ElfabÃªya kurdÃ® & BingehÃªn gramera kurdmancÃ® - Nefel

ziman 

CELADET ALÎ BEDIR-XAN 

Elfabêya kurdî & 

Bingehên 

gramera kurdmancî 

NEFEL 

www.nefel.com 

info@nefel.com


Bingehên gramera kurdmancî


Bingehên gramera kurdmancî 

CELADET ALÎ BEDIR-XAN 

NEFEL 

Stockholm 

2002 

www.nefel.com 

info@nefel.com

Celadet Alî Bedir-Xan: Elfabêya kurdî & Bingehên gramera kurdmancî 

Weþanxane: Nefel 

Sandfjärdsgatan 10, 11 tr. 

120 57 Årsta / Sweden 

www.nefel.com 

info@nefel.com 

© Celadet Alî Bedir-Xan, Arif Zêrevan û Nefel 

Çapa dîjîtal: 2002 

ISBN: 91-89687-04-3 

Grafîka pirtûkê: Arif Zêrevan 

Bêyî destûreka nivîskî ti kes nikare vê pirtûkê ji nû ve 

bi ti awayî çap bike, kopî bike yan li ber wê zêde bike. 

Çênabe ko ti kes fayla vê pirtûkê kopî bike 

û di Internetê de bêxe malpera xwe.

nêverok 

Pêþgotin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 

I. Elfabêya kurdî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 

Esas û bingehên elfabêyê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 

Dengdar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 

Dengdêr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 

Nisbeta herfên kurdî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 

II. Bingehên gramera kurdmancî . . . . . . . 37 

Rêmanên berpêþkî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

Gramêr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

Zmanê kurdmancî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

Hêmanên zmên . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

Tîp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

Tîpên zmanê kurdmancî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 

Dengdayiya tîpan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 

Dengdêr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 

Dengdar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 

Doma dengdêran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 

Xweseriya hin dengdêran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 

Tîpa dubare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 

Kît . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 

Bêje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 

Birên qisetê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 

Guhêrbarî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 

Vekît . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Niqteþanî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 

Niqte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 

Niqtepirs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 

Niqtebang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 

Niqtecot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 

Niqtebihnok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 

Bihnok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 

Rewes û vêsih . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 

Kevanek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 

Dunik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 

Xêzek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 

Bendek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 

Navdêr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 

Hevenav û serenav . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 

Hevenav . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 

Serenav . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 

Guhêrbariya navdêran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 

Zayendê nêr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 

Zayendê mê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 

Wezîfeyên navdêrê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 

Mêjer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 

Yekejmar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 

Gelejmar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 

Gelejmariya serenavan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 

Tewang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 

Tewanga navdêran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 

Bireserê navdêrê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 

Veqetandek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 

Veqetandekên binavkirî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 

Veqetandek di pêþiya rengdêran de . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 

Veqetandekên nebinavkirî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 

Veqetandekên nebinavkirî di pêþiya rengdêran de . . . . . . . . . . . . . 66 

Tewanga veqetandekê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 

Pronav . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 

Zayendê pronavan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 

Pronavên nêr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 

Pronavên mê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 

Pronavên nêtar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

Pronavên kesîn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 

Pronavên kirar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 

Pronavên bireser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 

Pronava berbihevîn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 

Pronavên lihevxistî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 

Pronavên iþarkî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 

Pronavên girêkî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 

Pronavên pirsiyarkî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 

Pronavên nebinavkirî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 

Pronavên xwemalîn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 

Rengdêr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 

Rengdêrên wesfîn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 

Dereceyên rengdêrên wesfîn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 

Rengdêrên iþarkî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 

Rengdêrên jmarîn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 

Rengdêrên pirsiyarkî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 

Rengdêrên nebinavkirî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 

Rengdêrên xwemalîn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 

Jmarnav . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 

Jmarnavên binavkirî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 

Tewanga jmarnavan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 

Qeyda gelemper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 

Nîv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 

Yek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 

Hezar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 

III. Servehî 

Trajediya tirkîfîzebûyiyan û 

minaqeþeya li ser »i« û »î«-ya kurdiyê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 

Denganiya zimanê kurdî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 

Windabûna »i«-ya bêniqte û prosesa xwendinê . . . . . . . . . . . . . . . 105 

Hêsanî an zehmet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 

Font, Internet û teknîk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Pêþgotin 

Mîr Celadet Alî Bedir-Xan (1893–1951) mîrê kirmanciya modern e. 

Bi xêra wî, kirmanciya îro, ta dereceyekê, gihaye qunaxekê ko mirov 

dikare jê re bibêje qunaxa wekêkiya kirmanciya nivîskî. 

Heger mîr Celadet Alî Bedir-Xanî di nîvê pêþiyê yê vê sedsalê de, bi 

zanîn û mahirî, elfabeyeka serast û lihevhatî danemezirandiya dê kirmanciya 

nivîskî di bin xeter û tevliheviyê de bûya û nedigiha qunaxa 

pêþketî ya îro. 

Jinûveçapkirina Elfabêya kurdî û Bingehên gramera kurdmancî ji 

ber sê binasan giring e: 1) naskirin û fêrbûna elfabeya kurdiyê ko 

mîr Celadet Alî Bedir-Xanî bingehên wê danîne, 2) rêlibergirtina 

dijminên elfabeyê û 3) fêrbûna gramera kirmancî bi ravekên kirmancî. 

Ji vê kitêba di destên we de diyar dibe ka mîr Celadet Alî Bedir- 

Xan di damezirandina elfabeya kurdiyê de çiqas sexbîr û mahirê karê 

xwe bûye. Wî gelek ziman û elfabeyên biyanî dizanîn û ew bi hemî 

zanîna xwe serdest û raserê denganiya zimanê kurdî bû. Mîr Celadet 

Alî Bedir-Xan ji 14 salan pirtir li ser elfabeya kurdiyê xebitiye û ew li 

gor denganiya zimanê kurdî edilandiye. Wî dengên hemî zaravayên 

kurdiyê baþ nas dikirin û baþ dizanî ka çi birha (tehsîra) denganiya 

zimanên biyanî li denganiya kurdiyê bûye. 

Bo nimûne ew di elfabeya kurdiyê de dengê »u«-yê wekî dengekê 

biyanî dide zanîn û bi ravekên bereqil izbat dike ko di kurdiyê de eslê 

wî dengî »wi« ye, yanî eslê bêjeya »kirmanc«-ê »kwirmanc« e, lêbelê 

paþê ev deng, »wi«, li hinek deveran nêzîkî êk bûne û bûne »u« yanî 

»kurmanc«, li hinek deverên dî jî »w« ketiye û »i« maye, yanî »kirmanc«. 

Herwiha mîr Celadet Alî Bedir-Xan bi dûr û dirêjî li ser dengê »i« 

û »î«-ya kurdiyê rawestaye û gotiye ka çima wî ev deng bi van herfan 

nîþan kirine. 

Di van salên dawiyê de hinek kurd dijayetiya herfên »i« û »î«-yê 

dikin û dibêjin em van herfan bikin wekî yên tirkan. Gava ko 

xwendevan vê kitêbê bixwînin dê bibînin ko ti bingeh ji dijayetiya 

wan kesan re nîne. 

Bi minasebeta vê minaqeþeyê min jî nivîsareka dirêj nivîsandiye û 

ew di dawiya vê kitêbê de wekî servehî çap kiriye. 

ELFABÊYA KURDÎ & BINGEHÊN GRAMERA KURDMANCÎ • 7

Mîr Celadet Alî Bedir-Xanî elfabeya kurdiyê parçe-parçe di 

»Hawarê« de weþandiye û paþê jî ew wekî kitêbok derêxistiye. Piþtî 

ko wî elfabeya kurdiyê wekî kitêbok derêxistî jî hinek parçeyên dî di 

»Hawarê« de weþandine. 

Ev kitêba di destên we de ji hemî parçeyên ko di »Hawarê« de hatine 

weþandin pêk têt. Di dawiya parçeya 15-ê de (»Hawar«, hjm. 23) wî 

»dûmahîk heye« nivîsandiye lêbelê min li ti deveran ew »dûmahîk« 

nedît. 

Parçeyên elfabeya kurdiyê di van hejmarên »Hawarê« de hatine 

weþandin: 1–12, 17–18 û 23 

Herwiha mîr Celadet Alî Bedir-Xanî »Bingehên gramera 

kurdmancî« jî parçe-parçe di van hejmarên »Hawarê« de weþandiye: 

27–35, 37, 40, 42–48, 50–51 û 53–54 

Heta niho gelek kitêbên gramera kirmaciyê hatine nivîsandin lêbelê 

hertim ew bi hinek zimanên dî hatine rave kirin. »Bingehên gramera 

kurdmancî« kitêba pêþiyê ye ko ravekên wê jî bi kurdî ne. Ji lewra em 

dikarin bibêjin ko mîr Celadet Alî Bedir-Xan di vê rêyê de jî pêþengê 

me ye û her û her emê minetdarên wî bin. 

Wekî ko xwendevan dê ferq bikin »Bingehên gramera kurdmancî« 

ne timam e, hemî beþên gramerê tê de nînin. Bo nimûne beþa lêkeran, 

ya hokeran, ya daçekan, ya hevoksaziyê û hinek beþên dî jê kêm 

in. Digel vê jî kitêb bi serê xwe þaheserek e û divêt li ber destê hemî 

kurdên xwendekar û zimanzan hebe. 

Jixwe gramera kamil ya kirmancî, paþê, ji aliyê Roger Lescotî ve 

bi ravekên fransî hatiye çap kirin. Ew berhem (Grammaire kurde – 

dialecte kurmandji) berhema mîr Celadet Alî Bedir-Xanî ye. Mixabin 

heta îro jî ew nehatiye wergerandin bo kirmanciyê. 

Min guhortin di tekstên mîr Celadet Alî Bedir-Xanî de nekirine û 

xwestiye ev kitêb, wekî ko heye, bigihît destên xwendevanan. 

Nêveroka ko di destpêka vê kitêbê de ye min lê zêde kiriye û herwiha 

min sernivîsên beþ û nêvbeþan ji nû ve estetîze kirine. Min sernivîs 

ji rêzên tekstan derêxistine û danîne rêzeka xweser. Bi vî awayî 

xwendina tekstan hêsanîtir dibe. 

Stockholm, 15-ê îlona 1998-ê 

Arif Zêrevan 

8 • ELFABÊYA KURDÎ & BINGEHÊN GRAMERA KURDMANCÎ

I. Elfabêya kurdî • Bi na vê yezdanê pak ê di lo van û mihrivan

Elfabêya kurdî 

Elfabêya kurdî ji sih û yek her fan he ve du da nî ye: 

a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s þ t u û v w x y z 

Herf di dengdayiyê de du tex lît in: deng dêr û deng dar. 

Dengdêr ew herf e ko dix we deng e, û den gê wê bi se rê xwe der di ke ve 

û den gê dengdaran derdixîne. 

Deng dar ew herf e ko dix we deng e, lê be lê den gê wê bi se rê xwe û bê 

arîkariya dengdê rê dernakeve. 

Di zi ma nê kur dî de heþt deng dêr he ne: 

a, e, ê, i, î, o, u, û 

Lewra ko di dengdaniya kurdî de deng dêrek geh kin û geh drêj na be, 

dengdê rên kur dî di drêjahiya dengên xwe de ser se ki nî ne: kin û drêj 

in. 

Dengdê rên kin: e, i, u 

e der fd þer ® ser ® 

i kin ã˜ din xd bin ã… 

u kurd dfÂ˜ kur ®˜ kul á˜ 

Dengdê rên drêj: 

a av sò sar f£ bar f£… 

ê dêr ®d þêr ®Å mêr ®Å› 

î tîr ®Å† zîv Þg þîv ÞÅ 

o dor fzd sor fÂ kor fÂ˜ 

û kûr fÂ˜ þûr fÂ dûr fzd 


Di zi ma nê kur dî de bîst û sê deng dar he ne: 

b bar f£… bav s£… ban x£… 

c car f£‰ can x£‰ cûn xÂ‰ 

ç çar f£Œ çûn xÂŒ çem âŒ 

d dar fZd dan xZd dîn ãd 

f fa nos iÂœ£• fi lan xë• find ¬À• 

g gav s£ giþ Õ ga ran xZf£ 

h hîm âÅ hê ja Z°Å ha lan xê£ 

j jin xh jor fzh ja jî }hZh 

k ka £˜ ker ®˜ kom wÂ˜ 

l lo Âš law zê lez ¯š 

m mar f£› mêj °Å› mak t£› 

n nan x£œ nerm w®œ nas i£œ 

p par f£ˆ por fÂˆ pehn ã©ˆ 

q qîr ®Å– qenc ÐÀ– qe lî ç¾– 

r rê {f rû zf reþ jf 

s sar f£ se bat \£¤‡ so fî {•Â 

þ þor fÂ þev Þ þa £ 

t têr ®Å† ta qet Í–£‘ tûj hÂ† 

v va jî }h£— va la ê£— vir nî çœ®— 

w war fZz we rîs Ôfz wek tz 

x xa nî çœ£‹ xwa rin xfZÂ‹ xar f£‹ 

y yar f£ yek ß ya rî }f£ 

z zor fzg za bit Ø…£ na fiz -•£œ 

Ji van pê ve du her fên bi ya nî he ne ko bi rek ji kur dan wan di bêjin. 

Lew ra ko ew her fên ha di es lê xwe de ne kur dî ne, me ew ne êxistine 

nav elfabêya xwe. 

Ew jî »a« û »p« ne, me ew du herf bi da nî na du de qe an li ser »h« û 

»x« nî þan ki ri ne. 

ò a òal v£Š ú p úar f£” 

Ko ev du deq ke tin ev her fên ha vedigerin ser herfên kur dî û di bin 

»h« û »x«. 


Ji xwe piraniya kurdan þûna »p« »b« di bêjin: 

úeyidîn ã¬ÅÅ” , xe yi dîn ã¬ÅÅ‹ 

»Hawar« den gê za nî nê ye. Za nîn ji me 

fZz£ {½œd {ÀÅœZg ä ãÅœZg h ä› 

re rê ya fe lat û xwe þiyê ve di ke. Her ke sê 

yf £{f \ë• z {ÅÂ‹ ä˜¬— ® ç±˜ 

ko xwe nas di ke di ka re xwe bi de nas 

Â˜ yÂ‹ i£œ ä˜d yf£˜d yÂ‹ y¬… i£œ 

kirin. »Hawara« me be rî her tiþ tî he yîna 

x®˜ ZfZz£ ä› {®… ® {¥²† £ÀÅÅ 

zimanê me dê bi de nas ki rin. Lew ma ko 

çœ£›g ä› }d y¬… i£œ x®˜ £›Âš Â˜ 

ziman þerta heyî nê a pê þîn e. »Hawar« jû 

x£›g £‘® {ÀÅÅ ò ãÅ²ˆ y fZz£ zh 

pê ve bi her tiþ tê ko kur da nî û kur dî tî pê 

ä»Åˆ [ ® {¥²† Â˜ çœZd®˜ z {¥d®˜ çˆ 

bendewar e dê mi jûl bi be. 

yfZz¬À… {d vz°› ä¤… 

Bi xê zên jo rîn ve me rêberî û rêzaniya elfabêya kurdî ku ta kir. Ji ni ho 

pê de bi hûrhûnandina hevedudanî na wî dê mi jûl bi bin. 

[Esas û bingehên el fa bê yê] 

Herwekî di ge lek tiþtan de têt dî tin di be ko di ca ra pê þîn de di el fabê 

ya me de jî kêm û zê de hin kêmanî dê bi ke vin ber çavan. 

Ev kêmaniyên ha di es lê xwe de ji kêmaniyê bêtir paþiya hin kotekiyan 

in ko mi rov ji wan ni ka re xwe bi de alî. 

Ji lewra piþ tî dan za nîna elfabê di vêt awa yê hevedudanîna wê û kit kitên 

bin ge hên wê bên ra ve ki rin. Da ko xwen de va nên me qenc têbige 

hin ko ew kêmaniyên ha her we kî me got ne kêmanî, lê di azîna 

elfabê de tiþtinen adetî ne. 

Ev ben da ha ji bo na ber hev da na wê ha tiye nivîsandin. 


Lê be rî dest pêkirina berhevdanê di vêt he rçî esas û bin geh he ne ko ji 

me re bû ne hîm û el fa bê li ser wan ha ti ye da nîn bêne xuya kirin. 

Me ev bin ge hên ha di do ra þeþ des tûran de gihandine hev. 

1. 

Ji wan niq tan pê ve ko xa sê denganiya zimanê kur dî ne, di þikl û 

dengên her fan de, he rç end he ye, xwe li el fa bêya tirkan nê zîk xis tin û 

jê ne dûrketin. 

Armanca elfabê sekinandina dengan li ser kaxezê bi þiklan e, þikl bi 

herfan tên nî þan ki rin, û herf qe ba le wî û bi hemd in. Ji lew ra nî þankirina 

dengê »b« bi »c« û yê »c« bi »ç« û bihevguhartin û cihguhastina 

wan wek hev û bêferq e. 

Lê bi vî awa yî kur dên welatê jo rîn û he çî ko el fa bêya tirkî dinasin 

dê bi ka rin bê diþwarî ya kur dî hîn bi bin û ko mel û ki tê bên me bi 

hêsanî tî bix wînin. 

2. 

Herçend dibe, ewçend dengên her fên la tî nî ên ade tî ko di zi ma nên 

din de nas in, di el fa bêya kurdî de hi la nîn û neguhartin. 

Bi vî awa yî kurd dê bikarin elfabêya biyaniyan û bi ya nî ya me bi 

hêsanî tî fêr bi bin. 

3. 

Nî þankirina her dengî bi her fe ke serx we û ji awa yê her fên hevedudanî 

xwe dûr xis tin. 

Bê þik e ko hînbûn, xwen din, ni vîsandin û lêkdana herfên serx we ji 

yên he ve du da nî hêsanîtir e. 

4. 

Her den gî bi her fe ke ci da nî þan ki rin, ya nî ji awa yê nî þankirina çend 

dengan bi herfekê an den ge kî bi çend her fan, xwe dan alî. 

Ev awa ji fik ra çêkirina elfabê kê bi hin dik her fan an ji qes da qenc 

lisersekinandina denganiyê dikare bizê. 


Lê pê her du jî na ke vin dest û di zi ma nî de bi la se beb pir si nen di þiklî 

de ci da pey da di bin û di ni vîsandinê de tev lîhevîke mezin berpê di be. 

Ji xwe di ti zi ma nî de den ga nî û ni vîsandin ne lê vên yek in, û ni vîsandin 

ni ka re bi te va yî li denganiya wî zi ma nî bê. Lew ra ko kit kit û rengên 

denganiyê bi el fa bê yê na yin nî þan ki rin û li ser ka xe zê sekinandin. 

We lê bi wa di vi ya bû el fa bêya her zimanî ji 50–60 her fan he vedudanî 

bi be. 

5. 

Herçend heye, ji barkirina herfan bi nî þanên nû, xwe dan alî. 

Nî þan ji hêlekê di ni vîsandinê de bi vegera qelemê wex tî di de win da 

kirin. Ji hê la din bi ji bîrkirina nî þanê herf vedigerin ser þiklên xwe ên 

eslî, bê nî þan û tev lî-hev di bin. 

Pejirandina çend nî þa nan bi hev re ev jî diþwarîke din e. 

Ji lew ra ji bo na te va yi ya her fên bê nî þan me ev »^« pe ji rand, û bi lindek 

nav lê kir. Ji ber ko den gên her fan hem di gu hê rîne hem bilind 

dike, û ji nî þanên wek (. - , – ’) qenc têt veqetandin. 

Ji xwe boþ bûna nî þanan nivîsandinê ki rêt di ke. 

6. 

Herfên welê bijartin ko di þiklên xwe de li hev bên û bi ke vin hev. 

Ji lewra diviya bû ko em di nav her fên la tî nî de bi mînin û ji el fa bêyên 

din wek yûnanî û rû sî her fan me gi rin. 

Me jî we lê kir û el fa bêya xwe bi hindik guhartina dengên her fên la tînî 

û bi barkirina hinan bi bilindekê çêkir. 

Bi vî awa yî û go ra des tû rên jo rîn me el fa bê ya xwe bi sih û yek her fan 

hevedu daniye. Herwekî di dest pê kê de me da za nîn. 

Sehî ti ya ko di her sê za rên kur dî de ha ti ne çêkirin xuya kirine ko di 


zimanê kur dî de den gên bin ge hî ev sih û yek deng in. Ew jî bi van 

sih û yek her fan ha ti ne nî þan ki rin. 

Belê, her fin he ne ko geh zi rav, geh stûr, geh ji pê þî, geh ji pa þiyê tên 

xwendin. Lê ev fer qên ha ne ji gu hê rîna cihderka dengan, lê be lê ji 

guhê rîna rengên den gan têne pê, û ji lew ra di el fa bê yê de na yin nî þan 

ki rin. Ji ber ko el fa bê ti nê den gan nî þan di ke, ne ren gê den gan. 

[Dengdar] 

Ezê bi deng da ran dest pê bi kim. Ji sih û yek deng da rên kur dî, dengên 

hev de hên jê rîn, di el fa bêya her zimanî de, bi ferq nên ki çik, yek 

in. 

b, d, f, g, h, k, l, m, n, p, r, s, t, v, w, y, z 

Tinê di el fa bêya tirkî de »q« û »w« nî nin. Ji ber ko di zi ma nê tir kî de 

denginen cida wek »v« û »w«; »q« û »k« na yin dîtin. 

Dengê her fa »w« ji xwe di tir ki yê de pey da na bit. 

Herç end di hin pir sên ere bî de ko ke ti ne nav zi ma nê tir kî ji »t« pê 

ve »r« he be jî, tirk van du her fan ci da ci da bi lêv na kin. »r« a ere bî 

gora denganiya zimanê xwe wek »t«-ke stûr dix wînin û du kan ji cihderkekê 

derdixî nin. Ji ber vê ye kê van her du den gan bi her fa »k« 

nî þan kirine û her fa »q« yek car ne êxis tin nav el fa bêya xwe. 

W 

Herwekî me got di el fa bêya tirkî de »w« jî nîne. Tirk dengên »w« û 

»v« wek hev bi lêv di kin û »z«-a ere bî wek »v«-a kur dî û fren si zî dix wînin. 

Lê di zi ma nê me de her fên »v« û »w«, her we kî di zi ma nê ing lî zî 

de he ye, ci da têne dîtin û kurd den gên van her du her fan ji cih der kên 

cida derdixînin. 

Gelek pirsên kur dî he ne ko bi gu hê rîna van herfan û bi ke ti na wan 

li þû nên hev di ma na wan pir san de fer qi nen me zin têne pê, wekî 

niho: 


ke van din 

dev 

vir 

ava 

evî 

ke wan din 

dew 

wîr 

awa 

ewî 

Herwekî têt dî tin me den gê »s« bi »v« û yê »z« bi »w« nî þan ki rin. 

Niho divêt em tex mî na wan tiþtan bikin ko di heqê awa yê nî þankirina 

wan de di ka rin bên go tin. 

Di pa þiya vê ben dê de sê ced wel he ne. Ced we la pê þîn ji me re nis be ta 

herfên kur dî nî þan di de. [Li rûperê 33 û 34-ê fekire, Arif Zêrevan] 

Gora wê ced we lê di zi ma nê me de nis be ta »v« 329:33793 û ya »w« 

557:33798 herf he ne »v« 329 û »w« 557 ca ran der bas di be. 

Jê di xu ye ko di zi ma nê kur dî de »w« ji »v« bê tir e. Ji lew ra, me den gê 

»s« bi »w« û yê »z« bi »v« nî þan bikirna çêtir ne dibû? Bi vî awa yî me 

dengê van du her fan ji den gên xwe ên navmiletî – ko îro wek den gên 

wan ên ade tî têne hesêb – dûr bi xis ta na. 

Dûrxistina dengên her fan ji den gên xwe ên ade tî, go ra des tû ra me a 

di wim, ti nê di kotekiyê de, an bi dest xis ti na fêdeke mezin de, bihata 

çêkirin. 

Kotekî yek car nîne, fêde hebe jî ge lek ki çik e, ne we lê ye ko em ji 

bo na wê des tûreke xwe a bingehî fe da bi kin. 

Belê »v« bi yek dran e, û »w« bi du dra nan e. Lê her du jî bi derbekê, 

bi liveke qelemê tên ni vîsandin, ne ko »v« bi der be kê û »w« bi du 

derban. 

Jû pê ve di den ga ni yê de »w« du »vv« tê he sêb, bi vî awa yî deng û 

þiklên wan jî li hev tên. Ji xwe di zi ma nê frensizî û di hi nên din de 

»w« re »do ub le v« ya nî »du car v« di bêjin. 


Y 

Ev her fa ha di hin zi ma nan de ca ri nan deng dar û carinan dengdêr e. 

Herwekî ber dêla wê a ere bî »{« jî carinan dengdêr û carinan dengdar 

e. 

Me ew, ti nê bi den gê xwe ê deng da rî êxist nav el fa bê ya xwe. 

yar 

di yar 

der ya 

be yar 

f£ 

f£d 

£fd 

f£Å… 

Ev her fa ha di nav pir sên kur dî de ge lek hin dik têt dîtin. Perîcar dikeve 

nav be ra du deng dêran û wan di ge hîne hev. 

derzî de rzi ya Zînê 

rê rê ya we lêt 

ba ba yê kur 

tilî ti li yên wî 

Ji hê la din ev her fa ha hîn bi hîn di ke ve nav zmên û pê de me yil da riya 

ke ti nê dike. Di zimanê kurdmancî de ga va pir se kê ko pa þiya wê bi 

»o« an »û« tê, deng dêreke biyanî di bit »w«-yek dikeve navbera wan û 

wan di ge hîne hev. 

parsû vê par sûwê par sû wa stûr 

çilo vî çilowî çilowê ter 

Di hin de ran de ev »w«-yên ha bi »y« re xwe di gu hê rînin: 

vê par sû yê par sû ya stûr 

vî çiloyî çiloyê ter 

Ge lo bi çi awa yî ev du her fên ha pev di gu hêrin? 

Birekî ki çik ji kurdmancan – herwekî xel kê Bo tan – deng dêra »û« 

zirav dixwînin, yanî ne wek el ma nan lê wek fren si zan bi lêv di kin. 


Ev kurd man cên ha deng dêra »o« jî wek »û«-wa ade tî – ko di fren si ziyê 

de bi »ou« têt nî þan ki rin – dix wînin. Bi vê fer qa ko di bi lêvkirina 

wan de her gav meyl da ri yek ber bi »o« ve he ye. 

Ev kur dên ha ko van du deng dêran nerm dixwî nin ji bo na hev gi handina 

van dengdêran bi dengdê rên din – her we kî bi »ê, î, a« têt çêkirin 

– li þûna »w« »y«-kê di tînin. 

Ji ber ko bi lêvkirina »y« ji ya »w« hêsanîtir û »y« dengdareke nerm 

e, hê dî hê dî dikeve zarên wan kur dan jî, ko deng dêra »û« stûr û »o« 

wek xwe dix wînin. 

Carinan jî di nav pir san de di ke ve þûna »w«: 

Suwar—>siwar—>siyar 

Ji hê la din bi »h« re jî di gu hêre: 

gerîn ge ri han ge ri yan 

bezîn be zi han be zi yan 

dihar di yar 

mehîr me yîr 

giha gi ya 

Ji ali yê din di pirs nen ere bî de ko ke ti ne nav zi ma nê me di gu hêre û 

dibe »ê«: 

ÌÀg Zey neb Zêneb 

®Å‹ xeyr xêr 

\®Å” Úey ret Úêret 

áÀg Zey nel Zênel 

ç´Å• Fey zî Fêzo 

Divêt bête nî þan ki rin ko di zi ma nê ere bî ê axaf ti nê de jî ev »y«-yên 

ha carinan diguhêrin û di bin »ê«. 


J, G 

Ji van du deng da ran me »j« êxis te nav el fa bêya xwe bi wî den gê ko 

frensiz wê bi lêv di kin û »g« her we kî el man wê dix wînin. 

Berdê lên wan di el fa bêya erebî de ev in: 

j —> h 

g —> u 

Þ 

Ev herf ber dêla »j«-a ere bî ye. Den gê vê her fê di fren si zî bi »ch«, di 

elmanî bi »sch« û di ing lîziyê de bi »sh« têt nî þan ki rin. 

Ji her fên la tî nî ji bo na nî þankirina vî den gî di des tê me de ti herf ne 

ma bûn. Gora destûreke me diviya bû ko em bi her fên hevedudanî 

emel me kin. Des tû ra me a pê þîn em di xis tin nî zî kî el fa bêya tirkan. 

Ji hêla din cihderka vî den gî ge lek nî zî kî cihderka herfa »s« ye. 

Miletên ko di zi ma nê wan de ev deng nî ne li þûna wî »s« di bêjin. 

Di zimanê yûnanî de »þ« nî ne. Ji lew ra yûnaniyên ko nû dest bi frensiziyê 

di kin þûna »chambre–þambr« »sambr« di bêjin û pir sa »pa þa« 

»pasa« dix wînin. 

Di en ca mê de me ev deng wek tir kan, bi vê her fê nî þan kir. 

Ji xwe ev þikl di el fa bêya xelkê romanyayê de, ji mêj ve he bû. 

X 

Ev den gê ko di el fa bêya erebî de bi her fa »b« têt nî þan ki rin di hin 

zimanên arî de jî he ye, we kî ni ho el man vî den gî bi »ch« nî þan di kin. 

Lê mi le tên din, wek yû nan, bi »x« di ni mînin. 

Ev her fa ha di hin el fa bê yan de, wek ya fren si zan, du den gan bi hev 

re di ni mîne û di de xwen din, ya nî den ge kî wê du ta kî heye. Herwekî: 

Ale xand re 

Exemp le 

Alek sand re 

Eg zemp le 


Ji ber ko den gê wê ê du ta kî ji me re ne ge rek bû, me ev her fa ha wek 

yûnanan û hin mi le tên din ji bo na nî þankirina dengê »b« êxiste nav 

elfabêya xwe. 

K, Q 

Dengên ko di ere bi yê de bi »r« û »t« nî þan di kin û ji hev bi ge le kî 

ci da ne di zi ma nê me de jî cida cida peyda dibin. 

Digel vê hin dê »r«-a kur dî ji ya ere bî nerm tir û siviktir e. Mirov dikare 

bi bêje ko »r«-a me nî zîk wê »k«-yê ye ko di pir sa »kristal« de têt 

dîtin û fren siz »cristal« di ni vî sînin. 

Ji bo na nî þankirina van dengan di destê me de du herf he ne: »k« û 

»q«. 

Gelo bi kîjkê den gê pêþ kî û bi kîjkê den gê paþ kî di vêt bête nî þan 

kirin. 

Deng we kî ji pê þiya devê mirov derdikeve pêþ kî û ga va ji pa þiyê derdikeve 

paþ kî ye. 

Herwekî »r« paþ kî û »t« pêþ kî ye. 

Ji ber ko den gê »r« ji qi ri kê û den gê »t« ji pê þiya wî derdikeve. 

Di zimanê fren si zî, elmanî, û di hi nên din de »qu« dengekî di de ko 

rast bi rast den gê wê »t«-yê ye ko di pir sa »kar – f£˜« de têt bi hîstin. 

Xelkê eþîra Bêrtî ji çaryekê re ca ri nan »kart« di bêjin. Di zimanê frensizî 

de jî »quart« he ye û ma na wê jî çaryek e. 

Tinê fren siz »t«-ya pa þîn nax wînin û wek »kar – f£˜«-a kurd man cî 

bê »t« dix wî nin. Di van du pir san de den gê »qu«-a fren siz û »k«-a 

kurdî wek hev in û di ti tiþ tî de ji yek hev ne ci da ne, ne kêm, ne 

zêde ne. 


Belê me go ti bû ko »r« dengekî paþ kî ye. he rç end ev deng, rast bi 

rast di zi ma nên arî de nîn be jî, di navbera »k« û »q« kêm û zêde ferqek 

he ye, û di wan zi ma nan de jî her fa »q« di es lê xwe de, go ra den gê 

herfa »k« dengekî paþ kî nî þan di ke. 

Zimanên la tî nî ên îrû vî den gî pe rî car bi her fa »c« nî þan di kin. Ji ber 

ko ev du her fên ha, di zi ma nên es lî de, be rî ha ti na pê, zimaninen 

latî nî ên îrû bi hev gu he rîne. 

Di zimanê la tî nî ê kevn de »k« bi ti nê di pir sên »kaeso« û »kalendae« 

karî bû xwe hi lîne di ên ma yîn de »c«-yek ke ti ye þûna wê ko xel kê 

Romayê ew mîna »k«-yek bi lêv di ki rin û dixwendin. Herwekî di pirsên 

»cable, café, corbeille, corbe, cristal« de, ko bi »c«-kê têne nivîsandin, 

û ev »c« go ra den gê »qu«-yê dengekî paþ kî di de. Lê be lê di 

zimanê el ma nî de ko ev »k«-yên ha bi »c« ne gu hê rîne ev pirsên ha bi 

»k« tê ne ni vîsandin: »Kab le, Korb, Kaf fe, Kof fer, Kris tal« 

Niho divêt em hi ni kî bi bi ha yê »k«-ya kur dî ê den gî mi jûl bi bin. Ji 

bo na wê jî ezê »k«-ya kur dî dey nim ber »c«-ya fren si zî û »‚«-a ere bî. 

Dê em pirseke frensizî bi bin: »cri« den gê »c«-ya wê ge lek nî zî kî »q«-ya 

me ye, û di navbera vê »c«-yê û »q«-ya pir sa »qîr« he ma ti ferq nîne û 

ma na wan jî yek e, »cri« di fren si zi yê de »qîr« e. 

Wekî niho, mirov dikare pirsa kurdmancî »qrên« bi el fa bêya frensizî 

wek »crên« bi ni vî sîne. 

Li ser berhevdanîna dengê van her fan min çend tecribe çêkirine ko 

di za nî na wan de hin fêde hene. Herwekî: 

1. Min ji hin xor tên kurd re – ko ew hî nî el fa bêya kurdî ki ri bûn 

– pir sa »cristal« da ni vîsandin. Tevda li xwe geriyan û pa þê bi hev 

re herwekî di el ma ni yê de tête nivîsandin di þiklê »Kristal« de ni vîsandin. 

2. Min ev pirs ji hin xor tên kurd re da ni vîsandin ko herfên ere bî 

nas di ki rin lê li ere bî ni za nî bûn. Bi »r«-kê ko di þiklê »v£¥®–« de 

nivîsandin. 


3. Min ev pirs ji kur de kî re da ni vîsandin ko bi erebî di za nî bû bi sa lan 

di med re se yan de xwen di bû, melayê min be rî ko bi ni vî sîne, hinikî 

sekinî, pirs çend ca ran bi lêv kir, di gu hê xwe re kir û ji min re got: 

4. Gora bilêvkirina kurdekî ne zan ko bi ere bî ni za ne di vêt »v£¥±®–« 

bête nivîsandin. Lê ko bi ere bî ha te xwen din den ge kî paþ kî dê bi dit 

ko ji hun di rê qi ri kê têt û kurmancekî nezan nikare derê xîne û we ke 

xwe bi lêv bi ke. Ji lew ra bi im la ke ere bî û fe sîh di vêt »v£¥±®˜« bête 

nivîsandin. 

5. Min ev pirs ji ere be kî re da ni vîsandin. Qet li xwe negeriya û ta vil 

di þiklê »v£¥±®˜« de ni vîsand. 

Nisbeta »q« di zi ma nê kur dî de 150:33798 û ya »k« 1056:33798 e. Ya nî 

di zimanê me de »k« ji »q« bêtir e, û ni vîsandina »k« ji ya »q«-yê hêsanîtir, 

siviktir e, û »k« ji »q« zûtir tê te ni vîsandin. 

Ji se be bên bingehî pê ve ko yek bi yek ha ti ne ra ve ki rin, ber vê ye kê 

jî me nî þankirina »r«-ê bi »q« û ya »t«-ê bi »k« çêtir û ras tir dîtin. 

C, Ç 

Di des tê me de »c« û »ç« ma ne. Me ev ji bo na nî þankirina dengên 

»_« û »c« hi la nî bûn. 

Gora eslê van her fan den gê »c« ji »ç« bêtir bi »c« di hat nî þan ki rin. 

Herwekî di la tîniya kevn, di babelîska þe þa de, ko di ket pê þiya »e, i, y, 

æ, œ« den gê »c« a me di da, mîna dengê »z« ya el ma nî, we kî ni ho di 

pirsên jê rîn de: »Ceres, Cicero, centum, circus, Cyrus, Cæsar, cœ tes, 

caremonia« 

Digel vê hin dê me ev herf ji pê þi ya xwe ve kir, den gê wê ê kevn da alî 

û em di wa rê qebaleyê de man. Ji ber ko qe ba le li des tû ra me a pê þîn 

çêtir dihat û ji bo na fe da ki ri na wê des tû rê çi fêde çi ko te kî he bû. 

Di zi ma nî de nis be ta van jî he ma yek e: »c« 102:33789, »ç« 103:33789. 

Di en ca mê de me den gê »_« bi »c« û yê »c« bi »ç« nî þan ki rin. 


Li hi re dix wa zim tiþtekî di çavên xwendevanan re bikim. 

Ew den gê ko di el fa bêya erebî de bi »c« tête nî þan ki rin di hin de verên 

Kurdistanê û di pir si nan de ne wek den gê xwe ê nas lê bi awa kî 

din têt bi lêv ki rin. Bi awa kî we lê ko ser den gê »z« ya el ma nî di çe. 

Dengdêr 

Herwekî me be rê jî go ti bû deng dê rên kur dî di drêj- an kin bûna dengên 

xwe de ser se ki nî ne. Ya nî deng dêreke drêj ticaran kin nabe û ya 

kin drêj [na be]. 

Di yûnaniya kevn de dengdêr ho lê bûn, deng dê rek geh kin geh drêj 

ne di hat xwen din. Ti nê di yûnaniya kevn de dengdêrinen navîn jî 

hebûn ko di zi ma nê me de nînin. 

Dengdê rên kin ev in: e, i, u 

Dengdê rên drêj ev in: a, ê, î, o, û 

A, O 

Ev du deng dê rên ha di zi ma nê me de jî wek yên zimanên din têne bi 

lêv ki rin, lê her gav drêj in û ti car kin na bin. 

Weko: 

A çak dar pak bar 

O zor gol lor 

Tinê di za rê nîvro de carinan wek »eu«-ya fren si zî û »o«-ya bi tir kî 

tête xwendin. Hingê bi da nîna du deqan li ser »o«-yê tête nî þan ki rin: 

köl, göl. 

Ê 

Ga va me se hîtiya denganiya kurdî di kir em ras tî dengekî ha tin ko 

nî zî kî »ä¾Åº‡ Yä©¥•«-yê ere bî ye. 

Ev den gê ha ko di ca ra pê þîn de li »a«-yeke kin dimîne di rastiyê de 


ne »a«-ye ke kin e, û ni ka re bi be jî. Ji ber ko di zi ma nî de »a«-ya drêj 

heye û ki na wê ni ka re he be. 

Di en ca mê de xu ya bû ko ev den gê ha ji »e«-ke stûr pê ve ne ti deng 

e. Be lê ev den gê ha »e«-ke we lê ye ko stûr tête xwendin û he rçî dengdarên 

ko di dêre stûr di de xwen din. 

Ev den gê deng dê rê ti nê di hin de ve rên Kurdistanê de tête bihîstin, 

ne di he mî de ran de. 

Hebû ko em vî den gî bi da nî na du de qan li ser »e« nî þan bi kin. Herwekî 

»e«-yên pir sên »pëz« û »sëd« ko bi her fên ere bî bi »n« û »k« 

wek »Ùˆ« û »¬« dihatin nivîsandin û deng da rên wan stûr di ha tin 

xwendin. 

Ji hê la din ev fer qa bi lêvkirinê di hin pir sên ere bî de ko ke ti ne hundirê 

zimanî tête dîtin. 

es ker ereb elî 

ës ker ëreb ëlî 

Bê þik e ko awa yê bi lêvkirinê bi »pez, sed, es ker, ereb, elî« li den ga yiya 

kur dî çêtir tê û di ris tir e. 

Ez ko bo tî me van »ê«-yên ha ne wek pi ra ni yê, lê wek hindikayiyê, 

yanî stûr »ë« bi lêv di kim. Di gel vê hin dê, ma dam em îrû el fa be kê 

ji bona zimanekî – ne ji bo na zar û zarawayan – çêdikin ev dengê 

ha ni ka ri bû bête nî þan ki rin. Her we kî me jî nî þan ne kir û ne xis te 

elfabêya xwe. 

Min pir sên jo rîn, ji hin xor tên eþîra xwe û eþî rên do rê – ko hî nî el fabêya 

kurdî ki ri bûn – da ni vî san din. Qet li xwe ne ge ri yan û bi »e«-ke 

adetî ni vîsandin. Hingî min ji wan re ji »ë«-ya stûr qal kir. 

Bi awa kî we lê li min ve ge ran din ko pê me se le sa fî ki rin. Ji min re 

gotin: »Di nav wan her fan de ko te nî þanî me ki rin, me bêdiþwarî ew 

herf pey da kir ko wî den gî bikare xuya bike. Jê di yar e ko ew deng 


tinê bi wê her fê tê te nî þan ki rin û ne bi her fe ke din.« 

e, i, u — ê, î, û 

Ni ho, me ev þeþ herf he ne ko di pêþberê hev de du to vên di þiklî de 

nî zî kî hev di tînin pê. 

Em van çarên jê rîn bibin destê xwe û bi van mi jûl bi bin: 

e, i — ê, î 

Lê her we kî me be rê jî go ti bû, di dengayiya kurdî de, deng dêrek carinan 

drêj nabit, yanî he rçî deng dê rên ko kin in drê jên wan nîne û 

herçî drêj in ki nên wan pey da na bin. 

Ber vê ye kê deng dêra »e« he rçend bête drêj ki rin ti car na bit »ê« ji 

ber ko cih der kên wan ji hev ci da ne. Her we kî »i« jî bi drêjxwendinê 

nabit »î«. 

Di des tê me de ti her fên din ne ma bûn, û gora destûreke me diviya 

bû em bi her fên hevduanî emel me kin. Ji lew ra ji bo na nî þankirina 

to fa pa þîn me ev »^« nî þana ha pejirand û na vê wê kir bi lin dek. 

Ev nî þa na ha di hin el fa bê yên din de jî he ye. Lê bi vê fer qa ko di 

elfabê yên din de den gê deng dê ran we ke xwe di hêle, cihderkên wan 

naguhê rîne, tinê bilind dide xwendin. Di elfabê ya me de du ka rên 

wê he ne: Den gê deng dêran diguhê rîne û bi lind di de xwen din. Lewma 

deng dê rên bi bi lin dek he mî jî drêj in û tucar kin na yên xwendin. 

Gora destû rên me ên bin ge hî, ko ji bo na çêkirina elfabêya xwe me 

pêk anî û di pê þiya vê ben dê de me da za nîn, diviya bû ko em bê 

sebebeke zor ji elfabêya tirkan dûr me ke vin. 

Li hi re, di her fên »i« û »î« de em ji ya wan dûr ke tin. 

Tirk »i«-ya kin bi »i«-ke bê niq te nî þan ki rin. He ke me we lê bi ki ra û 


»i«-ya kin bi »i«-ke bê niq te û ya drêj bi »i«-ke ade tî nî þan bi ki ra çêtir 

ne di bû. 

No, ji ber ko »i« ke bê niq te di nav her fên »u, n, m« û di pêþ- û pa þê 

hin her fan de tev lî wan di be û ji wan de rêxistana wê di ke ve diþwariyê. 

Ji xwe tirk jî piþ tî çêkirina elfabêya xwe pê he si yan û ji bo na ve qetandina 

»i«-ke bê niq te ji her fên jo rîn – ko ke ti ye rex an na va wan – 

ser her fa ko be rî »i«-yê di hat iþaretek berdidan. 

Bê þik e ko me ni ka rî bû em bikevin nerastiyeke welê ko ji ali yê da niyê 

xwe ve ha ti bû nî þan ki rin. 

Jê pê ve, her we kî heta niho xuya bû, ji lew ra ko den ga yi yên van du 

zimanan cida ne, isû lê deng dê rên kur dî bi vê ne vê ji isû lê tir kan dûr 

ketiye. 

Tinê di he qê vê »i«-yê de tiþtekî din he ye. Di bê jin ko di za rê nîvro 

de ev »i«-ya ha carinan ziravtir tête xwendin. Nemaze di izafetan de. 

Ji ber ko di za rê nîv ro de mê û nêr ne ma ne, jê ke ti ne û izafeta erebî 

yekcar xwe xistiye nav wî za rî. 

Wekî ni ho, di za rê ba ku rî de, go ra mê- û nêrbûna pirs û na van du 

þikl he ne: 

kurê Re mo ke ça Re mo 

kurê di Re mo ke ça di Re mo 

Lê di za rê nîv ro de, ji ber ko mê û nêr nî nin, ev ter kî bên ha wek izafetê 

têne gotin. 

ku ri Re mo 

ke çi Re mo 

Ev iza fe tên he nê di za rê ba ku rî de jî pey da di bin, lê ne di zi ma nê 

axaftin û ni vîsandina adetî de, lê be lê di zi ma nê da bê »edebiyat«-a 

kevn de, ne ma ze di þih ran de ku bi wez na erû zê ha ti ne ni vîsandin. 

Di zi ma nê ba ku rî de ev iza fe tên ha wek pirs û ter kî bên biyanî ne, di 


nav dîwanan de mane û ne ke ti ne zi ma nê xel kî. Weko: 

xZ®Å› á±œ h ß ä ydZ¯½… 

Bi el fa bêya me û go ra bi lêvkirina kurdiya xwerû, herwekî xelk bi lêv 

dikin ev misra’di vêt ho lê bête nivîsandin: 

Beg za de ye yek ji nes li-mîran 

Navbera »nesli« û »mîran« me xêzkokek êxist, pê þiklê wî ê bi ya nî 

xu ya di be. 

Digel vê hin dê mirov nikare bibêje ko »i«-yên iza fe tên ere bî her gav 

wek »i«-yên kur dî kin û stûr tê ne xwen din. Ji ber ko di wez na erû zê 

de ji bona destxistina ahengê ev »i«-yên ha ko »–«-a iza fe tê ne carinan 

drêj û drêjtir jî têne xwendin. 

Lê he ke di za rê nîvro de »i«-yin he ne ko ji »i«-ya ade tî ziravtir têne 

bi lêv ki rin ev zi ra vî ne ji gu hê rîna cihderka dengî, bel ko ji gu hê rîna 

rengê den gî tête pê ko na ye nî þan ki rin. 

Ji xwe di zi ma nê me û di her zi ma nî de deng dêr û tevayiya herfan 

gora zar, zarawan kêm û zêde, bi ferqinan têne bi lêv ki rin, zi rav û 

stûr di bin, hewr we kî di bi rê xwe de bête gotin. 

Û 

Ev deng dê ra ha, deng dêreke bilind e, herwekî di pir sên »dûr, kûr, 

zû« de tête xwendin. 

Piraniya kurdan vê deng dê rê wek el ma nan ya nî stûr û hindikayiyeke 

ki çik wek fren si zan ya nî zi rav dix wînin. 

U 

Ev deng dêreke welê ye ko di zi ma nî de he va la wê nîne. Ev dengdêra 

ha ji du her fan, ji deng da rek û deng dêrekê hevedudanî ye. 

Ji bona qenc xuyakirina dengê vê deng dê rê be rî ewi lî emê bi den gi- 


nen din mi jûl bi bin. Ew bi xwe den gê vê deng dê rê dê xu ya bi kin. 

Di her zi ma nê arî de pirs di ka rin bi du deng da ran dest pê bi kin, bi 

gotineke din herwekî deng dê rek di na va pir sê, di pê þiya pirsê de jî 

dikare du dengdaran bidêre. 

Weko: blûr, xwar, stûr, qrên, stan din, braþtin ... 

Di zi ma nê me de den ge kî din jî he ye ko li den gê vê deng dê rê di mîne. 

Ew deng jî den gê »xw« ye, we kî di pir sên jê rîn de: 

xwe xwîn xwa rin xweh 

Ev den gê ha jî her we kî di pir sên »blûr, stûr, qrên, ...« de tête dîtin 

ji du dengdaran hevedudanî ye û ke ti ye pê þiya dengdêrekê. Lê bi vê 

fer qa ko di deng da rên din de her du deng dar ci da ci da têne bi lêv 

kirin. Lê we kê »x« û »w« dikevin teniþta hev, »x« li pê þiyê, »w« li pa þiyê, 

ev her du deng dar di ke vin nav hev, li hev di ke lin, û ji wan den gekî 

we lê der têt ko mi rov di ka re bi bê je ko ew ne den gê du her fan e, lê 

belê den gê herfeke serxwe ye, ko di awayê bi lêvkirina wê de ferqeke 

eþkere heye. 

Belê ev her du deng dêr di ke vin nav hev û pêk ve têne bi lêv ki rin. 

Herwekî di pir sa »xweþ« da. Di vî den gê hevedudanî de den gê ra ser 

»x« ye û rind tête bihîstin, û den gê din ko ren gê wê di gu hê rîne »w« 

ye. Di za rê di mi lî de pir sa »xweþ« bûye »weþ«. Jê xu ya ye ko her fa 

pa þîn »w« ye û »x« ji pê þiyê ke ti ye. 

Vêca, wekê ev du deng da rên ha »w« û »i« ne ewçend dikevin nav hev 

û li hev di ke lin ko ji wan den ge kî nû û deng dê rî derdikeve. Ev dengê 

ha di vi ya bû bi herfeke serxwe bihata nî þan ki rin. 

Me evê ha bi »u«-yeke bêbilindek nî þan kir û »u«-ya bibilindek ji 

bona »û«-ya drêj hi la nî bû, her we kî jor ve ha te dîtin. 

Bi vî awa yî ji bo na deng dê rên kur dî qeydeyek hate danîn; deng dê rên 

bilind bibilindek in û ên kin bêbilindek in. 


Ev deng dê ra ha ko di xwe de deng da re kê ve di þêre; herwekî pêþdetir 

bête rave kirin, dengdaran, nemaze çendekan, ji dengên xwe ên ade tî 

stûrtir dide xwendin. 

Me go ti bû ko »u« ne ki na »û« ye. Ji ber ko di den ga ni ya kur dî de 

dengekî deng dê rî carinan kin û ca ri nan drêj na bit. He rçend ji bona 

guhên ne hînbû yî di ca ra pê þîn de wek nî zî kî hev xu ya bi bin jî di rastiyê 

de ji hev ci da ne û cih der kên wan ci da ne. 

Guhekî ko qenc hî nî denganiya kurdî bûye bê ti diþwariyê di ka re vê 

ferqê rind bi bi hîse û tê de rîne. 

Digel vê hin dê em dikarin birhaninen welê peyda bikin ko bê arîkari 

ya gu han, rast bi rast bi çavan bê ne dîtin û seh ki rin. 

Ji bo na vê ye kê jî emê ba la xwe ji hin deng dê rên biyaniyan re bidin 

ko we kê dikevin zimanê me xwe di gu hê rînin. Ziman wan napejirîne 

»qebûl na ke« deng dê re ke xwe di xe þû na wan. 

[Ùem me ya] » z « ere bî »û«-ye ke kin e. Lew ma ko di zi ma nê me de 

»û«-ya kin nî ne di wan pir sên bi ya nî de ko » z « he ne ev » z «-yên ha 

dikevin û li þûna wan »i«-yeke kurdmancî radibit. 

Wekî ni ho di pir sên jê rîn de: 

mi rad dZ®› 

midîr ®¬› 

mih tac _£¥©› 

mi sil man x£¿¾±› 

Silê man x£¿Å¾ 

Ji lew ra we kê zi ma nê me bi her fên ere bî di ha te ni vîsandin di nî þankirina 

vî den gî de diþwariyeke mezin dihate pê. Ji xwe, ev deng di 

nivîsarên kevn de ti car qenc û rast ne ha ti ye nî þan ki rin. Ji ber ko di 

nav her fên ere bî de jê re ber dêlkek ne dihate dîtin. 

Ji bona rindxuyakirina doz û go ti na xwe em bi pir sa »sund« xe rîk 

»mijûl« bi bin. Di pir sa »sund« de den gê »u«-yê bi » z «-kê an bi »z«-kê 


dihate nî þan ki rin û pir sa sundê di þiklê »¬œÂ« an »¬À, ¬À« de di nivîsandin. 

Lê di her du þiklan de jî den gê »u«-yê weke xwe xuya ne 

dibû. Ji ber ko bi » z «-ê den gê »û« dihate nî þan ki rin û » z « dengekî 

welê nî þan di da ko di zi ma nê me de nî ne. Lew ma ko [ùemmeya] » z « 

erebî ko »û«-yeke kin e di zimanê kur dî de nîne. 

Lê bi her çî awa yî jî ha te ni vîsandin ev dengdê ra ha den gê xwe ê pê þîn 

win da ne kir, di de vê xel kê de we ke xwe ma û ge hiþ ti ye me. 

Ji ali yê din ev deng dê ra ha di nav zi manî de bi deng dêrinen din diguhêre 

û pê jî xu ya di be ko ev deng dê ra ha ne »û«-yeke qin e. 

Guhê rî na wê bi du awa yan çêdibit: bi »i« û bi »o« 

Di þiklê pê þîn de gu hê rîn ne bi te va yî ye. Ji »u« ko ji »w« û »i« yê 

hevedudanî ye »w« di ke ve û »i« bi te nê di mîne: 

swi war su war si war 

þwiþ tin þuþ tin þiþtin 

Di þiklê di wim de »u« di gel deng dê ra ko di paþ wê re têt winda dibit 

û li þûna wan dengdêreke bilind, »o«-yek ra di bit: 

cuht 

suh tin 

cot 

so tin 

Ev »u« ca ri nan, deng dêran jî bi xwe re di bit: 

bihurîn bo rîn 

Ev den gên ha, be rê di zi ma nê fa ri sî de jî he bûn. Lê pêþdetir jê ketine. 

Digel vê hin dê di ni vîsandinê de þiklên xwe we ke xwe hi la nîne: 

xwa her xa her ®ZÂ‹ 

xweþ xoþ jyÂ‹ 

xwas ten xas ten ã¥ZÂ‹ 

xwa ce xa ce ä‰ZÂ‹ 


Herwekî ni vîsevanê zimananazîveke farisî »çf£• }£¿Àf« qa la wan 

kiriye, lê bi awa kî na te vav. 

»Di zimanê fa ri sî de ji van pê ve du her fên din jî hene ko mirov wan 

dikare bi »Â‹«-yeke bi sê niq tan û bi »Â–«-yeke bi sê niq tan nî þan 

bike. Ev dengên ha hetanî îrû di zi ma nê fa ri sî de di jîn û di do ra Kurdistan, 

Xozistan û di Þîrazê de tê ne bi lêv ki rin.« 

Mayî na van den gan di wan do ran de ji hik mê denganiya kurdî ye. Ji 

ber ko çiyayên Kur distana Ecemistanî heta Xozistanê drêj di bin û li 

Þîrazê gelek kurdên bextiyarî he ne. 

Ev »Â‹«-a ko bi sê niq tan tête nî þan ki rin ji »xwe«-ya me pê ve ne ti 

tiþt e. »Â–«-a bi sê niq tan jî »q«-yeke kurdî ye ko »u«-yeke me ketiye 

pê þiya wê. Ji xwe me be rê jî go ti bû ko »u«, nemaze hin dengdaran, ji 

ber ko di wê de deng da re ke ve þartî he ye, stûr di de xwen din. 

Nivîsevanê rehnimayê rind ba la xwe da bû ko ev »t«-yên ha ji ên 

adetî stûrtir, lê ji »r«-ê siviktir tê ne xwen din. Ji lew ra bi zêdekirina 

niqtekê ser »r«-ê dil kiriye dengê wê binermine û dengekî nav be ra 

»t« û »r«-ê bisekinî ne. Ev deng jî ji den gê »k«-yên pir sên jê rîn pêve 

ne tu deng e: kul, kur, kun, kuç. 

Lê, ji ber ko zi ma nê fa ri sî zemanekî drêj bi her fên ere bî ha ti ye ni vîsandin 

û pê da beke wî me zin he ye û ge lek pir sên ere bî têketine û 

denganiya erebî bi ge le kî lê hikm ki ri ye, ew den gê ko me bi »u« nî þan 

kir di zi ma nê ece man de yek car win da bûye û bûye »z«-ke ere bî. 

Nivîsevanê rehnimayê ji ber ko ni ka ri bû deng dê rê bi bîne, bawer kir 

ko ev den gê dengdareke serxwe ye, ji »t«-ê ci da ye. Ji lew ra ew bi 

»r« ke sê niq tan nî þan kir. 

Herwekî xwendayinen me ko di medresan de xwendine û di bin hikmê 

isû lê elfabêya erebî de ma ne di bê jin ko di zi ma nê kur dî de jî, 

ji »r«-ê pê ve du »t«-ên din he ne. Mîna dengdarên ere ban: »i« û 

»k«, »\« û »m«. 


Nisbeta herfên kurdî 

1. Nisbeta giþtî 

a 1 500 î 700 þ 160 

b 650 j 300 t 400 

c 120 k 650 u 120 

ç 150 l 450 û 450 

d 840 m 550 v 500 

e 2 200 n 1 300 w 350 

ê 1 000 o 400 x 340 

f 150 p 120 y 200 

g 200 q 140 z 150 

h 350 r 1 100 

i 1 800 s 340 

2. Di destpêka bêjeyan de 

a 97 î 12 þ 188 

b 238 j 22 t 275 

c 135 k 417 u 0 

ç 179 l 96 û 4 

d 282 m 259 v 44 

e 120 n 126 w 28 

ê 11 o 5 x 227 

f 111 p 195 y 4 

g 184 q 215 z 148 

h 258 r 170 

i 16 s 292 

Ev herdu cedwel û ya li rûperê 34-ê ji pirtûka Celadet Alî Bedir-Xanî 

û Roger Lescotî »Grammaire kurde – dialecte kurmandji« hatine girtin. 


3. Nisbeta herfan di zaravayên cida de 

Bakur Baþûr Rojavayê Rojavayê 

bakurê bakurê 

(Palo) (Siwêrek) 

a 239 232 292 292 

b 73 90 67 68 

c 10 20 27 28 

ç 29 24 27 26 

d 101 109 95 94 

e 378 564 386 389 

ê 170 85 151 167 

f 12 6 13 12 

g 44 51 40 38 

h 56 47 53 53 

i 337 291 308 296 

î 139 160 142 145 

j 62 10 0 5 

k 116 137 88 89 

l 64 130 66 63 

m 112 140 114 114 

n 260 231 238 253 

o 60 44 115 121 

p 27 28 30 29 

q 11 14 14 13 

r 191 209 212 222 

s 41 45 39 41 

þ 57 69 57 55 

t 133 131 86 90 

u 29 37 38 38 

û 62 54 40 44 

v 65 0 69 71 

w 83 161 95 98 

x 50 33 39 41 

y 51 68 45 44 

z 38 36 77 76 


II. Bingehên gramera kurdmancî

Rêmanên ber pêþkî 

Gramêr 

1 Gra mêr tevayiya qeydeyên rastaxaftin û rast ni vîsandina zmên e. 

Zmanê kurdmancî 

2 Zma nê kurd man cî zma nê mi le tê kurd manc e. Kurd manc pê da xêvin, 

din vî sînin û bi go ti nên din his û fik rên xwe pê eþkere dikin. 

Hêmanên zmên 

3 Di zma nê dev kî de hêmanê bin ge hîn deng e. Deng bi tîpan têne 

sekinandin û bi wan zma nê ni vîskî dest pê di ke. Bi tîpan kît û bi 

kîtan bêje bi hev dikevin. Pirîcar bêje an kesekî an tiþtekî di ni mîne. 

Û ga va çend bê je bi awa kî manadar digehin hev ji wan komek çêdibe. 

Ko mek fik re ke tam di de za nîn. 

Bi peyhevketina komekan qiset tête pê. Qi set bi mi ja re kê mi jûl di be 

û ew zman bi xwe ye. Ji go ti nên jorîn di xu ye ko hêmanên zi mên çar 

in: 

Tîp: a g ê y h o p m j 

Kît: ta, den, ser, co, rût, a, poz, ê 

Bêje: hesp, pe yar, xa nî, spe hî, go tin, we re 

Komek: Par ez çû bûm Rewanê. Îro din ya sar e. Gun dê me di nav be ra 

du avan de ye. 

Tîp 

4 Her den gê ko di dev û qi ri ka me de pey da di be, li ser ka xe zê bi iþaretekê 

tê te se ki nan din. Ji wan iþaretan re tîp di bêjin. 

Tî pên zma nê kurd man cî 

5 Di her zma ne kî de he rçend deng hene ewçend jî tîp pey da di bin. Ji 

ber ko di zma nê kurd man cî de sih û yek den gên bin ge hîn he ne ji 

lewre tî pên zma nê kurd man cî sih û yek in. 


Hûrek: a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s þ t u û v w x y z 

Girdek: A B C Ç D E Ê I Î J K L M N O P Q R S Þ T U Û V W X Y Z 

5 Bi ade tî û gelemperî em bi hûrekan dinivî sînin. Girdek kêm ca ran 

tên is tîmal kirin. Komek bi girdekekê dest pê di ke. Tîpa serenavekî a 

pê þîn hergav girdekek e. 

Dengdayiya tîpan 

6 Tîp ji awi rê dengdayiyê ve bi du bi ran le va di bin: deng dêr û dengdar. 

Dengdêr 

7 Deng dêr ew tîp in ko bi se rê xwe ji de vê me der tên û den ge kî mû sîqayî 

tînin pê. Deng dê rên zma nê kurdmancî heþt in: a e ê i î o u û 

Dengdar 

8 Deng dar ew tîp in ko bêî arîkariya dengdêrekê nikarin ji devê me 

derkevin û den ge kî mu sîqayî bînin pê. Ew di de vê me de di ke vin hin 

ci han, wek lêv, dran û ezmandev û ji wan pêj ne ke ker pey da di be. 

Dengdarên zma nê kurdmancî bîst û si sê ne: b c ç d f g h j k l m n 

p q r s þ t v w x y z 

ÞA NEK 

Di pra tî kê de deng dêr ji deng da ran bi awa yê jê rîn têne derêxistin. 

Dengdêr bi se rê xwe jî dikarin kîtekê bînin pê. Lê deng dar bêî dengdêrekê 

tu kî tê na yînin pê. Her we kî di kîta »par« de he ke me deng darên 

(p) û (r) xis tin û (a) bi te nê hiþt ew (a) bi se rê xwe jî kîtek e. Lê 

(p) û (r) bêî (a) yê, an deng dêreke din, nikarin kîtekê bînin pê. 

Doma dengdêran 

9 Deng dêr ji awi rê do mê ve bi du bi ran par di bin, kurt û di rêj: 

Dengdê rên kurt: e i u 

Dengdê rên di rêj: a ê î o û 

Dengdê rên kurt bi der be kê ji de vê me der tên, de vê me bi nî vî ve dibe, 

do ma wan hin dik e û ew tu ca ran di rêj na bin. 


Dengdê rên di rêj ga va ji de vê me der tên dom di kin, de vê me bi te mamî 

ve di be û ew tuca ran kurt na bin. 

Herçend dengdê rên kurt (e i u) û deng dê rên di rêj (ê î û) ji ali yê þikilî 

ve nîzingî hev bi bin jî, ji ali yê den gî ve ji hev dûr û ge le kî bi ferq in. 

Ji ber ko cih der ka her ye kê ci da ye. 

Xweseriya hin dengdêran 

10 Deng dêrin hene ko nikarin bikevin pê þî an pa þiya hin dengdaran. 

Hinên din jî di pê þî an di pa þiya bêjeyan de peyda nabin: 

I 

Ev deng dêra ha bi gelemperî na ke ve pê þî an pa þiya bêjeyan. Yanî bêjeyên 

kurd man cî ne bi (i) yê dest pê di kin ne jî pê te mam di bin; ji hin 

da çek û pronavan pê ve; mî na: li, di, ji, bi, çi 

Ji milê din bêjeyên ko di es lê xwe de ne kurd man cî ne, û ji zma nê 

biyaniyan ketine zmanê me bi »i«-yê dest pê di kin. 

Wek: »Ib ret, ic ra, if las, im za, in kar, in saf, iþaret«. Ji xwe kurd man cên 

kevin gava ev bêjeya ha bi lêv di ki rin »h«-yek di dan pê þiya wan û 

digotin: (hibret, hicra, hiflas, himza, hinkar, hinsaf, hiþaret). Ev bilêvki 

ri na ha he ta nî îro jî di hin ci hên Kurdistanê de pey da di be. 

ÞA NEK 

Dengdêra »i« di hin bêjeyan de û ga va kî tek bi wan bêjeyan ve dibe, 

naye xwendin, lê tête nivî san din; ji ber ko di esi lê bêjeyê de »i« he ye û 

gava kîta ko wê na de xwen din jê di be »i« tête bi lêv ki rin. We kî ni ho, 

»i«-yên bêjeyên »qetil, bihin, remil, qifil, resim, eqil, qedir, qehir, 

rikin, kevin, þi kil, qe sir, fi kir, þikir, sihir, tevin, tihin« ga va bêje bi serê 

xwe ne têne xwendin. Lê he ke kîtek bi paþi ya wan ve bû ew »i« na yine 

bi lêv ki rin. Her we kî: »qet’la wî, ev çi bih’n? bi rem’lê dizane, bi 

qif’lê, van res’man, eq’lê te, qed’rê wî, ji qeh’ran, rik’nên Birca-Belek, 

ev kev’n e, di vî þik’lî de, qes’ra jo rîn, bi vê fik’rê, þik’ra xwe, bi sih’rê, 

li ser tev’nê, ez tih’n im«. Lê ew di vê bi lêvkirinê de jî ve kîta xwe a 

bingehîn hil tînin û di þiklên jê rîn de tê ne ni vîsandin. 


qetila wî, ev çi bi hin e? bi re mi lê dizane, bi qifilê, van resiman, eqilê te, 

qedirê wî, ji qe hi ran, ri ki nên Bir ca Be lek, ev ke vin e, di vî þikilî de, qe si ra 

jorîn, bi vê fi ki rê, þi ki ra xwe, bi si hir e, li ser te vi nê, ez ti hin im. 

Lê he ke pêr an par kî tek bi wan ve bû û pê bêjeyeke nû û hevedidanî 

hate pê, he ke (i) ne ke ti ya bêjeya nû na ye ni vî san din. Ji ber ko ev 

pêr an par kît ne ma ji wê bêjeyê di bin û ev bêjeya hevedidanî bêjeke 

biserxwe ye û wê ve kî ta xwe a xwe ser he ye. (Ke vin, kev nar. Bi hin, 

bihnok. Tevin, tevnepîrk) 

Lêbelê, heke ji bervajî ve di bêjeya nû û hevedidanî de (i) ha te bi lêv 

kirin tête nivîsandin jî. (þikir, þikirdar; sihir, sihirbaz; qedir, qedirgiran) 

U 

Ev deng dêra ha bi gelemperî di ke ve pa þiya dengdarên »g, h, k, q, 

x« û di pa þiya dengdarine din de kêm caran peyda dibe. »Hunda, 

hun dir, guh, gu her, gul, gu lat, gu lok, gu man, guz van, kuç, kul, ku lî, 

kum, kurt, kurm, qub, qul, qu rç, qunders, qure, qurm, qurtik, xubar, 

xumre, xur, xurdek, xurîn, xurt«. Bêjeyên wek »du« û »tu« awarteyên 

vê qey dê ne. 

Ji milê din tu bêjeya kurdmancî bi »u«-yê na qe de, ji hin awar tan 

pêve; herwekî pê dest pê na ke jî. 

Ji xwe ev deng dêra ha hêj di zi mên de biserketina xwe ne qedandiye. 

Ji lewra û li go ra bi lêvkirina kurdmancên ko »w« û »i«-yê bi te ma mî 

li hev na xin bêjeyên wek »xurdek« bi awa yê »xwirdek« jî dikarin bêne 

nivîsandin. 

Ê, Î 

Ev deng dê rên ha tucaran nakevin ber dengdara »y«-ê. Lê he ke ev 

dengdêr bi awa kî bi »y«-yê ve bûne hingê ev ya nî »ê« û »î« bi dengdêra 

»i«-yê di gu hêrin û ev »i« di ke ve þûna wan. Wekî ni ho: 

Ê 

pê pi yên min vî pi yî 


dê di ya te vê di yê 

rê ri ya wan van ri yan (1) 

Î 

derî de ri yê me vî de ri yî 

tilî ti li yên min vê ti li yê 

xanî xa ni yê te van xa ni yan 

kursî kur si yên wî van kur si yan 

Lê he ke »y« bêî ko bi wan ve bi ze li qe ke te pê þiya van dengdêran, hingê 

(ê) û (î) he rçend (i) bê ne xwen din jî di ni vîsandinê de bi (i) yê 

nayine guhartin û we ke xwe di mînin. Herwekî di ko me kên jê rîn de 

(ê) û (i) ya bêjeyên (kî, kê, de rê) »i« tê ne xwen din, ya nî (ki, ki, de ri) 

lê di ni vîsandinê de di þikilên xwe ên es lî de têne þanî ki rin: Ev kî ye? 

Tu ku rê kê yî? Ew xel kê kûderê ye? 

Û 

Dengdêra (û) tu caran nakeve pê þiya dengdara (w). Lê he ke ev her 

du tîp bi awa kî bi hev ve bûne hingê (û) jî bi (i) di gu hêre. Herwekî 

di bêjeyênjê rîn de: 

rû ri wê min vî ri wî 

xwesû xwe si wa te vê xwe si wê 

ez bûm ez bi wam tu bi wa yî 

ez çûm ez bi çi wam tu bi çiwayî 

ÞA NEK 

Nemaze kurdmancên ko (û) yê zi rav bi lêv di kin, li þû na (w) yê li ber 

(u) yê (y) ekê di xin. Hin gê (û) ji ber ko (û) û (y) dikarin bigehin hev, 

we ke xwe di mîne û na gu hêre. 

rû rû yê min vî rûyî 

xwesû xwe sû ya te vê xwe sûyê 

(1) Ji kurdmancan birekî piçûk »ê«-yê bi »e«-yê diguhêrînin û dibêjin: 

pê pe yê min vî peyî 

dê deya min vê de yê 


Ji xwe di zma nê kurd man cî de bêjeyên ko bi deng dêrekê te mam di bin 

kêm in. Her we kî yên ko bi deng dêran dest pê di kin ne ge lek in. 

11 Her sê deng dê rên mayîn, ya nî (a, e, o) bi her deng da rê ve di bin û 

bi tu awa yî bi deng dêreke din naguhêrin. Bi tenê deng dêra (e) gava 

digihe (e) yeke din û (y) yek di ke ve nav be ra wan, ji bo kur ti yê mi rov 

di ka re van her du (e) yan bi (ê) an bi (a) kê bi de û (y) yê yek car ji 

navê bêxe. Wekî ni ho: 

Ma se yek ma sêk ma sak 

Perç eyek pe rç êk pe rçak 

Per de yek per dêk per dak 

Be ya na me yek be ya na mêk be ya na mak 

Tî pa du ba re 

12 Di zma nê kurd man cî de tîpa dubare nî ne. Ji lew re, he ke di bêjeyekê 

de tîpek dubare bû, ye ke wan ji ber xwe de di ke ve û tî pek bi te nê 

dimîne. Wekî niho, parkî ta (tir) ga va di ke ve pa þiya bêjeyên ko bi (t) 

yê te mam di bin yek ji wan her du »t«-yan di ke ve. Ji lew re di ni vîsandinê 

de jî (t)-yek bi te nê tête nivî san din Ji ber ko di ve kîta kurdmancî 

de tî pa ko na ye xwen din, na ye ni vîsandin. 

Ev in çend mi sal: 

xurt xurt - tir xur tir 

rast rast - tir ras tir 

kurt kurt - tir kur tir 

Çend mi sa lên din: 

paþ - þîv pa þîv 

baþ - þev ba þev 

yek - kî te ye kîte 

Tî pên têvel, lê ji yek cih der kê, an ji cih der kên nîzingî hev jî na din 

pey hev: 

rind - tir 

piþt - da wî 

rin tir 

piþdawî 


i lind - tir 

dew le mend - tir 

bi lin tir 

dew le men tir 

ÞA NEK 

Digel vê hin dê û ji ber hin bêgaviyên ve kî tê, hin tîp – ne ma ze di 

da çekan de – he rçend neyin jî bi lêv ki rin, têne nivîsandin. Ew nayine 

bi lêv ki rin, ji ber ko bi awa kî tîpeke dubare ditînin pê. Lê ew ne 

bi hev ve ne, ji hev ci da, û ye ke wê di da wi ya bêjekê de û a din di 

destpêka bêjeke din de ye. 

Ez di gund de bûm. (gun’de) 

Dengbêj jî he ne. (deng bê’jî) 

Serheng gî ho tin. (ser hen’gî) 

Ji ga yê ge wir re. (gew’re) 

Ez ji kû za nim. (e’ji) 

S 

Di hin ci hên Kurdistanê de ga va ev deng dar »s« di de pey deng dêrekê 

wê hi nek tîj weke »z«-kê dix wî nin. Ev awa yê bi lêvkirinê na ke ve ni vîsandinê 

û »s« hergav weke xwe yanî »s« tête nivîsandin û bi »z«-yê 

nayeta guhartin. 

Awayê ni vîsandinê Awa yê bi lêvkirinê 

Biguhê sî ne Bi gu hêzîne 

Se le te 

Ze le te 

Ez çûm Pa rî sê. 

Ez çûm Pa rîzê. 

Ez der bas bûm. 

Ez der baz bûm. 

Ji pes nan diþ te xi le. Ji pez nan diþtexile. 

Kît 

13 Bi ve bûn û hatingirtina devê me den gek tête pê. Ji tevayiya wî den gî 

re kît di bêjin. Kît ji yek an ji ye kê bêtir tîpan hevedidanî ne. Di 

kî tên zma nê kurmancî de bi gelemperî ji ye kê he ta pêncan tîp pey da 

dibin. 

1. a ê û 

2. no an ez ma pê 


3. dev erd pêr sto kar 

4. qenc dran deng piþt 

5. stran stand 

14 Kî tên bêjeyê: Herwekî di kî tan de, ji ye kê he ta pênca tîp pey da di bin, 

bêje jî an ji kîtekê an ji çend kîtan bihevketî ne. Bêjeya ko ji kîtekê 

hatiye pê jê re ye kîte, û bêjeya ko ji çend kîtan hevedidanî ye jê re 

pirkî te di bêjin. 

Bêjeyên ye kî te: dar, dran, got, strand, xwar, deng, têr, no 

Bêjeyên pir kîte: serþok, deng bêj, mêvandar, hilfirandin, dixwîne, qermi 

çandin, balafirgeh, rojnamevan. 

Not: Bêjeyên pirkîte li gora hejmara kî tên xwe bi nav di bin: Ye kîte, 

dukîte, sê kîte, çarkî te, pênckî te ... 

Bêje 

15 Tiþ tê ko tête bî rê û di dil de ra di be fi ki rek e. Ev fi kir ca ri na þikilekî 

û carina manakê dîtine pê. Ev her du awa yên fikirê bi bêjeyan têne 

eþkere kirin. Bi gotinên din her bê je ni mînendeyê fi ki re kê ye. Wek: 

de reng, hesp, reþ, wan, ha tin, jê ... re, di gel, ez, hev raz, ber war, meh der, 

lo, zû, dix war, nêr, be lek, çavreþ, tîj, di lo van. 

Birên qi se tê 

16 Bêje li gora mana û dehkerên xwe ji hev bi ferq in. Bi re kî wan mi rov, 

heywan û tebayine nerihber yên ko bi dest têne girtin an dikevin ber 

bînahiya me þanî me didin. Birekî din tiþtine welê pêþ me di kin ko 

ew bi dest na yi ne gir tin lê di bîr û di ber çavên me de ra di bin. Ji ali yê 

din bêjeyine welê he ne ko bi se rê xwe ni ka rin tu tiþ tî ra ver bi kin, lê 

ga va bi bêjeyên din ve di bin û di ke vin nav be ra wan ma na wan di edilînin, 

dibin serî û wan bi hev re gi rê di din. Ji lew ra di her zma nî de 

bêje li gora manayên xwe û ci hê ko di qi se tê de di bin û we zîfa ko 

li ser xwe di gi rin bi çend bi ran le va di bin. Ji wan re bi rên qisetê an 

texlî tên bê je yan tête gotin. 


Di zma nê kurd man cî de bi rên qi se tê deh in: navdêr, veqetandek, rengdêr, 

pro nav, lê ker, jmar nav, ho ker, da çek, gihanek, baneþan 

Guhêrbarî 

17 Bi rên qisetê ji awi rê gu hêrbariyê ve bi du bi ran le va di bin: guhêrbar 

û neguhêrbar. Ji bi rên qi se tê pênc gu hêrbar û pêncên din ne gu hêrbar 

in. 

18 Bêjeyên gu hêrbar: Bê jeyên gu hêr bar ew in ko di qi se tê de þikilên xwe 

ên es lî di gu hê rî nin, têne tewandin û dikevin þikiline din. 

Navdêr 

Cem þîd, Sînemxan, kaxez, kerî, þîpane, piling, Herekol, can, qencî, spîtahî, 

selef, mehder, xurdebîn. 

Veqetandek 

ê, a, ên, ek, in. 

Pronav 

ez, we, ew, yên min, evê ha, çi, kî, kê, ko, kîjan. 

Jmarnav 

yek, du sed, heþtek, nîvyek, çare çar, yeko yeko, pênc bi pênc. 

Lêker 

were, dixwar, dê bihata, keti bû, di vêt, ni vîsandin, xwendi bûn, da ket, 

çikandin. 

19 Bêjeyên ne gu hêrbar: Bêjeyên ne gu hêr bar ew in ko di qi se tê de þikilên 

xwe ên es lî tucaran naguhê rînin û her gav we ke xwe di mînin. 

Rengdêr 

gewr, nû, qenc, bilintir, helesor, mezin, spehî, ni zim. 

Hoker 

holê, îro, hin gê, nik, bes, kêm, kû, ken gê, ni ho, no, be lê. 


Da çek 

di, li, ji, di ... de, ji ... re, der, di gel, be rî, pa þî, piþtî. 

Gihanek 

wek, û, an, lê, ko. 

Baneþan 

lê, lo, ax, hey, way, ho, ox. 

Vekît 

29 Vekît tevayiya isûl û qey de yên ni vîsandin û bi he ve bûna bêjeyan e. Bi 

gotinên din her bêje vekîta wê, ya nî þikilekî ni vîsandina wê î xwe ser 

heye. Bi tenê bêjeyên ko bi çend awan têne bilêvkirin bi çend awan 

jî têne nivîsandin. Herwekî: »bihurin/borîn, rih/rî, reh/ra, nêzing/nîzik, 

þehristan/þaristan, teva/teba, bihin/bîn, bi rçî/birsî, ni mêj/nivêj«. 

Ji milê din ve kît ji me re bêjeyên ko biheve dibin û yên ko bi he ve 

nabin ji hev vedigerîne û awa yê bi he ve bûna wan þanî me di de. 

Qeydeyên ve kî tê ji tevayiya gramê rê der tên. Di bi he ve bûna bêjeyan 

de qey da ge lem per ew e ko her bêje bi serê xwe tête nivîsandin û bi 

bê je yi ne din ve na bin; ji hin awar tan pê ve. We kî ni ho, di ko me ka 

»Ez di hî li nê çî rê bûm« de tu bê je bi ye ke dî ve ne bû ye, ji ber ko her 

ye ke wan ji bi rên qi se tê tex lîtekî din e. »Ez = pro nav, di hî = ho ker, li 

= da çek, nê çîr = nav dêr, bûm = lêker.« (ê) ya ko bi »nê çî rê« ve bûye 

tewang e; û te wang her gav bi nav dêr û pro na vî ve di bin. 


Niqteþanî 

30 Qi set bi hin nî þan de kan ji hev di be. Ev nî þandek dawî û bi rên ko mekê 

pêþ me di kin. Bi da nîna van nî þandekan mana qisetê çê tir li hev bi 

der têt. Ji isû lê da nîna nî þandekan re niqteþanî di bêjin. Ji milê din em 

bi niq te þaniyê, di de ma xwen di nê de ci hên ra wes û wêsihê jî di za nîn 

û li go ra nî þandekan, cih cih û kêm û zêde disekinin û bih na xwe 

didin. 

31 Nî þandekên niq te þaniyê ên bin ge hîn ev in: 

(.) Niq te 

(?) Niq te pirs 

(!) Niq te bang 

(:) Niq te cot 

(;) Niqtebihnok 

(,) Bih nok 

Ji van pê ve çend nî þandekên din he ne ko em wan kêm ca ran di xe bitînin; 

û we zî fa wan ji ên jo rîn ci da û bi awa kî din in. 

( ) Ke va nek 

«» Du nik 

— Xêzek 

- Ben dik 

Niqte 

Niqte paþiya komekê þanî di de. Ji lew re ga va ko mek te mam di be li 

dawiya wê niq te yek tête danîn: Hêv ta ri ya þevê diedilîne. Bi reþandina 

avê þewat tête vekuþtin. Bedena Diyarbekrê bedeneke kevnare ye. Xwîn 

bi xwî nê na yê þiþtin. 

Niqtepirs 

Niqtepirs dikeve paþiya komekên pirsiyariyê. Ji manê pê ve ew jî reng 

û den gê pirsiyariyê dide qisetê: Gen co ken gê ji we lêt hatiye? Hevind çi 

dinivî sî ne? Te çend kew kuþ ti ne? Kî ji de rin cê de ket? 


Niqtebang 

Niqtebang dikeve ber baneþanan û li pa þiya komekên ba ne þaniyê. Ax! 

ez çiqas tê þim! Bin ve ke ze ba min; bin ve lo lo! Way li min ax ezo! Xwedêo! 

tu bi reh ma xwe kî. 

Niqtecot 

Ga va li ber ko me kê tiþtek tête gotin an hejmartin; niqtecotek dikeve 

pa þiya komekê. Bavekî di de ma mi ri na xwe de ji za ri wên xwe re got: 

Za ro no! ez ji we re na ve kî pak di hêlim; qedirê wî bi za nin û wî we ke 

xwe hi lînin. Mirovê hê ja bi sê tiþtan hê ja ye: mêranî, xe bat û co mer dî. 

Niqtebihnok 

Niqtebihnok dikeve navbera wan hevokên ko bi hev re gi rêdayî ne û 

mana hev diedilînin û wê di bin se rî. Dewlemendî bi hi na rê ye; ne bi 

mal û pe re yî ye. 

Bihnok 

Bihnok dikeve navbera wan bêjeyên ko di ko me kê de da ne pey hev 

û bi gi ha ne ke kê ne hatine girêdan. Di vî ha lî de bih nok, bi awa kî 

cihgirtiyê gi ha ne kê ye. Ji mi lê din ev nî þandek dikare bikeve navbera 

birên komekê ên ki çik jî. Bi þertê ko bi da nîna wê ma na ko me kê 

neyit guhartin. Temo, Cangîr, He vind û Ferzende brayên hev in. Sor, 

spî, kesk û zer ren gên ala me ne. Mi rov bi axaf tin, ni vîsandin û xwendinê 

ji hey wa nan tê te ferq ki rin. Ku rên min, hon çi re bi ya min na kin 

û bi ya xel kê di kin. Em he mî, emê he rin þerê we lêt. Be lê, ez jî, ezê bi 

we re bêm. 

Rewes û vêsih 

32 Me go ti bû ko nî þandekên niq te þaniyê, di qi se tê de ci hên ra wes û 

vêsihê jî þanî me di din. He rçî niq te ne ci hê ra we sê ne; ya nî di wan de 

mirov qederekî disekine. Herçî bih nok û niqtebihnok in cihê vêsihê 

ne; û di wan de em hin dik di se ki nin. Vêsiha bihnokê ji he mi yan kurtir 

e. 

33 Nî þandekên mayîn. 

Kevanek 

Kevanek li pê þî û li pa þi ya wan pir san tête danîn ko bi sebebekê ke ti- 


ne komekê û he ke jê hatine hilanîn mana komekê ne kêm di be, û ne 

jî di gu hêre. Belayê (wê nex we þiya xedar) ez gelekî êþandim. Segmanên 

me hemiyan (qederê bîst û pênc mêr) li rê lê wer ha ti ne û þergeh girtin. 

ÞA NEK 

Li þûna kevanekan mirov dikare xêzikan jî bêxe. Be la yê – wê nex weþiya 

xedar – ez gelekî êþandim. Segmanên me he mi yan – qederê bîst û 

pênc mêr – li rê lê wer ha tin û þergeh girtin. 

Dunik 

Dunik dikevin pê þî û pa þiya wan pirs û komekên ko mi rov wan ji 

derve ditîne û têxe qisetê. Te ne bi hîstiye ko dibêjin: »Her tiþt bi zravî 

diþ kê; mi rov bi stû rî«. Ehmedê Xa nî ji bo ki têba xwe gotiye: 

»Ev mey we eger ne av dar e« 

«Kurdmancî ye ev qe der li kar e« 

Xêzek 

De ma ko qi set di ke ve þiklê axaftinê û ca rê ko xe ber bêj diguhêre; li 

pê þi ya go ti nê xêzekek tête danîn; 

Mizgînî dan ke rê û go tin ê: 

— Deh þik ji te re bû. 

Kerê li wan ve ge rand û got: 

— Êmê min kêm, ba rê min zê de bû. 

Bendek 

Bendekê da tînin navbera du bêjeyên ko di nav bey na wan de ho gi riyek 

he ye. Kariyê-belek, Kariyê-kelehê, Bir ca-Be lek, Be dir-Xan. 

Ji milê din ga va ji kêmbûna cih kî tên bêjeyê ji hev de di ke vin ev 

nî þandek wan kî tan bi hev re gi rêdide. Hingê bêje dibe du perçe; 

perçekî wê di da wi ya xêzekê de di mîne û pe rçê din di ke ve pe þi ya 

xêzeke nû. 

Ga va ev bêgavî tête pêþ, di vêt bêje kît bi kît ji hev bêne xistin; bêî ko 


tîpeke kî tê jê bi be û bi ke ve xêzeke din. Mesela heke (nermijandin) 

kete paþiya xêzekê û tê de cih ne bû; ev bêje bi vî awa yî tête birîn: 

(ner mi jan din) û ji van çar kî tan hin di vêt bi ke vin pa þiya xê zê û ên 

an a ma yîn pê þiya xêza nû, bêî ko ji tî pên her çar kî tan ne tu jî ji hev 

bibin. 


Navdêr 

34 Nav dêr ew bê je ye ko ke se kî heywanekî an tiþtekî þanî me di de. Ji 

lewre bêjeyên Zîn, pis mam, þêr, hesp, post û kursî navdêr in. Ji ber ko 

ji van her þeþ bêjeyan dido hin kesan, didowên din hin hey wa nan û 

didowên mayîn jî hin tiþtan pêþ me di kin. 

Hevenav û se re nav 

35 Nav dêr di nav xwe de û di bin ge hî de bi du bi ran le va di bin: he ve nav 

û se re nav. 

Hevenav 

36 Hevenav ji wê nav dê rê re di bê jin ko ji ye kî bê tir kes, hey wan an tiþtan 

di ni mîne û wan bi hev re bi nav di ke. Her we kî rê wî, hesp, çiya. 

Bêdiro, gava em rê wî dibêjin; ev bêje navê her mi ro vî ye ko bi rê ve 

di çe. Bêjeya hesp jî we lê ye; pê he rçî hey wa nên wî cis nî he ne têne 

seh ki rin. Bi bêjeya çiya herçî bilindcihên dinyayê he ne ko ne gor, ne 

mitik in û ji wan bi lin tir in têne bî rê. Ev in çend he ve nav: »þagirt, 

xanî, evor, ma se, can, bînahî, der zî, ke rî, pez, ke vir, dar, qen cî, xelk, 

zî wan, kes ke sor, nav ro, gi rav, þeh«. 

Serenav 

37 Serenav ew navdêr e ko bi te nê ke se kî, heywanekî an tiþtekî di nimîne 

û xwe se rî wî ke sî, wî tiþ tî an wî hey wa nî ye. Her we kî: Sado, 

Bêlan, Herekol. Ev nav dê rên ha ye ko ye ko xwe se rî mirovekî, seyekî û 

çiyakî ne. Ev in çend se re nav: Hevind, Sîpan, Xabûr, Hindistan, Hezro, 

Ke re van, Zîn, Dêrgul, Kurdistan, Agirî, Cem þîd, Fer ezen de 

Guhêrbariya navdêran 

38 Nav dê rên zma nê kurd man cî ji du awi rên tê vel ve gu hêr bar in: za yend 

û mêjer. Ev guhêrbariya navdêran bi tewangê tê te pê. 

Bi gelemperî dûpaþê nav dêran li gora zayend û mêjerê wan di gu hêrin. 

Carina jî ev gu hêrbarî bi gu hê ri na tî pe ke ra ye kî tête pê. 


39 Za yend: Di zma nê kurd man cî de du za yend he ne: mê û nêr. 

Zayendê nêr 

40 Na vên mi rov, hey wa nên nêr û na vên tiþtine nerihber yên ko kurdmancan 

ew nêr he si ban di ne, tev de ji za yen dên nêr in. Wek: »Cemþîd, 

mêþ, nê rî, ga, xa nî, gir, Fe rat, can, be ran, Xur þîd, de rî, êzing, hiþ, 

çem, ke vir, law, dir hav«. 

Zayendê mê 

41 Na vên jin, heywanên mê û na vên tiþtine nerihber yên ko kurd mancan 

ew mê hesibandine, tev de ji zayendê mê ne. Mîna: »Sînemxan, 

jin, meh, dar, çêlek, mehîn, ti fing, bi zin, bîr, gol, peh nav, He re kol, 

Hezarom, co, enî, top, ej nû, Kurdistan«. 

42 Na vên hey be rên rih ber: Di hey be rên rih ber de, ca ri na mê û nê rê wê 

heyberê bi bêjeyine cihê û biserxwe têne nî þan ki rin. 

Herwekî di bêjeyên jê rîn de: 

bra xweh 

pismam dotmam 

bû ra diþ 

kur keç 

brazî bra zê 

hesp me hîn 

ye ka ne me hû 

be ran mih 

nêrî bi zin 

dîk mi rîþk 

Lê ga va ew hey ber bi awa yê jo rîn, bi bêjeyine biserxwe û ci hê ne 

binavkirî ne, hin gê bêjeyên »mê« û »nêr« bi ser wan ve da tînin û bi 

vî awa yî zayendê wan, ya nî mê û nê rên wan di din za nîn. Di vî þikilî 

de veqetandekek dikeve navbera bêjeya rayî û bêjeyên »mê« û »nêr«. 

Veqetandek bi xwe jî za yen dê wan þanî dide. Wekî ni ho: 

kewê nêr ke wa mê 

kerê nêr ke ra mê 


pisingê nêr pi sin ga mê 

sîxurê nêr sîxura mê 

hirçê nêr hi rça mê 

gurê nêr gu ra mê 

fî lê nêr fî la mê 

kevroþkê nêr kev roþka mê 

43 Qeyda jorîn, qeyda gelemper e. Yanî mê û nê rên hey be rên rih ber, 

nemaze heywanan, bi gelemperî bi vî awa yî têne nî þan ki rin. Lê kêm 

caran û ji vê qey dê der, bêjeyên »mê, nêr, dêl, mak, mang« di ke vin 

pê þiya bêjeya rayî û bêî tu tiþ tî bi wan ve di bin; bêjeke nû û bihevketî 

ditînin pê. Hin gê ew bê je bi hev ve têne nivîsandin. Herwekî: »nêreker, 

ma ker, mêkew, dêlegur, mange« 

ÞA NEK 

Zayendê heywanekî, carina, bi veqetandek û te wan gê jî tête nî þan 

kirin. Gava em dibêjin: »hespa min bîne« an »ke ra min bîne« xu ya ye 

ko em qa la me hîn û ma ke rê di kin. Dîsan gava em dibêjin: »ez li hespê 

si war bûm« an »ez li ke rê si war bûm« ge lek kifþ e ko hey wa nê ko 

em lê si war bûne »mehîn« an »maker« e û ne »hespê nêr« û »kerê 

nêr« e. 

44 Mana zayend: Bê je yin he ne ko ga va ma na wan di gu hêre zayendê wan 

jî tête guhartin. Mesela »dar« ga va bi ma na da ra he þîn e mê ye »Vê 

darê ji min re da we þîne«. Lê ev »dar« bi xwe ga va bi ma na da rê hiþk 

e nêr e »Vî da rî ji min re biþ kê nîne«. 

45 Di za yen dê hin nav dê rên ko tiþtine nerihber dinimînin kurdmanc ne 

yek in. Hi nan ew nêr, hi nên din ew mê hesibandine. Ji wan bêjeyan 

tiþ tê ko he ta ni ho me ka ri bû em bi se ni fînin bêjeyên jê rîn in. He ye 

ko hi nên din jî pey da bi bin: çax, wext, mix dar, qe der, sîng, kur sî, balgih, 

xe ber. 

Wezîfeyên nav dêrê 

46 Nav dêr di ko me kê de ge lek we zîfan dibînin. 

Bi kur tî ên bin ge hîn ev in: 


Ki rar: 

So ro îro ji ba jêr hat. 

Bireserê lêkerê: Min So ro dît. 

Min ji So ro re got. 

Bireserê nav dê re ke din: Ki têba Soro nû ye. 

Pêveberê lêkerê: Xe rîbî ne tu çek e. 


Mêjer 

47 Di gra mê rê de mêjer ew xweseriya navdê ran e ko nav dêr pê hey be reke 

bi te nê an heyberine gelêr dikarin þanî bidin. Bi gotinên din mêjer 

yekejmarî û gelejmariya navdêran þanî me di ke û em pê dizanin gelo 

di qi se tê de qa la hey be re ke bi te nê di kin an ji ye kê bê tir. He ke navdêr 

heybereke bi tenê di ni mîne hingê ew ye kej mar e; û he ke ji ye kê 

bêtir dinimîne hingê ew ge lej mar e. 

Yekejmar 

48 Nav dêr ye kej mar e, ga va ew ji tiþt, mi rov û hey wa nên ko di ni mîne 

yekî bi te nê ra be rî me di ke. Nav dê rên komekên jê rîn yekejmar in: 

»Mîr hat. Ez hes pe kî di bînim. Ez çiyayê bilind dibînim«. Ji ber ko 

ew ji mîran mîrekî, ji hespan hespekî û ji çiyan çiyakî bi te nê þanî 

dikin. 

Gelejmar 

49 Nav dêr ge lej mar e, ga va ew ji tiþt, mi rov û hey wa nên ko di ni mîne ji 

yekî bêtir raberî me di ke. Nav dê rên komekên jê rîn gelejmar in: »Mîr 

hatin. Ez hespina dibînim. Ez çiyayên bi lind di bînim«. Ji ber ko ew 

ji mîran çend mî ran, ji hes pan çend hes pan û ji çiyan çend çiyan þanî 

dikin. 

50 Herwekî ji mîsalên madeyên 48 û 49 di xu ye di zma nê kurd man cî de 

yekejmarî û gelejmariya navdêran bi çend awa yên tê vel xu ya di bin. 

Ew ne ma ze ji mêjerê lêker, tewang û veqetandekê di xu yin. 

Ye kej mar 

Ge lej mar 

Ev me hîn e. 

Ev me hîn in. 

Min me hîn dît. 

Min me hîn dîtin. 

Ez me hî nê di bî nim. 

Ez me hînan dibînim. 

Ez me hînekê di bî nim. Ez me hînina dibînim. 

Ezê ji te re me hîneke qenc Ezê ji te re me hînine 

[pey da bi kim. 

[qenc pey da bi kim. 


Ev ku rê kê ye? 

Ev ku rên kê ne? 

Mehînê xwar. Me hînan xwar. 

Tu vî hes pî di bînî? Tu van hes pan di bînî? 

Gelejmariya serenavan 

51 Ji ber ko se re nav xwe se rî tiþtekî, mirovekî an heywanekî ne, û pê bi 

tenê ew bi nav di bin, di ras ti yê de serenav tucaran nabin gelejmar. 

Lê bi me ca zî û ji bo mîsalê bi gelejmarî têne gotin. Herwekî: Ez ji te 

re Melayên Ci zerî, Ehmedên Xa nî û Fe qehên tey ran ji kû pey da bi kim. 

Tu di be ya ba nên bêdar û belg de li Bîngolan digerî. 


Tewang 

52 Zimanê kurdmancî zma ne kî tewangbar e. Yanî bêjeyên wî di qi se tê 

de we ke xwe na mînin û li go ra ci hê ko di qi se tê de di ke vin ê, û we zîfa 

ko li ser xwe di gi rin têne tewandin û hin par kît bi wan ve di bin, 

an hin tî pên wan bi tîpine din diguhêrin. 

53 Ji bi rên qi se tê bi te nê ên gu hêrbar têne tewandin. Ên ne gu hêrbar 

tucaran nayine tewandin û ew her gav we ke xwe di mînin. 

54 Bi gelemperî bê je di qi se tê de an ki rar an bi re ser in. Ga va ew ki rar in 

we ke xwe di mînin û ga va di bin bi re ser hin gê têne tewandin. 

Tewanga her birê qi se tê he rç end yek car ji hev ci da ne bin jî ew kêm 

û zê de ji hev bi ferq in. Te wan ga her bi rî di cih de û di de ve ra wê de 

dê bête gotin. 

Tewanga navdêran 

55 Nav dêr, he ve nav bin se re nav bin, li go ra mêjer û za yen den xwe têne 

tewandin. Bi gelemperî û di yekejmariyê de nav dê rên nêr bi »î«-yê 

û nav dê rên mê bi »ê«-yê û gelejmara herdiwan bi »an«-ê têne tewandin. 

Ev par kît bi pa þiya navdêran ve dibin. 

Hesp hat. 

Hesp ha tin. 

Mehîn hat. Me hîn ha tin. 

Di komekên jo rîn de nav dê rên »hesp« û »mehîn« ne ha ti ne te wandin. 

Ji ber ko ew her du jî di wan ko me kan de ki rar in û ki rar na yi ne 

tewandin. Lê ev nav dêr bi xwe di ko me kên jê rîn de hatine tewandin. 

Ji ber ko tê de êdî ne ki rar lê bi re ser in. 

Ez hes pî di bî nim. 

Ez me hi nê di bî nim. 

Ez hes pan di bînim. 

Ez me hînan dibînim. 

Di mîsalên jo rîn de nav dêr he mî bi re se rê lêkerê ne. Lê nav dêr bi re serê 

nav dêreke din jî di bin. Hin gê jî nav dêr têne tewandin. Herwekî: 


Ev goþ tê çêlekê ye. Ava go lê þê rîn e. Di çiyayên Kurdistanê de her tex lît 

dehbe û cenawir hene. Gola Wanê goleke spehî ye. 

ÞA NEK 

Di nav bêjeyên ko bi »an«-ekê te mam di bin, di hi nan de ev »an« ji 

esil û ra ye kê bêjeyê ye. Mîna: Rewan, baran, peyman, garan, kevan, 

diran h.d. Lê di hi nên din de ev »an« bi xwe, te wang e, û ji ber se bebekê 

bi wan ve bûye. Mîna: Serhedan, Botan, Þêrwan, Xerzan, Hevêrkan 

h.d. Ji lew re ev bêjeyên ha bi tu awa yî nikarin bêne tewandin. Ji 

ber vê ye kê her we kî mi rov di bêje »Ez ji Re wa nê têm« ni ka re bi bêje 

»Ez ji Botanê têm«. Ji ber ko es lê bêjeyê »bot« e, »an« ko pê ve bûye 

tewanga gelejmarê ye. Ji xwe ga va em Bo tan di bêjin mexsed »cihê« 

an »eþî rên Bo tan« e. Bêjeya »bot« bi re se rê cih û eþî rê ye û ji lew re 

hatiye tewandin û bûye »Botan«. Mîna bêjeya »dar« gava dibe bireserê 

bêjeke din tête tewandin. Herwekî: »pê lên da ran«. Bêjeyên wek 

Serhedan, Þêrwan, Xerzan, Hevêrkan, Soran jî mîna wê ne û tev de 

yek ha wî ne. 

Di vê na vê de bêjeya »gulan« rex ma ko ji vî cis nî ye tête tewandin. 

Bi ras tî es lê vê bêjeyê »meha gul, meha gulan« e; ya nî »an« te wang 

e. Ji lewre diviya bu »gulan« ne ha ta te wan din. Lê ev bêje ji qeydê 

der û bi awar te yî careke din tête tewandin û di be gu la nê« û li þûna 

ko bi bêjin »meha gulan« di bêjin »meha gulanê«. Ji ber vê ye kê »an«-a 

gulanê di vêt ji es lê bêjeyê bête hesibandin. 

56 Awar te: Bi te nê û ji qey dê der di lêkerên gerguhêz û di zemanê wan 

ên bo rî de bi re se rên wan we ke xwe di mînin û ji be re va jî ve ki ra rên 

wan tê ne te wan din. Ji lew re, di ko me kên jê rîn de rex ma ko bêjeyên: 

»Zîn, hesp, çêlek, zarok« kirar in, hatine tewandin û bêjeyên; »Sîsin, 

ceh, pen ce re« yên ko bi re ser in we ke xwe ma ne û ne ha ti ne te wandin. 

Zînê Sîsin dît. Hes pan ceh xwar. 

Çêlekan giha xwari bû. Za ro kan pen ce re þkênand. 

57 He rçî nav dê rên nêr in he ke di wan de tî pên »ê« û »a« he ne ev nav dêr 

dikarin bi guhartina van tîpan bi »ê«-kê jî bêne tewandin. Herwekî 


di van ko me kan de: »So ro ji kê vir ket. Gur gîn çû êþ. Ba la fir ber bi 

ezmên fi rî. Ez li hêsp si war bûm. Fer zo ji ba jêr têt. Kî li ser bên bû? 

Em ji xê nî der ke tin«. 

Bi vê qey dê ve, di vêt di qi se tê de hin nav dê rên nêr bê te wang bi mînin. 

Ji ber ko di he mî nav dê rên nêr de deng dê rên »e« û »a« pey da 

nabin. Ji lewre û li nik kurd man cên ko bi vê qey dê ve di çin bêjeyen 

wek: »kum, goþt, dil, hiþ, mi rov, mê rik, gir, kur, mîr, mêr, gund« 

na yi ne te wan din, ji ber ko di wan de ne »e« ne jî »a« he ye. Ji ber vê 

yekê ga va ew di qi se tê de di bin bi re ser jî we ke xwe di mînin. Piþ tî ko 

ev qey da di zmên de cih bûye navdê rên bi »e« û »a« jî di qi se tê de bê 

tewang hatine gotin. 

Ji lew re her we kî mirov dikare bibêje »ez ji ke vi rî an kêvir ketim« di kare 

bi bêje jî »ez ji ke vir ke tim« û bêjeya »kevir« ne te wîne. 

ÞA NEK 

Ji raveka jorîn dixuye ko di navdê rên nêr de meyildariya zimên ber bi 

terikandina tewanga wan a yekejmar e; nemaze þiklê pê þîn. Ji lewre 

her sê þiklên jê rîn rast in 

So ro ke vi rî ta vêje. 

So ro kêvir tavêje. 

Soro kevir tavêje. 

Gurgîn çû aþî. 

Gurgîn çû êþ. 

Gurgîn çû aþ. 

Balafir ber bi ezmanî fi rî. 

Ba la fir ber bi ez mên fi rî. 

Ba la fir ber bi ez man fi rî. 

Ez li hes pî si war bûm. 

Ez li hêsp si war bûm. 

Ez li hesp si war bûm. 


Ferzo ji bajarî têt. 

Ferzo ji bajêr têt. 

Fer zo ji ba jar têt. 

Kî li ser ba nî bû? 

Kî li ser bên bû? 

Kî li ser ban bû? 

Em ji xa ni yî derketin. 

Em ji xê nî der ke tin. 

Em ji xa nî der ke tin. 

58 Gava çend nav dêr di din pey hev her we kî mirov dikare wan navdêra 

li go ra mêjer û za yen dê heryekê yek bi yek bi te wîne, dikare bi tewandina 

hinekan jî bes bi ke. 

Navdê rên ko da ne pey hev ne ji yek za yen dî ne; lê tev de ji yek 

mêjerî ne. Tewandina navdêra paþîn bes e. »Ez hesp û me hî nê di bînim. 

Ez hesp û me hînan dibînim. Hesp û me hînan xwar«. 

Navdê rên ko da ne pey hev, ne ji yek mêjerî ne. Her nav dêr ci hê û 

li go ra mêjer û za yen dê xwe tête tewandin. »Ez mihê û bizinan dibînim. 

Ez hêsp û me hînan dibînim. Mihê û bizinan xwar«. 

Navdê rên ko da ne pey hev ji yek mêjerî û tev de ye kej mar in, lê ew 

ne ji yek za yen dî ne; û nav dêra paþîn nêr e. Ji ber ko di te wan gê de 

esil nav dêra paþîn e û hi kim li mêjerê wê ye he ke ew ne ha ti ye te wandin 

nav dêra mê jî bê te wang di mîne. »Ezê he rim ke çik û ku rik bi bînim. 

Tu Rew þen û Fe le mêz di bî nî?« 

ÞA NEK: 1 

Herçî nav dê rên ko bi »e« an bi »a«-yê te mam di bin, çi mê çi nêr, 

ji ber kur ti yê, di yekejmarê de bi gu har ti na van tîpan bi »ê«-kê jî 

têne tewandin. Di gelejmarê de ew »e« û »a« yek car di ke vin û »a«-ya 

tewangê di ke ve þûna wan. 

Li ser ma se yê 

Li ser ma se yan 

Li ser ma sê 

Li ser ma san 


Ber bi çiyayî Ber bi çiyê 

Ber bi çi ya yan Ber bi çiyan 

Çirayê ve mi rî ne Çirê ve mi rîne 

Perdeyê ra ke Per dê ra ke 

Per de yan ra ke Per dan ra ke 

ÞA NEK: 2 

Bêjeyên we ke Frense, Sûriye, Emê rîke, Efrîqe h.d. yên ko bi »e«-kê 

temam dibin, heke ew bi guhartina wê »e«-yê bi »ê«-kê ne hatine 

tewandin û ke ti ne bin hik mê qey da ge lem per ew »e« bi »a«-kê di guhêre 

û ew bê je bi awa yê jê rîn têne tewandin: »Ji Sûriyayê, ji Frensayê, 

ji Emê rîkayê, ji Ef rîqayê. Lê þiklê din, ya nî þiklê: Ji Fren sê, ji Sûriyê, 

ji Emê rî kê, ji Ef rî qê« siviktir e. 

Bireserê nav dê rê 

59 Nav dêr di komekê de an bi te na xwe ne, an bêjeyeke din bi wan ve 

bûye û hevaltiya wan dike. Ji wê bêjeyê re bireser dibê jin; ji ber ko 

ew ma na nav dê rê diedilîne û di be se rî. 

Bireserên nav dêran, li gora cisnên xwe li pê þî an li pa þiya navdêran 

tê ne ze de ki rin. 

Bireser gava dikevin pê þiya navdêran bêî tu tiþ tî bi wan ve di bin: ev 

ke çik, kîjan mirov, çar xanî, hin çiya, çend ki têb, deh bi zin, van za rokan 

Lê ga va nav dêr bi xwe li pêþ e û bi re ser da ne pey, hin gê veqetandekek 

dikeve navbera navdêr û bireser û wan di gi hîne hev: Beriya Mêrdinê, 

hespê be za, me hîna spehî, çiyayê bilind, pehnava çiyê, ne wa la kûr, rêke 

dirêj, stûna xê nî, des tê bi te nê, da ra þikestî, xen ce ra min 

60 Nav dêrek dikare çend bireseran bibe. Hin ji wan dikarin bikevin pê þî 

hinên din jî pa þiya navdê rê. Bireserên ko ke ti ne pê þiya navdê rê û yên 

ko da ne pey wê ji alî kî û tev de bi re se rên nav dê rê ne û ji ali yê din ew 

bi xwe bireserên hev in: Min çend ki têb he ne. Min çend ki tê bên qenc 

hene. Ev xencera min e. Ev xencera xulamê min e. Ev xen ce ra xu la mê 

pismamê min e. Ev xen ce ra xu la mê cîranê pismamê min e. 


Veqetandek 

61 Veqetandek bêjeke kiçik e ko di ke ve pa þiya navdêran û pa þiya wan 

bêjeyên ko li þûna navdêran radibin û wan di ni mînin. 

Veqetandek carina di pê þiya rengdêran de jî pey da di bin. 

Veqetandek bi gelemperî mêjer û za yen dê nav dê rê þanî di din û navdêr 

ji wek he vên wê ve di qe tînin. 

Bi pêvebûna veqetandekê nav dêr carina binavkirî û ca ri na jî ne bi navkirî 

di bin. 

62 Di zi ma nê kurdmancî de du tex lît veqetandek hene: veqetandekên 

binavkirî û veqetandekên nebinavkirî. 

Veqetandekên binavkirî 

63 Veqetandekên binavkirî dikevin paþiya navdê rên ko bireserek bi wan 

ve bûye û ev ve qe tan dek wan nav dêran binavkirî di kin. Ev nav dêr bi 

vî awa yî ji wek he vên xwe vediqetin, dibin xweserî ke se kî, tiþtekî, an 

wesfekî wan di din za nîn. Veqetandekên binavkirî si sê ne: ê, a, ên. 

Ê — Ji bo yekejmara zayendê nêr. 

Hespê So ro, çiyayê bilind, deriyê ma lê, dîwarê hew þê, pismamê min, 

mirovê qenc, ke wê nêr. 

A — Ji bo yekejmara zayendê mê. 

Mehîna Cemþîd, newala kûr, dotmama wî, jina delal, stûna stûr, ava 

tenik, destmala Sînemê, ke wa mê. 

ÊN — Ji bo ge lej ma ra her du za yen dan. 

Hespên So ro, Çiyayên bilind, deriyên ma lê, dîwarên hew þê, pismamên 


min, mi ro vên qenc, ke wên nêr, mehînên Cem þîd, newalên kûr, dot mamên 

wî, ji nên de lal, stûnên stûr, avên te nik, dest ma lên Sînemê, ke wên 

mê. 

Bi ras tî, ga va em »Hespê So ro« di bêjin, vî hes pî bi veqetandeka »ê« 

ji hes pên din ve di qe tînin, û xwe se rî So ro di kin. Bi vî awa yî em di zanin 

ko ev hesp hes pê mi ro ve kî ye ko na vê wî So ro ye û ew ne hes pê 

Gurgîn, Felemêz an mi ro ve kî din e. 

Dîsan di mîsala »Çiyayê bi lind« de jî bi veqetandekê wes fê bilindbûnê 

em pê ve di kin û vî çiyayî ji wek he vên wî û ne ma ze ji çiyayê ni zim 

cida dikin û fer qa bi lind û ni zim bû nê dixin navbera wan. 

Gava em »dotmama wî« di bêjin, em çê lî wê dot ma mê di kin ko ne 

ya min e, ne jî ya te ye, lê ya wî mi ro vî ye ko ew bi me her di wan 

nas e. 

Ve qe tan dek di pê þiya rengdê ran de 

64 Gava veqetandeka binavkirî di ke ve pê þiya rengdêrekê ew li þûna wê 

navdê rê ra di be ko be rî bîstekê çêl li wê ki ri ne û ew bi xe ber bêjan nas 

e. Hin gê veqetandek mîna pronavekî nav dêrekê di ni mîne. Herwekî 

di ber si vên komekên jê rîn de: 

— Tu kîjan kumî dixwazî? 

— Ez ê gewir dixwazim (yanî ku mê gewir dixwazim). 

— Tu kîjan destmalê dixwazî? 

— Ez a sor dix wa zim (ya nî destmala sor dixwazim). 

Di gelejmarê de: 

— Ez ên gewir dixwazim (yanî ku mên gewir dixwazim). 

— Ez ên sor dixwazim (yanî destmalên sor dixwazim). 

Veqetandekên nebinavkirî 

65 Veqetandekên nebinavkirî dikevin paþiya wan navdê rên ko ji wek hevên 

xwe hatine veqetandin, lê ne ha ti ne bi nav ki rin û bi bi ser ve bûna 


van veqetandekan kesine an tiþtine nebinavkirî þanî di din. Du tex lît 

veqetandekên nebinavkirî he ne: 1) yên ko di ke vin pa þiya wan navdêrên 

ko hêj tu bi re ser bi wan ve ne bûne, 2) yên ko di ke vin pa þiya wan 

navdêran ko bireserek daye pey wan. 

66 EK, EK, IN 

EK — Ji bo yekejmara zayendê nêr. 

EK — Ji bo yekejmara zayendê mê. 

IN — Ji bo ge lej ma ra her du za yen dan. 

Ev veqetandek dikevin paþiya wan navdê rên ko hêj bi se rê xwe ne û 

tu bi re ser bi wan ve ne bûne. 

Hes pek hat. 

Hes pin ha tin. 

Mehî nek hat. Me hînin hatin. 

Min hes pek dît. Min hes pin dîtin. 

Min me hînek dît. Min me hînin dîtin. 

Ev hes pek e. 

Ev hes pi nin in. 

Ev me hî nek e. Ev me hînin in. 

Gava em »hespek hat« di bê jin, em vî hes pî ji wek he vên wî ve di qe tînin, 

lê em wî na din za nîn ge lo ev kî jan hesp e? an hes pê kê ye? Em 

wî bi vê veqetandekê nebinavkirî di kin. 

Wezîfa veqetandeka nebinavkirî ji hev dû bêja jê rîn xweþ tête seh 

ki rin. Kur ji ba vê xwe re di bêje: 

— Ez be nî min dît, hes pek hat û ke te hew þê. 

Bav: – Ge lo ew kî jan hesp e? an hes pê kê ye? 

Kur: – Nizanim ez herim lê fed ki rim. 

Kur di çe, lê fedkire, vedigere û ji ba vê xwe re di bêje: 

— Ez be nî, hes pê ko hat hes pê ku mêt e; an, hes pê ko hat hes pê Gurgîn 

e. 

Bêdiro, hetanî ko kur ne çû û li hêsp fenekirî, kur û bav bi te nê di za- 


nîn ko yek ji hey wa nên ko jê re hesp di bêjin hatiye û ke ti ye hew þê. 

Lê ji ber ko tu wes fê wî bi wan ne nas e, ew hesp bi wan ne bi nav ki rî 

ye û ew ni za nin ew kîjan hesp e. Ji lewre veqetandekeke nebinavkirî 

pêve ye. Lê piþ tî ko kur di çe lê fed ki re û vedigere, hingê kur û bav 

di za nin ko ew hesp, hes pê ku mêt e; an hes pê Gur gîn e. Bi go ti nên 

din ew hesp bi wan bi nav ki rî dibe. Ji xwe veqetandeka binavkirî »ê« 

pê ve bûye. 

ÞA NEK 

Heke navdêrine ji yek mêjerî dane pey hev veqetandekeke bi tenê 

besî wan e. 

Hesp û me hî nek ha tin. Min keç û ku rek he ne. 

Li þûna: 

Hespek û me hî nek ha tin. Min ke çek û ku rek he ne. 

Lê he ke nav dêr ne ji yek mêjerî ne, hi nên wan ye kej mar û hi nên din 

gelejmar in, hingê her yek ji wan ci hê ci hê veqetandeka xwe a xweser 

dibe. 

Hespek û me hî nin ha tin. Min ke çek û ku rin he ne. 

67 EKÎ, EKE, INE 

EKÎ — Ji bo yekejmara zayendê nêr. 

EKE — Ji bo yekejmara zayendê mê. 

INE — Ji bo ge lej ma ra her du za yen dan. 

Ev veqetandek dikevin paþiya wan navdê rên ko bireserek daye pey 

wan. 

Hespekî de lal hat. Hes pi ne de lal ha tin. 

Mehî ne ke de lal hat. Me hînine delal hatin. 

Hespekî sor hat. Hes pi ne sor ha tin. 

Mehî ne ke sor hat. Me hînine sor hatin. 


Gelek eþkere ye ko gava em »hespekî de lal« an »hespekî So ro« di bêjin, 

ev go tin ne bi ma na »hespê de lal« û »hespê So ro« ye. Em li mîsala 

»hespekî So ro« hûr bi bin. Di go ti na »hespê So ro« de qa la hes pe kî 

welê di kin ko bi her awa yî bi me nas e. Lê ga va »hespekî So ro« di bêjin 

ev hesp bi me bi te ma mî ne nas e. Bi te nê em di za nin ko ew, hespek 

ji hes pên So ro ye. Lê ew kîjan hespê So ro ye; em pê ni za nin. 

Veqetandekên ne bi nav ki rî di pê þiya rengdê ran de 

68 Veqetandekên nebinavkirî jî wek ên binavkirî, carina dikevin pê þiya 

rengdêran. Hingê þiklê wan ev e: î, e, en. 

Hespekî min î qenc he bû. Hes pi ne min en qenc he bûn. Mehîneke min 

e qenc he bû. Me hî ni ne min en qenc he bûn. 

Çend mîsalên din: 

Ez çûme derên çeman, çem en ser in. 

Zozanên ba vê te bi lind in, berf û ba ran lê dibarin. 

Kurê Ha co ê me zin î xwen da. Hes pe kî min î sor he bû. 

ÞA NEK 

Gava çend nav dêr bi bireserekî ve gi rêdayî ne û ew he mî ji yek mêjerê 

ne, ji yek za yen dî ne bin jî, mirov dikare wan navdêran bi yek veqetandekê 

bi bi re se rî ve gi rêbide. Veqetandek ji zayendê nav dêra paþîn 

tête bijartin, yanî he ke nav dêra paþîn nêr e, ve qe tan dek nêr û he ke ew 

mê ye, ve qe tan dek jî mê ye. Herwekî li þû na ko mi rov bi bêje: »Meta 

min û ma mê min ha ti ne« »pismamê min û dot ma ma min ha ti ne«. 

Mirov dikare bibêje: »Met û ma mê min ha ti ne«. »Pismam û dot mama 

min ha ti ne«. 

Çend mî sa lên din: Hesp û me hîna Lezgîn. Keç û ku re kî min he ne. Mih û 

bizinine zozanan. 

69 Gava ji yekê bê tir bi re ser bi nav dêrekê ve di bin û ew bi re ser tev de 

navdêr û pey hev bi re se rên hev in hin gê her ye kî wan li go ra mêjer û 

zayendê xwe veqetandekeke cihê di be: 


Ava me þê rîn e. 

Ava ka ni ya me þêrîn e. 

Ava ka nîke me þêrîn e. 

Ava ka nîne me þêrîn e. 

Ava kaniya gundê me þê rîn e. 

Ava ka nîke gundê me þê rîn e. 

Ava ka nîne gundê me þê rîn e. 

Ava ka nîke gundekî me þê rîn e. 

Ava ka ni yên gun dê me þê rîn e. 

Ava kaniya gundê cîranê me þêrîn e. 

Ava ka nîke gundê cîranê me þêrîn e. 

Ava ka ni yên me þê rîn e. 

Avên ka ni yên me þê rîn in. 

Lê he ke di nav wan bi re se ran de reng dêrek heye, hingê û ji ber ko 

rengdêr ji bêjeyên neguhêrbar e, û ji lew re tu ve qe tan dek pê ve na be, 

veqetandeka navdêra ko rengdêr bireserê wê ye di ke ve pê þiya wê rengdê 

rê û wê bi nav dêra xwe ve girêdide. Herwekî: ga va em »kurê Ha co 

ê me zin« di bêjin »ê«-ya ko ke ti ye pê þiya rengdêra »mezin ji »ê«-ya ko 

bi »kur« ve bûye pê ve ne tu tiþt e. Ya nî yê ko me zin e, kur e, û ne 

»Haco« ye. »Haco« bi wa meê hin gê bi go ta »Kurê Hacoyê me zin«. 

Heke me çê lî ke çên Ha co bi ki ra hin gê meê »a mezin« bi go ta, ji ber 

ko veqetandeka keçê »a« ye. »Ke ça Haco a mezin« Lê he ke me me zinbûn 

bi ali yê Ha co ve da hin gê veqetandeka »Haco« pê ve di be: »Ke ça 

Hacoyê me zin«. 

Çend mîsalên din: Tifinga min a dirêj. Hes pe kî min î xurt û be za 

hebû. Ki têba Hevind a peritî. Mehî na min a ku mêt. 

Te wan ga ve qe tan de kê 

70 Ji veqetandekên nebinavkirî »ek, ek, in« ga va di ke vin pa þiya bêjeyên 

ko di qi se tê de ne ki rar lê bi re ser in, ew jî we ke nav dêran, têne tewandin 

û di bin: ekî, ekê, ina. 

Hes pek hat. 


Ez hes pe kî di bînim. 

Ez hes pi na di bînim. 


Mehî nek hat. Ez me hînekê di bînim. 

Mehî nin ha tin. Ez me hînina dibînim. 

ÞA NEK 

Ji qey dê der û di hin ci hên Kurdistanê de veqetandeka »in« ca ri na bi 

»î« û »ê«-yê jî tête tewandin; herçend »in« veqetandekeke gelejmar e 

û par kî tên »î« û »ê« ye kej mar in. Me se la: Li þûna »goþ tî bi de min« û 

»avê bi de min« »goþtinî bi de min« û »avinê bi de min« di bêjin. 

71 Gava navdêr bi deng dêrekê temam dibin, dema ko veqetandek bi 

wan ve di bin mi rov di ka re hin tî pên ko nav dêr û veqetandekê bi 

hev re gi rêdidin ji navê bêxe û wan kutebir bike. Herwekî li þûna ko 

mirov bibêje: 

»Piyekî, xaniyekî, çirayekê, maseyekê, coyekê, xwe sûyekê, kursiyek, 

xaniyine, maseya min«. 

Dikare bibêje: »Pêkî, xa nîkî, çirakê, masekê, co kê, xwe sûkê, kur sîk, xa nîne, 

ma sa min«. 

ÞA NE KA TA RÎ X Î 

Gramêra frensizî di bêje ko zmanê fren si zî veqetandekên xwe ji pronaveke 

latî nî girtine. Gelo me yên xwe, ev bêjeyên hûr, ji kû gir ti ne? 

Li go ra ted qîqatên ko he ta ni ho min çêkirine, me jî veqetandekên 

xwe ji hin pro na van gir ti ne, lê ne ji pronavine biyanî, ji pronavine 

xwe. 

Belê, veqetandekên me ên binavkirî ji pronavine me ên iþarkî bi 

der hatine. Herwekî pêþdetir dê bête gotin »yê, ya, yên« pronavine 

iþarkî ne û veqetandekên me ên binavkirî ji wan ha ti ne pê. Di esl 

û bin ge hî de ga va ev pro nav di ke tin pê þiya navdêrekê û di bûn rengdêrine 

iþarkî »di«-yek dikete navbera wan û nav dê rê. Mesela gotina 

»Hespê So ro« di es lê xwe de »Hespê di So ro« (1) ye. 

(1) Ev þikil hetanî îro di hin ci hên Kurdistanê de pey da di be. Lê te nê 

di gelejmarê de tête gotin. Yanî li þûna ko bibêjin »hespên So ro« »hespê 

di So ro« di bêjin û gelejmariya hespan bi »di«-yê di din za nîn. 


Bêdiro, pronavên »yê, ya, yên« di þiklê »ê, a, ên« de bûne veqetandek 

û bi pa þiya navdêran ve zeliqîne; carina jî ke ti ne pê þiya rengdêran. 

Yanî »Ev hesp yê So ro ye« bûye »Ev hes pê So ro ye«. Mîsalên jê rîn 

biserveketina veqetandekên kurdmancî bi te ma mî þanî di din. 

Ev hesp, yê di So ro ye. 

Ev, hes pê di So ro ye. 

Ev hesp, yê So ro ye. 

Ev, hes pê So ro ye. 

Ev hesp, yên di So ro ne. 

Ev, hes pên di So ro ne. 

Ev hesp, yên So ro ne. 

Ev, hes pên So ro ne. 

Ev me hîn, ya di So ro ye. 

Ev, me hî na di So ro ye. 

Ev me hîn, ya So ro ye. 

Ev, me hîna Soro ye. 

Ev me hîn, yên di So ro ne. 

Ev, me hî nên di So ro ne. 

Ev me hîn, yên So ro ne. 

Ev, me hînên So ro ne. 

Herçî veqetandekên me ên nebinavkirî, me þiklên wan ên pê þîn, ya nî 

yên ko bi nav dêreke bê bi re ser in, me ew ji pro na vên xwe ên ne binavkirî 

»yek« û »hin« gir ti ne û ew xis ti ne pa þiya navdêran. 

Yek hesp hat. 

Hin hesp ha tin. 

Hes pek hat. 


Yek me hîn hat. 

Hin me hîn ha tin. 

Me hî nek hat. 

Me hînin hatin. 

Herçî veqetandekên nebinavkirî, yên ko di ke vin pa þiya navdê rên ko 

bireserek bi wan ve bû ye, di pêkanî na wan de, pro na vên iþarkî û ên 

nebinavkirî arîkariya hev kirine û ew anîne pê. Herwekî ji mîsalên 

jê rîn dixuye. 

Ev hes pek yê di So ro ye. 

Ev, hes pe kî di So ro ye. 

Ev hes pek yê So ro ye. 

Ev, hes pe kî So ro ye. 

Ev hes pin yên di So ro ne. 

Ev, hes pi ne di So ro ne. 

Ev hes pin yên So ro ne. 

Ev, hes pi ne So ro ne. 


Ev me hî nek ya di So ro ye. 

Ev, me hî ne ke di So ro ye. 

Ev me hî nek ya So ro ye. 

Ev, me hîneke Soro ye. 

Ev me hînin yên di So ro ne. Ev me hînin yên So ro ne. 

Ev, me hî ni ne di So ro ne. 

Ev, me hînine Soro ne. 

Bi vî awa yî veqetandekên me ên binavkirî û ên nebinavkirî ha ti ne pê. 

Di vê ra ve kê de kêmahiyek dikeve ber çavan. Gelo »î« û »e«-yên ko di 

gotinên »hespekî So ro« û »mehîneke Soro« de têne dî tin, ji kû peyda 

bûne. Divêt ev teh sîra tewanga pronava nebinavkirî »yek« bi be. Ji 

xwe ev pro nav di es lê xwe de ji mar nav e û jimarnav navdêran ditewîne 

û ev te wang ya nî û tewanga jimarnavan di ser hemî te wan gên din 

re tê te gir tin. He ke me ew go tin ve ge ran di ne þiklê jê rîn ew »î« û »e« 

jî bi der tên. 

Yek hes pî So ro. Yek me hîne Soro. 

Herçî »e«-ya »hespine Soro« ye ev »e« di es lê xwe de »en« bû û »n« 

jê ke ti ye û li þûna »hespinen Soro« îro di bêjin »hespine Soro«. Ji xwe 

»n« iþareta gelejmariyê; û ji ber ko di »ine« de »n« ek he ye ji xwe jê 

re hew ce na mîne. 


Pronav 

72 Pro nav ew bê je ye ko di ke ve þûna navdê rê. Pro nav, mêjer û ca ri na jî 

zayendê nav dê rê di de za nîn. Ji hê la din pro nav we zîfeyên nav dêra ko 

dinimî ne li xwe di ge re û wan di tîne cih. 

Di ko me kên jê rîn de: »Zimanê la le kî ji yê virkerekî çê tir e. Du diz 

ji bo ke re kî di zî pev di çûn; ye kî dix west wî bif ro þe, ê din dix west pê 

karekî bike. Bayê zozanan ji yê deþ tê xweþ tir e. Ewê ko hat bi ra yê 

min bû.« Bêjeyên »yê, ye kî, wî, ê, pê, yê, ewê« pro nav in. Ji ber ko 

ew ke ti na þûna navdê rên: »zimanê, dizekî, ke rî, di zê, bi ke rî, ba yê, 

mirovê«. 

Bêdiro, heke me ev navdêr vegerandine þûna wan pronavan ew komek 

dikevin þiklên jê rîn. »Zimanê la le kî ji zma nê vi r ke rekî çê tir e. Du diz 

ji bo ke re kî di zî pev di çûn; di ze kî dixwest kerî bif ro þe, di zê din dixwest 

bi ke rî ka re kî bike. Bayê zo zan ji ba yê deþ tê xweþ tir e. Mi ro vê 

ko hat bi ra yê min bû«. 

Zayendê pro na van 

73 Pronavan sê za yend he ne: mê, nêr û nêtar. 

Pronavên nêr 

Pronavên nêr ew pro nav in ko di ke vin þûna navdê rên nêr. Lêzgîn got, 

wî got. 

Pronavên mê 

Pronavên mê ew pro nav in ko di ke vin þûna navdê rên mê. Qe þemê 

got, wê got. 

Pronavên nêtar 

Pronavên nê tar ew pro nav in ko di ke vin þûna navdê rên her du za yendan 

û li go ra za yen dê nav dêra ko dinimînin dikarin carina nêr û ca rina 

jî mê bêne hesibandin. Lez gîn hat; ew hat. Qe þem hat; ew hat. 


74 Di zma nê kurd man cî de þes tex lît pro nav he ne. 

1. Pro na vên ke sîn 

2. Pro na vên iþarkî 

3. Pro na vên gi rê kî 

4. Pro na vên pirsiyarkî 

5. Pro na vên nebinavkirî 

6. Pro na vên xwe dîn 

Pronavên ke sîn 

75 Ji van pro na van re pro na vên ke sîn di bê jin. Ji ber ko ew, ne ma ze, 

dikevin þûna kesan û wan di ni mînin. Di qisetê de sê kes he ne ko 

dikevin axaftinê. Ê xeberbêj, ya nî yê ko da xêve, û yê ko pê re tête 

axaftin û ke sê ko axaf tin li ser wî ye. Di gra mê rê de ji wan re ke sê 

pê þîn, ke sê di wim û ke sê se yim di bêjin. 

1. Ke sê pê þîn. Yê ko da xêve: ez, min, em, me, xwe. 

2. Ke sê di wim. Yê ko pê re tête axaftin: tu, te, hon, we, xwe. 

3. Ke sê se yim. Yê ko di axaf ti nê de qa la wî di kin: ew, wî, wê, ew, 

wan, xwe, ê. 

Ji van pro na van »wî« nêr, »wê« mê û ên ma yin tev de, ya nî: »ez, min, 

tu, te, ew, em, me, hon, we, wan, xwe, ê« nêtar in. 

76 Pronavên lihevxistî. Ji pro na vên nêtar hinên din he ne ko ji wan re 

pronavên lihevxistî di bê jin. Ji ber ko ew bi li hev xis ti na da çek û pronavekê 

têne pê. 

77 Pronavên ke sîn du to fên biserxwe ditînin pê: pronavên ki rar, pro navên 

bireser. 

Pronavên kirar bi gelemperî dikevin þû na wan nav dê rên ko di qisetê 

de ki rar in. He rçî bireser dikevin þûna navdê rên ko di qisetê de bi reser 

in. 


Ji lew re ev pro na vên ha nayine tewandin. Ji ber ko þiklên wan ên 

bireser þiklên wan ên te wan dî ne. Lê he rçî pro na vên ko þiklên wan 

ên te wan dî nînin, gava ew, di qisetê de di bin bi re ser, wek nav dê rên 

ko di ni mînin têne tewandin. 

Pronavên ki rar Pro na vên bireser 

ez 

tu 

ew 

em 

hon 

ew 

min 

te 

wî, wê 

me 

we 

wan 

78 Awar te: Herwekî di ma da (56) de ha te go tin, nav dêr ga va ki ra rê lêkereke 

gerguhêz in, di ze ma nên xwe ên bo rî de we ke bi re se ran têne 

tewandin û ji ber va jî ve bireserên wan ên sererast weke xwe dimînin. 

Ji ber vê ye kê di van lêkeran de pronavên ki rar bi ên bireser diguhêrin 

û her ye ke wan di ke ve þû na a din; ya nî pronavên ki rar di bin bi reser 

û ên bireser dibin kirar. 

Ji lewre lêkerên wek »gotin, xwarin, xistin« di ze ma nên xwe ên bo rî 

de bi pronavine bireser têne çevandin û bireserên wan ên se re rast bi 

pronavine kirar têne nimandin. Herwekî: min got, te xwar, wî xist, we 

got, wê xwar, wan xist, me xwar. Çend mîsal: 

Zinê Sîsin dît. Wê ew dît 

Hes pan ceh xwar. 

Wan ew xwar. 

Min qe lem ji des tê xwe xist. Min ew ji des tê xwe xist. 

Cîranan em dî tin. Wan em dîtin. 

So ro ez xa pan dim. 

Wî ez xa pan dim. 

Pronavên ki rar 

79 Pronavên kirar dikevin pê þiya lêkeran û lê ker rast bi rast di din pey 

wan: ez ha tim, ew çû, min dix war, wan go ti bû, ezê he rim, min dê 

bigota. 


80 Carina û ga va di ko me kê de bireserin hene, hinekên wan di ke vin 

navbera pronav û lêkerê: Îro, ez ji Far qî nê ha tim. Ew di hî be rî nîvro 

çû Diyarbekrê. Min nan xwar. Ez di çim nê çî rê. Wan ev tiþt ji min re di 

ko çka we de go ti bû. Ezê si bê bi bi ra yê xwe re he rim di bis ta nê. 

81 He ke lêkerê du ki ra rên têvel hene pronavên ko di ni mînin, li gora 

rêza kesên xwe di din pey hev, ya nî ke sê di wim di de pey ke sê pê þîn û 

kesê se yim di de pey ke sê diwim. Ji bo xurt kirina gotinê piþ tî pro nava 

didowan pronaveke gelejmar û ji ke sê pro na va pê þîn tête hildan. 

Ji lew re na be ko mi rov bi bêje: ew û ez em ha tin« lê di vêt bibêje »ez û 

ew em ha tin« an »ez û ew ha tin«. Ji ber ko »ew« ji ke sê se yim û »ez« ji 

kesê pê þîn e. Çend mîsalên din: Tu û ew hon çûn. Ez û tu emê he rin. 

Te û wî we bi go ta. Min û te me ne xwar. Ez û ew em ra bûn. 

82 Heke di komekê de çend lêker, lê ki ra re kî bi te nê heye hingê ne ge rek 

e ko di pê þi ya her lêkerê de pro nav bête tekrar kirin. Ji lewre, li þûna 

ko mi rov bi bêje: »ew çû, ew lê fedkirî û ew ve ge ri ya« dikare bibêje û 

spehî tir e ko bêje: »ew çû, lê fedkirî û vegeriya«. Dîsan li þûna »Min 

kirî, min fi rot û min pê kar kir« mirov dikare bibêje: »min ki rî, fi rot 

û pê kar kir«. 

83 Lê he ke lê ker tev de ne ji yek cis nî ne, ya nî hin ger gu hêz û hin jî 

negerguhêz in; hin gê li go ra pêkhatina komekê lêker bi pronavekê an 

bi di do wan têne çevandin. 

84 Pronava lêkera negerguhêz di pê þiyê de: 

Vê ca her lê ker li go ra cis nê xwe bi pronavine cihê têne çevandin. Yanî 

lêkerên negerguhêz bi pro na vên xwe û ên ger gu hêz bi yên xwe. Û 

herwekî ji mîsalên jê rîn di xu ye he vo kên ko lêkeran ew anîne pê di karin 

bi hev gi han ga »û«-yê bi hev re bê ne gi rêdan: 

Ez çûm, min ji xwe re hes pek ki rî. 

Ez çûm û min ji xwe re hes pek ki rî. 

Tu çû yî, te ji xwe re hes pek ki rî. 

Tu çû yî û te ji xwe re hes pek ki rî. 


Ew çû, wî ji xwe re hes pek ki rî. 

Ew çû û wî ji xwe re hes pek ki rî. 

Em çûn, me ji xwe re hes pek ki rî. 

Em çûn û me ji xwe re hes pek ki ¦î. 

Hon çûn, we ji xwe re hes pek ki rî. 

Hon çûn û we ji xwe re hes pek ki rî. 

Ew çûn, wan ji xwe re hes pek ki rî. 

Ew çûn û wan ji xwe re hes pek ki rî. 

ÞA NEK 

Di ke sê se yim de þikilên »ew çû û wî ki rî« û » ew çûn û wan ki rî« îro 

hesêb nayine gotin yanî ev þi kil ji kar ha ti ne êxistin. Di kesên se yim 

de pro na vên didowan yanî »wî« û »wan« têne xistin û ko mek di ke vin 

þiklên jê rîn: 

Ew çû, ji xwe re hes pek ki rî. 

Ew çûn, ji xwe re hes pek ki rîn. 

Di vî þikilî de her du pro na vên »ew« çi ye kej mar çi ge lej mar êdî ne 

pronavine kesîn lê pronavine iþarkî ne. 

85 Pronava lêkera gerguhêz di pê þiyê de: 

Hingê her du lê ker bi yek pro na vê têne çevandin, bi pronava lêkera 

ger gu hêz. 

Min çû ji xwe re hes pek ki rî. 

Te çû ji xwe re hes pek ki rî. 

Wî (wê) çû ji xwe re hes pek ki rî. 

Me çû ji xwe re hes pek ki rî. 

We çû ji xwe re hes pek ki rî. 

Wan çû ji xwe re hes pek ki rî. 

Herwekî di mîsalên jo rîn de tête dî tin, di vî þikilî de lêkera negergu- 


hêz jî – wek lêkere gerguhêz – bê dûpaþ tête çevandin. Yanî »çûm, 

çû yî, çû, çûn, çûn, çûn« tev de di bin »çû«. Mi rov di ka re bi bêje qey 

lêkerên »çûn« û »kirîn« gi ha ne hev û lêkereke hevedidanî wek »çûnkirîn« 

anîne pê. Û ji ber ko di lêkerên hevedidanî de hi kim û îtibar 

li lêkera paþîn e, û di ka rê me de lêkera paþîn »kirîn« lêkereke gerguhêz 

e, lêkera hevedidanî »çûnkirîn« lêkereke gerguhêz hatiye hesêb û 

welê ha ti ye çevandin. 

Pronavên bi re ser 

86 min, te, wî, wê, me, we, wan 

Herwekî di ma da (77) an de ha te go tin ev pro na vên ha di es lên xwe 

de pronavine bireser in: ez te di bînim, tu min dibî nî, em wan di bînin, 

tu wê di bî nî, em we di bînin, hon wî di bî nin, ew me di bînin. 

Lê di lêkerên gerguhêz û di ze ma nên wan ên bo rî de ev pro nav di bin 

kirar û he ke lêkerê bireserekî sererast heye ew bireser bi pronaveke 

kirar tête guhartin: min tu dî tî, te ez dîtim, wî em dîtin, wê hon dîtin, 

me tu dî tî, we ez dî tim, wan em dîtin. 

Lêbelê heke bireserê lêkerê ne se re rast, lê ne rêrast e; hingê û li go rî 

qeyda bingehîn pronav weke xwe dimînin; min ji wan re got, te ji 

min stand, wî ji wan girt, wê li me da, me bi wan ni ka rî bû. 

87 xwe 

Ev pro na va nê tar her du mêjer û za yen dan jî di ni mîne; yanî dikeve 

þûna mê û nêr, ye kej mar û ge lej mar: wî xwe kuþt, wê xwe kuþt, wan 

xwe kuþt 

Gava di komekê de ki rar û bi re ser ji yek ke sî û ji yek mêjerî ne û 

tevgera kirêr rast bi rast li ser wî bi xwe ye, hin gê pronava bireser bi 

pronava »xwe« tête nimandin. Bi gotinên din pro na vên ji yek kes û 

mêjerî û ye ke wan ki rar û a din bi re ser di ko me kê de na ge hin hev. Ji 

lewre mirov nikare bibêje »ez min di ney ni kê de di bînim« ji ber ko 

»ez« û »min« her du jî ji yek ke sî û ji yek mêjerî ne; û ye ke wan ki rar 

û a din bi re ser e. Ji ber vê hin dê di vêt bête gotin: »ez xwe di ney ni kê 

de di bînim«. 


Lê di ko me ka: »ez pe zê me di çê rînim« de du pro nav ji yek ke sî û 

yeke wan kirar û a din bi re ser gi ha ne hev. Ji ber ko ew he rçend ji 

yek ke sî bin jî ne ji yek mêjerî ne; »min« ye kej mar û he rçî »me« 

gelejmar e. 

Lê ji mi lê din em di bî nin ko di ko me ka »ez te û bi ra yê te di bînim« 

de du pro nav ji yek kes û mêjerî gi ha ne hev. Ji ber ko her du jî bi reser 

in û di wan de tu ki rar nîne. 

88 Awar te: Pronava »xwe« ya ko di es lê xwe de pronaveke bireser e carina 

û bi ki ra re kî dî ve di ci hê ki rar de tête dîtin. Herwekî: »Ez û bi rayê 

xwe em ha tin. Min û bi ra yê xwe me got. Tu û bi ra yên xwe hon 

ji min re sax bin«. 

Di vî ha lî de mî na ko di mîsalên jo rîn de tête dîtin pronavên ji yek 

kes û ji yek mêjerî nagehin hev. Lê he ke mêjer guhê rî hin gê ew di gehin 

hev: Ez û bi ra yê xwe em ha tin. Min û bi ra yên me xwar. 

89 [y]ê 

Ev pro na va nêtar bi tenê yekejmarê di ni mîne û di ke ve þûna pronavên 

»vî, vê, wî, wê« yên ko di ko me kê de piþ tî lêkerê hatine hildan, 

herwekî di mîsalên jê rîn de: 

Min da vî, vê 

Min da wî, wê 

Ezê bi dim vî, vê 

Ezê bi dim wî, wê 

Min da ê 

Min da ê 

Ezê bi dim ê 

Ezê bi dim ê 

Lê li þûna »min da wan« »min da ê« na yê go tin; ji ber ko pro na va »ê« 

nikare mêjerê gelejmar binimîne. 

Pro na va ber bi he vîn 

90 hev, êk 

Pronava berbihevîn ew pro nav e ko di qi se tê du ke sên tê vel bi hev re 

dinimîne û li þûna wan dikeve. Ferqa vê pro na vê ji yên din ev e ko 

pronavên din bi te nê ke se kî (ke sê pê þîn, ke sê di wim an ke sê se yim) 

dinimînin. Herçî pronava berbihevîn di vêt du ke san an sê ke san bi 

hev re bi ni mî ne; an ji ke se kî çend pe yan. Ev pro na va ha tu ca ran ni ka- 


e ke se kî bi te nê bi ni mîne. Herwekî li jor tête dî tin ev pro nav du þikil 

hene: hev û êk. Þikilê pa þîn »êk« bi te nê li nîvrorohelatê Kurdistanê 

de tête gotin. 

Me got ko ev pro na va ha du an sê ke sên têvel dinimîne. Bêdiro, 

gava em »em bi ra yên hev in« an »em bi ra yên êk in« di bêjin pronava 

berbihevîn; li go ra ha zir bû na ke san du an sê ke sên têvel dinimîne. 

Heke yên ha zir »ez« û peyakî din e »hev« ke sê pê þîn û di wim û he ke 

yên ha zir ji du ke san bê tir in, hin gê »hev« her sê ke sên qisetê di ka re 

binî mîne. 

1. Yên ha zir »ez« û pe ya kî din e. Hin gê ko me ka »Em bra yên hev in« 

mana jêrin dide: »Ez bra yê te me, tu jî bra yê min î«. 

2. Yên ha zir »ez« û peyayine din in. Hingê ko me ka »Em bra yên hev 

in« bi awa yê jê rîn tête mana kirin: »Ez bra yê we me, hon jî (ya nî tu 

û ew ) bra yên min in«. 

Çend mîsalên din. Medhelokê go ti ye: »Kalo ji bêkesî, pî rê ji bênefsî 

her di wan li hev pir sî«. Di vê med he lo kê de »hev« ji ke sê se yim du 

mirovan dinimîne: kalo û pî rê. He ke me med he lok ji hev de xist 

mana jê rîn jê bi der têt: »Wî (ka lo) li pî rê pir sî; wê »pirê« jî li ka lo 

pirsî. 

Dij mi nan xar ber da hev. Ya nî vî ali yî ber da wî ali yî û wî ali yî jî ber da vî 

aliyî. 

Em du he val in û em ji hev ne ra zî ne. Ya nî ez ji wî ne ra zî me, ew jî ji 

min ne ra zî ye. 

ÞA NE KA TA RÎ X Î 

Pronava berbihevîn bi bi ser ve çûna zimên ketiye þikilê xwe ê îro »hev, 

êk«. Ev pro nav di esi lê xwe de ji sê bêjeyan bihevketî ye: »hev-û-din« 

an »êk-û-din«. Ji lew ra be rê li þûna »em bi ra yên hev in« »em bi ra yên 

êk in« »em bi ra yên he vûdin in« an »birayên êkûdin in« digotin. Piþtre 

»û« jî ji na vê ket û pro nav bû »hevdin, êkdin«. Lê bi rêva di vî þikilî 

de jî hin ta dîl ha ti ne rû. Herwekî: Hev di, hev du, hev dû. Êkdi, êkdu, 

êkdû. 


Þikilê bingehîn bi temamî win da ne bûye û he ta nî îro di hin de rên 

Kurdistanê de we ke xwe tê te go tin. Ji mi lê din, ji ber xweþdengiyê, 

nemaze di zimanê ni vîskî de û ga va pro na vên berbihevîn di din pey 

hev an ev pro nav ke ti ne pêþ an pa þê bêjeyine yekîte di þikilên ke vin 

de tê ne is tîmal kirin. 

Me ji hev re go ti bû ko si be em hev bi bînin. 

Me ji hev re go ti bû ko si be em hev dû bi bînin. 

Me hev nas ne kir. 

Me hev dû nas ne kir. 

Piþ tî ko em li esi lê vê pro na vê hûr bûn emê wê ji hev de bêxin û li 

hêmanên ko ew anî ne pê hûr mêze bikin. 

Ji xwe di þikilê »êk-û-din« de ma na her bêjeyê eþkere ye. Bi tenê tê 

de »yek« bûye »êk«. He rçî »hev-û-din« ge lek he ye ko »hev« jî bi ma na 

»yek« e. Bêdiro di zarekî kur dî, di za rê du mi lî de ji »yek« re »jew« an 

»yew« di bêjin. 

Pronavên lihevxistî 

91 Ev pro na vên ha her we kî di ma da 76an de ha te go tin bi li hev xis ti na 

hin da çekan bi hin pronavan hatine pê û li go ra pêkhatina komekê 

ev wan da çek û pronavan dinimînin. Herçî da çek »ji, li, bi, di« ne. 

Herçî pro nav an »vî, vê, wî, wê« ne, an »hev, êk« in. Ji lew re ev pronavên 

ha du to fan di tînin pê. 

92 To fa pê þîn: jê, lê, pê, tê 

Min jê stand: min ji vî stand, min ji wî stand, min ji vê stand, min ji wê 

stand. 

Ez jê dis tî nim: ez ji vî dis tî nim, ez ji wî dis tî nim, ez ji vê dis tînim, ez ji wê 

distînim. 

Min lê pir sî: min li vî pir sî, min li wî pir sî; min li vê pir sî, min li wê pir sî. 

Ez lê di pir sim: ez li vî di pir sim, ez li wî di pir sim, ez li vê di pir sim, ez li wê 

dipirsim. 


Min pê ka rî bû: min bi vî ka rî bû, min bi wî ka rî bû, min bi vê ka rî bû, 

min bi wê ka rî bû. 

Ez pê di ka rim: ez bi vî di ka rim, ez bi wî di ka rim, ez bi vê dikarim, ez bi 

wê dikarim. 

Min tê da: min di vî da, min di wî da min di vê da min di wê da 

Ez tê di dim: ez di vî di dim, ez di wî di dim, ez di vê di dim, ez di wê 

didim. 

Herwekî ji mîsalên jo rîn ve di xu ye ev pro na vên ha bi te nê yekejmarê 

dinimînin û nikarin bikevin þûna gelejmarê. Ji lew re li þûna »min ji 

wan stand« »min jê stand« na ye te go tin. 

93 Tofa diwim: jev/jêk, lev/lêk, pev/pêk, tev/têk 

Me jev/jêk stand: me ji hev/êk stand. 

Me lev/lêk pir sî: me li hev/êk pir sî. 

Em lev/lêk dipirsin: em li hev/êk di pir sin. 

Me pev/pêk ni ka rî bû: me bi hev/ êk ni ka rî bû. 

Em pev/pêk ni ka rin: em bi hev/êk ni ka rin. 

Me tev/têk da: me di hev/êk da. 

Em tev/ têk di din: em di hev/êk di din. 

ÞA NEK 

Ji da çekên ko ji bi re kî bihevketî ne û di ke vin pê þiya bêjeyan (li, bi, 

ji) tu da çek nikare bikeve pê þiya pronavên lihevxistî. Ji ber ko ev di 

wê de he ne. Ji lew re mi rov ni ka re bi bêje; Mozê bi wî pê ve da. Di vêt 

bibêje: Mozê bi wî ve da. An: Mozê pê ve da. 

Lê he rçî da çekên ko ji du bi ran bi hev ke tî ne (di ... de, jê ... re, bi 

... ve) bi rê wan ê pa þîn dikare bide pey pronavên lihevxistî: ez tê de 

bûm, min jê re got, ev her du gund pev ve ne. Bi rê van da çekan ê pê þîn 

ji xwe di wan de ye. 

Ji milê din pro na vên lihevxistî di ka rin bi din pey hev. Ji ber ko di 

wan de da çekek û pronavek heye û ji lew re ga va di din pey hev jî pro- 


navek dikeve navbera her du daçekan: Min jê lê pir sî. Ya nî: Min ji vî 

li wî pir sî. 

Pronavên iþarkî 

94 Pronavên iþarkî ji kes tiþt û heywanan bi tenê ke sên seyim dinimînin 

û gava dikevin þû na wan, wan bi iþaretkirinê þanî di din. 

95 Di zi ma nê kurdmancî de du tex lît pronavên iþarkî he ne: 

Ên pî ve ne: ev, ew 

Ên qer se ne: yê, ya, yên 

96 Pronavên iþarkî ên pîvene pronavine nêtar in û ji ber ko þikilên wan 

ên ki rar û bireser cihê ci hê nînin li gora mêjer û zayendê nav dêra 

ko dinimînin têne tewandin û veqetandekên wan di bin. Ji ve qe tande 

kan, bi te nê ên binavkirî bi van ve di bin. Ên nebinavkirî bi van 

ve na bin. Ji ber ko ev bi iþaretkirinê ewçend binavkirî ne ko ni ka rin 

bibin nebinavkirî. 

Ev 

Tiþ tê nî zing an nav dêra ko di qisetê de piþ tî hemiyan hate gotin þanî 

dide. 

Ev hat 

Ev ha tin 

Evî got, evê got, ez evî di bî nim, ez evê di bînim. 

Evan got, ez evan di bînim. 

Ew 

Tiþ tê dûr an nav dêra ko berî çendekê di qi se tê de ha te go tin þanî 

dide. 

Ew hat 

Ew ha tin 

Ewî got, ewê got, ez ewî di bînim, 

ez ewê di bînim 

Ewan got, ez ewan di bînim. 

ÞA NEK 

Ev pronavên ha di þikilên xwe ên tewandî de, ge lek ca ran bêî »e«-yê 

tê ne bi kar xis tin: 


Vî got, vê got, ez vî di bînim, ez vê di bî nim, van got, ez van di bînim. Wî 

got, wê got, ez wî di bînim, ez wê di bî nim, wan got, ez wan di bînim. 

Lê ne êxistina »e«-yê çê tir e. Ji ber ko ga va »e« ha te êxistin pronava 

iþarkî »ew« bi pro na vên ke sîn »wî, wê, wan« tev lî hev di be. 

Yê, ya, yên 

97 Pronavên iþarkî ên qersene sê pro nav in: yê, ya, yên. Ev pro nav li kes, 

tiþt û heywanan bêî ko dûr an nîzingbû na wan bi din za nîn iþaret 

dikin û di ko me kê de her gav ki rar in û tucaran nabin bireser. 

Yê ko hat bi ra yê min bû. 

Yên ko ha tin bi ra yên min bûn. 

Ya ko hat dot ma ma min bû. 

Yên ko hatin dotmamên min bûn. 

Herwekî di mîsalên jorîn de tête dî tin ev pro na vên ha tucaran ne bi 

serê xwe ne û hergav bireserek dide pey wan. Ev bireser jî pro na va 

girê kî »ko« ye. 

Ha 

98 Ev bêje jî tex lîtek pronaveke iþarkî ye. Ev pro nav di ke ve pa þiya pronavên 

iþarkî ên pîvene û bi veqetandekê di ge he wan û fi ki ra iþaretkirinê 

xur tir di ke: 

Evê ha Eva ha Evên ha 

Ewê ha Ewa ha Ewên ha 

Ji mi lê din ev pro na va ha di de pey nav dêran jî û bi veqetandekê bi 

wan ve di be. 

Mirovê ha Mi ro vên ha 

Ji ni ka ha 

Ji ni kên ha 

ÞA NEK 

Hin pro na vên iþarkî, di zma nê dev kî de, cih cih ke ti ne þikiline din û 

esilê xwe win da ki ri ne. Ev tiþt bi lihevxistina pronavên iþarkî ên pîve- 


ne bi pro na va »ha« ha ti ye pê. 


vî na vê na vêna 

Ewê ha Ewa ha ewên ha 

wî na wê na wêna 

Di vî þikilî de mê û nêr ya nî za yen dê bêjeyê dîsan xuya dike. Lê tiþ tê 

ko li ali yê roavayê we lêt qewimî ye ev ferq jî ji or tê rakiriye û bi te nê 

ferqa mêjer hiþtiye. 


va ya va ya va na 

Ewê ha Ewa ha Ewên ha 

wa ya wa ya wa na 

Ne ma ze ev þi kil bi tu awa yî nikare bikeve zmanê ni vîskî. 

Pronavên gi rêkî 

99 Pronava girê kî di ke ve pa þiya navdêr an pro na ve ke din û wan bi 

ko me ka ko di pey wan re têt gi rêdide. Di zimanê kurd man cî de ji 

bo her du mêjer û za yen dan bi te nê yek pronava girê kî he ye ew jî 

»ko« ye. 

Pronava »ko« di ko me kê de, li go ra nav dêra ko dinimîne carina 

kirar û ca ri na jî bireser e. 

Ki rar: Mi ro vê ko tu dîtî bi ra yê min e. 

Yê ko tu dî tî bi ra yê min e. 

Bi re ser: Mi ro vê ko te dît bi ra yê min e. 

Yê ko te dît bi ra yê min e. 


Destmalên ko te ki rîne spehî ne. Ez îro li hes pê ko te di hî ji gund anî, 

siwar bûm. Çiyayê ko li pêþ me ye He re kol e. Mif ta ko min pê ev de rî 

vedikir winda bûye. 


100 Herwekî di cih û de ve rê de dê bê te go tin di zi ma nê kurdmancî de ji 

»ko«-ya pro nav pê ve »ko« ke din jî he ye. Ew ko gi ha nek e û we zîfa 

wê di qi se tê de we ke din e. »Ko«-ya gihanek dikeve navbera hevokên 

komekekê û wan di ge hî ne hev. Ji lew re ev »ko« her gav di de pey lêkerekê: 

Min got ko ez na yêm. Ew ha tin ko me bi ezi mînin. 

Ev ko bi xwe ga va bi ma na »heke« ye hin gê be ri ya lêkerê tête gotin: 

Ko Lêzgîn hat emê he rin nê çî rê. 

Pronavên pirsiyarkî 

101 Pronavên pirsiyarkî dikevin komekên pirsiyariyê û li go ra pêkhatina 

komekê, carina kirar û ca ri na jî bi re ser in. 

Kî, kê; çi, çî 

102 Ev pro na vên ha her we kî tête dîtin xwediyê du þikilan in, kirar û bi reser; 

ji lew re na yi ne te wan din. 

Ki rar 

Bi re ser 

Kî hat? 

Tu kê di bînî? 

Çi hat? Tu çi di bînî? (1) 

Pronavên »kî« û »kê« bi ge lem pe rî û bi te nê ke san û pro na vên »çi« û 

»çî« tiþ tên ma yin û ca ri na bi awa kî ne rêrast kesan jî di ni mînin. Ji van 

pronavan bi tenê »çi« carina veqetandekê di be. 

Ev kî ye? Ev He vind e. Ev za ro kek e. Ev mi ro ve kî min e. 

Tu kê di bî nî? Ez He vind di bî nim. Ez za ro ke kî di bînim. 

Ez mi ro ve kî xwe di bînim. 

Tu kî yî? Ez der ge va nê dibistanê me. 

Ev çi ye? Ev ki têb e. Ev çi ya ye. Ev xa pan din e. 

Tu jî çi yî? Ez jî ji xwe re zi la mek im. 

Ev çiyê te ye? Ev pis ma mê min e. 

(1) Piraniyeke kurdmancan e mezin pronava »çi« de kurt û di rêjbûna 

»i«-yê der pêþ na kin û »çi« û »çî«-yê bi yek awa yî bi lêv di kin. Ji lew re 

her du jî di þikilî »çi« de di ka rin bêne nivîsandin. 



Tu bi kê re ha tî? Yê ko hat kî bû? Ez çi jê bi kim? Ez pê çi bi kim? Kê kî 

kuþt? Kî kê di ku je? Kê got? Çi dest da ye te? Kê dest da ye te? Te çi xwar? 

Tu çi dix wî? Kê ka rî kê? Kî ka re kê? Ev bi çî ye? Te des tê xwe da ye çi? 

Kîjik, kîjan 

103 Ev her du pro nav mî na hev in, ya nî ci yok in û bê ferq ji bo ke san û 

her tiþ tên din têne gotin û ji ber ko þikilên wan ên ki rar û bireser, 

cihê ci hê nînin, wek navdêran û li go ra nav dêra ko dinimînin têne 

tewandin. 

Kî jik hat? 

Kî jan hat? 

Kî jik ha tin? 

Kî jan ha tin? 

Tu kîjikî, kîjikê di bî nî? 

Tu kîjanî, kîjanê di bînî? 

Tu kî ji kan di bînî? 

Tu kîjanan dibînî? 


Kîjanî got? Kîjikan hilgirt? Te ji kîjanê re got? Wê ji kîjikî xwest? Kîjan 

rabû? Tu li kîjanî si war bû yî? Kê fa te ji kîjikê re têt? 

ÞA NE KA TA RÎX Î 

Herwekî ji xwe ber di xu ye pro na vên »kîjik« û »kîjan« bêjeyine hevedidanî 

ne. Di vêt ev ji bêjeyên »kî - ji - van - yek« bihevketî bin. Kurdman 

can ga va ev bêje lihevxist û jê pronaveke pirsiyarkî anî pê; hi nan 

ji nav van bêjeyan »kî« »ji« û »yek« gir tin û ji pronava xwe re þi kilê 

»kîjik«-ê dan. Hi nên din li þûna »yek«-ê »an«-a »van«-ê gir tin û ji prona 

va xwe re þikilê »kîjan«-ê da ne. 

Kî - ji - van - yek 

Kî - ji - van - yek 

Kîjik 

Kîjan 

Ji xwe em îro jî dikarin bibêjin; »Tu kê ji van dix wa zî«. Lê bi vî þikilî 

bi te nê mi rov têne nimandin.« 


Çend 

104 Ev pro na va ha bi te nê gelejmarê di ni mîne: Ev çend in? Te çend dîtin? 

Tu çendan dixwazî? 

Ji ber ko ev pro nav bi te nê gelejmarê di ni mîne, herwekî di mîsalên 

jorîn de tête dî tin bi te nê bi tewanga gelejmarê tête tewandin. Ev 

çend bi xwe carina pronava nebinavkirî ye. 

Kû 

105 Ev pro nav bi te nê ji bo pir si ya ri ya cih tête gotin: Tu çû yî kû? Ew li 

kû bû? Hon ji kû tên? 

Pronavên nebinavkirî 

106 Pronavên nebinavkirî dikevin þûna navdê rên ko di qisetê de bi awa kî 

mibhem hatine þanî ki rin. Bi go ti nên din ev pro nav wan kes, tiþt an 

heywanan dinimînin ko di qisetê de ne bi nav ki rî ne. Ji ber ko van 

pronavan þikilekî bi te nê he ye, ga va ew di bin bi re ser wek nav dêran 

têne tewandin. 

Di zimanê kurd man cî de ge lek pro na vên nebinavkirî he ne û li go ra 

pêkhatina komekê û meh ce tê; ji bêjeyine têvel; û ji nû ve hi nên din 

jî têne saz kirin. 

Ên bin ge hîn ev in: 

107 Yek, her yek 

Yek hat. Ye kî got. Ye kê di go te ye kî. Ez ye kî di bî nim. Min ji ye kê re got. 

Heryekê digot. Heryekê dixwend. Yekî din di got. Ye ke din di got. 

108 Tu, kes 

Min tu ne dît. Kes ne hat. Ke sî ne got. Ez ti wan na bînim. Tiwan ne 

xwar. 

109 Tukes, tutiþt 


Tukesî ne got. Tu kes na bê je. Tu kes ne hat. Ez tu ke sî nas na kim. Min ji 

tukesî re ne got. Tu tiþt nî ne. Min tu tiþt ne dît. 

110 Herkes, hertiþt, tiþtek 

Herkesî di got. Min ji her ke sî bi hîst. Herkes dibêje. Tiþtek ket. Hertiþt 

ha zir e. Ji her tiþ tî bêtir. Tiþ tek he ye. Ez tiþtekî di bînim. 

111 Hin, hi nek 

Hin ha tin. Ez hi nan di bî nim. Hi nan got. Min hin dîtin. Hinek hatin.Hinekan 

got. Ez hi ne kan di bînim. Hinên din di bêjin. Hinekên din he ne. 

Filan, behvan, filankes. 

112 Ev pronavên ha dikevin þûna navên mirovan û li go ra mêjer û za yendên 

wan têne tewandin. 

Fi lan hat, beh van ne hat. 

So ro hat, He vind ne hat. 

Filanê di got. Me bêje filan û beh van, yek bi yek bi nav bi ke. Fi lan kes çire 

ne hat? 

113 Ji van pê ve bêjeyên wek yên jê rîn he ne ko ge lek ca ran wek pro navên 

nebinavkirî têne istîmal kirin: çend, çendek, hemî, giþ, ge lek, he çî 

- h.d... 

Pronavên xwe ma lîn 

114 Pronavên xwemalîn ew pro nav in ko li nav dê rên ko dikevin þûna 

wan iþaret û fikireke xwemaliyê bi van di kin. Bi go ti nên din ev pronav 

xwediyên tiþ tên ko di qi se tê de qa la wan ha te ki rin þanî di din. 

Ev pronavên ha ji du pro na vên têvel têne pê; ji pronaveke iþarkî û ji 

pronaveke din, bi gelemperî pro na ve ke ke sîn. 

Yekejmar 

115 Yekejmara vê pronavê li go ra za yen dê tiþ tê ko mirov xwediyê wî ye 


i pro na vên qersene »yê« û »ya« tê te pê û pro na vên din di din pey. 

Ên nêr 

yê min, xwe 

yê te, xwe 

yê vî, vê, wî, wê 

yê me, xwe 

yê we, xwe 

yê van, wan 

Ên mê 

ya min, xwe 

ya te, xwe 

ya vî, vê, wî, wê 

ya me, xwe 

ya we, xwe 

ya va, wan 

Gelejmar 

116 Gelejmar vê pro na vê bi pronava qersene »yên« dest pê di ke û pro navên 

din di din pey. 

Gelejmara her du zayendan 

yên min, xwe 

yên me, xwe 

yên te, xwe 

yên we, xwe 

yên vî, vê, wî, wê yên van, wan 

117 Herwekî tête dî tin ev pro na vên hevedidanî bi her bi re kî xwe, di qi setê 

de we zîfeyine têvel dibînin. Birên pê þîn ya nî pronavên iþarkî ên 

qersene, þanî wan tiþ tan di kin ko me qa la wan ki ri ne û em xwe di yê 

wan in. He rçî bi rên pa þîn, pronavên ko da ne pey wan þanî kes ya nî 

xwediyan didin. Ji ber vê ye kê pro na vên pê þîn ji mêjer û zayendê tiþtan 

û pro na vên pa þîn ji mêjer û zayendê xwediyan têne bijartin. 

dest ma la min ya min dest ma lên min yên min 

gopalê min yê min go pa lên min yên min 

Di ke sên seyim de pronavên ko xwediyan þanî di din ji za yend û mêjerê 

pêve dûr û nîzingbûna kesan jî di din za nîn. »vî, vê, van« nîzing 

»wî, wê, wan« dûr. He rçî xwe ke rem bi kin fed ki rin ma da 87. 

118 Di zma nê kurdmancî de, ji ên jo rîn pêve, hin pronavên din ên xwemalîn 

he ne û têne çêkirin jî. Her we kî: yê kê, ya tu ke sî, yên kîjanê, ya 

hinekan, yê fi la nan h.d. 


Rengdêr 

119 Reng dêr ew bê je ye ko bi nav dê rê ve di be û wes fe kî wê di de za nîn; an 

wê nav dê rê di ma na wê de ta yîn di ke û tex sîs di ke. Her we kî ga va em 

»hespê reþ, hes pê be za, hes pê xurt« di bêjin »reþ, be za, xurt« reng dêr 

in; ji ber ko ew yek bi yek wes fe kî nav dêra hêsp di din za nîn. Dîsan 

di go ti nên »ev hesp, çar hesp, kî jan hesp, hes pê min« de bêjeyên »ev, 

çar, kî jan, hin, min« reng dêr in; çûnkî ev nav dêra hêsp di ma na wê 

ne dîxesisînin û di eyi nên. 

120 Ji raveka jorîn dixuye ko rengdêr du ci sin in: yên ko nav dêran diwesifînin 

û yên ko ma na wan ta yîn û tex sîs di kin. Ji ên pê þîn re rengdê 

rên wes fîn di bêjin û ew xwe rû reng dêr in. Ên mayîn di esi lên xwe 

de bêjeyine din in û ga va di ko me kê de bi nav dê rê ve di bin, we zîfa 

rengdê rê di bînin û nav dê rên xwe li go ra te wan gên xwe di din te wandin 

û ga va nav dêr ji ko me kê dikevin û ew bi se rên xwe di mînin hingê 

vedigerin esilên xwe. 

121 Di nav nav dê ran de bi te nê ên wes fîn yên ko xwe rû reng dêr û ji bêjeyên 

ne gu hêr bar in; ga va bi te na xwe jî di mînin nayine tewandin û 

veqetandekê jî na bin. Lê her we kî di cih û de ve ra wê de dê bête ravekirin 

vê qey dê jî awarteyin hene. 

122 Di zma nê kurd man cî de þeþ tex lît reng dêr he ne: 

1. Reng dê rên wes fîn 

2. Reng dê rên iþarkî 

3. Reng dê rên jma rîn 

4. Reng dê rên pirsiyarkî 

5. Reng dê rên nebinavkirî 

6. Reng dê rên xwemalîn 

123 Ji van reng dêran, ên wes fîn di ke vin pa þiya navdêran û bi du awan bi 

wan ve di din. Ên xwe ma lîn her gav di din pey nav dê rê û veqetandek 

dikeve navbera wan. Herçî iþarkî, pirsiyarkî û ên nebinavkirî dikevin 

pê þiya navdêran û bêî tu tiþ tî bi wan ve di bin. Ên jma rîn, hi nek ji 

wan di ke vin pê þî û hi ne kên din pa þiya navdêran. 


Rengdêrên wes fîn 

124 Reng dê rên wes fîn ga va bi nav dê ran ve di bin wes fe kî wan di din za nîn, 

an go wan di we si fînin. 

Wekî ni ho, bêjeyên »reþ, spe hî, bi lind« reng dêrine wesifîn in; ji ber ko 

gava bi navdê ran ve di bin wes fe kî wan di din za nîn. Herwekî: »Min 

hespê reþ dît. Ev hes pê ha reþ e. Ez li ber go la spe hî rûniþ tî me. Bi 

min ev gol spe hî ye. Fe le mêz hil ki þiya bû ser vê da ra bi lind. Ev dar 

gelek bilind e«. Mî na ko ji van mîsalan dixuye rengdê rên wes fîn di 

komekê de piþ tî nav dê rên xwe pey da di bin û bi du awa yên têvel bi 

wan tê ne gi rêdan. 

1. Bi veqetandekê: tifinga qenc, þeþderba dagirtî, mehîneke boz, xanî kî 

nizim, mêrekî baþ, mirovine xirab, jinine spehî, destmaleke sor, çêleka 

do þe. Hin gê reng dêr bireserê nav dêrê ye. 

2. Bi lêkera bû nê: ev ti fing qenc e, ew xa nî ni zim e, þeþ derb ne da gir tî 

ye, hes pê min be za ye, me hî na ko ha te avis e. Hin gê reng dêr pêveberê 

lêkera bû nê ye. 

125 Reng dê rên wes fîn li go ra bas tû rên xwe an sa de an he ve di da nî ne. Ên 

sa de ew in ko di zi mên de þiklekî wan î sa bit he ye û ji bêjeke bi tenê 

têne pê. Wek: sor, gir tî, ni viz, qels, xurt, þikestî, we za, di rêj, kurt, fi reh, 

pehin, bilind, teng h.d. 

Ên hevedidanî ew in ko ji bêjeyên têvel têne pê. Ev reng dê rên ha di 

zimanê kurd man cî de bê pîvan in û di de ma xe ber dan an ni vîsandinê 

de hi nên din, ji nû ve tê ne saz ki rin. Mîna: pozberan, çavbelek, 

diltenik, xweþcivat, nûza, dilþikestî, kêm xew, sor boz, warx weþ, dest va la 

h.d. 

126 Bi gelemperî reng dê rên wes fîn di komekê de bi nav dê rên xwe pey da 

dibin. Lê ga va nav dê rên wan ne bi wan re ne, ya nî ew ji ko me kê ke tine, 

hin gê nav dêr bi veqetandekên ko reng dêr bi wan ve di bûn têne 

nimandin. Herwekî di ma de yên (64, 68)an de ha te go tin ve qe tan dek 

dikeve pê þiya rengdê rê û wê zîfa pronavê di bîne. Heke di qisetê de, 

ji be rê de, çêl li hêsp û me hî nê ha ti be ki rin, hin gê mi rov li þûna ko 


ibêje: »ez hes pê boz di bînim« an »ez mehîna boz dibînim« di ka re 

bibêje: »ez ê reþ di bînim« û » ez a reþ di bînim« 

127 Lê carina navdêr ji qi se tê yekcar dikeve û reng dêr wek pro na ve kê li 

þûna wê radibe. Hingê reng dêr, ji ber ko we zîfa navdê rê di bîne û wesfê 

xwe ê reng dê rîn winda dike, wek navdê rê tête tewandin û ve qetandek 

bi paþiya wê ve di be. 

Stranê go ti ye: 

Tirsim bimrim ne bî nim es me ra min 

Riya Mêrdî nê bi kaþ e, de la la min. 

Bêjeyên »esmer« û »delal« her du jî reng dêr in. Lê ji ber ko li hi re bûne 

navdêr û þanî jin an ke çikekê didin veqetandeka mê bi van ve bûye. 

Heke me malikê stra nê vegerandin esilên wan, hin gê nav dêr ve di gerin 

þû nên xwe û reng dêr bi se rên xwe û bê veqetandek dimînin: 

Tirsim bimrim ne bî nim ya ra min a es mer 

Riya Mêrdî nê bi kaþ e, ya ra min a de lal. 

Dereceyên reng dê rên wes fîn 

128 Reng dê rên wes fîn, wes fên nav dêran bi dereceyên têvel dikarin bidin 

zanîn. Bi go ti nên din ev reng dê rên ha di qi se tê de ji awi rê ma na û 

bastû rê ve di þikiline têvel de têne dîtin. Wekî niho gava mirov dixwaze 

wesfê be za bûna hespekî bi de za nîn dikare bibêje: 

1. Ev hesp be za ye. 

2. Ev hesp (ji ê din) be za tir e. 

Di komeka pê þîn de reng dêra beza, wesfê nav dêra hêsp ga va ev bi 

tena xwe û be za bûna wî ade tî ye, ne kêm û ne jî zê de ye, di de za nîn. 

Di vî ha lî de reng dêr di ha lê ade tî de ye. 

Herçî ko meka di wim, tê de reng dêra beza di þikilekî din de ye û »tir«- 

ek pê ve bû ye. Bi vê »tir«-ê reng dêr dikeve halê kemper, yanî mi qayesê. 

Be lê ga va em »Ev hesp be za tir e di bêjin; hespê ha ha ti ye da yîn 


er hes pe kî din û ji ê din bezatir derketiye. Ji lewre parkîta »tir«-ê bêî 

ko nev dêra rengdê rê bi nav dêreke din bête kemperandin yanî mi qayese 

kirin, bi rengdê rê ve na be. 

QEY DE 

Ji bo çêkirina kemperiya dengdêran li rengdê rên ade tî »tir«-ekê zêde 

dikin. Herwekî: qenc/qenctir, bilind/bilintir, spehî/spehîtir, sor/sortir, 

dirêj /dirêjtir, fireh/firehtir, xurt/xurtir, beza/bezatir h.d. 

129 Ji mi lê din reng dê rên wes fîn di ha lên xwe ên ade tî û kem per de bi 

zêde kirina hin pirsan, nemaze hokeran di mana xwe de kêm û zêde 

dikin. 

1. 

Ev hesp be za ye. 

Ev hesp hi nek be za ye. 

Ev hesp ge lek be za ye. 

Ev hesp yek car be za ye. 

Ev hesp ne ewç end be za ye. 

Ev hesp bi qa sî hev be za ne. 

2. 

Ev hesp (ji ê din) bezatir e. 

Ev hesp (ji ê din) hinek bezatir e. 

Ev hesp (ji ê din) gelek bezatir e. 

Ev hesp (ji ê din) yekcar bezatir e. 

Ev hesp (ji ê din) ne ewçend bezatir e. 

Ev hesp ji hev ne be za tir in. 

130 Dîsan ji aliyê din reng dê rên wes fîn ên ade tî ga va »ne«-yek di ke ve 

pê þi ya wan bi awa kî din ma na di bin û di ke vin þikilê ne rê nî. Herwekî 

dagirtî-nedagirtî. Ev ti fing da gir tî ye. Ev ti fing ne da gir tî ye. 

Lê he ke »ne« bi reng dê rê ve ne bûye hingê reng dêr ne ne rê nî ye. Bi 

rastî ga va em »ev ti fing ne da gir tî ye« di bêjin jê mex sed ew e ko ti fing 

vala ye. Lê he ke me »ev ti fing ne da gir tî ye« di bêjin jê mex sed ew e 

ko ti fing hêj nehatiye dagirtin. Yanî ne rê nî ji reng dê rê bêtir li lêkerê 

hi kim di ke. 


Rengdêrên iþarkî 

131 Ev reng dê rên ha di ke vin pê þiya navdêran û li wan iþa ret di kin. Rengdê 

rên iþarkî ji pronavên iþarkî ên pîvene »ev, ew« pê ve, ne tu tiþt in 

û ga va nav dê rên wan ji ko me kê dikevin ew vedigerin ser eslên xwe û 

wezîfeyên xwe ên bin ge hîn di bînin; herwekî di mîsalên jê rîn de tête 

dîtin: 

Ev mi rov îro ji ba jêr hat. 

Ev îro ji ba jêr hat. 

Ewî mi ro vê ko tu dî tî bi ra yê min e. 

Ewê ko tu dî tî bi ra yê min e. 

Evan mi ro van go te min ko tu çû yî nê çîrê. 

Evan gote min ko tu çûyî nêçîrê. 

132 Me di ma da 57an de go ti bû ko nav dê rên nêr bi gu har ti na »a« û 

»e«-ya wan bi »ê«-kê jî têne tewandin û di hin de rên Kurdistanê de 

ev nav dêr ga va ye kej mar in yek car na yi ne te wan din. Lê he ke reng dêreke 

iþarkî da ye ber nav dê rê hin gê nav dêr ji kîjan mêjer û za yen dî be 

jî li gora qeyda gelemper tête tewandin. Ji lewra mirov nikare bibêje 

»Ez vî hêsp, an, vî hesp di bînim« di vêt bi bêje »Ez vî hes pî di bînim«. 

Herwekî: vî hes pî / van hes pan | wî hes pî / wan hes pan | vê me hî nê / 

van me hînan | wê me hî nê / wan me hînan. 

133 Ga va çend nav dêr di din pey hev, her we kî mirov dikare her navdê rê 

bi reng dêra xwe a iþarkî þanî bi de, li go ra za yend û mêjerê nav dêran, 

dikare bi yek rengdêra iþarkî jî bes bi ke.(1) 

Navdê rên ko da ne pey hev ne ji yek za yen dî, lê ji yek mêjerî ne û 

her du jî ye kej mar in. Reng dêra iþarkî ji za yen dê nav dêra paþîn e û bi 

tenê nav dêra paþîn tête tewandin. 

Vê tî rê û vî ke va nî bi de min. 

an: Vî tîr û ke va nî bi de min. 

(1) Kerem bikin fedkirin mada 58an. 


Tu vî hes pî û vê me hînê di bînî? 

an: Tu vê hesp û me hînê di bînî? 

Tu vê mi hê û vî be ra nî di bînî? 

an: Tu vî mih û be ra nî di bînî? 

Navdê rên ko da ne pey hev ne ji yek mêjerî ne. Her nav dêr bi rengdêra 

xwe tête nî þan ki rin û yek nikare bikeve cihê a din û li þûna wê 

rabe. 

Tu vî hes pî û van me hînan dibînî? 

Tu vê mi hê û van be ra nan di bînî? 

Rengdêrên jma rîn 

134 Reng dê rên jma rîn ji hin jmar na van pêve ne tutiþt in û ga va bi navdê 

ran ve di bin an mêjer û mix dar an rê za wan di din za nîn. Ji vî awi rî 

ve ev reng dê rên ha du ce leb in: jmarîn û rê zîn. 

135 Ên jma rîn di ke vin pê þiya navdêran û mê jer an mix da rê wan di din 

zanîn û nav dê rên xwe li go ra te wan gên xwe di din te wan din: Deh 

mirov hatin. Deh mirovan got. Çel mirov hatin. Çel mirovî got. Çel û 

pênc mirov hatin. Çel û pênc mi ro van got. Min deh rîtil goþt ki rîn. Ezê 

deh rîtil goþt bikirim. Ezê deh rîtilan bikirim. Ezê çel rîtilî bikirim. Ezê 

deh rîtil û nîv pir tiqal bikirim. Ezê deh û nîvan bikirim. Tu ji vî sed 

xaniyî kîjanî diecibî nî? 

136 Ên rê zîn di ke vin pa þiya navdêran û rêza wan di qisetê de di din za nîn. 

Ev reng dê rên ko wek ên wes fîn di din pey nav dêran gava navdê rên 

wan ji qisetê dikevin veqetandekên wan li þû nê ra di bin: Ji hi re he ta 

stûna çaran bijmê rîne û li ber wê bisekine. Ev e þa girtê çaran, ê hef tan 

li kû ye? Me hî na min di be zê de a pêncan derket. Di vê rê zê de si wa rê 

sisiyan birayê min, ê þe þan pismamê min e. Min ev ki têb he ta rûpelê wê 

ê bist û çaran xwend. 

ÞA NEK 

Jmarnavên »dido« û »sisê« gava dikevin pê þiya navdêrekê û di bin 

rengdêr ji »dido« kîta paþîn û ji »sisê« kîta pê þîn di ke vin û ev her du 


jmarnav dibin »du« û »sê« 

Du mi rov ha tin. 

Sê mi rov ha tin. 

Du mi ro van xwar. 

Sê mi ro van xwar. 

Rengdêrên pirsiyarkî 

137 Hin pronavên pirs yar kî ga va di ke vin pê þi ya nav dêran dibin rengdêr 

û ji wan re reng dê rên pirsiyarkî di bêjin. Ev rengdêr bi te nê di ko mekên 

pirsiyariyê de têne dîtin. Kî jan mi rov hat? Tu kîjan mirovî di bînî? 

Kîjan jinikê got? Kîjan mirov hatin? Çend mi ro van xwar? Tu çend 

mirovan dibî nî? Ev çi tiþt e? Tu çi tiþ tî dix wa zî? Tu ji çi ke sî yî? Tu çû yî 

kû de rê? 

Rengdêrên nebinavkirî 

138 Reng dê rên nebinavkirî di ke vin pê þiya navdêran û wan nebinavkirî 

dikin. Di zimanê kurd man cî de ge lek reng dê rên nebinavkirî he ne. 

Yên ko ji hemiyan bêtir tê ne bi kar êxistin ev in: tu, her, he rçî, fi lan, 

gelek, hemî, hev qas, çend. h.p. 

Hemî mirovan digot. Îsal ge lek fêkî he ne. Min jê re tu der man pey da 

ne kir. Kêm û zê de her kêr dibire. Min îro filan jinik dît. Ji ter þê me çend 

kavir mirine. Li cem min hevqas pere hene. Herçî mêrên qenc bi bêbextiyê 

to la xwe ve na kin. 

Rengdêrên xwemalîn 

139 Reng dê rên xwemalîn ji hin pro na vên ke sîn û hin pronavên iþarkî 

têne pê; dikevin paþiya navdêran û xwediyê kes, tiþt an heywanên ko 

qala wan di qisetê de tê te kirin didin zanîn. Ev reng dêr bi rê pro navên 

xwe din ên pa þîn bi xwe ne; û li þûna ko bidin paþiya pronavên 

qersene (yê, ya, yên) rast bi rast da ne pey nav dêran. 

min, xwe 

te, xwe 

vî, vê, wî, wê, xwe 

me, xwe 

we, xwe 

van, wan, xwe 

Ev reng dê rên ha û nav dê rên wan bi veqetandekê di ge hin hev. Ve qetandek 

jî li go ra mêjerê zayenda navdê rê tête bijartin. 


Hespê min, me hînên te, ki têba vî, qe le mên wê, xa ni yê me, çiyayê we, 

kurên van, ke ça wan. 

140 Lê he ke nav dê rên van reng dêran bi awakî ji qi se tê ketine, hingê li 

gora mêjer û zayenda navdê rê yek ji pro na vên qersene ên iþarkî ve digere 

þû nê û reng dêr dibe pronaveke xwemalîn. Herwekî ga va em »Ev 

rasteka min e, kanî ya te« di bêjin mexsed »Ev ras te ka min e, ka nî rasteka 

te« ye. Ji bo kur tî û spe hîtiyê em bêjeya »rastek« dubare nakin. 

Çend mîsalên din: Min dest ma la xwe pey da kir, te jî ya xwe dît. Ki têba 

min ji ya te stûrtir e. Erdê wan avî ye; lê yê me be jî ye. Ew çû hes pê xwe 

anî; tu jî he re yê xwe bîne. 

ÞA NEK 

Heke rengdê rên xwemalîn tev de ji yek mêjerî ne hin gê mirov dikare 

kurtebir bike û bi bêje: »Hespê min û te anîn« Li þûna ko bibêje 

»Hespê min û hes pê te anîn« an »Hespê min û yê te anîn«. 


Jmarnav 

141 Jmar nav ew bê je ne ko mê jer an mix da rê tiþtan, bi awayên têvel didin 

zanîn û di qi se tê de bi nav da re kê ve di bin an di ke vin þûna wê; wê 

dinimînin û lê vedigirin. 

142 Jmar nav mêjer û mix da ran an yek car bi nav ki rî di kin û wan we lê 

didin zanîn, an bêî ko wan ta yîn bi kin, wan bi awa kî mib hem pêþ 

me di kin. Ji vî awi rî ve jmar nav du ce leb in: 

1. Jmar na vên binavkirî: çar, ê çaran, çaryek, ji çaran yek, ê çarim. 

2. Jmar na vên nebinavkirî: ge lek, hin dik, pir, bê tir, zehf h.p. 

Jmarnavên binavkirî 

143 Jmarnavên binavkirî jî di nav xwe de bi çar bi ran le va di bin: 

1. Jmar na vên bingehîn 

2. Jmar na vên rê zîn 

3. Jmar na vên birewîn 

4. Jmar na vên komelîn 

144 He rçî jmar na vên ade tî ji ye kê he ta da wi yê tev de jmar na vên bin gehîn 

in û jmar na vên mayîn tev de ji van têne der. 

145 Jmar nav ji ber bas tû ra xwe ve an sa de an he ve di da nî ne. 

Ên sa de ew in ko ji hej ma re ke bi te nê ha ti ne pê: çar þeþ, yanz deh, bîst, 

hezar, mîlyon h.p. 

Ên hevedidanî ew in ko ji ye kê bêtir hejmaran hatine pê. Ev hej marên 

ha bi gi ha ne ka »û« bi hev têne girêdan: bîst û çar, sed û bîst, neh, 

hezar û neh sed û çil û yek, þeþ he zar û pênc sed û çil û heþt, du mîlyon û 

sed he zar û pênc, sed û neh. Herwekî ji mîsalên jo rîn dixuye herçî ye kînekên 

wek sed, he zar, mîlyon h.p. gava dubare, sêbare... dibin navbe- 


a wan û nav be ra hej ma ra ko wan da ye pey hev gi ham ka »û« na ke ve: 

sê sed, deh he zar, panz deh mîlyon, çil û pênc mîlyon h.p. 

Tewanga jmarnavan 

143 Jmar nav ji ber ko ji bêjeyên guhêrbar in, gava di qisetê de di bin bi reser, 

têne tewandin û nav dê rên ko di din pê þiya wan didin tewandin. 

Qeyda gelemper 

147 Di tewangê de esil jmar na vê sa de ye. Ji lew re di jmar na vên hevedidanî 

de te wang li go re yî hej ma ra pa þîn tête çêkirin. 

Û gava ev jmarnav dikevin pê þiya navdêran, navdêr jî tewanga hejmara 

paþîn di bin û pê di te win. 

Ez çaran dibînim. Ez çar hes pan di bînim. 

Ez si hî di bî nim. Ez sih hes pî di bînim. 

Ez sih û çaran dibînim. 

Ez sih û çar hes pan di bînim. 

Emê li jêr, tewanga jmarnavan, bi rê zê ve, di gel xwe se ri ya her hej marê, 

ye ko ye ko û kom bi kom bi bêjin. 

Nîv 

148 Ga va ev jmar nav bi se rê xwe ye û bi tiþtekî din ve ne gi rêdayî ye bi 

»î«-yê tête tewandin: nî vî bi de min, nîvekî bi de min, bi nî vî bi ke. 

Lê heke jmarnaveke din an navdê rek bi nî vî ve bûye hingê »nîv« li 

goreyî te wan ga wan tête tewandin û ji ber ko hi kim li wan na ke her 

navdêr bi tewanga xwe a xweser ditewe. 

Ji yek û nî vê (nîvan) bêtir. 

Ji çar û nîvan bêtir. 

Ji çil û nî vî bêtir. 

Nîv ze be þî (ze be þekî) bi de min. 

Nîv sêvê (sêvekê) bi de min. 

Bîst û nîv ze be þi (ze be þekî) bi de min. 


Bist ze beþ û nî van bi de min. 

Bîst û nîv sê vê (sêvekê) bi de min. 

Bîst sêv û nîvan bide min. 

Zebeþ û nî vî (nîvekî) bi de min. 

Sêv û nî vê (nîvekê) bi de min. 

Min ev hesp bi bîst zêr û nîvekî ki rî. 

Min ev hesp bi bîst zêr û nîvan kirî. 

Min ev hesp bi çel zêr û nî vî ki rî. 

Bi goþ tê nîv bi zi nê em têr na bin. 

Yek 

149 Ev jmar na va ha bi »ê«-yê tête tewandin: Ji ye kê, bîst û ye kê, çel û ye kê, 

sed û ye kê, he zar û ye kê, mîlyon û ye kê... 

Lê ga va »yek« di ke ve pê þiya navdêrekê lê hi kim na ke û zayendê xwe 

nadiyê. Ji lew re nav dêr li goreyî te wan ga xwe di te we: Ji yek hes pî, yek 

mehî nê, bîst û yek ze be þî (bîst û ze be þekî) bîst û yek sê vê (bîst û sêvekê). 

Çend mîsalên din: Min ji he zar û ye kê bê tir hesp he ne. Ez sed û yek 

hespî û he zar û yek çêlekê di bînim. Ji bîst û ye kê he ta sê sed û ye kê 

bijmêrî ne. Min ev hesp bi çil û yek zêrrî (bi çil û zêrekî) ki rî. Min bîst 

beranên xwe bi sih û yek bizinê (bi sih û bi zi ne kê) guhart. Birayê min 

ev xa nî bi sed û zêrekî (bi sed û yek zêrî) fi rot. 

150 Jmarnavên dido, sisê, çar, pênc, þeþ, heft, heþt, neh, deh, yanz deh, dwanzdeh, 

sêzdeh, çardeh, panzdeh, þanzdeh, hevdeh, hejdeh, nozdeh, bîst, bi 

»an«-ê têne tewandin: Ji çaran, heþ tan, de han, bîstan; bîst û pêncan, 

sed û ne han, sê sed û hef tan, he zar û þanzdehan, hezar û çil û si se yan... 

bêtir. 

Ev jmar na vên ha tewangên xwe di din nav dê rên xwe û wan jî wek 

xwe di te wînin: bi þeþ zê ran, ji heft bi zi nan, di nav hev deh ke çikan de, 

bi çel û heþt es ke ran ve, ji du sed û noz deh çêlekan, ji hezar û heþ tê û 

çar hes pan. 

151 Jmarnavên sih, çil, pêncî, þêst, hef tê, heþ tê, not, sed bi »î«-yê têne tewandin: 

ji çilî, þêstî, no tî, se dî, pênc se dî, neh se dî, sed û çilî, he zar û du se dî, 


heft he zar û heþt se dî, çar mîlyon û se dî... bêtir. 

Ev jmar na vên ha jî te wan ga xwe di din nav dê rên xwe û wan jî wek 

xwe di te wînin: bi sih zê rî, ji çil bi zi nî, di nav hef tê ke çikî de, bi not 

eskerî ve, ji sed û pêncî çêlekî... 

Hezar 

152 Ev jmar nav jî ga va bi se rê xwe ye bi »î«-yê tête tewandin û hi kim li 

navdê ra xwe jî di ke. 

Ji he za rî, ji yek he za rî, ji he za re kî bêtir. 

Ez he zar hes pî di bînim, ez hezar mehînî di bînim. 

Lê ga va he zar bi jmar na ve ke din ve bûye dikeve bin hikimê wê û li 

gora tewanga wê hej ma rê tête tewandin: ji çar he za ran, bîst he za ran, 

çel he za rî, çel û pênc he za ran, sed he za rî, sed û deh he za ran... bêtir. 

Ji milê din jmar na va he zar ga va ne bi se rê xwe ye û da ye pey jmarnaveke 

din navdêra xwe nema dikare bitewîne. Min ev tiþt bi he zar 

zê rî, çar he zar zêr, çel he zar zêr, çel û pênc he zar zêr, sed û deh he zar 

zêr ki rî. 


III. Servehî 

ARIF ZÊREVAN

Trajediya tirkîfîzebûyiyan 

û mi na qe þe ya li ser 

»i« û »î«-ya kurdiyê 

Di taliya sala 1996-ê de pir tûka Celadet Çelîkerî ya di he qê hi nek pirsên 

elfabeya kurdiyê de der ket. He rçend di pirtû kê de hi nek agah darî 

di he qê dîroka elfabeya kurdiyê de he bin jî, ki têb pir tir li ser her fên 

kurdiyê »i« û »î«-yê ye. 

Celadet Çelîker bi navê »zanahiyê« pa rêzkarên elfabeya kurdiyê mat 

dike û her wi ha bi na vê za na hi yê guhortina herfên kurdiyê »i« û »î«-yê 

dixwaze. 

Di vê ni vîsarê de ez dê yek bi yek li ser ar gûmentên pa rêzkar û hevrikên 

van du her fên kur di yê ra wes tim û bi dim di yar ki rin ka Ce la det 

Çelîker ça wa bi na vê za na hi yê destdirêjiyê li za na hi yê di ke û ka ew 

çawa bêbextiyan li Celadet Alî Bedir-Xanî di ke. 

Argûmentên Celadet Alî Bedir-Xanî ji bo ni vîsandina du dengên 

kurdiyê bi »i« û »î«-yê pir eþkere ne. Argûmenta wî ya ewilî te nê (denganiya 

kurdiyê) bi se rê xwe têra wê ye kê di ke ko mi rov van her fan 

wekî tirkan nenivî sîne. 

Lê be lê hev ri kên elfabeya kurdiyê di mi na qe þeyan de pirê ca ran ji 

argûmenta denganiyê pir tir li ser ar gûmenta windabûna »i«-ya bêniqte 

li kêleka hinek herfan disekinin û di bêjin argûmenta Celadet Alî 

Bedir-Xanî hin gê di ci hê xwe de bit jî, piþ tî ko tir kan dest ji nî þandeka 

be rî »i«-ya bêniqte berdayîn ew ar gûment hê dî ne di ci hê xwe de 

ye. 

Denganiya zimanê kur dî 

Ka em ewilî behsa denganiya zimanê kur dî û van du her fan bi kin. 

Delî lên Celadet Alî Bedir-Xanî hêjayî hezarbarekirinê ne û ew wi ha 

dinivî sîne: 

Lê her we kî me be rê jî go ti bû, di dengayiya kurdî de, deng dêrek carinan 

drêj na bit, ya nî he rçî deng dêrên ko kin in drê jên wan nîne û he rçî 

drêj in ki nên wan pey da na bin. 

Ber vê ye kê deng dêra »e« he rçend bête drêj ki rin ti car na bit »ê« ji ber 


ko cih der kên wan ji hev ci da ne. Her we kî »i« jî bi drêjxwendinê na bit 

»î«. 

Di des tê me de ti her fên din ne ma bûn, û go ra des tûreke me diviya 

bû em bi her fên hev du anî emel me kin. Ji lew ra ji bo na nî þankirina tofa 

pa þîn me ev »^« nî þana ha pejirand û na vê wê kir bi lin dek. 

Ev nî þa na ha di hin el fa bêyên din de jî he ye. Lê bi vê fer qa ko di 

elfabêyên din de den gê deng dêran weke xwe dihêle, cihderkên wan 

naguhê rîne, tinê bi lind di de xwen din. Di el fa bê ya me de du ka rên wê 

hene: Dengê deng dêran diguhêrîne û bi lind di de xwen din. Lew ma 

dengdê rên bi bilindek hemî jî drêj in û ti car kin na yên xwen din. 

[– – –] 

Jê pê ve, her we kî heta niho xuya bû, ji lew ra ko den ga yi yên van du 

zimanan cida ne, isû lê deng dêrên kur dî bi vê ne vê ji isû lê tir kan dûr 

ketiye. 

Celadet Alî Bedir-Xan di ben da ewilî ya des tû rên elfabeya kurdiyê de 

jî beh sa den ga ni yê di ke û denganiyê ji nî zîkkirina bo tirkiyê gi rîngtir 

dibîne: 


dengên her fan de, he rç end he ye, xwe li el fa be ya tir kan nîzîk xis tin û jê 

nedûrketin. [reþkirina min, Arif] 

Wekî ko dixwehî Celadet Alî Bedir-Xanî nî þandeka bilindekê »^« ji 

bo sê deng dê rên kurdiyê (ê, î, û) çêkiriye û ev nî þandek wan dengan 

bilind dide xwendin. Ev bilindek ne ji bo »î«-yê te nê ye. Bi lin dek 

wekhevî û istiqrarekê di van deng dê rên bibilindek de çêdike. Ko yek 

ji van bête guhortin divêt yên dî jî bên gu hor tin. Ta ni ho jî min fêm 

nekiriye ka çima hevrikên elfabeya kurdiyê mi na qe þeya bilindeka li 

ser »î«-yê dikin. Heger minaqeþe bi bit di vêt ne li ser »î«-yê, lê te nê li 

ser hûreka herfa »i«-yê bêt ki rin. Hûreka herfa kurdiyê »i« û her fa tirkiyê 

»i« di þiklê xwe de we kî hev in. Ne kur dek û ne jî tir kek ni ka re 

»î«-ya kur di yê »xelet« fêm bi ke. 

Cihderka »î«-ya kur di yê ji »i«-ya tir ki yê ci da ye û den gê her fê jî ne 

wekî ya tir kî yê ye. 

Hemî kes li ser vê hemfikir in. Hevrikên elfabeya kurdiyê di bêjin 

erê em vê qe bûl di kin, lê ma ne em in yên den gan li her fan bar di kin. 


Ew jî rast e, lê be lê car dî jî mi rov ni ka re (i) û (î)-ya kur di yê bi ke we kî 

yên tir ki yê. Çima? Lewra heger mirov van herdu herfan bike wekî 

yên tir ki yê hin gê dê piraniya kurdên bakurê wan we kî yên tir ki yê bi 

lêv (telefiz) bikin. Þona bibêjin »kirin« dê bi bêjin »kýrýn«. He mî kes 

dizane çi qes ferq di nêvbera »kirin=yapmak« û »ký rýn=bi þikênin« de 

heye. Nimûneyeka pir balkêþ di vî wa rî de fi lî mê Mem û Zî nê ye; yê 

ko li Tirkiyeyê ha ti bû ki þandin û ji ali yê kur dên tir kîzan ve hatibû 

duble kirin bo kurdiyê. Gava mirov guhdariya diyalogan û den gên 

kesên di fi lî mî de diaxivin dike, mirov dibê je qey ew bi tir ki yê di axivin. 

Yê ko bix wa ze vê rastiyê fêm bi ke bi la teks te ka bi kur dî bi »ý« û 

»i«-ya tir ki yê bi ni vîse û bi de ye kê tirk ko bi den gê bi lind jê re bix wîne. 

Hin gê ew dê bi bi hî se ka yê tirk van den gan ça wa bi lêv di ke. 

Windabûna »i«-ya bêniqte û prosesa xwendinê 

Celadet Alî Bedir-Xan wi ha di ni vî sîne: 

Gora destû rên me ên bin ge hî, ko ji bo na çêkirina elfabê ya xwe me pêk 

anî û di pê þiya vê ben dê de me da za nîn, diviya bû ko em bê se be be ke 

zor ji el fa bêya tirkan dûr me ke vin. 

Li hi re, di her fên »i« û »î« de em ji ya wan dûr ke tin. 

Tirk[an] »i«-ya kin bi »i«-ke bê niq te nî þan ki rin. He ke me we lê bi ki ra 

û »i«-ya kin bi »i«-ke bê niq te û ya drêj bi »i«-ke ade tî nî þan bi ki ra çêtir 

ne di bû. 

No, ji ber ko »i« ke bê niq te di nav her fên »u, n, m« û di pêþ- û pa þê 

hin her fan de tev lî wan di be û ji wan de rêxistana wê di ke ve diþwariyê. 

Ji xwe tirk jî piþ tî çêkirina elfabêya xwe pê he si yan û ji bo na ve qe tan dina 

»i«-ke bê niq te ji her fên jo rîn – ko ke ti ye rex an na va wan – ser her fa 

ko be rî »i«-yê di hat iþaretek berdidan. 

Bê þik e ko me ni ka rî bû em bikevin nerastiyeke welê ko ji ali yê da niyê 

xwe ve ha ti bû nî þan ki rin. 

Wekî min berê jî got, hev ri kên elfabeya kurdiyê di minaqeþeyan de 

pirê ca ran li ser win da bûna »i«-ya bê niq te li kêleka hinek herfan disekinin 

û di bêjin argûmenta Celadet Alî Bedir-Xanî hin gê di ci hê xwe 

de bit jî, piþ tî ko tir kan dest ji nî þandeka berî »i«-ya bêniqte berdayîn 

ew prob lem hê dî ne ma ye. 


Rast e tir kan nî þandeka berî »i«-ya bêniqte rakirine, lê be lê prob lem 

bi xwe her ma ye. Prob lem çi ye? Li gor lêkolî nên ha tîn kirin gava ko 

mirov tekstekê dix wîne mirov ne herfan lê re si mê bêjeyan nas dike 

û dix wîne. Wextê ko Ce la det Alî Bedir-Xan beh sa win da bûna »i«-ya 

bêniqte di nêv hi nek her fan de di ke ew bi heq e. Ji ber ko bi ni mûneyeka 

pir hêsanî jî mirov dikare isbat bike ko ka çawa »i«-ya bêniqte 

xwendinê zehmet dike. 

Ez nýkarým hýn ný mûneyan bý dým te. 

Ez dê lýngê wi bý þý kê ným. Ez hýn gi dý bê jým. 

Serê xwe bý lýnd bý kýn û ala yê hýldýn! 

Ez nikarim hin nimûneyan bidim te. 

Ez dê lin gê wî bi þikênim. Ez hingî di bêjim. 

Serê xwe bi lind bi kin û ala yê hil din! 

Di ni mûneya ewilî de çav bi hêsanî ni ka re nas bi ke ka di bêjeya »nikarimê« 

de her fa li pey »a«-yê têt »n« ye an »r« ye. 

Celadet Çelîkerî di ki têba xwe de behsa prosesa xwendinê ki ri ye lê 

belê qet beh sa ka çav çi di bînin û me jî ça wa tiþ tên ko çav di bînin zeft 

dike nekiriye. Heger ko wî ki têbek li ser prosesa xwendinê xwen di be 

divêt ha yê wî ji vê agahdariyê hebe, heger ne em dikarin bibêjin ko 

ew bi za nîn ras ti yê ve di þê re da idi aya xwe ya bêbingeh biparêze. 

Ka em hi ne kê bi te ori yên prosesa xwendinê ve mi jûl bi bin. Du 

teoriyên ci da di he qê prosesa xwendinê de he ne: teoriya bîevyorîst û 

teoriya kognî tîf. 

1. Teoriya bîevyorîst ato mîk e û di bê je ko mi rov ewilî »be þan« 

pa þê »giþ tê« di bîne. Ji aliyê pe da go jîk ve en ca mên vê te ori yê bi »rastxwendina« 

teks tê tên pî van, ne bi »rastfêmkirina« teks tê. Yek ji xe terên 

vê te ori yê ew e ko mi rov di ka re teks te kê rast bix wîne bê yî ko ti 

tiþ tê jê fêm bi ke. Ev te orî he ta dest pêka salên 50-yê ra ser (do mînant) 

bû. Herfa tirkiyê »ý« ji ber ko di nêv bê je yan de win da di be na hêle 

ko mi rov bêjeyan rast bixwîne. 

2. Teoriya kognî tîf lê di ko le ka mi rov çawa enformasyonê zeft di ke 

û bi kar tî ne, ka mi rov ça wa vê enformasyonê vediguhorîne dike 


zanîn û di ha fi ze ya xwe de qeyd di ke û her wi ha ka mi rov vê za nî nê 

çawa ji bo idarekirina reftarên xwe bi kar tîne. 

Nê rîna vê te ori yê nê rîneka holîstîk (giþ tî) ye. Li gor vê nê rî nê mi rov 

ji »giþ tê« ber bi be þan ve di çe: he vok, bêje, kît û fo nem (deng) û 

careka dî ve ge ra li »giþ tê«. Ji ali yê pe da go jîk ve ba þiyên vê te ori yê pir 

in: xwendevan tekstê xweþtir fêm di ke, mo tîvasyona xwendinê li nik 

xwendevanan pirtir dibe, baweriya xwendevanan bi wan xurttir dibe 

û hw.d. 

Li gor te ori ya kog nî tîf sê ha fi ze ji bo xwen di nê tê ne bi kar anîn: 

a) Ha fi ze ya îko nîk. Ev ha fi ze ya he di de me kê ge lek kurt de – di 

nêvbera 200 û 500 mi lîsaniyeyan de – dikare drû vên resimê tekstekê 

zeft bi ke û ji lew ra jê re »hafizeya resimî« di bêjin. Karê vê ha fi ze yê 

ew e ko re si mê bêjeyê di se rê mi ro vî de bi pa rê ze ta ko mi rov pê re 

bigihît ko her fan nas bi ke. 

b) Ha fi ze ya de mê kurt. Navekê dî yê vê hafizeyê »hafizeya karî« 

ye, ji ber ka rê wê bi ka ra nîna nêveroka enformasyona di tekstê de û 

guhortina enformasyonê bi hafizeya demê di rêj re ye, da ko em nêveroka 

fikra tekstê fêm bi kin. 

c) Ha fi ze ya de mê di rêj. Ka rê vê ha fi ze yê yê bin ge hî ew e ko wê 

enformasyona ko ji bo jinûvenaskirina herf û bêjeyan lazim e, qeyd 

bike. Demê vê ha fi ze yê gelek dirêj e. 

TEKST 

—> 

HAFIZEYA 

ÎKONÎK 

(hafizeya 

resimî) 

 

HAFIZEYA 

DEMÊ KURT 

(hafizeya 

karî) 

HAFIZEYA 

DEMÊ 

DIRÊJ 

(hafizeya 

têgihiþtinê) 

Niqteya li ser »i«-ya kur di yê we lê di ke ko mi rov re si mê bêjeyên ko 

»i« tê de he ne zû tir nas di ke û li xwen di nê nali kûme. Herwiha li gor 

lêkolînan mirov tekstekê çiqes zû bix wîne ewqes pirtir jê fêm di ke. 

Rakirina niqteya li ser »i«-ya kur di yê dê hem xwen di nê de reng bêxe 

hem jî fêmkirinê kêmtir bike. 


xwen- tem po hej ma ra hej ma ra hej ma ra hej ma ra 

din bêje/deq. yên rast yên xe let se re gav ki ri yan pir san 

1. 200 21 13 6 40 

2. 400 25 9 6 40 

3. 800 34 3 3 40 

Ev tab lo ji ki têba Åke W. Ed feldt »Lästeknikê« hatiye girtin. Rûper 46. 

Dengdê rên kurt »i« û »e« bi hev re bin ge hên deng dê rên kurt yên 

kurdiyê pêk tînin. Dengdêra »u« we kî Ce la det Alî Bedir-Xanî go ti ye 

dengek biyanî ye ko ji »w« û »i«-yê çê bû ye. Ji xwe ew »u« di kur di yê 

de kêm têt bi kar anîn. 

Bi ras tî jî ji ali yê prosesa xwendinê ve bi ka ra nîna »i«-ya bêniqte dê 

katastrofek bit ko divêt mi rov ti ca ran wê be la yê ne îne se rê xwe. 

Li gor lêkolînan mejî dikare di saniyeyekê de þeþ yan heft »parçeyan« 

nas bi ke. Ev pa rçe di ka rin herf, bêje an jî ji bêjeyekê di rêjtir 

bin. Hafizeya demê kurt wan pa rçeyan vediguhêze bo hafizeya demê 

dirêj û þeþ yan heft pa rçeyên dî nas di ke. Baþ e, he ger ko we lê bit 

di yar e kes ni ka re di de qîqeyekê de ji 420 her fan pir tir bix wîne û ev 

jî ka tast ro fek e ji bo xwen di nê. Lê be lê di lê xwe li xwe ne þewitînin, 

lewra mejî di saniyeyekê de di ka re þeþ yan heft bêjeyan jî nas bi ke 

û hin gê tempoya xwendinê di de qîqeyekê de di bit 420 bêje. Lê be lê 

em di za nin ko me jî dikare di saniyeyekê de þeþ yan heft »parçeyên« ji 

bêjeyekê di rêjtir jî nas bi ke. Û bi vî awa yî me ji yê mirovekî di ka re di 

deqîqeyekê de 800 bê je yan nas bi ke. Zûxwendina tekstekê bi zûnaskirina 

bêje û pa rçeyên ji bêjeyan dirêjtir ve girêdayî ye. 

He ger ko em bi »ý«-ya bêniqte rabin resimê bêjeyan xirab bikin 

û we lê bi kin ko xwen de van se rê xwe bi her fan ve bi êþîne hingê em 

dê tempoya xwendinê pir kêm bi kin û we lê bi kin ko xwen de van ji 

xwendinê hem sar bi be hem jî teks ta ko dix wîne baþ fêm ne ke. 

Xeletiya Çelîkerî ew e ko ew di he si bîne ko çav ewilî her fan û pa þê 

bêjeyan dibîne. Wekî li jo rê jî hat ni vîsandin çav re si mê bêjeyê be rî 

herfê di bîne. Piþ tî ko çav res mê bêjeyê di bîne mejî wî re si mî ra ve di ke 

û her fan nas di ke. Lê be lê di xwendineka normal de piþ tî ko me jî resmê 

bêjeyekê nas di ke re si mî we kî pa rçeyeka pêkvegirêdayî dihesibîne 

û lê na xe bi te ko nas bi ke ka kîj herf di wê bêjeyê de he bûn. 


Hêsanî an zeh met 

Argûmentek ya hevrikên elfabeya kurdiyê ew e ko kur dên ba ku rê 

Kurdistanê ji ber ko elfabeya zimanê tir kî dizanin dê bi hêsanî bi karin 

kur di yê bix wînin heger ko em »i« û »î«-ya xwe bi kin we kî yên 

tirkan. 

Ev ar gûment bê bin geh e; ji ber gu hor ti na van du her fan (i, î) bi yên 

tirkiyê (ý, i) oto ma tîkmen rastxwendina dengên herdu herfên kur diyê 

bi xwe re na îne. He ger ko em van her du her fan bi kin we kî yên 

tirkan dê kur dên tir kîaxêv û kur dên di bin teh sîra zimanê tir kî de 

mayîn den gên van her du her fan ne li gor den ga ni ya kur di yê lê li gor 

denganiya tirkiyê bi lêv bi kin û bêjeya »kirin«-ê ko bi ma ne ya »yapmak«-a 

tir ki yê ye dê bi kin »ký rýn« ko bi tir ki yê maneya wê »bi þikênin« 

e. 

Yanî her çi di bit bi la bi bit di vêt ders dê rên kurdiyê xwendekaran 

fê rî den gên kurdiyê bikin. Heger em »i«-ya xwe bêniqte binivî sînin 

divêt em xwen de ka rên kurd li ba ku rê Kurdistanê fêr bi kin ko den gê 

wê her fê ji ya tir kan bi lind tir bi lêv bikin. Herwiha herger em »î«-ya 

xwe bi »i«-yeka biniqte binivî sînin divêt em xwen de ka ran fêr bi kin 

ko ew wê ji ya tir kan bi lind tir bi lêv bi kin. 

Ji ber ko di prosesa xwendinê de bêjeyên ko di hafizeya demê dirêj 

de kom bûyîn roleka giring dilehîzin qet feydeyê dibistanên tirkan ji 

zûxwendina bi kurdî re nîne. Gava mirov tekstekê bi kurdî dixwîne 

mirov dikare resmê bêjeyên wê bide ber resmê bêjeyên zimanê kurdî, 

ne yên zimanê tirkî. Heger di hafizeya mirovî de resmên 100 hezar 

bêjeyên zimanê tirkî hebin jî feydeyê wan ji xwendina bi zimanê 

kurdî re nîne. 

Hevrikên elfabeya kurdiyê gelek caran dibêjin ko Celadet Alî Bedir- 

Xan bi ni vîsandina »i« û »î«-yê ji »i«-ya ade tî bi dûr ketiye. Divêt 

mirov ji van hevrikan bipirse ka »i«-ya ade tî çi ye. 

Carekê di vêt bêt go tin ko di la tîniyê bi xwe de »i« bi sê þiklan têt 

nivîsandin. Di latîniyê de den gê »i«-ya kurt bi kevanekeka berê wê li 

jor, we kî nî þandeka li ser »ð«-ya tir ki yê, nî þan di kin. Bêjeya »criticus« 

bi rakirina niqteya li ser herdu »i«-yan û da nîna kevanekeka wekî ya 

li ser »ð«-ya tir ki yê têt ni vîsandin. Herwiha di latîniyê de deng dê rên 

dirêj bi da nîna xêzekê li ser her fê tên ni vîsandin. Wekî: »in vñtã mentum«. 

Vêca »i«-ya ade tî çi ye? He ger ko hev rik di fi ki rin ko »i«-ya adetî 

di zi ma nên ko bi elfabeya latî nî di ni vî sî nin de her tim den gê »î«-ya 


kurdiyê di de, ne rast e. Lew ra di in gi li zi yê de »i«-ya ade tî ca ri nan 

»î«-yek kurt e, ca ri nan »ay« e û ca ri nan jî di be »ö«. Ya nî in gi lîz bêjeya 

»pile«-yê we kî »payl« bi lêv di kin û bêjeya »first«-ê jî we kî »först« 

bi lêv di kin. Heger ko em li gor mantiqa Celadet Çelîkerî bifikirin 

divêt em bêjeya kurdiyê »pîle«-yê wekî »pile« binivîsînin. Pir diyar e 

zarokên kurdan yên ko li Ingiltereyê mezin bûne dê bêjeya »pile«-yê 

ne wekî »hîle« lê wekî bêjeyeka ingilîzî fêm bikin û wekî »payl« bi lêv 

bikin. Di zimanê ingilîzî de maneyên »pile«-yê gelek in. Yek ji wan 

»hirî« ye, yeka dî »tilm, gir« e û yeka dî »baterî« ye. 

Di fran si yê de jî »i« her tim den gê »i«-yê na de. Bo ni mûne bêjeya 

»international« we kî »enternasyonal« têt bi lêv ki rin. Ya nî »i«-ya ewilî 

dibit »e« û ya piþ tî »t«-yê jî di gel »o« û »t«-yê du den gên dî çêdikin. 

Me bes ta min bi van ra vek û ni mû ne yan ew e ko di vêt em el fa be ya 

xwe ne li gor ka kurd li kîj welatî di jîn çêkin. Ya girîn denganiya 

kurdiyê ye û den ga nî jî bi fêrkirinê têt za nîn, ne bi ni vîsandina wekî 

tirkan. 

Ji ber ko tir kan »i«-ya bê niq te bi kar anîne û den gê wê ji yê »i«-ya 

me ci da ye di vêt em we kî wan ne kin. We kîtirkannekirin bi serê xwe 

argûmentek tê ra xwe xurt e ji bo ko em ya xwe bi pa rêzin. 

Jixwe wekî ko min di ben da di do yê de jî got rakirina niqteyê ji aliyê 

xwen di nê ve jî dê te nê ze re rê bi de me. 

Celadet Çelîker di kitêba xwe de dibêje »bi da nîna bilindeka li ser 

»î«-yê mîr Ce la det ji çend des tû rên xwe bi dûr di ke ve«. Ev idi aya 

Çelîkerî ne rast e. He ger Ce la det Alî Bedir-Xanî we kî tir kan ki ri bûya 

dê ji des tû ra xwe bi dûr biketa. Destûra Celadet Alî Bedir-Xanî ya ko 

bi van her fan ve gi rêdayî ye ev e: 


dengên her fan de, he rçend heye, xwe li elfabeya tirkan nîzîk xis tin û jê 

nedûrketin. [reþkirina min, Arif] 

Yanî denganiya zimanê kur dî be rî her tiþ tê ye. 

Celadet Çelîker di kitê ba xwe de ne te nê bi na vê za na hi yê bêbextiyê 

li za na hi yê dike herwiha ew bêbextiyan li Celadet Alî Bedir-Xanî 

jî di ke ga va ko ew ho lê di ni vî sîne: 

Gava tîpa »i«-ya bêbilindek, xwendin û ni vîsandina kurdiyê ji bo kur- 


dên ba ku rê Kurdistanê hêsanîtir bike, ev tiþ te ka qenc e û bi di lê Mîr 

Celadetî bi xwe ye jî. (Çelîker, Celadet, (1996), Çend pir sên elfabeya kurdî, 

rûp. 75) [Min zi ma nê Çelîkerî serast kiriye, Arif] 

Celadet Alî Bedir-Xanî ji sa la 1932-ê ta sa la 1943-ê »Hawar« bi el fa beya 

kur di yê ni vî sî û te nê guhortinek tê de çê kir. Ew jî guhortina herfa 

»q«-yê bi »k«-yê ye. Ew ji bo tes bîtkirina deng û her fan ge lek bi sexbîr 

bû. Ji bo tes bîtkirina herfa »k«-yê wî bêjeya »krîstal« li pênc ke sên 

cida bi xetê ere bî da ni vîsandin. Wî her fa kur di yê »þ« we kî ya tir kan 

nivî sî û he ger wî xwes ti bûya û rast dîtibûya dê her fên kur di yê »i« û 

»î« jî bikirina wekî yên tir ki yê. Ya nî Çelîker bêbextiyê li Ce la det Alî 

Bedir-Xanî di ke. 

Font, Internet û tek nîk 

He çî ji ali yê tek nî kî ve ye tê ra xwe se beb he ne ko em we kî tir kan 

ne kin. Di wan dest xe tên (fon tên) ko ji zi manên ewropî re – yên slawî 

ne tê de – ha ti ne çêkirin de herfên kur di yê (ç, Ç), (ê, Ê), (i, I), (î, 

Î), (û, Û) he ne lêbelê (þ, Þ) nî nin. Di van fon tan de her fên tir ki yê (ý, 

Ý), (ð, Ð) û (þ, Þ) nînin. 

Ji bo kur di yê gir dek û hûreka herfa »þ«-yê nînin, lê be lê ji bo tir kiyê 

gir dek û hûrekên sê her fan (ý, Ý), (ð, Ð) û (þ, Þ) nînin. 

Di ko mû nîkasyona nêvneteweyî de – nemaze ya bi riya Internetê 

– îro prob le me ka me zin ji tir kan re der ke ti ye. Hi nek ji wan dest pê 

kirine ko »i«-yên bêniqte jî bi »i«-ya biniqte dinivî sînin, herfa »ð«-yê 

bi »g«-yê di ni vî sînin û her fa »þ«-yê jî bi »s«-yê di ni vî sînin. Li jê rê dê 

du ni mûneyan ji du tekstên bi zi manê tir kî ko di Internetê de çap 

bûne binivî sînim: 

Susurluk kazas‡n‡n ard‡ndan ortaya ç‡kan dev let - maf ya - aþiretler 

aras‡ndaki »karanl‡k iliþkiler yuma›‡na« J†TEM ele man lar‡n‡n ad‡n‡n 

kar‡þmas‡ Türk Si lahl‡ Kuvvetleri’nde büyük ra hats‡zl‡k ya ratt‡. (Milliyet, 

21-ê si ba ta 1997-ê) 

Cumhurbaskani Süleyman Demirel, Türkiye’nin 73 yilda giderek ilerleyen, 

büyüyen çagdas bir devlet oldugunu belirterek, “Bu ülkede çöker 

miyiz, yikilir miyiz, köktenci mi oluruz diye kaygiya kapilmaya gerek 

yoktur. Hassasiyeti anliyorum, ama kaygiyi anlamiyorum” de di. 


Türkiye Yardimsevenler Dernegi’nin 69. kurulus yildönümü do la yisiyla 

düzenlenen törende konusan Cumhurbaskani Demirel, “Bulundugumuz 

günlerde tartismalar yapiliyor ve bu tartismalarin çogu bilgisizce, 

öfkeyle yapiliyor. Saniyorum ki, birbirimizi anlamaya çalisirsak, 

birbirimizi daha iyi anlariz, daha az kirariz” dedi. (Ajansa Anadoluyê, 

19-ê si ba ta 1997-ê) 

Tê bî nî: Celadet Çelîker di kitê ba xwe de ge lek ca ran bi ma ne ya 

»zanahiyê« bêjeyên »zanist« û »zanyariyê« bi kar tî ne. Bi ya min ew 

van bêjeyan istismar dike. 

Celadet Çelîker dibêje »i«-ya kur dî û »i«-ya tir kî ne ma lê ba bê kurdan 

û tir kan in. Ew bi la tî nî ne. Lê bi la Çelîker ji bîr ne ke ko ew ne 

malê ba bê ewropiyan e jî, lewra orjîna elfabeya latî nî elfabeya fenîkiyan 

e. 

Serkanî: 

1. Be dir-Xan, Ce la det Alî (1932–1943) »Hawar«, Þam, Çapxana Tereqî 

2. Ed feldt, Åke W. (1956) »Lästeknik«, Stock holm, K F:s Bok förlag 

3. Gaur, Albertine (1992) »A His tory of Wri ting«, Lon don, 

The Bri tish Lib rary 

4. Smith, Frank (1986) »Läsning«, Stock holm, Almq vist & Wik sell 

5. Åkerblom, Hans (1988) »Läsinlärning – från te ori till prak tik«, 

Stockholm, Almqvist & Wiksell 

6. Çelîker, Celadet (1996) »Çend pir sên Alfabeya Kurdî«, Stock holm, 

We þanên Ro ja Nû

ElfabÃªya kurdÃ® & BingehÃªn gramera kurdmancÃ® - Nefel

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?