ZaÅ‚Ä cznik 10 - Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie

Marek Bem, Wojciech Mazurek
nych i upamiętnienia w istotny sposób przyczyniły się do wzrostu zainteresowania,
w Polsce i za granicą, tematyką sobiborską, a w wielu przypadkach, dzięki temu, do
bardzo konkretnych i zaskakujących wręcz efektów naukowych.
Sobibór był najbardziej tajemniczym ze wszystkich obozów zagłady i nie przetrwała
praktycznie żadna oficjalna dokumentacja związana z obozem. Większość
z niej uległa zniszczeniu” 1 . Według historyka zajmującego się Sobiborem Julesa
Schelvisa przetrwało bardzo niewiele dokumentów dotyczących Sobiboru i innych
obozów śmierci. Po udanym buncie i ucieczce więźniów Sobiboru Globocnik napisał
do Himmlera, że dowody związane z tym miejscem należy zniszczyć jak najszybciej
i właściwie wszystkie dokumenty spalono niedługo potem” 2 .
Opisywanie historii niemieckiego ośrodka zagłady od samego początku musi
napotykać na liczne trudności z kilku powodów. Podstawowy to brak jakichkolwiek
niemieckich dokumentów okupacyjnych na ten temat. Niestety zbyt oględne, mało
precyzyjne i pobieżne są materiały Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich
w Polsce, która w latach 1945 – 1946 prowadziła pierwsze dochodzenia, śledztwa
i badania naukowe na temat Sobiboru. Mankamentem studiów nad historią obozu
jest także rozproszenie wszelkich innych materiałów źródłowych. Przyjąć należy,
że praktycznie nie dysponujemy żadną bazą dokumentów źródłowych, które
w jakikolwiek sposób pozwoliłyby wyjaśniać historię powstania ośrodka zagłady
w Sobiborze, jego funkcjonowanie oraz likwidację. Z wyjątkiem kilku listów kolejowych
(dotyczących transportu Żydów, mienia im zagrabionego czy więźniów
z Treblinki, którzy mieli pracować przy rozbiórce obozu w Sobiborze), rozkazów
związanych z planami przekształcenia ośrodka zagłady w obóz koncentracyjny, raportów
z pościgów za uciekinierami z obozu, telegramu Höflego czy dokumentów
o charakterze pośrednim (np. dokumenty personalne załogi obozowej) historiografia
sobiborska nie dysponuje żadnym bezpośrednim materiałem źródłowym.
Podstawą do zrekonstruowania dziejów tego ośrodka zagłady, na dzień dzisiejszy,
pozostają tylko i wyłącznie relacje, zeznania, wspomnienia i pamiętniki byłych
więźniów, którzy przeżyli powstanie w tym obozie i doczekali wyzwolenia, różnego
rodzaju relacje świadków zewnętrznych a także materiały dowodowe zebrane w czasie
śledztw i procesów sądowych prowadzonych przeciwko członkom załogi obozowej.
Tylko kilka z nich (dotyczy to świadków zewnętrznych oraz jednego ukraińskiego
strażnika) spisanych zostało jeszcze w czasie, kiedy obóz funkcjonował. Wszystkie
pozostałe datowane są na lata po 1944 r.
Pierwsze informacje o niemieckim ośrodku zagłady w Sobiborze pojawiały
się już praktycznie od chwili jego uruchomienia. Tak jak i wszystkie następne nie
były pewne i precyzyjne, ale jednak zgodne. Mówiły o zbrodniach tak wielkich,
o okrucieństwach tak niewyobrażalnych i o ich przyczynach tak zagmatwanych, że
opinia publiczna zupełnie w to wszystko nie wierzyła.
1
Tomasz Blatt, Z popiołów Sobiboru, Włodawa 2003, s.280..
2
Jules Schelvis, A history of a nazi death camp in Sobibor, Washington 2007, s. 2 (Odilo Globocnik
w liście do Himmlera z 5 stycznia 1944 r., Bundesarchiv Koblenz (A) BA-NS-19-3425).