BAUDIENST - Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie

W dystrykcie radomskim podobną funkcję spełniał założony
w czerwcu 1942 r. obóz karny w Solcu nad Wisłą, gdzie młodzież
pracowała przy wznoszeniu wałów przeciwpowodziowych. Dla
dystryktu Galicja utworzono w 1942 r. obóz karny w Świętosławiu
koło Stryja w tamtejszym kamieniołomie, gdzie pracowano
na rzecz kolei. W dystrykcie lubelskim obóz karny zorganizowano
dopiero wczesną jesienią 1943 r. w Lublinie przy ul. Nowy Świat.
Osadzeni w nim junacy pracowali przy naprawie lub wymianie
torów na stacji towarowej.
Wyczerpująca praca i fatalne warunki socjalno-bytowe w obozach
powodowały wśród młodych ludzi gwałtowny wzrost zachorowań
na gruźlicę, tyfus plamisty, czerwonkę, w wyniku czego wielu
z nich zmarło lub niewolniczą pracę w Służbie Budowlanej przypłaciło
utratą zdrowia.
Na ciężką sytuację młodzieży w Baudienście zwracała uwagę
prasa konspiracyjna. Organizacje ruchu oporu, a przede wszystkim
Bataliony Chłopskie, występowały także czynnie w obronie
polskiej młodzieży. W brawurowych akcjach oddziałom BCh kilkakrotnie
udało się rozbić obozy pracy przymusowej i uwolnić
skoszarowaną w nich młodzież. Obozy Baudienstu rozbijały też
oddziały ZWZ-AK, NSZ i GL-AL.
Jedną z najbardziej spektakularnych była akcja zbrojna Zgrupowania
Partyzanckiego BCh Jana Sońty „Ośki” 28 października
1942 r. na obóz junaków w Solcu nad Wisłą na Kielecczyźnie. Dowodzeni
przez Władysława Gołąbka „Borynę” partyzanci uwolnili
wówczas ponad 100 junaków, spośród których część wstąpiła do
oddziału BCh.
Według szacunkowych obliczeń na terenie GG istniało około
200 obozów, w których przymusowo zatrudniano kilkadziesiąt
tysięcy junaków. Tylko w latach 1943-1944 stan liczebny wynosił
45 tys. osób. W przeważającej większości byli to mieszkańcy wsi.
Losy tych młodych Polaków zmuszanych w latach niemieckiej
okupacji do niewolniczej pracy w Służbie Budowlanej do dziś
pozostają mało znaną kartą najnowszej historii naszego narodu.
Projekt graficzny wystawy Paweł Gawrychowski
WYSTAWA
BAUDIENST
Suba Budowlana
w Generalnym Gubernatorstwie
1940-1945
ORGANIZATORZY
Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego
Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”

SŁUŻBA BUDOWLANA (BAUDIENST) w latach 1940-1945
była jedną z form pracy przymusowej Polaków na rzecz
III Rzeszy, narzędziem ich ekonomicznego i politycznego
wyzysku oraz zniewolenia stosowanym przez władze okupacyjne.
W systemie niemieckiej polityki gospodarczej ziemie polskie
wykorzystywane były jako główna rezerwa niewolniczej siły roboczej
dla Rzeszy.
Od pierwszych dni okupacji polityka III Rzeszy wobec społeczeństwa
polskiego miała charakter niezwykle represyjny.
Jednym z pierwszych rozporządzeń Generalnego Gubernatora
Hansa Franka było wprowadzenie 26 października 1939 r.
powszechnego obowiązku pracy dla wszystkich Polaków od
18. do 60. roku życia, rozszerzonego wkrótce także na młodocianych
od lat 14.
Potrzebę stworzenia w Generalnym
Gubernatorstwie (GG) organizacji wzorowanej
na Służbie Pracy Rzeszy rozważano
już w 1939 r. Rozporządzeniem
z 6 maja 1940 r. powołano Baudienst im
Generalgouvernement (podzielony na
trzy piony: ukraiński, polski, góralski)
i rozpoczęto organizowanie pierwszych
oddziałów budowlanych. Początkowo
lokalizowano je tylko na terenie dystryktu krakowskiego, a od
1 grudnia 1940 r. także w lubelskim i radomskim. Po rozpoczęciu
wojny niemiecko-radzieckiej i przyłączeniu do GG w 1941 r.
Małopolski Wschodniej jako Dystryktu Galicja – obowiązek służby
w Baudienście wprowadzono także dla ludności województw lwowskiego,
tarnopolskiego i stanisławowskiego.
Pod względem organizacyjnym Baudienst podlegał Głównemu
Wydziałowi Spraw Wewnętrznych tzw. Rządu GG, którego
zwierzchnikiem był Generalny Gubernator. Komendantem organizacji
w GG Hans Frank mianował Heinricha Hinkela.
Według władz niemieckich, celem Baudienstu było stworzenie
dyspozycyjnych oddziałów siły roboczej oraz nauczenie Polaków
dyscypliny i wydajnej pracy. Służba Budowlana wykonywała
roboty publiczne. Junacy zatrudniani byli do pracy przy budowie
dróg i mostów, linii kolejowych, lotnisk, rozbudowie sieci energetycznej,
regulacji rzek, w przemyśle zbrojeniowym, w ostatnim
okresie przy kopaniu schronów i okopów. Pracowali również na
potrzeby Wehrmachtu i SS.
Czas pracy obowiązkowej w Służbie
Budowlanej określono na 3 miesiące,
ale wkrótce przedłużono go do 7 miesięcy
w okresie wiosenno-letnim, na okres
zimowy zatrzymując oddziały kadrowe.
Rekrutacja odbywała się na zasadzie poboru
obowiązkowego młodych mężczyzn
pomiędzy 18. a 23. rokiem życia, a także
w drodze ochotniczego zaciągu poprzez urzędy pracy lub urzędy
gminne. Na ulicach pojawiły się plakaty wzywające do stawienia
się w celu odbycia „zaszczytnej służby”. Ponieważ władze niemieckie
natrafiały na trudności w rekrutacji młodzieży polskiej,
od 1942 r. akcję poborową przejęły placówki powiatowe Baudienstu,
które w ścisłym współdziałaniu z urzędami pracy i ich filiami,
starostami i wójtami, a także z policją, zajmowały się rejestracją
wyznaczonych roczników.
Za odmowę wykonywania pracy lub samowolne opuszczenie
miejsca pracy w ramach Baudienstu groziło skierowanie do
więzienia, karnego obozu pracy, a nawet kara śmierci. Mimo tak
ostrych sankcji część powoływanych do Służby Budowlanej nie
stawiała się na wezwanie. Inni wybierali służbę w jej szeregach
w obawie przed wysłaniem na roboty przymusowe w głąb Rzeszy.
Początkowo junacy Baudienstu nie byli skoszarowani. Na
przełomie lat 1942 i 1943 osadzanie w strzeżonych obozach
(Baudienstlager) stało się powszechną praktyką.
We wszystkich oddziałach Służby Budowlanej warunki zakwaterowania
były podobne - typowe drewniane baraki wyposażone
w piętrowe prycze, sienniki i koce oraz dające niewiele ciepła
kaflowe piece lub tzw. kozy.
Praca była w zasadzie nieodpłatna - w zamian za koszty utrzymania.
Na zaspokojenie drobnych potrzeb junacy otrzymywali
„kieszonkowe” 1 zł dziennie.
Ciężka, wielogodzinna praca ponad
siły, niskie racje żywnościowe, ciągłe szykanowanie,
złe warunki socjalno-bytowe
powodowały masowe uchylanie się od
służby oraz liczne ucieczki. Aby temu zapobiec,
Niemcy wprowadzili bezwzględny
system represji za zbiegostwo, dotykających
nie tylko samego zbiega, ale i jego
rodzinę. Za ucieczkę katowano co dziesiątego
junaka przed frontem oddziału, a uciekinier otrzymywał
nawet 70 pałek, następnie umieszczano go w bunkrze głodowym,
ale wykonywano także kary śmierci przez rozstrzelanie.
Rozporządzeniem Hansa Franka z 22 kwietnia 1942 r. o obowiązku
Służby Budowlanej utworzono karne obozy pracy, po jednym
w każdym dystrykcie. Zaostrzono w nich reżim (zwiększona norma
pracy, obniżona racja żywnościowa, prymitywne warunki lokalowe,
sanitarne, zakuwanie więźniów w kajdany-łańcuchy). W obozach
karnych osadzano skazanych na okres od miesiąca do dwóch lat.
Stosowano tam zaostrzone środki bezpieczeństwa i represje wobec
osadzonych. Pierwszy taki obóz powstał w październiku 1940 r.
dla dystryktu krakowskiego w Dębie, na ziemi tarnobrzeskiej.
W połowie 1942 r. przeniesiono go do Krakowa i zlokalizowano przy
ul. Za Torem 22 w kamieniołomach wapiennika. Potocznie
nazywany „Libanem”, zyskał opinię obozu koncentracyjnego dla
Baudienstu, choć trafiali tu nie tylko junacy.