EGZAMIN GIMNAZJALNY

EGZAMIN 

GIMNAZJALNY 

REPETYTORIUM 

CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA 

POLECAJĄ 

NAUCZYCIELE 

EGZAMINATORZY

KUPUJESZ WIĘCEJ, 

NIŻ MYŚLISZ! 

Kod umieszczony w książkowym REPETYTORIUM ZDASZ.TO 

daje Ci bezpłatny dostęp do kursu online na www.zdasz.to. 

Na www.zdasz.to znajdziesz: 

testy sprawdzające Twoją wiedzę na początku kursu, 

prawie 1000 zadań typu egzaminacyjnego z odpowiedziami, 

sprawdziany po każdym temacie, 

arkusze egzaminacyjne z kluczem odpowiedzi – przygotowane na podstawie arkuszy 

Centralnej Komisji Egzaminacyjnej. 

Dzięki połączeniu tradycyjnego repetytorium z kursem online na www.zdasz.to możesz wybrać 

najwygodniejszą dla siebie formę nauki. 

JAK ROZPOCZĄĆ KURS ONLINE? TO PROSTE! 

WEJDŹ 

na www.zdasz.to 

WPISZ 

kod z wszywki 

UCZ SIĘ 

kiedy chcesz 

i gdzie chcesz

Spis treści 

JĘZYK POLSKI 

1. Literatura a inne typy tekstów 6 

2. Liryka 11 

3. Epika 19 

4. Dramat 27 

5. Konwencje przedstawiania świata 33 

6. Budowa i składniki utworu 39 

7. Środki stylistyczne 45 

8. Wątki i toposy literackie 51 

9. Lektury z gwiazdką 59 

10. Literatura a inne dziedziny sztuki 71 

11. Styl. Rodzaje stylów 80 

12. Cechy dobrego stylu. Etykieta językowa 85 

13. Wypowiedzi monologowe i dialogowe 91 

14. Opowiadam – formy wypowiedzi 104 

15. Opisuję – formy wypowiedzi 112 

16. Wyrażam własne zdanie – formy wypowiedzi 127 

17. Użytkowe formy wypowiedzi 137 

18. Fleksja – odmienne części mowy 156 

19. Fleksja – nieodmienne części mowy 166 

20. Składnia zdania pojedynczego – części zdania 172 

21. Składnia zdania złożonego 179 

22. Słowotwórstwo 185 

23. Dobór słownictwa 190 

24. Zróżnicowanie słownictwa 196 

25. Poprawność językowa 201 

Przykładowy arkusz egzaminacyjny – język polski 205 

HISTORIA 

1. Prehistoria i starożytność 214 

2. Europa i świat w czasach średniowiecza 228 

3. Polska w czasach średniowiecza 238 

4. Europa i świat od poł. XV w. do końca XVI w. 247 

WWW.ZDASZ.TO 3

SPIS TREŚCI 

5. Polska od poł. XV w. do końca XVI w. 253 

6. Europa i świat w wieku wojen (XVII w.) 260 

7. Polska w wieku wojen (XVII w.) 265 

8. Europa i świat w dobie oświecenia (do 1815 r.) 274 

9. Polska w dobie oświecenia (do 1815 r.) 283 

10. Europa i świat w latach 1815–1870 291 

11. Ziemie polskie w latach 1815–1864 300 

12. Europa i świat w latach 1871–1918 311 

13. Ziemie polskie i Polacy w latach 1864–1918 320 

WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE 

1. Człowiek, obywatel, społeczeństwo 330 

2. W świecie mediów i informacji 335 

3. Samorząd terytorialny 337 

4. Państwo, władza, demokracja 341 

5. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej 348 

6. Polska, Europa i świat współczesny 353 

7. Przedsiębiorczość 357 

8. Wspólny rynek i gospodarka 361 

Przykładowy arkusz egzaminacyjny – historia i wiedza o społeczeństwie 367 

Odpowiedzi do zadań 379 

Schematy oceniania arkuszy egzaminacyjnych 381 

Indeks form wypowiedzi 383 

Źródła ilustracji i fotografii 383 

Wejdź na www.zdasz.to! Znajdziesz tam: 

• arkusze egzaminacyjne z kluczem odpowiedzi 

• testy, sprawdziany, zadania 

• omówienie zagadnień egzaminacyjnych 

4 

Wejdź na WWW.ZDASZ.TO i aktywuj kurs online

2. Liryka 

Cechy utworów lirycznych 

Utwory liryczne zazwyczaj przyjmują kształt poetycki: 

● wyróżniają się formą graficzną (np. układem wersów); 

● są pisane specyficznym językiem artystycznym – złożonym 

m.in. ze sformułowań (wyrazów i połączeń słownych) określanych 

jako środki artystyczne lub stylistyczne (patrz: s. 45). 

W liryce duże znaczenia ma podmiot mówiący (osoba 

mówiąca) – utwór jest zapisem jego myśli, wrażeń, uczuć, 

przekonań, wyobrażeń. Może je formułować wprost (liryka 

bezpośrednia) lub wyrażać pośrednio, np. przez opis 

sytuacji czy pejzażu (liryka pośrednia). Zdarza się, że 

podmiot mówiący kieruje swoje słowa do określonego 

adresata. 

Prehistoria i starożytność 

Rady dla piszących 

Określanie osoby mówiącej 

w wierszu 

1. Zwróć uwagę zwłaszcza na formy 

czasowników i zaimków – mogą 

wskazywać, kto lub co jest podmiotem 

mówiącym w utworze (np. 

jednostka – „myślę”, „o mnie”, czy 

zbiorowość – „walczyliśmy”, „nas”). 

2. Choć wiersz powstaje zwykle na 

podstawie doświadczeń i przeżyć 

poety, podmiotu mówiącego nie 

należy utożsamiać z autorem. 

Najważniejszymi elementami budowy wiersza są: 

• podział na wersy i strofy; 

• rytm, czyli wewnętrzna regularność (porządek), powtarzalność pewnych elementów w obrębie utworu 

(np. liczby sylab, akcentów, „miejsc wytchnienia”); 

• rymy (patrz: s. 46). 

Wszystkie te elementy można zazwyczaj spotkać w tradycyjnych formach lirycznych. W liryce 

współczesnej dominują: 

● wiersz wolny – o swobodnej budowie, zrywającej ze schematami (np. w wersach występuje 

różna liczba sylab, strofy mają różną wielkość); 

● wiersz biały – pozbawiony rymów. 

Wybrane gatunki liryczne 

Hymn – utwór liryczny o charakterze pochwalnym, o podniosłym 

nastroju. Układany ku czci bóstwa (np. u starożytnych 

Greków), Boga, osoby, zdarzeń. Hymn może też 

sławić wartości (np. miłość, patriotyzm), instytucje (np. 

państwo), miejsca (np. miasto), narody. Wyraża również 

poczucie wspólnoty między rodakami (hymn narodowy). 

Tren – wierszowany utwór liryczny, najczęściej poświęcony 

zmarłej osobie. Wyraża żal z powodu odejścia kogoś, zazwyczaj 

zawiera pochwałę tej osoby. 

Fraszka – krótki utwór wierszowany, często o charakterze 

żartobliwym bądź satyrycznym. Może mieć formę krótkiej historyjki 

lub lirycznego wyznania, często zaskakuje puentą lub 

niezwykłymi pomysłami konstrukcyjnymi (np. możliwością 

czytania wersów w obie strony). W zależności od tematu wyróżniamy 

fraszki obyczajowe, miłosne, filozoficzne, religijne. 

Fraszki i treny spopularyzował w literaturze polskiej 

renesansowy poeta Jan Kochanowski (patrz: s. 59–60). 

WWW.ZDASZ.TO 

11

ZADANIA – JĘZYK POLSKI 

Tekst do zadania 1. 

konwencja 

1. «ogólnie przyjęte w jakimś środowisku normy postępowania, myślenia itp.» 

2. «zespół cech charakterystycznych dla dzieł artystycznych przyjęty przez twórcę» 

3. «umowa międzynarodowa pociągająca skutki prawne» 

4. «przedwyborczy walny zjazd członków partii politycznej» 

http://sjp.pwn.pl/ 

1 W jakim znaczeniu zostało użyte słowo konwencja w podanych zdaniach? 

Wpisz w każdą lukę cyfrę (1–4) przyporządkowaną właściwej definicji. 

I. Jego najnowsza powieść była utrzymana w konwencji fantastycznej. 

II. Kandydat na prezydenta zostanie wskazany w czasie najbliższej konwencji. 

III. W jego rodzinie szczególnie ceniono znajomość konwencji towarzyskich. 

2 Zaznacz poprawne dokończenie zdania. 

Jeśli w powieści obok postaci historycznych pojawiają się postaci, które nie istniały, choć mogłyby 

istnieć naprawdę, to mamy do czynienia z kłamstwem / fikcją literacką / fantastyką. 

3 Która z przedstawionych scen wyklucza zakwalifikowanie książek o Harrym Potterze do grupy 

utworów realistycznych? 

Wpisz w lukę literę przyporządkowaną właściwej ilustracji A, B lub C. _______ 

A. B. C. 

Kadr z filmu Harry Potter 

i Kamień Filozoficzny, 

reż. Chris Columbus, 2001 


i Kamień Filozoficzny, 



i Komnata Tajemnic, 


4 Zaznacz poprawne dokończenie zdania i właściwe uzasadnienie. 

Ukazana scena z filmu ma charakter 

A. realistyczny, 

1. szczegóły stroju 

i uzbrojenia są 

zgodne z konwencją 

epoki. 

B. fantastyczny, 2. widoczne jest przemieszanie 

różnych 

ponieważ 

elementów, w tym 

współczesnych. 

C. groteskowy, 3. ukazani bohaterowie 

w rzeczywistości nie 

istnieli. 

Kadr z filmu Robin Hood: Faceci 

w rajtuzach, reż. Mel Brooks, 1993 

36 Wejdź na WWW.ZDASZ.TO i aktywuj kurs online

9. Lektury z gwiazdką 

Bajki Ignacego Krasickiego 

● Zawierają krytykę ludzkich wad (np. pychy, chciwości, 

obłudy, głupoty, nieuctwa). 

● Są pełne humoru, który łagodzi ich pesymistyczną 

wymowę. 

● Cechuje je prostota, lapidarność, jasność konstrukcji 

(często opartej na kontraście). 

● Okazały się ponadczasowe (współcześni ludzie 

mają takie same wady jak ich przodkowie). 

Bajka – gatunek literatury dydaktycznej, krótka powiastka 

pisana wierszem lub prozą. Bohaterami są 

często zwierzęta lub przedmioty uosabiające ludzkie 

cechy (alegoria – patrz: s. 47). Bajka zawiera morał, 

czyli pouczenie (może ono być bezpośrednio sformułowane 

lub wynikać z tekstu). 

Wśród bajek można wyróżnić historyjki z prostą fabułą 

(bajki narracyjne) i zwięzłe powiastki zakończone wyrazistą 

puentą (bajki epigramatyczne). 

Tematyka wybranych bajek 

Szczur 

i kot 

Ptaszki 

w klatce 

Siedzący na ołtarzu szczur chwali się, że kadzidła 

są przeznaczone dla niego – chwilę nieuwagi 

wykorzystuje kot, który dusi szczura. 

Morał: Pycha i próżność mogą doprowadzić 

człowieka do zguby. 

Rozmowa dwóch czyżyków zamkniętych 

w klatce: stary płacze z powodu utraty 

wolności, młody nie rozumie jego łez, bo 

urodził się już w niewoli. 

Morał: Wolność jest najwyższą wartością. 

Bajka może dotyczyć kwestii narodowych (powstała 

po utracie niepodległości przez Polskę). 

Ignacy Krasicki (1735–1801) 

• Twórca z okresu oświecenia, nazywany 

„księciem poetów polskich”. 

• Biskup warmiński, a pod koniec 

życia prymas Polski, współpracownik 

króla Stanisława Augusta 

Poniatowskiego, uczestnik obiadów 

czwartkowych. 

• Autor bajek, a także satyr, komedii, 

powieści; publicysta piszący artykuły 

do czasopisma „Monitor”. 

Zamek biskupów w Lidzbarku 

Warmińskim 

Jagnię 

i wilcy 

Kruk 

i lis 

Historia jagnięcia napadniętego i zjedzonego 

przez wilki, które swoje postępowanie 

uzasadniają słowami: „Smacznyś, słaby 

i w lesie!”. 

Morał: „Zawżdy znajdzie przyczynę, kto 

zdobyczy pragnie”. Krytyka stosunków społecznych 

opartych na przemocy. 

Lis próbuje zdobyć ser, trzymany w dziobie 

przez kruka. Udaje mu się, gdy dzięki pochlebstwu 

kruk otwiera dziób do śpiewu. 

Ptak jest uosobieniem próżności i łatwowierności. 

Morał: „Bywa często zwiedzionym, / Kto 

lubi być chwalonym”. 

Zwierzęta w bajkach jako 

alegorie ludzkich cech 

• lew – władza, siła, męstwo 

• wilk – okrucieństwo, przemoc 

• wół – pracowitość, solidność 

• zając – lękliwość 

• lis – przebiegłość, spryt 

• owieczka – bezbronność, niewinność 

• żółw – powolność, spokój 

• sowa – mądrość 

WWW.ZDASZ.TO 

61

15. Opisuję – formy wypowiedzi 

Opis – wypowiedź lub tekst szczegółowo przedstawiający wygląd jakiegoś przedmiotu, osoby, krajobrazu, 

zjawiska, dzieła sztuki itp. 

Opis przedmiotu 

Opis przedstawia te cechy obiektu, które są postrzegane 

za pomocą zmysłów – przede wszystkim 

wzroku, ale także słuchu, dotyku, smaku 

czy zapachu. Punktem wyjścia dla autora wypowiedzi 

jest więc obserwacja przedmiotu – dostrzeżenie 

m.in.: 

● jego budowy i charakterystycznych cech poszczególnych 

składników; 

● relacji z innymi elementami rzeczywistości; 

● własnych odczuć, jakie wiążą się z tą obserwacją. 

W opisie mogą być wykorzystywane różne środki 

językowe – w zależności od obiektu opisu, 

a także celu wypowiedzi. 

Rady dla piszących 

Opis przedmiotu 

1. Napisz, co to za przedmiot, do czego służy, 

kto jest jego właścicielem itp. 

2. Opisz cechy przedmiotu. 

• Określ jego wielkość, kształt, kolor, 

materiał, z którego jest wykonany. 

• Uwzględnij szczegóły charakterystyczne dla 

tego przedmiotu, np. zdobienia, uszkodzenia itp. 

• W opisie zastosuj rozmaite przymiotniki, rzeczowniki 

wskazujące na cechy przedmiotu, użyj 

też różnorodnych czasowników, np. wyróżnia się, 

cechuje go, charakteryzuje się, zwraca uwagę. 

3. Przedstaw, jak oceniasz ten przedmiot. 

Homer 

Iliada (fragment) 

[Hefajstos] w piec rozpalony grube kładzie szyny 

Z miedzi, z drogiego złota, ze srebra i cyny, 

A stawiając pod kowadło wielkie pniak niezłomny, 

Jedną ręką wziął kleszcze, drugą młot ogromny. 

Wielki i tęgi puklerz boski sztukmistrz robi: 

Złoty obwód okręgi troistymi zdobi, 

Srebrzysty wiąże rzemień. Pięć blach w kupę bije, 

A na powierzchni cuda swojej sztuki ryje. 

Wydana ziemia, niebo, ocean głęboki, 

Słońce nieustannymi biegające kroki, 

Księżyc i nieba w gwiazdach ozdobna korona, 

Plejady i Hyjady, i moc Oryjona, 

I Arktos, wozem zwany, bo jak wóz się toczy, 

Na Oryjona ciągle obracając oczy; 

W tej części nieba krąży wiecznymi obwody, 

A nigdy się nie zniża w oceanu wody. 

Ryje także dwa miasta długo nieśmiertelne, 

Jedno wyraża śluby i gody weselne: 

Prowadzą przy pochodniach z domu nowożeńców, 

„Hymen! Hymen!” wołają, a grono młodzieńców 

Skocznymi tany lekkie zawiązuje koła; 

Brzmi fletni i oboi kapela wesoła. 

Przeł. Franciszek Ksawery Dmochowski 

https://wolnelektury.pl/ 

Angelo Monticelli, Tarcza 

Achillesa, ok. 1820 

Charakterystyczny dla Homera 

środek stylistyczny to porównanie. 

Niekiedy jest ono rozbudowane do 

osobnego obrazu lub niewielkiej 

opowieści – nazywa się je wówczas 

porównaniem homeryckim. 

112 

Wejdź na WWW.ZDASZ.TO i aktywuj kurs online

15. Opisuję – formy wypowiedzi 

Drzewo liściaste o białej korze, mające 

miękkie białe drewno z bardzo słabo 

zaznaczonymi słojami, dostarczające 

oprócz cennego drewna także dziegciu, 

smoły i innych substancji. 

hasło encyklopedyczne 

Czyż nie piękniejsza nasza poczciwa brzezina, 

Która jako wieśniaczka, kiedy płacze syna, 

Lub wdowa męża, ręce załamie, roztoczy 

Po ramionach do ziemi strumienie warkoczy! 

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz (fragment), 


opis rzeczowy – przedstawia cechy 

obiektu bez dodatkowych komentarzy 

opis statyczny – prezentuje opisywaną 

rzecz bez zmian 

Typy 

opisu 

opis artystyczny – ukazuje także odczucia 

autora, często zawiera środki artystyczne 

opis dynamiczny – uwzględnia zmiany, 

jakim podlegają opisywane elementy 

Serwis ten był nalany ode dna po brzegi 

Piankami i cukrami białemi jak śniegi: 

Udawał przewybornie krajobraz zimowy. 

W środku czerniał ogromny bór konfiturowy, 

Stronami domy, niby wioski i zaścianki, 

Okryte zamiast śronu cukrowemi pianki; 



I zielone przy drogach wierzby i topole, 

Co pierwej, jako płaczki przy grobowym dole, 

Biły czołem, długimi kręciły ramiony, 

Rozpuszczając na wiatry warkocz posrebrzony, 

Teraz jak martwe, z niemej wyrazem żałoby, 

Stoją na kształt posągów sypilskiej Nijoby. 



Przydatne słownictwo 

Opisywana 

cecha 

wielkość 

kształt 

materiał 

doznania 

dotykowe 

kolor 

wzory 

Słownictwo 

• ogromny, olbrzymi, przeogromny, potężny, gigantyczny, monumentalny, spory, pokaźnych 

rozmiarów, średniej wielkości, niemały, nieduży, niewielki, mały, niepokaźny, drobny, 

filigranowy, mikroskopijny, maleńki, tyci 

• wysoki, niski, niziutki, niewysoki 

• długi, wydłużony, krótki, cienki, gruby 

• foremny, kształtny, proporcjonalny, kanciasty, nierówny, wygięty 

• strzelisty, wysmukły, płaski, spłaszczony, podłużny 

• okrągły, pękaty, zaokrąglony, wypukły, półokrągły, półkolisty, owalny 

• prostokątny, kwadratowy, trójkątny, sześciokątny, trójwymiarowy 

• metalowy, stalowy, żelazny, miedziany, z brązu, mosiężny, cynowy 

• gliniany, gipsowy, kamienny, betonowy 

• skórzany, wełniany, bawełniany, jedwabny, lniany 

• puszysty, miękki, aksamitny, delikatny, gładki 

• miły, przyjemny, śliski, szorstki, chropowaty, zimny, nieprzytulny 

• czerwony, purpurowy, bordowy, szkarłatny, wiśniowy, różowy, pomarańczowy, rudy, 

marchewkowy, bursztynowy, żółty, cytrynowy, złoty, herbaciany, brązowy, kasztanowy, 

beżowy, czekoladowy, orzechowy, niebieski, błękitny, granatowy, lazurowy, biały, śnieżnobiały, 

kremowy, perłowy, czarny, szary, popielaty, grafitowy 

• jednobarwny, wielokolorowy, przezroczysty, matowy, pastelowy, jaskrawy, stonowany, krzykliwy 

• w kratkę, kraciasty, w paski, pasiasty, we wzorki, wzorzysty, w prążki, prążkowany, 

w kropki 

WWW.ZDASZ.TO 

113


5 Uzupełnij opis postaci ukazanej na obrazie. 

Zaznacz poprawne uzupełnienia zdań. 

Stańczyk siedzi samotnie przy stole. Jest ubrany 

w strój dworzanina / władcy / błazna. Na głowie 

ma turban / diadem / czapeczkę z dzwonkami. 

Dominantą kolorystyczną jego stroju, 

tak jak całego obrazu jest purpura / turkus / 

szmaragd, barwa symbolizująca krew i władzę. 

Na obliczu Stańczyka maluje się gniew i złość 

/ radość i szczęście / zaduma i troska. Artysta 

obdarzył tę postać własną twarzą. 

Jan Matejko, Stańczyk w czasie balu na dworze 

królowej Bony wobec straconego Smoleńska, 1862 

6 Oceń prawdziwość zdań dotyczących podanego fragmentu. 

Zaznacz P, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F, jeśli jest fałszywe. 

Aleksander Kamiński 

Kamienie na szaniec (fragment) 

[…] dobrymi domami rodzinnymi były domy Alka i Rudego. Ojcowie każdego z nich byli ludźmi 

biorącymi czynny udział w życiu społecznym. Matki obu chłopców były kobietami życzliwymi 

i mądrymi. Oba te domy nie znały się jednak, nie utrzymywały ze sobą stosunków. Dom Alka był 

domem kierownika fabryki. Dom Rudego – to dom inteligencki pierwszego inteligenckiego pokolenia. 

Ojciec Rudego był pierwszym w swej chłopskiej rodzinie, który pozostawiwszy wieś poszedł 

do szkół miejskich i do miasta. Rudy i Alek mieli wyjątkowo szczęśliwe warunki młodości: 

dobry dom, dobra szkoła, dobra organizacja młodzieżowa; a wszystkie te czynniki współdziałały 

ze sobą i wzajemnie się wspierały. 

Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec, Nasza Księgarnia, Warszawa 2003. 

I. Fragment mógłby wejść w skład charakterystyki porównawczej Alka i Rudego. P / F 

II. Tekst zawiera opis postaci Alka i Rudego i wskazuje cechy ich charakteru. 

P / F 

III. Fragment nie zawiera opinii, a jedynie informacje o bohaterach. 

P / F 

IV. Choć Alek i Rudy pochodzili z różnych środowisk, mieli podobne rodziny. 

P / F 

7 Który z podanych terminów nie znajdzie 

zastosowania w opisie przywołanego obrazu? 

Zaznacz poprawną odpowiedź. 

A. Drugi plan. 

B. Światłocień. 

C. Perspektywa. 

D. Martwa natura. 

Olga Boznańska, 

Imieniny babuni, 1889 


22. Słowotwórstwo 

Analiza słowotwórcza 

Prehistoria i starożytność 

Słowotwórstwo – dział gramatyki zajmujący się budową i tworzeniem wyrazów. 

● Wyraz podstawowy – wyraz, od którego został utworzony inny wyraz (pochodny). Przykłady: 

pisać dla wyrazu pochodnego napisać; napisać dla wyrazu pochodnego napis. 

● Wyraz pochodny – wyraz utworzony od wyrazu podstawowego. Przykłady: napisać od wyrazu 

podstawowego pisać; napis od wyrazu podstawowego napisać. 

Jeden wyraz może być jednocześnie (dla różnych wyrazów) wyrazem podstawowym i pochodnym, 

np. 

wyraz 

wyraz 

podstawowy 

pochodny 

pisać napisać napis 

wyraz 

podstawowy 

wyraz 

pochodny 

Wyraz podstawowy z utworzonymi od niego wyrazami pochodnymi 

tworzy rodzinę wyrazów. Część wspólna dla 

wszystkich składników rodziny wyrazów (czyli wyrazów 

pokrewnych) jest nazywana rdzeniem. 

dom 

domek 

domeczek 

Oboczności 

W rdzeniu mogą występować 

oboczności, np. 

wóz – wozić – wożenie 

– woźnica (warianty 

rdzenia: wóz – woz’ – woż 

– woź). 

bezdomny 

domostwo 

Słowotwórczy podział wyrazu 

Podstawa słowotwórcza – część wspólna wyrazu podstawowego i pochodnego (z zachowaniem 

oboczności). 

Formant – element, który odróżnia wyraz pochodny od wyrazu podstawowego. Najczęściej jest to 

cząstka dodana do podstawy słowotwórczej (np. po + myśleć → pomyśleć). Formantem może być 

także usunięcie fragmentu wyrazu podstawowego (np. myśleć → myśl) lub wymiana głosek w podstawie 

słowotwórczej (np. mięso → mięcho). 

wyraz pochodny 

napisać 

napis 

= 

= 

= 

podstawa słowotwórcza 

pisać 

napisać 

+ 

+ 

+ 

formant 

na- 

Ø 

Wyraz pochodny może zostać utworzony od więcej niż jednego wyrazu podstawowego. Może się 

w nim także pojawić więcej niż jeden formant. 

narożny 

cudzoziemiec 

= 

= 

na rogu 

cudzy, ziemia 

+ 

+ 

-ny 

-o-, -ec 

(oboczność g : ż) 

WWW.ZDASZ.TO 

185


Tekst do zadania 1. 

Henryk Sienkiewicz 

Potop (fragmenty) 

Pan Zagłoba mocno już miał w głowie, gdy po trzykroć rzucił strasznemu hetmanowi w oczy 

słowo: „zdrajca!” Owóż w godzinę później, gdy wino wyparowało mu z łysiny i gdy znalazł się 

wraz z oboma Skrzetuskimi i panem Michałem w kiejdańskim zamkowym podziemiu, poznał 

poniewczasie, na jaki hazard wystawił szyję własną i towarzyszów, i zafrasował się wielce. […] 

– Nie ma co! – rzekł Zagłoba – tu trzeba fortelu zażyć. 

Nikt mu nie odpowiedział, więc po niejakim czasie znów mówić zaczął: 

– Nie chce się w to wierzyć, abyśmy mieli być na gardle skazani. Żeby za każde słowo w prędkości 

i po pijanemu wymówione szyję ucinać, tedyby ani jeden szlachcic w tej Rzeczypospolitej z głową nie 

chodził. […] 

– Bo to się stało z prędkości, ale wierzę w to mocno, że się książę zreflektuje. […] A gdzie 

twoja chorągiew, panie Michale? 

– W Upicie! 

– Powiedz mi jeno, jestżeś pewny, że twoi ludzie wiernie przy tobie staną? 

– Skąd mam wiedzieć? Miłują mnie dosyć, ale wiedzą, że hetman nade mną. 

Zagłoba zamyślił się na chwilę. 

– Dajże mnie do nich ordynans, aby mnie we wszystkim słuchali jako ciebie samego, jeśli się 

wśród nich ukażę. 

– Waćpanu się zdaje, żeś już wolny! 

– Nie wadzi nic. Bywało się w gorszych opałach i Bóg ratował. Daj ordynans dla mnie i dla 

obydwóch panów Skrzetuskich. Kto pierwszy się wymknie, ten zaraz do chorągwi ruszy i innym 

ją na ratunek przyprowadzi. 

http://literat.ug.edu.pl/ 

1 a) Jakich środków językowych użył Henryk Sienkiewicz w przywołanym fragmencie? 

Wybierz poprawne uzupełnienie zdania. Zaznacz 1 lub 2 oraz A, B lub C. 

Henryk Sienkiewicz 

wprowadził 

do swojej 

powieści 

A. wyrazy 

gwarowe, 

B. archaizmy, 

dzięki 

czemu 

1. lepiej odtworzył koloryt przedstawianej epoki. 

2. wzbogacił charakterystykę bohaterów i ich 

środowiska. 

3. mocniej zindywidualizował język postaci. 

b) Zaznacz poprawne dokończenie zdania. 

Użyte w tekście słowo hazard oznacza 

A. nałóg. B. ryzyko. C. grę pieniężną. D. szczęśliwy los. 

2 W której z ukazanych sytuacji byłaby dopuszczalna wypowiedź: „Wojtek rozwalił wszystkich. 

Wymiata w tym teście”? 


A. B. C. 


5. Polska od poł. XV w. 

do końca XVI w. 

5. Polska od poł. XV w. do końca XVI w. 

Walka o dominację nad Bałtykiem 

Od 1386 do 1572 r. Koroną Polską i Wielkim Księstwem Litewskim rządzili władcy z dynastii 

Jagiellonów. Przedstawiciele tej dynastii na przełomie XV i XVI w. zasiadli na tronach Polski, 

Litwy, Czech i Węgier – stali się wówczas jedną z najpotężniejszych dynastii panujących w Europie. 

Za panowania Zygmunta Starego w 1525 r. udało się zakończyć wielowiekowy konflikt polsko- 

-krzyżacki. Po przegranej przez zakon wojnie wielki mistrz złożył hołd polskiemu królowi, a państwo 

zakonne zostało przekształcone w Prusy Książęce – świeckie księstwo będące lennem Polski. 

W XVI w. największe zagrożenie dla wschodnich granic państwa polsko-litewskiego stanowiło 

Wielkie Księstwo Moskiewskie. Wieloletnie wojny z tym państwem były spowodowane ekspansją 

Moskwy na zachód, w celu podporządkowania sobie ziem zamieszkanych przez ludność prawosławną. 

Na przełomie lat 50. i 60. XVI w., za rządów ostatniego Jagiellona – Zygmunta Augusta 

– rozpoczął się konflikt o dominację w basenie Morza Bałtyckiego (wojny o Inflanty), w którym, 

oprócz Polski i Litwy, były zaangażowane Szwecja, Dania i Moskwa. W pierwszej fazie konfliktu 

stronie polsko-litewskiej udało się doprowadzić do utworzenia księstwa lennego w Kurlandii, następnie 

zaś, w wyniku zwycięskich kampanii króla Stefana Batorego przeciw Wielkiemu Księstwu 

Moskiewskiemu (1579–1581), do włączenia do polsko-litewskiego państwa większej części Inflant. 

Rzeczpospolita Obojga Narodów w 1569 r. 

WWW.ZDASZ.TO 

253

HISTORIA 

Kazimierz Jagiellończyk i jego następcy na tronie Polski, 

Litwy, Czech i Węgier 

Haftowana okładka książki 

z 1582 r., przedstawiająca 

jagiellońskiego orła, 

podarowana przez Annę 

Jagiellonkę Uniwersytetowi 

Jagiellońskiemu 

Kazimierz IV 

Jagiellończyk 

1447–1492 

Władysław 

Jagiellończyk, 

król czeski 

1471–1516, 

król węgierski 

1490–1516 

Kazimierz 


Jan Olbracht 

1492–1501 

Aleksander 


1501–1506 

Zygmunt I 

Stary 

1506–1548 

Fryderyk 


Prymas Polski 

Ludwik II 


król czeski 

i węgierski 

1516–1526 

* – koronowany w wieku 10 lat za panowania 

ojca, samodzielne rządy od 1548 r. 

– król Polski 

Zygmunt II 

August (1530*) 

1548–1572 

Ruch egzekucyjny i powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 

W XVI w. ukształtował się ustrój Rzeczypospolitej szlacheckiej. Na mocy konstytucji nihil novi 

z 1505 r. król nie mógł ustanawiać żadnych praw bez zgody sejmu składającego się z dwóch izb: 

senatu i izby poselskiej. Obie izby obradowały osobno. Konsultowały się tylko w najważniejszych 

sprawach. Dopiero pod koniec obrad wszyscy ponownie spotykali się w sali senatorskiej, aby 

przegłosować uchwały, czyli sejmowe konstytucje. Za panowania dwóch ostatnich Jagiellonów 

sejmy zwoływano średnio co rok na okres kilku tygodni, rzadziej – na kilka miesięcy. 

Izba senatorska 

Senat wywodził się z dawnej rady królewskiej. Zasiadały 

w nim dwie grupy senatorów: senatorowie duchowni 

(arcybiskupi oraz biskupi rzymskokatoliccy) oraz senatorowie 

świeccy, czyli królewscy ministrowie (kanclerz, 

podkanclerzy, marszałek wielki i nadworny, podskarbi), 

a także najwyżsi urzędnicy szlacheccy (czyli ziemscy) 

– wojewodowie i kasztelani. 

Izba poselska 

Zasiadali w niej posłowie wybierani przez lokalne 

sejmiki ziemskie. Nad porządkiem obrad 

czuwał marszałek izby poselskiej obierany 

na każdym sejmie. Po unii lubelskiej z 1569 r. 

w izbie poselskiej zasiadało ok. 170 posłów. 


5. Polska od poł. XV w. do końca XVI w. 

Organizacja sejmu polskiego – połączonych 

izb poselskiej i senatorskiej 

SEJM POLSKI: 

POŁĄCZONE OBRADY 

SENATU I IZBY 

POSELSKIEJ 

LEGENDA 

Szlacheccy posłowie 

– krzesła 

senatorskie 

– ławy 

senatorskie 

Senatorowie 

(podczas obrad siedzieli) 

Król 

Tron królewski 

SENAT 

Arcybiskupi i biskupi 

rzymskokatoliccy 

Wyżsi urzędnicy szlacheccy: 

wojewodowie i kasztelani 

Najwyżsi urzędnicy królewscy 

(tzw. ministrowie) 

np. kanclerz, podskarbi, 

marszałek wielki 

Szlacheccy posłowie 

(podczas obrad stali) 

W XVI w. średnia szlachta wysunęła program egzekucji praw i dóbr w celu 

poprawy finansów Rzeczypospolitej. Egzekucjoniści dążyli też do ściślejszego 

powiązania Korony z Wielkim Księstwem Litewskim. W 1569 r. zawarto 

w Lublinie unię realną Polski z Litwą. Na jej mocy powstała Rzeczpospolita 

Obojga Narodów złożona z Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa 

Litewskiego. 

Herb Rzeczypospolitej 

Obojga Narodów 

Organizacja Rzeczypospolitej Obojga Narodów po unii lubelskiej 1569 r. 

KORONA KRÓLESTWA 

POLSKIEGO 

oddzielne 

wysokie urzędy 

(kanclerz, hetmani, 

marszałek, podskarbi) 

wojsko 

wojska koronne 

skarb 

sądy 

RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW 

wspólne 

król 

wspólnie wybierany i koronowany na króla 

Polski, miał też tytuł wielkiego księcia 

litewskiego 

sejm 

polscy i litewscy senatorowie i posłowie 

polityka zagraniczna 

pieniądz 

WIELKIE KSIĘSTWO 

LITEWSKIE 

oddzielne 

wysokie urzędy 

(kanclerz, hetmani, 

marszałek, podskarbi) 

wojsko 

wojska litewskie 

skarb 

sądy 

WWW.ZDASZ.TO 

255

ZADANIA – HISTORIA 


Herb ten mógł być używany najwcześniej od roku 

A. 1385. B. 1525. C. 1569. D. 1572. 

Tekst do zadań 2. i 3. 

A iż w Rzeczypospolitej naszej jest różnorodność niemała z strony 

wiary krześcijańskiej, zabiegając temu, aby się z tej przyczyny 

miedzy ludźmi rozruchy jakie szkodliwe nie wszczęły, które po 

inszych królestwach jaśnie widziemy, obiecujemy to sobie spólnie 

za nas i za potomki nasze na wieczne czasy pod obowiązkiem 

przysięgi, pod wiarą, czcią i sumnieniem naszym, iż którzy 

jestechmy różni w wierze, pokój miedzy sobą zachować, a dla 

różnej wiary i odmiany w Kościelech krwie nie przelewać. 


Przywołany tekst to fragment 

A. unii w Krewie. 

B. unii lubelskiej. 

C. konstytucji nihil novi. 

D. konfederacji warszawskiej. 

3 Jakie konsekwencje miało wcielenie w życie postanowień cytowanego dokumentu? 


A. Wybór króla. 

B. Nastanie tolerancji religijnej. 

C. Powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. 

D. Wprowadzenie kolejnego przywileju dla szlachty. 

Ilustracja do zadań 4., 5. i 6. 

Jan Matejko, Hołd pruski, 1880–1882 


Obraz przedstawia wydarzenie z wieku 

A. XV. B. XVI. C. XVII. D. XVIII. 


ZADANIA – HISTORIA 


Postać składająca hołd to 

A. Stefan Batory. 

B. Zygmunt Stary. 

C. Zygmunt August. 

D. Albrecht Hohenzollern. 

6 Który z poniższych faktów stał się konsekwencją wydarzenia przedstawionego na obrazie? 


A. Sekularyzacja państwa krzyżackiego. 

B. Wprowadzenie luteranizmu w Polsce. 

C. Małżeństwo Zygmunta Augusta. 

D. Przyłączenie Inflant do Polski. 

7 Zaznacz właściwą kolejność wydarzeń. 

A. Henryk Walezy królem Polski – unia lubelska – śmierć Zygmunta Augusta – wolna elekcja 

B. wolna elekcja – Henryk Walezy królem Polski – unia lubelska – śmierć Zygmunta Augusta 

C. śmierć Zygmunta Augusta – wolna elekcja – Henryk Walezy królem Polski – unia lubelska 

D. unia lubelska – śmierć Zygmunta Augusta – wolna elekcja – Henryk Walezy królem Polski 


Z mapy na s. 257 nie można się dowiedzieć, 

A. gdzie mieszkała szlachta wyznająca kalwinizm. 

B. jakie ziemie weszły w skład Korony po unii lubelskiej. 

C. w jakich miastach mieszczaństwo przyjmowało luteranizm. 

D. jakie wyznanie dominowało na wschodnich terenach Rzeczypospolitej. 

9 Przyporządkuj podanym poniżej wydarzeniom okresy, w których one nastąpiły. 

Przy każdym wydarzeniu zaznacz literę przyporządkowaną przedziałowi czasu, w którym 

to zdarzenie miało miejsce. 

1500 1520 1540 1560 1580 

A B C D 

I. Pierwsza wolna elekcja odbyła się w czasie oznaczonym literą A / B / C / D. 

II. Sekularyzacja Prus nastąpiła w czasie oznaczonym literą A / B / C / D. 

10 Zaznacz cyfrę (1–2) przyporządkowaną nazwisku autora cytatu oraz literę (A–C) odpowiadającą 

przyczynie wypowiedzenia tych słów. 

A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają. 

Słowa te wypowiedział 

1. Mikołaj Rej, 

2. Jan Kochanowski, 

co było 

związane z 

A. powstawaniem utworów pisanych w języku narodowym. 

B. zamianą łaciny na język polski w czasie nabożeństw. 

C. 

napływem na Wawel cudzoziemców, którzy nie potrafili 

mówić w języku polskim. 

WWW.ZDASZ.TO 

259

1. Człowiek, obywatel, 

społeczeństwo 

Człowiek 

O tym, jaki jest człowiek, decydują jego cechy odziedziczone po przodkach i środowisko, w którym 

żyje. Ludzie różnią się przede wszystkim osobowością. Najważniejsze elementy osobowości to: 

uzdolnienia, emocje, temperament, postawy i potrzeby. Potrzeby mają wpływ na aktywność człowieka. 

Kategorie potrzeb 

Kategoria Charakter potrzeby Najważniejsze przykłady 

Potrzeby 

biologiczne 

Potrzeby 

psychiczne 

Potrzeby 

społeczne 

Są nazywane pierwotnymi, gdyż ich zaspokojenie jest 

niezbędne do realizacji potrzeb wyższego rzędu. Potrzeby 

tego rodzaju są wrodzone, ale z czasem podlegają znacznym 

zmianom. 

Są nazywane wtórnymi lub wyższego rzędu. Nie są wrodzone, 

pojawiają się wraz z rozwojem człowieka. Nadają 

kierunek i energię jego działaniom. 

Są zaliczane do potrzeb wtórnych, czyli wyższego rzędu. 

Kształtują się w miarę upływu czasu. Określają miejsce 

człowieka w społeczeństwie. 

oddychanie, jedzenie, 

sen, picie 

poczucie bezpieczeństwa, 

miłość, akceptacja 

przynależność do grupy, 

działanie na rzecz innych, 

uznanie społeczne 

Człowiek jest istotą społeczną, ponieważ społeczeństwo stwarza mu najlepsze możliwości istnienia 

i rozwoju. Do właściwego rozwoju człowiek potrzebuje innych ludzi. Umiejętności życia w społeczeństwie 

zdobywamy przez naśladowanie innych i uczenie się określonych zachowań. Proces 

ten nazywamy socjalizacją. W kontaktach między ludźmi powstają relacje nazywane więziami 

społecznymi, które są spoiwem łączącym jednostki w społeczeństwie. 

Człowiek w życiu odgrywa różne role społeczne. Wyznaczają one reguły, normy i wzory postępowania 

wobec innych. 

Grupa społeczna 

Życie społeczne toczy się w grupach społecznych. 

Grupa społeczna składa się co najmniej 

z dwóch osób, między którymi zachodzą bezpośrednie 

interakcje. Osoby te mają wspólny 

cel i świadomość własnej odrębności. Grupa 

ma swoją strukturę i określony system wartości. 

W zależności od kryterium można wyróżnić 

następujące grupy: pierwotne i wtórne, duże 

i małe, formalne i nieformalne. W każdej grupie 

istnieją normy, czyli zasady obowiązujące jej 

członków. Z norm tych wynikają zarówno prawa, 

jak i obowiązki członków grupy. 

Normy grupowe są jednym z czynników decydujących 

o odrębności grupy. Źródłem norm 

są: moralność, obyczaje, religia oraz prawo. 

W grupie możemy odgrywać różne role. 

W zależności od sytuacji w grupie stosuje 

się jeden z trzech sposobów podejmowania 

decyzji. 

• Porozumienie (konsensus). Aby decyzja została 

podjęta, każdy musi ją zaakceptować. 

• Decyzja lidera. Jedna osoba podejmuje 

decyzję dotyczącą wszystkich. 

• Głosowanie. W tej sytuacji każdy głos jest 

tak samo ważny, a zostaje podjęta ta decyzja, 

za którą opowie się większość. 


1. Człowiek, obywatel, społeczeństwo 

W grupie zwykle występuje przywódca (szef, lider). Cechą wyróżniającą go jest duży wpływ 

na grupę, a także możliwość oddziaływania na pojedyncze osoby. 

demokratyczny 

charyzmatyczny 

Typy przywódcy 

autokratyczny 

manipulujący 

Rodzina – zbiorowość – społeczność 

Rodzina jest pierwszą szkołą życia społecznego. Właśnie w niej człowiek uczy się najważniejszych 

zasad obowiązujących w grupie i społeczeństwie. Rodzina powinna uczyć norm i zasad życia społecznego, 

zapewniać opiekę i bezpieczeństwo, przekazywać tradycje rodzinne, narodowe i religijne. 

Człowiek staje się częścią zbiorowości, gdy przebywa na jakimś obszarze wraz z innymi ludźmi 

i łączą go z nimi określone stosunki i więzi społeczne. Jeśli stosunki te są trwałe i uporządkowane, 

to możemy mówić o istnieniu społeczności. 

Zbiorowość 

Społeczność 

Zbiór ludzi przebywających na danym obszarze 

przez jakiś czas; między którymi wytworzyły 

się – choćby na krótko – więzi społeczne 

(np. uczestnicy koncertu na stadionie). 

Zbiorowość ludzi mieszkająca na danym obszarze, 

powiązana trwałymi i uporządkowanymi więziami 

społecznymi, wspólnotą warunków życia, tradycjami, 

wspólnymi interesami. 

Społeczność 

lokalna 

obejmująca ludzi zamieszkujących 

obszar miasta, 

gminy, wsi, osiedla 

regionalna 


jakiś region (gospodarczy 

lub administracyjny) 

państwowa 


obszar wyznaczony 

przez granice państwa 

Społeczeństwo 

Człowiek funkcjonuje w różnych zbiorowościach i społecznościach, które są najważniejszymi 

elementami społeczeństwa. Społeczeństwa możemy podzielić na otwarte i zamknięte. 

Każdy z nas jest członkiem jakiejś grupy społecznej, czasem wielu jednocześnie. O przynależności 

do grupy społecznej decydują m.in. indywidualne cechy każdego człowieka, wykształcenie, 

zawód, miejsce zamieszkania i wiek. 

WWW.ZDASZ.TO 

331

ZADANIA – WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE 

1 ZADANIA Zaznacz poprawne – WIEDZA dokończenie O SPOŁECZEŃSTWIE zdania. 

Przedstawiona ulotka zachęca do udziału w 

A. wyborze posłów. 

C. referendum 1 Zaznacz krajowym. poprawne dokończenie zdania. 

B. wyborze Przedstawiona Prezydenta ulotka RP. zachęca do udziału w 

D. wyborze A. wyborze burmistrza posłów. lub wójta. 

C. referendum krajowym. 

B. wyborze Prezydenta RP. 

2 Uzupełnij zdania, tak aby były prawdziwe. 

D. wyborze burmistrza lub wójta. 

W każdym zdaniu zaznacz odpowiednią informację. 

2 Uzupełnij zdania, tak aby były prawdziwe. 

Na W mapie każdym szarym zdaniu kolorem zaznacz oznaczono odpowiednią województwformację. 

zachodniopomorskie / święto- 

inkrzyskie 

Na mapie / podlaskie. szarym kolorem Województwo oznaczono lubelskie województwo 

literą zachodniopomorskie A / B / C. Stolica Polski / święto- 

leży 

oznaczono 

w województwie krzyskie / podlaskie. oznaczonym Województwo literą A lubelskie / E / F. 

oznaczono literą A / B / C. Stolica Polski leży 

3 

w 

Do 

województwie 

zamieszczonych 

oznaczonym 

w tabeli 

literą 

definicji 

A / E / F. 

związanych z samorządem w Polsce przyporządkuj właściwe pojęcia. 

Wpisz 3 Do w każdą zamieszczonych lukę tabeli w odpowiednią tabeli definicji informację. 

związanych z samorządem w Polsce przyporządkuj właściwe pojęcia. 

Wpisz w każdą lukę tabeli gmina odpowiednią • województwo informację. • powiat • rada powiatu 

gmina • województwo • powiat • rada powiatu 

Definicja 

Pojęcie 

I Wspólnota obywateli zamieszkujących Definicja pewne terytorium. W Polsce Pojęcie 

jest najmniejszą i podstawową jednostką podziału terytorialnego. 

I Wspólnota obywateli zamieszkujących pewne terytorium. W Polsce 

II Jednostka jest najmniejszą podziału i terytorialnego podstawową jednostką i jednostka podziału samorządowa, terytorialnego. w której 

działają zarówno organy samorządowe, jak i organy administracji 

II Jednostka podziału terytorialnego i jednostka samorządowa, w której 

działają zarówno organy samorządowe, jak i organy administracji 

państwowej. 

III Organ państwowej. uchwałodawczy i kontrolny powiatu wybierany w wyborach 

IIIbezpośrednich Organ uchwałodawczy na 4-letnią i kontrolny kadencję; powiatu na jego wybierany czele stoi w przewodniczący 

bezpośrednich wybierany spośród na 4-letnią członków kadencję; tego na organu. jego czele stoi przewodni- 

wyborach 

czący wybierany spośród członków tego organu. 


W Polsce 4 Zaznacz obowiązuje poprawne trójszczeblowa dokończenie struktura zdania. samorządu terytorialnego, a mianowicie 

A. samorząd W Polsce obowiązuje dzielnicy, samorząd trójszczeblowa powiatu, struktura samorząd samorządu województwa. terytorialnego, a mianowicie 

B. A. samorząd gminy, dzielnicy, samorząd samorząd powiatu, powiatu, samorząd samorząd województwa. 

C. samorząd B. samorząd powiatu, gminy, samorząd powiatu, województwa, samorząd samorząd województwa. kraju. 

D. samorząd C. samorząd wsi, powiatu, samorząd samorząd miasta, województwa, samorząd powiatu. samorząd kraju. 

D. samorząd wsi, samorząd miasta, samorząd powiatu. 



Zamieszczony obok dokument jest wydawany przez 

Zamieszczony obok dokument jest wydawany przez 

A. Prezydenta RP. 

A. Prezydenta RP. 

B. przewodniczącego 

B. przewodniczącego 

Rady 

Rady 

Miejskiej. 

Miejskiej. 

C. wójta, C. wójta, burmistrza burmistrza lub lub prezydenta prezydenta miasta. miasta. 

D. kierownika D. kierownika wydziału wydziału administracyjno-prawnego danej gminy. 

REPETYTORIUM książka i bezpłatny kurs online – to pełny materiał 

przygotowujący do egzaminu gimnazjalnego: 

340 340Wejdź Wejdź na na teoria, WWW.ZDASZ.TO zadania, i i aktywuj sprawdziany kurs online i arkusze egzaminacyjne 

Kliknij TUTAJ 

i dowiedz się więcej

EGZAMIN GIMNAZJALNY

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?