Libri i Mësuesit

Disa prej tyre tashmë përdornin forma të reja energjie, si elektriciteti dhe nafta (ose benzina), që u
përhapën masivisht në shekullin XX: cilat prej tyre?
Pamjet F. 25 (3)
1. Transporti dhe komunikimi: bota bëhet më e vogël
Zhvillimi i mjeteve të transportit afron më shumë kontinentet • Në shekujt e
tetëmbëdhjetë dhe të nëntëmbëdhjetë mjetet e transportit mund të lidhnin njerëzit dhe
vendet që ndodheshin larg njëri-tjetrit siç nuk kishte ndodhur kurrë më parë.
Hekurudhat ndërkontinentale, si ajo Ndërsiberiane e Perandorisë Ruse dhe
Ndërandine në Amerikën Jugore, kapërcenin kontinentet. Nëpër rrugë filluan të lëviznin
automobilat e parë, që për nga pamja ishin ende të ngjashëm me karrocat me kuaj.
Ndërsa në dete flotat e anijeve me avull trupi i të cilave përbëhej prej hekuri – dhe, më
vonë, prej çeliku – siguronin shërbime të rregullta linjash nga njëri kontinent në tjetrin:
hapja e kanalit të Suezit që bënte të mundur lidhjen e Detit Mesdhe me Detin e Kuq
(1869) dhe ai i kanalit të Panamasë që lidhte Atlantikun me Paqësorin (1914) e
shkurtonin shumë kohën e lundrimit. Edhe qiejt nisën të përshkoheshin nga aeroplanët e
parë. Data e lindjes së aviacionit është 17 dhjetor 1903, kur vëllezërit Rajt fluturuan me
një aeroplan të vogël duke përshkruar 300 metra në më pak se një minutë.
Zbulimet dhe shpikjet mundësojnë komunikimin në largësi • Një sërë
zbulimesh dhe shpikjesh bënin të mundur komunikimin në largësi (telekomunikacioni).
Më 1837-ën amerikani Samuel Mors shpiku një pajisje, telegrafin elektrik, që
përcillte mesazhe të shkruara sipas një kodi konvencional, të quajtur “Alfabeti Mors”.
Shpikja në fjalë u prit me entuziazëm të madh dhe gjatë gjysmës së shekullit kilometra të
tëra kabllosh telefonike mbulonin rajonet tashmë të industrializuara të Amerikës dhe të
Evropës. Më 1866-ën në tabanin e Atlantikut u shtri një kabllo telefonike 4000 kilometra
e gjatë, që lidhte dy kontinentet.
Aty nga fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë filloi të përhapej edhe telefoni, që u
shpik nga italiani Antonio Meuçi më 1871-shin.
Në krahasim me zhvillimin e mjeteve të transportit dhe të komunikimit planeti
dukej tmerrësisht i vogël.
Uilliam Markoni shpik telegrafin pa tel • Por kjo ishte veçse në fillimet e veta.
Më 1887-ën fizikanit gjerman Hajnrish Herc zbuloi ekzistencën e valëve
elektromagnetike (të cilat u quajtën herciane për nder të tij), të cilat, njëlloj si drita,
përhapeshin me shpejtësi 300 mijë kilometra në sekondë. Për hir të gjeniut italian,
Uilliam Markoni, shpikja në fjalë gjeti shpejt zbatim praktik. Duke shfrytëzuar valët
herciane Markoni ia doli të transmetonte mesazhe pa ndihmën e kabllove elektrike dhe
më 1906-ën në Londër ai shpiku telegrafin pa tel. Qysh nga ajo kohë transmetimet me
radio (pa tel) ndihmonin ato me kabllo. Radioja e vërtetë u vu në punë pak më vonë, pas
shpikjes së llambës së fuqishme të radios (triodës) që ishte në gjendje të përforconte
sinjalin.
Lindin fotografia dhe kinematografia • Kah gjysmës s dytë të shekullit lindi
fotografia, ekzemplarët e parë, që u quajtën dagerrotipë për nder të emrit të shpikësit të
saj, francezit Dagerr, u shfaqën në një ekspozitë më 1851 në Londër. Shpikja e
fotografisë i pasuroi gazetat me pamje. Përhapja e telegrafit dhe telefonit lejonte marrjen
dhe transmetimin e lajmeve të orës së fundit.