Poljska rec 46-47.indd - Polonia-serbia.org

• Nr 47-48 BELGRAD 2011 • 

W TYM NUMERZE: 

Wieści: Premier Tusk w Belgradzie; 

Beatyfikacja Jana Pawła II; 

Pożegnanie konsulostwa Iwony i 

Aleksandra Chećków; Złoty krzyż 

zasługi dla Felicji Jovanović; Jubileusz 

w Ostojićevie. – Artykuły i 

przyczynki: Wiślańsko-słowackie 

małżeństwa w Ostojićevie; 

Poległ za Polskę: pilot por. Władysław 

Rosiniuk; Przedchrześcijański 

słowiański idol w Muzeum 

w Negotinie; Sylwetki ludzi: Julije 

Benešić; Wczesna poezja Miłosza; 

Urodziny (opowiadanie). – Wydarzenia 

kulturalne: Zakończenie 

Roku Chopinowskiego w 

Belgradzie; Wystawa malarska 

„Za żelatną kurtyną”; Wystawa 

Małgorzaty Malwiny Niespodziewanej; 

Dziennik pisany nocą 

Gustawa Herlinga Grudzińskiego. 

– Z Życia polonijnego: Kronika 

polonijna; Jak go poznałam. – 

Kącik kulinarny. Dodatek w kolorze: 

Serbski monaster Hilandar 

na Półwyspie Atos 

Foto: Stanko Kostić •www.skostic.com 

Przedchrześcijański 

słowiański idol ze wsi 

Šarkamen (Wschodnia 

Serbia). Zabytek z Muzeum 

Krajiny, Negotin

Wieści 

WIZYTA PREMIERA RP DONALDA TUSKA W BELGRADZIE 

W 

dniu 6 maja 2011 r. w swojej turneji po krajach bałkańskich 

przebywał w Belgradzie z jednodniową roboczą 

wizytą szef polskiego rządu Donald Tusk. Spotkał się 

on z Premierem Serbii Mirkiem Cvetkoviciem oraz Prezydentem 

Borisem Tadiciem. Rozmawiano o współpracy dwóch państw w 

dziedzinie gospodarczej. Premier Cvetković stwierdził, że pomimo 

dobrych stosunków z Polską, współpraca gospodarcza jest poniżej 

poziomu, który by można było osiągnąć. 

Była także mowa o następującej polskiej prezydencji w Unii Europejskiej 

w drugiej połownie bieżącego roku. Polska poprze Serbię 

w jej dążeniu do statusu kandydata do UE. Premier Tusk obiecał, 

że do końca roku Polska na pewno ratyfikuje porozumienie o stabilizacji 

i przyłączeniu Serbii do EU. Premier Tusk podkreślił, że 

wszystkie kraje zachodniego Bałkanu mają prawo bycia członkami 

Unii Europejskiej. W Najbliższym czasie nastąpi wizyta serbskiego 

ministra gospodarki Nebojši Ćiricia w Warszawie. 

Premier RP Donald Tusk w rozmowie z premierem Serbii Mirkiem Cvetkoviciem i prezydentem Borisem Tadiciem 

2 

POŻEGNANIE KONSULÓW RP IWONY 

I AKEKSANDRA CHEĆKÓW 

ZŁOTY KRYŻ ZASŁUGI DLA FELICJI HALINY JOVANOVIĆ 

Postanowieniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 

6 kwietnia 2010 roku, pani Felicja Halina Jovanović została 

udekorowana Złotym Krzyżem Zasługi za niesienie pomocy 

ofiarom wypadku polskiego autokaru, który zdarzył się 11.07.2008 

r. na autostradzie pomiędzy Belgradem i Nowym Sadem, a także za 

promowanie kultury polskiej w kraju zamieszkania. 

O wypadku polskiego autobusu, który wracał z wakacji w Bułgarii 

i w którym zginęło 6 osób, pisaliśmy w Słowie YU Polonii nr 

37. Pani Felicja dowiedziała się o nieszczęściu w samochodzie wracając 

z pobytu w Polsce. Natychmiast jako wolontariusz zgłosiła 

się do Centrum Klinicznego, gdzie przyjęto rannych, w tym wiele 

dzieci. Jako osoba, która przez 37 lat wykładała w średniej szkole 

medycznej we Wraniu i Nowym Sadzie, znająca doskonale polską 

i miejscową terminologię medyczną, okazała bezcenną pomoc jako 

pośrednik i tłumacz w kontaktach rodzin osób poszkodowanych z 

lekarzami i niosąc im nie tylko otuchę, ale pomagając w codziennych 

kłopotach, jakie stwarzała niespodziewana przerwa w podróży 

i bytność w obcym kraju. Z wnioskiem o przyznanie pani Felicji 

Jovanović tego wysokiego odznaczenia wystąpiła kopalnia węgla 

„Ziemowit” w Lędzinach i Konsul Ambasady RP w Belgradzie. Pełni 

podziwu dla naszej Rodaczki, serdecznie winszujemy Solenizantce 

i Jej rodzinie. 

Okazją do uroczystego wręczenia orderu pani Felicji było uroczyste 

spotkanie polonijne w dniu 12 lutego, na którym jednocześnie 

żegnaliśmy państwa konsulów Iwonę i Aleksandra Chećków. 

Państwo konsulostwo spędzili w Belgradzie prawie 4,5 roku. Była to 

Konsul Aleksander Chećko i laureatka Felicja Jovanović

Państwo konsulostvo Chećkowie i pani Felicja Jovanović na uroczystości wręczenia orderu. 

w ich karierze pierwsza placówka konsularna, odznaczająca się wieloma 

formalnymi trudnościami, jak na kraje spoza kręgu UE, np. 

zmiany paszportów, system wizowy, który na szczęście przy końcu 

ich pobytu uległ złagodzeniu i in. My, jako Polonia mieliśmy w panu 

Radcy dobrego opiekuna i zawsze mogliśmy liczyć na radę i pomoc, 

jakkolwiek pozostaje nam w pamięci postać „zabieganego” konsula. 

W dowód wdzięczności i pamięci wręczyliśmy państwu Chećkom 

w darze album zatytułowany „Čudesna Srbija” (Piękno Serbii), 

bukiet kwiatów i komplet Słowa YU Polonii z lat konsulowania pp. 

Chećków. Długo zostanie nam w pamięci wyjątkowo miła, bezpośrednia 

atmosfera tego pożegnalnego spotkania przy lampce wina. 

Państwu Iwonie i Andrzejowi Chećkom życzymy dalszych sukcesów 

w karierze zawodowej i pomyślności w życiu osobistym. 

Stowarzyszenie Przyjaźni Serbsko-Polskiej YU Polonia 

POSTANOWIENIE 

PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ 

z dnia 6 kwietnia 2010 r. o nadaniu orderów i odznaczeń 

Na podstawie art. 138 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. oraz ustawy z dnia 16 października 1992 r. o 

orderach i odznaczeniach (Dz. U. Nr 90, poz. 450, z 1999 r. Nr 101, poz. 1177, z 2000 r. Nr 62, poz. 718, z 2002 r. Nr 74, poz. 676, 

z 2006 r. Nr 104, poz. 708 i 711 i Nr 194, poz. 1432, z 2007 r. Nr 25, poz. 162 i Nr 123, poz. 848 oraz z 2009 r. Nr 168, poz. 1323) 

odznaczeni zostają (...) 

3 

Obywatelka Rzeczypospolitej Polskiej zamieszkała w Republice Serbii 

za zasługi w niesieniu pomocy ofiarom wypadku polskiego autokaru, za promowanie polskiej kultury 

ZŁOTYM KRZYŻEM ZASŁUGI 

32. Jovanović Felicja Halina, 

(-) Lech Kaczyński 

Za zgodność: 

Ministerstwo Spraw Zagranicznych 

Protokół Dyplomatyczny Warszawa, 12 grudnia 2010 r. 

Złoty Krzyż zasługi i legitymacja 

Państwo Konsulostwo i Laureatka w towarzyswie polonusów

JAN PAWEŁ II – JEST JUŻ BŁOGOSŁAWIONYM 

Główne uroczystości beatyfikacyjne w Rzymie 

Po sześciu latach od swojej śmierci, Jan Paweł II ponownie 

zgromadził tłumy i to nie tylko w Rzymie, ale i w innych zakątkach 

świata. Świadczy to o wielkiej miłości i przywiązaniu 

do niego. 

Dnia 1 maja 2011 roku, podczas uroczystej Mszy świętej na 

Placu świętego Piotra w Watykanie papież Benedykt XVI dokonał 

beatyfikacji Jana Pawla II. Tym samym ziściło się pragnienie ogromnej 

rzeszy wiernych, którzy już podczas uroczystosci pogrzebowych 

naszego papieża skandowali: „Santo subbito“. Do kanonizacji dzieli 

go już tylko jeden krok. Wyjątkowość tej beatyfikacji stanowi fakt, iż 

był to najszybciej przeprowadzony proces beatyfikacyjny w historii 

koscioła, jak i to, że do tej pory jeszcze żaden papież nie beatyfikował 

swojego bezpośredniego poprzednika. 

W uroczystej Mszy św. udział wzięli hierarchowie Kościoła, 

przywódcy państw (w tym także Polski) oraz tysiące wiernych z całego 

świata – łącznie ponad półtora miliona osób. Wśród nich było 

co najmniej 100 tys. Polaków. Nad głowami zgromadzonych wiernych 

powiewało tysiące flag z dominujacym kolorem biało-czerwonym. 

Na Placu św. Piotra obecna była również francuska zakonnica 

Marie Simon-Pierre, której cudowne uzdrowienie z choroby Parkinsona 

przypisane zostało wstawiennictwu Jana Pawła i stanowiło 

decydujący dokument w procesie beatyfikacji. 

Przesłanie Benedykta XVI do Polaków 

4 

Podczas uroczystości Benedykt XVI, mówiąc o nowym błogosławionym, 

zwrócił się do Polaków słowami: - Swoim świadectwem 

wiary, miłości i odwagi apostolskiej, pełnym ludzkiej wrażliwości, 

ten znakomity syn narodu polskiego, pomógł chrześcijanom na 

całym świecie, by nie lękali się być chrześcijanami, należeć do Kościoła, 

głosić Ewangelię. Jednym słowem pomógł nam nie lękać się 

prawdy, gdyż prawda jest gwarancją wolności. Te słowa skierowane 

były do wszystkich, nie tylko deklarujących wyznanie wiary katolickiej, 

ale także do tych, którym na sercu leży dobro Ojczyzny. 

Msza polonijna w Belgradzie 

Serbska Polonia kolejny raz pokazała, że umie się zjednoczyć i 

podobnie jak Polonia na całym świecie wzięła udział we Mszy św. 

z okazji beatyfikacji Jana Pawła II. Uroczystość odbyła się w języku 

polskim w kościele Chrystusa Króla w Belgradzie. Oprócz tzw. „starej 

Polonii“ obecni byli przedstawiciele polskiej dyplomacji, pracownicy 

ambasady, a także „nowa Polonia“. Mszę święta odprawił 

ks. Leszek Kryża, proboszcz polskiej parafii w Budapeszcie, który 

mimo niemałej odległości (500 km) i przy fatalnej pogodzie, przyjął 

nasze zaproszenie, abyśmy w tym wyjątkowym dniu mogli poczuć 

naszą więź polskości z kościołem i jednocześnie uczcić naszego 

wielkiego rodaka, nowo błogosławionego Jana Pawła II. 

Podczas Mszy świętej ksiądz Leszek przybliżył nam na nowo 

osobę ojca świętego, przytaczając swoje osobiste z nim doświadczenia. 

Wydawać by się mogło, że o Janie Pawle wiemy tak wiele, a 

mimo to wciąż dowiadujemy się o nim czegoś nowego. 

Msza święta była dla nas okazją do przeżycia wspólnej modlitwy 

w języku ojczystym, bo przecież modlimy się sercem, i w sercu też 

jest zakorzeniona nasza polska mowa. Dla nas Polaków, zwłaszcza 

Błogosławiony papież Jan Paweł II 

mieszkających z dala od ojczyzny, w żadnym innym języku „Ojcze 

nasz....“ nie brzmi tak wzniośle, a zarazem tak swojsko, a „Zdrowaś 

Maryjo...“ tak ciepło i czule. Słowa tych modlitw być może skrywane, 

gdzieś głęboko w sercu i pamięci, tego dnia dały się słyszeć w 

naszych ustach. Nie jednemu z nas zakręciła się łezka w oku. 

Uroczystość przeplatały polskie pieśni religijne w naszym wykonaniu, 

takie jak: „My chcemy Boga“, „Boże coś Polskę“. Nie mogło 

też zabraknąć majówkowej pieśni do Matki Najświętszej „Chwalcie 

łąki umajone“. Na zakończenie zaś odśpiewaliśmy „Barkę“. 

Po Mszy świętej ze sfery duchowej przyszedł czas na bardziej 

Z mszy polonijnej w Kościele Chrystusa Króla w Belgradzie

Czytanie modlitw na mszy polonijnej 

przyziemny wymiar uroczystości, nadal jednak nawiązujacy do 

naszego nowego błogosławionego. Mowa jest tutaj o słynnych „papieskich 

kremówkach“, które mieliśmy okazję posmakować podczas 

poczęstunku w przykościelnej auli. Każdy z nas doskonale pamięta 

ten błysk w oczach naszego papieża, kiedy będąc w rodzinnych Wadowicach 

z nostalgią wspominał swój ulubiony przysmak z jednej z 

wadowickich cukierni. 

Podczas spotkania była okazja do rozmowy z księdzem Leszkiem, 

który już zapowiedział w najbliższym czasie ponowną nieco 

dluższą wizyte duszpasterska. 

Spotkanie w Sali Parafialnej z ks. Leszkiem Kryża po mszy św. 

Beatyfikacja Jana Pawła II wywołała w nas uczucie wewnętrznej 

radości i pobudziła do głębokich refleksji. To wspaniale, że przeżyliśmy 

tę chwilę razem. Pokazaliśmy się jako katolicy i Polacy, dając 

dowód temu, że Jan Paweł II na zawsze będzie naszym wzorem i 

nigdy nie przestanie gościć w naszych sercach. 

Ewa Milanović 

PODWÓJNY JUBILEUSZ WIŚLAN W OSTOJICIEWIE 

W 

sobotę i niedzielę 30 i 31 października 2010 roku odbyły 

się w Ostojiciewie obchody dwóch jubileuszy: 80-lecie 

ukończenia budowy i uświęcenia Kościoła Ewangielickiego 

i stulecie samodzielnej parafii. Uroczystości przypadły na 

dzień Święta Reformacji, obchodzonego co roku 31 października 

jako najważniejszego święta ewangielickiego, obchodzonego również 

przez Wiślan i Słowaków w Ostojiciewie. 

O splendor tegorocznych obchodów 

zadbał ks. pastor Waldemar Szajthauer z 

Wisły, któremu udało się ściągnąć ważne 

osobistości z Polski, jak ks. biskupa Pawła 

Anwajlera z Bielska-Białej i burmistrza 

Wisły Pawła Molinę, innych księży oraz 

zorganizować przyjazd dwóch znakomitych 

chórów z Wisły. Natomiast z Serbii 

zabezpieczyć udział ks. biskupa Samuela 

Vrbovsky·ego z Nowego Sadu, ks. seniora 

banackiego Pavla Sklenara i ks. biskupa 

rzymskokatolickiego Neméth Laszlo – obu 

z Zrenjanina, księży słowackich z Aradaca 

i Vršca. Gminę Čoka przedstawiał jej 

przewodniczący dr Predrag Mijić i inne 

osobistości. Licznie przybyli i byli ostojiciewianie, 

nie mówiąc już o miejscowych 

gospodarzach, którzy wspólnie z dozorcą 

kościoła Emilem Samcem zadbali o organizację 

obchodów na miejscu. 

W sobotę po południu w kościele 

wystąpiły dwa wiślańskie chóry. Pierwszy, 

liczący 30 osób w strojach ludowych 

Program jubileuszowych uroczystości w Ostojićewie 

– w języku słowackim 

Chór Parafii Ewangelicko-Augsburskiej pod dyrekcją p. Elżbiety 

Szajthauer. Z wyjątkowo ambitnie przygotowanego i wykonanego 

na nawyższym poziomie repertuaru 11 pieśni, niżej podpisanemu 

najbardziej podobała się pieśń „Ojcowski dom” J. Kubisza i J. Drozda 

z solistą Michałem Szarcem. Drugi, wokalno-instrumentalny Zespół 

Młodzieżowy Parafii E-A w Wiśle, liczący 22 osoby, wykonał 

z polotem 10 współcześnie opracowanych nabożnych utworów; do 

sześciu utworów ukazywał się na ekranie 

tekst serbski. Również okładka programu 

została wydrukowana po serbsku cyrylicą. 

Niedzielne nabożeństwo było szczególnie 

uroczyste i dwukrotnie dłuższe. 

Prowadził je zespół księży słowackich: 

ks. bp Samuel Vrbovsky, ks. senior Pavel 

Sklenar, ks. Vladimir Lovas; do wiernych 

zwrócił się ks. bp Paweł Anwajler, ks. bp 

r-k Neméth Laszlo, a udział brali także 

wiślańscy księża, którzy wystąpili z bogatymi 

prezentami na rzecz Parafii w Ostojiciewie. 

Program liturgii wydrukowany 

został w języku słowackim i zawierał pełny 

tekst ostatniej pieśni ES 263 zaczynającej 

się od słów „Hrad prepevny je pan Boh 

naš...” – słowa, który widnieją nad ołtarzem 

świątyni. 

Pod kościołem, jak corocznie w ten 

świąteczny dzień, znajdował się mały jarmark, 

a właściwie kilka stoisk ze słodyczami 

i drobiazgami. 

Po nabożeństwie, w Domu Młodzie- 

5

żowym, parafia w Ostojiciewie przyrządziła obiad dla 150 

osób. Suty posiłek, zakrapiany gorzałką domowego wyrobu, 

przygotowały i podawały członkinie Zboru. Obchodom 

świątecznym towarzyszył przyjazny i serdeczny nastrój. 

Prof. Dušan Drljača 

Chór parafialny z Wisły na jubileuszu w Ostojićewie 

KONFERENCJA ORGANIZACYJNA ZWIĄZKU 

BAŁKAŃSKICH ORGANIZACJI POLONIJNYCH 

„POLONIKA BALKANIKA” 

6 

W 

dniach 27-29 maja b.r. odbyła się w Budwie (konkretnie 

- Bečići, hotel Tara) konferencja założycielska Związku 

Bałkańskich Organizacji Polonijnych «Polonika Balkanika». 

O potrzebie tego rodzaju zrzeszenia regionalnego była mowa 

w krajach bałkańskich już od kilku lat. Nie było jednak możliwości 

organizacyjnych i finansowych, by taki projekt przeprowadzić. 

Inicjatywa wyszła z najmniejszej i najmłodszej, ale niesłychanie 

prężnej Polonii, jaką jest Stowarzyszenie Polaków w Czarnogórze z 

prezesem panią Wandą Vujisić na czele. Dobra inicjatywa znalazła 

i dobre wsparcie w Ambasadzie RP w Podgoricy w osobie konsula 

Radosława Gruka. Projekt zaprezentowany przez Ambasadę został 

przyjęty przez MSZ i otrzymał odpowiednie fundusze. 

Na konferencję założycielską zgłosiły się, jak na początek, kraje 

byłej Jugosławii: Serbia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Macedonia, 

no i, naturalnie, Czarnogóra. Jednakże logo na materiałach 

konferencyjnych, zawierający jako jeden z motywów mapę, obejmuje 

również Słowenię, Rumunię, Mołdawię, Bułgarię, europejską 

część Turcji, Grecję, Albanię i Cypr. 

W Prezydium zasiedli konsul Czarnogóry Radosław Gruk, 

konsul Macedonii Tomasz Wielgomas oraz prezes StowarzyszeniaPolaków 

w Czarnogórze pani Wanda Vujisić. Po powitaniach i 

wstępnych wystąpieniach obu panów konsulów przeczytano listy 

z pozdrowieniami od Polonii Bułgarskiej i Polonii z Cypru. Potem 

nastąpiła dyskusja nad przygotowanym już uprzednio Statutem 

Związku, wniesiono odpowiednie uzupełnienia i korekcje, po czym 

został wybrany Zarząd w składzie: Wanda Vujisić – przewodnicząca 

(Czarnogóra), Małgorzata Srdić – wiceprzewodnicząca (Serbia), 

Joanna Kasumović – sekretarz i skarbnik (Czarnogóra). Na zakończenie 

części roboczej obecni stojąc, lampką wina uroczyście uczcili 

powstanie nowego regionalnego zrzeszenia Związku Bałkańskich 

Organizacji Polonijnych „Polonika Balkanika”. 

W imieniu serbskiego Stowarzyszenia „YU Polonia” przystąpienie 

do Związku podpisała i podpieczętowała przewodnicząca Małgorzata 

Srdić-Jasińska. 

Konferencja była doskonale zorganizowana. Wszyscy uczestnicy 

otrzymali piękne teczki z materiałami, notesiki i ołówki, a na zakończenie 

torby z prezentami: książka wierszy Czesława Miłosza w 

tłumaczeniu Slobodana Milicia, najnowszy numer „Głosu Polonii” 

wydawanego przez Stowarzyszenie Polaków w Czarnogórze oraz 

butelka miejscowego wina „vranac”. Nie zabrakło też do pomocy 

młodzieży, która oczekiwała gości przy wejściu do sali w strojach 

czarnogórskich z koszykiem pełnym suszonych fig i innych owoców 

i witając przychodzących po polsku. Nasza delegacja natomiast podzieliła 

obecnym najnowsze numery Słowa YU Polonii. 

Na niedzielne przedpołudnie zorganizowano wycieczkę do Budwy 

i Kotoru, co było dla nas pięknym przeżyciem. 

Powitanie uczestników Konferencji 

Stół prezydialny: pani Wanda Vujisić, konsul RP w Czarnogórze Radosław Gruk i konsul RP 

w Macedonii Tomasz Wielgomas

Artykuły i przyczynki 

Jeszcze raz dziękujemy 

Pani Wandzie Vujisić i zespołowi 

wspaniałych Polek 

z Czarnogóry, jak również 

panu Konsulowi Grukowi 

za dobrą organizację spotkania 

i wielką gościnność. 

Małgorzata Srdić i Joanna 

Maciejewska-Pavković 

Na zwiedzaniu Kotoru 

Wspólne zdjęcie uczestników 

Konferencji Założycielskiej 

Stowarzyszenia „Polonika 

Balkanika” 

WIŚLAŃSKO-SŁOWACKIE MAŁŻEŃSTWA W OSTOJIĆEVIE 

W 

niniejszym artykule rozpatruję wiślańsko-słowackie 

małżeństwa w Ostojićevie, jako element słowaczenia 

Wiślan na obczyźnie w XX wieku. Powodem są pewne 

przeoczenia, a nieraz i pomyłki moich polskich kolegów powstałe 

w rezultacie samodzielnie prowadzonych prac terenowych w Ostojićevie 

w latach 2007-2010. 1 Wytłumaczeniem istotnych omyłek nie 

mogą być dodatki w tytule typu: rekonesans, wstępne ustalenia lub 

zarys problematyki. 

Najważniejszym przeoczeniem jest, może nieświadome, pominięcie 

dawno drukowanej pracy doktorskiej o jednym z symboli wiślańskiej 

tożsamożci etnicznej2. 

Moše jeszcze większym i i niewybaczalnym brakiem jest pominięcie 

faktu obecności w Ostojićevie również ewangelickich Słowaków 

ze Słowacji (7 rodzin), żyjących wśród Wiślan (15 rodów) od 

1905 roku, ich wspólnych od tego czasu dziejów, wzajemnego przenikania 

pod względem języka i kultury i tego, że zostali podprowadzeni 

pod wspólny etnonim Toth (węgierska administracja), a po 

pierwszej wojnie światowej jako Słowak (serbska administracja na 

podstawie nazwy stosowanej na kościół ewangelicki od 1922 roku). 

Trzecie, nie mniej delikatne zagadnienie potraktowane marginesowo 

lub wcale, to samookreślenie Wiślan – ich deklarowanie przynależności 

zawarte i omówione w powojennych spisach ludności3. 

* 

Pisząc w poprzednim numerze „Słowa...” o wiślańsko-serbskich 

małżeństwach, wspominałem, że „stały niedobór partnerów ewangelik/ewangeliczka, 

wywodzący się z rodzin wiślańskich a z którymi 

się nie jest w koligacji”, ujawniał się wielokrotnie, najsilniej jednak 

pod koniec lat 60-tych XX stulecia, kiedy wśród Wiślan naliczono 

aż trzydziestu nieżonatych mężczyzn do lat 40. Wiślańska populacja 

była szczupła, liczyła wówczas niespełna 300 osób, a według danych 

parafialnych ok. 350 (prawdopodobnie ze Słowakami osiedlonymi 

w Ostojićevie na początku stulecia). 

W wielonarodowym środowisku wewnątrzgrupowe, jak i et- 

1 Wiślanie we wsi Ostojićevo (Banat, Serbia). Historia-język-kultura. Redakcja 

Renata Czyż, Danuta Szczypka, Wisła 2010. 

2 Ivan Jerković, Govor Poljaka u Ostojićevu, Studije Zajednice naučnih 

ustanovaa Kosova i Metohije 15, Priština 1969. 

3 Dušan Drljača, O liczebności i rozmieszczeniu Polaków w naszym kraju, 

Słowo YU Polonii 28, Belgrad 2005, 5-6; tenże, Liczba Polaków w Serbii 

zmalała, Słowo YU Polonii 39, Belgrad 2009, 12-13. 

nicznie mieszane małżeństwa zawierane są według określonych 

reguł. Autochtoni (Serbowie, Węgrzy, Niemcy) wykazywali przez 

dziesięciolecia rezerwę pod tym względem w stosunku do mniej 

zamożnych, później osiedlonych Wiślan; podobny stosunek mieli 

Wiślanie do Słowaków z 1905 roku, bez względu na jedność wyznaniową. 

Z czasem sytuacja się zmieniała, zależnie od okoliczności 

miejscowych. Do pierwszej wojny światowej ostojiciewscy Wiślanie 

udają się po niewiasty do rodzinnych stron (często i owdowiali 

mężczyźni). Niektórzy sprowadzają kandydatki z miast, gdzie odbywali 

służbę wojskową. Rzadko który udawał się po żonę do oddalonych 

wsi (Aradac, Hajdučica, Kovačica), gdzie od końca XVIII wieku 

mieszkali Słowacy – ewangelicy. W samej miejscowości, zwanej 

wówczas Tisza Szent Miklos, największy dystans etniczny dzielił ich 

od r-k, ale i ewangelickich Niemców oraz r-k Węgrów. Związkom 

małżeńskim z prawosławnymi Serbami stała na przeszkodzie wiara, 

a ze Słowakami język, przyczym w obu przypadkach istniały różnice 

kulturowe. Tu nie można pominąć istotnego, jak na tamte czasy 

udogodnienia od 1895 roku, jakim było zezwolenie na zawieranie 

ślubów cywilnych. 

Wiślański grobowiec z napisami słowackimi i polskim tekstem 

„Jeszcze Polska nie zginęła”. Foto J. Pavković 

7

Rodzina wiślańsko-serbska: Djura, Branka i krewny Jure, ich dom i obejście. Foto J. Pavković 

8 

Do zakończenia I wojny światowej czterech przybyłych Słowaków 

ożeniło się z Wiślankami, a jedna z Wiślanek wydała się za 

miejscowego Niemca. Znaczyło to, że do stale odświeżanej i szerzonej 

przez niewiasty z Wisły kultury z Beskidów Śląskich, przez 

małżeństwa nowego typu, razem z globalizacyjnymi, zaczęły się 

„zakradać” elementy kultury karpackiej o zabarwieniu słowackim. 

Wyraziły się one przede wszystkim w modyfikowaniu gwary domowej 

Wiślan (np. nazewnictwa w obejściu, odmiennych niż tradycyjne 

imion własnych, a po części i w kultach). 

W dwudziestoleciu międzywojennym zawarto najwięcej małżeństw 

jednowyznaniowych – ewangelickich z osobami narodowości 

słowackiej: 6 Wiślan poślubiło Słowaczki (2 z rodzin miejscowych 

Słowaków, 2 z Kovačicy w Banacie i 1 z Pitvarosa na 

Węgrzech); 2 Wiślanki wyszły za Słowaków (z Hajdučicy i Aradaca). 

Na małżeńskie powiązania ze słowackimi osiedlami ewangelickimi 

w Banacie mogli mieć wpływ księża, ale i rodzinne kojarzenia 

młodych ludzi. Na sam proces słowaczenia w okresie międzywojennym 

bez wątpienia wpłynęła działalność Słowackiego Kościoła 

Ewangelicko-Augsburskiego (nabożeństwa, kazania i modlitewniki 

po słowacku), istnienie przykościelnej szkółki czteroletniej ze słowackim 

językiem, nauczania podstaw historii i geografii Czechosłowacji. 

Pojawiają się epitafia na nagrobkach na miejscowym cmentarzu, 

wiślańskia dzielnica określana jest nazwą Ulica Słowacka, 

malowanie domów z zewnątrz na niebiesko (słowacki kolor w Banacie), 

skodyfikowany obrządek weselny... Wiślanie we wszystkich 

publikacjach słowackich w Królestwie Jugosławii są nazywani Słowakami 

polskiego pochodzenia. 

W pierwszym ćwierćwieczu po II wojnie światowej Wiślanie 

zaczynają dość masowo zawierać małżeństwa z mieszkańcami serbskiej 

i węgierskiej narodowości, z którymi współżyją od ponad stu 

lat. Pod koniec XX wieku zawierano nadal, ale coraz rzadziej, wiślańsko-słowackie 

i słowacko-wiślańskie małżeństwa, zabrakło wyraźnie 

ślubów z partnerami serbskimi (tylko 2), tak jak zmalała liczba 

Wiślan w miejscowości. Przewagę miały małżeństwa Wiślanin 

– r-k Węgierka. A po tym nastąpiła prawie dziesięcioletnia «susza», 

po której zawiera się tylko po jednym ślubie rocznie albo wcale. 

Na końcu tego pobieżnego przeglądu mam obowiązek zaznaczyć, 

że analizy dokonano tylko na podstawie ewangelickich ksiąg 

parafialnych, które to dane mam sprawdzić w Urzędzie Stanu Cywilnego 

w Ostojićevie, w innych kościołach w osiedlu oraz w słowackich 

parafiach w Banacie. 

Badając procesy słowaczenia (gwara i wiara, kościół i szkoła do 

1982 r.) niewystarczająco uwagi poświęciłem możliwościom nowej 

madziaryzacji, która tym razem dokonuje się poprzez zwiększoną 

liczbę małżeństw mieszanych. Jednak pewną nadzieję budzi radosny 

fakt, że jeden z młodych Wiślan poślubił dziewczynę z Wisły, 

gdzie osiadł z myślą o ewentualnym powrocie. Należy oczekiwać, że 

ten przykład znajdzie naśladowców. 

* 

Zajmując się amatorsko językoznawstwem, odważyłem się wydrukować 

rozważania etnografa o gwarze Wiślan w Ostojićevie 4 . 

Swoje obserwacje notowałem, mając na myśli, że gwara jest zamierzchłym 

obrazem myśli i postępowania i że gwary pamiętają i 

przywołują dawne wyobrażenia i pojęcia, wierzenia i obyczaje. Do 

poważnych badań zaangażowałem specjalistkę od języka 5 , druga 

przyjechała z Cieszyna 6 . 

Te dwie polskie lingwistki, które ostatnio zajmowały się nukowo 

gwarą Wiślan w Ostojićevie konstatują w fonetyce m. in. akcent inicjalny 

(na pierwszej sylabie) „jak w języku słowackim” (W. Kozieja), 

przy czym akcent na przedostatniej sylabie rejestruje się u starszych 

osób (K. Marcol). Obecność we wsi od 1905 roku rodzin słowackich 

z okolic Rużomberoka i ich możliwy stuletni wpływ na gwarę 

poprzez wspólne kontakty, nabożeństwa i małżeństwa mieszane, 

badaczki nie wspominają. Moje informatorki, Słowaczki z Banatu, 

które się przed trzydziestu i więcej laty wydały do Ostojićeva za Wiślan, 

stwiedzały u ostojićewian dziwny „twardy akcent”. Z tego powodu 

Słowacy Wiślan nazywali „trpacy”. 

Niewystarczająco jest opracowana leksyka, z rozwarstwieniem 

terminologicznym na poszczególne dziedziny życia. „Naleciałości” 

z niemieckiego, węgierskiego, czeskiego w nabożeństwach oraz 

serbskiego są liczne. Ze słowackiego najwięcej jest ich w kuchni: 

nazwy posiłków i potraw i w skodyfikowanym obrządku weselnym. 

Istnienie leksyki macierzystej zawartej w doskonałym Słowniku 

gwary Śląska Cieszyńskiego, można było choć po części (np. słowa 

oznaczone jako „dawne” lub „specyficzne” jak miglanc, pobaby, zowitka) 

porównać z sytuacją lat 60-tych ub. wieku, korzystając z badań 

Ivana Jerkovicia. Wydaje się dziwnym, że badaczki nie zauważyły 

zjawiska fachowo zwanego code-switching, czyli przełączenia 

języka. „Osoby z mieszanej narodowościowo rodziny posługują się 

dwoma (lub wieloma) językami naraz. Dosłownie w jednej wypowiedzi 

kilkakrotnie zmieniają język, dodają końcówki z jednego do 

wyrazów z drugiego języka albo wyrazy polskie/słowackie zestawia- 

4 Dušan Drljača, Rozważania etnografa o gwarze ostojiciewskich Wiślan, 

Słowo YU Polonii nr 30, Belgrad 2006, 7-8. 

5 Wioletta Kozieja, Gwara Wiślan w Ostojićewie /rękopis w posiadaniu autora/. 

6 Katarzyna Marcol, Losy wiślan z Ostojićeva w zwierciadle języka i kultury, 

w: Wiślanie we wsi Ostojićevo (Banat, Serbia). Historia-język- kultura, 

Wisła 2010, 101-114.

ją według zasad np. serbskiej gramatyki” 7 . 

I etnolodzy, pisząc o Wiślanach w Ostojićevie wyciągnęli kilka błędnych wniosków. Dla 

przykładu: „Wiślańscy chłopi, którzy przybywali do Serbii, zostali uznani przez władze monarchii 

austro-węgierskiej za Słowaków. Wiązało się to z wprowadzeniem do liturgii kościelnej języka 

słowackiego” (s.82) 8 . Prawdą jest, że Wiślan schodzących do Banatu (a nie Serbii) określano 

najpierw jako saletrarzy – ewangelików, którzy modlili się po swojemu i do końca wieku nie 

mieli żadnych słowackich nabożeństw (ewentualnie może po niemiecku). Drugi istotny błąd 

to pochopnie przyjęta informacja, że starowiślańska i toucka mowa stanowią jedność (s. 83). 

Węgierską nazwę Toth określającą Słowaka można było przenieść na Wiślan dopiero jak się zaczęli 

jednać ze Słowakami w Banacie, prawdopodobnie po I wojnie światowej. Nie jest również 

wiarygodna konstatacja, że „prawosławni Serbowie określają Wiślan jako Trpacy: To znaczy, że 

trpiemy, bo wsadzamy do jednego miecha wszystkie języki” (s. 82 i 85). Według moich informacji 

uzyskanych od prawdziwych Słowaczek, to Słowacy mówili na Wiślan, że są trpacy z powodu 

„twardego” akcentu w mowie słowackiej. 

Badania terenowe z grupą polskich etnologów będą kontynuowane. 


7 

Katarzyna Jaklewicz, Do you speak Polish?, Polityka nr 34 (2617), W-wa 25 sierpnia 2007, 86-87. 

8 

Eugeniusz Kłosek, Małgorzata Michalska, Judyta Hlubek, Wokół tożsamości etnicznej potomków 

wiślan w Ostojićevie. Wstępne ustalenia i empiryczne plany, w: Wiślanie we wsi Ostojićevo (Banat, 

Serbia). Historia-język-kultura, Wisła 2010, 79-87. 

List z Białej Podlaskiej 

POLEGŁ ZA POLSKĘ: PILOT POR. WŁADYSŁAW ROSINIUK 

(1910-1944) 

Spotkała mnie miła i wzruszająca niespodzianka. Na adres Ambasady 

RP nadszedł list skierowany na moje imię, datowany 

na 17 marca 2011 roku. Pretekstem do jego napisania był mój 

artykuł zamieszczony w Słowie 36 pt.„Zginęli za Polskę” – o polskich 

lotnikach RAF-u pochowanych na Wojskowym Cmentarzu 

Angielskim w Belgradzie. Autorka listu p. Ewa Siekielewska z Białej 

Podlaskiej opisuje postać swojego bliskiego krewnego por. Władysława 

Rosiniuka, jednego z tragicznych 

młodych ludzi, którzy polegli za Ojczyznę. 

Jego samolot został uszkodzony w 

nocy ½ września 1944 r. przez niemieckiego 

myśliwca i rozbił się koło Mochacza 

(Węgry). Tragedia por. Rosiniuka była 

tym większa, że jedyny poniósł śmierć, 

podczas gdy pozostałych 6 członków posady 

Halifaxa V DK 124 GR-C uratowało 

się i dostało się do niewoli. 

A oto co pisze pani Ewa Siekielewska: 

Szanowna Pani, 

N 

ie jestem wprost w stanie 

wyrazić wdzięczności, 

jaką jesteśmy winni Pani 

- ja i moja rodzina. Wzruszenie, jakiego 

doznałam, znajdując wczoraj – przez nieoceniony 

naturalnie Internet – Pani artykuł 

„Zginęli za Polskę” w biuletynie nr 36 

Słowa YU Polonii, nie sposób opisać. A 

ile było zdumienia, a przede wszystkim radości, gdy o tym powiadomiłam 

rodzinę!!! 

Zdaję sobie sprawę, że nie wie Pani o co chodzi – no bo skąd? 

Spieszę więc wyjaśnić: Wymieniony w tym pięknym, bardzo ciepłym 

artykule pilot por. Władysław Rosiniuk, którego grób znajduje 

się na Wojskowym Cmentarzu Angielskim wśród grobów 17 

polskich żołnierzy, to rodzony brat mojej babci Anny Gaguckiej z 

domu Rosiniuk, urodzonej również w 

Starej Wsi pow. Brześć, córki Tomasza i 

Marii z d. Kulikowskiej. 

Władysław Rosiniuk był bratem mojej 

babci, najmłodszym spośród siedmiorga 

jej rodzeństwa. Wszyscy, założywszy 

rodziny, mieszkali przed wojną w okolicach 

Brześcia. Tylko Władysław, jeszcze 

kawaler, po ukończonej nauce, mieszkał 

w Warszawie. Już wtedy latał i moja 

mama doskonale pamięta, jakim świętem 

dla nich, dzieci, były wizyty wujka Dziunka 

(zdrobnienie, jakim nazywano go w 

rodzinie), gdy przylatywał do Brześcia 

i na rowerze odwiedzał ich w Zaworzu, 

zawsze przywożąc cukierki, co naturalnie 

przyczyniło się do utrwalenia tej pamięci. 

Był taki przystojny, w mundurze, z Warszawy 

– i jeszcze te cukierki!!! Tylko babcia 

Maria, jego matka, płakała, bojąc się 

o życie syna, zwłaszcza, gdy podczas lotu 

zginął jego kolega – tuż przed ślubem, na 

9

10 

którym drużbą miał być Dziunek. 

Nadeszła straszna wojna, lata nieszczęść, niewyobrażalnego 

okrucieństwa i grozy, cierpień i rozpaczy. Dużo tego doświadczyła 

także rodzina mojej mamy; aresztowanie przez NKWD i zesłanie 

do łagru na Syberię mojego dziadka Ignacego, szykanowanie 

ich przez władze sowieckie jako rodziny łagiernika, „wroga ludu”, 

„kułaka”; zapowiedź wywózki babci wraz z sześciorgiem nieletnich 

dzieci, przejście frontu niemieckiego, okupacja, napady grasujących 

w okolicy band, front sowiecki – głód, strach i ból, nie wspominając 

o stratach materialnych. Szczęśliwie, po wielu dramatycznych 

przejściach, rodzina przetrwała i w roku 1946 w ramach repatriacji 

przyjechała do Polski, zostawiając dom, ziemię, na której pracowali 

od pokoleń. Stało się to zresztą również z woli mojego dziadka, 

który, wypuszczony z łagrów, wstąpił do I Armii Wojska Polskiego, 

przeszedł szlak od Lenino do Berlina i, wiedząc dobrze co to sowieci, 

kazał babci zostawiać wszystko i przyjeżdżać z rodziną do Polski 

przez nową granicę na Bugu, na wielką niewiadomą, ale do Polski. 

Przeżyli, co było udziałem tamtych pokoleń, a czego my nawet 

wzobrazić często sobie nie potrafimy. 

W 1939 roku urwał się kontakt z Władysławem. Przez długie 

lata nikt nie miał o nim żadnej wiadomości. Wojna się skończyła, 

rodzina znalazła się w nowej Polsce, zaczęły się poszukiwania. 

Wreszcie otrzymano odpowiedź z Anglii, z Czerwonego Krzyża, 

że został strącony w ostatnich dniach wojny nad Berlinem i gdzieś 

tam jest pochowany. Odpowiedź, jak się później okazało, nie była 

do końca prawdziwa. Rodzina 

odżałowała go, pożegnała się 

z nim modlitwą, z czasem pogodzono 

się z tą stratą. Były to 

lata zimnej wojny, jakakolwiek 

komunikacja z zachodem była 

wówczas dla większości po 

prost niemożliwa. Życie toczyło 

się dalej. Pamięć o Dziunku 

była żywa w pokoleniu moich 

dziadków, mojej mamy i jej 

rodzeństwa. My znaliśmy go 

tylko ze skąpych opowiadań. 

Trzeba zresztą przyznać, że z 

arogancją właściwą młodości 

często przyjmowaliśmy je 

tylko do wiadomości i szybko 

zapominaliśmy. Byliśmy młodzi, 

ciekawi jutra, zajęci swoim 

życiem, bez specjalnego zaangażowania 

odnosiliśmy się do 

wspomnień rodzinnych. Było. 

Minęło. 

Lata mijały, odchodziło 

coraz więcej naszych bliskich, 

wśród nich przede wszystkim 

tych, którzy najlepiej pamiętali 

lata minione. My – wnukowie Ignacego i Anny Gaguckich – starzeliśmy 

się, mieliśmy już za sobą życiowe sukcesy i porażki, bagaż 

doświadczeń i refleksji, spokornieliśmy. Cennym stała się dla nas 

rodzina, nie tylko ta najbliższa, kontakty rodzinne sprawiały wiele 

radości. I nagle zaczęliśmy wracać do wspomnień, odzyskiwać 

je i gromadzić. Bardzo pomocny był przy tym naturalnie Internet. 

Dowiedzieliśmy się przede wszystkim z krótkiej notatki w Internecie 

o jego ostatnim locie, nazwiskach członków załogi i miejscu 

jego pochówku. Jeden z kuzynów nawiązał kontakt z potomkami 

jednego z członków załogi ostatniego lotu, z którego nie powrócił 

już nasz wujek-dziadek Władysław, i tą drogą zdobyliśmy relacje z 

tego tragicznego lotu, a także wskazówki, jak szukać dalej. W nasze 

posiadanie weszły kopie dzienników pokładowych dokumentujące 

loty odbyte przez naszego wujka-dziadka. Zwróciliśmy się do Ministerstwa 

Wojny Wielkiej Brytanii i z ich archiwów otrzymaliśmy 

trochę materiałów dotyczących jego drogi życiowej, opinie z badań 

psychologicznych, jakim był poddawany jako pilot uczestniczący w 

bitwach powietrznych i zdjęcia z tamtego czasu. /W drugim liście 

p. Siekielewskiej otrzymaliśmy informację, że por. Rosiniuk dotarł 

do Anglii przez Rumunię, Syrię i Francję (przyp. red.)/. Od innych 

członków rodziny nadeszło jego zdjęcie z czasów bezpośrednio 

przed wybuchem drugiej wojny światowej, w mundurze. A ja szczęśliwie 

odnalazłam zdjęcie z lat pierwszej wojny, na którym widnieje 

Władysław jako paroletni chłopiec z dwiema swoimi siostrami już 

panienkami – jedną z nich jest moja babcia. Pamiątka bezcenna. 

Organizowaliśmy zjazdy rodzinne, nasze dzieci poznają się 

(dziadkowie Gaguccy mieli 17 wnuków, obecnie jest już 31 prawnuków 

i 2 praprawnucząt). Nasze dzieci planują odwiedziny rodzinnego 

domu moich dziadków w Zadworzu za Bugiem, a przewodnikiem 

ma być moja mama, dzięki której wróciło do nas mnóstwo 

opowieści z tamtych lat. Rozmawiamy również o naszym bohaterskim 

wujku-dziadku, o tym, że trzeba odnaleźć jego grób w dalekim 

Belgradzie – jeden z naszych kuzynów już uruchomił swoje kontakty 

ze znajomymi z dawnej Jugosławii. No i przyszedł dzień 16 marca 

2011, ja siedzę przed komputerem i serfuję w Internecie, szukając 

przy okazji wiadomości o naszam bohaterskim krewnym. I znajduję 

Pani artykuł! Co za radość! 

To nie tylko piękny artykuł, 

wzruszający swoją treścią, ale 

rzecz szczególnie dla nas cenna: 

zdjęcie miejsca spoczynku 

naszego wujka-dziadka, który 

tak jakby ostatnimi czasy wychłynął 

z niepamięci i stał się 

dla nas szczególnie ważnym 

nie tylko jako bohater, ale jako 

bliska osoba, tak długo niezasłużenie 

nieobecna w naszej 

świadomości. To mały fragment 

historii naszej rodziny z 

wielką historią w tle. 

Mój list jest na pewno chaotyczny, 

może nie wszystko 

wiernie przytoczyłam w szczegółach, 

ale piszę go natychmiast, 

aby Pani pięknie podziękować. 

Dzięki Pani artykułowi 

zyskaliśmy nie tylko ważne dla 

nas informacje i zdjęcie, on nas 

także bardzo wzruszył. A ten 

artykuł powstał przecież dzięki 

Pani pracy i staraniom (...) 

* * * 

/W drugim liście pani Ewa dodaje:/ Bardzo mi miło. Że uznała 

go /list/ Pani do tego stopnia wartym uwagi, aby go nawet opublikować. 

Wielki to dla mnie zaszczyt, a równocześnie radość, że więcej 

ludzi dowie się o naszym rodzinnym bohaterze, który tak długo był 

właściwie anonimowy, a – jak sądzę – swoimi czynami zasługuje 

chociażby na wspomnienie. Niech to będzie taki mój prywatny hołd 

dla mojego wujecznego dziadka. A Pani dziękuję pięknie za to, że 

mi to umożliwiła. 

Ewa Siekielewska, Biała Podlaska

Sylwetki ludzi 

JULIJE BENEŠIĆ (1883-1957) 

Rozpoczynając, po półtora 

roku pobytu w Serbii, pracę 

w Bibliotece Serbskiej 

Akademii Nauk i Sztuk, nie władając 

jeszcze biegle językiem serbskim 

(serbochorwackim), często 

sięgałam do jedynego dostępego 

mi słownika chorwacko-polskiego 

Julie Benešicia (Hrvatsko-poljski 

rječnik, Zagreb 1949). Siłą rzeczy 

zainteresował mnie twórca tego, tak 

korzystnego dzieła. Okazało się, że 

była to postać wielkiego formatu 

o imponującym rozmiarze swojego 

dzieła, osoba, która niemal całe 

swoje życie poświęciła polskiej kulturze 

i literaturze, przybliżając je 

intelektualnym kręgom chorwackiego 

i serbskiego (sztokawskiego) 

językowego obszaru. 

Julije Benešić urodził się 1 marca 

1883 roku w naddunajskim miasteczku 

Ilok. Gimnazjum ukończył 

w Osijeku, skąd wyruszył, na życzenie 

ojca, na studia medycyny do 

Wiednia. Po dwukrotnym pobycie 

w Polsce (wiosną 1901 i 1902 roku), przechodzi na wydział filozoficzny, 

na kierunek slawistyka i geografia. W 1903 roku przeniósł 

się do Krakowa na Uniwersytet Jagielloński, potem do Zagrzebia i 

Pragi, by wrócić znów do Krakowa i tu w 1907 roku studia ukończyć. 

Pragnął pozostać w Polsce, 

ale za namową swojego profesora 

Stanisława Tarnowskiego wrócił 

do Zagrzebia, zaczął pracę zawodową 

jako wykładowca geografii 

w gimnazjum realnym i Wyższej 

Szkole Handlowej. Od 1911 był sekretarzem 

Stowarzyszenia Pisarzy 

Chorwackich, potem referentem 

do spraw sztuki w wydziale oświaty, 

zajmował się krytyką teatralną, 

działalnością redaktorską, a w latach 

1918-20 pracował jako lektor 

języka polskiego na Uniwersytecie 

w Zagrzebiu i w Wyższej Szkole 

Technicznej, a również parał się 

działalnością literacką i tłumaczeniami 

literatury polskiej. 

Wiosną 1921 roku Benesić został 

powołany na stanowisko dyrektora 

generalnego Chorwackiego 

Teatru Narodowego (Hrvatsko 

narodno kazalište). Na tej funkcji 

przetrwał do marca 1927 roku. Według 

ocen historyków teatru był to 

okres świetności tego teatru, gdyż 

Benešić wprowdził do repertuaru 

Jestem już trzeci rok w Polsce jako delegat jugosłowiańskiego 

Ministerstwa Oświaty – tytuł znaczący zasadniczo 

bardzo niewiele, ale nadany mi w akcie urzędowym, 

który ułożyłem ja, jako człowiek, który chciał dostać się do 

Polski, który się po prostu pchał, żeby być w Polsce, który 

w Polsce był, gdy Polski urzędowo na mapie nie było, 

który jako słuchacz Uniwersytetu Jagiellońskiego przepędził 

– żeby nie powiedzieć: przestudiował – pięć półroczy 

w Krakowie – i teraz, jak i dawniej, zwracają się do mnie 

przyjaciele z zapytaniem: „Dlaczego pan przyjechał do Polski?” 

(...) 

Szczerą odpowiedzią na zapytanie: dlaczego przyjechałem, 

dlaczego przyjeżdżałem, przebywałem, studiowałem 

w Polsce nie istniejącej i istniejącej, byłoby bardzo proste: 

„Bo proszę pana, przyciągało mię coś do swoich”. Powód 

sentymentalny, może dla racjonalistów płytki, naiwny, lekkomyślny, 

ale rzeczywisty. Bo co ja miałem i mogłem ryzykować 

będąc młodzieńcem osiemnastoletnim, kiedym 

pierwszy raz wysiadł na dworcu wiedeńskim w Warszawie, 

co za kariery otwierały przede mną, kiedym trzydzieści lat 

temu, dnia 27 kwietnia 1902 na placu Trzech Krzyży ujrzał 

przed nosem knut kozaka rozpędzającego publiczność cicho 

demonstrującą – wntenczas, kiedy lubiłem marzyć, że 

się odrodzi Polska... 

Fragment tekstu „Mój pobyt w Polsce” 

wybitne dzieła dramaturgii europejskiej, 

przy czym poczesne miejsce 

miał dramat polski (w latach 

1903-38 wystawiono aż 24 sztuki 

polskie w przekładzie Benešicia). 

Benešić opuścił teatr rozgoryczony 

z powodu intryg i oszczerczej kampanii 

przeciw niemu. Swoje wspomnienia 

z tego okresu uwiecznił w 

publikacji Iza zastora (Za kurtyną). 

Dla nas jest najciekawszy okres 

życia Julije Benešicia zawarty od 

marca 1930 do końca lipca 1938 

roku. Te lata spędził w Polsce, w 

Warszawie, jako oficjalny delegat 

Ministerstwa Oświaty Jugosławii z 

zadaniem wydawania w Polsce serii 

„Biblioteka Jugosłowiańska”. Zadanie 

to niełatwe dla jednego człowieka: 

ustalić tytuły, znaleźć tłumaczy, 

korektorów, a nade wszystko zapewnić 

pokrycie finansowe. Pod 

tym względem pomoc ministerstwa 

z Belgradu była bardziej niż skromna. 

Trzeba było poszukać fundatorów. 

Największym darczyńcą okazał 

się niejaki Leon Habmillion, obywatel jugosłowiański pochodzący z 

Winkowaca, przemysłowiec. Prowadził interesy w Rosji, potem w 

Polsce i Paryżu. Obiecywał wiele, ale był niesłowny i pieniądze trzeba 

było od niego dosłownie wydusić (w zamian za ordery jugosłowiańskie). 

Tych osiem lat w Warszawie 

niesłychanie pracowitych, 

pełnych było trosk, niepewności, 

kłopotów, trudności znalezienia się 

w obcej kulturze, a jednocześnie lat 

wielkich przyjaźni. Oprócz ciągłych 

trudności finansowych, trzeba zrozumieć, 

że przy braku słowników, 

właściwie sam Benesić tłumaczył 

większość tekstów dosłownie, które 

potem jego współpracownicy spolszczali, 

opracowując stylistycznie. 

Szczególnie żmudna była praca 

przy przekładzie wierszy – Osmana 

Gundulicia, Mażuranicia, ludowej 

poezji, wyboru poetów jugosłowiańskich. 

Najwybitniejszymi jego 

współpracownikami – tłumaczami 

byli Czesław Jastrzębiec Kozłowski, 

Antoni Bogusławski, Henryk Batowski 

- tłumacz Njegosza. 

Lata spędzone w Warszawie zostały 

do szczegółów opisane przez 

Benešicia w jego dzienniku, który 

nazwał kroniką p.t. Osam godina u 

Varšavi (Osiem lat w Warszawie). 

Niesłychanie zajmująca literatura, 

11

12 

szczególnie dla późniejszych pokoleń Polaków. To obraz międzywojennej 

Warszawy widzianej oczami wprawdzie cudzoziemca, 

ale nie obcego. Opis nie tylko kłopotów i zmarwień w związku z 

zadaniem, które sam wybrał i o którym w jednej chwili słabości 

stwierdził, że przerasta jego siły. To polska codzienność, polskie 

zwyczaje, mentalność, pogląd na życie, co Benešicia często denerwowało, 

ale też nie rzadko wprawiało w podziw. To są poza 

tym liczne kontakty z ludźmi z kręgów literackich, częste wyjazdy, 

wykłady o Jugosławii, która wówczas byla bardzo popularna 

w Polsce. Ponadto prowadził lektorat, gdzie pod jego kierunkiem 

kształtowali się przyszli, dziś znani tłumacze literatury serbochorwackiej. 

Jednocześnie nadal zajmował się tłumaczeniami 

literatury polskiej, przygotowywał swój słownik i gramatykę języka 

chorwackiego, czyli serbskiego. A nade wszystko miał krąg 

wiernych serdecznych polskich przyjaciół gotowych zawsze umilić 

mu chwile samotności. 

Kronikę „Osiem lat w Warszawie” autor wzbogacił o szereg artykułów 

tematycznie pokrewnych: List z Warszawy, Z wizytą u Hucułów, 

Czterechsetlecie Jana Kochanowskog, Pisarze jugosłowiańscy 

w polskim przekładzie, Moi koledzy Polacy, Mój pobyt w Polsce, Wieś 

Lipce, Mój przyjaciel Czesław, Leon Halbmillion, Biblioteka Jugosłowiańska. 

Seria wydawnicza „Biblioteka Jugosłowiańska” zaplanowana 

była na 19 tomów. W druku ukazało się 13 tomów. Dalsze wydawanie 

przerwał wybuch Drugiej Wojny Światowej. Książki podzieliły 

losy powstańczej Warszawy. W sierpniu 1944 roku spłonęły nakłady 

w magazynie przy ul. Świętojańskiej 4. Uratowała się tylko „Gramatyka 

języka chorwackiego czyli serbskiego”, która była drukowana 

w Zagrzebiu. Wprawdzie po 200 egzemplarzy każdego tomu wysyłał 

Benesić do różnych redakcji, przyjaciół, naukowców, literatów. 

Nieco egzemplarzy sprzedały i księgarnie. To są teraz prawdziwe 

rzadkości. Niektóre pozycje zostały po wojnie wznowione, np. Góski 

wieniec. 

Po powrocie do Zagrzebia Benešić był jeszcze krótko na prośbę 

Branka Gavelli dyrektorem Chorwackiego Teatru Narodowego. 

Lata wojny i panowania ustaszowskiego spędził zamknięty w swoim 

mieszkaniu. Udzielał u siebie schronienia niezliczonym polskim 

emigrantom, którzy jesienią 1939 roku usiłowali przez Rumunię i 

Jugosławię wyrwać się na zachód. Sporadycznie publikuje swoje stare 

rękopisy, przemycając przy tym swoje tłumaczenia wierszy żyda 

– Juliana Tuwima. Przez cały czas tłumaczy literaturę polską, m. in 

i Dziady Mickiewicza z własną przedmową i tłumaczeniami. Zaraz 

po wyzwoleniu przystępuje do tłumaczenia najnowszej literatury 

polskiej np. Wiersz o końcu świata Miłosza, Dymy nad Birkenau Seweryny 

Szmaglewskiej, Medaliony Zofii Nałkowskiej i in. W sumie 

wciągu swojego życia Benešić przetłumaczył ponad 60 większych 

utworów pisarzy polskich: dzieła wieszczy polskich, Sienkiewicza, 

Żeromskiego, Reymonta, Nałkowskiej, Parandowskiego, Zapolskiej, 

Przybyszewskiego, Orzeszkowej, Prusa – żeby tylko wymienić 

tych najznakomitszych, nie mówiąc już o różnych drobniejszych 

pozycjach, młodzieńczych próbach itp. 

Kontynuuje też długoletnią pracę leksykograficzną. Wydał 

„Słownik chorwacko-polski” w 1949 roku który zawiera ponad 60 

tys. terminów, w tym turcyzmy, germanizmy, hasła w dialekcie kajkawskim, 

wyrazy lokalne. Pozostawił w rękopisie drugą część słownika 

- polsko-chorwacką, zawierającą ok. 70 tys. haseł. 

Po raz ostatni przyjechał Benešić do Polski w 1948 roku, aby 

przyjąć doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego, a niedługo 

przed śmiercią, w 1957 roku polski PEN-Club przyznał mu 

nagrodę za całość dorobku translatorskiego. 

Julije Benešić zmarł w Zagrzebiu 18 grudnia 1957 roku. Był 

wielkim polonistą i polonofilem z całego serca. Pozostawił po sobie 

dzieło wyjątkowe w swym ogromie. 

Biblioteka Jugosłowiańska: 

I Ivan Mażuranić, Śmierć Smail-Agi Čengića. Przekł. Antoni 

Bogusławski. Wstęp Vatroslav Cihlar, 1931; 

II Ivan Cankar, Nowele. Przekł. Ella Brumer Mole, 1931; 

III Petar Petrović Njegoš, Górski wieniec. Przekł. Henryk Batowski. 

Wstęp Branko Lazarević, 1932; 

IV Gundulić Ivan, Osman. Przekł. Czesław Jastrzębiec Kozłowski 

/i Julije Benešić/. Wstęp Milan Rešetar, 1934; 

V Borisav Stanković, Nieczysta krew. Przekł. Wiktor Bazielich. 

Wstęp Branko Lazarević, 1935; 

VI Cyganka – Dubravka. Przekł. Czesław Jastrzębiec Kozłowski. 

Wstęp Mihovil Kombol, 1934; 

VII Stevan Sremac, Pop Cyryl i pop Spirydon. Przekł. Mehamed 

Kulenović. Wstęp Antun Gustav Matoš, 1936; 

VIII Ivo Vojnović, Stare grzechy. Przekł. Helena d’Abancourt de 

Frangeville. Wstęp Józef Gołąbek, 1938 ; 

IX Halina Siennicka, Uroda Jugosławii, 1937; 

X Ivo Andrić, Nowele. Przekł. Maria Szczepańska. Wstęp Nikola 

Mirković, 1937; 

XI Jugosłowiańska poezja ludowa. /kilku tłumaczy/. Artykuły o 

poezji ludowej – Wacław Parkott, 1938. 

XII Julije Benešić, Gramatyka języka chorwackiego czyli serbskiego, 

Zagreb 1938; 

XIII Miroslav Krleża, Chorwacki bóg Mars. Przekł. Antoni Opęchowski, 

1938. 

Ponadto Benešić rozpoczął działania /i wydatki/ nad publikowaniem 

dalszych tomów Biblioteki Jugosłowiańskiej: XIV Vojeslav 

Mole, Sztuka w Jugosławii, XV Antologia jugosłowiańskiej poezji, 

XVI Historia Jugosłowian, XVII Antologia noweli chorwackiej, XVIII 

Antologia noweli serbskiej, XIX Historia chorwackiej i serbskiej literatury. 

Te pozycje nigdy się nie ukazały, przerwane przez działania 

wojenne. Antologia jugosłowiańskiej poezji pozostała w rękopisie. 

Literatura: 

- Julije Benešić, Osam godina u Varšavi (Kronika). – Rad Jugoslavenske 

akademije znanosti i umjetnosti 390. Zagreb 1981, 

str. 243-633. (Str. 635-641: Marijan Matković, Uz Benešićevu 

memoarsku prozu). 

- Julije Benešić, Osiem lat w Warszawie (Kronika). Przełożyła 

Danuta Ćirlić Straszyńska. Wybór, posłowie, biogramy Hanna 

Kirchner. Warszawa, Czytelnik, 1985, 470 str.+ilustracje. 

- Tadeusz Stanisław Grabowski, Twórczpść literacka i przekładowa 

Julije Benešicia, Pamiętnik Słowiański VIII, 109-131. 

Joanna Maciejewska-Pavković

Julije Benešić: Jak się nauczyłem po polsku… 

Julije Benešić ze swoimi polskimi „korespondencyjnymi” kolegami z młodości 

Do gimnazjum chodziłem w Osjeku. Taka już była tradycja w 

rodzinie. /.../ 

Z biblioteki uczniowskiej przypadkowo pożyczyłem sobie chorwackie 

tłumaczenie „Pana Podstolego” Krasickiego. Przekład był 

Adolfa Tkalčevicia z 1848 r. Bezwarunkowo lektura arcynudna dla 

piętnastoletniego chłopca, jednakowoż jej pierwszej zawdzięczam 

swoje przywiązanie do języka polskiego. W tym to przekładzie były 

wiersze Psałterza Kochanowskiego, zostawione w brzmieniu oryginału 

przez tłumacza /.../ Prawie tak samo brzmi w moim języku jak 

po polsku. Co za rewelacja! W tej chwili stało się pokrewieństwo języków 

słowiańskich dla mnie odkryciem, przyjemną niespodzianką, 

jasnym uświadomieniem, że ja osobiście tak samo jak i mój naród 

nie jesteśmy osamotnieni /.../. 

Gramatyki języka polskiego wtenczas nie mieliśmy jeszcze, wyszła 

w tym samym roku książka Radovana Košutića po serbsku, o 

niej dowiedziałem się o wiele później, bo ukazała się w Belgradzie, 

który wtenczas od Osijeka politycznie nie był bliżej niż Kraków czy 

Warszawa. Nabyłem więc gramatykę niemiecką, tanią książeczkę 

Manassewitscha w wydaniu Hartlebena. Ale co to za męka była zorientować 

się w tym zawikłanym 

objaśnieniu czerwonej 

książeczki o wymawianiu liter 

polskich! Nie uwierzyłem 

po prostu. /.../ 

Zacząłem sprowadzać 

sobie tanie wydania klasyków 

polskich i za pomocą znów 

czerwonego polsko-niemieckiego 

słownika tłumaczyłem 

już wiersze Mic kie wicza i 

Słowackiego, dosłownie, potem 

wierszem tak zagmatwanym 

i nieudolnym, że trudno 

było sens odgadnąć. Całą poezję 

pożarł rym, myśl zgwałcona 

została w oryginale i nie 

przedostała się do przekładu. 

Będąc już w szóstej klasie 

gimnazjum nabrałem odwagi i w pierwszych dniach kwietnia 1899 

r. ułożyłem na pocztówce mniej więcej taki polski tekst: „Do kolegów 

uczniów VI klasy gimnazjalnej: Jestem Chorwatem i pragnę 

nauczyć się po polsku za pośrednictwem korespondencji, bo tutaj 

nikt po polsku nie umie. Proszę o odpowiedź, który by z kolegów 

zechciał ze mną korespondować. Nawzajem mogę dawać wskazówki, 

jak można nauczyć się po chorwacku”. Takich pocztówek napisałem 

kilkanaście i wysłałem po jednej do Krakowa, Lwowa, Stanisławowa, 

Wilna, Lublina, Łodzi, Torunia, a do Warszawy aż trzy, by 

choć jedna trafiła do celu. 

I z jaką ciekawością oczekiwałem odpowiedzi! Nadeszły. Z 

Krakowa, ze Lwowa, z Torunia, z Poznania, z Łodzi, nawet z Warszawy. 

Nawiązała się korespondencja, nadchodziły wąskie koperty 

z podłużnymi znaczkami rosyjskimi i kwadratowe ze znaczkami 

niemieckimi i karty i listy z Galicji. Nadchodziły później książki, 

fotografie, nuty, ja zaś tak samo przesyłałem chorwackie ilustracje, 

poezje, czasopisma. Zaczęła się naiwna i młoda wymiana myśli 

między chłopcami znad Wisły i Warty a mną, który oczekiwałem 

tych listów, jak gdyby od kochanki. 

Trwała ta korespondencja kilka lat. Z niektórymi kolegami 

urwała się prędko, a z jednym z tych kolegów trwała aż do zeszłego 

roku, gdym go, przyjechawszy do Warszawy, ujrzał pierwszy raz. 

/.../ 1 Z jednej strony ta i taka korespondencja, a z drugiej „Księgi narodu 

i pielgrzymstwa polskiego”, „Anhelli” i Sienkiewicz sprawili, że 

gdy po roku przyjechałem do Wiednia /.../ , to pierwszy mój krok 

był: odszukać „Ognisko Polskie”. 

Pewnego wieczoru poszedłem do wiedeńskiego „Ogniska Polskiego”, 

żeby nareszcie zobaczyć pierwszego żywego Polaka, żeby 

usłyszeć żywą mowę polską. W klubie zastałem prezesa i – nie mając 

odwagi przemówić po polsku – poprosiłem i zapytałem po niemiecku, 

czybym mógł zostać członkiem „Ogniska Polskiego”. Odpowiedział 

przecząco, ale mię zaprosił do sali, właściwie do czytelni, 

i przedstawił kolegom. W tej chwili zaczął się mój egzamin, gorszy 

od niedawno zdanej matury. Co za rozpacz! Słyszę przystojnego 

blondyna mówiącego do kolegi, który wychodzi: „Czy idziesz już na 

kolację?” Co to jest kolacja? Ja w „Księgach pielgrzymstwa narodu 

polskiego”, ja w całym Mickiewiczu i Słowackim, w całej mojej korespondencji 

nie spotkałem się z takim wyrazem. Pierwszy wyraz 

polski jaki słyszę jest mi niezrozumiały. Kolacja! Pytam się więc 

tego blondyna, co to jest. A! 

to – wieczerza! 

I tutaj zaczyna się już 

drugi okres moich stosunków 

do Polaków, okres 

mniej fantastyczny, okres 

uczenia się języka praktycznie, 

który się do tej chwili 

nie skończył. Nauczyłem 

się przedtem kolację nazywać 

wieczerzą i trudno mi 

było uczyć się na nowo, bo 

mój język polski obfitował 

w wyrazy biblijne. Mówiłem 

zamiast „chce mi się pić” - 

„pragnę” – tak jak Chrystus 

na krzyżu. Mylą się ci, co 

mówą, że z Pisma Świętego 

można się uczyć języków. 

I do dziś dnia, po trzydziestu latach nie nauczyłem się odróżniać 

słów: jadę, idę, jeżdżę i niosę, wiozę. Taki już los i tak zostanie do 

końca. 

Więc, kto mię nauczył przed trzydziestu laty, co to jest Polska? 

Literatura od Kochanowskiego do Sienkiewicza i Orzeszkowej i mili 

i drodzy, wtedy dalecy, ale później spotkani koledzy, którym za ich 

trud jestem i zawsze będę wdzięczny. 

Fragmenty artykułu „Moi koledzy Polacy” (Odczyt wygłoszony 

27 marca 1931 r. w Sali Rady Miejskiej w Warszawie na festiwalu 

literacko-artystycznym pod nazwą „Żywy almanach polsko-jugosłowiański”). 

Skrótów dokonała J.M-P. Tytuł redakcyjny. 

1 “Od nich /polskich uczniów/ dowiedział się co to Polska Piastów i Jagiellonów, 

Polska szlachty i magnatów, Polska chłopów i Kościuszki. 

Od nich pierwszych ze zdumieniem dowiedział się o rozbiorach Polski, 

o polskich tragicznych powstaniach i rewolucjach, o Syberii, katorgach 

i egzekucjach; o prześladowaniach polskiego języka i literatury za 

czasów carskich na wschodzie i „Hakaty” na zachodzie, o osławionym 

Kole Polskim i „Stańczykach” na południu.” (T.S. Grabowski, Twórczość 

literacka i przekładowa Julije Benešicia, Pamiętnik Słowiański 8, 

1958, s. 111). 

13

14 

СРПСКИ МАНАСТИР ХИЛАНДАР 

НА СВЕТОЈ ГОРИ – АТОСУ 

Манастир Хиландар представља духовну престоницу 

српског народа. Тај живи музеј, кроз разне 

повеље, рукописе, књиге и архитектуру, чува 

хиљадугодишњу традицију и културу Срба. У њему се чувају 

материјални докази и записи, који сведоче о настајању културе 

народа српског, његове историје, писмености и уметности. 

Он је духовна колевка српског народа, молекул који чува информације 

о његовом настајању и светионик који зрачи светлосни 

путоказ његовом опстанку. 

Манастир Хиландар налази се на Светој Гори, а она на 

Атосу, једном од три мања полуострва самог полуострва 

Халкидики. То је кршевито, тешко проходно полуострво у 

Егејском мору, у средишњем делу прекривено шумом. На 

крајњем јужном делу издиже се голи, стеновити, куполасти 

врх (2033 м) истог имена, по коме је полуострво и добило 

име. Помиње се још у грчким списима, а о њему су писали 

песник Хомер, историчар Херодот, Плутарх и други. 

Полуострво је одувек било насељено, али га, око ВИИ 

века, настањују монаси и пустињаци, тражећи на њему места 

за спокојство и молитву. Временом настају и прве монашке 

заједнице које прерастају у уређене са организованим 

живљењем у манастирима. Године 885, византијски 

цар Василије I признао је својом хрисовуљом Атос као 

територију која припада искључиво монасима, по којима 

добија име Света Гора ( АГИОН ОРОС на грчком). 

Први манастир основан на тлу Свете Горе је Велика Лавра 

( 963 г). Касније настају манастири Ватопед и Ивирон. 

Током векова неки су се гасили, а неки опет оснивали или 

обнављали, да би данас тај број био заокружен на 20, (17 грчких, 

1 руски, 1 бугарски и 1 српски). Број је одређен законом 

према коме се не могу ни оснивати нови ни гасити 

стари манастири. Света Гора је сада, по грчком уставу, 

аутономни део грчке државе, монашка држава којом управља 

Свети Савет (сачињен од по једног представника свих манастира) 

који има законодавну, извршну и судску власт. 

Једна од особености Свете Горе јесте та да је она искључиво 

насељена монасима. Монахиње и жене немају права 

приступа на њено тле. Ова забрана датира још из 1046. године 

и утврђена је повељом цара Константина Мономаха. 

Посета Светој Гори је дозвољена само мушкарцима али је број 

посетилаца ограничен, па се мора најавити њеној канцеларији 

у Солуну да би се резервисало место и добио кодни број на 

основу кога се пре пута у Уранополису, у канцеларији, издаје 

дозвола за боравак. Жене је могу обићи туристичким бродићима 

и разгледати је са мора. 

Одлике архитектуре светогорских манастира као и Хиландара 

је да су градјени на неприступачним местима, ради лакше 

одбране од гусара и разбојника. Опасани су зидинама са високом 

одбрамбеном кулом – пиргом. У средини се налази главна 

црква, а уз зидове и на њима, распоређени су манастирски 

конаци. Стил архитектуре цркава је углавном византијски, са 

кубетом изнад централног дела (наоса) и предворјем (припратом) 

са западне стране. 

Манастир Хиландар лежи увучен око 2 км у копно централног 

дела Свете горе. Са мора се не види као други манастири, 

а на обали је пристаниште и мали манастир Светог Василија 

од кога води прашњави пут долином између два превоја 

до манастира. Пешачећи поред плантаже винограда и одбрамбене 

куле – пирга, који је подигао краљ Милутин (13. век), а 

затим кроз маслине и стабла кипариса, стижете до самог манастира 

саграђеног у једној удолини крај потока обраслог шумом, 

који га окружује са западне стране. Пут са друге стране 

мора такође није асфалтиран, усечен је у каменито тле обрасло 

шикаром и шумом. Њиме се стиже у манастир са западне 

стране полуострва, манастирским аутобусом и теренским 

возилима, који путнике чекају на малом пристаништу, одакле 

се, после полусатне вожње, кроз брдовите пејзаже обрасле густом 

вегетацијом, спушта до улазног платоа испред манастира. 

Сам манастир основали су и саградили на темељима старог, у 

12. веку, српски краљ Стефан Немања (Св. Симеон) са сином 

Растком (Свети Сава), који је касније постао први архиепископ 

српски. Они су за то добили одобрење из Константинопоља 

1198. године од византијског цара Алексија III Анђела. У 13. 

веку, за време краља Милутина, дошло је до велике обнове када 

су и саграђене: садашња црква (посвећена Ваведењу) и зидине 

које опасују град. Касније је другу припрату (14. век) доградио 

кнез Лазар Хребељановић. Садашња црква очувана је у првобитном 

стању и изгледу са византијским начином шарања опекама 

и каменом на фасадама. Црква има две припрате. Једну са 

два кубета и испред још једну са једним кубетом, коју је доградио 

кнез Лазар и на којој је, испод једног од прозора, уклесан у 

камену грб породице Хребељановића. Стари живопис фресака 

се налази под новим из 1803. године. Манастир је горео у пожарима 

1792. и 1891. као и пре неколико година (2004.), када 

су страдали конаци на северној страни, који се сада обнављају. 

У Хиландар су доношени и у њему чувани документи из Србије 

да би били спасени од Турака, па је манастир временом 

постао трезор драгоцености многих прохујалих векова. У 

библиотеци се чува збирка словенских рукописа, црквени 

списи на пергаменту и црквена музика на хартији, повези и 

20 000 књига и публикација (једна од њих је Мирослављево 

јевандјеље из 12. века које се такође ту чувало), повеље многих 

српских и грчких владара, као и колекција бакрореза. 

Од драгоцених икона, које се могу видети, је икона Богородице 

и Престона икона Христа и Богородице, више икона светаца. 

У цркви се налази и чудотворна икона Тројеручица као и гроб 

Св. Симеона из кога је изникла чудотворна лоза, која већ осам 

векова рађа, чије грожђе, по предању, уз благослов и молитве 

монаха и самих супружника, помажу паровима без деце да добију 

пород. 

Текст и фотографије: Станко Костић 

www.skostic.com

ПРЕТХРИШЋАНСКИ СЛОВЕНСКИ ИДОЛ 

ИЗ ШАРКАМЕНА 

Idol (božek?) z Šarkamena. Foto S. Kostić 

Ruiny grobowca matki cesarza rzymskiego Maksima Dai. Stanowisko 

archeologiczne we wsi Šarkamen. Foto S. Kostić 

У 

Музеју Крајине у Неготину, у Источној Србији, чува се 

јединствен споменик који потиче из села Шаркамен. Ово 

село, удаљено 20 км од Неготина, познато је по археолошким 

остацима монументалне царске палате и меморијалног 

комплекса римског императора Максимина Даје, рођеног у 

овим крајевима. Његова мајка је била рођена сестра императора 

Галерија који је изградио чувену царску палату ФЕЛИX РОМУ- 

ЛИЈАНУ у селу Гамзиграду код Зајечара. Атар села Шаркамена 

је смештен у једном митском простору измедју небеске планине 

Ртња и божанских врхова Дели Јована. 

Прва истраживања Шаркамена отпочео је крајем XИX столећа 

мађарски путописац, археолог и етнолог Феликс Каниц. 

Поред остатака античких објеката он недалеко од локалитета 

евидентира постојање култног места – „заветине“, али га детаљније 

не описује. У Источној Србији оваква култна места се 

налазе у сваком селу и чине га сеоско култно дрво или камени 

споменик најчешће у форми крста. 

Споменик о коме је реч пренет је из Шаркамена у Музеј 

кра јине осамдесетих година прошлог века. У форми је високог 

каме ног стуба четвртастог пресека. Висок је 1,75 м и широк 0,35 

м. Урађен је од квалитетног камена пешчара црвенкасто-мрке 

боје. Доња половина споменика је крајње грубо притесана. 

Горња половина је моделована у форми допојасне мушке фигуре. 

Десна рука са отвореном шаком је опружена поред тела, док 

је лева потпуно савијена у лакту са шаком стиснутом у песницу 

на левој половини груди. Глава је јајолике форме и буквално 

се наставља на четвртасто тело без издиференцираног врата. 

Од детаља лица рељефно су приказане уши. Очи и нос су дати 

спојено у облику писаног латиничног слова В. Уста су дата сумарно 

у облику кратког хоризонталног жљеба, оивиченог благо 

наглашеним уснама. На глави се налази „капа“ у облику квадратне 

плоче димензија 35 x 35 x 10 цм. Доњи део, који леже на 

главу је благо лучно моделован. Цела глава је благо нагнута на 

десну страну. Бочне и задња страна споменика су само обло поравњане, 

без приказаних детаља. 

Овај споменик на први поглед подсећа на каријатиду као 

архитектонски елемент неке грађевине. Против таквог виђења 

говори податак да је доња половина споменика потпуно необрађена 

и да је глава са „капом“ уочљиво нагнута на десну страну. 

Сматрамо да нема елемената да овај споменик определимо 

као надгробни, јер је неуобичајеног облика и не садржи ниједан 

симбол или знак какви се срећу на надгробним споменицима 

Тимочке крајине. Постоје индиције да је споменик био до пола 

укопан у земљу на шта, поред необрађености његове доње половине, 

указује и сачувана калцификација на граничном делу 

између надземне и подземне половине. 

Споменик из Шаркамена сасвим извесно 

представља пред хриш ћански словенски 

идол који је по форми и приказа ним 

детаљима руку и лица веома сличан 

„Збручком идолу“ Световида. Да ли је у 

пита њу Световид, или неко друго предхришћанско 

словенско божанство, за сада је тешко 

одредити. Положај руку на идолу има своју симболику 

и поруку. Десна рука божанства, опружена 

поред тела и са отвореном шаком, је рука која 

даје и штити. Лева рука са стиснутом песницом је 

рука која узима, која опомиње и која прети. Симболички 

приказан дуалистички принцип добра 

и зла, узимања и давања, указује на могућност да је реч о Дајбогу. 

Опружена десна рука на доле, указује смртницима и 

верницима на смер животног пута ка земљи и свету мртвих, док 

на горе подигнута подлактица леве руке показује смер неба и божанских 

сила на њему, симболички приказаних стиснутом песницом. 

Приказани детаљи главе: уши, очи, нос и уста, симболички 

казују народно схватање религије где бог све види, све 

чује, све зна и све може. Капа на глави, у облику четвртасте плоче, 

врло вероватно представља „земљину плочу“ са четири стране 

света, коју божанство држи на темену. Цела скулптура је моделована 

грубо, у маниру народне уметности ослобођене 

строгих канона. Мушка фигура делује снажно, стабилно и импресивно. 

Она сасвим извесно не представља архитектонски детаљ 

који је служио да оплемени и улепша неку грађевину, већ 

својом формом и материјалом у ком је израђена јасно изражава 

силу и моћ самог бога. 

У прилог оваквог тумачења овог каменог идола из Шаркамена 

говори и још увек жива легенда о имену овог села. По предању 

име је добило од великог „шареног камена” који се налазио 

у месту званом Шарен поток. Прича се да су године биле родне 

док је „Шарен камен” био у селу, али када су га Турци однели у 

видински крај, настале су неродне године. Ово је директна 

потврда о постојању предхришћанског словенског светилишта у 

овом селу. Повезивање у народној свести родних и неродних година 

са светим каменом недвосмислено указује на његово схватање 

као божанства давања и узимања, односно на словенског 

Дајбога. Сам епитет „шарен” не значи само разнобојан, украшен, 

китњаст, већ примарно значи свети и божански. Такво је „шарено 

јаје” за Ускрс, „шаралица” за обредне хлебове и слично. На 

постојање старословенских светилишта – кладбишћа указују и 

топоними Кладово и Кладушница у широј околини Шаркамена. 

Камени идол из Шаркамена по својим 

стилским карактеристикама може се датовати 

у време 8. и почетка 9. века, у време 

претхришћанске словенске вере и религије. 

Као такав он је јединствен на тлу Србије, 

редак у словенском свету уопште и представља 

значајан споменик културе. Сложеност 

порука које крије, богатство и културна 

разноликост простора у коме се налазио, захтевају 

његова даља мултидисциплинарна и систематска 

научна проучавања. Циљ овог рада је био 

да укажемо на њега, да га склонимо са маргина науке 

и поставимо у жижу научних и културолошких проучавања. 

Колико смо у томе успели, показаће 

време. 

Драган Јацановић 

15

16 

PRZEDCHRZEŚCIJAŃSKI SŁOWIAŃSKI IDOL Z ŠARKAMENU 

W 

Muzeum Krajiny w 

Negotinie (Wschodnia 

Serbia) znajduje 

się wyjątkowy w swoim rodzaju 

zabytek, pochodzący ze wsi Šarkamen 

oddalonej o 20 km od 

Negotina. Ta miejscowość jest 

znana ze stanowiska archeologicznego 

epoki rzymskiej: resztek 

monumentalnego pałacu i 

zespołu memorialnego cesarza 

Maksimina Dai, urodzonego w 

tej okolicy. Tereny wsi Šarkamen 

rozpościerają się pomiędzy masywami 

górskimi Rtanj i Deli Jovan 

związanymi z wieloma mitycznymi wierzeniami ludowymi. 

Pierwszych penetracji na stanowisku Šarkamen dokonał w 

końcu XIX wieku węgierski podróżnik archeolog i etnolog Feliks 

Kanitz (1829-1904). Obok resztek antycznych on wspomina miejsce 

kultu ludowego «zavetine», ale nie opisuje go szczegółowo. We 

Wschodniej Serbii takie miejsca kultowe znajdują się w każdej wsi. 

Jest to albo drzewo kultowe, albo kamienny pomnik, najczęściej w 

kształcie krzyża. 

Kamienna postać ze wsi Šarkamen, została przeniesiona do 

Muzeum w Negotinie w latach osiemdziesiątych zeszłego wieku. Ma 

ona kształt wysokiego słupa o przekroju czworokątnym (wys.1,75 

m i szer. 0,35 m). Wykonana została z piaskowca w kolorze czerwonawo-brązowym. 

Dolna połowa jest niestarannie, z grubsza obrobiona, 

natomiast górna część przedstawia męską figurę do pasa. 

Prawa ręka o otwartej dłoni spuszczona jest wzdłuż sylwetki, natomiast 

lewa ręka jest zgięta w łokciu i jej ściśnięta pięść sięga do lewej 

połowy piersi. Głowa o formie jajowatej dosłownie 

leży na czworokątnym ciele bez wyrażonej szyji. Ze 

szczegółów twarzy wyróżniają się płaskorzeźby uszu. 

Oczy i nos przedstawione w kształcie pisanej litery V. 

Krótka pozioma bruzda ma wyrazić usta, z ledwo naznaczonymi 

wargami. Na głowie znajduje się «czapka» 

w kształcie kwadratowej płyty 35x35x10 cm. Jej dolna 

część, która leży na głowie, modelowana jest w kształcie 

łagodnego łuku. Cała głowa jest lekko nachylona 

na prawą stronę. Tylna i boczne strony są tylko obło 

wyrównane, bez szczegółów. 

Pomnik ten, na pierwszy rzut oka przypomina 

karjatydę jako element architektoniczny. Jednakże 

takiemu widzeniu sprzeciwia się fakt, że dolna połowa 

jest zupełnie nieopracowana i że głowa z «czapką» 

jest wyraźnie zgięta na prawą stronę. Uważamy też, że 

nie ma podstaw, by ten pomnik określić jako pomnik 

nagrobny, gdyż jest w wyjątkowym kształcie i nie zawiera 

żadnego symbolu, które się spotyka na starych 

pomnikach nagrobnych w Timoczkiej Krainie. Istnieją 

przypuszczenia, że rzeźba była do połowy wkopana 

do ziemi, na co wskazuje prymitywna obróbka dolnej 

części oraz zachowana kalcyfikacja na granicznej partii 

pomiędzy podziemną i nadziemną częścią. 

Kamienna postać z Šarkamenu najprawdopodobniej 

przedstawia przedchrześcijański słowiański idol 

i pod względem usytuowania rąk i szczegółów twarzy 

jest bardzo podobna do postaci Svetovida ze Zbrucza. 

Czy to Svetovid, czy też jakiś inny słowiański bożek, 

trudno dziś określić. Pozycja 

rąk ma swoją symbolikę. Prawa 

ręka spuszczona wzdłuż ciała, 

z otwartą dłonią, to ręka, która 

daje i chroni. Lewa ręka o 

ściśniętej pięści, to ręka, która 

bierze, ostrzega i grozi. Jest tu 

symbolicznie przedstawiona 

dualistyczna zasada dobra i zła, 

brania i dawania, co wskazuje, 

że może chodzi o słowiańskiego 

boga Dajboga. Wyprostowana 

ręka ku dole może pokazywać 

wiernym kierunek drogi życiowej 

ku ziemi i światu umarłych, 

podczas gdy przedramię lewej ręki podniesione ku górze pokazuje 

kierunek nieba i bożej mocy symbolicznie wyrażonej przez ściśniętą 

pięść. Detale głowy – uszy, oczy, nos, usta symbolicznie wyrażają 

ludowe pojęcia religijne, gdzie bóg wszystko widzi, wszystko słyszy, 

wszystko wie i wszystko może. Czapka na głowie w kształcie czworokątnej 

płyty być może przedstawia „płytę ziemską” z czterema 

stronami świata, które bożek podtrzymuje na ciemieniu. 

Cała rzeźba jest grubo modelowana w duchu sztuki ludowej. 

Jest to figura męska silna, stabilna i wywołująca wrażenie. Ona na 

pewno nie jest detalem architektonicznym. Przez swoją formę i materiał, 

z którego została wykonana wyraża siłę i moc samego boga. 

Można by powiedzieć, że na korzyść takiej interpretacji tej kamiennej 

postaci może się przyczynić i sama nazwa wsi Šarkamen i 

legenda z tym związana. Według niej nazwa pochodzi od dużego 

wielokolorowego kamienia, który się znajdował w miejscu Kolorowy 

Potok (Šaren potok). Opowiada się, że lata były urodzajne, 

dopóki kamień był we wsi, ale gdy go Turcy wywieźli w 

okolice Vidinu, zaczęły się lata nieurodzaju. Jest to bezpośredni 

dowód o istnieniu kultowego świętego miejsca w 

tej wsi. Łączenie ze świętym kamieniem lat urodzajnych i 

nieurodzajnych w ludowej świadomości wskazuje na przypisywanie 

kamieniowi właściwości boskich - dawania i brania. 

Są to cechy boga Dajboga. Samo pojęcie šaren nie znaczy 

tylko różnokolorowe, ozdobne, lecz pierwotnie znaczyło 

święty, boski. Takie jest np. šareno jaje na Wielkanoc, 

šaralica o chlebach obrzędowych i podobnie. Również 

toponimy Kladovo, Kladušnica w okolicy wskazują na 

istnienie niegdyś starosłowiańskich miejsc świętych – 

kladbišća. 

Idol kamienny z Šarkamenu według swoich cech 

stylowych możnaby datować na ósmy, początek dziewiątego 

wieku, kiedy jeszcze panowała u Słowian przedchrześcijańska 

religia. Jako taki jest on w Serbii zjawiskiem 

wyjątkowym, a rzadkością w świecie słowiańskim 

wogóle, stąd ma wielkie znaczenie jako szczególny zabytek 

kultury. Bogactwo przekazu, które w sobie zawiera, 

różnorodność kulturowa przestrzeni, w której się 

znajdował, wymagają dalszych międzydyscyplinarnych 

badań naukowych. Niniejszy przyczynek ma za cel by 

ten wyjątkowy zabytek przenieść z marginesu nauki i 

postawić go w centrum badań naukowych i kulturologicznych. 

Czy nam się to udało, pokaże czas. 

Kustosz Muzeum w Pożarevcu Dragan Jacanović 

Przekład: Joanna Maciejewska-Pavković

Godina Miloša 

MILOŠEVA RANA POEZIJA 

Česlav Miloš je rođen 1911. godine u Šetejnama u Litvi, u staroj, 

ali osiromašenoj plemićkoj porodici. Rano detinjstvo je 

proveo u Rusiji, gde je njegov otac inžinjer radio na izgradnji 

transibirske železnice, naučivši izvrsno ruski, što ga je kasnije, 

iako je završio studije prava, usmerilo ka bavljenju Rusijom i ruskom 

književnošću koju je predavao na Univerzitetu u Berkliju od 

1960. do 1981. godine. Boraveći u Rusiji doživeo je i Oktobarsku 

revoluciju, što ga je kasnije zainteresovalo za socijalne, egzistencijalne 

i političke, a ne samo estetičke probleme čoveka i sveta. Leta 

provođena u Šetejnama, na reci Njevjaži, odnosno „spokojnog seoskog 

života” koja je provodio kod deda i baba oba roditelja ostaće 

mu takođe u sećanju do kraja života. Odrediće opoziciju tipa dobro-zlo, 

lepo-ružno, časno-nečasno, moralno-nemoralno u celokupnom 

njegovom stvaralaštvu, pesničkom, proznom i eseističkom. 

Opoziciju koja mu nikada nije dopuštala krajnosti. Recimo, iako je 

bio levičarski orijentisan nikada nije postao komunista. Ili, iako je 

debitovao kao poklonik avangarde, naročito Krakovske, Pajperove 

i Pšiboševe avangarde, nikada ga nisu fascinirali jezički i stilistički 

eksperimenti ili elementi konstrukcije pesme. To potvrđuju i njegovi 

programski tekstovi, pre svega „Klinčorba” iz 1931. godine. U 

kojima se prvenstveno zalagao za „radikalne promene” u poljskom 

društvu koje je kao i cela Evropa i Amerika proživljavalo krizu, izostavljajući 

avangardistička načela pisanja poezije koja su se temeljila 

na raskidu s tradicijom, lingvistici, letrizmu, formi. 

Jer, sadržaj je za Miloša bio podjednako značajan, čak značajniji 

od eksperimentisanja i traganja za novom formom. Otud izrazit 

pesimizam rane Miloševe poezije koja povodom stogodišnjice njegovog 

rođenja prvi put u celosti dolazi u ruke srpskog čitaoca. Pesimizam 

koji je išao do katastrofizma, zbog čega su članovi grupe Žagari 

kojoj je pripadao od strane kritičara i teoretičara književnosti 

nazivana katastrofistima, a pravac koji su zastupali katastrofizam. 

Katastrofizam koji se i u poeziji ostalih pripadnika grupe Žagari, 

kod Ježija Zagurskog, Juzefa Lobodovskog, Aleksandera Rimkjeviča 

ispoljavao kroz atmosferu nemira, sumornosti, intelektualne žudnje, 

čak gladi za filozofskim i političkim saznanjem u poeziji, kao i 

kroz neprestano traganje za adekvatnim izražavanjem individualne 

sudbine. Zbog toga žagaristi nisu prihvatali marksizam kao pogled 

na svet koji je bio odrednica generacije pesnika rođenih u prvoj deceniji 

XX veka. Marksizam koji je za prozor u svet uzimao Marksa, 

rusku revoluciju, klasnu borbu, ateizam. U „Zarobljenom umu” Miloš 

to objašnjava porodičnim i društvenim statusom grupe Žagari 

koja je bila pobunjena protiv svoje sredine, jer su njeni pripadnici 

uglavnom poticali iz redova inteligencije ili osiromašene šljahte ili 

sitne buržoazije. Zbog čega je njihov društveni status bio „neodređen”. 

Odnosno, nisu se mogli u potpunosti opredeliti ni za levicu 

ni za desnicu. Zbog te „neodređenosti” u vreme najintenzivnije povezanosti 

grupe i njene afirmacije među brojnim grupama Druge 

avangarde smatrani su „prokletim” piscima. Pre svega zbog neprihvatanja 

poljskih stereotipa, kao što su nacionalizam, desničarstvo 

i katoličanstvo. 

Međutim, to, kako se odmah posle Drugog svetskog rata ispostavilo, 

nije bila specijalna odlika samo te generacije. Pripadnici 

Prve avangarde koja se pojavila i delovala od početka 20-ih godina 

na književnoj sceni oslobođene Poljske već su bili razočarani u materijalizam 

i ateizam koji su proklamovali u svojim programima i 

manifestima, nešto kasnije realizovanim u poeziji, prozi i drami. Bitno 

je da je njihova „drama” imala univerzalnu dimenziju. Prihvatali 

su rusku i evropsku avangardu, ali su u zemlji u kojoj su živeli i stvarali 

morali, zbog ograđivanja od pomenutih poljskih stereotipa, prihvatiti 

i tzv. unutrašnju emigraciju, tj. uzdržanost u iznošenju pogleda 

na svet. Što se jasnije i glasnije u shvatanju marksizma ispoljilo u 

krugu francuskog egzistencijalizma, posebno Sartrovom. I, premda 

su žagaristi imali dosta zajedničkih crta sa egzistencijalizmom ostali 

su u poljskim vodama. Rukovodili su se tipično poljskim etičkim 

kodeksom koji ne dopušta radikalno menjanje stavova koje je bilo 

odlika francuskih egzistencijalista i Sartra. Konstanti Tročinjski, jedan 

od najznačajnijih međuratnih teoretičara književnosti i kritičara 

u recenziji o Miloševoj zbirci „Tri zime” to stanovište je nazvao 

„integralnim” ili „racionalnim” pesimizmom. U nizu pesama iz „Poeme 

o zaustavljenom vremenu” i iz zbirke „Tri zime” taj pesimizam 

ili pre tragizam izneti su veoma jasno i glasno. Jer, kako se pokazalo 

kasnije, tragizam je bio sadržan u osnovi celokupnog njegovog stvaralaštva. 

S obzirom da je u pitanju trajni sukob između društveno 

angažovane i čiste poezije, pojedinca i društva, obaveze prema vlastitom 

narodu i umetnosti. Otud je jedan od glavnih manifesta Žagara 

koji je napisao Henrik Dembinjski, njihov glavni ideolog naslovljen 

sa „Defile umrlih bogova”, u kome se u prvi plan stavljaju 

ekonomski i socijalni činioci radikalnih promena u Poljskoj u vreme 

svetske krize. Pridržavajući se programa i manifesta Žagara u „Poemi 

o zaustavljenom vremenu” Miloš Poljacima ne predlaže nikakav 

optimizam i nadu već pesimizam, tačnije katastrofističko osećanje 

čoveka i sveta, ali i istrajnost, hrabrost, poštenje, kojima se celog života 

sam rukovodio. Što se posebno ispoljilo u pesmama Vama, Stihovi 

za opsednute, Na vest o smrti mladog muškarca koje su svojevrsni 

manifesti u stihu. Mada, kako kaže Ježi Kvjatkovski, jedan od 

najznačajnijih kritičara poljske poezije: „Pesnik gleda na svet trezvenije 

od ekonomiste” i pišući o pesmi U čast novca iz „Poeme o zaustavljenom 

vremenu” Miloša naziva „učiteljem herojskog tragizma”, 

ističući da je Milošev katastrofizam sugestivniji od 

Čehovičevog, premda je ovaj izvršio priličan uticaj na Miloša debitanta, 

diskurzivniji i jednoznačniji od katastrofizma Ježija Zagurskog 

i Juzefa Lobodovskog, raniji od Aleksandera Rimkjeviča, odnosno 

svesniji i tragičniji i kao takav predstavljajući jedno od 

najznačajnijih moralnih stanovišta tadašnje poljske poezije i književnosti, 

jer je pre drugih poljskih pesnika nagovestio jednu od najvećih 

katastrofa Poljske u njenoj istoriji, Drugi svetski rat i holokaust. 

Holokaust koji pokazuje da je katastrofizam bliži eshatologiji nego 

politici, da je istorija, jedna od junakinja Miloševe poezije, „nelogična” 

i obojena demonizmom. Banalnim demonizmom, kako je 

Hana Arent kasnije definisala holokaust. I priroda, litvanska, beloruska, 

poljska, takođe je važna i česta junakinja njegove poezije, 

najčešće sumorna, surova, čak crna. To crnilo Kvjatkovski naziva 

„biološkim tragizmom”. Milošev tragizam formalno se izražava u 

svojevrsnom patosu koji potvrđuju sve njegove poetske juvenilije. 

Temelji se pretežno na ritmu, a ne na rimi. Taj ritam je najbliži svojstvima 

avangardne poezije koja je od futurizma počela da raskida s 

rimom i klasičnim versifikacijskim metrima. Oslobodivši poljsku 

poeziju metričkih okova u kojima se vekovima nalazila, sledeći kao i 

sve druge evropske poezije, antičku metriku. Zasnivajući tonski sistem 

na značenjskom akcentu koji raspolaže velikim i dotle nekorišćenim 

bogatstvima. Što se posebno ogleda u Miloševim sklonostima 

ka epici koju na poseban način oživljuju poente koje zbog 

nepoklapanja s našom metrikom i akcentima, nažalost, nisu uvek 

prevodive. Pre svega zbog različitog zvučanja poljskih i srpskih sa- 

17

18 

moglasnika i suglasnika. Zbog mnoštva tvrdih i mekih u poljskom kojih u današnjem 

srpskom nema. Tako da sam patos ritma nadoknađivala patosom mašte, 

vremensko-prostornim i pojmovnim slikama i metaforama. U čemu je Miloš blizak 

poljskoj književnoj avangardi, kojom se decenijama bavim, mada na krajnje 

poseban način. U tome se oseća najviše uticaj očeva Krakovske avangarde, Pajpera 

i Pšiboša, s obzirom da je smatrao velikom čašću da sarađuje u njihovim časopisima 

Skretnica i Linija. Koji su u svojim programima i manifestima proklamovali: 

Minimum reči, maksimum značenja! To su postizali metaforom, elipsom, 

posebno metaforikom grada, masa, mašine, osnovnim znamenjima moderne civilizacije, 

„stidljivim ispoljavanjem osećanja”, aforizmom, paradoksom, geometrizacijom, 

objektivizacijom, uopštavanjima. Zahvaljujući uzdržanosti svoje prirode, 

urođenoj objektivnosti i pomenutim načelima Krakovske avangarde Miloš 

je već u prvoj fazi svog stvaranja postizao vidljive rezultate. Zahvaljujući svojoj 

refleksivnosti u poeziju je za razliku od većine avangardista uveo dijalog. Jer, iako 

je saradnju s Krakovskom avangardom smatrao velikom počašću otvoreno joj je 

zamerao tehnicizam, odnosno bliskost s konstruktivizmom, osobito ruskim. Suprotstavljajući 

joj „borbu za sadržaj” koji su krakovski avangardisti smatrali drugorazrednim 

elementom poezije. To se posebno vidi na primeru zbirke „Tri 

zime” koja je, kako kaže Kvjatkovski, antiromantičarska i antičistolirska, odnosno 

kao izražajno sredstvo primenjuje svojevrsnu stilizaciju. U čemu se vidi i uticaj 

„poluavangardne” grupe Skamander, posebno Jaroslava Ivaškjeviča, vodećeg pesnika 

te grupe. Mada, kako se kasnije pokazalo, ove dve linije poljske poezije, 

nastale posle antipozitivističkog preloma nisu osnovno svojstvo Miloševe poezije 

već pre „poetika vizionerstva” ili Druge avangarde, kojoj je Miloš svojom zrelom 

poezijom posebno doprineo. O čemu i sam govori, ističući poljske pesnike starijih 

generacija, Mickjeviča, Slovackog, Norvida, svog rođaka Oskara Miloša koji je 

pisao na francuskom, Tadeuša Mićinjskog, pripadnika Mlade Poljske, a od stranih 

posebno Svedenborga i Blejka. Njihova creda, odnosno da je pesnik istovremeno 

prorok i analitičar epohe u kojoj živi i stvara. Na šta su se nadovezali i veliki 

posleratni pesnici koji spadaju u „treću” avangardu, Tadeuš Ruževič, Zbignjev 

Herbert i Vislava Šimborska. Jer, Miloš pored toga što je bio moralista, bio je i 

metafizički i religijski pesnik. Sva pomenuta njegova previranja i sazrevanje ukazuju 

i na eseistiku kao značajan deo njegovog stvaralaštva. Na činjenicu da je jedan 

od tvoraca poljske škole eseja, čije je osnovno svojstvo povezanost intelektualizma 

i individualizma. Što je Miloš u svom stvaralaštvu, pesničkom i proznom, 

savršeno povezivao. Pre svega zbog tzv. obimnije forme. Zbog neprestanog traganja 

za novom formom, iako sebe nije smatrao formalistom. Međutim naslovi 

njegovih zbirki poput „Pesnički traktat” i „Moralni traktat” to savršeno potvrđuju. 

Potvrđuju da je stvarao „eseističke poeme”, a takođe da je u svoje eseje unosio 

veoma mnogo poetskih elemenata, zbog čega su oduševljeno prihvatani i prevođeni, 

uzimani za uzor savremenih „međužanrova” koji se slobodno kreću brojnim 

humanističkim oblastima, kao što su filozofija, teologija, istorija, kultura, 

politika... Povezujući naizgled nepovezive stvari: diskurs i „iskrenost” lirskog 

subjekta, istovremeno odbacujući romantičarsku neposrednost, stvarajući distancu 

između autora i lirskog subjekta, „autostilizujući” njihove uloge. Izvodeći 

to primenom ironije, paradoksa, groteske i niza drugih stilističkih sredstava. 

Tako da ga neki poljski kritičari svrstavaju i u klasiciste, tačnije u školu novog 

poljskog klasicizma koji su razvili pesnici mlađih generacija poput Herberta, 

Šimborske, Grohovjaka, Brila, Jaroslava Mareka Rimkjeviča, Mihala Sprušinjskog, 

Bohdana Zadure, Jaceka Denela i dr. Premda je njegova poezija od 50-ih 

godina u Poljskoj bila izbačena iz istorija književnosti, iz nastave književnosti 

svih stepena, njegove knjige povučene iz svih biblioteka, čak je cenzura zabranjivala 

pominjanje njegovog imena, preko samizdata i tajnog prenošenja njegovih 

zbirki iz ruke u ruku ona nije prestala da živi i vrši uticaj na mlađe generacije. I, 

kada je 1980. dobio Nobelovu nagradu i njegova poezija posle trideset godina 

počela u Poljskoj ponovo da se objavljuje, kada je vraćen u školske programe i o 

njemu počele su da se pišu studije, ušao je na glavni ulaz hrama književnosti, javno 

i pobedonosno. Tome je veoma doprinelo i to što je Miloš poslednjih petnaestak 

života proveo u Krakovu, u njemu umro i sahranjen u Skalki, mauzoleju za 

zaslužne, kao deseti veliki poljski umetnik, posle Karola Šimanovskog. Tako da je 

proslava stogodišnjice Miloševog rođenja tokom Godine Miloša, međunarodne 

manifestacije, tačka na i, kako u duhu svog humora kažu Poljaci. 

Biserka Rajčić 

WYBRANE WIERSZE 

CZESŁAWA MIŁOSZA 

JUVENILIJE 

Kompozicija 

bela i barokna, pozlaćena i vijugava 

lađa hrama leži i šumi 

jedra barjaka sklopljena 

veliki horovi ispod kupole lebde 

tamno hrastovo drvo zakovano 

iz horova visokih baci pogled ka puku 

koji spokojno tutnji 

dok na mrkoj propovedaonici 

monah u mrkom habitu s belim pojasom 

propoveda o ratu 

koji vodimo sa svetom 

i dugo u meni jeka odjekuje: 

braćo moja smrt je greh veliki 

zvona zvoneći eksplodiraše 

pons christi pons christi 

pons pons chriiisti 

s treskom se zastori pocepaše 

ta pogledajte – u pozorištu smo 

prva scena voćka i muško telo 

druga scena osvetljena zrelom noći 

treća nas s treskom po očima udara 

i ljubav sentimentalnu u haos pun mrlja baca. 

Putovanje 

na mostu ćemo auto zaustaviti i iz hlada razgledati 

lažnom gipkom rimom reku ćemo oplesti 

i među zelenim brežuljcima koji su balada 

sećanjem užarenim fitilj ćemo zapaliti 

mračan oblak će nas zakloniti 

dvorci nad doline su nadneti 

otadžbina je ovde 

ah mili to si samo ti 

laž su sve uzvišice 

jer pustoš nad nama 

i težnja ka usudima dalekim caruju. 

Prev. Biserka Rajčić 

Wieczorem wiatr... 

Wieczorem wiatr. Z ciemności wypłoszeni, 

głowy toczyły naprzeciw połyskom 

ognia w kominie. Pies, słuchając cieni 

myślał, kamienny, z łapami przy pysku. 

Wyżej szła chmura, a nad nią spienione 

stada gwiazd gnały i parły motory 

trójśmigłych statków. Złoty krzyż wieziono, 

jedwabny sztandar i hełmy z żelaza. 

Wiatr był na ziemi. Dzwoniły jabłonie 

owocem żółtym, i jarzębiny chrzęst. 

Pchaliśmy pługi, dźwigaliśmy bronie 

i twardo śpimy, z łbem zgiętym na pięść.

Moj vjerni govore 

Moj vjerni govore, 

Služio sam ti. 

Svake noći stavljao sam pred tobom činije sa bojama, 

Da bi imao i brezu i skakavca i zimovku 

Koje sam zadržao u sjećanju. 

Trajalo je to mnogo godina. 

Bio si moja otadžbina, jer mi je nestalo druge. 

Mislio sam takođe da ćeš biti posrednik 

Između mene i dobrih ljudi, 

Pa kad bi ih bilo dvadeset, deset, 

Ili da se nisu rodili još. 

Sada priznajem sumnju 

Postoje trenuci kada izgleda da sam upropastio život. 

Jer ti si govor poniženih, 

Govor nerazumnih i onih koji mrze, 

Sebe možda više pd drugih naroda, govor doušnika 

Govor pomješanih, 

Bolesnih od vlastite nevinosti. 

Ali bez tebe ko sam ja. 

Samo školarac negdje u udaljenoj zemlji, 

A success, bez bojazni i ponišenja. 

No da, ko sam bez tebe. 

Filozof isti kao ostali. 

U Varšavi 

Šta radiš na razvalinama katedrale 

Svetog Jana, pjesniče, 

U ovaj topli, proljećni dan? 

O čemu misliš obdje, kad vjetar 

Od Visle vijući razvejava 

Crvenu prašinu ruševine? 

Kleo si se da nikad nećeš biti 

Tužbalica šalbena. 

Kleo si se da nikad nećeš dotaći 

Velike rane svoga naroda. 

Da ne bi se promenile u svetost, 

Prokleta svetost, koja goni 

Kroz sledeće vekove potomke. 

Ništa da napišem, jer petoro ruku 

Hvata mi moje pero 

I naređuju da pišem njihove istorije, 

Istorije života i smrti. 

Da li sam za to stvoren, 

Da postanem tužbalica žalbena? 

Ja hoću da opjevam svečanosati, 

Radosne gajeve do kojih 

Me doveo Šekspir. Ostavite 

Pjesniku tren radosti, 

Jer će nestati vaš svijet. 

Ludilo je živjeti bez osmijeha 

I ponavljajući dva izraza 

Upućenih vama, umrli, 

Vama kojim je uloga 

Trebalo da bude veselje 

Djela misli i tijela, pjesme, gozbe. 

Dva spasena izraza: 

Istina i spravedljivost. 

Kušanje 

Ispod zvjezdanog neba šetao sam se 

Ivicom planine odakle se vide neonski gradovi 

S mojim drugom duhom pustoši, 

Koji je trčao naokolo i podučavao, 

Da niasam konačan, ako ne ja to drugi bi 

Išli bi ovuda i htjeli svoj vijek razumjeti. 

Ništa ne bi promjenilo kad bi umro davno 

Te iste zvijezde i gradovi i zemlje 

Ne sa mojim očima bile bi viđene. 

Trajalo bi kako traje do sada taj svijet i djela njegova. 

Odstupi od mene, u ime Isusa Hrista, 

Dosta si me zlostavljao – kazao sam. 

Neće me osuđivati pozvani ljudi. 

A svoje zasluge i tako neću znati. 

Iz knjige: Чеслав Милош, Изабране пјесме. 

Избор и превод Слободан Милић. Подгорица, изд. Амбасада 

Републике Пољске, Удружење књижевника Црне Горе, 2011. 

W mojej ojczyźnie 

19 

Ali taj plač Antigone, 

Koja traži svojega brata, 

To je stvarno iznad mogućnosti 

Izdržljivosti. A srce 

To je kamen, u kojem kao insekat 

Zatvorena je tamna ljubav 

Najnesrećnije zemlje. 

Nisam htio da volim tako 

Nije to biula moja namjera, 

Moje pero je lakše 

Od pera kolibra. To breme 

Nije za moju snagu. 

Kako da živim u ovoj zemlji 

Gdje noga udara o kostima 

Najbliših ne zakopanih? 

Slušam glasove, vidim osmjehe. Ne mogu 

W mojej ojczyźnie, do której nie wrócę, 

Jest takie leśne jezioro ogromne, 

Chmury szerokie, rozdarte, cudowne 

Pamiętam, kiedy wzrok za siebie rzucę. 

I płytkich wód szept w jakimś zmroku ciemnym, 

I dno, na którym są trawz cierniste, 

Mew czarnych krzyk, zachodów zimnych czerwień, 

Cyranek świsty w górze porywiste. 

Śpi w niebie moim to jezioro cierni. 

Pochylam się i widzę tam na dnie 

Blask mego życia. I to, co staszy mnie, 

Jest tam, nim śmierć mój kształt na wieki spełni. 

(1937)

URODZINY 

Dzisiaj są moje 50 te urodziny. Pół wieku życia a mogło go 

nie być od tego wiosennego dnia kiedy nade mną zamknęły 

się lodowate wody sadzawki. 

Nikt nie wie ile czasu tam leżałam, 10 minut, pół godziny a 

może całą wieczność. 

Tego dnia zostałam z babcią, która przygotowywała ziemniaki 

do sadzenia. 

Ja bawiłam się chodząc wokół skubiąc trawkę, zbierając patyczki. 

W pewnym momencie babcia zauważyła, że mnie nie ma. Zaniepokoiła 

się. 

„Coś mnie tknęło” mówiła potem, zaczeła nawoływać a potem 

wyruszyła na poszukiwanie. Zupełnie nie wie dlaczego poszła koło 

sadzawki. 

Nad wodą siedział niedorozwinięty chłopak, który czasem 

przyjeżdżał do sąsiadów. Babcia spytała go o mnie, bez nadziei na to 

że otrzyma odpowiedź. „On popatrzył na mnie swoim bezmyślnym 

wzrokiem, zagruchał coś po swojemu i zaczął uderzać wodę witką, 

którą trzymał w ręce. Popatrzyłam w sadzawkę i zobaczyłam ciebie 

jak leżysz na dnie w ustajałej już wodzie. Krzyknęłam przeraźliwie, 

skoczyłam do wody i wyciągnęłam cię”. Potem nie bardzo wiadomo 

co się działo. Babcia krzyczała, mdlała. Przybiegli sąsiedzi. Nie 

wiem czy podejmowano jakąś akcję ratunkową i w jaki sposób przetransportowano 

mnie do pobliskiego miasteczka do lekarza ogólnego. 

Babcia błagała lekarza aby wezwał pogotowie ale ten popatrzył 

tylko na mnie i powiedział „Nie warto, to błoto, nic już z niej nie 

będzie”. Wtedy babcia złapała go za wykrochmalone klapy fartucha i 

wrzasnęła „Ty s...synu dzwoń po pogotowie bo cię zabiję”. 

I lekarz zadzwonił. Zawieziono mnie do wojewódzkiego szpitala. 

Przeżyłam ale lekarze dawali do zrozumienia, że może nie 

wszystko będzie w porządku, może nie będę mogła mówić, może 

nie będę pełnosprawna. „Niech tam, byle tylko żyła” powtarzała 

babcia. Wywiązały się komplikacje, zapalenie płuc... 

Z całego wydarzenia, które znam z chaotycznych opowiadań 

babci, ja prawie nic nie pamiętam.Przypominam sobie tylko jedną 

scenę. Idę z pielęgniarką szpitalnym korytarzem. Otwiera ona wahadłowe 

drzwi, za którymi, wyczuwam to, niepewnie stoją babcia 

i dziadek.Uradowana podbiegam do nich, łapię ich za ręce i zaczynam 

wypytywać o brata, rodziców, sąsiadów, kotki. Dziadkowie nic 

nie mówią tylko drżącymi rękami głaszczą mnie po głowie a z oczu 

płyną im łzy. Zatrzymuję się więc, milknę i zdziwiona patrzę na zapłakanych 

dziadków, starych ludzi, którym dane było widzieć cud 

zmartwychstania. 

Izabela Bubanja 

codzienność 

20 

wychodzę o świcie 

niebo zorzą płonie 

i zanurzam się w tak zwane życie 

zginam się cięta gestów tysiącami 

tonę w potokach niepotrzebnych słów 

boli mnie twarz raniona spojrzeniami 

samotna 

staję przed zawsze złymi wyborami 

z fałszywym uśmiechem... 

wracam krwawym śladem 

ginącego słońca 

szeptem wody zmywam 

nudę ból i zmęczenie 

otulam się ciszą 

udręczoną głowę chowam 

pod poduszkę snów 

nocą słyszę jak szlochając 

opatruje rany - mój cień 

wiem że jutro znów 

wychodzę... 

Izabela Bubanja 

Z kultury 

ZAKOŃCZENIE ROKU 

CHOPINOWSKIEGO W SERBII 

Koncertami brytyjskiego pianisty Pijersa Lejna w Nowym Sadzie i Belgradzie 

zakończone zostały uroczystości Roku Chopinowskiego w Serbii. 

Pijers Lejn wystąpił w Nowym Sadzie, w Synagodze dnia 13 grudnia 

2010, a następnego dnia w Sali Kolarac w Belgradzie. W programie jego solistycznego 

koncertu były cztery ballady Chopina oraz 7 etiud serbskiego kompozytora 

Vasilije Mokranjca. Artysta grał na przemian utwory Chopina i Mokranjca, 

co było pewnym eksperymentem, ale dla Mokranjca niekorzystnym. Ten 

kompoyztor, przedstawiciel późnego romantyzmu, wprawdzie w swojej muzyce, 

podobnie jak Chopin szukał motywów w folklorze. Jednakże znany jest i ceniony 

przede wszystkim dzięki swoim kompozycjom chóralnym (tzw. „Rukoveti”) i 

wspaniałej liturgii, natomiast jego etiudy w zestawieniu z muzyką Chopina wypadły 

mniej ciekawie. 

Recitale Pijersa Lejna, pod patronatem Ambasady Polskiej i Ambasady Australijskiej 

zorganizowała Fundacja im. Lazy Kosticia z siedzibą w Londynie i 

Serbii (Nowy Sad, Belgrad).

DZIENNIK PISANY NOCĄ 

Gustav Henrik Gruđinski, Dnevnik pisan noću, prevela Biserka Rajčić. 

- Beograd, Službeni glasnik, 2010 

Pani Biserka Rajčić wzbogaciła serbski rynek książek polskich 

autorów o nową bardzo ważną pozycję, jaką jest przekład kultowego 

dzieła Gustawa Herlinga-Grudzińskiego pt. Dziennik pisany nocą. 

W Galerii „Artget”, zawsze przyjaznej dla przedstawiania polskiej 

kultury i literatury, belgradzkiej publiczności zaprezentowana 

została ta niezwykła książka. Swoje widzenie Dziennika przedstawili 

kulturolog prof. Radoslav Djokić, dziennikarz i krytyk literacki 

Djordje Malavrazić i dziennikarz Vlajčić. Na zakończenie wystąpiła 

tłumaczka pani Biserka Rajčić. 

Gustav Herling Grudziński (1919-2000) jest autorem emigracyjnym. 

W czasie wojny przebywał 3 lata w łagrze sowieckim koło Archangielska. 

Potem dostał się do Armii Andersa, walczył pod Monte 

Cassino. Po wojnie osiadł we Włoszech, ożeniwszy się z córką Crocego. 

Współpracował z Radiem Wolna Europa, był członkiem Zrzeszenia 

Pisarzy Polskich na Emigracji. Swój Dziennik publikował w 

odcinkach w paryskiej «Kulturze», której był współorganizatorem. 

Herling Grudziński orientował się dobrze zarówno w sprawach 

Wschodu, jak i Zachodu. Prelegenci zgodnie stwierdzili, że Dziennik 

nie jest wyrazem osobistych uczuć i wydarzeć. Są to rozmyślania 

autora o systemach politycznych, szczególnie o zjawisku totalitaryzmu. 

Są to opisy miast i ich architektury, malarstwa, muzyki. Liczne 

rozważania moralne rozmyślania o kategoriach zła i dobra. Literatura 

i historia, wystawy, sylwetki ludzi, czyli wspaniały dokument 

epoki. Znajdziemy tu krytykę komunizmu i krytykę społeczeństw 

pokomunistycznych. 

W oryginale Dziennik jest bardzo obszerny, tak, że tłumaczka 

dokonała pewnej selekcji. Znamienne jest, że książka rozpoczyna 

się spotkaniem autora z Djilasem w Belgradzie, a kończy się, gdy w 

Moskwie spotyka żonę Sacharowa. 

Jako dysydent i krytyk systemu Herling Grudziński był zabroniony 

w PRL-u. Obecnie w Krakowie wydano jego Dzieła zbiorowe 

w 12 tomach. 

J. M-P. 

Gustav Herling-Grudjinjski 

DNEVNIK PISAN NOĆU 

Napulj, 7. maj 1975. 

Početkom februara 1942. godine, na putu iz logora kod Arhangelska 

prema vojsci generala Andersa u Srednjoj Aziji, obreo sam 

se u u jednom gradiću blizu Vologde. Putovao sam na sreću, s naporom 

i u etapama nalazeći mesto u pretrpanim vozovima i a još s 

većim naporom nešto za jelo. Iskustvo me je naučilo da stojeći ćutke 

pored reda za hleb ponekad ti neko može gurnuti u ruku odlomljeno 

parče. Od ranog jutra u ovom gradiću blizu Vologde, na trgu gde 

je upravo otvorena pekara u crkvici sa letvama zakovanim na prozore, 

stvorio se upravo dugačak red. Bio je strašan mraz, u mojim 

logorskim prnjama i opancima mogao sam 

jedino da računam s prvim kupcima. Ali, 

nisu obraćali pažnju na mene. Već sam bio 

odlučio da se vratim u toplu staničnu čekaonicu, 

kada se na trgu pojavio mladi vojnik 

s amputiranom nogom na štakama. Zamolio 

je da mu dopuste da kupi hleb preko 

reda. Niko mu nije odgovorio, glave su se 

okrenule na suprotnu stranu. Tada je kriknuo: 

Ja sražalsja za rodinu! To su primili k 

znanju s prezrivim gunđanjem. Posle smo 

zajedno krenuli na stanicu, ne obraćajući 

se jedan drugom. 

Događaj blizu Vologde prepričavao 

sam mnogo puta, u sledećim prilikama, 

kao sitan dokaz krhkosti sovjetske pozadine 

u pobedničkom stadijumu nemačkog 

svečanog marša. Ovaj sitan dokaz sačuvao 

je malecnu vrednost, međutim sada 

u mom sećanju pada u oči drugi aspekt, 

po svoj prilici i dalje aktuelan: kako malo 

znamo šta se krije u Rusiji ispod ljušture, 

šta je skriveno, kako je u njoj duboko potisnut mračni, slepi i divlji 

društveni gnev. Amalrik nije preterivao kada je pisao o užasima 

eventualne buduće revolucije. To se tiska, gnoji, truje, a katkad 

eksplodira pokraj flaše votke (s obzirom da ne postoji drugi izlaz). 

Pijani voz, u dramatičnom tonalitetu, u Maksimovljevom romanu 

Karantin. Pijani voz, u komičnom tonalitetu, u sjajnoj Jerofejevoj 

«poemi» Moskva-Petuški. Iz Priručnika iz psihijatrije za disidente 

Glikmena i Bukovskog vidimo kako bi trebalo da izgleda blagonadežnyj 

sovetskij čelovek: bez boje, bez mirisa, bez ukusa. 

Gustav Herling-Gruđinjski (Gustaw 

Herling-Grudziński), pored Gombroviča 

najznačajniji emigrantski pisac rođen je 

1919, a umro 2000. Pisao je priče, eseje, 

političke komentare, najčešće na temu totalitarizma. 

1951. objavio je jednu od prvih 

knjiga logorske književnosti Drugi svet 

koja je prevedena na niz jezika. Proslavio 

ga je Dnevnik pisan noću koji je objavljivao 

tridesetak godina u nastavcima u pariskom 

časopisu „Kultura“, a kasnije u knjigama. 

Posle pada komunizma objavljuju ga u Poljskoj, 

gde dobija i niz nagrada. Krakovska 

književna izdavačka kuća izdaje njegova 

Sabrana dela. Na srpskom je objavljen njegov 

mikro roman Bela noć ljubavi i nedavno 

izbor iz Dnevnika pisanog noću (576. 

str.) koji u celini ima oko 2000 strana. 

Izbor i prevod sa poljskog Biserka Rajčić 

21

WYSTAWA „ZA ŻELAZNĄ KURTYNĄ” 

(„Iza gvozdene zavese”, Muzej istorije Jugoslavije, 5 XII 2010-15 II 2011) 

22 

Wystawa malarstwa zatytułowana “Za żelazną kurtyną” 

w Muzeum Historii Jugosławii stała się artystycznym 

wydarzeniem w Belgradzie, w podobnej mierze, jak 

poprzednia w tym muzeum, wystawa grafik Salwatora Daliego. 

Składały się na nią dzieła z prywatnych polskich kolekcji, przede 

wszystkim ze zbiorów, znanego nam wcześniej, Piotra Nowickiego, 

ale również Olgi i Wojciecha Fibaków, Joanny i Jerzego Grabskich 

i Krzysztofa Musiała. Wystawę poparło finansowo Ministerstwo 

Spraw Zagranicznych RP i Polska Fundacja Sztuki Współczesnej w 

ramach projektu „Rozpowszechnienie wiedzy o Polsce”. 

W licznych salach byłego muzeum Tity „25 Maj”, zostało zaprezentowane 

malarstwo (i nieco rzeźby) 

polskie i radzieckie (głównie rosyjskie) 

od lat powojennych do końca lat 80- 

tych. 

W dziale polskim socrealzmu 

nie ma wiele: parę portretów (Bierut, 

Dzierżyński, Stalin – autor Stanisław 

Dawski), nieco robotników (Jerzy Panek), 

budowa MDM-U (Halina Chrostowska), 

porteret Majakowskiego (Jerzy 

Nowosielski), a od 1955 wstępują 

na polską scenę artystyczną już kierunki 

awangardowe. Gdy w 1960 roku 

KC Partii ogłasza dokument o polityce 

kulturalnej, zezwalając w sztukach 

plastycznych tylko na 15% abstrakcji, 

zaczyna się w malarswie opór, by w 

późniejszych dziesięcioleciach geometryczna 

abstrakcja uzyskała nawet przewagę. 

Lata 80-te, strajki i stan wojenny 

wywołały nowe wyzwania wraz z falą 

oporu w sztuce polskiej. 

Można by powiedzieć, że w stopniu, 

w jakim na to eksponaty zawarte w kolekcjach 

pozwalają, wystawa właściwie 

przedstawia przekrój historyczny malarstwa 

polskiego epoki drugiej połowy 

1. Sa izložbe u MIJ: Andrej 

Orlovski, Mladost Moskve 

2. Jirži Rišard Zjelinski, Osmeh 

ili trideset (ha ha ha ros), 1974. 

3. Eduard Gorokovski, Lenjin 

Staljin, 1989. 

XX wieku. Ponad 50 nazwisk, w tym większość wybitnych: Kobro, 

Strzemiński, Malewicz, Stażewski, Panek, Fangor, Erna Rosensztajn, 

Kantor, Hasior i wielu innych. 

W radzieckiej sztuce obrazy z okresu „triumfu ideologii” zajmowały 

dużą salę. Stąd późniejsze przemiany są bardzo wyraziste, 

nawet u tych samych malarzy. Pozostaje ogólne wrażenie, że to jednak 

doskonałe malarstwo, bez względu na podłoże ideologiczne. 

Wystawa „Za żelazną kurtyną” miała zadowalający rozgłos w 

mediach: kilka reportaży prasowych i duży artykuł w tygodniowym 

dodatku kulturalnym „Kultura-Umetnost – Nauka”. 

J. M-P. 

NIESPODZIEWANA W BELGRADZIE 

maja o godzinie 20:00 w Centrum Grafiki 

„Akademija” odbyła się wystawa prac 

19 polskiej artystki Małgorzaty Malwiny Niespodziewanej. 

Ekspozycję otworzyła Pani Dagmara 

Luković, sekretarz ds. kultury, nauki i promocji przy 

Ambasadzie RP w Belgradzie. Zebrani goście mieli 

okazję podziwiać prace Małgorzaty Malwiny Niespodziewanej 

poświęcone innej bardzo znanej artystce - 

Katarzynie Kobro. Wszyscy, którzy nie uczestniczyli w 

otwieraniu wystawy, a chcieliby obejrzeć cykl „Kobro”, 

mogą odwiedzić galerię do 6 czerwca br. 

Na otwarciu wystawy Małgorzaty Malwiny 

Niespodziewanej. Foto J. Pavković

Małgorzata Niespodziewana jest artystką należącą do 

młodego pokolenia. Międzynarodową uwagę przyciąga 

zarówno swoimi grafikami, instalacjami video jak i oryginalnymi 

performansami. Artystka, posiadająca klasyczne 

wykształcenie z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, rozwinęła 

i przełamała wiele tradycyjnych i utartych granic w 

dziedzinie grafiki. Zajmuje się badaniem ludzkiej tożsamości, 

a swoje artystyczne spostrzeżenia opiera na obserwacjach 

wielu dziedzin życia, często łącząc je z osobistymi doświadczeniami. 

Prace Malwiny Niespodziewanej wystawiane były 

m.in. w Sztokholmie, Niemczech, dwukrotnie w Rosji a teraz 

i w Belgradzie. 

Wielką inspiracją dla Małgorzaty Malwiny jest postać 

oraz życie Katarzyny Kobro (1898-1951) - jednej z największych 

ikon polskiej sztuki. Niespodziewana zapytana o to jak 

narodził się pomysł stworzenia cyklu poświęconego rzeźbiarce, 

odpowiedziała: „Właściwie trudno określić, kiedy ten pomysł 

się narodził, to był raczej ciąg zdarzeń w moim życiu, który spowodował 

wybór. Pewnego dnia wstałam rano i po prostu wiedziałam, 

że nowy projekt będzie o Kobro, jej silnej więzi z córką, jej życiu. 

Studiowałam dokumenty o niej, czytałam opracowania, robiłam 

szkice. Na stole obok tych opracowań leżały książki dla dzieci, które 

czytałam córce, miedzy innymi rozkładane bajki z lat 70. Życie Kobro 

obfitowało w tak tragiczne wydarzenia, że trudno w nie 

czasem uwierzyć. To była taka zła bajka. Jedyną jasną stroną 

w jej życiu była córka i oczywiście twórczość. Dla mnie 

Kobro to postać jak najbardziej realna. Sceny z życia Kobro 

przedstawiłam w formie książki-komiksu, jednak nie o mit 

Kobro w niej chodzi, lecz o silną relację pomiędzy matką a 

córką. Piętnaście lat, które spędziły razem otwiera rok narodzin 

Niki-1936, a kończy 1951-rok śmierci Kobro”. 

Wystawa „Kobro” składa się z dwóch części: W Czarnych 

skrzynkach artystka umieściła sceny z życia Katarzyny 

Kobro i jej męża Władysława Strzemińskiego, które zrekonstruowała 

na podstawie zachowanych fotografii. 

Na projekt składają się również rozkładówki, wzorowane 

na trójwymiarowych rozkładanych książeczkach dla 

dzieci, tzw. pop-up books. Mają w sobie coś w wycinanek, a 

te bardziej zawansowane technicznie, to niemal inżynieryjne 

cacka. Tekst, chociaż obecny, pozostaje na drugim planie, 

najważniejsze są ruchome elementy i przestrzenne 

formy, które układają się na płasko po złożeniu okładki. 

Papierowe rozkładówki Niespodziewanej sięgają 

również tradycji komiksu (charakterystyczne komiksowe 

„dymki”). Będąc polem eksperymentów nad ruchem 

i głębią, sytuują się gdzieś na pograniczu grafiki 

i rzeźby, i wpisują w charakterystyczne dla twórczości 

Malwiny testowanie możliwości papieru. Odwołanie 

do świata dziecka, a zarazem momentu, w którym 

dziecko dostaje od rodziców do ręki książkę, by w niej 

znaleźć opowieści, które pomogą zrozumieć mu rzeczywistość 

wokoło, jest natomiast tutaj o tyle istotne, 

że artystka odnosi się do wspomnień z dzieciństwa 

córki Kobro – Niki Strzemińskiej. 

Wszystkich zainteresowanych obejrzeniem wystawy 

zapraszamy do Centrum Grafiki „Akademija” 

przy ulicy Pariskiej 16. 

Wioletta Kozieja 

23

Z życia polonijnego 

KRONIKA POLONIJNA 

(Styczeń-czerwiec 2011) 

24 

Kronikę naszego życia polonijnego wypada rozpocząć 

od tradycyjnej Wigilii Polonijnej, która miała 

miejsce 11 grudnia 2010 r. i na którą przygotowaliśmy 

poprzedni numer 45-46 Słowa YU Polonii. Jak zawsze, 

była to miła okazja do spotkań polonijnych i z pracownikami 

Ambasady RP, prezentowania jadeł i słuchania 

kolęd. Piszę „słuchania”, bo jakoś wyjątkowo tym razem 

panie się nie zorganizowały do śpiewania. 

Gospodynią wieczoru oraz mistrzynią wystroju stołów 

i choinki były tym razem pane Ewa Ostojić i jej córka Katarzyna, 

zamieniając chorą niestety panią Hanię Drljačę. 

Następnego dnia, w południe, spotkały się maluchy 

ze świętym Mikołajem. Dzieci zostały obdarowane i „obładowane” 

wielkimi torbami pełnymi słodyczy, a na stole 

też czekał poczęstunek, na który składały się soki, ciastka i 

owoce. Tym razem foto-dokumentację bożonarodzeniową 

poświęcamy dzieciom. 

Pierwsze tegoroczne spotkanie, 12 lutego b.r., przeszło 

pod znakiem pożegnania państwa konsulostwa Chećków 

oraz wręczenia Złotego Orderu 

Zasługi pani Felicji Jovanović 

z Nowego Sadu. O 

tych wydarzeniach zob. oddzielny 

tekst. 

Po tak burzliwych przeżyciach 

polonijnych, marcowy 

wieczór w Ambasadzie 

miał charakter kameralny. 

Mowa była o sprawach bieżących 

i projektach na ew. 

wycieczkę polonijną. Otrzymaliśmy 

zaproszenia na uroczysty 

koktajl z okazji Święta 

Narodowego Rzeczypospolitej 

Polskiej 3-Maja. 

W kwietniu (9 IV), w 

atmosferze przedwielkanocnej, 

spotkaliśmy się z proboszczem 

Parafii Polskiej w 

Budapeszcie, ks. Leszkiem 

Kryża. Ksiądz Kryża z Towarzystwa Chrystusowego 

(z siedzibą w Poznaniu), mieszka już 7 lat 

na Węgrzech. 

Na ostatnim Forum Mediów Polonijnych 

zawarł znajomość z p. Ewą Milanović i wyraził 

chęć odwiedzenia Polonii w Belgradzie. Spotkanie 

odbyło się w pomieszczeniach szkoły 

polonijnej w miłej, niewymuszonej atmosferze 

przy kawie i ciastkach. Trzeba szczególnie cenić 

ogromny wysiłek księdza Leszka, który przyjechał 

samochodem ponad 400 km, żeby spędzić 

z nami na rozmowie niecałe dwie godziny 

i tego samego wieczoru wrócić do Budapesztu. 

Jego skromność i komunikatywność ujęła nas 

wszystkich. Następnym razem przyjechał 1 

maja w dniu Beatyfikacji Jana Pawła II i odprawił 

dla nas po polsku Mszę św. (zob. tekst E. 

Milanović). Obiecał nas odwiedzać częściej. 

Majowe spotkanie (14 V) odbyło się ponownie 

w pomieszczeniach szkoły. Tym razem 

przyszli również młodzi polonusi. Mowa 

była o wakacyjnych akcjach dla dzieci i młodzieży 

w Polsce: zlot „Orle Gniazdo”, akcja 

wymiany młodzieży w ramach programu 

„Poznajmy się lepiej” przy współpracy z Puławami 

i in. 

J. M-P.

Jak go poznałam 

PRZYPADEK ZRZĄDZIŁ, CZY DOBRY LOS... 

Pochodzę z Pomorza i jestem rodowitą bydgoszczanką. Do 

morza daleko, pływać nie umiem. Teraz ktoś zapyta ,,co ma 

piernik do wiatraka”. Zaraz wyjaśnię. Poproszono mnie żebym 

napisała coś o sobie oraz parę słów o tym jak Go poznałam. 

Zadanie wogóle nie łatwe. Pamięć ludzka jest zawodna, ale jak poznałam 

męża, to doskonale pamiętam. Zawsze, jak ktoś mnie zapyta 

- skąd się tu wzięłam? - w jaki sposób znalazłam się w Serbii?, 

odpowiadam króciutko - ,,nieszcześliwy wypadek” i każdy pytający 

robi zdziwioną minę... ktoś 

pyta dalej... a ja kontynuuję 

,,po prostu, zakochałam się 

w jednym wspaniałym facecie, 

który spodobał mi się od 

pierwszego wejrzenia i dzielę 

z nim dobre i złe chwile 

czterdzieści parę lat”. 

Każda młoda dziewczyna 

marzy o podróżach 

do obcych krajów, o lazurowych 

morzach i o kimś 

kto byłby zawsze przy niej. 

Przypadkowo w akademiku 

medyków w Gdańsku, na 

sobotnim wieczorku z potańcówką, 

właśnie taki ktoś 

się zjawił. Wysoki, przystojny, 

dobrze ułożony, ten jedyny 

wymarzony. Tango, walc, serce bije jak młotem, pyta o adres 

i wtedy dowiaduję się że jest Serbem, studentem budownictwa i z 

grupą zwiedza zabytki w Polsce. Wieczorek trwa krótko. Wymiana 

adresów, gdyż grupa jedzie dalej. Następują trzy lata korespondencji. 

Poczta ma sporo roboty, a w tym czasie i on i ja dokańczamy 

studia. Nasza miłość wytrzymuje próbę czasu. Przyjechał w odwiedziny 

ale... z pierścionkiem. Do odważnych świat należy, prawda? 

Ślub w Bydgoszczy, potem jeszcze raz we Vranju i znalazłam się daleko 

od domu, w zupełnie nowym otoczeniu, między obcymi ludźmi. 

Jestem bezpośrednia, lubię przyjąć wyzwania i wypróbować 

swoje możliwości, więc 

nie namyślajac się długo 

poszukałam pracy w średniej 

Szkole Medycznej w 

Nowym Sadzie, jako wykładowca 

przedmiotów 

zawodowych. Dlaczego 

akurat w Nowym Sadzie? 

Dlatego, że stąd jest do Polski 

bliżej niż z Vranja, więc 

łatwiej dojechać do mamy 

na święta....(a w tamtych 

czasach dojechać do mojego 

rodzinnego miasta nie 

było tak łatwo). 

Praca którą podjęłam, 

nie małe przedsięwzięcie, 

godne wyzwania. Bariera 

językowa, uczniowie 

Zaręczyny 

Po latach... 

mający po osiemnaście lat i tylko czekają na to aby profesor zrobił 

jakąś gafę. Przecież na początku wogóle nie znałam języka serbskiego, 

a z uczniami nie miałam kłopotów i nigdy mnie nie zawiedli. 

Wypełniałam moją pracę z godnością i wytrwałam w tejże szkole 

trzydzieści siedem lat do emerytury, przenosząc wiedzę zawodową, 

wpajając zamiłowanie do zawodu, szerząc kulturę polską i nasze 

obyczaje między młodzieżą. 

W środowisku medycznym Nowego Sadu jestem osobą znaną, 

a to co robiłam zostało 

docenione, co mnie bardzo 

cieszy i z czego jestem dumna. 

Trzydzieści lat jestem 

członkiem Stowarzyszenia 

Tłumaczy w Nowym Sadzie, 

a od 2003 roku tłumaczem 

przysięgłym języka polskiego 

na obszarze Wojewodiny. 

Nigdy nie żałowałam, 

że zamieszkałam poza krajem 

ojczystym i muszę powiedzieć, 

że jestem bardzo 

szczęśliwą osobą. Nie zrobiłam 

życiowego błędu wyjeżdżając 

do innego kraju, 

wiążąc się z osobą która pochodzi 

z innej kultury. Mam 

dwie ojczyzny i wspaniałego 

męża, który podtrzymuje mnie we wszystkich moich przedsięwzięciach, 

dwóch wykształconych synów, synowe, wnuczkę i wnuka. Synowie 

i wnuki posługują się dwoma językami i polskim i serbskim 

i pielegnują dwie kultury. Starszy syn z rodziną mieszka w Polsce, a 

młodszy z rodziną w Serbii. 

Teraz kiedy już znam każdą drogę, która prowadzi z jednej do 

drugiej mojej ojczyzny, gdyż urlopy spędzaliśmy nad rzeką Brdą i 

Zalewem Koronowskim, może w końcu pojadę nad morze, a pływać 

i nadal nie umim..... no, co tu się może.... A CO MA PIERNIK 

DO WIATRAKA 

I ja się pytam po tylu latach ? 

Felicja 

Halina Jovanović 

z domu Prętkiewicz 

P.S. Dlaczego nie zatrzymałam 

swojego panieńskiego 

nazwiska? 

- po pierwsze, we Vranju 

nie wypadało (mąż jest 

głową rodziny), 

- a po drugie, moje 

nazwisko panieńskie 

trudno po serbsku 

napisać..... 

25

KĄCIK KULINARNY PANI HANI 

26 

Uroczysty letni polski obiad 

Kącik Kulinarny ma tym razem zaszczyt zaprosić swoje 

czytelniczki na uroczysty letni obiad, proponując menu 

składające się z prawdziwie polskich dań. Wydaje mi się, 

że często upraszczamy sobie kuchnię, ulegając wpływom środowiska 

i nieraz idziemy na przysłowiową łatwiznę, zapominając o 

naszych tradycyjnych jadłach. 

Na początku uczty wypijmy na aperitif kieliszek szampana 

(niech będzie „u trendu”) i zasiądźmy do pięknie nakrytego 

stołu. 

Zupa szczawiowa 

Zupa szczawiowa z „kiselog zelja” 

z jajkiem na twardo (patrz Słowo nr 

4, 2000). 

Kurczak faszerowany po 

polsku 

Kurczak faszerowany po polsku z 

młodymi kartofelkami i koperkirm, 

mizerią lub zieloną sałatą ze śmietaną. Tak dosmakowane zapewniają 

pełnię przeżyć kulinarnych i pochwałę nawet bardzo 

wybrednych smakoszy! 

Składniki: 

1,2 kg kurczak najlepiej z wolnego wybiegu, 3 łyżki oliwy, 

50 g masła, sól. 

Farsz: 

200 g wątróbek z kurcząt, 1 czerstwa kajzerka lub kawałek 

białego chleba, 1 szklanka mleka, 2 jaja, 50 g masła, 3-4 łyżki tartej 

bułeczki, pęczek natki pietruszki (lub koperku), sól, pieprz, 

cukier do smaku. 

Wykonanie: 

Sprawionego kurczaka umyć, wytrzeć, natrzeć solą i pozostawić 

na godzinę do lodówki. 

Przygotować nadzienie: bułkę namoczyć w mleku, odcisnąć 

i wraz z wątróbkami drobniutko posiekać. Dodać pokrojoną natkę 

pietruszki. Masło utrzeć z żółtkami, dodać masę z wątróbek 

i bułki, trochę tartej bułki, sól, pieprz i dosmaczyć odrobiną cukru. 

Z białek ubić pianę ze szczyptą soli i wymieszać z nadzieniem. 

Farsz włożyć do wnętrza kurczaka i szczelnie zaszyć (lub 

spiąć wykałaczkami). 

Tuszkę ułożyć na grzbiecie w brytfannie na rozpuszczonym 

maśle (z oliwą). Piec w piekarniku na 180-200 o C około 60 min., 

w zależności od wielkości kurczaka, polewając często tłuszczem 

z brytfanny i gorącą wodą aby nie wysechł. Jak się zrumieni, 

przykryć folią i piec dalej. Upieczonego ochłodzić i pokroić na 4 

części, złożyć w całość i podawać wraz z wytworzonym 

sosem. Udekorować gałązkami 

zieleninki. Najlepiej smakuje z 

mizerią „po polsku” lub zieloną 

sałatą. 

Po prostu szarlotka 

(Według wypróbowanego 

starego przepisu) 

Składniki – ciasto: 

150 g masła, 150 g cukru pudru, 

2 żółtka surowe, 2 łyżki mleka, 

350 g mąki (gładkiej, z trochę 

krupczatki), ½ łyżeczki proszku do 

pieczenia, ½ łyżeczki otartej skórki 

z cytryny. 

Nadzienie: 

1 kg jabłek (szara reneta, ajdared, antonówka), 

50 g rodzynek, cukier kryształowy (do smaku), cynamon. 

Wykonanie – ciasto: 

Masło ukręcić mikserem dodając cukier, żółtka, 

mleko i otartą skórkę cytrynową. Dodać mąkę 

pomieszaną z proszkiem do pieczenia. Ciasto prędko 

zagnieść, uformować w kulę, zawinąć w folię i 

ochłodzić 30 min. 

Nadzienie z jabłek: 

Jabłka zetrzeć na tarce z dużymi otworami, lekko odcedzić, 

posłodzić według gustu, dodać opłukane rodzynki i cynamon. 

Wymieszać. 

W międzyczasie przygotować blachę (wymiaru cca 20 x 32 

cm. Boki blachy posmarować masłem i posypać bułeczką. 

Piekarnik rozgrzać do temperatury cca 200 o C. 

Ochłodzone ciasto podzielić na dwie równe części. 

Przygotować pek-papier: 2 kawałki wymiaru blachy. 

Na jednym z papierów rozwałkować 

równiutko ciasto, włożyć do 

blachy wraz z papierem, wyłożyć 

przygotowane jabłka, wyrównać 

i przykryć drugą częścią 

ciasta tak, aby papier był 

na górze. Ostrożnie zdjąć 

papier i nakłuć widelcem. 

Szarlotkę należy piec 

powoli około 40-50 min. 

uważając, aby się zbytnio nie 

zarumieniła. Ochłodzić, posypać cukrem pudrem 

pomieszanym z cukrem waniliowym, pokroić. Podawać do 

herbaty lub kawy i lizać palce! 

Dużo ciekawych spotkań z „polską kuchnią” w nadchodzącym 

lecie życzy Kącik Kulinarny... 

P.S. Pani Hani czasem zapachnie placek z rabarbarem... 

Pani Hania 

(Hanna Drljača)

Śmieszne 

ludziki 

Krotosa 

27

LEOPOLD STAFF 

Czucie niewinne 

Łąkami idę. W krąg kwiaty 

I słychać brzęki pszczelne. 

W powietrzu modro-złotym 

Śni próżnowanie niedzielne. 

Słońce świeci spokojnie, 

Jak gdyby od niechcenia; 

Obłoki są tak białe, 

Jakby nie mogły siać cienia. 

Ptak śpiewa, jakby nie śpiewać 

Nikomu ani się śniło. 

Jest mi tak dobrze na duszy, 

Jakby mnie wcale nie było. 

Najpiękniej bowiem jest, kiedy 

Piękna nie czuje się zgoła 

I tylko jest się, po prostu 

Tak, jak jest wszystko dokoła. 

Fotografie Stanko Kostić •www.skostic.com 

YU• POLONII 

SŁOWO YU POLONII 

Biuletyn nr 47-48 

Beograd, januar-jun 2011 

Izdaje: 

Udruženje srpsko-poljskog prijateljstva 

JU Polonija (Stowarzyszenie Przyjaźni 

Serbsko-Polskiej YU Polonia) 

Adresa: Kneza Miloša 38, 11000 Beograd 

Srbija 

Redakcioni odbor: 

Joanna Maciejewska-Pavković, glavni urednik 

npavkovi@eunet.rs 

Dagmara Luković, daga@eunet.rs 

Jolanta Tančić, tancicana@yahoo.com 


Dizajn i priprema: 

Stanko S. Kostić • www.skostic.com 

Lidija Maćej • macej@sezampro.rs 

Štampa: 

Lithoart, Beograd 

Tiraž: 

500 primeraka 

Publikacija izlazi uz finansijsku pomoć 

Senata Republike Poljske i Fondacije 

„Pomoc Polakom na Wschodzie”, Varšava 

PUBLIKACIJA SE NE PRODAJE

Propozycja na lato 

SERBSKI MONASTER 

HILANDAR NA ŚWIĘTEJ 

GÓRZE (PÓŁWYSEP ATOS) 

Średniowieczny klasztor – monaster 

Hilandar przedstawia 

duchowną stolicę narodu serbskiego. 

To żywe muzeum strzeże, dzięki 

starym dokumentom, rękopisom, 

księgom, dziełom sztuki, tysiącletnią 

tradycję religijną i kulturalną Serbów. 

Jest ich kolebką. Zachowane w nim 

duchowe i materialne dobra świadczą 

o początkach historii państwa serbskiego, 

rozwoju piśmienności i sztuki 

i są jakby latarnią morską wskazująca 

drogę ku przetrwaniu narodu, wyzwoleniu 

i dalszemu rozwojowi. 

Monaster Hilandar znajduje się na 

Świętej Górze, na półwyspie Atos (jednym 

z trzech odnóg greckiego półwyspu 

Chalkidiki), na Morzu Egejskim. 

Jest to kamienisty, trudno dostępny 

teren, w części środkowej pokryty lasem. 

Na południu półwyspu wznosi 

się kamienisty szczyt góry Atos (2033 

m), wg którego półwysep został nazwany. 

W swoich dziełach wspominali 

go starożytni Grecy: poeta Homer, 

historyk Herodot, Plutarch i inni. Od 

VII wieku zaczynają go zamieszkiwać 

mnisi, pustelnicy, szukając tu samotności 

i spokojnego miejsca do modlitwy. 

Z czasem tworzą się tu wspólnoty 

zakonne z określoną organizacją życia 

religijnego. W 885 roku bizantyjski 

cesarz Vasilije I swoim dyplomem 

ogłasza Atos za terytorium należące 

wyłącznie do monachów, w rezultacie 

czego Atos dostaje nazwę Świętej Góry 

H1

H2 

(AGION OROS). 

Najstarszym monasterem jest Wielka Lawra (963 

r.). Potem powstają Vatoped i Iviron. W ciągu wieków 

monastery powstawały, były opuszczane, znów je odnawiano, 

by do dziś przetrwała, urzędowo zatwierdzona, 

liczba 20, w tym 17 greckich, 1 rosyjski, 1 bułgarski 

i 1 serbski. Według konstytucji greckiej jest to 

autonomiczna część Grecji, państwo klasztorne, którym 

zarządza Święta Rada która się składa z jednego 

przedstawiciela każdego monasteru i która ma władzę 

ustawodawczą, wykonawczą i sądową. 

Jedną z właściwości Świętej Góry jest to, że przebywają 

tam wyłącznie mnisi. Mniszki i wogóle kobiety 

nie mają wstępu na jej terytorium. Ten zakaz 

pochodzący z 1046 roku, został ustanowiony przez 

cesarza Konstantyna Monomacha. 

Odwiedzenie Świętej Góry dozwolone jest tylko 

mężczyznom, ale liczba zwiedzających jest ograniczona, 

stąd trzeba zgłosić się do odpowiedniego biura w 

Salonikach, żeby zarezerwować miejsce i dostać numer 

kodowy, na podstawie którego przed wyjazdem 

otrzymuje się w kancelarii w Uranopolisie zezwolenie 

na pobyt. Kobiety mogą stateczkiem turystycznym 

opłynąć półwysep i obejrzeć go z morza. 

Cechą architektury świętogórskich monasterów, w 

tym i Hilandaru jes to, że zostały wzniesione na terenach 

nieprzystępnych z powodu łatwiejszej obrony 

przed rozbójnikami i piratami. Otoczone są wysokimi 

murami z basztami obronnymi (pirga). Główna cerkiew 

znajduje się w środku, a przy murach (później 

i na murach) usytuowane są budynki z celami mnichów. 

Świątynie zbudowane są głównie w stylu bizantyjskim 

z kopułą nad częścią centralną – naosem 

i przedsionkiem z wejściem (narteks – gr., priprata – 

srb.) od strony zachodniej. 

Monaster Hilandar usytuowany 

jest 2 km w głębi 

lądu, mniej więcej w środkowej 

części półwyspu. Nie 

widać go z morza jak niektóre 

inne monastery. Od 

przystani, gdzie znajduje 

się mały monaster św. Wasyla, 

prowadzi do klasztoru 

piaszczysta ścieżka doliną 

pomiędzy dwoma wzniesieniami. 

Idąc pieszo wzdłuż 

winnic i koło baszty obronnej, 

którą wzniósł serbski 

król Milutin (XIII w.), poprzez 

gaj oliwny i cyprysowy 

dochodzi się do klasztoru 

usytuowanego w dolinie 

potoku obrosłego lasem, 

który go otacza z zachodniej 

strony. Również druga 

droga, z zachodniej strony

jest piaszczysta wśród gęstych krzewów, 

ale można tędy dojechać monasterskim 

autobusem lub dżipem, 

które oczekują podróżnych na małej 

przystani. Po półgodzinnej jeździe 

przez górskie pejzaże obrośnięte gęstą 

roślinnością zjeżdża się na równinę 

przed wejściem do monasteru. 

Sam monaster Hilandar założyli w 

końcu XII wieku, na starych fundamentach, 

serbski król Stefan Nemanja 

i jego syn Rastko, czyli święty Sava, 

później pierwszy arcybiskup serbski. 

Otrzymali na to zgodę od bizantyjskiego 

cesarza Akeksijego III Angela. 

W XIII w., za panowania króla Milutina, 

nastąpiła wielka odnowa klasztoru, 

kiedy została wybudowana dzisiejsza 

cerkiew i otaczające ją mury. 

W XIV w. knez Lazar Hrebeljanović 

fundował dobudowę drugiej pripraty. 

Znajduje się tam, pod jednym z 

okien, płaskorzeźba herbu Hrebeljanoviciów. 

Cerkiew do dziś zachowała 

pierwotny stan i wygląd z bizantyjską 

dekoracją fasady przeplatanej kamiennymi 

blokami i czerwoną cegłą. 

Obok głównej kopuły nad częścią 

centralną, nad środkową pripratą 

znajdują się dwie mniejsze kopuły, a 

nad zewnętrzną, dobudowaną później 

- jedna kopuła. Wewnątrz cerkwi 

stara fresko-dekoracja została przykryta 

nowymi freskami z 1803 roku. 

Monaster przeżył pożary w latach 

1792, 1891 i niedawno wiosną 

2004 roku, kiedy zostały zniszczone 

cele w północnej części obiektu. Na 

szczęście stara cerkiew, skarbiec i archiwum 

ocalały. Obecnie trwają w 

Hilandarze prace nad odbudową. 

W czasach tureckich do Hilandaru 

przywożono cenne dokumenty 

z Serbii, żeby nie uległy zniszczeniu 

i z czasem monaster stał się skarbcem 

dokumentów kultury narodowej 

przeszłych wieków. W bibliotece 

znajduje się kolekcja manuskryptów 

słowiańskich, rękopisy kościelne na 

pegaminie, dokumenty kościelnej 

muzyki na papierze, dekoracyjne 

oprawy starych ksiąg i same bezcenne 

księgi i publikacje w liczbie ponad 

20 000, dokumenty wielu serbskich i 

bizantyjskich władców, kolekcja miedziorytów. 

Zachowało się też wiele cennych 

H3

starych ikon. Ich kolekcja (ok. 1000 egz.) jest jedną z największych 

w kręgu bizantyjskim. Wymienmy tu tylko 

ikonę Chrystusa i Bogurodzicy, która tu istnieje od początku 

wybudowania cerkwi i zajdowała sięna ikonostasie 

oraz słynną cudowną ikonę Matki Boskiej o trzech rękach 

(Trojeručica). 

W cerkwi spoczywa założyciel dynastii Nemaniciów 

Stefan Nemanja, który potem został mnichem z nimbem 

świętości jako Święty Simeon. Z jego grobowca wyrosła 

winorośl, rodząca winogrona nieprzerwanie przez osiem 

wieków. Istnieje legenda, że spożycie tych winogron, naturalnie 

wraz z modlitwami i błogosławieństwem mnichów, 

leczy bezpłodność. 

Tekst i fotografie Stanko Kostić 

www.skostic.com 

Przekład J. Maciejewska-Pavković 

H4

Poljska rec 46-47.indd - Polonia-serbia.org

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?