“onego” czasu Anamneza w średniowiecznych przedstawieniach ...

Dąbrówka 6
skończy, rozpoczynająca się wieczność nadal będzie odczuwana jako czas.” 12
Przejawem tego uczłowieczania, czyli poznawczego oswajania niepojętej
boskiej wieczności, a więc redukcji aeternitas na rzecz aevum, jest przeliczanie
nieskończonego czasu na jednostki znane w ludzkim życiu. Nie dziwimy się przy tym,
że w pierwszej kolejności następowało obznajamianie się z nieskończonością czasu
potępienia. “Czy za tysiąc wieków oczyszczę się z nieszczęsnej winy?” - tymi słowy
Trup (Antitemiusza) przybywający do otchłani piekielnej pyta pierwszą napotkaną
Duszę potępioną, ta zaś odpowiada: “Choćbyś dodał jeszcze dwa tysiące wieków, i tak
jej nie zmyjesz.”
– A po milionach stuleci?
– Za mało milionów.
– Powiem – miliardy.
– Za mało.
– Rozciągnę miliardy do bilionów i trylionów.
– Nie ma liczby na oznaczenie wieczności, ani żadnej miary. Im rozleglejsze granice
wyznaczasz wieczności, tym bardziej ona wzrasta. (Antitemiusz, s. 226-7, lin. oryg.
2089-97).
Podobny, aczkolwiek po protestancku bliższy litery Pisma, wywiad
przeprowadza Candydus, negatywny bohater polskiego moralitetu o Bogaczu i Łazarzu,
pytający Abrahama: “Długo cierpieć będę i jak prędko piekielnych łańcuchów
pozbędę?”
– Na wieki.
– Toby się już nade mną Bóg nie miał zmiłować, kiedy będę tysiąc lat w piekle
pokutować?
– Nie zmiłuje.
[163]
– A jeżeli dziesięć lat tysięcy przeminie, aza sprawiedliwości niedosyć się stanie?
– Nie dosyć.
– Jeżli tysiąc tysięcy w tym piekle przebędę, azaż o miłosierdziu Bożym wątpić będę?
– O tym nie myśl, twe męki nigdy nieskończone. Póki Bóg żyje w niebie, nie będą
skrócone. (k. 33r)
Nie rozwiążemy za jednym zamachem wszystkich zagadek związanych z czasem.
Oszczędzimy sobie zawodu, jeśli coś tak wszechobejmującego i wieloznacznego
poddamy redukcji kognitywnej, sprowadzając do procedur indywidualnego umysłu.
Zamiast się gubić w spekulacjach powiedzmy raczej: Czas jest tym, co mierzymy
jednostkami czasu. Nasza skromność i pragmatyzm pozwalają na sformułowanie dwu
heurystycznych narzędzi: tyle jest odmian czasu, ile dziedzin jego odmierzania; oraz:
nasze wyobrażenie o czasie zależy od jednostek, jakimi go mierzymy.
2. Panowanie nad czasem (hagiografia, malarstwo, dramat).
12 Drob 1998, s. 52, przyp. 63, z powołaniem na P. Duhema, Le systeme du monde. Histoiries des
doctrines cosmologiques de Platon á Copernic, 10 t., Paris 1953-1959; t. 7, s. 365-368.