Libri i Mësuesit

Me Adam Smithin lind një doktrinë e re ekonomike që do të marrë përhapje të gjerë dhe për të
cilën do të flasim sërish: liberizmin.
NDARJA E PUSHTETEVE - MONTESKJË
Filozofi Volter në një figurë argjile e vitit 1733.
3. Idetë iluministe ndikojnë te shumë sovranë evropianë: reformat
Idetë e iluministëve u mirëpritën nga shumë sovranë evropianë, si Frederiku II i Prusisë, nxënës
dhe mik personal i Volterit, Maria Tereza e Austrisë dhe biri i saj Jozefi, caresha Katerina II e
Rusisë, që merrte këshilla nga Didëroi dhe në Itali, Leopoldi, grandukë i Toskanës dhe Karli III
i Burbonëve, mbret i Napolit.
Në gjysmën e dytë të viteve 700 këta “despotë të iluminuar” futën reformat, me një fjalë
ndryshime graduale që kishin për qëllim përmirësimin e shtetit, duke e bërë më efikas dhe
modern.
Në Toskanë, për shembull, granduka Pjetër Leopold, në vitin 1786 hoqi torturën dhe dënimin
me vdekje. Në Milano perandoresha Maria Tereza realizoi një kadastër, pra bëri një regjistrim të
përgjithshëm të shtëpive dhe truallit që u përkisnin shtetasve, që të mund të vinte taksa sa më me
drejtësi.
Disa sovranë u përpoqën të modernizojnë bujqësinë dhe të luftojnë analfabetizmin, duke
mbështetur ngritjen e shkollave publike laike: në gjysmën e dytë të viteve 700 arsimi publik pati
një zhvillim të madh.
Princat “e iluminuar” shpesh veprojnë në interes të tyre. “Despotët e iluminuar” nuk reshtën
së qeni sovranë absolutë dhe shpesh më shumë se për mirëqenien e shtetasve e vrisnin mendjen
për forcimin e pushtetit të tyre në dëm të fisnikërisë, klerit dhe “shtresave të privilegjuara” të
dikurshme.
Shumë prej tyre ua hoqën fisnikëve privilegjet feudale, i çliruan fshatarët nga bujkrobëria dhe
detyrimi i angarisë, por njëherësh forcuan pushtetin mbi fisnikërinë e dobësuar.
Ose dobësuan pushtetin ekonomik të Kishës dhe për këtë shtinë në dorë pasuritë e Kishës dhe
luftuan urdhrat fetarë që i gjykuan të padobishëm ose të dëmshëm për shoqërinë. Sidomos jezuitët
u përndoqën në shumë vende.
Idetë iluministe u përhapën edhe në Itali. Në Itali qendrat iluministe më aktive dhe të gjalla
ishin dy: Napoli dhe Milano.
Në Napoli vepronin juristë me famë, si Antonio Gjenovezi dhe Gaetano Filanxheri. Në Milano
mendimtarët iluministë. Në Milano mendimtarët iluministë, të mbledhur rreth figurës së Pietro
Verrit, shkencëtar, ekonomist dhe njeri i politikës, krijuan një shoqatë kulturore, që mori emrin
Akademia e Grushtave. Botuan edhe një gazetë që u titullua “Il caffe”, sepse donte të kishte mbi
shoqërinë të njëjtin efekt nxitës që kishte edhe kafeja në organizmin e njeriut.
Nga grupi milanez bënte pjesë Cezare Bekaria, që në vitin 1764 botoi esenë Për krimet dhe
vuajtjet, vepra më e shquar e iluminizmit italian, ku autori tregonte me argumente të ndezur dhe
mbresëlënës, padobishmërinë e torturës dhe dënimit me vdekje. E përkthyer në shumë gjuhë,
eseja ndihmoi në ndryshimin e ligjeve dhe procedurat gjyqësore të disa shteteve, ndër të cilat
grandukati i Toskanës dhe perandoria e madhe austriake.
Frederiku i Prusisë në tryezë. Në të majtë, në profil, është filozofi Volter.
4. Shtetet e vjetër dhe të rinj në Evropën që ndryshon.
Fuqitë evropiane u ndeshën në tri luftëra për “trashëgiminë e fronit”. Në fillim të viteve 700,
mbretërit ishin ende të bindur që shtetet përbënin një pasuri private që mund t’iu lihej trashëgim