy,
mismo a ti maysa a boluntaryo a titser iti kinder ket
marigatan a mangpaiskuela kadagiti annak na aglalo
ta nanayonan pay daytoy iti dua a tawen.
Segun iti panagadal ni Bayan Muna
Rep. Teddy Casiño iti datos ti Family Income and
Expenditure Statistics (FIES), ipakpakita na a ti
tipikal a pamilya a Pilipino nga addaan ti tallo nga
annak ket aggasgastos ti agarup P7,548.5 kada
tawen iti mabaybayadan iti iskuela. No inayon pay
ditoy ti P21,900 a gasgastosen ti tallo nga annak
iti transportasyon, taraon ken bado, P29,448.50
ti tinawen a gastos ti pamilya iti panagadal. Isu a
P58,897 ti nayon a bayadan da iti dua a tawen a
nayon iti hayskul.
Para kadagiti pamilya a saan a dumanon iti
P100,000 ti pastrek da, nababbaba ti gastos da
ngem iti gatad a P22,788.56 kada tawen iti tallo nga
annak. Saklawen daytoy ti apagkatlo ti kabuklan
a pastrek ti pamilya. Segun met mismo iti FIES,
60% ti pastrek ti marigrigat a pamilya ket mapan
iti taraon. Ti nabati ket para iti dadduma pay a
kangrunaan a kasapulan a kas iti transportasyon,
kuryente, kdpy. Isu a sigurado a narigat nga isingit
i t i n a k a b a s b a s s i t a p a s t r e k d a g i t i n a g a n n a k t i
nayon a 33.94% a gastos iti panagpaadal.
Isu a namnamaen a ti nayon a gastos ti K+12 ket
mangpadakkel laeng iti bilang dagiti kabataan a saan
a makaadal ken makaturpos. Itay laeng napalabas a
tawen, 41.95% dagiti estudyante ti hayskul ti saan a
nakaturpos bayat a 54.4% dagiti kabataan a mabalin
nga aghayskul ti saan a nakaadal.
Nakagalut ti programa a K+12 iti panangpaduras
laeng ti kabaelan wenno skill dagiti makaadal
ken saan na a masungbatan ti batayan a problema
iti dumakdakkel a bilang dagiti ubbing a saan
16 DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012

Pagkurangan iti edukasyon
�
Titser
74,178
Klasrum � 50,921
Kasilyas y � 123,196
Tugaw g � 1.3 Milyon y
Libro
P62.4 Milyon
�
a makaadal idinto ta addaan da met ti patas a
karbengan iti edukasyon.
Siasino ti pagserserbian ti K+12?
Maysa kadagiti kangrunaan nga ibambandera
ti K+12 ket ti kinasigurado a maaddaan ti trabaho
dagiti agturpos. Ti nayon a dua a tawen iti hayskul ket
para iti panang-asa kadagiti teknikal ken bokasyunal
a kabaelan wenno skills a kas iti panagwelding,
panagopereyt ti makina, ken caregiving—dagiti
trabaho a kasapulan aglalo kadagiti industriyalisado
a pagilian a kas iti US.
Isu a patauden ti K+12 dagiti kabataan nga
eksperto iti panagserbi kadagiti ganggannaet ken
lokal nga agar-ari a dasig kas semi-skilled ken skilled
a mangmangged—a liplipiten ken barbaraten dagiti
lokal ken ganggannaet a negosyo.
Nalawag ngarud a ti K+12 ket para iti pagnomaran
dagiti agar-ari a dasig ken ti amo da nga imperyalista
ken saan a para iti pagnomaran ti umili.
Edukasyon para iti amin
Agtaltalinaed a bulok ti sistema ti edukasyon
gapu ta bulok ti agdama a sistema ti gimong iti
Pilipinas. Talaga a pinagtalinaed da a kolonyal,
komersyalisado, ken mananglipit daytoy tapno
agserbi iti interes ti imperyalismo nga US ken
kadagiti lokal nga agar-ari a dasig.
Tapno naan-anay a mabaliwan daytoy,
masapul nga ipagballigi ti nailian demokratiko a
rebolusyon a mangibangon iti baro a gobyerno
ti umili. Ditoy a naregta a maitandudo ti
nailian, siyentipiko ken maka-masa a kultura
a suksukogenen ti rebolusyonaryo a tignayan
bayat a maiyab-abante ti rebolusyon. Babaen iti
daytoy, agtultuloy a mapadur-as ti kamulatan
a mangiduron kadagiti umili tapno labanan
ken rippuogen dagiti managgundaway ken
manangidadanes iti gimong.
Iti uneg ti baro a gobyerno ti umili, agbalin a
kangrunaan a responsibilidad ti estado nga isigurado
ti edukasyon ti amin a Pilipino. Maisigurado ti libre
nga edukasyon iti primarya ken hayskul, bayat a
maited ti umno a subsidy para iti tersyaryo nga
edukasyon. Marebyu ken mapadur-as ti linaon
dagiti kurikulum tapno agbalin a signipikante
kadagiti kasapulan ti pagilian ken ti umili.
Agtalinaed a maka-ganggannaet ken awan
ti kalidad ti sistema ti edukasyon kadagiti
sumarsaruno pay nga henerasyon no saan
nga agrebolusyon dagiti natutured nga annak
ti umili.
Damag ken Adal
81 st IBPA:
Naideploy idiay Ilocos
Kasukat ti pimmanaw a 3rd IBPA, naideploy
idiay Ilocos itay laeng bulan ti Hulyo ita a
tawen ti 81st Infantry Battalion Philippine Army
(IBPA) nga idadauluan ni Lt. Col. Desiderio
Alaba kas Battalion Commanding Officer.
Daytoy a batalyon ket nabukel idi
panawen ti rehimen a Macapagal-Arroyo
ken nakapauneg iti 702nd Infantry Brigade,
7th Infantry Division Philippine Army. Idi 2010,
naideploy daytoy iti tri-boundary ti probinsya
ti Aurora-Nueva Ecija-Nueva Viscaya.
Nabiit pay laeng idiay Ilocos ngem adun
a panaglabsing iti pangtao a karbengan ti
naaramid ti nasao a batalyon. Sumagmamano
kadagitoy ti: panangdisturbo iti umili
babaen iti panagpukpukkaw, panagririri,
ken panagpappaputok iti uneg ti baryo no
mabartek da; panagkikil, panangbutbuteng
iti umili, ken panangbugbog iti masa a
nasalaw da iti operasyon.
DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012
17

Pannirigan
NI SIMON “KA FILIW” NAOGSAN, SR.
TAGAPAGSARITA, CPDF
Kadagiti natutured a nailian a minorya!
Nakangato’t gemgem nga agsalsaludo kadakayo
ti Cordillera People's Democratic Front (CPDF)
ken dagiti kaalyado daytoy a rebolusyonaryo nga
organisasyon masa a pursigido a mangiyab-abante
ti Nailian-Demokratiko a Pannakidangadang.
Historikal ti akem nga ipatpatungpal dagiti
agbarbarikada nga umili laban iti nakaro a
panagtakaw dagiti ganggannaet ken dadakkel
a korporasyon a multinasyunal. Salsalakniban
yo ti ansestral a daga, ti natural a kinabaknang,
ti pagbiagan ken ti karbengan tayo nga agbiag,
dagiti annak tayo, ken dagiti sumaruno nga
henerasyon.
Natured nga ilablaban yo daytoy iti
pakinakem ti militante a pannakidangadang
dagiti kaapuan tayo a kas kada Ama Macliing
Dulag ken Ama Lucian “Ka Charlie” Lumbaya,
ken ti adu pay a nangibuis ti biag para iti
pagsayaatan ti umili.
Situtured nga intakder yo dagiti barikada
a kinnapet-takiag iti laksid dagiti nararanggas a
panagraut dagiti militar, dagiti aso-aso a puersa ti
polisya, ken ti dadduma pay nga agpabpabayad ken
agpapausar iti interes dagiti dadakkel a kapitalista
ken agturturay a dasig. Kalpasan ti walo a bulan a
panagsalaknib ti umili iti natalna a panagtignay,
bimtak idi Setyembre 17 ti kinaranggas idi
gandaten ti 100 tropa ti PNP, 50 guardya ti Lepanto
Consolidated Mining Corp-Goldfields, ken 40
militar a buraken ti barikada idiay Tabeo, Mankayan
– nabalud ti bise presidente ti timpuyog ti umili,
ken nasugatan wenno dara-dara ti adu kadagiti
makidangdangadang.
Nakalukat a surat para
kadagiti nainsigudan nga umili
nga agbarbarikada
Kagiddan ti nagkaykaysa nga intar yo laban iti
nagdadakkel a korporasyon iti minas, ti barikada
met laban iti napeggad a geothermal plant ti Chevron
iti tribu ti Uma, Lubuagan, Kalinga. Naingato metten
dagiti bandera ti panagsupyat ti 200 nagbarikada
nga umili idiay Ucab, Itogon, a sumupsupyat iti
panangitakder ti tailings pond ti Benguet Corp.
No ar-arigen, saanen a baro kadagiti umili
idiay Mankayan ken iti dadduma pay a lugar nga
adda barikada na, ti naulpit a panagranggas ti
estado. Matandaanan nga idi panawen ti welga
idiay Lepanto, namin-ano a daras a rinaut dagiti
militar ti piketlayn dagiti mangmangged, imbalud
da dagiti unyonista ken dagiti suporter da (karaman
ti sumagmamano a kababaihan), ken pinilit da a
binurak ti barikada.
Namnamaen tayo ti nakarkaro pay a panangusar
iti Oplan Bayanihan tapno naranggas a lipiten dagiti
nagbarikada. Pakaruen dagiti militar ken polisya
ti militarisasyon ken panagtiktik gapu ta daytoy
ti instrumento dagiti ganggannaet a kompanya a
mannanakaw – maibilangen ti Lepanto, ti Royalco,
ken ti Chevron –tapno mangted-dalan iti dekadekada
a ganansya.
Saan a simple ti sakripisyo dagiti
mangitaktakder ti barikada. Aldaw-rabii a
bambantayan da ti intar da laban iti panaggandat
nga iserrek dagiti ramit iti drilling. Kannigid
ken kannawan dagiti kaso a maiyul-uli iti korte
tapno mapilitan nga agpyansa dagiti matiltiliw
ken maibalbalud a militante nga umili nga
agbarbarikada. Nakakarkaro la ngaruden ti
panagtakaw nga iyar-aramid dagiti ganggannet
a kompanya ti minasan, agmanmaniobra da pay
18 DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012

tapno lusotan ti mismo a linteg nga inkeddeng
ti agturturay a dasig a kas iti Free Prior and
Informed Consent (FPIC) tapno ikalintegan ti
pannakibiang da.
Ngem saan nga ikankano dagiti
agprotprotesta ti pangta kadakuada dagiti
agturturay a dasig iti gimong. Ammo
dagiti agbarbarikada a nakatannawag
kadakuada ti intero a Kaigorotan.
Daytoy ket gapu ta nakalayat ti
pannakibiang iti ginasgasut a ribu
nga ektarya a daga iti Kordilyera
ti ad-adu pay a korporasyon a
ganggannaet nga agur-uray
iti igid tapno kompletuenen
ti panagtakaw iti natural
a kinabaknang dagiti
kabambantayan. Sipipigsa
nga agal-allungogan ti
tignay-protesta iti Ilocos-
Cordillera laban iti nakaro a
nailian a panangidadanes kadagiti
nainsigudan nga umili, a nabayagen a sapsapliten
ti diskriminasyon, sobinismo, ken panagbaybay-a
ti bulok a gobyerno ken gimong a mala-kolonyal
ken mala-pyudal.
Dakkelen ti indaton dagiti nailian a
minorya a kakailian tayo, ngem dakdakkel pay ti
dawdawaten a sakripisyo ti agdama a panawen.
Karit kadatayo itatta ti panangingato ti tukad
ti pannakidangadang ken pannakilaok. Umuna
ditoyen ti panagtipon ti ad-adda a koordinado
a pannakidangadang a limed ken armado laban
iti panagtakaw ken panagdadael ti ganggannaet.
Ti laeng panangpanday iti politikal ken militar
nga aksyon ti sungbat iti naranggas nga arsenal
a politikal ken militar ti estado ken agturturay
a dasig.
Naiyaramiden daytoy idi ken ita, manipud
iti ispontanyo a panagsabotahe ti makadadael a
drying facility idiay Lepanto, agingga iti suporta iti
inyaramid a reyd ti NPA iti abusado a detatsment
ti CAFGU idiay Cabiten idi 2005.
Ad-adda pay ditoy, nakadardarisay ti rebbengen
a lumaok iti gubat ti umili a kangrunaan nga armas
iti panangsalaknib iti karbengan nga agbiag ti
umili. Daytoy ti naindaklan unay a sakripisyo ken
sagut para iti pamilya, para iti komunidad, ken
para iti pagilian.
Nainkalintegan ken rumbeng a patibkeren
dagiti barikada tayo ken pairtengen ti
naparang a panagtignay a nairut a kasilpo ti
pannakidangadang tapno masukatan ti naranggas
ken manangidadanes a sistema babaen iti armado
a pannakidangadang.
Suportaran tayo ti armado a pannakidangadang
ken ingato ti tukad ti dangadang. Itakder
ken patibkeren pay ti network dagiti limed a
rebolusyonaryo nga organisasyon masa. Itakder ken
pandayen dagiti milisyang bayan ken dagiti kuerpo
a pangdepensa iti bukod.
Ad-adda iti amin, agkameng iti hukbo ti
marigrigat ken maidadanes, ti manangwayawaya
nga hukbo tayo amin, ti ay-ayaten unay a New
People’s Army. Iti ad-adda a panagabante ti armado
a pannakidangadang agturong iti nangatngato
a tulad, in-inut a maragpat ti gimong no sadino a
dagiti rekurso ti kalikasan ken ansestral a daga ket
maipaima ken pagnomaran ti umili.
Rebolusyon kayet!
DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012
19

Seksyon Medikal
Dagiti Genetically-Modified Organism
a mula ken taraon: Pangta iti Salun-at
Dagiti Genetically-Modified Organism (GMO) a
mula ken taraon ket ipaspasaknap ti dadakkel
a kompanya a multinasyunal nga agar-aramid
kadagiti pestisidyo ken agas ken aglaklako kadagiti
bin-i ti nadumaduma a mula. Daytoy ket plano da tapno
isigurado ken naan-anay nga ingato pay ti ak-akupen
da a ganansya. Maisupadi daytoy iti ipampannakkel da
a ti GMO a mula ken taraon ti sungbat iti panagbisin
dagiti marigrigat nga umili ti lubong.
Ania ti kayat a saoen no ibaga a GMO
ti maysa a mula wenno taraon?
No kunaen a GMO ti maysa a mula wenno
taraon, kaipapanan daytoy a ti maysa wenno
nasursurok pay a galad na ket nabaliwan iti
laboratoryo. Ti masansan a panagbalbaliw iti galad
dagiti GMO a mula ket mabingay iti dua:
Umuna, mapapigsa ti kabaelan ti GMO a
mula nga agbiag uray aduen ti ikabil a kemikal. Iti
kastoy a wagas, uray ad-adu ti kemikal nga ikabil ti
mannalon iti mula da, saan a maapektaran ti mula
mismo. Dagiti ruot laeng ti mapatay na.
Ti kalatakan nga ehemplo daytoy ket dagiti
bin-i a Roundup-Ready (RR) nga aramid ti kompanya
a Monsanto. Ti Roundup ti kapartakan a malako
a brand ti kemikal a glyphosate, ti kangrunaan a
ramen a pangpukaw iti ruot nga aramid met laeng ti
Monsanto. Dagiti mula a Roundup Ready a kas iti RR
corn wenno soya ket kabaelan da ti agbiag uray adadu
ngem iti kadawyan ti ibomba ditoy a Roundup.
Ti maikadua a masansan a panagbalbaliw iti
galad dagiti GMO a mula ket ti kaadda ti kabaelan
dagitoy nga agaramid ti bukod a pangpatay iti insekto.
Ti kalatakan nga ehemplo ti kastoy a GMO ket dagiti
mula a nasingitan ti Bt a kas iti Bt corn ken soya. Ti Bt
ket pinaababa nga awag iti maysa a bakterya wenno
mikrobyo a maaw-awagan a Bacillus thuringiensis a
natural nga agigian iti daga. Adda ir-iruar a kemikal
daytoy a bakterya a makasabidong iti sumagmamano
ngem saan nga iti amin nga insekto.
Iti uneg ti laboratoryo, alaen dagiti syentista
ti gene wenno galad ti bakterya a makasabidong
iti insekto, ken iyalis kadagiti mula a kas iti mais
ken soya. No naiyalisen daytoy a galad, ti mismo a
mula ket maaddaanen ti kabaelan nga agaramid ti
sabidong a pangpatay iti insekto.
Masansan nga ipampannakkel dagiti kompanya
a multinasyunal a ti dua a galad dagiti GMO a
nadakamat iti ngato ket agresulta iti panagngato ti
apit wenno produksyon ti taraon. Ibagbaga da nga iti
panagngato ti produksyon ti taraon a GMO, marisut ti
problema ti panagbisin iti lubong.
Ngem ania ti pudno?
Ti kaaduan kadagiti mula a GMO ket
saan met a para iti taraon tayo. Ad-adu ti
maus-usar kas feeds wenno naproseso a
taraon dagiti taraken nga ayup, wenno kas
biofuel (mainayon iti gasolina wenno krudo
tapno makamenus iti gastos), wenno kas
ramen kadagiti naproseso a taraon a kas
iti de lata ken junk foods wenno chichirya.
Saan nga agpayso a dumakdakkel ti
apit wenno produksyon no GMO ti imula.
Segun kadagiti syentipiko a panagadal,
20 DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012

masansan a saan a sustenido ti panagngato ti
produksyon no GMO ti imula. No maminsan pay
ngarud ket lallalo a bumabbaba ti produksyon.
Iti sumagmamano a panagadal idiay USA,
Argentina, ken Brazil (dagiti pagilian nga addaan
ti kalawaan a pagmulaan ti GMO) napaneknekan a
ngumatngato ti pannakausar dagiti kemikal. Adda
dagiti gundaway a dagiti insekto ket agbalbalin a
resistant wenno natibker laban iti Roundup uray
pay aduen ti i-spray wenno ibomba. Iti kastoy a
kasasaad, masapul nga agnayon dagiti mannalon
ti dadduma pay a klase ti pestisidyo nga ikombina
iti Roundup. Lallalo a dumakdakkel ti gastos ti
mannalon iti panaggatang ti pestisidyo.
Ania ti epekto ti GMO iti salun-at?
Adda tallo a mayor a nadadakes nga epekto ti
GMO iti salun-at tayo.
Umuna, ti mismo a kemikal nga ir-iruar ti GMO
ket posible a makasabidong wenno mangpataud ti
allergy iti tao. Maikadua, iti proseso ti panagbalbaliw
ti GMO iti laboratoryo, posible nga adda pay sabali
a kemikal a makasabidong wenno maka-allergy a
rummuar manipud iti daytoy, wenno mabaliwanen
ti sustansya nga awit daytoy. Ti maikatlo, adda
dakes nga epekto iti salun-at ti adu a pestisidyo ken
kemikal a nausar kadagiti GMO.
Adun dagiti panagadal a mangipakpakita a
dagiti ayup a pinakan iti GMO ket agsaksakit. Kas
pagarigan, idi pakanen iti kamatis a GMO dagiti bao
iti laboratoryo, naaddaan da ti ulser iti tian. Idi met
ipakan ti GM soy kadagiti bao, nagresulta daytoy
kadagiti panagbalbaliw iti panagandar ti dalem,
dalis, ken lateg da.
Dagiti GMO ket mabalin met nga agpataud ti
ad-adu nga allergy. Ti allergy ket reaksyon ti bagi a
mabalin a rummuar iti porma ti panaggatel wenno
rashes ti kudil, narigat nga aganges wenno asthma,
kdpy. Ti allergy ket mabalin a rummuar kadagiti tao
a mangmangan ti GMO ken/wenno kadagiti umili
nga agnanaed iti aglawlaw ti pagmulaan ti GMO. Kas
pagarigan, idiay United Kingdom, nagdoble iti 50%
dagiti tao nga allergic iti soy manipud idi mailako ti
GM soy sadiay.
Idiay Mindanao, ti maysa a komunidad dagiti
mannalon iti aglawlaw ti daga a namulaan ti Bt
corn ket nagsagaba ti panagsaksakit ti ulo ken
tian, panagulaw-ulaw, panagburis ken panagsarua,
panagkapsut, ken panagbibineg ti bagi. Nayon na
pay, natay ti adu a taraken da nga ayup kalpasan a
nangan iti Bt corn.
Nakita met kadagiti panagadal a simmabali
ti sustansya nga adda kadagiti GMO kompara iti
kapada a mula wenno taraon a saan a GMO. Ti GM
soy ket nababbaba ti awit na a ramen nga isoflavones
a panglaban koma iti kanser. Ti bagas a GM ket
natakuatan nga addaan ti nababbaba a ramen a
bitamina, minerales, ken protina.
Gapu ta maiyad-adu ti pestisidyo a maibombomba
kadagiti mula a GMO, ngumatngato
met ti kaadu ti pestisidyo a mabati iti taraon tayo
ken maibelbelleng iti daga ken iti karkarayan. Dagiti
pestisidyo a sumsumrek iti bagi tayo ket adu ti
nadadakes nga epekto na iti abilidad tayo nga aganak
ken iti panagdakkel ti maladaga iti tian ti ina na.
Siasino ti akinplano ken agnumnomar
kadagiti GMO?
Awan ti sabali nga agnumnomar kadagiti GMO
no saan a dagiti dadakkel a kompanya a kapitalista,
a kas iti Monsanto ken Syngenta.
Tapno masigurado ti tuloy-tuloy a ganansya,
in-inut a suksukatan dagitoy a kompanya ti GMO
dagiti nainsigudan a mula ken taraon tayo. Bayat a
maal-allukoy dagiti mannalon nga agusar ti GMO,
maigalgalut da metten iti panaggatang kadagitoy iti
nangato a presyo ken iti panaggatang pay kadagiti
pestisidyo a lako met laeng dagiti kapada a kompanya.
Kakumplot dagiti dadakkel a kompanya a
kapitalista ti mismo a reaksyunaryo a gobyerno ti
Pilipinas. Ni dati a presidente Gloria Macapagal-
Arroyo ti nangilukat ti ruangan iti panagserrek dagiti
mula a GMO iti pagilian tayo. Daytoy ket kagiddan
ti agtultuloy a liberalisasyon ti agrikultura ti pagilian.
Iti uneg ti lima a tawen, naaprubaran ti panagmula
ti agarup maysa a GMO kada bulan. Dagiti ahensya
ti gobyerno a naatasan iti regulasyon ti panagserrek
dagiti GMO ket bukbuklen dagiti eksperto ken
syentista nga addaan ti kanya-kanya a koneksyon
kadagiti kompanya a kangrunaan nga agnumnomar
kadagiti GMO isu nga awan ti pudno a regulasyon a
maiyar-aramid.
Uray ti gobyerno ni Pnoy ket awan ti
naidumaan na iti napalabas nga administrasyon
iti panangitan-dudo kadagiti GMO. Agingga iti
agdama, agtultuloy ti panangipadas kadagiti GMO
a kas iti pagay, tarong, ken kapas iti laksid ti
panangsupyat ti umili.
DANGADANG AGOSTO-SETYEMBRE 2012
21

Natangken a talaga dagitoy
a nailian a minorya....Todo
suporta met kaniak ti Rehimen a
Pnoy. Kasta met ti NCIP, DENR...
pati dagiti opisyales ti barangay,
pinasuksukakon...pinadas ko
metten nga ipuslit dagiti ramit
ko no awan ti makakita kaniak...
Saan pay laeng a makalusot
dagiti proyektok...
Fetad!...Kakailian,
mabtad taku amin!
Gamrud a
kapitalista---
Pumanaw kayo!
komiks
Ania....madi kayo latta iti LSM
ken geothermal a proyekto?
Saan yo kayat ti
panagdur-as ti ili yo?
Panangsaludo kadagiti natutured nga umili ti Lubuagan, Pasil ken Tinglayan,
Kalinga, kadagiti umili ti Barangay Tabeo, Mankayan, Benguet a situtured ken napnuan
determinasyon iti pananglaban ken pananglapped iti Chevron ken Lepanto...Ken kadagiti
amin a nailian a minorya a nagkaykaysa tapno salakniban ti ansestral a daga da laban
kadagiti managdadael a proyekto dagiti kapitalista ken ti rehimen nga US-Aquino. Saanen
a palukluko ti umili ken lalo a saan da a paparmek iti pammutbuteng ken ranggas dagiti
aso-aso nga Philippine army ken pnp...Agtultuloy a pairtengen ti panaglaban iti amin a tay-ak
aglalo iti armado a pannakidangadang nga isu’t mapangngeddeng a porma tapno salakniban
ti daga, natural a kinabaknang, ken karbengan dagiti nailian a minorya.
Aso-aso nga AFP/PNP, panawwww!
Saan kami nga agbuteng kadakayo!....
Saan mi ipalubos a baboyen ken
dadaelen yo ti ansestral a daga mi!