Libri i Mësuesit

Në fabrika nuk ndodhte më kështu. këtu procesi i punës ishte i ndarë në një seri
operacionesh të thjeshta dhe përsëritëse, që u besoheshin punëtorëve të ndryshëm, të cilët
ndërhynin njëri pas tjetrit për të kryer pjesën e tyre të punës. Shembulli klasik (i përdorur
nga ekonomisti i madh i viteve 700, Adam Smith) është ai i fabrikimit të një gjilpëre.
Një punëtor i pakualifikuar – thotë ai – sigurisht që i vetëm nuk do të arrinte të prodhonte
njëzet gjilpëra në ditë. Por në fabrikën e gjilpërave tërë procesi i punës është i ndarë në 18
operacione të ndryshme, që u besohen po kaq punëtorëve: njëri e bën metalin tel, një
tjetër e drejton telin, një i tretë e pret, një i katërt i bën vrimën e kështu me radhë.
Operacionet e kryera nga secili punëtor janë të thjeshta dhe nuk kërkojnë përvojë. Por në
fund të ditës gjilpërat e prodhuara janë dhjetëra mijëra dhe pronari i fabrikës fiton shumë
më tepër.
Në fabrika dhe miniera puna është e rëndë dhe e keqpaguar. Shumë punëtorë i
nënshtroheshin një lodhje të madhe dhe një disipline të rreptë në fabrikë.
Oraret e punës këtu nuk përcaktoheshin nga vetë punëtorët, siç ndodhte në bujqësi apo në
punishten zejtare, por vendoseshin nga makina dhe ora. Punëtorët e fillonin dhe e
mbaronin bashkë ditën e punës, nën kontrollin e rreptë të mbikëqyrësve dhe nën frikën e
gjobave të rënda.
Pagat ishin të ulëta. Gratë dhe fëmijët paguheshin shumë më pak se punëtorët meshkuj,
edhe pse duhet të duronin turne të rënda pune (10, 12 madje edhe 14 orë në ditë).
Në miniera kushtet e punëtorëve ishin edhe më të rënda. Jo vetëm puna ishte e rëndë dhe
e lodhshme (burrat gërmonin mineral, gratë dhe fëmijët e transportonin në sipërfaqe
nëpër tunele të ngushtë), por ishte edhe rreziku i shembjeve, përmbytjeve të papritura dhe
shpërthimit të gazrave apo minave defektoze. Gjithsesi industria minerare ishte në
zhvillim sepse revolucioni industrial kërkonte sasi qymyri dhe metalesh përherë e më të
mëdha.
Lagjet e punëtorëve janë të zymta dhe ta pashëndetshme. Për të pakësuar në
maksimum kostot e transportit të lëndës djegëse, sipërmarrësit preferonin t’i ngrinin
fabrikat në afërsi të vendburimeve të qymyrit, që ishin të shumta në Angli. Rreth
fabrikave rriteshin me shpejtësi qytetet: Mançesteri, për shembull, në më pak se një
shekull kaloi nga 6000 në 930.000 banorë.
Në lagjet punëtore, që shtriheshin përreth fabrikave, shtëpitë ishin të vogla, të zymta dhe
të pashëndetshme. Mobilimi ishte i varfër dhe dendësia për sipërfaqe banimi shumë e
lartë: shpesh në një bodrum apo në një barakë mblidhej një familje e tërë.
Kushtet higjienike ishin të tmerrshme dhe favorizonin përhapjen e sëmundjeve
infektive, si lija, tifoja, skarlatina, tuberkulozi. Në radhët e fëmijëve të kequshqyer dhe të
dërrmuar nga puna e rëndë u përhap rakitizmi fëmijëror, që shkakton shtrembërime të
rënda të eshtrave.
Fëmijë duke punuar në një minierë angleze
Një djalë shtyn karrocën me qymyr; një tjetër djalë e tërheq duke u zvarritur këmba-dorës, një vogëlushe
hap derën që të çon në galeri, galeri e ngushtë ku s’mund të punohet në këmbë.
3. Zhvillimi i shkencës dhe teknikës në epokën industriale
Zhvillohet industria kimike. Fabrikat e tekstileve kërkonin sasi përherë e më të mëdha
zbardhuesish (për të zbardhur pëlhurat), ngjyrosësish (për të ngjyer stofrat) detergjentësh
(për të pastruar leshin bruto). Metodat e përdorura dikur, për shembull lënia në diell për