Nowe lustra świata

nowe 

Lustra 

świata 

język polski 

zakres podstawowy 

i rozszerzony 

liceum i technikum 

podręcznik 

część 2

NOWE 

 

 

 

 

Podręcznik do języka polskiego 

dla liceum i technikum 

2 

Zakres podstawowy i rozszerzony

spis treści 

Jak korzystać z podręcznika 8 

RENESANS 10 

PIERWSZE SPOJRZENIE 

Oś czasu 12 

Odrodzenie – przekraczanie granic przestrzeni, czasu, nowa wizja świata i człowieka 14 

Myśliciele i uczeni renesansu 17 

DZIEŁA I ARCYDZIEŁA – ZWIERCIADŁA RZECZYWISTOŚCI: 

Giovanni Pico della (fragmenty) 18 

LUSTRZANE ODBICIA – DIALOGI SZTUK 

Michał Anioł Stworzenie Adama 20 

W LUSTRZE WSPÓŁCZESNOŚCI 

Paul Oskar Kristeller Renesansowa koncepcja godności (fragmenty) 21 

22 

90.∙134.∙267. 

Sztuka renesansu 26 


Kobieta w sztuce renesansu 30 


Julian Przyboś Daleka, co noc bliższa 31 

Rafał Wojaczek *** [dla Ciebie piszę miłość…] 31 

Giovanni Boccaccio (fragmenty) 32 


Łukasz Górnicki Dworzanin polski (fragmenty) 37 


Janusz Pelc Literatura popularna i elitarna w czasach renesansu (fragmenty) 38 

Dekameron w adaptacjach filmowych 39 

40 

Teatr elżbietański i dramat szekspirowski 45 


John Singer Sargent Ellen Terry jako lady Makbet 46 


Andrzej Maria Marczewski Polski Makbet XXI wieku (fragmenty) 47 

48 

Pieśń XXV 


Horacy Pieśń I, 11 50 

Bolesław Leśmian Boże, pełen w niebie chwały 51 


Jan Twardowski Świat 52 

Bóg jest matematyką (rozmowa z prof. Michałem Hellerem; fragmenty) 52 

Pieśń IX 54 


Mikołaj Rej Żywot człowieka poczciwego (fragmenty) 56 

lektura do przeczytania 

w całości 

Spis treści | 3

spis treści 


Herbert nieznany. Rozmowy (fragmenty) 57 

Pieśń V 58 


Władysław Broniewski Bagnet na broń 61 


Patriotyzm w sztuce współczesnej 62 

64 

Tren IX∙Tren X∙Tren XI∙Tren XIX albo Sen (fragmenty) 


Cnota w filozofii i sztuce 70 

Motyw snu w sztuce renesansu 72 


Czesław Miłosz Jasności promieniste 73 

Jan Twardowski W niebie 73 

Bolesław Miciński Podróże do piekieł (fragmenty) 74 

Tadeusz Gadacz O umiejętności życia (fragmenty) 75 

(fragmenty) 76 

Psalm 91∙Psalm 115 


Zygmunt Krasiński Psalmy przyszłości (Psalm nadziei, fragmenty) 79 


Anna Świderkówna Poetyckość Księgi Psalmów (fragmenty) 80 

Przekłady i parafrazy Psalmu 1 81 

82 

Sonet I. O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego ∙ 

Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem ∙ 

Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego 

Życie ludzkie jako żeglowanie 86 


Czesław Miłosz Do mojej natury 87 

88 


Jan Kochanowski Odprawa posłów greckich (fragment) 92 

Niccollo Machiavelli Książę (fragmenty) 93 


Wojciech Jagielski Igrzyska w krainie makabry (fragmenty) 94 

Artur Domosławski Kapuściński non-fiction (fragmenty) 95 

JĘZYK LUSTREM KULTURY 

Uważne czytanie 96 

Piotr Skarga Kazania sejmowe (fragmenty) 96 

Redakcja tekstu 99 

Etymologia 99 

Kryteria poprawności językowej 100 

NIE TYLKO DO LEKCJI 


w całości 

Głosy o epoce 102 

W historii nie ma okresów mniej ciekawych (rozmowa z prof. Stefanem Swieżawskim; fragmenty) 102 

4 | Spis treści

Andrzej Borowski Odnowiony obraz renesansu (fragmenty) 104 

Renesans (mapa myśli) 105 

Mój projekt 106 

Umiem – poznaję więcej 107 

Wypowiedzi pisemne. Test 109 

Wypowiedzi pisemne. Interpretacja tekstu poetyckiego 114 

Wypowiedź ustna 121 

Warto poznać 125 

Antologia wybranych tekstów 126 

BAROK 132 

PIERWSZE SPOJRZENIE: 

Oś czasu 134 

Kultura epoki kontrastów 136 

Styl barokowy w rzeźbie i architekturze 138 


142 

Niestatek∙Niestatek II∙O swej pannie∙Desperacyja∙Do panny∙Do jednej 


Anna Nikliborcowa Literatura Francji feudalnej (fragmenty) 146 


Jan Twardowski Poczekaj 148 

Zygmunt Waliszewski Wyspa miłości 149 

150 

Krótkość żywota∙Do Anny∙Marność 


Blaise Pascal Myśli (fragmenty) 153 

Zbigniew Morsztyn Emblema 47 154 

Michelangelo Merisi da Caravaggio Św. Hieronim 155 

Taniec śmierci 156 


Jarosław Marek Rymkiewicz Wiersze Daniela Naborowskiego sławnego czasu swego poety (fragmenty) 157 

muel (fragmenty) 158 


Kobieta w malarstwie Rubensa 160 


Wisława Szymborska Kobiety Rubensa 161 

Sztuka interpretacji – rzeźba barokowa 162 

i (fragmenty) 164 


Jan III Sobieski Listy do Marysieńki (fragmenty) 169 

Kultura sarmacka 170 

Franciszek Dionizy Kniaźnin Do wąsów 172 


Jacek Kaczmarski Dobre rady pana ojca 173 

Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk (fragmenty) 174 

176 

Kto mocniejszy, ten lepszy (fragmenty)∙Zbytki polskie (fragmenty)∙Niech śpi pijany 

Spis treści | 5

spis treści 


Polacy w karykaturze 179 


Ernest Bryll *** [Śpi świat pijany…] 180 

Dorota Masłowska Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną (fragment) 181 

 



Kultura baroku w Hiszpanii 187 

Filozofia Kartezjusza 188 


Zbigniew Herbert O dwu nogach Pana Cogito 189 

190 


Mit o Admecie i Alceste 192 


Marc Chagall Kuglarz 193 



Polak to kmiot (rozmowa z Markiem Kondratem; fragmenty) 194 

Etykieta językowa 196 

Byle jaki świat bryków i gotowców 198 

Kradzież własności intelektualnej 199 



Zofia Karczewska-Markiewicz Calderón de la Barca (fragment) 200 

Czesław Hernas Barok (fragmenty) 200 

Michał Rożek Blaski i cienie baroku (fragmenty) 201 

Andrzej Borowski Barok (fragmenty) 201 

Barok (mapa myśli) 203 




Wypowiedzi pisemne. Interpretacja porównawcza utworów literackich 210 




OŚWIECENIE 224 

PIERWSZE SPOJRZENIE 

Oś czasu 226 

Wiek rozumu 228 

Teatr Narodowy 231 



Filozofia oświecenia 236 


Immanuel Kant Co to jest Oświecenie? (fragmenty) 238 


Wisława Szymborska Głos w sprawie pornografii 239 


w całości 

6 | Spis treści

240 

Król jako mecenas sztuki 243 


Adam Naruszewicz Balon 244 

Sztuka interpretacji – malarstwo 246 

Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski (fragment) 248 


Czesław Miłosz Zaklęcie 249 



Torquato Tasso Jerozolima wyzwolona (fragmenty) 253 

Ignacy Krasicki Doświadczyńskiego przypadki (Przedmowa, fragmenty) 254 


Komedia slapstickowa 256 

Witold Gombrowicz Ferdydurke (fragmenty) 257 

230 

Laura i Filon (fragmenty) 230 

Do Justyny. Tęskność na wiosnę 233 

Puławy 235 


Nicolas Lancret Huśtawka 236 


Konstanty Ildefons Gałczyński Teatrzyk „Zielona Gęś” ma zaszczyt przedstawić 

„Filona i Laurę i dobrze poinformowanego faceta” 237 

266 


Wobec powieści Lema 270 


Teatr Robotyczny 272 

Marcin Świetlicki Korespondencja pośmiertna 273 



Jarosław Marek Rymkiewicz Pospólstwo (fragmenty) 274 

Mówiona i pisana odmiana polszczyzny 277 

Style funkcjonalne polszczyzny 278 


w całości 



Janusz Tazbir Kultura szlachecka w Polsce: rozkwit – upadek – relikty (fragmenty) 282 

Polacy w przeddzień zaborów (rozmowa z prof. Andrzejem Chwalbą; fragmenty) 283 

Oświecenie (mapa myśli) 284 




Wypowiedzi pisemne. Rozprawka 294 




Słownik pojęć i terminów 312 

Indeks pojęć i terminów występujących w podręczniku 319 

Indeks autorów oraz utworów, dzieł plastycznych i filmowych 320 

Spis treści | 7

Jak korzystać 

z podręcznika 

Podręcznik został podzielony na rozdziały według epok literackich. 

W każdym rozdziale znajdują się trzy bloki: 

DZIEŁA I ARCYDZIEŁA – 

JĘZYK 

NIE TYLKO 

ZWIERCIADŁA RZECZYWISTOŚCI 

LUSTREM KULTURY 

DO LEKCJI 

1. PIERWSZE 

SPOJRZENIE 2. 3. 

literacko-kulturowy językowy powtórkowo-ćwiczeniowy 

Teksty z epoki będące punktem 

wyjścia do analizy różnorodnych 

kontekstów, w tym dialogu sztuk 

Zanim przeczytasz…, 

czyli informacje wprowadzające 

w tematykę dzieła i zadania 

zachęcające do lektury 

Informacje ułatwiające 

i pogłębiające 

interpretację tekstu 

Definicje 

ważnych 

pojęć 

i terminów 

8 | Jak korzystać z podręcznika

Atrakcyjne infografiki 

przybliżające wybrane 

zagadnienia 

Biogramy 

zawierające 

informacje na 

temat autorów 

analizowanych 

dzieł 

Różnorodne konteksty, 

ukazujące sposób 

wykorzystania danego 

motywu 

w kulturze 

Pytania 

i polecenia do 

analizowanych 

tekstów kultury 

CZŁOWIEK I EPOKA W LUSTRZE LITERATURY 

Pytania, polecenia i konteksty dotyczące tekstów z epoki 


w całości 

W zadaniach, których treść wymaga 

uzupełnień, znajdziesz zaciemnione 

miejsca – pamiętaj, by odpowiedzi 

pisemnych udzielać poza podręcznikiem 

R 

Treści zakresu 

rozszerzonego 

a 

j s. xxx 

Odniesienia do treści 

z nauki o języku 

T 

P 

Ćwiczenia 

rozwijające 

umiejętność pracy 

z tekstem 

Ćwiczenia 

kształcące umiejętność 

tworzenia wypowiedzi 

pisemnej 

U 

Ćwiczenia 

kształcące 

umiejętność 

formułowania 

i wygłaszania 

wypowiedzi 

ustnej 

Jak korzystać z podręcznika | 9

3. 

PIERWSZE 

SPOJRZENIE 

1. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

renaissance 

 

 

 

 

humanus 

 

2. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10 | renesans

1. Michał Anioł, Dawid, 

1501–1504, Gallerie 

dell’Accademia (czytaj: 

galerie del akkademia), 

Florencja 

2. Mapa świata 

w głowie błazna 

Oronteusa Finaeusa, 

(czytaj: fineusa) 

1580–1590 

3. Leonardo 

da Vinci, Dama 

z gronostajem 

(Damą z łasiczką), 

1483–1485, Muzeum 

Czartoryskich, 

Kraków 

4. Katedra Santa 

Maria del Fiore, 

XIII–XVI w., 

Florencja 

4. 

4.

PIERWSZE 

SPOJRZENIE 

Oś czasu 

Wielka schizma zachodnia to okres trwający 

od 1378 do 1417 r., który obejmuje największy konflikt 

wewnętrzny w Kościele katolickim od początku jego 

istnienia. Ów konflikt narodził 

się tuż po zakończeniu niewoli 

awiniońskiej. Po śmierci 

Grzegorza XI w 1378 r. doszło 

do wyboru dwóch papieży: 

przebywającego w Rzymie 

Urbana VI i jego 

antypapieża Klemensa VII, 

który za swoją rezydencję 

uważał Awinion. Spór 

ostatecznie zakończył się 

dopiero w 1417 r., kiedy na 

papieża wybrano Oddone 

Colonnę (czytaj: kolonnę), 

który przybrał imię 

Marcina V. Jego wybór 

uważa się za zakończenie 

schizmy zachodniej 

i umocnienie władzy papieża. 

Portret Marcina V 

Reformacja to ruch 

religijno-polityczno- 

-społeczny, zapoczątkowany 

w Niemczech przez Marcina 

Lutra i szybko rozwijający się 

w całej Europie. 

Celem reformacji była 

odnowa Kościoła, która 

w konsekwencji doprowadziła 

do powstania nowych 

odłamów chrześcijańskich 

(np. luteranizmu, kalwinizmu, 

anglikanizmu). 

Luter pali bullę papieską 

Jan Gutenberg jest uważany za wynalazcę 

ruchomej czcionki (1450–1455), mimo że jej 

historia sięga przynajmniej XI w. (Chiny). Pierwotnie 

wynalazek ten jednak przypisuje się Laurensowi 

Janszoonowi Costerowi (czytaj: kosterowi), Holendrowi 

z Haarlemu. Gutenberg mógł zobaczyć jego druk 

wystawiony przy okazji uroczystości ku czci relikwii 

akwizgrańskich w 1440 r. Sposób konstruowania 

czcionek i ich składu został przez Jana na nowo 

opracowany i udoskonalony. 

Prasa 

drukarska 

z czasów 

Gutenberga 

Umowny początek renesansu to 

rok 1453 – upadek cesarstwa 

wschodniorzymskiego 

ITALIA 

1300 1400 

W 1453 r. wojska imperium osmańskiego zajęły 

Konstantynopol. Zdobycie miasta oraz śmierć ostatniego 

cesarza bizantyjskiego Konstantyna XI Dragazesa 

pociągnęły za sobą ostateczny upadek cesarstwa 

wschodniorzymskiego. Zwycięstwo to dało Turkom 

panowanie nad wschodnim basenem Morza Śródziemnego 

i otworzyło drogę do podboju Europy powstrzymanego 

dopiero przez Jana III Sobieskiego pod Wiedniem w 1683 r. 

12 | renesans

Rysunek Układu Słonecznego 

według Mikołaja Kopernika 

W renesansie zaczęły wzrastać potrzeby 

na zamorskie produkty i surowce, a wraz 

z tym rosła ciekawość świata, zwłaszcza 

tego nieodkrytego i nieznanego. 

Po odkryciu Ameryki przez 

Krzysztofa Kolumba oraz znalezieniu 

nowej drogi morskiej do Indii przez 

Vasco (czyta: wasko) da Gamę powstała 

nowa sieć szlaków handlowych. 

Do najważniejszych odkryć 

geograficznych doby renesansu należą: 

w 1492 r. – odkrycie Ameryki przez 

Krzysztofa Kolumba; 1497–1499 

– wyprawa Vasco da Gamy do Indii 

wokół Afryki Południowej; 

w 1512 r. – odkrycie Pacyfiku; 

w 1519 r. – początek 

wyprawy Ferdynanda 

Magellana, który 

jako pierwszy 

opłynął ziemię; 

w 1519 r. – przybycie 

Hernána Cortésa 

(czytaj: ernan kortes) 

do Meksyku; 

w 1534 r. – odkrycie 

Kanady; 

w 1542 r. 

– dotarcie 

do Filipin 

i Japonii. 

Krzysztof Kolumb 

Sobór trydencki został 

zapowiedziany bullą Pawła III Laetare 

Ierusalem (czytaj: letare jeruzalem; łac. 

‘raduj się, Jerozolimo’) z 1544 r., określającą 

następujące cele tego zgromadzenia: 

wytępienie herezji, odnowienie dyscypliny 

kościelnej oraz poprawę obyczajów, 

wprowadzenie zewnętrznego pokoju 

w całym Kościele. Obrady soboru odbyły 

się w latach 1545–1563 w Trydencie. 

Bona Sforza d’Aragona (czytaj: 

sforca daragona; 1494–1557), druga żona 

Zygmunta Starego; wywodziła się 

z możnego mediolańskiego rodu 

książęcego, od 1518 r. była królową 

Polski i wielką księżną litewską. Inne jej 

tytuły to: księżna Rusi, Prus i Mazowsza, 

księżna Bari i Rosano. Bona, zasiadłszy 

na tronie, nie tylko angażowała się 

w politykę, lecz również stała się 

mecenasem kultury, a także inspiratorką 

zmian kulinarnych (wprowadziła 

na polskie stoły wiele nowych warzyw, 

zwanych dziś włoszczyzną). 

Kaplica Zygmuntowska 

POLSKA I INNE KRAJE 

1500 1600 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Oś czasu | 13

DZIEŁA I ARCYDZIEŁA – 

ZWIERCIADŁA RZECZYWISTOŚCI 

R 

Sonety 

Francesco 

Petrarka 

do Laury 

ZANIM 

PRZECZYTASZ… 

Zanim Francesco Petrarka 

napisał swoje słynne sonety 

miłosne, we włoskiej liryce 

dominował dolce stil nuovo 

(czytaj: dolcze stil nuowo; ‘słodki, 

nowy styl’). Prawdziwa miłość 

do kobiety była w tej poezji 

udziałem szlachetnych, 

subtelnych i wykształconych 

mężczyzn, dla których uczucie 

do ukochanej to sposób 

duchowego i moralnego 

doskonalenia się. 

Miłowane kobiety były w liryce 

„słodkiego stylu” portretowane 

jako postaci niezwykłe – na wpół 

ziemskie, na wpół niebiańskie 

istoty, godne uwielbienia. 

Zastanów się i powiedz, jakie 

znasz współczesne utwory 

z obszaru kultury popularnej 

(np. teksty piosenek) wyrażające 

miłość do kobiety, zachwyt jej 

postacią, mękę miłosnego 

niespełnienia. Jaki wizerunek 

kobiety budują takie utwory, 

na jakie cechy (wyglądu, 

osobowości) zwracają uwagę? 

TEKST Z EPOKI 

NA CZEŚĆ MADONNY LAURY ŻYWEJ 

90. 

Były to włosy złote, rozpuszczone 

W tysiącu słodkich loków, krętych, jasnych, 

Światło wspaniałe drgało rozelśnione 

W oczach przepięknych, które dziś przygasły. 

Twarz była pełna współczucia; czy szczera? 

Twarz się zmieniła w barwie; czy być może? 

Cóż więc dziwnego w tym, że gdy otwieram 

Powieki, czuję nagle w piersiach pożar? 

Stąpanie jej nie było rzeczą ziemską, 

Lecz anielskiego ducha, a jej słowa 

Brzmiały inaczej niźli ludzka mowa. 

To blask niebiański, to słońce zwycięskie, 

Tak ją widziałem. I choć tak dziś nie jest, 

Gdy łuk oddalą, rana nie zdrowieje. 

Podział sonetów. Pieśni Petrarki dzielą się 

na dwie części: Na cześć Madonny Laury żywej 

(263 utwory) oraz Na cześć Madonny Laury 

umarłej (103 utwory). Nie jest to jednak układ 

założony przez poetę, tylko przez wydawców 

zbioru ze względu na treść wierszy. 

22 | renesans

134. 

Nie mam spokoju, choć wojować nie chcę, 

Lękam się, cieszę, marznę, to znów płonę, 

Latam w obłokach, pełzam po zagonie, 

Choć świat zagarniam, dłoń mam pustą przecie. 

R 

Ona mnie trzyma w więzieniu, nędznego, 

Nie chce mnie, ale odejść nie pozwala, 

Nie zabija, a z kajdan nie wyzwala, 

Żywego mnie nie pragnie ni martwego. 

Widzę bez oczu, bez języka wołam, 

Pragnąłbym zginąć, a ratunku krzyczę, 

Nie cierpię siebie samego, ją kocham, 

Bólem się karmię, a śmieję się łzami, 

Po równo zbrzydły mi i śmierć, i życie, 

Takim się stałem z twojej winy, pani. 

NA CZEŚĆ MADONNY LAURY UMARŁEJ 

267. 

O oczy piękne, których nic nie zbudzi! 

Ciało wspaniałe, godne lepszych rymów! 

O mowo, któraś odmieniała ludzi 

Dzikich na świętych, tchórzów na olbrzymów! 

Słodki uśmiechu, skąd szedł cios i łaska! 

Ponad zgon szczęścia nie widzę dla siebie. 

Duszo królewska, najgodniejsza państwa, 

Za krótko wśród nas, a za wcześnie w niebie! 

Z waszej ja płonę i oddycham woli, 

Wasz bowiem byłem. Śmierć was wzięła chciwa 

I żaden inny ból już mnie nie boli. 

Napełniłyście mnie wiarą w najlepsze, 

Gdym żegnał radość mą najwyższą – żywą, 

Lecz dziś już słowa jej rozwiane w wietrze. 

Przeł. Jalu Kurek 

b 

Francesco Petrarka (1304–1374), poeta, mówca, autor 

listów politycznych, polityk. Człowiek wszechstronnie 

wykształcony, znawca i badacz dzieł autorów 

antycznych. Dzieło Petrarki zapowiadało już nadejście 

nowych czasów, a on sam był jednym z pierwszych 

humanistów. Według tradycji, w Wielki Piątek 1347 r. 

artysta ujrzał w kościele młodą kobietę o imieniu Laura. 

Miłość do niej stała się inspiracją do napisania ponad 

trzystu sonetów, wchodzących w skład zbioru Pieśni 

i do dziś uważanych za najsłynniejsze wiersze miłosne 

w dziejach literatury światowej. Według legendy Laura 

zmarła w 1348 r. w Awinionie. 

Sonet to gatunek liryki wywodzący się z XIII- 

-wiecznej Italii. Składa się z czternastu wersów. 

Pierwsza część sonetu ma charakter opisowy, druga 

zaś – refleksyjny. Wyróżniamy: sonet włoski, 

który tworzą dwie strofy czterowersowe i dwie strofy 

trójwersowe o układzie rymów: pierwotnie 

– ab ab ab ab cdc dcd, w wersji dojrzałej – abba abba 

cdc dcd (lub cde cde). Jednym z twórców tej 

odmiany sonetu, oprócz Dantego Alighieri, był 

Francesco Petrarka. Inną odmianą sonetu jest 

sonet francuski, który składa się z trzech strof 

czterowersowych i jednej dwuwersowej o układzie 

rymów abba abba cddc ee (lub deed cc). 

Popularyzatorem tej odmiany był francuski poeta 

Pierre Ronsard (czytaj: pier rąsar). W renesansie 

wykształciła się także forma sonetu 

angielskiego, którą charakteryzował podział na 

trzy strofy czterowersowe i jedną zwrotkę 

dwuwersową o zmienionym układzie rymów (abab 

bcbc cdcd ee). Tę odmianę spotkamy w twórczości 

Williama Szekspira i Edmunda Spensera. 

CZŁOWIEK I EPOKA W LUSTRZE LITERATURY 

U 

1. Jaki poetycki wizerunek kobiety wyłania się z sonetów Petrarki? Na jakie aspekty piękna zwraca 

szczególną uwagę osoba mówiąca? Odpowiedź poprzyj odpowiednimi fragmentami sonetów. 

2. Francesco Petrarka był zdania, że prawdziwie godna poznawania, namysłu i badania jest nie tyle natura, 

ile wewnętrzne życie człowieka, jego dusza. Spójrz na zamieszczone sonety jak na wyraz stanu ducha 

człowieka ogarniętego wielkim uczuciem. 

a) Jak określisz stan zakochanego mężczyzny – jako stabilny, zrównoważony, chwiejny czy zmienny? 

b) Wskaż te fragmenty sonetów (wersy, sformułowania), które ujawniają i podkreślają stan ducha 

bohatera mówiącego. Jakie to środki stylistyczne i dlaczego właśnie te wykorzystał poeta? 

Sonety do Laury | 23

R 

Michał Anioł, Jutrzenka, 1524–1534, 

kaplica grobowa Medyceuszów przy 

kościele San Lorenzo, Florencja 

P 

3. Wielki włoski humanista, Giovanni 

Boccaccio, przyjaciel Petrarki, twierdził, 

że Laura była tworem wyobraźni poety. 

Jeśli na podstawie zamieszczonych tu 

sonetów przyszłoby ci wydać sąd 

o autentyczności bądź 

nieautentyczności postaci Laury 

i wielkiego uczucia Petrarki, jaka byłaby 

twoja decyzja? W uzasadnieniu 

wykorzystaj odpowiednie cytaty. 

4. Czy uważasz wymowę sonetów Petrarki 

za optymistyczną, czy pesymistyczną? 

Rozważ problem w formie rozprawki. 

5. Sprawdź, w którym sonecie rymy 

pozwolą przekształcić dwie ostatnie 

strofy na czterowers i dwuwers. 

6. Wybierz najciekawszą, według ciebie, 

puentę z sonetów do Laury i rozwiń ją 

w kilku zdaniach (lub w formie eseju). 

7. Po przeczytaniu tekstu Marsilia Ficina 

(czytaj: marsilia ficzina) odpowiedz 

na pytania pod tekstem. 

„Blask samego najwyższego dobra jaśnieje w rzeczach poszczególnych, a gdzie jaśnieje najpełniej, tam 

nade wszystko pobudza tego, kto rzecz ową widzi, podnieca, kto ją rozważa, porywa, do niej się przybliża, 

zmuszając go, by czcił blask podobny bardziej niż blask każdy inny, tak właśnie jak czci się boskość […]. 

A wynika to jasno z tego, iż nigdy człowiek nie jest kontent 1 z widoku i kontaktu z człowiekiem przez siebie 

kochanym i że często wznosi taki okrzyk: „Ten człowiek ma coś w sobie, co mnie spala, a ja sam nie rozumiem, 

czego pragnę!” Wydaje się tutaj jasne, że umysł zapala ów blask 

boży, który w tak pięknym człowieku jaśnieje jak w zwierciadle, i że 

tajemnymi sposobami pochwycony jest nim jak przez haczyk i porwany 

w górę aż do Boga. Bóg jednak byłby niegodziwym, by się wyrazić tak, 

tyranem, jeśli zmuszałby nas do próbowania osiągnięcia rzeczy, których 

nigdy nie moglibyśmy otrzymać. Dlatego to trzeba powiedzieć, że nas 

właśnie on sam popycha do jego poszukiwania w tym akcie, w którym 

swymi iskrami rozpłomienia ludzkie pragnienie”. 

Marsilio Ficino, 

Theologia Platonica (fragment), 

w: Myśliciele, kronikarze i artyści o sztuce. 

Od starożytności do1500 roku, red. Jan Białostocki 

a) Czym jest – twoim zdaniem – blask opisywany przez 

renesansowego humanistę? 

b) Jak ów blask oddziałuje na człowieka? W jaki sposób wiąże się 

z miłością? 

8. Odszukaj w sonetach Petrarki fragmenty, które mogą świadczyć 

o obecności motywu miłości niemożliwej, platonicznej. 

b 

Marsilio Ficino (1433–1499), 

włoski filozof, pisarz, humanista. 

Głosił zgodność objawienia 

chrześcijańskiego i filozofii 

platońskiej. Uważał, że człowiek 

wznosi się do świata duchowego 

dzięki temu, że jest pobudzany 

przez piękno. Główne dzieło pisarza 

to Theologia Platonica (czytaj: 

teologia platonika). 

1 kontent – zadowolony. 

Laura, ok. 1520, artysta nieznany, 

Royal Pavilion, Museums and Libraries (czytaj: 

rojal pawilion, miuzjem end lajbreris), Brighton 

and Hove (czytaj: brajton end houw) 

24 | renesans

Tycjan, Młoda kobieta podczas toalety, 

ok. 1514–1515, Luwr, Paryż 

Paris Bordone, Wenecka para miłosna, 

1525–1530, Pinakoteka Brera, Mediolan 

R 

P 

9. Czy postać Laury jest – jak chcą niektórzy badacze – bliska motywowi kobiety anioła? Rozważ problem, 

odwołując się do sonetów Petrarki i fragmentu dzieła Marsilia Ficina. 

10. Przypomnij sobie, jaką rolę w Boskiej Komedii Dantego odgrywała Beatrycze, i porównaj te dwa 

wyobrażenia kobiety. 

Poezja miłosna pojawiła się już w starożytnym Egipcie ok. X w. p.n.e. i rozpowszechniła w literaturach 

starożytnych. Przykładem utworu miłosnego jest biblijna Pieśń nad Pieśniami. Ma ona dwa znaczenia: 

dosłowne, erotyczne, ale także alegoryczne. W liryce greckiej najwybitniejszym przykładem poezji miłosnej 

były liryki Safony, z kolei w prozie najwybitniejszym piewcą miłości był Platon (Dialogi). Oba te przypadki 

dotyczą miłości homoseksualnej, tematu obecnego w kulturze greckiej. Wybitne utwory miłosne powstawały 

w średniowieczu zarówno w poezji arabskiej (gdzie pojawił się motyw szaleństwa, opętania z miłości), jak i europejskiej. 

Poeci wędrowni (waganci, trubadurzy, truwerzy, minezingerzy) zachwycali się urodą dworskich dam 

i pasterek, opisywali namiętne pragnienia i zaloty. W ich tekstach pojawiał się obraz kobiety pięknej, upragnionej 

i niedostępnej. Miłość ku niej stawała się „słodką męką” – zachwyt i pożądanie walczyły ze świadomością, że 

wybranka jest nieosiągalna, np. jest żoną możnego pana (Tristan, Izolda i król Marek; Lancelot, Ginewra i król 

Artur), gardzi adoratorem lub umiera. Ucieczką przed szaleństwem okazywała się fantazja, w której spełniała 

się miłość do ukochanej. W literaturze stworzono mit miłości niemożliwej – wielkiej, napełnionej pożądaniem 

i cierpieniem namiętności do kobiety, której uroda stawała się odbiciem uduchowionego, ponadzmysłowego 

i ponadludzkiego piękna. 

Inny nurt stanowiły poematy nadające pięknu ciała ludzkiego wartość symboliczną i traktujące je jako odbicie 

innego, wyższego piękna – najważniejsze z nich to Boska Komedia Dantego oraz Powieść o Róży Wilhelma 

z Lorris (czytaj: loriz) i Jana z Meun (czytaj: mun). 

Sonety do Laury | 25

Sztuka 

renesansu 

Leonardo da Vinci, La Gioconda (czytaj: dżiokonda), Mona 

Lisa, 1503–1506, Luwr, Paryż 

Piękna, zagadkowa, banalna? Portret tej florenckiej damy, żony 

niejakiego Francesca del Gioconda (czytaj: franczeska del 

dżiokonda), pozostaje najsłynniejszym obrazem w dziejach 

światowego malarstwa. W trosce o nieustanny uśmiech 

na twarzy swej modelki Leonardo zażądał podczas malowania 

stałej obecności śpiewaka lub grajka, sam też ustawicznie 

żartował. Współcześni zachwycali się wiernym odtworzeniem 

urody, dopatrując się w namalowanej postaci oznak żywej 

kobiety. Na obrazie ujawnia się doprowadzona do perfekcji 

technika sfumato (wł.; ‘zadymione’, ‘cieniowane’), polegająca 

na łagodnym, „miękkim” przechodzeniu od elementów 

jasnych do ciemnych, dająca wrażenie nieostrego wizerunku 

postaci i głębi krajobrazu. Ciało malowane przy użyciu tej 

techniki nabiera zmysłowości, cała kompozycja zaś – 

tajemniczej aury. 

MISTRZOWIE MALARSTWA RENESANSOWEGO: 

(1452–1519) 

(1444/1445–1510) 

(1475–1564) 

(1483–1520) 

(czytaj: dżiordżione; 1477– 1510) 

(czytaj: franczeska; 

ok. 1415–1492) 

(1488/1489–1576) 

(czytaj: brojgel) starszy (1525–1569) 

(czytaj: direr; 1471–1528) 

(1484/1485–1545) 

(czytaj: holbajn; 1497–przed 1543) 

MALARSTWO 

Malarstwo renesansowe koncentrowało się na problematyce 

konstrukcji przestrzeni i bryły przedstawianych 

przedmiotów. Charakterystyczne było też 

zwrócenie się ku naturze, którą bacznie obserwowano 

i wykorzystywano jako tło. Najważniejszym wynalazkiem 

malarzy renesansowych była jednak perspektywa, czyli 

sposób przedstawienia trójwymiarowej rzeczywistości 

na dwuwymiarowej płaszczyźnie obrazu. Zastosowanie 

perspektywy oznaczało organizowanie elementów obrazu 

wzdłuż zbieżnych linii równoległych, zmierzających 

do tzw. punktu zaniku czy linii horyzontu. Im bliżej owego 

punktu lub linii znajdował się obiekt, tym mniejsze 

nadawano mu rozmiary. Stosowano też perspektywę powietrzną: 

plan bliski – kolor brunatny, plan dalszy – odcienie 

zieleni, plan najdalszy – odcienie błękitu. Dzięki 

perspektywie i technice sfumato „widoki zdają się o setki 

mil odległe od obrazu” – pisał Leonardo da Vinci. Pejzaże 

dawały szczególne możliwości eksperymentowania w zakresie 

trójwymiarowej przestrzeni. Czystym, nasyconym 

kontrastowo barwom towarzyszyło rozproszone światło. 

W czasach renesansu rozwijało się też malarstwo portretowe 

– początkowo w ujęciu profilowym, a następnie ukazujące 

półpostaci. Pojawiająca się często tematyka religijna 

i mitologiczna stanowiła w wielu przypadkach pretekst 

do przedstawiania życia współczesnego. 

Rafael, Madonna 

della Sedia, 1513, 

Palazzo (czytaj: 

palacco) Pitti, 

Florencja 

26 | renesans

Sandro Botticelli, 

Zwiastowanie, 1489–1490, 

Galleria degli Uffizi (czytaj: 

galeria deli uffici), Florencja 

 

Św. Krzysztof, 1496–1505, 

Museum Boijmans 

Van Beuningen (czytaj: 

miuzejem bojmas wan 

bojningen), Rotterdam 

RZEŹBA 

W 

renesansie rzeźba zyskała samodzielność i oddzieliła 

się od architektury, której w czasach średniowiecza 

była podporządkowana. Artyści zwrócili się ku antycznej tradycji 

ukazywania ciała ludzkiego, co było naturalną konsekwencją 

humanistycznego zainteresowania Giambologna, Merkury, 

człowiekiem – również pięknem oraz ok. 1564–1580, kopia 

z XIX w., Fitzwillian 

ian 

proporcjami ciała. Rzeźbiarze starali się 

Museum um (czytaj: ficłilian 

przedstawić nie tylko harmonię ciała, lecz 

miuzjem), m), Cambridge 

(czytaj: kembridż) 

także psychofizyczne cechy postaci, ich stany 

ducha. Podobnie jak w przypadku malarstwa 

– w rzeźbie pojawiły się też tematy 

ty 

spoza kręgu religii, np. postaci konnych 

rycerzy, bohaterowie mitologiczni. 

Lorenzo Ghiberti 

(czytaj: lorenco 

giberti), Ofiara 

Abrahama, 

kwatera z drzwi 

do baptysterium, 

katedra Santa 

Maria del Fiore, 

Florencja 

Andrea del 

Verrocchio, 

Dziewczyna 

z kwiatami, 

1475–1480, 

Museo del 

Bargello, 

Florencja 

MISTRZOWIE RZEŹBY: 

(1386–1466) 

 

(czytaj: werrokkjo; 1435–1488) 

 

(1444–1514) 

(1475–1564) 

(czytaj: 

dżiambolonia), właśc. Giovanni 

da Bologna (1529–1608) 1608)


kontekst 

Kobieta w sztuce renesansu 

Sandro Botticelli, Narodziny Wenus, 1485, Galleria degli Uffizi, Florencja 

Tycjan, Miłość niebiańska i miłość ziemska, ok. 1514, Galleria Borghese (czytaj: borgeze), Rzym 

R 

U 

U 

1. Przyjrzyj się reprodukcjom zamieszczonym w tym rozdziale, a następnie oceń, czy przedstawiony kanon 

kobiecego piękna nawiązuje do poetyckiego obrazu Laury z sonetów Petrarki. 

2. Zwróć uwagę na różnice między dwiema postaciami kobiecymi na obrazie Tycjana. Jak je interpretujesz? 

Kim może być trzecia osoba – między kobietami? 

3. Wykorzystując zamieszczone w rozdziale reprodukcje i teksty, scharakteryzuj renesansowy kanon kobiecej 

urody i wyjaśnij ukryte znaczenie postaci kobiety. 

30 | renesans

Daleka, 

co noc 

 

Julian Przyboś 

Daleka, co noc bliższa, oddaleńsza co dzień! 

Mój sen, jak z bromku srebra, wywołał cię z nocy. 

Pod pełnym, wypełniającym cały szafir 

księżycem pamięci 

spoczęłaś lekko jak tlen 

na moim oddechu 

i 

znikając 

– o wschodzie 

kukułki podawały sobie echa 

echo echu nachylało okolicę 

i powietrze było jasnym przywidzeniem 

twojej tutaj obecności – 

i, znikając, ze stu niewypełnionych twoim ciałem nocy 

wynurzyłaś się promiennie 

na fotografii 

naga jak dzień w dwu nocach. 

I narcyzy zakwitły koło domu wszędzie, 

od wspomnienia twoich stóp 

do słońca. 


b 

b 

Julian Przyboś (1901–1970), poeta, eseista, 

tłumacz, w okresie międzywojennym główny 

przedstawiciel Awangardy Krakowskiej 

(grupy literackiej działającej w latach 

20. XX w.). W swoich wierszach dążył do 

wydobycia maksimum treści przy użyciu 

minimalnych środków językowych. W jego 

twórczości wielką rolę odgrywa metafora 

jako środek obrazowania artystycznego. 

Autor m.in. takich zbiorów, jak: Śruby, 

Oburącz, Równanie serca, Kwiat nieznany. 

Rafał Wojaczek (1945–1971), poeta, którego 

twórczość pozostaje do dziś symbolem 

młodzieńczego buntu; popełnił samobójstwo. 

W jego wierszach powracają obsesyjnie 

motywy śmierci, brzydoty, erotyki. Utwory te 

cechuje dosadność wyrażeń, czarny humor. 

* * * 

Rafał Wojaczek 

dla Ciebie piszę miłość 

ja bez nazwiska 

zwierzę bezsenne 

piszę przerażony 

sam wobec Ciebie 

której na imię Być 

ja mięso modlitwy 

której Ty jesteś ptakiem 

z warg spływa 

kropla alkoholu 

w niej wszystkie słońca i gwiazdy 

jedyne słońce tej pory 

kontekst 

Erotyk (gr. erotikós ‘miłosny’) 

– utwór liryczny o tematyce miłosnej, 

który zwraca uwagę na miłość 

zmysłową, charakteryzującą się głębią 

uczuć; przybiera niejednokrotnie 

formę wyznania lub skargi 

ukochanego. 

z warg spływa 

kropla krwi 

i gdzie Twój język 

który by koił ból 

wynikły z przegryzionego 

słowa kocham 

1. Przeczytaj współczesne wiersze o miłości i odpowiedz, czy dostrzegasz ich pokrewieństwa z sonetami 

Petrarki. Weź pod uwagę: obraz kobiety, stan ducha osoby mówiącej, wizję miłości (miłość 

niemożliwa, spełniona, duchowa, cielesna), klimat, wymowę (optymizm, pesymizm). 

Daleka, co noc bliższa | 31

JĘZYK 

LUSTREM KULTURY 

 

 

Mikołaj Rej 

ZANIM 

PRZECZYTASZ… 

Renesans to dla języka polskiego, 

rozwijającego się od sześciu 

wieków, czas przełomowy. 

Proces rozwoju przebiegał 

w dwóch kierunkach – z jednej 

strony języki dawnych plemion 

zamieszkujących ziemie polskie 

nabierały cech wspólnych; z drugiej 

zaś – polszczyzna różnicowała się, 

co prowadziło do powstawania 

gwar, dialektów i tej odmiany, którą 

zwiemy ogólnopolską. W XVI w. 

wykształceni Polacy mówili 

językiem, który dzisiaj określamy 

średniopolskim i który zawierał 

elementy polszczyzny wielkopolskiej, 

małopolskiej, a także mazowieckiej 

odmiany wschodniej. Zniknęła 

wówczas liczba podwójna 1 , 

ujednolicały się końcówki 

rzeczowników w poszczególnych 

przypadkach, zaczęły się 

kształtować formy rodzaju 

męskoosobowego i niemęskoosobowego. 

Język polski wchodził 

w dynamiczną fazę rozwoju 

– demokracja szlachecka wymagała 

wzmożonej komunikacji, podobnie 

jak konfrontacja katolicyzmu 

z ruchem reformacji. Tworzyło się 

poczucie przynależności do państwa. 

W Polsce, tak jak w innych krajach 

Europy, powstawała literatura 

w języku narodowym, a polszczyzna 

zaczynała wypierać łacinę 

z języka urzędowego, a nawet 

z piśmiennictwa kościelnego. 

W XVI w. ukazał się pierwszy słownik 

łacińsko-polski i pierwsze 

opracowanie gramatyki języka 

polskiego – widome znaki 

kształtowania się norm słownych 

i gramatycznych polszczyzny. 

Uważne czytanie 

We fragmencie Kazań sejmowych księdza Piotra Skargi zwróć uwagę na kompozycję tekstu: wyodrębnij wstęp, 

rozwinięcie i zakończenie; sformułuj własnymi słowami tezę, jaką stawia autor mowy (do jakiego stanowiska chce 

przekonać odbiorców?); wymień argumenty, którymi wspiera tę tezę. 

 

O miłości ku ojczyźnie i pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, 

która jest z nieżyczliwości ku ojczyźnie 

Piotr Skarga (fragmenty) 

Dwoje przedniejsze rozkazania, umierając Pan 

Jezus, Bóg i Pan nasz, zostawić nam swoim testamentem 

raczył. Jedno, abyśmy się spólnie 

miłowali; drugie, abyśmy pokój między sobą i zgodę świętą 

zachowali. Jedno z drugiego pochodzi i płynie: miłość 

rodzi zgodę, a bez zgody miłość być nie może. Miłość ku 

Piotr Skarga (1536–1612), kaznodzieja króla 

Zygmunta III Wazy, jezuita – czołowy przedstawiciel 

kontrreformacji w Polsce. Był pierwszym rektorem 

Akademii w Wilnie; wzór skromności, znakomity orator. 

b 

bliźnim, im jest szersza, tym jest lepsza. Dobrze miłować 

sąsiada; lepiej wszytkie, którzy w mieście jednym są, […] 

jeszcze lepiej wszytkie obywatele królestwa tego […]. Także 

dobra zgoda i pokój między pospolitym ludem, ale lepsza 

między pany, którzy ludźmi rządzą abo o nich radzą, 

a nalepsza między królmi, którzy wszytkiemu światu pokój 

zgodą swoją przynoszą. Do tej szerokiej, przestronnej 

miłości przywodzić się macie, Przezacni Panowie, którzyście 

tu na to się zjechali, abyście o tym myślili i radzili, jakoby 

lud wszytek nie ginął, a wasza ku Rzeczypospolitej 

miłość gorąca i szczera pokazać się mogła. 

1 liczba podwójna (łac. dualis ‘podwójny’) – kategoria gramatyczna (występująca głównie w XIV–XV w.), która obejmowała formy fleksyjne odnoszące się do 

dwóch osób lub rzeczy, np. pojawiające się w zabytkach języka polskiego: dwa wróbla, dwa pieniądza, dwa kmiecia, dwiema kroloma, dwiema rzeczoma, 

chodźta, weźta, zróbta, idzieta. Pozostałością liczby podwójnej we współczesnej polszczyźnie są formy: rękami, rękoma; uszami, uszyma; oczami, oczyma. 

Formy takie zachowały się też w niektórych przysłowiach, np. „Mądrej głowie dość dwie słowie” (zamiast: dwa słowa). 

96 | renesans

O poziomie rozwoju języka 

świadczy m.in. stopień dojrzałości 

tych jego elementów, które służą 

rozmowie, dyskusji, sztuce 

przemawiania i przekonywania. 

Na dojrzałość języka wskazuje więc 

poziom rozwoju narzędzi 

retorycznych – zwrotów i figur 1 . 

Dobrym ćwiczeniem w retorycznej 

biegłości jest analiza języka 

mistrzów. 

Jan Matejko, Kazanie Piotra Skargi, 

1864, Muzeum Narodowe, Warszawa 

[2] Przykład tej szerokiej i przestronnej miłości 

postawił nam, uczniom swoim, na sobie Pan Zbawiciel 

i mistrz nasz, gdy wszytkim […] dobrodziejstwa 

czynił. [...] „Ujźrzawszy — mówi Ewangelista — lud 

wielki, użalił się nad nimi, bo byli strapieni i leżący 

[w chorobach], jako owce nie mające pasterza”, i wnet 

je leczył, karmił i nauczał. [...] A jeszcze więtszą miłość 

pokazał, gdy zdrowie i żywot swój dał nie za jedno 

królestwo, ale za wszytkie na świecie ludzie, chcąc 

aby każdy, kto weń wierzy, nie ginął, ale miał żywot 

wieczny. Taką miłością ku ludziom abo Rzeczypospolitej 

zapalać się macie wy, którzy o dobrym pospolitym 

radzicie. [...] 

[3] Jako namilejszej matki swej miłować i onej 

czcić nie macie, która was urodziła i wychowała, 

nadała 2 , wyniosła? Bóg matkę czcić rozkazał. Przeklęty, 

kto zasmuca matkę swoję. A która jest pierwsza 

i zasłużeńsza matka jako ojczyzna, od której imię 

macie i wszystko, co macie, od niej jest? Która gniazdem 

jest matek wszytkich i powinowactw wszytkich, 

i komorą 3 dóbr waszych wszytkich. [...] Rozmyślcie, 

jakie od tej matki, od Korony i Rzeczypospolitej tej, 

dobrodziejstwa i upominki macie. Ona wam wiary 

św. katolickiej, przez którą do wiecznej ojczyzny 

przychodzicie, dochowała. [...] 

[4] Ta matka, ojczyzna namilsza, wszczepiła wam 

i dochowała stan i majestat królewski, który jest zatrzymanim 

4 i ozdobą wszytkich dóbr i sławy waszej: 

[...] Ta miła matka podała wam złotą wolność, iż tyranom 

nie służycie, jedno bogobojnym panom 

i królom, które sami sobie obieracie. Których moc, 

prawy okreszona 5 , żadnego wam bezprawia nie czyni 

[…]. Samiście tylo 6 sobie tyranami, gdy praw nie 

wykonywacie a do sprawiedliwości fałszywą wolnością, 

abo raczej swowolnością, przeszkody sami sobie 

czynicie. [...] 

[5] Patrzcie, do jakich dostatków i bogactw, i wczasów 

7 ta was matka przywiodła, a jako was ozłociła 

i nadała, iż pieniędzy macie dosyć, dostatek żywności, 

szaty tak kosztowne, sług takie gromady, koni, wozów; 

takie koszty, dochody pieniężne wszędzie pomnożone. 

Sama tylo matka mało ma. [...] O, namilsza matko, 

już zbytkują dzieci twoje, źle tych dostatków używają, 

na grzechy [...] na utraty, na próżności. […] 

[6] Macie od tejże ojczyzny do tego czasu sławę 

wojenną 8 . […] Rodzi wam ta matka mężne i mądre, 

i szczęśliwe hetmany, mocne i nieustraszone 

rycerstwo, i lud taki, na który się nieprzyjaciele oglądają. 

[...] Cóż wam więcej uczynić mogła? Czemuż jej 

serdecznie miłować i onę w całości zatrzymawać 9 , i dla 

1 Podstawowe wiadomości na temat retoryki zamieszczono w podręczniku Nowe lustra świata, część 1. 

2 nadała – wspomogła. 

3 komora – tu: mieszkanie. 

4 zatrzymanim – tu: ostoją, gwarancją. 

5 prawy okreszona – określona (i ozdobiona) prawami. 

6 tylo – tylko. 

7 wczasów – przyjemności, wygód. 

8 sława wojenna – mowa o zwycięskich wojnach z Moskwą za panowania króla Stefana Batorego. 

9 zatrzymawać – pozostawić, utrzymać. 

Uważne czytanie | 97

zdrowia jej wszytkiego tracić, gdy tego nie potrzeba, 

nie macie? Onę miłując, sami siebie miłujecie, a nie 

utracicie; onej nie życząc i wiary nie dochowując, sami 

siebie zdradzacie. 

[7] Miłujecie pożytki swoje pojedynkowe, a pospolite 

burzycie, i mniemacie, abyście dobrze sobie czynili 

i życzyli. Nie tak jest, ale jako Pan rzekł: „Kto zdrowie 

swoje miłuje, traci je. A kto je utraca, najduje je” 1 . 

[8] Gdy okręt tonie, a wiatry go przewracają, głupi 

tłumoczki swoje i skrzynki swoje opatruje 2 i na nich 

leży, a do obrony okrętu nie idzie, i mniema, że się 

sam miłuje, a on się sam gubi. Bo gdy okręt obrony 

nie ma, i on ze wszystkim, co zebrał, utonąć musi. […] 

[9] Ten namilejszy okręt ojczyzny naszej wszystkich 

nas niesie, wszystko w nim mamy, co mamy. Gdy się 

z okrętem źle dzieje, gdy dziur jego nie zatykamy, gdy 

z niego nie wylewamy, gdy się o zatrzymanie 3 jego nie 

staramy, gdy dla bezpieczności jego wszystkim, co 

w domu jest, nie pogardzamy: zatonie, i z nim my 

sami poginiemy. […] 

T 

1. W krótkim komentarzu (patrz: ramka) znajdziesz informacje o sytuacji wewnętrznej w Polsce za panowania 

Zygmunta III Wazy. Odszukaj w kazaniu Skargi aluzje (nawiązania) do wspomnianych w notatce wydarzeń 

i zjawisk. 

W okresie panowania Zygmunta III Wazy (był królem w latach 1587–1632) szlachta usiłowała podporządkować 

sobie władcę, kraj zaś cierpiał na brak silnej władzy wykonawczej i sądowniczej. Szlachta i wielmoże na własną rękę 

wymierzali sprawiedliwość, nie cofając się przed napaściami i grabieżami. Król chciał reformować państwo przez 

nałożenie podatków na utrzymanie stałego wojska i zmianę systemu głosowania w sejmie (z jednomyślności na 

głosowanie większością). Szlachta ostro sprzeciwiała się tym zamiarom. 

T 

2. Znajdź w słowach Piotra Skargi zamysł jego programu moralnego i polityczno-społecznego. Wyjaśnij, 

jakich postaw i zachowań oczekuje od szlachty kaznodzieja królewski (akapit 1.)? 

3. Kazanie wtóre jest – podobnie jak pozostałe z cyklu – przykładem sztuki perswazji (umiejętności 

przekonywania odbiorców do konkretnej myśli, stanowiska). Określ, jaki sposób oddziaływania na odbiorcę 

stosuje – twoim zdaniem – kaznodzieja: przekonywanie przez uczenie, zachwycanie czy poruszanie emocji? 

Wskaż i skomentuj wybrane fragmenty. 

4. Postaraj się odszyfrować ujawniony w tekście sposób rozumowania (np. co jest motywem przewodnim, 

czy tok wiedzie od spraw ogólniejszych do konkretnych, czy – odwrotnie). 

5. Często stosowaną figurą retoryczną jest kontrast. Sprawdź, czy zestawienia kontrastowe można odnaleźć 

w cytowanym tekście (zwróć uwagę na wyrazy oceniające). Czemu – twoim zdaniem – służą takie zestawienia? 

6. Przypomnij sobie poznane zwroty i figury retoryczne. Odszukaj ich przykłady w mowie Skargi. Które 

z tych środków mają – twoim zdaniem – największą moc oddziaływania, przekonywania? Dlaczego? 

Możesz wskazać kilka konstrukcji językowych. 

7. W XVI i XVII w. w poezji i publicystyce często pojawiał się chwyt retoryczny polegający na porównaniu 

ojczyzny do postaci, przedmiotu, zjawiska, np. Rzeczpospolitej do góry, z której stacza się „wóz 

państwa”; do wyspy zagrożonej przez groźne fale. Jakie porównania zastosował w swoim kazaniu 

Skarga? Zacytuj fragmenty, wyjaśnij, jak rozumiesz stworzone przez mówcę obrazy. 

8. Jak oceniasz siłę przekonywania wykorzystanych przez Skargę sposobów przedstawiania ojczyzny? 

Czy uważasz, że są dziś zrozumiałe? W odpowiedzi zastosuj pojęcia symbolu bądź alegorii. 

9. Sztuka retoryczna obejmowała również sposób wygłaszania tekstu: operowanie głosem, gest, mimikę. 

Wybierz fragment kazania i zaproponuj sposób jego wygłoszenia – dodaj wskazówki w rodzaju didaskaliów. 

10. Przypuśćmy, że chcesz przybliżyć treść Kazania wtórego odbiorcom, którzy nie potrafią poradzić sobie 

ze zrozumieniem tekstu. Przygotuj dla nich krótkie streszczenie kazania: nie pomijaj istotnych punktów 

rozumowania, zachowaj jego logiczną strukturę. 

1 Niedokładny cytat z Ewangelii według św. Mateusza (10,39). 

2 opatruje – przykrywa, broni. 

3 zatrzymanie – utrzymanie, zachowanie. 

98 | renesans

Redakcja tekstu 

Redakcja tekstu (inaczej: jego redagowanie) to 

zespół czynności obejmujący zmiany i poprawki 

w istniejącym już tekście, wprowadzane 

w celu jego skrócenia, nadania konkretnej formy, 

usunięcia błędów językowych (np. gramatycznych, 

stylistycznych, interpunkcyjnych), uproszczenia, nadania 

wypowiedzi spójności, przystosowania do potrzeb 

określonego odbiorcy itp. Redakcja to zadanie redaktora 

lub zespołu redaktorów, czasem także samego autora, 

który przygotowuje swój tekst do publikacji. 

1. Wybierz dowolny akapit kazania, opracuj jego przekład na współczesną polszczyznę. Pamiętaj, by nie 

zmieniać treści i przedstawionego w kazaniu obrazu świata ani metaforyki. 

2. Wypisz z tekstu pytania retoryczne i przekształć je na stwierdzenia oznajmujące bądź rozkazujące, 

np. wykrzyknienia. Staraj się zachować funkcję impresywną języka. 

3. Odszukaj w tekście akapit, w którym autor nie zastosował powtórzeń. Zmodyfikuj tę część utworu, 

wprowadzając element powtórzenia. Jaka jest rola powtórzeń w tekście retorycznym? 

4. Poniżej zamieszczono kilka popularnych polskich zdań i powiedzeń znanych z historii, literatury, piosenek, 

filmów, sfery rozrywki i polityki. Nazwij zwroty lub figury retoryczne wykorzystane w tych przykładach. 

Co – według ciebie – wyraża każde z tych zdań? Wyjaśnij, jak je rozumiesz. 

Zaproponuj sposób wygłoszenia każdego z cytatów. 

a) „Boże, Ty widzisz i nie grzmisz!” 

b) „Co się stało, to się nie odstanie”. 

c) „Co z tą Polską?” 

d) „Cudze chwalicie, swego nie znacie, sami nie wiecie, co posiadacie”. 

e) „Dla Polaków można czasem coś dobrego zrobić, ale z Polakami nigdy”. 

f) „Jesteśmy wreszcie we własnym domu. Nie stój, nie czekaj. Co robić? Pomóż!” 

g) „Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi!” 

5. Wybierz jedno z powyższych zdań i powiedzeń i potraktuj je jako inspirację do napisania krótkiego 

przemówienia na aktualny temat. Wykorzystaj kilka różnorodnych zwrotów i figur retorycznych. Odwołaj 

się do uczuć słuchaczy i zastosuj właściwy styl. 

Etymologia 

Tekst kazań Skargi uświadamia, jak długie, 

ciekawe, a czasem nieprzewidywalne są losy 

znaczeń wpisanych w poszczególne słowa. 

Nauka, która zajmuje się ustalaniem pochodzenia 

wyrazów i ich znaczeń, to etymologia (nazwą tą określa 

się również samo pochodzenie wyrazu). Z etymologicznego 

punktu widzenia wiele słów użytych przez 

Skargę powinno być dla nas intrygujących, choćby 

„komora”. Wyraz pochodzi od łacińskiego słowa 

camara (ta zaś – od greckiej kamary), które oznaczało 

‘sklepienie’, ‘strop’. W języku polskim „komora” oznaczała 

‘izbę’, ‘pomieszczenie’, a „komórka” była również 

nazwą takiego miejsca, tyle że małego. W wieku 

XVIII „komórka” zyskała nowe znaczenie – najmniejsza, 

podstawowa część organizmów żywych; 

potem kolejne – najmniejsza cząstka organizacyjna 

w firmie, instytucji. Czasy najnowsze dodały nowe 

znaczenia: mała część jakiegoś urządzenia technicznego, 

np. w wyrazie fotokomórka. W końcu zaś 

„komórką” ochrzciliśmy telefon komórkowy (pracujący 

w tzw. sieci komórkowej, czyli dzielącej ogromne 

obszary na mniejsze, zwane komórkami). 

Etymologia może być zaskakująca, a nawet fascynująca 

– czy wszyscy Polacy wiedzą, że nazwa ich 

państwa pochodzi od przymiotnika „polska”, czyli 

polna (rolna) ziemia? 

Redakcja tekstu | 99

NIE TYLKO 

DO LEKCJI 

Głosy o epoce 

Przeczytaj fragmenty rozmowy ze Stefanem Swieżawskim i tekstu Andrzeja Borowskiego. Wynotuj 

stwierdzenia, które uznasz za szczególnie ciekawe, intrygujące, zaskakujące, nowe dla ciebie. 

Sformułuj jedno lub dwa pytania na temat renesansu, które można by zadać badaczom epoki odrodzenia. 

W historii nie ma okresów 

mniej ciekawych 

 

1 (fragmenty) 

Panie Profesorze, […] powiedział Pan m.in., że 

pracując nad europejską filozofią XV wieku, 

musiał się Pan rozprawić z problemem renesansu. 

Cytuję: „Jest znamienne, że nie używam prawie 

nigdy terminu »renesans« […], widzi się jeden 

wielki renesans, gdy w rzeczywistości tych renesansów 

jest niezliczona ilość od najwcześniejszego średniowiecza 

po dzień dzisiejszy. Włoski renesans jest 

bardzo ważny, ale nie jedyny”. 

Czy oznacza to, że przyłącza się Pan do poglądu o długim 

trwaniu średniowiecza i w związku z tym postrzega 

ten renesans, który niektórzy nazywają właściwym, 

jako tylko pewien etap przejścia ku nowożytności? 

STEFAN SWIEŻAWSKI: W pewnym sensie przyłączam 

się do tego poglądu. Uważam mianowicie, że 

średniowiecze nie tylko długo trwa, ale się nigdy nie 

skończyło. […] I wydaje mi się, że jest pewien styl filozofowania, 

styl uprawiania nauki w szkołach, który się 

wytworzył z kanonów jeszcze starożytnych, a później 

Stefan Swieżawski (1907–2004), historyk filozofii 

średniowiecznej i nowożytnej, wykładowca akademicki. 

Autor wielu publikacji filozoficznych, np. Byt. 

Zagadnienie metafizyki tomistycznej, Traktat o człowieku. 

b 

przeszedł ewolucję i utrwalił się […], i że ten styl charakteryzuje 

coś, co my nazywamy średniowieczem. I to 

trwa, […] nigdy nie przestały istnieć ośrodki, które 

w ten sposób uprawiały naukę. Natomiast jeśli chodzi 

o renesansy, to oczywiście renesans włoski był czymś 

niesłychanie doniosłym, był jakimś „wybuchem”. […] 

takich wybuchów było dużo, […] „wybuchy” nieustannie 

powtarzają się w ciągu dziejów i jest rzeczą niesłychanie 

ciekawą, żeby te „renesansy” […] inaczej przedstawić, 

żeby napisać niejako nową ich historię. […] 

Gdyby jednak ów „wyróżniony” renesans uznać za 

osobny okres czy nawet epokę, to co, mimo wszystko, 

zawdzięczałby on średniowieczu, a w czym je „przekraczał”? 

[…] Jakie fakty kulturowe pojawiły się po raz 

pierwszy i jak wpłynęły na myślenie i wyobraźnię 

człowieka? 

Renesans przekraczał średniowiecze w wielu 

punktach. Przede wszystkim poszerzyła się znacznie 

baza tekstowa, z której mogli korzystać filozofowie 

[…]. Jeżeli średniowiecze znało tylko jeden […] dialog 

Platoński, mianowicie Timajosa, oraz małe strzępy 

innych dialogów, to jednak przetłumaczenie wszystkich 

dialogów Platona, przetłumaczenie Plotyna, 

przetłumaczenie na łacinę wielu innych tekstów […], 

ożywione kontakty z Bizancjum wskutek wielkiej 

1 Wojciech Bonowicz (ur. 1967), poeta, publicysta, dziennikarz. 

102 | renesans

imigracji intelektualnej przed i po upadku Konstantynopola 

– wszystkie te fakty musiały wpłynąć zasadniczo 

na historię myśli europejskiej. Podobnie jak odkrycia 

geograficzne: średniowiecze miało już pewne 

kontakty z odległymi nieraz kulturami – z Chinami, 

z Karakorum 1 , ze światem tatarskim – ale jednak odkrycie 

Ameryki znacznie poszerzyło ten obraz świata. [...] 

W renesansie nie chodzi bowiem tylko o to, że nagle 

zachwycono się antykiem. Ten zachwyt dostrzec można 

już przedtem, tyle że jest on widoczny na małych […] 

odcinkach […], ponieważ nie było tekstów. Dla mnie 

istotne jest to kształtowanie się nowej myśli filozoficzno- 

-ekumenicznej 2 . […] To właśnie w tym nurcie narodziła 

się myśl o soborze wszystkich religii (projektował go 

Pico della Mirandola) […]. 

Można się wciąż zetknąć z taką wizją, że renesans 

to czasy duchowego „odprężenia”, folgowania sobie 

(także obyczajowego) […]. W tej wizji [...] Europa to 

„ogród rozkoszy”: opadła ciemna zasłona, świeci słońce 

humanizmu, beztroskie dzieci tańczą na zielonej 

łące […], gdzie rządzi jedna zasada: „Rób, co chcesz”, 

co znaczy – szukaj szczęścia na ziemi, w życiu doczesnym. 

Czy w tej wizji jest choć trochę prawdy? 

Myślę, że jest to absolutna przesada. Już w średniowieczu 

były tego rodzaju sny, choćby Roman de 

la Rose 3 – to przecież jest właśnie taki gejzer kolorowego, 

rajskiego biologizmu, erotyzmu, hiperswobody. 

Te tendencje były wówczas tłamszone, to prawda, 

ale przecież w renesansie także je tłamszono. Nie 

można więc nazwać ich „renesansowymi”. […] 

Czy nie jest tak, że w renesansie nad zasadą przyjemności 

dominuje zasada doskonałości? 

Były tu różne nurty. Dość późno – ale jednak – pojawił 

się na przykład „schrystianizowany” epikureizm. 

Ogromnie ważny jest wspomniany nurt teozoficzny, 

który tworzył klimat ekumenii, szukania 

powiązań z innymi religiami, ale czynił to w duchu, 

powiedzielibyśmy, dość „pogańskim”. Był to trochę 

taki ówczesny New Age 4 . Na przełomie XIV i XV wieku 

Błażej z Parmy ogłosił na przykład horoskop 

religii, gdzie jest wyraźnie powiedziane, że wszystkie 

religie się kończą, chrześcijaństwo też. […] 

Co w tradycji renesansowej jest Panu najbliższe? 

Jest wiele takich rzeczy i wiele wspaniałych postaci. 

Ale coś, co jest naprawdę bardzo bliskie, co – że tak powiem 

– rozgrzewa mi serce, to jest ta sprawa naszej 

walki o prawa człowieka. Mówiąc „naszej” mam na myśli 

krakowską szkołę prawniczą 5 Pawła Włodkowica, 

Stanisława ze Skarbimierza i wielu innych. Walki o to, 

że niechrześcijanie – żydzi, schizmatycy, poganie – 

mają mieć swoje prawa, mają mieć swoje miejsce na 

świecie i że trzeba ich szanować i bronić. To, jak powiedziałem, 

zaowocuje później pięknie w Ameryce […]. 

Oczywiście w tym okresie dokonują się – czy dopiero 

przygotowują – inne wielkie rzeczy, jak choćby oddzielenie 

fizyki, jako nauki szczegółowej, od filozofii, odróżnienie 

historii i filologii od filozofii, a więc cały ten proces 

emancypowania się nauk szczegółowych. Przedtem 

przy lekturze tekstów źródłowych nie było podejścia 

historycznego […], nie pytano, co naprawdę myślał Arystoteles 

czy Platon, nie odtwarzano kontekstu ich słów, 

lecz interpretowano je ahistorycznie 6 . 

Dotyczyło to również Biblii? 

Naturalnie. Renesans zachwycał się Biblią i zachwycał 

się tekstami antycznymi. […] Zmiana polegała na 

tym, że w renesansie tych skarbów znacznie przybyło. 

„Człowiek renesansowy” to – potocznie – określenie 

kogoś wszechstronnego, kto zajmuje się z jednakowym 

powodzeniem różnymi dziedzinami nauki i sztuki. To 

określenie bardzo się spopularyzowało i, śmiem twierdzić, 

strywializowało. Czy w renesansie było rzeczywiście 

tak wielu „ludzi renesansowych”? […] 

Tacy „ludzie uniwersalni”, jak Leonardo, istnieli zawsze, 

w każdej epoce. Nie był to przywilej jednego okresu. 

Renesans stworzył im może nieco lepsze warunki 

ekonomiczne, a to na skutek rozwoju niedużych, bogatych 

państw, przypominających trochę starożytne państwa-miasta, 

które dopiero budowały swoją strukturę 

i potrzebowały ludzi wszechstronnie utalentowanych. […] 

„Znak” 1997, nr 5 (504), s. 4–11. 

1 Karakorum – stolica mongolskiego imperium z XIII w. (założona przez Czyngis-chana). 

2 ekumenizm – nurt myślowy (ruch umysłowy) oraz wszelkie działania zdążające do przywrócenia jedności chrześcijan. 

3 Roman de la Rose (czytaj roman dela roz) – Powieść o Róży, pełen alegorii francuski poemat z XIII wieku opowiadający w konwencji snu o młodzieńcu, 

który w ogrodzie próbuje zerwać pąk róży (alegoria miłości). 

4 New Age (ang. czytaj: nju eidż) – dosłownie nowa era, duchowy ruch w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, związany z przekonaniem 

o wejściu ludzkości w Erę Wodnika (tzw. Punkt Barana znajdzie się przed gwiazdozbiorem Wodnika). Ma to być (według niektórych już się zaczęła) 

era szczególnej, wzmożonej duchowości. 

5 krakowska szkoła prawnicza – chodzi o nurt w myśli prawniczej i zespół poglądów reprezentowany przez krakowskich uczonych, prawników 

z przełomu XIV i XV w. – Pawła Włodkowica, Stanisława ze Skarbimierza. Ich rewolucyjne na owe czasy teorie głosiły możliwość pokojowego 

i przyjaznego współistnienia państw chrześcijańskich i pogańskich. 

6 ahistorycznie – tzn. bez związku z historycznymi okolicznościami powstania tekstów. 

Głosy o epoce | 103

(fragmenty) 

Renesans […] wzbudził szczególnie silne dążenie 

do doskonałości, do perfekcji, do poznawania 

historycznego starożytności rzymskiej, 

później greckiej, następnie zaś do doskonałego 

naśladowania jej wzorców czy nawet do artystycznej 

z nią rywalizacji […]. Owszem, Renesans zdeformował 

też bardzo silnie obraz antyku i tę deformację 

narzucił przyszłym pokoleniom – do tego stopnia, że 

dzisiaj wciąż dokopywać się trzeba do historycznej 

starożytności poprzez stereotypy ideowe Renesansu. 

Jakbyśmy oglądali antyk poprzez obrazy Botticellego! 

Przy całym szacunku dla humanistów renesansowych 

[…], dzisiaj ustosunkowujemy się krytycznie do 

wielu składników ich wizji antyku. Ale też okazuje 

się wyraźniej niż dotychczas, że to dla nich był wielki 

czar, wielka magia – „starożytność”. […] 

Andrzej Borowski (ur. 1945), historyk literatury, 

znawca kultury renesansu polskiego i europejskiego, 

profesor Wydziału Polonistyki Uniwersytetu 

Jagiellońskiego. 

b 

Z kwestią doskonałości wiąże się też sprawa „rozkodowywania” 

utworów literackich czy – mówiąc 

bardziej tradycyjnie – ich interpretacji. […] Renesans 

[…] określił wzorce kultury elitarnej. Kultura Odrodzenia 

nie była dla „mas”. „Masówkę” kulturalną wykreował 

Barok. Renesans natomiast był z góry nastawiony 

na elitę, na „zakon” takich właśnie szaleńców, 

których pasjonuje rozkodowywanie ukrytych znaczeń 

[…], aluzji literackich, kryptocytatów […] – krótko mówiąc 

zabawa w intertekstualizm. Nie było i nie ma 

szans, żeby taka gra, taki sport […] był zajęciem masowym. 

[…] Poezja […] jest elitarna, jest dla „wybranych”, 

a ci „wybrani” mają jedną tylko nagrodę: satysfakcję. 

I świadomość, że poezja też mówi o człowieczeństwie 

prawdę, ale i n a c z e j aniżeli takie czy inne nauki 

[…], że to jest prawda o rzeczywistości „inaczej powiedziana”, 

„zakodowana” – a to po grecku znaczy właśnie 

„allegoria”! Na tej wiedzy polega pojęcie humanizmu, 

ściślej pojęcie humanitas, które jest źródłosłowiem 

humanizmu. Humanistą jest ktoś, kto wierzy 

poezji – a to jest cała nagroda za ryzyko przyjęcia 

członkostwa w „towarzystwie umarłych poetów”… 

„Znak” 1997, nr 5, s. 113, 114. 

1. Z wypowiedzi profesora Swieżawskiego na temat periodyzacji 1 dziejów wynika, że: a) granice czasowe 

odległych epok są dla nas jednoznaczne i niezmienne. b) określanie czasowych ram dawnych epok jest 

umowne i ma jedynie pomocniczy charakter. c) należy w ogóle zrezygnować z dzielenia przeszłości na 

okresy czy epoki. Wybierz poprawną odpowiedź. 

2. Wymień składniki renesansowego „poszerzenia obrazu świata”, o którym wspomina uczony. W jakich 

dziedzinach dokonało się to poszerzenie? Wskaż przykład znanego ci tekstu renesansowego, który może 

świadczyć, iż „poszerzenie obrazu świata” dotyczyło również człowieka i jego życia. 

3. Według profesora Swieżawskiego różnica między średniowieczem a renesansem w kwestii 

zainteresowania antykiem była: całkowita i zasadnicza/sprowadzała się do stopnia nasilenia zjawiska. 

a) Wskaż fragment wypowiedzi uczonego potwierdzający twój wybór sformułowania. 

b) Wymień inną dziedzinę życia człowieka, w której dokonała się podobna zmiana. 

4. Wyjaśnij, czy profesor Swieżawski zgodziłby się z opinią, że w czasach renesansu nieoczekiwanie pojawiła 

się wyjątkowo duża liczba nadzwyczaj uzdolnionych geniuszy? 

5. Wymień w punktach największe – według Swieżawskiego – osiągnięcia renesansu. 

6. Wypisz z tekstu Andrzeja Borowskiego kilka (4–5) pojęć, które autor uważa za kluczowe dla kultury 

renesansu. Które pojęcia dodałby do nich Stefan Swieżawski? 

7. Wskaż w tekście Borowskiego te informacje lub opinie, które cię zaskakują. Wyjaśnij przyczyny swej reakcji. 

8. Starogrecki wyraz allegoria oznacza: ‘mówić w przenośni, obrazowo’. Wyjaśnij, czy objaśnienie profesora 

Borowskiego jest zgodne z tym znaczeniem. 

1 periodyzacja – podział dziejów literatury na fazy rozwoju, epoki, okresy literackie. 

104 | renesans

Twórcy i dzieła 

LITERATURA 

ZACHODNIOEUROPEJSKA 

Giovanni Pico 

della Mirandola 

O godności człowieka 

Francesco Petrarka 

Sonety do Laury 

Giovanni Boccaccio 

Dekameron (Sokół) 

William Szekspir 

Makbet 

LITERATURA POLSKA 

Mikołaj Rej Żywot 

człowieka poczciwego 

Jan Kochanowski Pieśni 

Jan Kochanowski Treny 

Jan Kochanowski 

Psałterz Dawidów 

Łukasz Górnicki 

Dworzanin polski 

Mikołaj Sęp Szarzyński 

Sonety 

Piotr Skarga 

Kazania sejmowe 

Gatunki 

literackie 

Pieśń 

Hymn 

Fraszka 

Tren 

Dramat humanistyczny 

Powieść 

Sonet 

Nowela 

Sokół noweli 

Tragedia 

Idee i nurty 

filozoficzne 

Humanizm 

Antropocentryzm 

Reformacja 

Epikureizm 

Stoicyzm 

Horacjanizm 

Indywidualizm 

Neoplatonizm 

Makiawelizm 

Style artystyczne 

cechy i środki wyrazu 

Styl renesansowy 

Odrodzenie wzorów 

antycznych, harmonia, 

symetria, perspektywa, 

sfumato 

Wiersz sylabiczny, wiersz 

biały, parafraza 

Manieryzm 

Dążenie do najwyższego 

kunsztu, wyrafinowanie, 

swoboda form 

XV–XVI w. 

Motywy i kategorie 

estetyczne 

Natura 

Arkadia 

Cnota 

Godność 

Mądrość 

Fortuna 

Miłość 

Miłość idealna 

Fantastyka 

Oniryzm, sen 

Śmierć 

Cierpienie 

Zbrodnia 

Władza 

Władca 

Patriotyzm 

Obywatel 

Humanista 

Dworzanin 

Ziemianin 

Bóg Stwórca 

Utopia 

Antyk 

Alegoria 

Symbol 

Eklektyzm 

renesans | 105

Mój projekt 

U 

1. Przyjrzyj się zamieszczonym w rozdziale reprodukcjom malarstwa renesansowego (pomiń tym razem 

malarstwo epok późniejszych), a następnie wykonaj polecenia. 

a) Odszukaj w renesansowych kompozycjach elementy harmonii i przejawy perspektywy. 

b) Przedstaw swoje wrażenia dotyczące różnic między malarstwem średniowiecznym i renesansowym. 

c) Wybierz obraz, który – twoim zdaniem – zawiera motywy symboliczne. Zinterpretuj wybrany motyw. 

2. Opracuj (w formie tekstu wzbogaconego ilustracjami, materiałami multimedialnymi) temat: „Renesansowa 

wizja człowieka zawarta w pismach filozofów, tekstach pisarzy, dziełach plastycznych”. Skorzystaj 

z następujących wskazówek: 

a) Zwróć uwagę na miejsce człowieka względem Boga i natury, na relacje między nimi. Czym ta sytuacja 

różniła się od średniowiecznej wizji człowieka? 

b) Przyjrzyj się aspektom człowieczeństwa: duchowości i cielesności. Czym charakteryzuje się jedna 

i druga sfera stanowiąca o istocie człowieka? Pozostają w harmonii czy w konflikcie? W odpowiedzi 

postaraj się przywołać choć jeden tekst spoza obecnych w podręczniku. 

3. Inne propozycje tematów do opracowania: 

a) Renesansowy portret miłości. 

b) Współczesny człowiek renesansu – sylwetka. 

4. Dokonaj analizy obrazu Leonarda da Vinci 

Madonna w grocie (wersja paryska) oraz 

przedstaw jego interpretację. Skorzystaj z sugestii 

zamieszczonych poniżej. 

a) Zbierz informacje na temat artysty i obrazu 

(internet, publikacje). Zwróć uwagę na te 

elementy biografii, które podkreślają 

wszechstronność talentu Leonarda i czynią 

go symbolem epoki. 

b) Odszukaj wyjaśnienie zagadki związanej 

z istnieniem dwóch wersji tego obrazu autorstwa 

Leonarda. 

c) Określ sytuację ukazaną na obrazie, 

zidentyfikuj przedstawione postacie 

(po czym rozpoznasz postać Jezusa?, 

czym będziesz się kierować w poszukiwaniu 

tożsamości drugiej postaci?). 

d) Opisz kompozycję obrazu i wskaż jej cechy 

renesansowe. Zwróć uwagę na usytuowanie 

postaci i na elementy tworzące drugi plan. 

e) Wskaż motywy symboliczne (np. gesty, 

rekwizyty, elementy tła), opracuj ich interpretację. 

Skorzystaj ze Słownika symboli, Słownika mitów 

i tradycji kultury itp. 

f) Przyjrzyj się, jak ukazano światło i cień. 

Jaki jest ich wzajemny stosunek na obrazie 

(są wyraźnie oddzielone, przenikają się)? 

W jaki sposób oba te motywy wpływają 

na sposób ukazania postaci? 

g) Jaka jest – twoim zdaniem – ogólna wymowa 

obrazu? Przedstaw swoją interpretację. 

Leonardo da Vinci, Madonna w grocie, ok. 1483–1490, 

149 

490 

Luwr, Paryż 

106 | renesans

Umiem – poznaję więcej 

1. W krzyżówce wpisano hasła związane z oświeceniem. Do każdego z pojęć ułóż objaśnienie i zapisz je 

w zeszycie. 

1. Treny 

2. odrodzenie 

3. fraszka 

4. Kopernik 

5. Dekameron 

6. Makbet 

7. humanizm 

8. Czarnolas 

9. Tycjan 

10. psałterz 

T R E N Y 

O D R O D Z E N I E 

F R A S Z K A 

K O P E R N I K 

D E K A M E R O N 

M A K B E T 

H U M A N I Z M 

C Z A R N O L A S 

T Y C J A N 

P S A Ł T E R Z 

2. Ludzie renesansu – wybitnie i wszechstronnie uzdolnieni – są do dziś symbolami tamtych czasów, choć 

takich geniuszy ma każda epoka. Zapamiętaj najsłynniejsze postacie renesansu, wybierz z nich tę (ramka), 

która wywiera na tobie największe wrażenie. Uzasadnij swój wybór. 

Leonardo da Vinci, Michał Anioł Buonarroti, Sandro Botticelli, 

Rafael Santi, Tycjan, Mikołaj Kopernik, Erazm z Rotterdamu, Tomasz Morus, 

Marcin Luter, Jan Kochanowski, William Szekspir 

3. Współcześnie używamy terminu humanista, gdy chcemy wskazać na rodzaj zainteresowań człowieka, 

np. ktoś, kogo ciekawi literatura, film czy historia, powie o sobie: „Jestem raczej humanistą niż miłośnikiem 

nauk ścisłych”. Wyjaśnij różnice między współczesnym i renesansowym znaczeniem terminu. 

Umiem – poznaję więcej | 107

P 

Rozprawka 

WYPOWIEDZI PISEMNE 

Tworzenie rozprawki obejmuje następujące etapy: analizę tematu (czyli ustalenie, o czym pisać); przygotowanie 

koncepcji tekstu – postawienie tezy (sformułowanie hipotezy) dotyczącej przedstawionego 

problemu; dobór potrzebnych treści, w tym cytatów; przygotowanie kompozycji – ustalenie kolejności argumentów 

(np. najpierw argumenty dotyczące wypowiedzi narratora, potem wydarzeń i wypowiedzi postaci, 

na końcu wnioski i komentarze, nie trzeba wykorzystywać wszystkich kategorii, ważne, by rozumowanie 

było przekonujące); napisanie tekstu; korektę napisanego tekstu. 

JAK NAPISAĆ ROZPRAWKĘ? 

ANALIZA TEMATU 

Rozprawka egzaminacyjna jest tekstem zarówno interpretacyjnym, jak i argumentacyjnym. Dotyczy utworu 

(lub jego fragmentu) do którego nawiązuje temat, ale powinnaś / powinieneś przywołać również inne teksty 

kultury. Analizując temat rozprawki, określasz (precyzujesz, uświadamiasz sobie) najważniejszy problem stanowiący 

przedmiot rozważań. Formułujesz też pytania, na które będziesz próbowała / próbował znaleźć odpowiedzi. 

Sprawdzasz, czy i jak rozumiesz przywołane w temacie pracy pojęcia / motywy / zagadnienia i czy 

jesteś w stanie przekonująco uzasadnić swoje stanowisko w kontekście utworu (lub jego fragmentu). 

KONCEPCJA ROZPRAWKI – POSTAWIENIE TEZY 

Po analizie tematu powinnaś / powinieneś się zająć opracowaniem (przemyśleniem, przygotowaniem) koncepcji 

twojej pracy, przede wszystkim zaś – postawieniem tezy. Jeśli będzie ona miała charakter mocno roboczy 

(a więc chwiejny, niepewny, zaledwie przypuszczalny), możesz ją nazwać hipotezą i powrócić do niej w zakończeniu 

pracy, aby ją potwierdzić bądź podważyć. Ta część pracy myślowej będzie się składać z poniższych etapów. 

●Przypominanie sobie elementów fabuły (treści) utworu, z którego pochodzi fragment dołączony do 

tematu. Na tym etapie możemy też wstępnie wybrać sformułowania, które później – w trakcie pisania – 

wykorzystamy jako cytaty. 

●Namysł nad sensem utworu, do którego odwołuje się temat rozprawki. Powinnaś / powinieneś sfomułować 

dla siebie zwięzłą interpretację tego tekstu. Od rozważań na jego temat trzeba rozpocząć argumentację. 

●Sformułowanie (postawienie) tezy, czyli własnego stanowiska w kwestii poruszonej w temacie. To 

również moment zastanowienia się nad sposobem uzasadnienia przyjętej tezy – a więc nad przykładami 

tekstów kultury, które wykorzystasz jako argumenty wspierające twoje stanowisko. 

KOMPOZYCJA TEKSTU, PORZĄDKOWANIE TREŚCI, USTALENIE KOLEJNOŚCI 

ARGUMENTÓW 

Analiza tematu doprowadza cię do sformułowania tezy będącej odpowiedzią na postawione w temacie 

pytanie i przygotowania (zgromadzenia) najważniejszych argumentów. Następny etap pracy to przemyślenie 

kompozycji tekstu – w tym głównie układu (kolejności) argumentów, którymi będziesz uzasadniać 

przyjętą tezę. 

KOMPOZYCJA 

Rozprawka powinna przyjąć klasyczny układ obejmujący wstęp, rozwinięcie (argumentację) i podsumowanie. 

a) We wstępie wprowadzisz temat rozważań i zaprezentujesz tezę. Wstęp nie powinien być zbyt długi, ale też 

nie może być zdawkowy i złożony np. z jednego zdania. Wprowadzać temat (zagadnienie) rozprawki możesz 

na wiele sposobów: 

● wspomnieć o autorze (lub / i epoce) oraz jego twórczości; 

● nawiązać do własnych życiowych doświadczeń (w tym kulturowych – czyli odbioru poznanych tekstów kultury); 

● zanalizować problem przywołany w temacie – przedstawić sposób jego rozumienia; 

● sformułować kilka pytań związanych z zagadnieniem poruszanym w temacie (rozwijających je lub precyzujących). 

Niezależnie od koncepcji wstępu pamiętaj, że w tym segmencie pracy musisz nawiązać do tematu rozprawki, 

wyjaśnić twoje rozumienie poruszanego w nim zagadnienia i zamieścić tezę. 

294 | oswiecenie

Czasami wstęp nie wystarcza, by jasno, przejrzyście 

wprowadzić (rozpocząć) argumentację. Można 

w takim wypadku poprzedzić prezentowanie 

konkretnych argumentów swego rodzaju 

wprowadzeniem do uzasadnienia, np. w celu 

doprecyzowania pojęć, którymi będziesz się 

w rozprawce posługiwać. 

b) Argumentacja to – w sensie czynności intelektualnej 

– dowodzenie, wspieranie konkretnego 

stanowiska (przekonania, tezy, punktu widzenia). 

W tekście rozprawki argumentacja to element 

zawierający uporządkowane segmenty 

tekstu, w których przywołujesz składniki fabuły 

(np. działania i wypowiedzi narratora, postaci, 

także ich refleksje) oraz dodajesz własny komentarz 

interpretacyjny. To najistotniejsza część 

rozprawki. Przed ustaleniem kolejności argumentów 

(lub równocześnie z tym działaniem) należy np. porządkować potrzebne treści. Wstępna praca 

myślowa jest bowiem często chaotyczna, odbywa się na zasadzie burzy mózgów. To nie błąd, taka jest po 

prostu jej natura. Należy ją jednak ukierunkować, żeby wypowiedź była spójna i logiczna. 

c) W podsumowaniu odniesiesz się do przyjętej hipotezy (np. potwierdzisz ją, doprecyzujesz, rozszerzysz, a może 

nawet zakwestionujesz). Dobre wrażenie robi rozprawka, w której podsumowanie zawiera wzbogacenie stanowiska 

wyrażonego we wstępie. 

PORZĄDKOWANIE TREŚCI 

Porządkowanie treści polega na: oddzieleniu 

tego, co ważne, od tego, co mniej istotne; wyborze 

elementów, które chcesz wyeksponować; 

zdecydowaniu, co zamierzasz umieścić we wstępie, 

w rozwinięciu, w zakończeniu; wskazaniu 

tego, co przedstawisz w opowiadaniu lub relacji, 

a co zacytujesz. 

Należy pamiętać o tym, że każdy cytowany fragment 

– wydarzenie, opis, przywołanie myśli lub wypowiedzi 

– powinien mieć swoją funkcję. Choć cytaty ożywiają 

tekst rozprawki i eksponują odpowiednie treści, jako 

argumenty nie są wystarczające. Autorka / autor 

rozprawki musi je opatrzyć własnym komentarzem 

wyjaśniającym cel przywołania cytatu. 

PISANIE 

Wypowiedź powinna mieć widoczny zamysł kompozycyjny, co oznacza, że w trakcie pisania pracy musisz nieustannie 

mieć na uwadze łączność kolejnych fragmentów tekstu z poprzednimi, czyli tzw. spójność. Powinna ona 

dotyczyć zarówno mniejszych segmentów tekstu (akapitów), jak i jego całości (czyli zespolenia poszczególnych 

części ze sobą). W czasie segregowania argumentów, a następnie ich rozwijania pamiętaj, by były związane z tezą 

sformułowaną we wstępie. Dbaj o to, by nie wprowadzać ich bezładnie, staraj się nadać całej pracy spójność. 

● Układaj argumenty w logicznej kolejności. 

● Stosuj sformułowania wprowadzające łączność (spójność) między kolejnymi segmentami tekstu (z omawianą 

poprzednio kwestią łączy się‥; innym aspektem omawianego zjawiska jest‥; kolejny argument wspierający 

moją tezę to‥; w drugiej kolejności chciałbym wspomnieć o‥; poprzednio wspomniałem o‥, teraz chciałabym 

/ chciałbym omówić zjawisko‥). 

● Liczba i kolejność argumentów zależy od twojej decyzji. Czasem argumentów jest niewiele (lub nie jesteś 

w stanie sformułować większej ich liczby), wówczas nie ma kłopotu z odrzuceniem tych mniej ważnych. 

Zarówno kolejność, jak i liczba argumentów powinny służyć nadrzędnemu celowi – sporządzeniu przekonującego 

wywodu odzwiercielającego proces myślowy. W rozprawce chcesz bowiem przekonać czytelnika do 

twojego stanowiska. 

Czy bardziej przekonująca jest kolejność: od najsłabszego do najsilniejszego argumentu, czy odwrotnie? 

W tym względzie nie ma uniwersalnej reguły, musisz kierować się swoim wyczuciem, wrażliwością czytelniczą, 

wewnętrznym przekonaniem. Warto natomiast uświadomić sobie czym odznaczają się argumenty 

o największej sile przekonywania, a czym te 

o mniejszej mocy. 

Można oczywiście argumentować, powołując 

się na teksty nieco bardziej odległe od tematu, 

na dzieła nie najwyższej jakości, na zjawiska 

społeczne o charakterze marginalnym – to nie 

zawsze będzie znaczyło, że twój argument jest 

słaby. Bardzo wiele zależy od języka i stylu – jeśli 

ta strona pracy będzie niedoskonała, automatycznie 

obniży się wartość twoich argumentów, 

które okażą się niezrozumiałe. 

O sile argumentu decydują, m.in.: 

ścisły związek z tematem; 

związek ze znanym i cenionym dziełem 

(tekstem kultury); 

nawiązanie do ważnych zjawisk współczesnych; 

przytoczenie fragmentu lub jego rzeczowe 

omówienie; 

jasny, precyzyjny język, dojrzały styl. 

Wypowiedż ustna | 295

KOREKTA 

Korekta napisanego tekstu powinna objąć zarówno treść, jak i język pracy. Należy sprawdzić, czy nie zostały 

popełnione błędy rzeczowe 1 . Przeanalizować, czy kompozycja rozprawki odzwierciedla logiczny porządek 

wypowiedzi – czy poszczególne fragmenty dobrze się ze sobą łączą, czy cytaty wiążą się z tekstem i są 

właściwie wprowadzone, czy nie są za długie, czy cała wypowiedź jest spójna. Osobnej korekty wymaga 

język. Powinnaś / powinieneś sprawdzić poprawność zastosowanego słownictwa, gramatykę (głównie fleksję 

i składnię) oraz interpunkcję. Wątpliwości ortograficzne warto rozstrzygnąć się za pomocą słownika 

(jeśli masz taką możliwość). Należy zwrócić uwagę na to, czy styl wypowiedzi jest stosowny do przedstawianego 

tematu. 

PRZYKŁADOWA ROZPRAWKA 

TEMAT: 

Czy konflikt międzypokoleniowy, dotyczący hierarchii wartości, zasad i stylu życia, jest nieunikniony? 

Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do fragmentów satyry Ignacego Krasickiego Świat 

zepsuty i do innych tekstów kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów. 

 

Ignacy Krasicki (fragmenty) 

Wolno szaleć młodzieży, wolno starym zwodzić, 

Wolno się na czas żenić, wolno i rozwodzić. 

Godzi się kraść ojczyznę łatwą i powolną, 

A mnie sarkać na takie bezprawia nie wolno? 

Niech się miota złość na cię i chytrość bezczelna – 

Ty mów prawdę, mów śmiało, satyro rzetelna. 

Gdzieżeś cnoto? gdzieś prawdo? gdzieście się podziały? 

Tuście niegdyś najmilsze przytulenie miały. 

Czciły was dobre nasze ojcy i pradziady, 

A synowie, co w bite 2 stąpać mieli ślady, 

Szydząc z świętej podściwych swych przodków prostoty, 

Za blask czczego pozoru zamienili cnoty. 

Słów aż nadto, a same matactwa i łgarstwa; 

Wstręt ustał, a jawnego sprośność niedowiarstwa 

Śmie się targać na święte wiary tajemnice; 

Jad się szerzy, a źródło biorąc od stolice 

Grozi dalszą zarazą. Pełno ksiąg bezbożnych, 

Pełno mistrzów zuchwałych, pełno uczniów zdrożnych; 

A jeśli gdzie się cnota i pobożność mieści, 

Wyśmiewa ją zuchwałość nawet w płci niewieściej. 

Wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne. 

Gdzieżeście, o matrony, święte i przykładne? 

1 błędy rzeczowe – przejawiają się w braku zrozumienia istoty faktów, wydarzeń, zjawisk oraz związków i zależności między nimi; niewłaściwym użyciu 

pojęć, określeń, terminów, nazwisk i nazw (także w ich błędnym zapisie); zniekształceniu cytatów. 

2 bite – tu: udeptane. 

296 | oswiecenie

Gdzieżeście, ludzie prawi, przystojna młodzieży? 

Oślep tłuszcza bezbożna w otchłań zbytków bieży. 

Co zysk podły skojarzył, to płochość 1 rozprzęże; 

Wzgardziły jarzmem cnoty i żony, i męże. 

Zapamiętałe 2 dzieci rodziców się wstydzą, 

[…] 

Duchy przodków, nadgrody cnót co używacie, 

Na wasze gniazdo okiem jeżeli rzucacie. 

Jeśli odgłos dzieł naszych was kiedy doleci, 

Czyż możecie z nas poznać, żeśmy wasze dzieci? 

Jesteśmy, ale z gruntu skażeni, wyrodni, 

Jesteśmy, ależ tego nazwiska niegodni. 

To, co oni honorem, podściwością zwali, 

My prostotą ochrzcili; więc co szacowali, 

My tym gardziem, a grzeczność przenosząc nad cnotę, 

Dzieci złe, psujem ojców podściwych robotę. 

[…] 

Młodzież próżna nauki 3 , a rozpusty chciwa, 

Skora do rozwiązłości, do cnoty leniwa. 

Zapamiętałe starcy, zhańbione przymioty. 

Śmieje się zbrodnia syta z pognębionej cnoty. 

Wstyd ustał, wstyd ostatnia niecnoty zapora; 

Złość, zaraźna w swym źródle, a w skutkach zbyt spora 4 

Przeistoczyła dawny grunt ustaw 5 podściwych; 

[…] 

Ignacy Krasicki, Świat zepsuty (fragmenty), 

w: I. Krasicki: Satyry i listy, wstęp J.T. Pokrzywniak, oprac. tekstów i komentarze 

Z. Goliński, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 

Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1988, s. 11–15 

© Copyright by Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1988 

1 płochość – niestałość, beztroska, lekkomyślność. 

2 zapamiętałe – niebaczne. 

3 prożna nauki – nieposiadająca nauk, niewykształcona. 

4 spora – prędka. 

5 ustawy – tu: zasady, wartości, reguły. 


WSTĘP 

Każdemu, kto stał się nastolatkiem, nie jest obce zjawisko konfliktu pokoleń. Młodsi znają go ze swojej 

strony, starsi – z obu, bo także z obecnej, np. rodzicielskiej, perspektywy. Pisząc „każdy” już w pewien 

sposób odpowiadam na postawione w temacie pytanie, niemal odruchowo formułuję odpowiedź 

– tak. Skoro zjawiska tego doświadcza każdy, to jest ono powszechne i odwieczne. Przekonuje nas do 

tej tezy nasze doświadczenie (nastolatka, rodzica, nauczyciela), a także język, którym na co dzień mówimy. 

Starsi bowiem zwykli mawiać o nastolatkach, że ci przeżywają „głupi wiek”, młodsi zaś – nazywając 

swoich rodziców – od niepamiętnych wręcz czasów używali określenia „starzy” (mówiono tak 

w pokoleniu moich dziadków, rodziców, dziś też tak się mawia). Oba sformułowania ujawniają pewną 

barierę między pokoleniami, jakiś rodzaj niezrozumienia. Dorośli zawsze zarzucają młodym głupotę 

(np. lekkomyślność), młodzi lekceważą przestrogi starszych. Czy tak będzie zawsze? Przychylam się 

do twierdzenia, że konflikt pokoleń jest nieunikniony. Sądzę bowiem, że jest on zakorzeniony w odmiennych 

okolicznościach życiowych, właściwych młodości i dojrzałości (czy starości) (teza). W pracy 

postaram się udowodnić słuszność tej tezy, odwołując się do znanych, klasycznych (i mniej klasycznych) 

tekstów kultury. 

ARGUMENTACJA 

ARGUMENT 1 

W satyrze Ignacego Krasickiego Świat zepsuty młodzież jest ukazana z bardzo negatywnej strony. Jednak 

zamiast pojęcia „młodzież” bardziej właściwe wydaje mi się użycie w moich rozważaniach określenia 

„młode pokolenia” albo nawet „potomkowie”. Krasicki bowiem przeciwstawia sobie dwie – nie do końca 

sprecyzowane – grupy bohaterów. Pierwsza z nich to ci, których nazywa „nasze ojcy i pradziady”, a w których 

możemy dopatrywać się dawnych (z perspektywy autora) pokoleń, czyli nie tylko pokolenia bezpośrednich 

poprzedników. Równie szeroką grupę stanowią „młodzi”, których Krasicki określa słowami: 

„synowie”, „dzieci”, „dzieci złe”. Można się domyślać, że do pokolenia „złych dzieci” autor zalicza także 

swoją generację, bo kierując słowa do dawnych pokoleń, pyta: „Czyż możecie z nas poznać, żeśmy wasze 

dzieci?”. W satyrach autor omawia zjawiska społeczne typowe dla drugiej połowy XVIII w., więc możemy 

przypuszczać, że „synowie” i „dzieci złe” to ci, których czas dojrzewania przypadł na tamte czasy, zaś 

„ojcy i pradziady” to zapewne generacje wcześniejsze, „duchy przodków”. Można zatem sądzić, że Krasicki 

wspomina w Świecie zepsutym „niezepsuty” świat początków XVIII, może końca XVII w., a nawet 

czasy jeszcze wcześniejsze. 

ARGUMENT 2 

Krasicki w swojej satyrze mówi pośrednio o nieuchronności konfliktu pokoleń. Używa bowiem określeń 

typu: „niegdyś”, „duchy przodków”, „wszędzie”. Dwa pierwsze sformułowania odnoszą się do przeszłości, 

tej „dobrej”, jak należy wnioskować z tekstu. Jest to przeszłość odległa, w czasach Krasickiego zaś zło 

dzieje się „wszędzie”. Zmiana ma zatem charakter powszechny, można by powiedzieć: totalny, całkowity. 

Zjawisko, które ma takie wymiary, wydaje się nieuchronne. Skojarzone z młodymi pokoleniami zło zwyciężyło 

całkowicie, skoro „ustał wstyd” – „ostatnia niecnoty zapora”. Można by się nawet domyślać, że na 

tej zmianie konflikt pokoleń mógłby się zakończyć, bo skoro „młodzi” zmienili świat „starych”, to nie 

będą się mieli przeciw czemu buntować, ale to może byłaby nadinterpretacja. 

Czego dotyczy w satyrze Krasickiego konflikt międzypokoleniowy? Najogólniej można by powiedzieć, 

że rozgrywa się on w sferze wartości. Młodzi „szaleją”, cnotę (czyli zbiór wartości i postaw – od uczciwości 

przez szlachetność i dobroć do bohaterstwa) i prawdę zamienili „za blask czczego pozoru”, czyli porzucili, 

zadowalając się pozorami i pustką. Kłamstwo, nieuczciwość, porzucanie wiary, antyreligijność, 

wulgarność, nierząd, rozpusta, materializm, życie dla przyjemności, chciwość, niestałość, beztroska, lekkomyślność, 

zdrady małżeńskie, lenistwo, rozwiązłość, gniewliwość – taki ogrom zepsucia w tak krótkim 

fragmencie swojej satyry Krasicki zarzuca młodym pokoleniom. W tym się wyraża odrzucenie „ustaw 

298 | oswiecenie

podściwych” – czyli porzucenie dawnych cnót i wiary „dobrych ojców”. Powszechny bezwstyd sprawił, 

że – według Krasickiego – te zmiany na gorsze wydają się już nie do cofnięcia. 

ARGUMENT 3 

Podczas prezentacji następnych argumentów przyjmę kolejność chronologiczną. Skłania mnie do tego 

fakt, że już w kulturze antycznej pojawiają się przykłady konfliktu pomiędzy starszymi i młodymi. Wynika 

on z niezgodności postaw i odmiennej hierarchi wartości. W słynnym micie o Dedalu i Ikarze ten 

konflikt ma wymiar tragiczny – na skutek odrzucenia wskazówek ojca Ikar ginie. Nie jest to może odrzucenie 

w pełni świadome – rozsądek, ostrożność, logika myślenia i unikanie ryzyka przegrywają tutaj 

z całkowitym poddaniem się zachwytowi, poczuciu mocy, wolności. Dedal jest rozważny, a Ikar lekkomyślny 

– tak można by w skrócie przedstawić ów konflikt wartości, który ma źródło w sytuacji życiowej 

bohaterów. Dedal jest doświadczonym – także przez los – człowiekiem, budowniczym, a więc kimś, kto 

musi kalkulować, obliczać, planować, wyprzedzać myślą zdarzenia. Ikar zaś to niedoświadczony życiowo 

młodzieniec, który daje się porwać chwili – jest nią upojony, przebywa jakby w sferze zrealizowanych 

marzeń. Jeśli coś daje rozkosz, radość, upojenie, niech trwa niezależnie od okoliczności – tak można by 

przedstawić jego odczucia. Ikar zatracił się w marzeniu, w rozkoszy. Mit o Dealu i Ikarze to jedno z najwcześniejszych 

kulturowych świadectw odrębności dwóch światów – młodości i starości (dojrzałości). 

ARGUMENT 4 

Kolejn antyczny tekst kultury, w którym pojawia się motyw konfliktu pomiędzy postawami ludzi młodych 

i reprezentantów starszych pokoleń, to Antygona. W dramacie Sofoklesa z pozoru nie wydaje się 

najważniejszy wiek antagonistów, ale starcie Antygony i Kreona możemy interpretować również w takich 

kategoriach. Kreon, brat matki Antygony, jest starszy od dziewczyny o pokolenie. Obejmuje on władzę 

w Tebach po śmierci Eteoklesa i Polinejkesa, braci Antygony, poległych w bratobójczej walce o tron. Ponieważ 

Polinejkes sprzymierzył się z wrogami Teb, Kreon zakazał pochówku jego ciała. Antygona łamie 

zakaz wuja i potajemnie grzebie ciało swego brata, za co zostaje przez Kreona skazana na zamurowanie 

żywcem. Późniejsza zmiana decyzji nie odwraca tragicznego biegu wydarzeń – Antygona popełnia samobójstwo, 

podobnie czyni jej ukochany Hajmon (syn Kreona) i żona władcy Teb – Eurydyka. Konflikt 

między Kreonem a Antygoną wynika nie tyle z różnicy wieku, ile z odmiennych punktów widzenia, 

skali wartości. Kreon kieruje się racją stanu, która – według niego – stanowi, że zdrajca nie może być 

pochowany. Jest to decyzja polityczna, ale w pewien sposób również wychowawcza w stosunku do obywateli 

– pokazuje, że zdrajcom ojczyzny nie przysługują takie same prawa jak jej obrońcom. Tymczasem 

Antygona deklaruje wierność prawom boskim (uniwersalnym, świętym), które mówią, że każdy zmarły 

musi zostać pochowany. Można więc dopatrzyć się w postępowaniu Antygony głosu wrażliwości, odruchu 

serca, które zwykło się łączyć z młodością. Atrybutem tego okresu życia jest też często bunt, pewna 

gwałtowność postępowania, a właśnie w odruchu buntu Antygona urządza potajemny pochówek bratu. 

Być może wielu starszych mieszkańców Teb myślało i czuło podobnie jak ona, ale to właśnie młoda bohaterka 

decyduje się na zakazany czyn. 

ARGUMENT 5 

Podobny, choć tylko w pewnym stopniu, konflikt rysuje się w najsłynniejszym dramacie Szekspira – 

Romeo i Julia. W Weronie, mieście rozdartym nienawiścią dwóch zwalczających się możnych rodów, 

rozkwita nagle miłość dwojga nastoletnich bohaterów pochodzących z wrogich sobie obozów. Wydaje 

się, jakby cały świat był przeciwko młodym, którzy swoją miłość pieczętują ślubem udzielonym przez 

ojca Laurentego. Romeo i Julia kierują się, podobnie jak Antygona, uczuciem, odruchem serca, wrażliwością. 

Nie rozumieją języka nienawiści, walki, moglibyśmy właściwie powiedzieć – polityki. Są czyści, 

nieskażeni złem, które opętało ich rodziny. A może to miłość otwiera im oczy i chroni przed bezmyślnie 

powielaną nieprawością? Ich szlachetny (a może też szalony?) bunt kończy się tragicznie – na 

skutek skomplikowanego splotu wydarzeń oboje umierają. Moim zdaniem to znamienne, że właśnie 


tak młodzi, niemal dziecięcy bohaterowie swoją buntowniczą miłością rozsadzają od środka zły świat 

Werony. Oczywiście zło nie jest w tym dramacie wyłącznie domeną ludzi starszych. Wzajemnej wrogości 

ulegają też młodzi bohaterowie, np. Tybalt. Jednak to nie pośród dojrzałych, starszych przedstawicieli 

rodów Montekich i Kapuletich rodzi się myśl o zgodzie. Wbrew postawie starszych to młodzi 

łączą się w miłości. 

ARGUMENT 6 

Kiedy rozpatruję problem konfliktu pokoleń, jego nieuchronności, przychodzi mi jeszcze na myśl powieść 

amerykańskiego pisarza Jeroma Davida Salingera Buszujący w zbożu. Nastoletni bohater po usunięciu 

go z dobrej szkoły ucieka z domu, przeżywa kilka mało szlachetnych przygód, odwiedza nocne 

kluby, spotyka się z kobietą lekkich obyczajów. Można powiedzieć, że złości go i denerwuje nie tyle generacja 

starszych, ile pewne cechy otaczającego świata – obłuda, głupota, materializm. Cechy te ujawniają 

w relacji Holdena głównie dorośli, można nawet powiedzieć, że częściej mężczyźni, z których wielu bohater 

obdarza autentyczną niechęcią i czuje do nich odrazę. Holden nie jest święty, przeciwnie, sam 

mówi o swoich nawykach, postępkach i upodobaniach, które określa jako wstrętne czy głupie, np. przyznaje 

się do niestałości poglądów i zasad, do nadmiernego rozbudzenia erotycznego czy do bzika na 

punkcie kobiet („babek”, jak je nazywa), do szalonego usposobienia. Mam jednak wrażenie, że przed 

całkowitym zepsuciem chroni go szczerość, z jaką opowiada o sobie i świecie, i gdzieś głęboko zakorzeniona 

dobroć dla ludzi (np. dla kobiet poniżanych przez mężczyzn). Bohater niewątpliwie jest skonfliktowany 

ze światem, ale ratuje go szczerość wobec samego siebie i zdolność do miłości. 

PODSUMOWANIE 

Przedstawione wyżej rozumowanie utwierdziło mnie w przekonaniu, że konflikt między pokoleniami 

jest stały i całkowicie naturalny. Różne są jednak jego postacie i różne wizje w literaturze. Najbardziej 

jednostronnie przedstawił ten motyw Krasicki w swojej satyrze – młodzi bezmyślnie niszczą wartościowy 

dorobek starszych, dążąc do uciechy, wygody, zysku. Inaczej ta kwestia wygląda w antycznych tekstach 

– zarówno Ikar, jak i Antygona to osoby, które kierują się emocjami, odruchem serca. A Ikar dodatkowo 

także porywem wyobraźni, skłonnością do uniesień. Postaci łączy wrażliwość, może nawet 

nadwrażliwość, skontrastowana z opanowaniem i chłodnym rozsądkiem starszych. Podobnymi odruchami 

kierują się Romeo i Julia – oboje ulegają gwałtownemu uczuciu, w którym jest i namiętność, i szlachetność. 

Holden z Buszującego w zbożu nie jest osobą taką wrażliwą jak Ikar czy bohaterowie Szekspira, 

ale od świata dorosłych oddziela go uczciwość i szczerość wobec siebie i innych oraz dobroć, zdolność do 

miłości. Jeżeli istnieje jakaś ogólna cecha „starych”, przeciw którym buntują się „młodzi” w omawianych 

tekstach, to jest to – moim zdaniem – samozadowolenie, przekonanie o własnej racji, niechęć do zmian 

i – może – gruboskórność, niedocenianie emocji. Trzeba uczciwie dodać, że w żadnym z omawianych 

utworów relacja: młodzi–starzy nie jest czarno-biała. Najważniejsza przyczyna konfliktu między pokoleniami 

to po prostu wiek – młodość z natury rzeczy jest skora do buntu. Takie jej niezmienne prawo. 

300 | oswiecenie

WYPOWIEDŹ USTNA 

Przykładowe zadania 

z rozwiązaniem 

Wypowiedź ustna 

U 

ZADANIE 1. 

TEMAT: 

Troska o Polskę w piśmiennictwie oświecenia. Rozważ zagadnienie, odwołując się do fragmentu tekstu 

Stanisława Staszica i innych utworów literackich. 

 

Stanisław Staszic (fragmenty) 

DO PANÓW 

[CZYLI MOŻNOWŁADCÓW] 

Powiem, kto mojej Ojczyźnie szkodzi. 

Z samych panów zguba Polaków. Oni zniszczyli wszystkie uszanowanie dla prawa. Oni, rządowego posłuszeństwa 

1 cierpieć nie chcąc, bez wykonania zostawili prawo. Oni zupełnie zagubili wyobrażenie sprawiedliwości 

w umysłach Polaków. Oni prawo zamienili w czczą formalność, która tylko wtenczas ważną 

była, kiedy prawo ich dumie, łakomstwu i złości służyło. 

W tym kraju, gdzie prawo narzędziem niecnoty, rzeczpospolita obywatelów zamienia się w rzeczpospolitę 

łupieżców, zdrajców, krzywoprzysiężców, jurgieltników 2 , a kończy się na tym, że – od najmniejszego 

urzędnika aż do Tronu – kto się na najwięcej 3 poważy, ten najwyżej siedzi. 

Kto na sejmikach uczy obywatela zdrady, podstępów, podłości, gwałtu? – Panowie. Kto niewinną szlachtę 

4 , najpoczciwiej i najszczerzej swojej Ojczyźnie życzącą, oszukuje, przekupuje i rozpaja? – Panowie. 

Kto od wieku robił nieczynną władzę prawodawczą, rwał Sejmy? – Panowie. Kto sądowe magistratury 

zamienił w targowisko sprawiedliwości albo w plac pijaństwa, przekupstwa, przemocy? – Panowie. Kto 

koronę przedawał? – Panowie. Kto koronę kupował? – Panowie. 

Kto wojska obce 5 do kraju wprowadził? – Panowie. [...] 

Kto od pewnego czasu, niby to czynność Sejmu powracając, zamienił wolę Narodu 6 w wolę Dworu 

Moskiewskiego? – Panowie. Kto przedawał Polaków? – Panowie. Kto przy rozbiorze kraju brał zagraniczne 

pensje? 7 – Panowie. Kto na teraźniejszym Sejmie 8 przeszkadzał do wojska, nie pozwalał na Komisję 

Wojskową? – Panowie. 

1 rządowego posłuszeństwa – praworządności. 

2 jurgieltnik – wyraz przestarzały określający żołnierza otrzymującego roczny żółd; mianem jurgieltników nazywano także zdrajców oddających 

swe usługi za pieniądze. 

3 na najwięcej – na największe zbrodnie. 

4 niewinną szlachtę – używanie przez współzawodniczące rodziny magnackie (Potoccy, Czartoryscy, Radziwiłłowie) omamionej szlachty jako 

narzędzia swej prywaty. 

5 wojska obce – ostatnio Czartoryscy w 1764 r. 

6 wolę Narodu – początek dali Czartoryscy w czasie bezkrólewia w 1764 r., zawiązując konfederację z pomocą wojsk rosyjskich, co Rosja 

wyzyskała. 

7 zagraniczne pensje – w czasie Sejmu Podziałowego największym przekupstwem zasłynęli Adam Poniński i kasztelan wileński, Radziwiłł; sam 

król nie był bez skazy. 

8 na teraźniejszym Sejmie – Staszic być może miał na myśli tylko Szczęsnego Potockiego (który na stronę Departamentu Wojskowego skłonił się 

dopiero po dłuższym wahaniu), prymasa Poniatowskiego i biskupa Kossakowskiego; inni przeciwnicy oddania władzy nad wojskiem sejmowej 

Komisji Wojskowej nie należeli do najpotężniejszych rodów. 

Wypowiedź ustna | 301

Tak jest: panowie przyprowadzili kochaną ojczyznę do tego stopnia upadku, słabości i wzgardy, z której 

ją dzisiaj z taką trudnością – dla przeszkody tychże panów! – sama szlachta dźwiga. 

Rozpustni, lekkomyślni, chciwi i marnotrawni, dumni i podli, dzielność praw zniszczywszy, na wszystkie 

namiętności wyuzdani panowie byli w Polsce. 

Stanisław Staszic, Przestrogi dla Polski (fragmenty), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 

Wrocław – Warszawa – Kraków 2008, s. 79–81 

© Copyright by Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo we Wrocławiu Sp. z o.o., 

Wrocław 2008. 

PRZYKŁADOWA REALIZACJA ZADANIA 

WPROWADZENIE DO TEMATU 

Wpływ idei oświeceniowych na wypracowanie nowoczesnego modelu państwa działającego na podstawie 

konstytucji. W polskim piśmiennictwie – główny przejaw troski o ojczyznę – próby wychowania 

wykształconych, światłych obywateli. 

ROZWINIĘCIE TEMATU 

a) Działalność kulturalno-edukacyjna w epoce stanisławowskiej zmierzająca do poprawy stanu świadomości 

obywatelskiej mieszkańców Rzeczypospolitej (Komisja Edukacji Narodowej, Collegium Nobilium, 

Szkoła Rycerska, Biblioteka Załuskich, pierwsze czasopisma, Teatr Narodowy). 

b) Piśmiennictwo Stanisława Staszica, jedenego z założycieli i długoletniego prezesa Towarzystwa Przyjaciół 

Nauk w Warszawie, autora traktatów politycznych: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego i Przestrogi 

dla Polski. Staszic – żarliwym patriotą piętnującym wady społeczne i słabości, które przyczyniły się do 

upadku ojczyzny. 

c) Analiza fragmentu tekstu Przestrogi dla Polski, który powstał w okresie Sejmu Czteroletniego i miał 

uzmysłowić szlachcie konieczność podjęcia programu reform i uchwalenia konstytucji. 

• Krytyka możnowładców, których postępowanie (brak poszanowania prawa, zdrada interesów narodu, 

chciwość, oszustwa, przekupstwo, pijaństwo, prywata) doprowadziło do kryzysu kraju (rozbiór Polski). 

• Adresatem tekstu analizującego przyczyny upadku ojczyzny – szlachta, która musi zreformować kraj, 

nie popełniając dotychczasowych błędów rządzących. 

d) Troska o Polskę w oświeceniowych utworach literackich: 

• Ignacy Krasicki (satyra Świat zepsuty, bajki, poemat heroikomiczny Monachomachia) – krytyka bezprawia, 

braku szacunku dla przeszłości, upadku dobrych obyczajów i ważnych wartości moralnych (honoru, 

patriotyzmu, bezinteresowności, wierności); 

• Adam Naruszewicz (oda Balon) – wyraz podziwu dla rozumu ludzkiego i nadziei na poprawę Rzeczypospolitej. 

PODSUMOWANIE 

Istotna rola oświeceniowego piśmiennictwa w budowaniu polskiej państwowości opartej na poszanowaniu 

prawa i budowanej przez obywateli świadomych, w jakim kierunku powinien być reformowany kraj, 

a jakie wartości należy zachować. 

302 | oswiecenie

Nowe lustra świata

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?