Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
International Indexed & Refereed Research Journal, ISSN-0975-3486,(Print) E-ISSN-2320-5482, April, 2014 , VOL- V * ISSUE 55<br />
April ,2014<br />
'kks/k i= &fgUnh<br />
<strong>fp=k</strong> <strong>eqn~xy</strong> <strong>ds</strong> <strong>miU</strong>;<strong>klksa</strong> <strong>esa</strong> <strong>ukjh</strong> <strong>psruk</strong><br />
¼^^vkok¡^^ <strong>miU</strong>;kl <strong>ds</strong> fo'ks"k lanHkZ <strong>esa</strong>½<br />
* MkW- Hkkjr Jhear f[kykjs<br />
* lg;ksxh izk/;kid ,oa 'kks/k & funsZ'kd N=ifr f"kokth dkWyst] lkrkjk ¼egkjk"Vª½<br />
izLrkouk %&<br />
lfn;ksa ls <strong>ukjh</strong> vius lhfer lkekftd vf/kdkjksa <strong>ds</strong><br />
lkFk ?kj <strong>ds</strong> Hkhrj fleVh jghA mldk #i <strong>ds</strong>oy ifjpkfjdk<br />
,oa HkksX;k gh FkkA og vf'k{kk] vKku] va/kfo'okl rFkk /kkfeZd<br />
#f
International Indexed & Refereed Research Journal, ISSN-0975-3486,(Print) E-ISSN-2320-5482, April, 2014 , VOL- V * ISSUE 55<br />
uferk <strong>ds</strong> lkFk v'yhy gjdrs djus ij mrk# gks x;s Fks]<br />
blfy, uferk us rhu efgus <strong>ds</strong> ckn gh bl ukSdjh ls viuk<br />
iYyk >kM fy;kA csdkjh <strong>ds</strong> fnuksa <strong>esa</strong> gh uferk ikaMs dk eSMe<br />
oklokuh ls ifjp; gksrk gSA uferk mu<strong>ds</strong> O;ogkj ls bruk<br />
izHkkfor gksrh gS fd og mudh rjQ f[kaprh gh pyh tkrh gSA<br />
eSMe oklokuh us mls ^ckck TosylZ^ <strong>esa</strong> lks esjk cPpk pkfg, &&& cPpkA<br />
tkurh gks\ cki cuus <strong>ds</strong> fy, eSa rqEgkjs Åij fdruk [kpZ fd;kA<br />
ml ekeqyh vkSjr vatuk oklokuh dh vkSdkr gS fd rqEgkjs<br />
mij iSlk ikuh dh rjg cgk l<strong>ds</strong>\ mldk ftEek bruk Hkj<br />
Fkk fd og esjs firk cuus <strong>esa</strong> esjh enn djsA lkSns <strong>ds</strong> eqrkfcd<br />
viuk dfe'ku [kk,A og ,slh ipklks yMfd;ksa dks ijksl<br />
ldrh Fkh] tks eq>ls ;kSu&laca/k dk;e dj <strong>ds</strong>oy ipgRRkj<br />
gtkj <strong>esa</strong> eq>s cki cuk ldrh Fkh &&& eSa jafM;ksa ls cki ugha<br />
cuuk pkgrk Fkk &&& eq>s ugha xaokjk Fkh ,slh fdjk, dh dks[k]<br />
eq>s flQZ ml yMdh ls vkSykn pkfg, Fkh] tks is'ksoj u gks<br />
&&& ifo= gks] tks eq>ls izse dj l<strong>ds</strong>A flQZ esjs fy, ek¡<br />
cusA rsjg o"kZ ckn eSa cki cuk &&& vius cPps dk ckiA ml<br />
vkSjr ls ftls eSa lpeqp I;kj djus yxkA mlh us &&& mlh<br />
us eq>s /kks[kk fn;kA esjs cPps dh tku ys yhA eq>s cki cukdj<br />
rqe thou Hkj ,s'kksvkjke ls jg ldrh FkhA^^8 uferk bl<strong>ds</strong><br />
ckn g"kkZ dks crkrh gS fd og vc ;gk¡ ugha jgsxhA og lh/ks<br />
fd'kksjhckbZ <strong>ds</strong> ikl eqacbZ tkdj lquank dh yMdh dh ijofj'k<br />
<strong>esa</strong> thou [kik nsxhA og eqacbZ pyh tkrh gSA uferk dh dFkk<br />
,d rjg ls ;gh [kRe gks tkrh gSA<br />
lquank dh midFkk <strong>ds</strong> ek/;e ls prqj <strong>fp=k</strong> th us<br />
fganw&eqfLye lkEiznkf;drk&foe'kZ vkSj <strong>ukjh</strong> foe'kZ dk ,d<br />
vuks[kk vkSj izHkko'kkyh fp= [khapk gSA fLerk vkSj xkSreh dh<br />
dFkk vyx syrh gqbZ vkxs gh fudyrh tk jgh yxrh gS cl ,dgh [kwch<br />
cstksM gS fd og VwVrh ughaA ^^vkt <strong>ds</strong> bl oSKkfud ;qx <strong>esa</strong><br />
tks Hkh pht VwVrh gS] og tqM tkrh gS ysfdu vkneh vxj<br />
VwV tkrk gS rks og ;k rks tqMrk gh ugha] vFkok tqMrk Hkh<br />
gS rks igysokyh ckr ugha jg tkrhA^^9<br />
<strong>ukjh</strong> <strong>psruk</strong> %&<br />
^vkok¡^ <strong>fp=k</strong> <strong>eqn~xy</strong> dk c`gr <strong>miU</strong>;kl gSA ftldh<br />
dFkkHkwfe <strong>ds</strong> <strong>ds</strong>anz <strong>esa</strong> eqacbZ VªsM ;qfu;uksa vkSj etnwj laxBuksa dk<br />
la?k"kZ gSA ^^izLrqr <strong>miU</strong>;kl L=h rFkk Jfed thou dh nnZukd<br />
dgkuh dks m<strong>ds</strong>jrk gSA bls L=hoknh foe'kZ dk vn~Hkwr egkdkO;<br />
Hkh dgk tk ldrk gSA^^10 orZeku euq"; <strong>ds</strong> thou;kiu <strong>ds</strong><br />
fy, vFkZ izkfIr dbZ n`f"V;ksa ls egRRoiw.kZ gSA mlh izkfIr <strong>ds</strong><br />
fy, lkekU; oxZ <strong>ds</strong> euq"; dks mfpr&vuqfpr ekxksZa dk<br />
48 RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION
International Indexed & Refereed Research Journal, ISSN-0975-3486,(Print) E-ISSN-2320-5482, April, 2014 , VOL- V * ISSUE 55<br />
vuqlj.k Hkh djuk iMrk gSA lqcg ls ysdj 'kke rd th<br />
rksM ifjJeokyk etnwj iw.kZ#is.k viuh isV dh vkx dks Hkh<br />
ugha cw>k ik jgk gSA nwljh rjQ 'kks"kd oxZ vius thou dks<br />
ekSt eLrh ls fcrk jgk gSA ifj.kke Lo#i fuEuoxZ <strong>ds</strong> vareZu<br />
<strong>esa</strong> 'kks"kd oxZ <strong>ds</strong> izfr la?k"kZ dh Hkkouk iSnk gksrh gSA^vkok¡^<br />
<strong>miU</strong>;kl <strong>esa</strong> bUgha =klfn;ksa dh l?ku vfHkO;fDr gSA<br />
^vkok¡^ <strong>miU</strong>;kl dh dFkkoLrq Jfed laxBu <strong>ds</strong><br />
egklfpo ,oa tq>k# etnwj usrk nsoh'kadj dh uferk uked<br />
csVh <strong>ds</strong> eksgHkax] iyk;u vkSj okilh dh gSA uferk gh izLrqr<br />
<strong>miU</strong>;kl dh ukf;dk gSA bl<strong>ds</strong> firk nsoh'kadj ikaMs oØksyh<br />
<strong>esa</strong> fLFkr XySl QSDVªh <strong>ds</strong> HkV~Vh lqijokbtj gSA ,d ckj QSDVªh<br />
<strong>esa</strong> gMrky gqbZA vkeju vu'ku <strong>esa</strong> cSBs uferk <strong>ds</strong> firk nsoh'kadj<br />
ikaMs ij tkuysok geyk gksrk gS vkSj dksbZ mudh ihB <strong>esa</strong> Nwjh<br />
Hkksad mUgsa vklUu #i ls ?kk;y dj nsrk gSA cky&cky cps<br />
ikaMs fdlh dke <strong>ds</strong> ugh jgrsA vkSj og fcLrj ij iMs jgus<br />
<strong>ds</strong> foo'k gks tkrs gSA lkjh x`gLFkh uferk gh pykrh gSA<br />
^;qfu;u dkexkj^ <strong>ds</strong> izeq[k vUuklkgc dh cnkSyr<br />
vius firk <strong>ds</strong> LFkku ij dke djus yxrh gSA dkexkj vk?kkMh<br />
<strong>esa</strong> vUuk lkgc voS/k dk;Z djokrk gSA] ysfdu rhu ekg <strong>esa</strong> vUuk<br />
lkgc <strong>ds</strong> v'yhy vkpj.k <strong>ds</strong> dkj.k ukSdjh dk ifjR;kx dj<br />
nsrh gSA vkfFkZd vHkko <strong>ds</strong> dkj.k ukSdjh dh ryk'k <strong>esa</strong> mls<br />
nj&nj HkVduk iMrk gSA vkfFkZd ijhfLFkfr dks Bhd djus<br />
dh HkkxnkSM <strong>esa</strong> ,d fnu Vªsu ;k=k <strong>ds</strong> nkSjku vpkud vatuk<br />
oklokuh ls mldh HksaV gksrh gSA oklokuh th dk vkHkw"k.kksa dk<br />
O;olk; gSA os uferk dks fyfid dk dke nsrh gSaA lkFk gh<br />
vkHkw"k.kksa dh ekWMfyax Hkh djokrh gSA bl dke <strong>ds</strong> fy, mls<br />
lk
International Indexed & Refereed Research Journal, ISSN-0975-3486,(Print) E-ISSN-2320-5482, April, 2014 , VOL- V * ISSUE 55<br />
mYys[k gS & ^dkexkj vk?kkMh uked VªsM ;qfu;u^] ^Jethok^<br />
uked L=h laxBu vkSj ^tkxksjh^ uked lsDl odZlZ dk<br />
laxBuA^dkexkj vk?kkMh^ izLrqr <strong>miU</strong>;kl <strong>ds</strong> <strong>ds</strong>anz <strong>esa</strong> gS]<br />
blfy, yxrk gS fd og iwjs <strong>miU</strong>;kl dh <strong>psruk</strong> gSA ikiM<br />
csyus okys L=h laxBu ;kuh fd ^Jethok^ tks ?kjsyw m|ksxksa<br />
dks lapkfyr djrk gSA dkexkj vk?kkMh dh ifjf/k <strong>esa</strong> iq#"k<br />
gS rks ^Jethok^ <strong>ds</strong> <strong>ds</strong>anz <strong>esa</strong> <strong>ukjh</strong>A ^Jethok^ laLFkk dh v/;{kk<br />
'kkgcsu tc ;qjksi dh ;k=k ij tkrh gS rks ^Jethok^ dh<br />
ftEesnkjh lqfe=kcsu dks lkSaidj tkrh gSA bl chp lqfe=k<br />
vius lacaf/k;ksa <strong>ds</strong> fy, eqr <strong>esa</strong> ikiM csyokrh gSA lkjh ckrksa<br />
dk inkZQk'k gh ^vkok¡^ <strong>ds</strong> <strong>ds</strong>anzh; fopkj gSA <strong>miU</strong>;kl <strong>esa</strong> lquank<br />
,oa ia