ZaÅ‚Ä cznik 10 - Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie

Marek Bem, Wojciech Mazurek
deł historycznych. Relacje, zeznania, wspomnienia i pamiętniki byłych więźniów
obozu, członków niemieckiej załogi, ukraińskich strażników, świadków zewnętrznych
weryfikowały i determinowały plany badań archeologicznych. Czym byłaby
odkryta przez archeologów droga między miejscem gdzie dzisiaj stoją pomniki
a budynkiem muzealnym gdyby nie relacje więźniów, którzy pamiętali ją z czasów
obozu? To dzięki nim wiemy, że to „Himmelfahrtstrasse”. Co należy zrobić z miejscami,
do których nie mamy, jako sobiborscy muzealnicy, „oficjalnego dostępu”?
Zdecydowana większość terenu poobozowego znajduje się poza kontrolą sobiborskiego
muzeum. Obowiązują przepisy o tak zwanej strefie ochronnej całości terenu
po byłym obozie, ale wykładnie te nie zmieniają w żaden sposób stanu dotychczas
dokonanego. Na byłej rampie obozowej nieustannie trwa załadunek drewna na
wagony kolejowe, na terenie byłego obozu I i przedpola obozowego znajdują się
prywatne posesje a kilkanaście pozostałych hektarów znajduje się w zarządzie gospodarki
leśnej. Pozostaje dylematem gdzie odczytywać będziemy granice godnego
i odpowiedzialnego upamiętniania z potrzebami i możliwościami dnia dzisiejszego.
Czy jest to już tylko realizm, a więc i odpowiedź nasza kierowana ku historii czy
może banalizacja i niemoc? Setki artefaktów, które udało się archeologom do tej
pory odnaleźć opowiadają dzieje obozu. Opowiadają historię, która zmusza nas do
refleksji, że w Sobiborze Niemcy dokonali 300 tys. morderstw. Czy to wszystko,
co ziemia w Sobiborze jeszcze w sobie ukrywa należy zostawić w spokoju? Ciągle
istnieje niepowtarzalna szansa, aby to właśnie archeologia spełniła tę ostatnią już,
w wielu przypadkach, nadzieję na odsłonięcie tajemnic Sobiboru. Tylko efekty badań
archeologicznych mogą dać nam pewność, że wszystko, co będzie się działo
w przyszłości w Sobiborze, w żaden sposób nie naruszy miejsc gdzie ewentualnie
znajdować się mogą szczątki ludzi pomordowanych w obozie zagłady. Odnalezione
przedmioty, choćby w niewielkim stopniu, przyczynią się do zacierania ciążącego
nad tym miejscem odium ludzkiej anonimowości. Można zdecydowanie stwierdzić,
że archeologia jest dla Sobiboru jedną z ostatnich już szans na rozwikłanie wielu
tajemnic związanych z tym miejscem. Zadanie jest to trudne, ale jak pokazały dotychczasowe
badania wykonalne. Z jednej strony ogromne doświadczenie archeologów
i możliwości wykorzystywania wielu dziedzin pomocniczych (geofizyka,
komunikacja satelitarna) z drugiej zaś skoncentrowanie na niewielkim terenie wielu
odmiennych, szczątkowych tylko reliktów elementów infrastruktury poobozowej
i praktycznie ograniczone do minimum możliwości zastosowania metod porównawczych.
I co najważniejsze „archeologia sobiborska” nie może polegać tylko na wykopaliskach,
musi być badaniem określonego zjawiska. Tylko wtedy jej efekty będą
mogły pomóc w zrozumieniu „jak to rzeczywiście było?”
Efekty prowadzonych dotychczas badań archeologicznych uświadomiły nam
stan ogromnej niewiedzy, w której tkwiliśmy wszyscy przez wiele lat. Potwierdziły
domniemania i obawy, że faktycznie istniały stany zagrożenia niegodnego, aczkolwiek
nieświadomego, zachowywania się w tym miejscu. Teraz mamy już pewność,
że tak często odprawiane, na terenie po byłym obozie, zbiorowe i indywidualne modlitwy
za zmarłych nie będą czynione przez osoby stojące na grobach. Teraz dopiero